iİçindekiler

ANAYASA

HUKUKU

L I B E R T U S

Müfettişlik

Uzmanlık

Denetmenlik

Banka Sınavları

Gelir Uzmanlığı

Vergi Müfettişliği

Hâkimlik

Konu Anlatımlı

Örnekler

Yorumlar

Uyarılar

Pratik Bilgiler

Özgün Sorular ve Açıklamaları

Çıkmış Sorular ve Açıklamaları

ERDAL KESEKLER

Uygulamasını indir

VİDEO DERSLERİ HEMEN İZLELütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz.

Erdal KESEKLER

LIBERTUS ANAYASA HUKUKU KONU ANLATIMLIISBN 978-605-241-876-5

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayım ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

“Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır.”

1. Baskı: Eylül 2019, Ankara

Yayın-Proje: Dilara KarakuşDizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40

ÖN SÖZ

Değerli Adaylar,

Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) ülkemizde kamu kurumlarında güvenceli meslek mensupluğu düzeyinde görev almak için artık temel bir unsur hâline gelmiştir.

Bu aşamada KPSS - A grubu adayları için önem arz eden temel nokta, KPSS’nin bir meslek edinme sınavı olmasından ziyade, kurum sınavlarına girme yeterliliği anla-mında bir ön eleme sınavı olduğu gerçeğidir.

Yoğun emek ve özveri ile hazırlanan bu yayın; sizleri hem KPSS’de hem de ku-rum sınavlarında başarılı olabilmeniz için öz ve net bilgilerden uzaklaşmadan, en son mevzuat değişiklikleri doğrultusunda doğru ve güncel bilgilere ulaşabilmeniz hedefle-nerek hazırlanmıştır.

Kitaba ilişkin sorularınızı pegem@pegem.net adresine e-posta yoluyla ya da 0538 594 92 40 numarasına WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Sorunuz en kısa sürede yayın ekimiz tarafından cevaplandırılacaktır.

Yayınımızın başarılarınıza katkı sağlaması ve başarı getirmesi dileğiyle.

Saygı ve hürmetle...

Erdal Kesekler

QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

iv Anayasa Hukuku

Aktivasyon Kodu kitabınızın ilk sayfasında yer almaktadır.Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2020 tarihine kadar

geçerlidir.

Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitabınızı

“Aktif Kitaplar” sekmesinden görüntüleyebilir ve

videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz.

4. AdımAktif

Kitaplar

Pegem Kampüs Uygulamasını Kullanabilmeniz İçinAşağıdaki Adımları Takip Ediniz:

Pegem Kampüs Web Sitesi Üzerinden VideolarınızaErişebilmek İçin Aşağıdaki Adımları Takip Ediniz:

Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınız ile birlikte size iletilen aktivasyon kodu ile aktivasyon işlemlerini yapabilirsiniz.

3. AdımAktivasyon

Kitabınızda bulunan QR kodları uygulamamızdaki kamera simgesini ( ) kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Kitap kapaklarında bulunan QR kodu okutarak “Pegem Kampüs” uygulamasının indirme linkine, kitapların iç kapaklarında bulunan QR kod ile kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz.

5. AdımQR Kod Okutma

Mevcut tarayıcınıza pegemkampus.com yazarak web sitemiz üzerinden erişim sağlayabilirsiniz.

Pegem Kampüs üyeliğiniz yoksa “Kayıt Ol” butonuna tıkladıktan sonra formu doldurarak üyelik işlemlerinizi gerçekleştirebilirsiniz.

Üyelik bilgileriniz ile giriş yaptıktan sonra sağ üst köşede yer alan “ad-soyad” bilgilerinize tıklayarak “aktivasyonlarım” sekmesinden kitabınız ile birlikte size iletilen aktivasyon kodu ile aktivasyon işlemlerini yapabilirsiniz.

Aktivasyon işleminizi tamamladıktan sonra video derslerinizi aynı menü üzerinde yer alan “Aldığım Eğitimler” sekmesinden görüntüleyebilirsiniz.

1

2

3

4

Uygulamamızı

mağazalarından “Pegem Kampüs”yazarak indirebilirsiniz.

1. AdımUygulama

İndirme

2. AdımÜyelik

Üyelik ekranına erişebilmek için;“Hesabın yok mu? Hemen Üye Ol” butonuna tıklayarak, üyelik formunu

eksiksiz doldurduktan sonrauygulamayı kullanmaya

başlayabilirsiniz.

İÇİNDEKİLER

1. ÜNİTE ANAYASA HUKUKUNA GİRİŞ

I. TEMEL KAVRAMLAR ..........................................................................................1A. Anayasa Kavramı ve Tarihçesi .....................................................................1B. İktidar Tipleri ve Anayasa Türleri ..................................................................2

II. DEVLET VE HÜKÛMET SİSTEMLERİ...............................................................4A. Devlet Şekilleri ..............................................................................................4B. Hükûmet Sistemleri ......................................................................................5

III. DEMOKRASİ KAVRAMI ....................................................................................8A. Demokrasinin Temel Unsurları .....................................................................8B. Demokrasinin Araçları ..................................................................................8C. Demokrasinin Uygulanma Biçimleri .............................................................9

ÇÖZÜMLÜ TEST ..................................................................................................10ÇÖZÜMLER .........................................................................................................12

2. ÜNİTE OSMANLI – TÜRK ANAYASAL GELİŞMELERİ(TÜRK ANAYASA TARİHİ)

I. OSMANLI DÖNEMİ ANAYASAL GELİŞMELER ...............................................13A. Sened-i İttifak (1808) ..................................................................................13B. Tanzimat Fermanı (1839) (Gülhane Hatt-ı Hümayunu) .............................14C. Islahat Fermanı (1856) .............................................................................14D. I. Meşrutiyet- Kanun-u Esasi (1876) ..........................................................15E. İkinci Meşrutiyet (1908) .............................................................................17

II. CUMHURİYET DÖNEMİ ANAYASAL GELİŞMELERİ ......................................17A. 1921 TEŞKİLAT-I ESASİYE .......................................................................17B. 1924 ANAYASASI (TEŞKİLAT-I ESASİYE KANUNU) ................................18C. 1961 ANAYASASI ......................................................................................20D. 1982 ANAYASASI ......................................................................................23

ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ............................................................................................27ÇÖZÜMLER .........................................................................................................30ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ............................................................................................33ÇÖZÜMLER .........................................................................................................36ÇIKMIŞ SORULAR ...............................................................................................38ÇÖZÜMLER .........................................................................................................39

3. ÜNİTE 1982 ANAYASASI GENEL ESASLAR VE DEVLETİN NİTELİKLERİ

I. DEĞİŞTİRİLEMEYECEK HÜKÜMLER .............................................................41Madde 1: Devletin şekli ...................................................................................41Madde 2: Cumhuriyetin nitelikleri ....................................................................41Madde 3: Devletin bütünlüğü, resmî dili, bayrağı, millî marşı ve başkenti ......42

II. DEVLETİN ŞEKLİ .............................................................................................42III. CUMHURİYETİN NİTELİKLERİ ......................................................................42

a. İnsan Haklarına Saygılı Devlet İlkesi ..........................................................43b. Atatürk Milliyetçiliğine Bağlı Devlet .............................................................43c. Başlangıçta Belirtilen Temel İlkelere Dayanan Devlet .................................43d. Demokratik Devlet ......................................................................................44e. Laik Devlet İlkesi .........................................................................................46f. Sosyal Devlet İlkesi ......................................................................................47g. Hukuk Devleti İlkesi ....................................................................................48

IV. DEVLETİN TEMEL AMAÇ VE GÖREVLERİ ...................................................50ÇÖZÜMLÜ TEST .................................................................................................51ÇÖZÜMLER .........................................................................................................54ÇIKMIŞ SORULAR ...............................................................................................57ÇÖZÜMLER .........................................................................................................59

4. ÜNİTE TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER

I. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması ..........................................................61II. Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullanılmaması..........................................63III. Temel Hak ve Hürriyetlerin Durdurulması ........................................................63IV. Temel Hakların Sınırlandırılmasında Yabancıların Durumu.............................64V. Temel Hak Ve Hürriyetlerin Sınıflandırılması ....................................................64

A. Kişinin Hakları ve Ödevleri ( Negatif Statü Hakları – Koruyucu Haklar) .............65B. Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler (Pozitif Statü Hakları –İsteme Hakları) 70C. Siyasi Hak ve Ödevler (Aktif Statü Hakları – Katılma Hakları) ...........................73

VI. Temel Hak Ve Ödevleri İle İlgili Önemli Bilgiler ...............................................80a. Hak Olmanın Yanı Sıra Ödev Boyutu Da Olan Haklar .......................................80b. Sadece Ödev Olan Haklar ..................................................................................80

c. İzin Şartına Bağlanmayan Haklar .......................................................................80d. Sadece Türk Vatandaşlarına Tanınan Siyasi Haklar .........................................80e. Yabancılara Tanınan Siyasi Haklar .....................................................................80f. En Çok Karıştırılan Hak ve Hürriyetler.................................................................81

ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ............................................................................................82ÇÖZÜMLER .........................................................................................................85ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ............................................................................................88ÇÖZÜMLER .........................................................................................................91ÇIKMIŞ SORULAR ...............................................................................................94ÇÖZÜMLER .........................................................................................................96

5. ÜNİTE YASAMA

I. YASAMA FONKSİYONUNUN ÖZELLİKLERİ ...................................................97A. Yasama Yetkisinin Genelliği ...............................................................................97B. Yasama Yetkisinin Asliliği (İlk Elliği) ...................................................................98C. Yasama Yetkisinin Devredilmezliği.................................................................... 98

II. YASAMA ORGANININ KURULUŞU ................................................................98A. TBMM’NİN KURULUŞU .....................................................................................98

III. TBMM SEÇİMLERİ VE SEÇİM DÖNEMİ ........................................................98A. GENEL SEÇİMLER............................................................................................99B. ARA SEÇİMLER ..............................................................................................100

IV. SEÇİMLERİN GENEL YÖNETİM VE DENETİMİ .........................................101Yüksek Seçim Kurulu ..........................................................................................101

V. TBMM ÜYELERİNİN SEÇİMİ ........................................................................102A. Seçim Sistemi ..................................................................................................102B. Milletvekili Seçilme Yeterlilikleri ........................................................................103C. Milletvekili Adayı Olmak İçin Görevlerinden Çekilmeleri Gerekenler ...............104

VI. TBMM ÜYELERİNİN HUKUKİ STATÜSÜ .....................................................105A. Milletin Temsili ..................................................................................................105B. Milletvekili Statüsünün Kazanılması ve Göreve Başlama ................................105C. Milletvekilliğiyle Bağdaşmayan İşler (Yasama Uyumsuzluğu) .........................105D. Parlamenter Muafiyeti (Yasama Bağışıklığı) ....................................................106E. Milletvekilliği Sıfatının Sona Ermesi .................................................................108

VII. TBMM’NİN GÖREV VE YETKİLERİ ............................................................ 111A. Görev ve Yetkileri ............................................................................................. 111B. Yasama İşlemleri ..............................................................................................112C. Kanunların Yapılması ve Yürürlüğe Girmesi ....................................................113

D. Anayasanın Değiştirilmesi ve Yürürlüğe Girmesi .............................................116E. Milletlerarası Antlaşmaları Uygun Bulma ........................................................119F. Savaş Hâli İlanı ve Silahlı Kuvvet Kullanılmasına İzin Verme ..........................120G. Bütçe Kanunu ..................................................................................................120H. Kesin Hesap Kanunu .......................................................................................121

VIII. TBMM ‘NİN FAALİYETLERİ İLE İLGİLİ HÜKÜMLER .................................122A. Toplanma ve Tatil .............................................................................................122B. Başkanlık Divanı .............................................................................................123C. Siyasi Parti Grupları .........................................................................................124D. TBMM İçtüzüğü ...............................................................................................125E. Komisyonlar .....................................................................................................125F. Danışma Kurulu ................................................................................................126G. TBMM’nin Toplantı ve Karar Yeter Sayısı ........................................................126I. Nitelikli Çoğunluk Aranan Hâller ........................................................................127J. Mecliste Oylama Usulleri ..................................................................................128

IX. TBMM’NİN BİLGİ EDİNME VE DENETİM YOLLARI ....................................129A. Yazılı Soru ........................................................................................................129B. Meclis Araştırması ............................................................................................130C. Genel Görüşme................................................................................................131D. Meclis Soruşturması (Cezai Denetim) .............................................................131

ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ..........................................................................................133ÇÖZÜMLER .......................................................................................................137ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ..........................................................................................141ÇÖZÜMLER .......................................................................................................145ÇIKMIŞ SORULAR .............................................................................................148ÇÖZÜMLER .......................................................................................................151

6. ÜNİTE YÜRÜTME

I. CUMHURBAŞKANI .................................................................................................153A. Seçim Yeterlilikleri ............................................................................................153B. Adaylık .............................................................................................................154C. Seçim ..............................................................................................................154D. Görev ve Yetkileri .............................................................................................155E. Cumhurbaşkanının Cezai Sorumluluğu ...........................................................158

II. CUMHURBAŞKANI YARDIMCILARI, CUMHURBAŞKANINA VEKALET ............159III. BAKANLAR ...........................................................................................................160IV. DEVLET DENETLEME KURULU ..........................................................................161V. İDARENİN DÜZENLEYİCİ İŞLEMLERİ ..................................................................161

1. Olağan Dönem Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ..............................................1622. Olağanüstü Hâl Cumhurbaşkanı Kararnameleri ...............................................1633. Yönetmelik ........................................................................................................164

VI. BAŞKOMUTANLIK VE GENELKURMAY BAŞKANLIĞI .......................................165VII. MİLLÎ GÜVENLİK KURULU .................................................................................166VIII. OLAĞANÜSTÜ HÂL YÖNETİMİ ........................................................................167ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ..................................................................................................169ÇÖZÜMLER ...............................................................................................................173ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ..................................................................................................175ÇÖZÜMLER ...............................................................................................................178ÇIKMIŞ SORULAR .....................................................................................................180ÇÖZÜMLER ...............................................................................................................180

7. ÜNİTE YARGI

I. GENEL HÜKÜMLER ...............................................................................................181A. Mahkemelerin Bağımsızlığı ......................................................................181B. Hâkimlik ve Savcılık Teminatı ...................................................................181C. Hâkimlik ve Savcılık Mesleği ...................................................................182D. Duruşmaların Açık ve Kararların Gerekçeli Olması ................................182E. Adalet Hizmetlerinin Denetimi ..................................................................182F. Mahkemelerin Kuruluşu ............................................................................183

II. YÜKSEK MAHKEMELER .......................................................................................183A. Anayasa Mahkemesi ................................................................................184B. Yargıtay ....................................................................................................194C. Danıştay ...................................................................................................195D. Uyuşmazlık Mahkemesi ..........................................................................195

III. HAKİMLER VE SAVCILAR KURULU(HSK) ..........................................................1961. Kuruluşu ....................................................................................................1962. Hâkimler ve Savcılar Kurulunun Görevleri ................................................197

IV. SAYIŞTAY ..............................................................................................................198ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ..................................................................................................200ÇÖZÜMLER ...............................................................................................................203ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ..................................................................................................206ÇÖZÜMLER ...............................................................................................................209ÇIKMIŞ SORULAR .....................................................................................................212ÇÖZÜMLER ...............................................................................................................214

1. ÜNİTE

I. TEMEL KAVRAMLAR

A. Anayasa Kavramı ve Tarihçesi

1. Tanım

Anayasa; yasama, yürütme ve yargı gibi devletin temel organlarının kuruluşunu, işleyişini ve bu organlar arasındaki karşılıklı ilişkileri ve devlet karşısında vatandaşla-rın temel hak ve özgürlüklerini düzenleyen, bireylerin temel hak ve özgürlüklerinin korunması amacıyla siyasi iktidarın sınırlanması ve bölünmesine yönelik hukuki ve siyasi yöntemler bütünü olarak tanımlanabilir.

Anayasa kavramı maddi ve şekli anlamda olmak üzere iki anlamda kullanılmak-tadır:

v Maddi anlamda anayasa: Bir anayasanın düzenlediği konulardan yola çı-kılarak yapılan tanımdır. Buna göre Anayasa, devletin niteliğini, yapısını, temel organların kuruluşunu ve bu organlar arasındaki ilişkileri, bununla birlikte temel hak ve hürriyetleri de ilgilendiren hukuk kuralları bütünüdür.

v Şekli anlamda anayasa: Bir hukuk kuralının düzenlediği konulara bakıl-maksızın kuralın var olan normlar arasındaki en üst sırada yer alması, diğer mevzuatlara göre daha zor değiştirilmesi, diğer normların kendisine uygun olmak zorunda olmasını ifade eder.

2. Tarihçe

Anayasa tarihçileri tarafından kabul edilen ilk anayasal belge 1215 tarihinde İngiltere’de yayınlanan Magna Charta Libertatum’dur. (Büyük Özgürlük Fermanı).Bu ferman krala başkaldırışı, bozulduğu düşünülen düzene, rejime karşı çıkışı barın-dırır.

ANAYASA HUKUKUNA GİRİŞ

Dünyanın ilk yazılı Anayasası, 1787’de kabul edilen 7 maddeden oluşan Ame-rika Birleşik Devletleri Anayasasıdır. İkinci anayasa 1791’de kabul edilen Fransız Anayasası’dır. Bunları sırasıyla şu anayasalar izlemektedir: 1809 İsveç Anayasası, 1812 İspanya Anayasası, 1814 Norveç Anayasası, 1831 Belçika Anayasası, 1848 İsviçre Ana-yasası, 1848 İtalyan Anayasası, 1849 Danimarka Anayasası, 1850 Prusya Anayasası, 1864 Yunan Anayasası, 1876 Osmanlı Anayasası, 1887 Hollanda Anayasası, 1889 Ja-ponya Anayasası, 1891 Brezilya Anayasası.

B. İktidar Tipleri ve Anayasa Türleri

1. Asli – Tali Kurucu İktidar

Anayasa yapan iktidarlar, asli kurucu ve tali kurucu iktidar olarak ikiye ayrılır:

v Asli Kurucu İktidar: Bir ülkenin siyasal rejiminde devrim, savaş, hükûmet darbesi (27 Mayıs 1960 ve 12 Eylül 1980 askerî müdahaleleri) veya ülkenin parçalanması sebebiyle bir hukuk boşluğun meydana gelmesi ya da bağım-sızlığın kazanılması veya yeni bir devletin kurulması gibi durumlarda hiçbir hukuk kuralıyla bağlı olunmaksızın sil baştan yeni bir anayasa oluşturan ik-tidardır.

v Tali Kurucu İktidar: Bir ülkenin anayasasını mevcut anayasal kural ve usul-ler çerçevesinde değiştiren iktidardır (Örneğin 2017 Anayasa değişiklikle-rini gerçekleştiren iktidar gibi). Asli kurucu iktidarın aksine, tali kurucu iktidar hukuken sınırlı bir iktidar olup, bu iktidarın yaptığı anayasa değişik-likleri geçerliliklerini yürürlükte olan mevcut anayasadan alır. Bu nedenle tali kuruculuk işlevi bağımsız olmayıp yürürlükte olan mevcut anayasadan türediği için “türev” kurucu iktidar olarak da adlandırılmaktadır.

NOT

Kurucu iktidar ile kurulmuş iktidar birbirine karıştırılmamalıdır. Kurucu iktidar, bir devletin ana-yasasını yapan ya da değiştiren iktidardır. 1982 Anayasası’nı yapan Milli Güvenlik Konseyi kurucu iktidara örnek oluşturur. Kurulmuş İktidar ise, anayasa tarafından kurulmuş olan iktidardır. Kurulmuş iktidar, kurucu iktidar tarafından yapılan anayasa ile kurulan devlet organlarını ifade eder ve bunlar da başlıca devlet organları olan yasama, yürütme ve yar-gıdan oluşur. 1982 Anayasası’nda düzenlenmiş olan TBMM, Cumhurbaşkanı ve bağımsız mahkemeler kurulmuş iktidar olarak nitelendirilir.

2 Anayasa Hukuku

2. Yazılı – Yazısız Anayasa

v Yazılı Anayasa: Yetkili organlarca yapılmış ve bir anayasada bulunması ge-reken kuralları yazılı metne dökülmüş (kodifiye edilmiş) sistematik belgeler hâlinde düzenleyen belgelerdir. Günümüzde birkaç istisna dışında hemen her devletin bir yazılı anayasası bulunmaktadır.

v Yazısız Anayasa: Toplum içinde uzunca bir süre kesintisiz olarak tekrarla-nan örf ve adet hukuku kurallarından ibaret olan, yazılı bir metne sahip ol-mayan anayasayı ifade etmektedir. Bu anayasalara “geleneksel anayasa” veya “teamüli (bir yerde eskiden beri süregelen, yazılı olarak tespit edilmemiş olan) anayasa” da denmektedir. Örneğin İngiltere’de devletin temel kurulu-şunu düzenleyen kuralların önemli bir kısmı teamüli niteliktedir.

3. Çerçeve Anayasa - Ayrıntılı (Kazuistik) Anayasa

v Çerçeve Anayasa: Çok fazla ayrıntıya inmeyen, sadece genel bir çerçeve çi-zen detayları kanunlara bırakan anayasalardır.

v Ayrıntılı (Kazuistik) Anayasa: Bu tür anayasalar mümkün olan her ayrıntı-ya yer veren çok maddeli uzun ve ayrıntılı anayasalardır.

NOT

23 madde ve 1 ek toplam 24 maddeden oluşan 1921 Anayasası, tek çerçeve anayasa-mızdır.

4. Yumuşak Anayasa – Katı (Sert) Anayasa

v Yumuşak Anayasa: Değiştirilmesi sıradan yasalar ile aynı şartlara tabi olan, değiştirilmesi için özel çoğunluk ya da usuller öngörülmeyen anayasalardır. 1921 Anayasası Türk anayasalarındaki tek yumuşak anayasadır.

v Katı Anayasa: Değiştirilmesi için diğer yasalara göre daha nitelikli çoğun-luk ve yöntemler öngören anayasadır.

Bir anayasayı katı yapan bazı özellikler şunlardır:

h Anayasada değiştirilemez maddelerin varlığı

h Değiştirilemez maddeler dışındaki maddelerin değiştirilmesinin teklif ve kabul sayılarında özel nitelikli çoğunlukların ve gizli oylamaların aranması

h Anayasanın yapılmasından sonra belli bir süre veya dönem boyunca değiş-tirilmesinin yasaklanması

h Anayasa değişikliği için halk oylaması usulünün aranması

h Anayasa yargısına yer vermesi (Anayasa Mahkemesi)

Anayasa Hukukuna Giriş 3

II. DEVLET VE HÜKÛMET SİSTEMLERİ

Devlet yasama, yürütme ve yargı organları ile iradesini ortaya koyan egemen-liği kullanma gücüne sahip, belli bir toprak parçası üzerinde örgütlenmiş politik ör-gütlenmedir. Devlet yasama faaliyeti ile toplum düzenini sağlayacak ve vatandaşların uyması gereken genel kuralları koyar, yürütme organı da bu genel kuralları kendine has şekilde özel hâllere uydurarak uygular. Yargı ise bağımsız mahkemeler aracılığı ile kuralların yorumundan çıkacak anlaşmazlıkları çözüme bağlar, suçluları cezalandırır; uyuşmazlıkları giderir.

Devletin elinde bulundurduğu kuvvetlerin tek bir elde toplanması ya da ayrı or-ganlara verilerek ayrılmaları hükûmet sistemleri ile ilişkilendirilir. Buna göre devletin bütün kuvvetleri tek bir elde toplandığında kuvvetler birliğinden söz edilirken; kuv-vetlerin ayrı organlara verilmesi durumunda kuvvetler ayrılığı söz konusu olmaktadır.

A. Devlet Şekilleri

1. Egemenlik Kaynağına Göre Devlet Şekilleri

a. Monarşi

Bir hükümdarın – kralın devlet başkanı olduğu yönetim biçimidir. Yönetimin soya dayandığı devlet şeklidir. Devlet başkanı veraset yoluyla başa gelmektedir. Mo-narşiler, sadece kralın egemen olduğu “mutlak monarşi” ya da kralın yanında meclisin de egemenliği paylaştığı “meşruti monarşi” olmak üzere ikiye ayrılır. Osmanlı İmpara-torluğu I ve II. Meşrutiyet Dönemi’nde meşruti monarşi ile yönetilmiştir.

b. Cumhuriyet

Devlet başkanının veraset dışı bir yolla yani seçimle göreve geldiği devlet şeklidir. Milletin, egemenliği kendi elinde tuttuğu ve bunu belirli süreler için seçtiği temsilcileri aracılığıyla kullandığı yönetim biçimidir.

2. Yapısına Göre Devlet Şekilleri

a. Tek Yapılı Devletler: Üniter (Tekçi) Devlet

Ülkenin tamamında aynı hukuk kurallarının hakim olmasıdır. Ülkede yasamada birlik olması, yürütme kuvvetinin tek olması ve tek bir yargılama sisteminin bulunma-sıdır. Türkiye, Yunanistan, Fransa gibi ülkeler üniter devlettir.

4 Anayasa Hukuku

b. Birleşik Yapılı Devletler: Federal Devlet

Federasyon, uluslararası kişiliğe sahip bir merkezi devlet (federal devlet) ile ulus-lararası kişiliğe sahip olmayan bölgesel devletlerin (federe devletlerin) aralarında ortak yazılı bir anayasa ile yetki paylaşımı yaparak oluşturdukları devlet topluluğuna denir.

Federal devlet sisteminin temel özellikleri şunlardır:

h Federasyonda federal devlet ve federe devlet olmak üzere iki tür devlet var-dır.

h Federal devletin uluslararası kişiliği varken federe devletin yoktur.

h Federal devlet ile federe devletler arasında yapılan yetki paylaşımının yazılı bir anayasa ile yapılması zorunludur.

h Federal devletlerde yetki uyuşmazlıklarının çözümünü sağlayacak bir yük-sek mahkemenin varlığı zorunludur.

h Federal devletin yasama organının çift meclisli olması zorunludur.

B. Hükûmet Sistemleri

Devletin özellikle yasama ve yürütme şeklindeki kuvvetlerinin ne tür bir denge gözetilerek dağıtılacağı esasından yola çıkılarak anayasal demokrasilerde ve demokra-tik olmayan rejimlerde uygulanan kural ve kurumlara hükûmet sistemi denir.

Hükûmet sistemlerinin sınıflandırılmasında, yasama ile yürütmenin hangi organda birleştiği veya bunlar arasındaki ilişkinin yoğunluğu temel hareket nokta-sı olmuştur. Dolayısıyla hangi hükûmet sistemi olursa olsun, yargının yasama ve yü-rütme organlarından bağımsız tutulması esastır. Ancak bazı kuvvetler birliğine dayalı hükûmet sistemlerinde yargı erkinin de yasama ve yürütme erki ile birlikte kullanıl-dığını görmekteyiz.

1. Kuvvetler Birliği

a. Meclis Hükûmeti Sistemi

Yasama ve yürütme yetkileri yasamada toplanır. 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu bir dönem Türk tarihinde de uygulanan bir hükûmet modelidir. “Konvansiyonel sis-tem” olarak da ifade edilen bu sistemde, yasama ve yürütme güçleri mecliste toplanır ve düzenleme yetkisini elinde tutan meclis, çıkardığı kanunların uygulanmasını kendi üyeleri arasından seçtiği bakanlar eliyle yerine getirir.

Anayasa Hukukuna Giriş 5

Özellikleri:

h Kuvvetlerin Mecliste toplandığı, meclisin üstünlüğüne dayanan hükûmet sistemidir.

h Meclisin tekliği ve sürekliliği esastır.

h Devlet başkanlığı makamı yoktur.

h Başbakan ve Bakanlar Kurulu bulunmamaktadır.

h Meclis başkanı hem yasamanın hem de hükûmetin başkanı görevindedir.

h Bakanlar tek tek meclis içinden ve meclis tarafından seçilir. Yasama organı bakanları kendi içinden(milletvekillerinden) tek tek seçer. Bakanlar kurul hâlinde çalışmadıklarından yasama organına karşı bireysel olarak sorumlu-dur. Bu sebeple yasama, yürütmeyi yani bakanları görevden alabilir.

2. Kuvvetler Ayrılığı

a. Parlementer Sistem

Parlamenter sistem; kuvvetler ayrılığına dayanan ancak kuvvetlerin ayrılmaktan öte iç içe geçtiği ve yasama ile yürütme organının karşılıklı birbirlerinin varlığını sona erdirebildikleri yumuşak kuvvetler ayrılığının olduğu hükûmet sistemidir. Yürütme düalist yapıdadır. Yürütme organını, sembolik yetkilere sahip Devlet başkanı ve esas sorumlu Bakanlar Kurulu oluşturur. Kural olarak kuvvetler birbirinden ayrı olmakla birlikte birbirlerine karşılıklı olarak bağlıdır. Parlamenter sistem yasama ve yürütme arasındaki bir dengeye dayanır.

Parlamenter sistemde devlet başkanlığı soydan geçen bir hükümdarlık olabile-ceği gibi, devlet başkanı parlamento tarafından da seçilebilir. Devlet başkanı parla-mento tarafından seçilmiş olsa bile vatana ihanet suçu haricinde hiçbir şekilde göre-vinden alınamaz. Çünkü devlet başkanı yasama organı karşısında sorumsuzdur. 1982 Anayasası’nda 16 Nisan 2017 yılında yapılan referanduma kadar parlamenter sistem uygulanmış ancak anayasa değişikliği 24 Haziran 2018 seçimlerinin ardından tümü ile yürürlüğe girmiş ve Türkiye, Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi’ne geçmiştir.

Özellikleri: h Kuvvetler birbirinden yumuşak bir biçimde ayrılmıştır.

h Yürütme çift yapılı olarak düzenlenmiştir(Sorumsuz ve yetkisiz Devlet baş-kanı, sorumlu ve yetkili Bakanlar Kurulu).

h Bakanlar Meclise karşı hem bireysel hem de kollektif olarak sorumludur.

h Başbakanın milletvekili olma zorunluluğu vardır.

h Bakanların milletvekili olma zorunluluğu yoktur. Meclis dışından da bakan atanabilir.

6 Anayasa Hukuku

h Bakanlar Kurulu yasama organı içerisinden doğar ve kural olarak yasama organına karşı sorumludur.

h Bakanlar Kurulu yasama organının güveni ile göreve devam eder.

h Yasama organı, yürütme organının (hükûmetin) görevine son verebilir.

NOT

Parlamenter sistem, İngiltere, Almanya, Yunanistan, İspanya, İsrail, Japonya gibi ülkelerde uygulanmaktadır.

b. Başkanlık Sistemi

Bu sistem, kuvvetlerin sert ayrılığına dayanan, yürütmenin tek kanatlı olduğu yani Devlet başkanında toplandığı, Devlet başkanının halk tarafından seçildiği bir sis-temdir. Bu sistemde yürütme organının göreve gelmesinde veya görevden ayrılmasın-da yasama organının herhangi bir yetkisi bulunmamaktadır. Aynı zamanda yürütme organı da yasamayı feshedemez. Başkanlık sisteminin en tipik örneği ABD’dir. Bunun dışında Arjantin, Brezilya, Kolombiya, Venezuella, Kazakistan, Ermenistan gibi ülke-lerde de uygulanmaktadır.

Özellikleri:

h Kuvvetler birbirinden sert bir şekilde ayrılmıştır.

h Yürütme organı tek yapılıdır ve Devlet başkanından oluşur.

h Devlet başkanını halk seçer.

h Devlet başkanı yasama organına karşı siyasal açıdan sorumlu değildir.

h Bakanlar sekreter konumundadır ve bakanları Devlet başkanı seçer. Bakan-lar Devlet başkanına karşı sorumludur.

h Bir kimse hem yasamada hem de yürütmede görev alamaz. Yasama yürüt-menin, yürütme de yasamanın görevine son veremez.

c. Yarı Başkanlık Sistemi

Yarı başkanlık sistemi, başkanlık sistemi ile parlamenter sistemin bazı özellikleri-nin birleştiği bir hükûmet sistemidir. En tipik örneği Fransa’dır. Ayrıca Avusturya ve Finlandiya gibi ülkelerde de uygulanmaktadır.

Bu sistemde Cumhurbaşkanı doğrudan doğruya halk tarafından seçilir. Parla-mentoya karşı sorumlu Başbakan ve Bakanlar Kurulu vardır. Cumhurbaşkanı, Baş-bakan ve ilgili bakanların karşı-imzaları olmaksızın tek başına kullanabileceği önemli

Anayasa Hukukuna Giriş 7

yasal yetkilere sahiptir. Bu özelliklerden Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilmesi ve geniş anayasal yetkilere sahip olması başkanlık sisteminin, parlamentonun güveni-ne tabi Başbakan ve Bakanlar Kurulunun olması da parlamenter sistemin özelliklerin-dendir.

III. DEMOKRASİ KAVRAMI

Demokrasi, halkın egemenliği temeline dayanan, halkın iktidar olmasını savu-nan bir anlayıştır.

A. Demokrasinin Temel Unsurları

v Milli Egemenlik: Ülkeyi yönetme yetkisinin halka ait olmasıdır.

v Özgürlük: Bireylerin başkalarına zarar vermeden davranışlarda özgür ol-masını ifade eden ve insanların doğuştan sahip olduğu bir haktır.

v Çoğulculuk: Farklı fikir ve görüşlere saygı duyulması, toplumda çok ses-liliğin olmasını ifade eder. Çoğulculuğun olabilmesi için insanların siyasi partiler kurarak görüşlerini ifade edebilmesi gerekir.

v Eşitlik: Herkesin yasalar önünde eşit olmasını ifade eder.

v Hukuk devleti: Otoriteyi sınırlayan kurallar olmalıdır.

v Temel hak ve hürriyetler güvence altına alınmalı: Herkesin doğuştan sa-hip olduğu temel hak ve hürriyetlerin yasaların güvencesi altına alınmasıdır.

B. Demokrasinin Araçları

v Parlamento (meclis): Parlamento demokrasinin olmazsa olmaz koşulu de-ğildir. Ancak günümüzde nüfusun hızla artması, karmaşanın yaşanmaması nedeniyle parlamento bir araç olarak kullanılmaktadır.

v Belli Aralıklarla Yapılan Seçim: Demokraside seçimler belli aralıklarla ya-pılır.

v Çoğunlukçuluk: Çoğunluğun iktidarda söz sahibi olmasıdır. 1924 Anayasası’nın çoğunlukçu demokrasi anlayışını benimsediği söylenmekte-dir.

v Çoğulculuk (siyasal partiler): Demokrasilerde farklı fikir ve görüşlere say-gı esastır. Farklı fikir ve görüşler siyasal partiler vasıtasıyla temsil edilir.

8 Anayasa Hukuku

C. Demokrasinin Uygulanma Biçimleri

v Doğrudan demokrasi:  Temsilci olmadan, halkın kendisini yönetmesidir. Devlete ilişkin tüm kararlar aracısız olarak insanların oyuyla alınır. İdeal de-mokrasi şeklidir ancak uygulaması zordur.

v Temsili demokrasi: Egemenlik hakkının temsilciler vasıtasıyla kullanıldığı demokrasi türüdür.

v Yarı doğrudan demokrasi: Halkın hem kendisi, hem de temsilcileri ile ken-dini yönetmesidir. Temsili ile doğrudan demokrasilerin birleşimidir. İktidarın kullanımı temsilcilerdedir. Ancak halkın talebine göre halkoyu yapılabilir.

Araçları

h Halkoyu(referandum): Parlamentoda kabul edilen yasaların halkın oyları-na sunulmasıdır. Türkiye’de bugüne kadar yedi kez referandum yapılmıştır. Bunlar;

• 1961 Anayasası’nın yürürlüğe girmesi

• 1982 Anayasası’nın yürürlüğe girmesi

• 1987 siyasi yasakların kalkması referandumu

• 1988 genel ve yerel seçimlerin birleştirilmesi referandumu (Sadece bu referandumda halk hayır demiştir)

• 2007 Anayasa değişikliği referandumu

• 2010 Anayasa değişikliği referandumu

• 2017 Anayasa değişikliği referandumu

NOT

Türkiye’de referandum ilk kez 1961 Anayasası ile uygulama bulmuştur. Ancak referandu-mun düzenli ve sistematik olarak hukukumuza girmesi yani bir anayasal kural olması ilk kez 1982 Anayasası’yladır.

h Halk vetosu: Temsilciler(parlamento) tarafından kabul edilen yasaların halk tarafından halkoyunda yürürlükten kaldırılmasıdır.

h Halk girişimi: Halkın bir konuda yasa çıkarılması veya değişiklik yapılması için imza toplayarak parlamentoyu harekete geçirmesidir.

h Temsilcilerin azledilmesi: Halkın görevinden memnun olunmayan temsil-cileri görevden alabilmesidir.

Anayasa Hukukuna Giriş 9

ÇÖZÜMLÜ TEST1. Federal devlet sistemleriyle ilgili

aşağıda verilen ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Federal devletin yasama organı-nın çift meclis olması zorunlu-dur.

B) Federal devletlerde devlet başka-nının halk tarafından seçilmesi zorunludur.

C) Federal sistemlerde iki ayrı yöne-tim düzeyi vardır.

D) Federal devletlerde yazılı bir ana-yasanın varlığı zorunludur.

E) Federal devletler yetki uyuşmaz-lıklarının çözümünü sağlayacak bir yüksek mahkeme olmalıdır.

2. Aşağıdakilerden hangisi bir ülkede katı anayasanın varlığının bir sonu-cu olarak görülemez?

A) Yargı bağımsızlığı ilkesiB) Anayasa yargısı sistemiC) Değiştirilemez maddelerD) Anayasa maddelerinin belirli

süre değiştirilmelerinin yasak-lanması

E) Anayasa değişikliklerinin gerekti-ğinde referanduma sunulması

3. Aşağıdakilerden hangisi klasik par-lamenter sistemin özelliklerinden biri değildir?

A) Başbakanın yasama organı üyele-ri arasından seçilmesi

B) Doğrudan doğruya halk arasın-dan seçilen bir Devlet başkanının varlığı

C) Bakanlar Kurulunun yasama organı önünde siyasal açıdan sorumlu olması

D) Devlet başkanının çoğunlukla sembolik ve törensel yetkilere sahip olması

E) Bakanlar Kurulunun yasama or-ganının güvenoyuna dayanması

4. Aşağıdakilerden hangisi bir metne anayasa adı verilebilmesi için gerek-li olan niteliklerden biridir?

A) Demokratik olmasıB) Devletin temel organlarının

kuruluşuna yer vermesiC) Değiştirilmesinin basit kanunlar

gibi kolay olmasıD) Egemenliğin kaynağını halka

vermesiE) Siyasi partiler ve seçim gibi ilke-

lere yer vermesi

10 Anayasa Hukuku

5. Aşağıdakilerden hangisi asli kurucu iktidarların özelliklerinden biri de-ğildir?

A) Bir hukuk boşluğu durumunun olması

B) Anayasa yapma yetkisinin kulla-nabilmesi

C) Savaş, darbe ve ihtilal gibi du-rumlarda ortaya çıkması

D) Yetkisini kendisinden önce yü-rürlükte olan anayasadan alması

E) Herhangi bir siyasi veya sosyal güç tarafından sınırlandırılma-mış olması

6. Meclis hükûmeti sistemi ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yan-lıştır?

A) Meclis hükûmeti sisteminde yasama ve yürütme yetkileri mecliste toplanmıştır.

B) Meclis hükûmeti sisteminde bir devlet başkanlığı makamı yoktur.

C) Meclis hükûmeti sisteminde yürütme organı yasama organına bağlıdır.

D) Meclis hükûmeti sisteminde baş-bakan yürütmenin başıdır.

E) Meclis hükûmeti sisteminde meclisin sürekliliği vardır.

7. Madde metinleri uzun, ayrıntılı ve aşırı düzenleyici bir anayasa olarak nitelendirilen Anayasa türü aşağı-dakilerden hangisidir?

A) Kazuistik anayasaB) Yumuşak anayasa C) Sert katı anayasa D) Çerçeve anayasa E) Maddi anayasa

8. Aşağıdakilerden hangisi başkanlık hükûmet sistemi ile ilgili doğru bir ifade değildir?

A) Yürütme tek yapılıdır ve başkan-dan oluşur.

B) Devlet başkanı halk tarafından seçilir.

C) Devlet başkanı yasama organının güvenine dayanır.

D) Devlet başkanı yasama organı-na karşı siyasal açıdan sorumlu değildir.

E) Bir kişi hem yasama organında hem de yürütme organında görev alamaz.

1. B 2. A 3. B 4. B 5. D 6. D 7. A 8. C

Anayasa Hukukuna Giriş 11

1. Devlet başkanının göreve geliş biçimi dev-letin egemenlik anlayışı ile ilgilidir. Dola-yısıyla yapısını etkilemez. Devlet başkanı federal devletlerde Meclis tarafından veya halk tarafından seçilebilir.

Cevap B

2. Yargı bağımsızlığı ilkesi hukuk devletinin bir gereğidir. Anayasanın değiştirilmesi ile bir ilgisi bulunmamaktadır. Ancak diğer seçeneklerde verilenler bir Anayasanın katı olmasına neden olan faktörlerdir.

Cevap A

3. Devlet başkanının halk tarafından seçilme-si zorunluluğu, başkanlık ve yarı başkanlık sistemlerinin bir özelliğidir. Parlamenter sistemde Devlet başkanı sembolik yetkilere sahip bir hükümdar olabileceği gibi Meclis tarafından seçilen bir Cumhurbaşkanı da olabilir.

Cevap B

4. Anayasa kavramı maddi ve şekli anlamda olmak üzere iki anlamda kullanılmaktadır. • Maddi anlamda anayasa: Bir ana-

yasanın düzenlediği konulardan yola çıkılarak yapılan tanımdır. Buna göre Anayasa, devletin niteliğini, yapısını, temel organların kuruluşunu ve bu organlar arasındaki ilişkileri, bununla birlikte temel hak ve hürriyetleri de il-gilendiren hukuk kuralları bütünüdür.

• Şekli anlamda anayasa: Bir hukuk kuralının düzenlediği konulara ba-kılmaksızın kuralın var olan normlar arasındaki en üst sırada yer alması, di-ğer mevzuatlara göre daha zor değiş-tirilmesi, diğer normların kendisine uygun olmak zorunda olmasını ifade eder.

Cevap B

5. Asli kurucu iktidarlar, olağan dışı durum-larda ortaya çıkan, herhangi bir hukuk normu ile sınırlandırılmayan, siyasi, sosyal ve hukuki herhangi bir engel tanımayan ve dolayısıyla kendisinden önce gelen anayasa-yı da yok sayan sınırsız güce sahip iktidara verilen isimdir.

Cevap D

6. Meclis hükûmeti sisteminde, yasama ve yürütme yetkileri mecliste toplanmıştır. Yürütme organını meclis içinden meclis tarafından tek tek seçilen ve meclise karşı bireysel sorumlu olan bakanlar oluşturur. Bir devlet başkanı makamı yoktur ve baş-bakan veya cumhurbaşkanı makamlarının bulunmadığı güçler birliğine dayalı hükmet modelidir.

Cevap D

7. Uzun ve ayrıntılı kurallardan oluşan ana-yasa türüne kazuistik anayasa denir.  1982 Anayasası gibi.

Cevap A

8. Başkanlık hükûmet sisteminde sert kuvvet-ler ayrılığı esastır. Dolayısıyla Devlet başka-nı hem göreve gelmesinde hem de görevden ayrılmasında yasama organının herhangi bir yetkisi bulunmamaktadır.

Cevap C

ÇÖZÜMLER

12 Anayasa Hukuku

2. ÜNİTE

I. OSMANLI DÖNEMİ ANAYASAL GELİŞMELER

Modern çağın bir ürünü olarak ortaya çıkan anayasa kavramı, devlet iktidarının kurallarla sınırlanması ile siyasi iktidarın keyfi yönetiminin önlenebileceği düşünce-sinden doğmuştur. Bu bakımdan başta anayasalar olmak üzere, iktidarın sınırlanma-sıyla ilgili herhangi bir belge veya metin anayasal gelişme olarak kabul edilmektedir.

Osmanlı Türk tarihinde anayasal anlamda ilk gelişme olarak 1808 tarihli Sened-i İttifak gösterilmektedir.

A. Sened-i İttifak (1808)

Sened-i İttifak, 7 Ekim 1808 yılında Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa’nın giri-şimiyle Padişah II. Mahmut ile âyanlar arasında imzalanmış giriş, yedi madde ve bir ekten oluşan ilk anayasal belgedir.

Özellikleri

v Misak niteliğindedir.

v Padişahın yetkilerini kendi isteği dışında sınırlayan ilk belgedir.

v Padişah 2. Mahmut ile âyanlar arasında imzalanmıştır.

v Bu sözleşme ile Padişah âyanların varlığını tanımıştır.

v İngiltere’de ortaya çıkan ve dünya tarihinde yönetenlerin yetkilerini sınır-landıran ilk belge olan Magna Charta Libertatum ile benzerlik gösteren bir belgedir.

OSMANLI – TÜRK ANAYASAL GELİŞMELERİ

(TÜRK ANAYASA TARİHİ)

B. Tanzimat Fermanı (1839) (Gülhâne Hatt-ı Hümâyûnu)

Hariciye Nazırı Mustafa Reşit Paşa tarafından kaleme alınan Gülhâne Hatt-ı Hümâyûnu, 3 Kasım 1839’da, sarayın bahçesinde, yabancı devlet temsilcileriyle halkın önünde Padişah Abdülmecid adına okunarak ilan olunmuştur.

Can güvenliği, ırz, namus, şeref ve haysiyetin dokunulmazlığı, yargılanmadan kimseye ceza verilememesi ve yargılamanın aleniliği ilkesi, eşitlik ilkesi, mülkiyet hak-kı, müsadere yasağı, gelire göre vergi ilkesi, askerlik hizmetinde adalet ilkesi gibi temel haklara yer veren Ferman, tarihimizde ilk ‘‘Haklar Bildirgesi’’ olarak kabul edilmek-tedir.

Özellikleri: v Osmanlıda ilk kez “kanun üstünlüğü” getirilmiştir.

v Devletin bütün uyrukları için temel hak ve özgürlükleri tanıma temel fonk-siyonu olarak kabul edilmiştir.

v Bu belge bir anayasa değildir, Padişah’ın fermanıdır.

v Padişah’ın yetkileri ilk kez kendi isteğiyle sınırlandırılmıştır.

v Belge; sırasıyla askere almada adalet, vergide adalet getirmiştir.

v Genel müsadere yasağı getiren bu belge mülkiyet hakkını (kişinin mallarına isteği dışında el konulamayacağı) getirmiştir.

v Kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi, mahkemelerin aleniliği ve ticaret serbes-tisi bu fermanla gelmiştir.

C. Islahat Fermanı (1856)

Islahat Fermanı’nın esasları Kırım Savaşı sonrası Hariciye Nazırı Ali Paşa ile İn-giltere, Fransa ve Avusturya elçileri arasında kararlaştırılmış; Ferman, Sultan Abdül-mecid tarafından ilan edilmiştir.

Özellikleri

v Tanzimat Fermanı ile getirilen eşitlik ilkesi gayrimüslimlerin lehine geniş-letilmiştir.

v Gayrimüslimlere yönetim ve eğitim-öğretim alanında eşitlik tanınmıştır.

v Gayrimüslimlere memur olma hakkı ve bedelli askerlik (cizye kaldırıldı) ge-tirilmiştir.

v Gayrimüslimlere yerel meclislere katılma hakkı verilmiştir.

v Gayrimüslimler mahkemelerde tanıklık yapabilecektir.

v İşkence ve kötü muamale kaldırılacaktır.

14 Anayasa Hukuku

D. I. Meşrutiyet- Kanun–u Esasi (1876)

İlk Osmanlı Anayasası olan Kanun-u Esasi, 24 Aralık 1876 tarihinde Padişah ta-rafından bir Hatt-ı Hümâyûn ile ilan edilmiştir. Kanun-u Esasi, bütün üyeleri Padişah-ça atanan Meclis-i Mahsusa adındaki 28 üyeli bir kurul tarafından Belçika, Prusya gibi ülkelerin anayasalarından yararlanılarak hazırlanmıştır. Kanun-u Esasi ile mutlak mo-narşiden meşruti monarşiye geçiş sağlanmıştır. 119 maddeden oluşan Kanun-u Esasi, yürürlükte kaldığı süreler içerisinde 7 kez değişiklik görmüştür.

1. Genel Esaslar

1-7. maddelerde, Devletin temel niteliklerine yer verilmiştir:

v Devletin üniter niteliği, bölünmez bütünlüğü, devletin başkenti İstanbul’dur, devlet başkanlığı ırsî olarak intikal edecektir, padişah aynı zamanda halife-dir, Osmanlı Devleti’nin dini İslam’dır.

2. Osmanlı Vatandaşlarının Sahip Olduğu Temel Hak ve Özgürlükler

8-26. maddeler, Osmanlı vatandaşlarının sahip oldukları temel hak ve özgürlük-leri düzenlenmiştir:

v Bu bölümde; vatandaşlık hakkı, kişi özgürlüğü, ibadet özgürlüğü, basın öz-gürlüğü, teşebbüs-şirket kurma hakkı, dilekçe hakkı, eğitim-öğretim hakkı, eşitlik ilkesi, devlet memurluğuna girme hakkı, mali güce göre vergi ilkesi, mülkiyet hakkı, konut dokunulmazlığı, kanuni hâkim güvencesi, müsadere ve angarya yasağı, yasal vergi ilkesi, işkence yasağı gibi temel hak ve özgür-lüklere yer verilmiştir.

v Devletin dili Türkçedir. “Teba-i Osmaniye’de memur olarak istihdam olun-mak için devletin lisan-ı resmîsi olan Türkçeyi bilmek şarttır.”

3. Yürütme Organı

Yürütme erki ekber evlat esasına göre getirilen ve hilafeti de kapsamak üzere pa-dişaha aittir. Padişahın yasama ve yürütmeden doğan cezai sorumluluğu yoktur.

v Padişahın; bakanların tayin ve azli, rütbe ve nişan verilmesi, para basılması, uluslararası antlaşma yapma yetkisi, kanun ve nizamnamelerin hazırlanma-sı, kanun ve şeriat hükümlerinin uygulanması, savaş ve barış ilanı, kara ve deniz kuvvetleri komutanlığı, cezaların hafifletilmesi ve affı, Meclis-i Umu-minin toplantıya çağırılması ve tatil edilmesi, Heyet-i Mebusan’ı fesih hakkı gibi yetkileri bulunmaktadır.

v Padişah olağanüstü hâl ilan etme yetkisine sahiptir ve yargılama olmaksızın sürgüne gönderme yetkisine sahiptir (m.113).

Osmanlı – Türk Anayasal Gelişmeleri 15