AnandDhara 2010

136

description

AnandDhara 2010, published as Peetambara vishesank

Transcript of AnandDhara 2010

Page 1: AnandDhara 2010
Page 2: AnandDhara 2010
Page 3: AnandDhara 2010

33333oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

**eu ds gkjs gkj gS] eu ds thrs thr** & cgqr iqjkuh dgkorgSA ij ftUnxh dh lkjHkwr lPpkbZ ;gh gSA ifjfLFkfr;k¡ eu esamRié gksus okys izfrfcEc gSaA LoLFk eu LoLFk iVyu rS;kjdjsxk tks ldkjkRed ifjfLFkfr;ksa ds :Ik esa lkeus vk;sxhA eudks mRQqYy j[kuk gh lk/kuk gSA vxj dksbZ dk;Z Hkh lk/kuk dsuke ij eu ds dYiuk ds l`tu izokg dks fNé&fHké djrh gSrks og vLohdk;Z gSA v/;kRe “kCn eu dks vxj csgrj :Ik lsifjHkkf"kr ugha djrk rks vPNk gksxk ge bu ldkjkRed “kCnksadk iz;ksx gh NksM+ nsaA ij psru efLr"d ds rkj vopsruefLr"d ls vo“; tqM+s gksus pkfg, rHkh gekjs eu dh eqjknsa iwjhgksaxhA

ge [kqn vius dks vk“khokZn nsrs gSaA gj /keZ esa lqxE;dky[kaM esa vusd lkalkfjd leL;kvksa ds lek/kku gsrqi`Fkd&i`Fkd lk/kuk fof/k;k¡ fodflr dh gSaA bu fof/k;ksa dsvUrxZr viukbZ tkus okyh dk;Z ;kstuk;sa cgq/kk jgL;kRed]vcw>] rdZghu] vlaxr vkfn udkjkRed nks"kksa ls ;qDr gqvkdjrh gSaA viukus okys O;fDr dks izSfDV“k] vH;kl] lk/kuk]mikluk] iwtk vkfn lkjs tatky nwljs O;fDr ;k laLFkk }kjkbl dnj my>k fn;k tkrk gS fd og lgtrk ls nwj gksrkpyk tkrk gSA

oLrqr% lgtrk gh lk/kuk gS vkSj tks O;fDr lgt :Ikls thus dh dyk dk ftruk cM+k eeZK gksrk gS og mruk ghT;knk vk/;kfRed gSA

blls cgqr QdZ ugha iM+rk fd dksbZ ^vkse~ ueks Hkxorsoklqnsok;^ dk tki djds vius eu dks ljyrkiwoZd lgtfLFkfr esa igq¡pk ikrk gS ;k gks tkrk gS vFkok my God islord, lord is my God dk eu esa mPpkj.k djus ls lgtrkdks vius ekufld thou dk vks<+uk fcNkSuk cuk ysrk gS ;klgtrk mlds thou dh fpj lafxuh cu tkrh gSA bu iafDr;ksads oDrk us mijksDr rF;ksa dks le>us esa rhl o"kZ ls vf/kdyxk fn;s rks bldk ;g vFkZ dnkfi ugha fd ikBdksa dks Hkhbruh cM+h dqckZuh nsuh iM+sA mi;ksxh l`tukRed LrEHk lstqM+dj vki rhu fnu esa gh lgtrk dh viuh thou lk/kukiw.kZ dj ldrs gSaAvyx vyx [kkpksa ds Hkaoj esa Hkaoj ls viuh

ijeiwT; xq#nso/iz/kku lEiknd dh ys[kuh ls

lEiknu i

w.kZr% voSr

fud

;g if=d

k iw.kZr% v

O;olkf;d

gS

fu%”kqYd for

j.k gsrq çd

kf”kr

!! t; ek¡ ihrkEcjk !!

M‚Û ”akdjkuUn feJ *”kkL=hth*Jh vejukFk frokjh ihBk/kh“k

v[kaMokfluh t; ekrk nh eafnj

vkpk;Z vfHk‘ksd vuUr ihBk/kh“k fl)”kfäihB Jh Jh NksVh iVu nsoh

lnkuUn ckck xk;=h eafnj lkFkuh

vk”khokZn

iz/kku lEikndjksfguh ifr flag *O;kses”k*

çdk”kdvkuUn/kkjk eapÊ

Ê

fMtkbZugfj çlkn iaxk

Ê

Ê

lEikndÊ

laj{kd% jkgqy nhokuCEO Srijan Tech ,Srijan Foundation

pUæ”ks[kj *vkuUn* efgek ”kekZ

laLFkkid% cVqd HkSjo

Page 4: AnandDhara 2010

44444oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vkidk O;kses“k

;gk¡ ;g ckr dguh vko“;d izrhr gksrh gS fd iwjs fo“o iVy ij fopkj Hkko vkSj ijkHkko okyscgqfo/k ekufld vk;ke gSa] ijUrq blds ckotwn ifj.kke loZ= ,d gh gksxkA bruk gh ugh O;f"V :Ikls O;fDrxr Lrj ij vkids eu ds xqfRFk;kas dks lqy>kdj lgt thou dk ekxZ fufnZ"V djus ds izlaxesa Hkh mijksDr rF; furkar laxr gSaA gk¡ gj O;fDr dk eu lgt fLFkfr dks izkIr gksus gsrq viuk le;ysxk 2 ?kaVk] fnu] eghuk vFkok o"kZ esa Hkh rCnhy gks ldrk gSA

vkuUn/kkjk lk/kd eaMy nl egkfo|k mikluk ,oa dqUMfyuh ;ksx dh lk/kuk ij lefiZrgSA lk/; Lo lk{kkRdkj lsYQ fj;ykbts“ku gS tks thou dk lokZf/kd egRoiw.kZ iz“u gSA lkFk ghleLr /keksaZ ds ewy Hkko lkgp;Z vkSj Hkzkr`Ro dks izkIr gksuk Hkh vkuUn/kkjk lk/kd eaMy dk nkf;RogSA vr% ftl fdlh txg bZ“k Hkko dk Iyou (floating) fn[kkbZ nsxk iz/kku lEiknd dh iSuhutj mls vkRelkr vo“; djsxhA

r`rh; vad esa lkexzh p;u dk vk/kkj Hkh ;gh Hkko gSA bZ“k lk;qT; vkSj Lo lk{kkRdkj ,dgh ckr gSA “kCnksa dh elkysnkj vkoj.k (Quoting) rks vyx vyx ekufldrk dh iqf"V ds fy,ç;qDr dh tkrh gSA

vkuUn/kkjk xoZiwoZd viuk rhljk o`gn vad ihrkEcjk fo“ks"kkad ds :Ik esa fudky jgh gSAvkRefo“okl ds gn rd lQyrkiwoZd lk/kd eaMy thou dks ^lR;e f“koe lqUnje* ls eafMr djusvFkok gksus gsrq rS;kj gS

Page 5: AnandDhara 2010

55555oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vkuUn dh ys[kuh ls

Page 6: AnandDhara 2010

66666oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Page 7: AnandDhara 2010

77777oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vk“khokZn% lnkuUn ckck] xk;=h eafnj lkFkuh

vk“khokZn% foU/;kpy/kkeloZ:ie;h nsoh loZnsohe;a txr~Avrks·ga fo“o:ika uekfe ijes“ojhe~AAuUn xksi x`gs tkrk ;“kksnk xHkZlEHkosArrLrks uk“kf;L;kfe foU/;kpyfuokfluhAA

vkuUn/kkjk if=dk ek¡ ds pj.kkjfoan vuqjkxh HkDrtu dks lnSo gh Ásfjr djrk jgsxkA geus i<+k]lEikndth ls vuqjks/k gS fd HkDrtuksa ls feydj muds O;fDrxr thou esa tks vkè;kfRed vuqHkwfr gqbZ gksmls laxzfgr dj vkuUn/kkjk esa eqfnzr fd;k tk;A p¡wfd uke gS /kkjk] bls Áokfgr gksuk gh pkfg,A blhHkkouk dks ysdj gkfnZd 'kqHkdkeukvksa lfgrA

Page 8: AnandDhara 2010

88888oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vk“khokZn% ek¡ v[k.Mokfluh eafnj

fo“o czãk.M ukf;dk vdkj.kd:.kke;h flagokfguh ek¡ v[k.Mokfluh oS".koh ds pj.kkuqjkxh vejukFkfrokjh loZtu fgrk; loZtu lq[kk; dh Hkkouk ls vksr Áksr ßvkuUn/kkjkÞ ds lEiknd th dksLusgkfHkoknuA

T;ksfrZihBk/kh“oj dh Ñik lrr~ gh vkids lkFk gSA vkuUn/kkjk O;olkf;d n`f"V ls de fut dhvkRekuqHkwfr dk laxzg vUrr% eq>s xzUFk ds :i esa n`f"Vxkspj gks jgk gSA gekjk fuosnu gS fd gj ,d vaddks iw.kZr;k lqjf{kr laxzfgr fd;k tk;A

iqu“p Jh jkeÑ".k ijegal nso dh ,d ok.kh cjkcj gh gesa Ásfjr djrh jgh gS fd bZ“oj lsfudV tho dk dqN Hkh ugha gSA

vLrqJh%

Page 9: AnandDhara 2010

99999oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Page 10: AnandDhara 2010

1010101010oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ijeiwT; xq#nso jksfguh ifr flag *O;kses”k*

iz/kku lEiknd/////la;kstd% vkuUn/kkjk Ekap

Page 11: AnandDhara 2010

1111111111oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Hkxoku egkfo".kq

Page 12: AnandDhara 2010

1212121212oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

fo"k; ys[kd i`"B la[;k

1- d½ ueu & gs vf[kykuUn! & jksfguh ifr flag *O;kses”k*^xhrk* dk pksyk igu dj vkuk

[k½ ueu & vf[kykuUn pj.k dks & jksfguh ifr flag *O;kses”k*ân; esa d:¡ eSa /kkj.k!

2- ihrkEcjk iz'kLrh & jksfguh ifr flag *O;kses”k*3- Jh ihrkEcjk ¼cxykeq[kh½ dope~ & lEiknd eaMy4- Ikzopu & rÙon”khZ5- lwQh lk/kuk & jksfguh ifr flag *O;kses”k*6. Gobind Sadan – A photo essay on this & Rahul Dewan

epitome of religious unity

7- ek¡ v[kaMokfluh & efgek ”kekZ8- Jh efg"kklqjefnZuh Lrks=e~ & Jh ,l- HkDroRlye~ (jeu th)9- vkfnR; ân; Lrks= & lEiknd eaMy10- Jh lw;Z lgóuke Lrks=e~ & lEiknd eaMy11. I, ...the Bodhi tree & Arvind Singh

12. Before I was enlightened... & Arvind Singh

13- rRo n“kZu & vjfoUn flag14- n'k egkfo|k vkfoHkkZo fnol & lEiknd eaMy15- jkf'k vkSj n'k egkfo|k & pUæ”ks[kj *vkuUn*16- v"VkaX ;ksx & jksfguh ifr flag *O;kses”k*17- v"VkoØ egkxhrk ds lqj & jksfguh ifr flag *O;kses”k*18- vkReKku 'krd & lEiknd eaMy19- what is ‘his’ is ‘mine’ and what can & Arvind Singh

HAPPEN to himmight happen to me

20- GLIMPSE OF HIMACHAL PRADESH & R.S. Gurung

“DEV BHUMI”

21- vkReeaFku & jksfguh ifr flag *O;kses”k*22- Ukkjn HkfDr lw= & jksfguh ifr flag *O;kses”k*23- xk;=h eafnj lkFkuh% lnkuUn ckck & efgek ”kekZ24- eqnzk & pUæ”ks[kj *vkuUn*25- dq.Mfyuh tkxj.k esa lgk;d ;ksxklu & pUæ”ks[kj *vkuUn*26- ldkjkRed ifjoÙkZu ds chl lw= & vkdka{kk >k27- Ikzsjd izlax & pUæ”ks[kj *vkuUn*28- Ikn vkSj nksgs & ladfyr29- ^eu dk lEiw.kZ*&foKku % Hkkx 3 & Jh nhi f=osnh30- vkin m)kjd nqxkZ Lrks= & lEiknd eaMy31- nsojkgk ygjh & jksfguh ifr flag *O;kses”k*32- cVqd HkSjo xku & jksfguh ifr flag *O;kses”k*

fo"k; lwph

11

12

1326273235

40465054585960616264677687

91

9598105109110112113115121122123126

& lEiknd eaMy

Page 13: AnandDhara 2010

1313131313oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ueu & gs vf[kykuUn! ^xhrk* dk pksyk igu dj vkuk

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

fu’Qy uhjl 'kq’d thou essa/kkjk bZ'k izse dh cgkukEkk/kq;Z] dkfUr vkSj vkst nsusgs vf[kykuUn! ^xhrk* dk pksyk igu dj vkuk

Hkko&i{k ds rh[ks eksM+ksa lsEku tc Hkh ?kcjk;sizHkq Mxj fn[kuh cUn gksHko&cU/ku izsr Mjk;s

Pkqids&pqids jkst eq>s cgykukgs vf[kykuUn! ^xhrk* dk pksyk igu dj vkuk

deZ ds Hk;adj >a>kokr esalgek&fldqM+k tc jksš'kkUr pj.k gks miyC/k eq>sRksjs pj.k vga ls /kksš

ikjykSfdd thou dk ddgjk eq>s lh[kkukgs vf[kykuUn! ^xhrk* dk pksyk igu dj vkuk

dy'k izse dk jgs Hkjk fujUrju jgs ek;wlh vkSj grk'kkfu/kZu&/kuh dk [kRe gks vUrjcls fnyksa esa loZ= HkfDriw.kZ vk'kk

czã n'kZu ds fodYi lHkh tqVkukgs vf[kykuUn! ^xhrk* dk pksyk igu dj vkuk

{kqnz lkspksa ls {kqC/k vfdapuEkk¡xs Hkyk D;k vkSjmnkj ân; dh Mksyh esjh ik;sRksjs vykSfdd }kj ij BkSj

Lkekf/k&lq[k esa eq>s u Hkqykukgs vf[kykuUn! ^xhrk* dk pksyk igu dj vkuk

/;kuxq: vf[kykuUn

Page 14: AnandDhara 2010

1414141414oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

dkyh rkjk egkfo|k ’kksM”kh Hkqous”ojhHkSjoh fNUueLrk p fo|k /kwekorh rFkkcxyk fl) fo|k p ekraxh deykfRedk,rk n”k egkfo|k% fl) fo|k% çdhfrZrkA

ueu & vf[kykuUn pj.k dks ân; esa d:¡ eSa /kkj.k!

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

leLr fodYiksa dk gks 'kh?kz fuokj.kvf[kykuUn pj.k dks ân; esa d:¡ eSa /kkj.k

dke unh esa fo'okl iknqdk yspyw¡ Fky lk ty esaØks/k eathjk cts gkFkksa esabZ'k fojg eglwlw¡ gj iy esa

bZ’;kZ iDokUu lsa d:¡ bZ'k&Ñik dk ikj.kvf[kykuUn pj.k dks ân; esa d:¡ eSa /kkj.k

yksHk&liZ dks xys esa fyiVkdjeksg&xBjh izHkq Nfo esa Hkqykdjen dh ckfj'k esa fuR; ugkdjvgadkj dks ije T;ksfr esa lekdj

vkRe izpkj dk gks R;kx vdkj.kvf[kykuUn pj.k dks ân; esa d:¡ eSa /kkj.k

HkfDr Hkko ls Lo;a Hkj djEkkuork dh dqN lhf<+;k¡ p<+ djtu&tu dk re&dyq’k gj djmidkj dk vgadkj fclj dj

Lo Hkko dh izfr’Bk dk foLrkj.kvf[kykuUn pj.k dks ân; esa d:¡ eSa /kkj.k

/;kuxq: vf[kykuUn

n”k egkfo|k Lej.k

laf{kIr jkek;.kvkn© jke riksoukfn xeua gRok e`xa dkapue~ oSnsgh gj.ka tVk;q ej.kalqxzho lEHkk’k.ke~ ckyh funZyua leqæ rj.ka yadkiqjh nkgue~i”pkn~jko.k dqEHkd.kZ guua ,rn~f/k jkek;.ke~A

1 2 3 4

5 10

98 7 6

1 2 3 4

5 10 9

8 7 6

gkFk dh nl Å¡xfy;ksa esa nl egkfo|k dk fuokl gksrk gSA

Page 15: AnandDhara 2010

1515151515oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ihrkEcjk iz'kLrh

ek¡ ihrkEcjk

ukfLr dk gh vkfndky esa] Fkk lkoZnsf'kd izHkqRovfLr Hkko Fkk dqEgyk;k] l`f"V cht esa lq"kqIrTkhou Fkk ugha dgha] ek= 'kSy vkSj pêkufodV fLFkfr esa czãk us] egkfo".kq dk fd;k vkuku !!1!!

egkfo".kq Fks ;ksxfunzk esa] Fkh lks;ha y{eh pj.kksa ds ikl{khj lkxj Fkk lqIr&ean] dgha u thou vklczãk ds d#.k foyki ls] ;ksxfunzk gqbZ HkaxizdV gq;s egkfo".kq ukfHk ls] czãk fnO; dey ds lax !!2!!

czãk dks egkfo".kq us] fd;k veks?k ea= iznkuÅ¡ ueks ukjk;.kk; dk djks tki] oS".koh 'kfDr dk gks laèkkucxykeq[kh gSa esjh 'kfDr] nl egkfo|k esa vkBok¡ LFkkuihrkEcjk uke ls [;kr] l`f"V pØ dk nsxh Kku !!3!!

izkFkZuk dh czãk us] ifjØek dj ckj&ckjizHkq djks ea= izdV] d#¡ eSa ftldk mipkjek¡ ihrkEcjk lekfgr vki esa] Hktu dk crk nks mipkjvius pj.k jt ls czãk dk] izHkq djks 'kh?kz m)kj !!4!!

egkfo".kq ds vèkj iqV] ean gkL; lax fey x;s{khj lkxj esa lglk] lgL= dey f[ky x;scksys izHkq gks fLFkj] djks èkkj.k èkS;Z vkSj 'kkafrvopsru ls tqM+dj gh] nzqrxfr ls feVsxh Hkzkafr!!5!!

Å¡ iz.ko lax NNNNNha nsoh iz.ko] tiks o"kZ i;ZUr;e fu;e vklu izk.kk;ke ls] lq"kqfIr nwj gksxh rqjarvkJ; èkkj.kk vkSj izR;kgkj dk] ek¡ ihrkEcjk dks djsxk izlUuik¡p o"kksZ rd buds vH;kl lss] QqVsxh iap rRo dh fdj.k !!6!!

Page 16: AnandDhara 2010

1616161616oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vpy oS".koh è;ku jgs] chrs lkèkuk dk lkrok¡ o"kZjkse&jkse esa iqyd Hkjs] iljs vUreZu esa g"kZv"Vkax ;ksx fu[kjs vUrl~ esa] ek¡ dqUMfyuh gks tc izeqfnrl`f"V lw;Z iwoZ fn'kk esa] gks tk; Lor% mfnr !!7!!

LkIr o"khZ; mikluk ls] czãk us cuk;s lIr yksdlkalkfjd Hkksxksa ls] ^Hkq%^ ^Hkqo%^ vkSj ^Lo%^ dk Fkk la;ksxeg% vkSj tu% vfr ikou] ifo= vkRekvksa dk fuoklri% yksd esa nso _f"k;ksa dk] lw{e Hkko ls okl !!8!!

lR;e~ yksd nsnhI;eku] bZ'k mikldksa ls ifo=l`f"V dk èkzqorkjk] mPp Hkko [kfpr fp=czãk gq;s larq"V] nkf;Ro cksèk ls ycjstvkRecy ls le`)] lcy foosdh vkSj lrst !!9!!

Hkxoku czãk

vkn'kZ la;e vkSj vuq'kklu ls] izR;sd yksd vuqizkf.krØfed tho fodkl ;k=k dk] fu;e gqvk izekf.krt;&t;dkj gqbZ czãk dh] ?kksf"kr gq;s izFke iztkifrek¡ ihrkEcjk dh mikluk ls] gqbZ izkIr ;g ÅèoZ xfr !!10!!

vkuUn vJq ls Hkjs czãk] nkSM+ pys egkfo".kq ds iklpj.k ij j[k dj 'kh'k] cksys izHkq eSa vkidk Ñr nklekua¡wxk vkidk vkns'k] izdV djks ihrkEcjk ea=tkuw¡ ij vU;Fkk lj iVd] thou R;kx gksxk rqjar!!11!

eqLdqjkdj egkfo".kq us] Hkjk czãk dks vad esadHkh fxj ldrs ugha] vga Hkko ds iad esarqe vkn'kZ deZ;ksxh] tho fodkl gsrq layXuxqIr ihrkEcjk ea= izdVu] gsrq gw¡ eaS vc c) !!12!!

^Å¡ Nha^ ls izkjEHk dj] ^cxykeq[kh loZnq"Vkuke~ dk djks mPpkj.kfQj ^okpe~ eq[ke~ LrEHk;~^ cksydj] {k.k Hkj jksdks nUr^ftuke~ dhy; dhy; cqf)e~ fouk'k;^] 'kCnksa ls 'kksfèkr ekj.k^Å¡ Nha Lokgk^ ls gks iw.kZ] ikou LrEHkd cxyk ea= !!13!!

czãk gq;s vfr izlUu] ek¡ cxyk dks ikdjea= lk{kkr~ nso foxzg] lkèkd ds lw{e 'kjhj esa lekdjiztkifr Fks vkfn lkèkd] deZHkko dh djrs miklukihrkEcjk ea= dop ls gksdj osf"Br] vèkks Hkkoksa dk djrs lkeuk !!14!!

d#.kk foxfyr gq;s iztkifr] ek¡ ihrkEcjk dk fd;k vkukun'kZu nks ek¡ cxykeq[kh] vkf[kj eSa Hkh rsjh larkuizf.kikr gw¡ dj jgk] Lo cfy gsrq rS;kjÑik o`f"V ls ugykvks eq>s] vU;Fkk ;g thou vLohdkj !!15!!

ek¡ ihrkEcjk

Page 17: AnandDhara 2010

1717171717oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Hkko foxyu esjk Lohdkj fd;k] eq>esa HkfDr dk lapkj fd;kdqo`fr;ksa ij izgkj fd;k] vkyL; fjiq dk lagkj fd;kj[k yh HkDr dh ykt] j[k yh mikld dh VsdpkSng Hkqouksa ds iztkifr dk] ekrk us fd;k vfHk"ksd !!22!!

eSa rks Hkko dh jpuk] rwus gh fn;k eq>s vkdkjtx m˜o dh esjh dkeuk] rsjh Ñik ls gh lkdkj^eSa ugha dqN^ ^esjk ugha dqN^] tqM+s gSa rq>ls rkjvkRe leiZu Hkko ls] ik;k ije thou dk lkj !!23!!

vkxs Hkh rw ihNs Hkh rw] vxy cxy Hkh rw gh^eSa ^eaS fudys rks Hkzeo'k] vKkurk ls ;w¡ ghmij Hkh rw uhps Hkh rw] rq>ls ik;s ikj u dksbZ?keaM tjk Hkh fd;k fdlh us] rR{k.k lkjh lEink [kksbZ !!24!!

Hkko foxyu yxk c<+us] unh dk c<+s T;ksa ty vkxkjus= dVksjksa ls cgus yxk] vfojy rIr vJqèkkjfl)klu esa cSBdj] Lo LQqfjr iztkifr dh lkèkuklIr o"kksZa rd pyrh jgh] ek¡ ihrkEcjk dh v[kaM mikluk !!16!!

izlUu gqbZa ek¡ ihrkEcjk] czãkth ds ri lslk{kkr gqbZa izR;{k] rq"V eSa rsjs ti lsmBks iq= djks oju] rIr vèkks yksdksa dk Hkkjrsjh vykSfdd lkèkuk us] pkSng Hkqouksa dks fd;k rS;kj !!17!!

czãkth rks tes jgs] dgha u dksbZ ru lapkjLo;a gks x;s ea= #i] 'kjhj dk jgk u fopkjèkU;&èkU; ek¡ ihrkEcjk] èkU; rqEgkjk HkDrtx jpuk dks gS eq[kj] txUekrk ij vklDr !!18!!

iq= Hkko ls txUekrk dh] vk¡py dk lq[k ikdjczãkth gq;s fugky] flf)nkf= ekrk Nk¡o esa tkdjiq= fl)klu esa gS cSBk] vad Hkj cSBh ekrknqyZHk nSoh lq[k ;g] èkU;&èkU; gs foèkkrk !!19!!

izeqfnr ekrk us iq= ds] 'kh'k ij j[ks gkFkèkhjs&èkhjs yxha lgykus] Lusg vkSj eerk ds lkFkizKk psruk ykSVh okil] czãk gq;s iqu% xsgLFkek¡ n'kZu esa vfr foHkksj] gksus yxs os LoLFk !!20!!

ekrk o"kksZa ls dj jgk] rsjk eSa bartkjvkfnR; O;kse ls jlkry rd] rsjk gh foLrkjlkr o"kksZa rd ea= tki] Lo;a gksrk jgk mPpkj;g rks ek¡ rsjk gh] uwru mYYkkliw.kZ peRdkj !!21!!

Hkxoku czãk

Page 18: AnandDhara 2010

1818181818oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

fuLi`g Hkko ls djrh lnk] tx dk rqe dY;k.kvU; {ks= djks mRiUu] thoksa ds xr gks jgs izk.kekr` Hkko ls djrh jgks] leLr lalkj dk ikyuvkisf{kd Hkko ls ;g l`f"V Hkh] j[ks rqeesa viuk eu !!27!!

ek¡ ihrkEcjk fuR; rqEgha gks] rqe lnSo vn`';thou dk;Zo'k gksrh izdV] LFkwy Hkko gS ek= i`"Brsjs gksus ls foods cqf)] vkSj vkSfpR; dk fopkjvuqHko rqEgh vuqHkwr rqEgh] fou; ;gh 'kr~ ckj !! 28!!

vlqj eèkq vkSj dSVHk dk] enZu fd;k rwus xr xq#okjfo".kq d.kZ eSy ls mRiUu] nkuo dj gh nsrs esjk lagkjewd vkSj tM+ Fkk eSa] Hk; ls Fkk xkr vkØkareqfDr muls fnyk;h rwus] eu esjk gqvk vc 'kkar !!29!!

rqe Lokgk gks ek¡ ihrkEcjk] lqèkk Hkh gks rqe gho"kV~dkj gks lqj ygjh gks] fojy lqèkk Hkh rqe ghbZ'ojokph gks iz.ko rqe] ^vdkj^ ^mdkj^ vkSj ^edkj^vO;k[;s; vèkZek=k fcanq ls] tx dk djrha m)kj !!30!!

ek¡ cxys! rqe gks laè;k] gks lw;Z 'kfDr lkfo=hèkU; HkDr og djs èkkj.k tks] ihrkEcjk uke dh ifo=hfo'o izlwrk ekrk ihrkEcjk] mRiUu rq>ls ;g lalkjeSa rks ek¡ cl izfrfufèk gw¡] gS rsjk gh fo'o:ih ?kj ckj !!31!!

èkkj.kk rqEgkjh d#¡ ges'kk] è;ku Hkh vc rqEgkjkek¡l eTtk esa Luk;q dks'k esa] gks O;kIr ihrkEcjk jl èkkjktkxw¡ pkgs lks tkÅ¡] fQj Hkh Hkwyqa¡ ugha rqEgsa ,d iyfMx¡aw ugha drZO; iFk ls] xj Mjk;s vla[; fjiq ny !!32!!

drZO; iFk ij gs tuuh! eSa lg"kZ cfy p<+ tkÅ¡vfLrRo dh feVs Hkzked vkLFkk] xoZ ls vfLrRoghu dgykÅ¡D;k gtZ gS csukeh esa] lalkj esa vof'k"V iwtkHkkx ikÅ¡ijes'ojh xksn esa cSBk] è;ku iq"i ekrk ij p<+kÅ¡ !!33!!

;ksxek;k rqEgh] prqjrk ls lapkfyr djrh fo'oLoj O;Utu Hkh rqEgkjh jpuk] ek=k;sa nh?kZ gks ;k NLorstiqat ek¡ jf'e;qr gks] gks }kn'k vkfnR;fnd~ fnxUr esa O;kid ekrk] èkU; rqEgkjs ÑR; !!25!!

rsjs pj.kksa ij fxjk iM+k eSa] ek¡ LkLusg mBkvksen o"kkZ esa dHkh u fHkaxw¡] ,slk mik; jpkvksjgw¡ rqels tqM+k lnk] HkfDr dk ,slk jax jpk nksvkxzg fou; ;gh gS rqels] gj dks'ks es fo'okl clk nks !!26!!

Hkxoku czãk

Page 19: AnandDhara 2010

1919191919oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

cVqd HkSjo

lkèkuk lkèkd vkSj lkè;] f=Hkqt gj dky esa gS lQyfuEu Hkko ls mPp Hkko] xeu gksrk jgrk izfriypkfg, flQZ fLFkjrk #i] LrEHku ihrkEcjk lkèku ls gksrk gyv"Vkax ;ksx f[kyk;s vUrl dey] bZ'k lk;qT; gks ljy !!34!!

thou D;k gS le>¡w bldks] >jus lk >j tkÅ¡;e fu;e ds >kM+w ls] gj dqo`fr ekj HkxkÅ¡ldkjkRed lksp dk iksaNk] izfrfnu vius vanj yxkÅ¡;g u gksxk dHkh u cksy¡wa] nSU; ioZr dks feVkÅ¡ !!35!!

ek¡ ihrkEcjk oj nks eq>s] dêj iafFk;ksa ls VdjkÅ¡èkeZ ds ?k`f.kr O;olk; dks] rqjar gh rksM+ fxjkÅ¡tgk¡&tgk¡ ik[kaM cls] cVqd HkSjo dk eqly cjlkÅ¡Hkko dpjs dks lkQ d#¡] rc gh rks czãk dgykÅ¡ !!36!!

rsjh 'kfDr esjs Hkhrj] rw fo".kq dh gS 'kfDregkfo".kq gSa jers eq>esaa] vikj gS esjh HkfDrek¡ y{eh dks euk fy;k] fQj rsjs idM+s ik¡oek¡ ihrkEcjk ns ns vc rks] ekr`Ro dh B.<+h Nk¡o !!37!!

vc jksdsxk dkSu eq>s] esjs lkFk gS ekrkfuekZ.k dh bl uS;k dk] [ksougkj Lo;a foèkkrknsuk lh[kk rks ey; iou Hkh] nsxk vo'; viuh lqxUèkJe ilhus dh cwansa Hkh] xk;saxh g¡l ds NUn !!38!!

o#.k vk;s Fks feyus dks] ysdj ve`r dy'kHkhuh&Hkhuh Fkh [kq'kcw] Hkjk Fkk jl gh jlmyV fn;k dy'k dks eSaus] czãyksd esa lqèkk cgk;hikfjtkr o`{k us ve`r Ndk] yh ,d ehBh vaxM+kbZ !!39!!

lqèkk flafpr gks ikfjtkr us] mitk;s ve`r QylgL= [kx rqjr vk igq¡ps] cukdj vius nyeSaus dgk gs i{khx.k! gks ugha fujk'k,sls vufxu ve`r dy'k gSa] o#.k nso ds ikl !!40!!

vko';drk gS flQZ bruh] Je egRo dks tkuksi{kh gks ;k gks ekuo] vius vUrl~ dks igpkuksl`f"V dk vkjEHk vHkh] lHkh thoksa ds ikl cqf)foosd dk iz;ksx djks] dj yks rRo dh 'kqf) !!41!!

lp gS tks Hkh tkxs ftl {k.k] ml {k.k gh thou izHkkrvkyL; Hkko NVds rR{k.k] tkx`fr dh feys lkSxkrdksbZ gtZ ugha dy rd lks;k] mPp Hkko jgs vuqiyCèk'kkS;Z irkdk Qgjsxh ,slh] jg tk;saxs lHkh LrCèk !!42!!

Page 20: AnandDhara 2010

2020202020oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vkRe izpkj dk ;g dSlk >ksadk] Hkwyk ek¡ dk ;'kksxkuek¡ us gh dh fo'o jpuk] lrr~ jgs eq>s bldk HkkuHkko mlh ds NUn mlh ds] mldh gh gS ok.kheSa Hkh mldk gh] l`f"V dh izFke dgkuh !!43!!

gs ek¡! O;kIr iwjs thou esa] {kqèkk O;kfèk vkSj fiiklkeqeq{kksa tuksa dks Hkyk D;ksadj] Hkko lekfèk dh vk'kkiki iyrs Hkw[k ds dhM+ks esa] vUu gh izk.k cpkrkblhfy;s iq=ksa dks gjne] jkl vkrh dsoy ekrk !!44!!

chtksa dks lM+us ls] Hkyk gS dkSu cpkrkÑ"kd ekuo ds [ksrksa esa] Qly dkSu ygjkrkdkSu gS og djrk tks] le;kuq#i _rq l`f"Vle; ij mxk;s èkwi] lle; djs o`f"V !!45!!

ek¡ ihrkEcjk dh Ñik gh] chtksa dks lM+u ls cpkrkekr` Ñik dh Nk¡g esa Ñ"kd] [kwc Qly mitkrkèkwi ihrkEcjk 'khr ihrkEcjk] ihrkEcjk gh gS o"kkZek¡ ihrkEcjk dh Ñik ls ns[kks] dikl iq"i Hkh g"kkZrk !!46!!

ek¡ dh fofp= ek;k yhyk] eksfgr leLr txr[ky 'kB gks ;k dkeh] vFkok igq¡pk gqvk Hkxr^eSa dh gS ,slh jpuk] eqf'dy gS ihNk NqM+kukek¡ ihrkEcjk j{kk djrha] budh 'kj.k gh vkuk !!47!!

ek¡ ihrkEcjk fuR; Lo:ik] txr budk gh #in`'; JO; vkSj ijk 'kfDr;k¡] vufxu vdFk vuwiukuk Hkkoksa esa fopju djrha] d.k&d.k esa ihrkEcjk lapkjb"V Hktu dh flf) gsrq Hkh] esjh ek¡ gh gSa mipkj !!48!!

egkizy; gksus ij egkfo".kq] {khj lkxj esa lks tkrs'ks"kukx dh 'k¸;k fcNkdj] pSu dh calh ctkrsml le; Hkh ek¡ ihrkEcjk gh] gS jgrh fØ;k'khyoS".koh 'kfDr gh djrh] egkfo".kq dks f'kfFky !!49!!

u;s dYi dh lle; l`f"V] djrh iqu% ;ksxek;kl`f"V cht pqu pqu fc[kjkrh] prqnZ'k Hkqou fQj g"kkZ;knksuksa vfr;ksa dh ,deso vkJ;] egkfo".kq dh 'kfDrèkU; ihrkEcjk èkU; ek¡ cxys] nks rqe eq>s viuh HkfDr !!50!!

Page 21: AnandDhara 2010

2121212121oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ek¡ ihrkEcjk dh Ñik ls] n`'; txr dh lÙkkos gha nsrh Jekuq#i osru] vkSj fofoèk HkÙkkdekZuq#i ikrs ;gk¡ lc] ek¡ Ñik lcds fy, lekunSoh Hkko ls vr`fIr] gS ek= ekuo vKku !!51!!

vfXu Hkh rqe ;Kdq.M++ rqe gh] rqe gh gks ?k`rrqEgsa tku ysus ij Jhekrk] gks lds dksbZ u e`rdke rqEgha vkSj Øksèk Hkh rqe gh] gks rqe eksg vkSj yksHkyTtk ?k`.kk ekRl;Z Hkh rqe] gks rqe gh en vkSj {kksHk !!52!!

dgrk gw¡ eSa gkFk tksM+] rqe egkfo|k gks ekrklkjs Hkko gSa rqEgkjs] rqe vèkks mèoZ dh Kkrkegkek;k rqe egklqfèk rqe] vkSj rqEgha egkesèkk;K ;kfKd dq.M+ iqjksfgr] ?k`r jky vkSj lfeèkk !!53!!

ek¡ us dh fo'o jpuk tc] xq# dks xbZa HkwyfuxqZ.k fujkdkj vtUek] Lo Hkko esa xbZa >wy?kcjk;k eSa cgqr] cM+s yksxksa dh cM+h gS ckrxq.k u feys rks fuHkkÅ¡xk dSls] Li`g fo'kkspuk dk lkFk !!54!!

eSaus idM+s ek¡ ihrkEcjk ds pj.k] vk¡lqvksa ls èkks M+kykcksyk ek¡ ;g dSlh yhyk] xq.kksa dks ekj x;k D;ksa ikyktc xq.k gh u gksxsa rc gksxh dSls] dksbZ Hkh cqjh Hkyh fØ;kblls vPNk Fkk u nsrha ;g jpuk] O;kIr gks pqdh gS vfØ;k !!55!!

ekrk us ns[kk xgjh n`f"V ls] ukjktxh dk FkksM+k vkHkklHkzqeè; dks fd;k ladqfpr] eq[k ls fudyk vêgklcksyha èkS;Z djks èkkj.k] rqe dSls iztkifr \ckr ckr esa er ?kcjkvks] Hkzfer gks tk;sxh efr !!56!!

yks nsrh gw¡ rhu xq.kkas dks] lr jt re foeqDrysfdu rhu fnuksa rd jguk gksxk] czãk rqEgsa veqärsjh lk¡ls xq.kksa esa Hkhaxs] fQj xq.k gksaxs lalkj;g ikjekfFkZd ok;qiwju] rnUrj xq.k l`tu dks rS;kj !!57!!

lRo xq.k ls osf"Br gksaxs] lkèkq vkSj ;frjtksxq.kh gksaxs lalkjh e;kZfnr] mudh eè; xfrreksxq.kh Hkksx iad esa Mwcs] djsa iw.kZ thou pØHkksx iw.kZ gksus ij ik;saxsa] èkoy lr dk oØ !!58!!

fuxqZ.kh gksaxs fLFkrizK] mudk lnk gh ekupkgs dqN Hkh gks tk;s] ,dfu"B Kkuh dk lnk dY;k.kvHk; nku nsrs iwjs czãk.M dks] 'kkfey mlesa xxulHkh ns'kksa esa ik;s tkrs] [kqn esa gh djrs os je.k !!59!!

esjh jpuk eSa gha tkuw¡] vkSj u tkus dksbZ'kfDrokuksa us en esa pwj gks] viuh 'kfDr [kksbZcuks èkhjefr djks xq.kksa dk] fueZy eu ls Hkksxgj gky esa j[kuk Lo dks rq"V] u gksxk dksbZ jksx !!60!!

Page 22: AnandDhara 2010

2222222222oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vaèkdkj gh lR; gS] tkuk gS ftlus ;g rF; xq<+l`f"V jgL; ig¡qps ml rd] re Hkkoksa ls Hkjiwj'kSfFkY; fujk'kk vkSj vfØ;k dh] gS frdM+h rxMhvèkksHkko esa tks jek] cpsxh mldh gh ixM+h !!61!!

lalkjh tu gksaxs gSjku] ;g Hkyk dSlh ckr\'kkL=ksa us gS fl[kyk;k] er nks vèkksHkkoksa dk lkFk;gk¡ dg jgh ekrk Lo;a] fuEu Hkkoksa dks viuk cuk yksfQj dSls cpsxh e;kZnk gs ihrkEcjk! ;g rks crk nks !!62!!

mYVh xaxk cgkÅ¡ eSa rks] tkuks gs czãk lqtkuvè;kRe jFk gS vfr fofp=] rqe vHkh blls vutkure l`f"V gS vaèkHkkoksa dk] thou }kj ij igjkbl fuekZY; dks djks èkkj.k iztkifr] [kqysxk thou i`"B lqugjk !!63!!

;g ugh dgrh] xans fopkjksa esa jes jg tkvksvkxzg ;gh gS] Hkko èkwrZrk ds Qans lqy>kvkstc rd clh jgsxh rqe eas] mPp Hkkoksa dh jVukfuf'pr tkuksa tUe tUekarj esa] gksxk HkVduk !!64!!

dksbZ cksys >wB rqels] ns xPps ij xPpkfoew<+ cus jgksxs dc rd] cqjk gS ;k vPNkre Hksndj vèkksHkkoksa dks] vUreZu ls myhpksizk.kok;w dks izk.kk;ke ls] lq"kqEuk ukMh esa [khapks !!65!!

lIrpØ dks tkuks] es#naM ds Hkhrj tks fLFkrÅèoZ 'osr tkxzr fdj.k naM] lq"kqEuk esa gS vofLFkrewykèkkj gS izFke dqUMfyuh pØ] fyiVh iM+h eSa egkek;kewylfiZfu fo'o'kksfèkuh] {k.k esa cny nw¡ dk;k !!66!!

gw¡ xqnkekxZ dh vkèkkj'kfDr] tkus ftls u lalkjczãfo|k dk ewy ;gk¡] leLr l`tu dk vkèkkjlIrpØ esa izFke dey] gS pkj vèkZ iqf"ir ny^oa ^'ka ^"ka ^la chtea=ksa ls osf"Br] ewykèkkj dk fcYo Qy !!67!!

vU; pØksa dh vHkh ugha t#jr] txkvks igys ewykèkkjv"Vik'k vkSj Ng fjiqvksa dk] gksus nks lagkjLokfn"Bku vkSj ef.kiwjd dk] Kku eSa rqEgsa n¡wxhlw;ZxzfUFk dk Hksnu dj] ÅèoZ ;k=k rsjh Lohdkj dj yw¡xh !!68!!

ek¡ dh ckrsa [kqys eu ls] eSa iztkifr djrk LohdkjFkksM+h vc dj yw¡ Lrqfr] ek¡ ihrkEcjk dh efgek vijEikjdkyjkf= vkSj egkjkf= dk] eksgjkf= esa gS fuos'kizkÑfrd oSÑfrd vkSj eqfDr jgL;] [;kr vè;kRe txr esa fo'ks"k !! 69!!

Page 23: AnandDhara 2010

2323232323oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ek¡ ihrkEcjk gks rqe yTtk] iqf"V vkSj loZrqf"V'kwyèkkfj.kh [kM~xèkkfj.kh] rqels gh esjh larqf"Vek¡ rqe gks ?kksj#ik] djrh pØ vkSj xnkèkkj.k'ka[k èkuq"k ck.k vkSj Hkq'kqf.M ls] djrha vfjny lagkju !!70!!

lqèkk leqnz ds eè;] ef.ke; e.Mi gS LFkkfirfnO; flagklu j[kk gS] vueksy jRuksa ls mRFkkfirihr oL= ihr vkHkw"k.k] vkSj ihr iq"iksa dh ekykek¡ ihrkEcjk vorj.k gsrq] fofèk us vöqr n`'; jp Mkyk!!74!!

esjh ekrk gSa 'kfDriqat] u gqbaZ dHkh ijkftr'kkS;Z Hkko ls flagklu ij] piyrk lax fojkftrnks gh dj gSa vkSj pj.k nks] eksgd gSa f=us=f}fr xfr Hkko vfr 'kksfHkr] vykSfdd ihrkEcjk {ks=!!75!!

ck;sa gkFk esa ekrk us] vlqj dh [khap j[kh gS thHkck;ka ?kqVUkk gS eqM+k] jDr oeu gks jgk vrhomBs gq;s nk;sa gkFk esa] 'kksfHkr eqn~xj #i xnknk;ka iSj gS frjNk vM+k] vkØked Hkko lnk !!76!!

ekrk ihrkEcjk gS izHkqtuksa] LrEHku 'kfDr gsrq fo[;krleLr fiaMksa dh vpy fLFkfr] ek¡ ihrkEcjk ds lkFk'k=qfouk'k gsrq lalkjh tu] djrs budh lkèkukvè;kRe {ks= esa Lofjiq leukFkZ] gksrh budh mikluk !!77!!

vkRe Lo#i ij ekrk djrha] xxu dk fuekZ.kvkRe Lo#i cqf) o`fÙk esa] ek¡ ihrkEcjk dk LFkkuek¡ ihrkEcjk gh v"Volq gSa] vkSj ,dkn'k #nzx.kuh; iaphÑr egkHkwr lax] viaphÑr egkHkwr 'kq) !!78!!

ifj?k xksyksa dh vfrmPp ekj.k {kerk] vfr vkèkqfud rsjs vL=&'kL=egkHk;adjk gks rqe ekrk] èkkj.k djrha ihr oL=rqe lkSE;k gks eksgd Hkh rqe] gks rqe vfr lqanjrsjs le{k >qdsa bUnz o#.k] vkSj f'koHkDr nldUèkj !!71!!

,d rjQ gks vfr dBksj] nwljh vksj gks ije mnkjfojksèkkHkkl ugha dgha] ;g lexz thou vkpkjvPNs cqjs dk foHkktu feF;k] lcdqN dh tuuh ekrkfnd~ dky fLFkfr vuqlkj cjrrha] lc dqN ls gS ukrk !!72!!

gj nso nsoh ds iwtu dk] gksrk fuf'pr foèkkufHkUUk&fHkUu gSa iwtk fofèk;k¡] fHkUu&fHkUu gSa è;ku'kkL= of.kZr ihrkEcjk Lo#i dk] djrk gw¡ mYys[k=qfV {kek djsa lq/kh tu] eq> vik= dks ns[k !!73!!

Page 24: AnandDhara 2010

2424242424oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

osn gS ekrk _f"kx.kksa dh] vlqjksa dh vosnlkèkdksa dh fo|k ;s gh] ;s gh Je 'osnnsonwr gks ekuo ny gks] ;k fQj jk{kl ;krq/kkulc thrs ek¡ ihrkEcjk Ñik ls] ek¡ djrh thou nku !!79!!

vukgr pØ ds dey nyksa ij] ek¡ 'kh?kz fot; fnykvkslEcUèkksa dks eSaus fuHkk fy;k] vc rks eq>dks viukvkseqfDr pkg¡w dgykÅ¡ eqeq{kq] eu esa oSjkX; fuHkkÅ¡cjrw¡ bl lalkj esa gh] ou {ks= D;w¡ dj eSa tkÅ¡ !!80!!

lc lkèku pwd tkus ij izk.kh] rsjh 'kj.k esa vkrkxf.kr esa fQj Hkh my>k] lkèkd os'k ltkrkgkFk tksM+ fpYYkk;s ek¡ ek¡] ?kfM+;kyh vk¡lw cgk;srqjar iyVs Hkko vxj] lksus dk NksVk VqdM+k Hkh fn[k tk;s !!81!!

xqyky fefJr lqxfUèkr ty ls] jkst 'kjhj dks ugyk;seafnj tk;s 'kke losjs] eg¡xh iwtk Fkky p<+k;seg¡xs oL=kHkw"k.k ls ifjtuksa dks miÑr djs] ok;q;ku dh lSj djk;sU;klh cudj dEcy ck¡Vs] tu lsod dgyk;s !!82!!

la;ksx bl èkuifr ds ?kj] dksbZ ;kpd xj vk;sukSdj cksys vkdj rks] vanj ls gh QVdkj yxk;s;kpuk dSlh ;kpd gS dkSu] lc dksbZ rks vius,sls fopkj vk;saxs D;w¡ dj] ns[ks flQZ ekuork ds lius !!83!!

ns[kks dSlk nksgjk thou] gj iy ;s gSa thrsfnu dks NkN nwèk vkSj eëk] jkr dks efnjk ihrslw;Z iz[kj rks nkuh gSa ;s] jkr dks gks tkrs dkehen dk u'kk c<+s 'kke <+ys] iRuh jks jks iqdkjs Lokeh !!84!!

blhfy, dgrk gw¡ ekrk] vc er fn[kkvks eq>s ;g ukVdewykèkkj esa gh eSaus ns[k fy;k gS] oSjkX; dk vukgr QkVd<kbZ o"kksZa ls ys jgh ijh{kk] vc rks djks leh{kkMkyks gf"kZr gks >ksyh esa esjs] oSjkX; HkfDr vkSj frfr{kk !!85!!

gj miyfCèk ls cM+h gS] 'kkafr vkSj larqf"Vek¡ ihrkEcjk gh djsaxh] eq>esa bldh lEiqf"Veu gks 'kkar my>u ugha dksbZ] fQj de esa dke pysxk?k`r nfèk esok ugha feys rks] dSlk Hkh Hkkstu idsxk !!86!!

r`fIr Hkh gSa ek¡ ihrkEcjk gh] bls u Hkwy tkukvkSj vkSj dh pkgr esa] esjh eS;k dks ugha #ykukeerke;h ekrk us iqpdkjk] feyk eq>s vupkgkè;ku èkkj.kk fd;k dqN ugha] cqjh vknrsa gks xbZ Lokgk !!87!!

Page 25: AnandDhara 2010

2525252525oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

lqu lk{kuh gks rqe ekrk] gks fpUe; vkuUnrq>ls c<+dj gS ugha dqN] nsrha 'kk'or ijekuUngj iy esa vkuUn dh o"kkZ] jkse jkse iqyd tk;s,slh flf) feys {k.kksa esa] vk¡[kksa dks cjcl Nydk;s !!88!!

Hkksx feys ;ksx feys] feys bl tx esa uothouleFkZ ugha ij lHkh eqeq{kq] lqyHk ugha HkfDr dk lsou;g jl gS ,slk ukSlkxj] okrkoj.k esa ?kqyfey tk;sftldh gS mls feys gh] tx miou dks gjlk;s !!89!!

vgadkj gh vlyh 'k=q] ftruh tYnh ;g xy tk;slkèkuk iFk gks daVdeqDr] uQjr 'kSy Hkh fi?ky tk;slef"V fparu eas gks jr eu] O;f"V jfr rqjr ty tk;vkSjksa dk lq[k yxus yxs viuk] ekuo {k.k esa cny tk;s !!90!!

eq>s Kkr gS ekrk gh gSa] lalkj dk vkfndkj.kije ek;k gSa jprh ek;k] Lo;a djrh ek;k fuokj.k[kqn Hkjrh ukfLrd Hkko] [kqn vkLFkk ds Qwy f[kykrheksg ek;k ds NUn jprh] [kqn gh oSjkX; c<+krh !!91!!

Hkze gS iljk leLr fo'o esa] fopkjksa dh gS ekjkekjhtks iRFkj iwftr ,d txg] vU;= Qsadus dh rS;kjh,d lkèkq iwftr Lo eB esa] dgha vkSj feys u BkSj,d jkT; dk u`ifr ns[kks] cUnh cu [kk;s cklh dkSj !!92!!

Lkfeèkk ydM+h iM+h dqVhj esa] vk;s dgk¡ ls Tokykpded iRFkj Hkh dgha ugha] flQZ phuh feêh dk nks I;kykek¡ ihrkEcjk dk uke tik] I;kyksa dks feuV Hkj jxM+kvfXunso izdV gq;s] [kRe gqvk eu dk lkjk >xM+k !!93!!

Tkhou gh gS egÙk lkèkuk] NksM+ks Å¡ph ckrsa djukLo vuqHko ls <ys pyks] BwaB cus jgksxs ojukgj txg dh ekrk Lokfeuh] gks mudh gh N= Nk;k esavkRe leiZu djks lHkfDr] vU;Fkk Hkwys jgksxs mudh ek;k eas !!94!!

lHkh ukfj;k¡ bl txr esa] ek¡ ihrkEcjk dh izfrewfrZvèkksHkko ls ns[kks er] djuh gksxh eg¡xh {kfriwfrZukjh dk lEeku tgk¡] lq[k 'kkafr dh gh ckrfcuk T;knk gSjr ds] leLr miyfCèk vk;s lkFk !!95!!

ihrkEcjk Hkko ls lexz l`f"V] lef"V #i ls vkPNkfnrvkRekuqjkxh _f"ktuksa us] bl lR; dks fd;k mn~?kkfVrckgj ln`'k jpuk vanj dh] miyCèk leLr lalkèkufuEu o`fr;ksa ls rfud foyx gksa] dj yks ihrkEcjk vkjkèku !!96!!

thou dk gS pje y{;] Lo ls lk{kkRdkjbZ'k lk;qT; gks ml {k.k] foftr tc lgL=kjdeZdk.M gks gks izkFkZuk,¡] dksbZ Hkh vU; lkèkukgj #i esa yksx dj jgs] ek¡ ihrkEcjk dh gh mikluk !!97!!

Page 26: AnandDhara 2010

2626262626oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

gs izk.kh! ek¡ dk Hktu djks] gj fnu gj dkyfpUrkgj.k ;a= rks [kqn nsrh ekrk] D;w¡ gks jgs csgkyns'k dk curk izèkku] ek¡ Ñik ls xqnM+h dk ykyLof.kZe Hkfo"; cus iy Hkj esa] esjh ek¡ dk ;g deky !!98!!

ek¡ ihrkEcjk LkoZO;kfiuh] rst vkst dh gSa [kkunsg Luk;q o.kZjfgr dks] 'kq) peRdkfjuh ekugSa dof;=h ltZd Lo Hkwrk] ekrk ije euLohloZt;h gSa dyk izoh.kk] vkSj pje rstLoh !!99!!

'kfDr#ik ek¡ ihrkEcjk dh] v qr LrEHku 'kfDro"kksZa ls lw[kh èkjrh ij] fufer ek= esa gks tk;s o`f"Vek¡ ihrkEcjk dh egÙkh Ñik ls] vkfnR; eaMy O;kse esa gS BgjkLrEHku jfgr gks <+g tk;s] czãk dj ysa pkgs iz;kl iz[kj rxM+k !!100!!

lR; ;qx ds f}rh; pj.k dh] lquks nk#.k O;Fkk dFkkgkgkdkjh rqQku vk;k] tkueky dk dksbZ ugh irkejus yxs fofoèk mRikrksa ls] lEiw.kZ txr ds izk.khu cpk ,d Hkh lkèkd] vkSj u dksbZ Kkuh !!101!!

ikyudÙkkZ dks v[kM+ x;k] thoksa dk thou ladVrR{k.k egkfo".kq us fd;s izsf"kr] nks fo'oLFk lqHkVtkvks vuqpjksa rR{k.k i`Foh ij] fLFkfr dks laHkkyksfnDdr vxj gks dksbZ] eq>s mlh {k.k cqyk yks !!102!!

'kkey oSdV vuqpj iqjkus] gks x;s o#.k foeku ls jokuk^Å¡^ n.M fy;s gkFk esa] Nw fy;k iz'kkar eqgkukpØokr us izHkq foeku dks] iy Hkj esa ,slk rksM+knksuksa laxh iMs+ Qsj esa] ^Å¡^ n.M ls foeku dks tksM+k !!103!!

gfì;ksa dk loZ= <+sj Fkk] vkSj vlá nqxZUèkdgha dksbZ u i'kq i{kh Fkk] ekuo Fks egt pUnegkfo".kq lsod ijecyh Fks] nsoh iz.ko ^Oha dk fd;k iz;ksxvisf{kr ifj.kke fudyk rR{k.k] pØokr ij yxk jksd !!104!!

;g rkRdkfyd 'keu Fkk] nksuksa ig¡qps okil fo".kqèkkegkFk tksM+ dh fou;] vc izHkq ;g vki dk gh dkecqykb;s oS".koh 'kfDr] ge Hkh ek¡ ihrkEcjk dks djsa iz.kkevkt ls gh gksxk izkjEHk] ek¡ ihrkEcjk tki dk v"V ;ke !!105!!

egkfo".kq us xaHkhj eq[k eqnzk ls] tkjh fd;k vkns'ki`Foh ij lkSjk"Vª {ks= esa] Hkstks rqjar lans'kgj pkSjkgs ij Å¡ n.M gks] Qgjs Å¡ irkdkvk x;k eSa ri djus] è;ku ihrkEcjk ek¡ dk !!106!!

ekr` Hkko ls lfofèk iwtk] egkfo".kq us viuh gh 'kfDr dksgfjnzk ljksoj èkU; gqbZ] tx ljkgs egkfo".kq dh HkfDr dksegkfo".kq dh uezrk ls] fudyk u;k izHkkrek¡ ihrkEcjk dh LrEHku 'kfDr ls] #dk rqjr pØokr !!107!!

Page 27: AnandDhara 2010

2727272727oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

yks xq#oj gS rqEgsa gh viZ.k] ;g ubZ vfHkuo eèkq'kkykek¡ ihrkEcjk dh egrh Ñik ls] HksaV rqEgsa v"Vksrj'kr iqLrdksa dh ekykrqEgkjh jpuk rqe gh tkuks] eq>s ykHk gh ykHkfcuk Je ds lèkh lkèkuk] dVs tUeksa ds Jki !!108!!

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

pSrU; egkÁHkq gfjnklth dks lekf/kLFk djrs gq;s

Page 28: AnandDhara 2010

2828282828oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

[ *lk/kd e.My* iVuk }kjk izk.koUr ;g dop lk/kdksa ds leLr lkalkfjd vkSj vk/;kfRed foifÙk;ksa dsfuokj.k gsrq leFkZ gSA Luku ds Ik”pkr~ bl dop dk ,d ckj izfrfnu ikB djsaA ek¡ ihrkEcjk vfoyEclgk;rk izLrqr djsaxh & lEiknd e.My]

f”kjks es cxyk ikrq ân;esdk{kjh ijkAÅ¡ Nha Å¡ es yykVs p cxyk oSfjukf”kuhAA4AA

mnja ukfHkns”ka p ikrq fuR;a ijkr~ ijkAijkr~ ijrjk ikrq ee xqsa lqjs”ojh AA6AA

ihrkEcj /kjk ikrq lokZXa f”kourZdhAJh fo|k le;a ikrq ekrXh iwfjrk f”kokAA8AA

jU/kzs fg cxyknsO;k% dopa eUeq[kksfnre~Au oS ns;eeq[;k; loZflf) iznk;de~AA10AA

fiofUr ”kksf.kra rL; ;ksfxU;% izkI; lknjk%Ao”;s pkd’kZ.ks pSo ekj.ks eksgus rFkk AA12AA

xnkgLrk lnk ikrq eq[ka es eks{knkf;uhAoSfjftUuk/kjk ikrq d.Ba es cxykeq[kh AA5AA

gLrkS pSo rFkk ikrq ikoZrh ifjikrq esAfookns fo’kes ?kksjs laxzkes fjiqladVs AA7AA

Ikkrq iq=a lqrka pSo dy=a dkfydk eeAIkkrq fuR;a Hkzkrja es firja ”kwfyuh lnkAA9AA

iBukn~ /kkj.kknL; iwtukn~ okf™Nra yHksr~Abna dopeKkRok ;ks tisn~ cxykeq[khe~AA11AA

egkHk;s foirkS p iBsn~ o ikB;sr~ rq ;%ArL; lokZFkZflf)% L;kn~ HkfDr;qDrL; ikoZfrAA13AA

Jh :nz;keys Jh cxykeq[kh dope~ leiZ;kfe

¼Nyha½

Jh ihrkEcjk ¼cxykeq[kh½ dope~

Jh HkSjoh mokp&JqRok p cxykiwtka Lrks=a pkfi egs”ojAbnkuha JksrqfePNkfe dopa on es izHkksAA1AA

oSfjuk”kdja fnO;a lokZ·”kqHkfouk”kue~A”kqHkna Lej.kkr~ iq.;a =kfg eke~ nq%[kuk”kuAA2AA

Jh HkSjo mokp&dopa J`.kq o{;kfe HkSjfo izk.koYyHksAifBRok /kkjf;Roka rq =SyksD;s fot;h Hkosr~AA3AA

Å¡ vL; Jhcxykeq[kh dopL; ukjn _f’k%]vuq’Vqi~ NUn% Jh cxykeq[kh nsork] ya chta]bZa ”kfDr%] ,as dhyde~] iq:’kkFkZ prq’V;s tisfofu;ksx%A

&lEiknd eaMy

Page 29: AnandDhara 2010

2929292929oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Ikzopu

Tkks ^jke^ gSa ogh ;ksfx;ksa ds lk/; gSaA n'kjFk iq= gSa JhjkeA fuxqZ.k /kke ls fudydj lxq.k Hkko esa vkfojkts gSaA ftlesa ;ksxh je.k djrs gSa ml rstkse; czã nhfIr dk uke gS ^jke^A

^jeUrs ;ksfxuks ;fLeu~ vlkS jke%^ & ¼nkFkZy{k.k laxzg½Okgh fuxZq.k fujkdkj gSa] ogh lxq.k lkdkj gSaA

^jke uke xfr Å¡p vfr] /kquh gks; ,drkjAlUeq[k n'kZu jke ds] rkdks csM+k ikj AA^

blhfy, dgrk gS rRon'khZ &^jke ikus gsrq djks fur lU/kku] vgSrqdh HkfDr ls izHkq Ñik dk ikuiqjkuk NwV tk;s lgt feys uo ifj/kku]dgrs ^rRon'khZ* ^vkuUne; dks'k* esa feysxk KkuAA*vgSrqdh HkfDr A fcuk fyIlk ds] fcuk fdlh dkeuk ds b"V dh HkfDrA vueksy jruA l/ksxh uo/kk

HkfDrA Js; vkSj izs;] Kkrk vkSj Ks;] uke vkSj ukeh gks tk;saxs ,dA }Sr dh lekfIr dkmn~?kks"k gS ^vgSrqdh HkfDr*A leLr Ckká jfr] Ckká dkeuk] Ckká vkdka{kk rFkk Ckká okluk ds ifjR;kx lsfpÙk dh o`fÙk ¼izo`fÙk½ vUreqZ[kh gksdj vukgr pØ ds e/; dey ny ^Ma-^ ls ,dkRerk izkIr dj la;qDr gkstkrh gSA

lIrpØ dq.Mfyuh ;ksx dk vk/kkj gSA ^ewyk/kkj pØ* xqnkekxZ esa oa 'ka ‘ka la^ pkj chtea= :ihdey ny ls fu:fir gSA dey ds N% ny ca Hka ea ;a ja ya^ ds :Ik esa ^Lokf/k"Bku pØ* ds N% cht ea=ksadks izdV djrs gSa ftudh fLFkfr fyax ewy vkSj ;ksfu ds e/; esa cryk;h x;h gSA r`rh; pØ dk uke^ef.kiwjd* gS ftldh fLFkfr ^ukfHk* dsUnz esa gSA ;gk¡ Ma <+a .ka ra Fka na /ka ua ia Qa* ds nl chtk{kj ef.k;ksads [kku dh l`f"V djrs gSaA oLrqr% v/;kRe ;k=k dk ^ddgjk* ef.kiwjd pØ esa gh lekIr gksrk gSA xk;=hea= dh rhuksa O;kâfr;k¡ ^Hkq%* ^Hkqo%^ vkSj ^Lo%* Øe'k% ^ewyk/kkj* pØ] ^Lokf/k"Bku* pØ vkSj ^ef.kiwjd^ pØ esalekfgr gksdj leLr lkalkfjd oSHko vkSj xk;=h ea= ds peRdkjiw.kZ lkalkfjd Qy dks miyC/k djkrh gSA

^ef.kiwjd^ pØ vkSj pkSFks pØ ^vukgr* ds e/; esa ^lw;ZxzfUFk* dk vfLrRo gSA ;gk¡ ckjg lw;ksZa¼}kn'k vkfnR;½ tks ckjgksa jkf'k ds lfEefyr ^jkf'kpØ* dk izfrfuf/kRo djrs gSa] lk/kd ds leLr lkalkfjdfodkjksa dks tyk nsrs gSaA oLrqr% ^lw;ZxzfUFk* dq.Mfyuh ds pkSFks pØ ^vukgr* esa izos'k dk flag}kj gSA ;gk¡lk/kd dh vfXuijh{kk gksrh gSA mls 'kkjhfjd vkSj ekufld izrkM+uk,¡ lguh iM+rh gSA ^egkek;k* tho dslkalkfjd ik'k¼cU/ku½ dks lw;ZxzfUFk esa gh dkVrh gSA ;gk¡ rkaf=d fØ;k ls vf/kd HkfDr vuqca/k lgk;dgksrk gSA HkDrksa ds pfj= i<+us ;k lquus ls pUnu ds ysi ds ln`'k lq[kkuqHkwfr izkIr gksrh gSA bl fLFkfr esa^vkfnR; ân; Lrks=^ vkSj ^Jh lw;Z lgóuke Lrks=e~^ dk fuR; ikB vR;Ur ykHkdkjh gS ftls ^vkuUn/kkjk*ds bl rhljs vad esa izdkf'kr fd;k tk jgk gSA

^vukgr* pØ pkSFkk pØ gSA ;g ân; ds e/; esa fLFkr gSA ;g lcls egRoiw.kZ pØ gSA oSjkX; dkmn; blh pØ esa gksrk gSA ckjg dey ny okys bl pØ ds fy, fuEu ckjg chtea= gS &

^*da [ka xa ?ka Ma- pa Na ta >a ´a Va Ba**

bu ckjgksa chtea= dh tkx`fr gsrq ^Lo* dks vfiZr ckjg ^Lokgk* ea= xq: vkKk ls izdV fd, tk jgs gSa &da & Å¡ da ve`rkRe;s ue% LokgkA[ka & Å¡ [ka dkO;ke`rs ue% LokgkAXka & Å¡ xa i`fFkO;S ue% LokgkA?ka & Å¡ ?ka lquhfrdk; ue% LokgkAMa- & Å¡ Ma- /keZ egkdk; ue% LokgkAPka & Å¡ pa vkRe:ik; ue% LokgkANa & Å¡ Na vukRe:ik; ue% LokgkATka & Å¡ ta vkfniq:"kk; ue% LokgkA>a & Å¡ >a vukfniq:"kk; ue% LokgkA´a & Å¡ a lhrkjkey{e.kkH;ka ue% LokgkAVa & Å¡ Va f'ko:ik; ue% LokgkABa & Å¡ Ba ukjk;.kk; ue% LokgkA

Page 30: AnandDhara 2010

3030303030oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vc ik¡pos lksyg dey ny okys ^fo'kq)* pØ dh ckr djsa A lks·ga dh 'kq:vkr blh pØ esa gksrh gSAlksyg dey nyksa esa lfUufgr lksyg chtea= fuEufyf[kr gSa &

^va vka ba bZa ma Åa _a _a ya ya ,a ,sa vksa vkSa va va%* ¼ va% & vga½

NBk pØ ^vkKkpØ* ds uke ls fo[;kr gSA nks dey ny esa lekfgr chtk{kj ^ga* vkSj ^{ka* ijekRek ;k=kds okLrfod ^ikLkiksVZ vkSj ohtk dk;kZy;^ gSaA ;gk¡ lQy gqvk lk/kd lw{e nsokRekvksa dh laxfr ikrk gqvkvkxs dh ikjekfFkZd ;k=k esa leFkZ gks ikrk gSA

^lgL=kj* lkrok¡ vkSj vfUre pØ gSA gtkj dey ny okys bl pØ dk dksbZ i`Fkd chtk{kj ughagSA vfr jgL;iw.kZ bl pØ dk Hksnu ugha gksrk gSA lk/kd vfUre ^gtkjosa* dey ny ls mYVh ;k=k djrkgqvk vkxs c<+rk gSA vf/kdka'k ;ksx vkSj ra= eeZK ^lgL=kj* dh fxurh dq.Mfyuh ds pØksa esa ugha djrsAdkj.k ;gh gS fd bl pØ dk Hksnu ugha gksrk gS cfYd Ngksa pØ dks Hksn dj ;gk¡ rd igq¡ps lk/kd dksLor% izos'k dk vf/kdkj izkIr gks tkrk gSAdq.Mfyuh ppkZ lekIr djus ls iwoZ Lkkfo=h ea= vkSj dq.Mfyuh ds Lkaca/k dks ns[ksaA ;Kksifor LkaLdkj ls tqM+slk/kdksa dks Kkr gS fd xq: xk;=h ea= iznku djus ds iwoZ f'k"; dks Lkkfo=h ea= iznku djrk gSA

Lkkfo=h ea= bl izdkj gS & ^Å¡ Hkq% Hkqo% Lo% eg% tu% ri% lR;a Å¡¡*

bl ea= dk izR;sd in dq.Mfyuh pØ dks fu:fir djrk gS tks fuEufyf[kr gS &Hkq% & ewyk/kkj pØHkqo% & Lokf/k"Bku pØLo% & ef.kiwjd pØEkg% & vukgr pØTku% & fo'kq) pØRki% & vkKk pØlR;a & lgL=kj pØ;gh lIryksd ;k=k gS ftuesa izR;sd ds nks eq[k & Å/oZeq[k vkSj v/kkseq[k gSaA bl izdkj lIryksd

ds nks eq[k dh x.kuk ls pkSng yksd iw.kZ gks tkrs gSaA¼Øe'k%½

`

Loçk.k&çfr’Bklk/kuk esa çk.k&çfr’Bk dh vgfe;r dks ns[krs gq;s Loçk.k&çfr’Bk ea= vkids le{k gSA

Loçk.k&çfr’Bk ea= %Å¡ vka ¿ha Øksa ;a ja ya oa “ka ‘ka la ga gal% Alks·ge~ ee~ çk.kk bg çk.kk % AAÅ¡ vka ¿ha Øksa ;a ja ya oa “ka ‘ka la ga gal% Alks·ge~ ee~ tho bg fLFkr % AAÅ¡ vka ¿ha Øksa ;a ja ya oa “ka ‘ka la ga gal% Alks·ge~ ee~ losZfUæ;kf.k AAÅ¡ vka ¿ha Øksa ;a ja ya oa “ka ‘ka la ga gal% Alks·ge~ ee~ okXeuLRop{kq% Jks=~ ?kzk.kftg~Okk ikf.k ikn~ik;wiLFkkfulosZfUæ;kf.k LoLFkkus bgkxR; lq[ke~ fpje~ fr‘BUrq Lokgk AA

bldh vko`fÙk ¼nqgjko½ de&ls&de rhu ckj vo”; gksuh pkfg,A

! rÙon”khZ

Page 31: AnandDhara 2010

3131313131oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ijegal fo'kq)kuUn Lokeh Á.kokuUn ijegal ;ksxkuUn

f“kjMh lkbZa

jkeÑ".k ijegal ds varjax f“k";

Page 32: AnandDhara 2010

3232323232oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

egf"kZ vjfoUn je.k egf"kZ ujflag esgrk

=Syax Lokeh rksrkiqjh] jkeÑ".k ijegal ds xq: yksdukFkth

okek {ksikek¡ vkuUne;hek¡ 'kkjnk

Page 33: AnandDhara 2010

3333333333oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ijeiwT; xq#nso ”kkL=hth ds lkFk M‚Û ”akdjkuUn feJ *”kkL=hth*

vo/kwr nÙkk=s; jkeHkDr guqeku

Page 34: AnandDhara 2010

3434343434oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

lwQh lk/kuk

*lwQh* 'kCn vjch ^lwQ* ls cuk gS ftldk vFkZ gksrk gS ^Åu*A lwQh lk/kd Åu dh dQuh vkSj duVksiigurs Fks] blfy, Hkh mDr vFkZ esa ^lwQh 'kCn dk iz;ksx gksus yxkA oSls lwQh 'kCn dk izpfyr vFkZ gS^izseekxÊ*A izHkq iFk esa izse /ku lap;h gj lk/kd ^lwQh* gSA ;g izseer bruk ljy gS ftlds fy, viusân; dk }kj [kksy nsuk gh i;kZIr gSA vkSj dqN djuk ugha ^gksuk* gh ^gksuk* gSA ge dgsaxs ^lwQh* er^gksus* dk QylQk Hkh gS vkSj O;kogkfjd izseekxZ HkhA bl er dh iz/kkurk lar jkfc;k ds thou pfjrvkSj mins'k ls gqbZA O;kogkfjd :Ik ls bZLoh lu 800 dks vfUre vk/kkj o"kZ ekurs gq, 658 bZ- ls bl erdk izknqHkkZo ekuk tk ldrk gSA lcls igyk lwQh lk/kuk efUnj iSysLVkbu ds ikl jeys esa vcq gkfle}kjk LFkkfir fd;k x;kA

bZ'oj }kjk tho dks lkalkfjd eksg ek;k ls vyx dj viuh vksj vkdf"kZr djus dh izfØ;kfujUrj pyrh jgrh gSA bl vkd"kZ.k dks lwQh er esa ^bafttkc* dgrs gSaA bZ'oj bl izdkj ge ij tksvuqxzg djrs jgrs gSa mls *QtyqYYkkg* vFkok *Q;ktku mYykg* dgk tkrk gSA

lwQh lk/kuk dh pkj fuEu voLFkk,¡ gSa rFkk thouiFk ds fy, pkj fuEu oLrq,¡ vko';d gSa&voLFkk,¡ vko';d oLrq,¡'kjhvr ¼deZdk.M½ ln~opuRkjhdr ¼miklukdk.M½ lRdeZgdhdr ¼Kkudk.M½ lnkpkjekjQr ¼dSoY;] eks{k½ ln~foosd

lk/kd dh fuEu pkj voLFkk,¡ gSa&rkfyc& ân; esa bZ'oj izkfIr dh bPNk dk chtkjksi.kAeqjhn& bZ'oj iFk esa izo`Ùk gks tkukAlyhd& ln~xq: ds vkns'k ls bZ'oj izkfIr esa thou dks iw.kZr% vfiZr dj nsukA bl :Ik esa

lk/kd ^lsok* dh nh{kk }kjk izse ¼b'd½ dks izkIr gksrk gS rFkk vkxs ,dkxzrk dks izkIrgksdj lkalkfjd jkx&eksg dks u"V gksrk gqvk ns[krk gSA 'kq) vUr%dj.k ls bZ'oj lk{khgksdj Kku ds vxqf.kr mTtoy izdk'k esa vkuUn ds vfrjsd esa izseen dh iw.kkZoLFkk dksizkIr gksrk gSA

oLy& vUrr% ^oLy* ¼feyu½ dh vksj c<+rk gS vkSj e`R;q rd bl vkuUn dks /;ku&/kkj.kk ds}kjk fLFkj ,oa LFkk;h cukrk gSA

e`R;q ds le; lwQh lk/kd ^Quk* dk vkuUn ywVrs gq, lokZReHkko ls bZ'oj esa y; gks tkrk gSA

lwQh lUrLFkkukHkko ls ge bl vad esa ek= nks lwQh lUrksa dk laf{kIr :Ik esa mYys[k dj jgs gSa A vkuUn/kkjk dsrhljs vad dks ifo= gksrk ge ns[k jgs gSa lUr jfc;k vkSj lUr ck;thn cLrkeh ds mYys[k ls A

lwQh jfc;kPkkj cguksa esa lcls NksVh jfc;k cljk ds ,d vR;Ur fu/kZu ifjokj esa mRiégqbZ FkhA vdky us mlds ekrk firk dks viuk xzkl cuk fy;kA mls fdlhØwj lsB ds gkFkksa csp fn;k x;kA xqyke dh ftUnxh clj djrh jfc;k,dkUr izkFkZuk,¡ fd;k djrhA ,d jkr og ,slh gh izkFkZuk dj jgh Fkh vkSjbZ'oj ls ckjEckj bl ckr dh {kek ek¡x jgh Fkh fd og viuh bPNk ls viuklEiw.kZ vfLrRo bZ'oj ij yqVkus esa vleFkZ FkhA lsB Nqidj mldh izkFkZuk lqujgk FkkA mls bruh egku vkRek dks nq[k nsus dk xgjk i'pkrki gqvkA mlusjfc;k dks eqDr dj fn;kA

Page 35: AnandDhara 2010

3535353535oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Ckljk ds gh egkRek gqlsu ds lRlax esa jfc;k vDlj tkrh vkSj /keZ ppkZ esa Hkkx ysrhA futZu ou esamlus ;ksxkH;kl fd;k Fkk] ,slh ckrsa Hkh lquh tkrh gSA

jfc;k dh fuEu izkFkZuk lk/kdksa ds fy, mikns; gS &^ gs izHkq ! ;fn eSa ujd ds Mj ls gh rsjh iwtk djrh gksš rks rks eq>s ml ujd dh vkx esa tyk

MkyukA ;fn LoxZ dkeuk ls rsjh lsok d:¡ rks og LoxZ esjs fy, gjke gks tk,A ;fn rqEgkjh izkfIr dsfy, gh iwtu djrh jgw¡ rks rqe vius vikj lqUnj Lo:Ik ls eq>s oafpr er j[kukA*

egkRek gqlsu us ,d ckj jfc;k ls fookg ds fo"k; esa iwNk rks mlus mÙkj fn;k fd fookg rks 'kjhjdk gksrk gS] esjs ikl 'kjhj gS gh dgk¡\ eSa rks ;g 'kjhj dc dk vius fiz;re izHkq dks vfiZr dj pqdhAvc fdl 'kjhj ls fookg d:¡\

,d vehj us jfc;k ds QVs oL=ksa ij nzfor gksdj mls eg¡xs oL= nsus pkgs rks jfc;k us mls ysusls bUdkj djrs gq, dgk ^tks dqN ysuk gksxk mlh ¼bZ'oj½ ds gkFk ls yw¡xhA* og vehj Hkh izHkq iszeh FkkAmlus izfrokn fd;kA mlus dgk fd eSa izHkq u lgh izHkq dk xqyke rks gw¡A eq>ls Hkh izHkq dh [kq'kcw rqEgsavk,xhA bruk lqurs gh jfc;k dh utjsa ml vehj ds utjksa ls tqM+ xbZA vk¡[kksa ls izse ds vk¡lw >jusyxsA jfc;k us mlds oL=ksa dks dqcwy fd;k vkSj rkdhn dh fd Hkfo"; esa bZ'oj ds fdlh lPps lk/kd dksog dherh rksgQs u nsA fQj mu cgqewY; oL=ksa dks t:jreUnksa esa c¡Vok fn;kA fdEcnUrh gS fd ogvehj jfc;k ds bZ'oj vuqjkx ls izHkkfor gksdj Qdhj cu x;kA

,d ckj chekj jfc;k dks ns[kus vCnqy mej vkSj lwQh lUr vk;s vkSj mlls dgk fd og LokLF;izkfIr gsrq izHkq ls izkFkZuk djsA jfc;k nax jg xbZA mlus vk'p;Z ls dgk ^D;k dgrs gks\ D;k bl jksx esaesjk izHkq ugha gS\ og viuh etÊ ls eq>ls lax djus vk;k gS] tc th Hkj tk,xk rks pyk tk,xkA* vCnqymej jks iM+s vkSj mUgksaus jfc;k dh dnecks'kh dhA

lUr ck;thn cLrkehlar ck;thn cLrkeh dk lEiw.kZ thou bZ'oj HkfDr dhvn~Hkwr felky gSA ,f'k;k ds cLrke ns'k esa tUe xzg.kdj bUgksaus izHkqe; O;fDrRo dk vktUe fuokZg fd;kAmudk dguk Fkk fd ogh riL;k lPph gS ftlesa ^eSariL;k djrk g¡w* :ih vgaHkko ugha gSA izHkq ppkZ lqudjmudk eq[ke.My nSoh vkHkk ls izQqfYyr gks mBrk FkkAblds izfrdwy tc dHkh dksbZ mudh cM+kbZ djrk rks osukjkt gks tkrs vkSj ml txg ls mBdj pys tkrs FksAbuds nknk ewfrZiwtd Fks vkSj firk iDds eqlyekuA ek¡us gh buesa bZ'ojkuqjkx mRié fd;kA

ekyqe gqvk fd eSa cgqr cnpyu vkSj ukikd gw¡A ihNsesjs eu esa ijekRek dh HkfDr tkxh vkSj eSus mlls dgk & ^gs izHkks ! vkids flok esjk dksbZ ughaA vki esjsgSa rks lc dqN esjk gSA gs izHkks ! eSa rks vki gh dks pkgrk gw¡A esjs lkeus vkSj fdlh dks u vkus nsaA*

ck;thn dh lk/kuk ds fo"k; esa mUgha ds 'kCnksadh izLrqfr vf/kd mi;qDr tku iM+rh gS&^lksyg o"kZ rd nsgyh ij [kM+s jgus ds ckn eq>s

izHkq us vk'khokZn fn;k & ^tks bPNk esjh gS ogh rsjh Hkh gSA*

bl izdkj mlus eq>s viuk cuk fy;kA

eSaus ,slh thHk ik yh Fkh tks vHksn ds flok dqN ugha cksyrh FkhA esjh thHk mldh iz'kalk djus esaO;Lr FkhA esjk ân; mlds izse ls vkIykfor Fkk vkSj esjh vk¡[ksa mlds vo.kZuh; lkSUn;Z dks ns[kus esae'kxwy FksA eSa mlh ds lgkjs thrk gw¡A esjh ftUuk mlh vHksn dh ftUuk cu x;hA vk'p;Z gS] loZ'kfDreku]loZK vkSj vikj ,s'o;Z lEié gksdj Hkh izHkq eq>s I;kj djrs gSaA*

lUr ck;thn cLrkeh

Page 36: AnandDhara 2010

3636363636oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vkleku ls Qwyksa dk Vksdjk ysdj nSoh vkHkk ls txex djrs vknetkn ljh[ks thfor O;fDr dksmrjrs gq, muds xk¡o ds vklikl ds yksxksa us vusdksa ckj ns[kk FkkA

vHksn dh fLFkfr ck;thn ds ckn cgqr de larks ds vkpj.k vkSj mins'k esa ifjyf{kr gksrs gSaA

ck;thn us dHkh thfodk fuokZg ds fy, miktZu djus dh ckr lksph gh ughaA mudk dguk Fkk fd izHkqLo;a [kk;sxk vkSj eq>s Hkh f[kyk;sxkA ftl fnu mUgsa dksbZ [kkus dks ugha igq¡pk tkrk rks cM+s gh vktkn lsnk<+h ij gkFk Qsjrs gq, dgrs ns[kks! vkt esjs izHkq dk gktek Bhd ugha gSA blfy, u mlus [kk;k vkSj uesjs fy, [kkuk HkstkA*

ck;thn ds thou esa peRdkj oSls gh jps&cls Fks tSls ek¡l esa uk[kwuiSoLr jgrh gSA ,d ckj ,d ckyd gB ls djsyk yk;k vkSj cksyk fd ckck]bl dsys dks [kk yks] cM+k gh ehBk gSA ck;thn us djsys ds lksyg VqdM+s fd;sA,d ml ckyd dks] pkSng lRlaxh f'k";ksa dks rFkk ,d VqdM+k Lo;a fy;kA cM+sgh lgt Hkko ls djsys ds VqdM+s dks pckrs gq, cksys fd gk¡ cPpk dsyk rks cgqrgh ehBk gSA cPps dks Hkh rFkk pkSng vU; lRlafx;ksa dks Hkh djsys ds VqdM+s esaids gq, dsys dk gh Lokn feykA ckyd 'kjek x;k vkSj dku idM+ dj viuhgjdr ds fy, ekQh ek¡xhA ljy fpÙk lUr us mls ekQ dj fn;kA

ck;thn ds gEeke esa jkst xeZ ikuh ik= esa [kqn&c&[kqn Hkj tkrk FkkAck;thn tc ckgj dks tkrs rks mudh ykBh [kqn&c&[kqn muls vkxs pyrhtkrh Fkh ekuks dksbZ vn`'; 'kfDr mls pyk jgh gksA

muds efLtn esa ck?k vkSj dqÙks ds cPps lkFk&lkFk jgk djrs FksAmuds cM+s gksus ij os vki&ls&vki foyqIr gks tkrs vkSj fQj mrus gh ck?k vkSj dqÙks ds cPps izdV gkstkrsA

'kjhj R;kx djus ds ckn ml LFkku ij ekuokdkj Qwyksadh <+sjh lt x;hA nwj&nwj ls yksx pkj fnu ckn rd mudhlekf/k ij vkrs jgs vkSj Qwy ys tkrs jgs fQj Hkh Qwykssa dh <+sjhde gksus dk uke gh ugha ysrh FkhA pkSngosa fnu vki ls vkiQwyksa dh <+sjh yqIr gks x;hA

lUr ck;thn cLrkeh dh etkj

lUr ck;thn cLrkeh

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

Page 37: AnandDhara 2010

3737373737oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Gobind Sadan – A photo essay on this epitome of religious unity

All religions are a path to the Divine

Gobind Jyoti - Chants of "Om Namah Shivaya" and "Dhan Dhan Baba Sri Chand Sahib" ring here

Page 38: AnandDhara 2010

3838383838oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Baba Sri Chand's temple inside the Gurudwara; Baba Sri Chand was the elder son of Guru Nanak,and a Shiva devotee

Jesus awaits you with outstreched arms. Baba Virsa Singh had visions of Jesus Christ appearing atthis very spot with outstretched arms

Page 39: AnandDhara 2010

3939393939oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Darbar Sahib Buddha and Mahavir, await to bless you together inthe environs of this serene Buddha Hall

Devi Tara shrine

Life of Baba Sri Chand in Gurmukhi Temple inside the Gurudwara

Page 40: AnandDhara 2010

4040404040oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Baba Sri Chand, Jesus Christ, Guru Gobind Singh

Baba Virsa Singh offered discourseshere, while he was still in body

Row of Diyas lit in front of Baba SriChand's temple

What is religion? Do you see a differencebetween Islam or Sikhism here?

A book in Russian on Baba Virsa Singh'slife; there are a lot of Russian followers inthe community

Page 41: AnandDhara 2010

4141414141oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

The environs near the Buddha Hall The ubiquitous langar hall

Mary Pat - the care-taker of the community and the space, after Baba Virsa Singh left his body

Offering 'kada parsad' outside the Gobind Jyoti

! Rahul Dewan

Page 42: AnandDhara 2010

4242424242oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

108 lkyksa ls vgfuZ“k v[kaMokfluh t; ekrk nh eafnj ds uke lsvfr Áfl) iVuk “kgj esa ,sfrgkfld xksy?kj ikdZ jksM+ fLFkr eafnjds Áfr uxjokfl;ksa ds vykok nwj&nwj ls J)kyqvksa ds fujUrjJ)k&lqeu vfiZr djrs ns[k ,slk yxrk gS fd Hkys gh“kkL=kuqlkjksa ls }Srokn dgk x;k gks] v}Sr gks vFkok fof“k"V}Srokngks] ek¡ dks loksZPp J)k lqeu vfiZr djus gsrq fujUrj ghfu"BkiwoZd vkrs ns[k ihBk/kh“ojth vejukFk th dgrs gSa fd gelc ifjokj fl)ukFk oklqdhukFk frokjh ,oa ifjokjtu ,oa HkDrtuLFkkuh; ukxfjdksa ls lg;ksx ls fuR; gha iwtkpZu iwtkiZ.k ek¡ dhvuqdEik ls v[kaMT;ksfr dh rjg vgfuZ“k Hkko/kkjk ftls ¼ckckeqLdqjkrs gq;s vkuUn/kkjk ls rqyuk djrs gSa½ Qys&QwysA mlh rjgHkfDrHkko dh /kkjk dks ns[krs o Lo;a gh xkS.k gksdj jguk vf/kdilan djrs gSaA

ysfdu O;oLFkkuqlkj ek¡ dh egkiwtk] fuR;kpZu] O;k[;ku

ek¡ v[kaMokfluh

108 lkyksa ls vgfuZ“k çTofyr v[kaMT;ksfr

Page 43: AnandDhara 2010

4343434343oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

xq:nso firkJh ¼vejukFk th½dfojkt Mkå fo“oukFk frokjh ^czãpkjh*

Page 44: AnandDhara 2010

4444444444oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ek¡ ^t; ekrk nh^

dkyh ekrk guqekuth

Page 45: AnandDhara 2010

4545454545oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vkfn vgfuZ“k v[kaM T;ksfr dh rjg eaxyokj ls cq/kokj dh Ákr% rd djhc fujUrj 25&26 ?kaVs cSBdj]vius varjaxksa ls ek¡ flagokfguh dh efgek dk ppkZ djrs gSaA

ÁR;sd lIrkg] ftls “kkL= ,d lw;ksZn; ls lw;ksZn; rd fujUrj ,d Hkko esa jgus dks ,d iqj“pj.kdgk tkrk gS] os dgrs gSa fd ek¡ dh vn~Hkwr Ñik gS fd eq>s cks/k gha ugha gksrk gS 24 ?kaVks ls Hkh vf/kd]tSls HkfDr ds 'kfDr ds vkxs tSlh 'kj.kkxr gks xbZ gksA ysfdu lcksa dk Js; vius xq:nso firkJh ,oa ek¡^t; ekrk nh^ dks gh nsrs gSaA

vejukFk th

nqxkZlIr“krh vR;Ur gh lgt gS ek¡ ds] vuar dksVh czãk.M ukf;dk ek¡“ksjkokyh t;ekrk nh] oS".koh vijkftrk nl egkfo|k vkfn vusd :i ukels fo[;kr ek¡ ds pj.kkuqjkxh Hkko iw.kZ n“kZu rd dh ÁkfIr] HkkSfrdleL;kvksa ij lgt :i ls /ku oa“k vkfn dh ÁkfIr dk lgtekxZA Hkkoiw.kZnqxkZlIr“krh dk fujUrj fuR; ikB vko“;drkuqlkj lEiqfVr ikB tSlk fd}kn“k v/;k; es crk;k x;k gSA

ysfdu vfr“k; fo“okl gh fudVrk dk dkj.k cusxk ,oa Qynk;hgksxk] LoIukfn esa n“kZu ,oa ÁR;{k vuqHkwfr vo“; gh gksxh tks fHkUu Ádkjds gksus ds dkj.k ekSu gks tkrs gSaA D;ksafd ÁR;{kkuqHkwfr lcdh O;fDrxr

ekrkth ¼vejukFk th½

Page 46: AnandDhara 2010

4646464646oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

gksrh gSA dksbZ flag is lokj] dksbZ eq[kkSVk igus gq;s] dksbZ vkjrh mrkjrs gq;s Lo;a dks ,oa lkeus HkDrkfndks LoIukfn ekxZ ls vFkok ek¡ dh vfr“k; Ñik gksus ls ek¡ dks fpUe; :i ls pyrs&fQjrs gq;s Árhr gksrkgSA

iyds >idrs] ekuoh; Hkko ls 'olu fØ;k ysrs gq, ekuoh; Hkko ls eqLdqjkrs] fpUe; lk fcYdqyÁfrek Hkh Hkko ls HkfDr ds dkj.k Árhr Hkh gksrh gS ,oa Qynk;h rks gS gh D;ksafd ^Hkfo";fr u la“k;%^]vkuUn/kkjk ds fy, esjh lnSo gh 'kqHkdkeukA fujarj gh ;s tu&tu esa vius vanj clrh gqbZ tho dksf“koRo rRo dh ÁkfIr djokus esa fujUrj gh vius uke ds vuqlkj deZ djrs jgsaA ;FkkHkko gekjh vk“khoZpu,oa lg;ksx cuk jgsxkA

tu&tu ds fy;s vkidh ve`r/kkjk ftl rjg ls efgek vkSj vki lc yksx] vkSj vkids tksMkWDVjlZ nksuks Ák.kh vkt feys] Lotu] ,sls tu&tu vkils tqM+rs tk,¡A vkSj vkuUn/kkjk ds Áokgve`re; vkSj bl rjg ls nsook.kh tks le;&le; ij vki O;fDrxr thou dk yksxksa dh vuqHkwfr;ka Hkhvki ysrs jgsa vkSj bl /kkjk esa yxkrs jgsaxs] ;s gekjh vkils fuosnu gSA

nl egkfo|k&Roe~ dkyh Roe~ rkjk RoeL; fxfjlqrklqUnjh HkSjohRoa RoanqxkZ fNUueLrk RoelhpHkqoukRoefg y{eh f“kokRoe~ /kwekekraxuhRoa RoelhpcxykeaxykfnfLrok[;k {keRo;kse·ijk/k ÁdVrhonus dke:ihdjky& “kadjkpk;Zth us var esa nl egkfo|kvksa dks Øe ls ,d gh nqxkZ dk ;k dkyh dk ;k fNUueLrk

dk vusdkusd i)fr;k¡ vusdkusd gSa rFkkfi y{; ,d gh gS fd nl egkfo|k dh Lora= lk/kuk Hkh lk/kdpkgsa rks djsa vU;Fkk ,d gh egkfo|k vFkkZr~ nqxkZ dh & dykS“p.Mh fouk;dks& ftl dky dk vki gelc tho Hkksx dj jgs gSa ftlesa p.Mh vkSj fouk;d dh efgek gS] rks ek¡ bl rjg ls x.kifr dh Ñik lsnqxkZlIr“krh] ge ogha vk x;s] ek¡ ds pj.kdey gSa] rd iga¡qpkus dk vfr lqxere ekxZ gSaA

dykS“p.Mh fouk;dks ls Hkh vkSj oSls Hkh& ,fdo“kfDr cgq/kk HkofUr& ,d gh “kfDr vusd Ádkj lsnl egkfo|k ds :i esa gesa vusdkusd ftl :i esa Hkko vkrk gS] ftl :i esa lk/kd ds Hkko tkx mBsftl {k.k mlds :i ls fudVrk gqbZ mlh dks ft'V vkSj f“k"V ekurs gq;s mlh ds ek/;e ls] ekrk,¡ iwjkgkaMh dh ,d&,d pkoy FkksM+s gh djrh gS] bl rjg ls ,d ls gh lHkh ds pj.kksa dk Li“kZ] lHkh rks ,dgh gS u] fdlh ,d dh gh pj.k ls lHkh dh pj.k deyksa dk cks/k gks tkrk gSA

pUæ”ks[kj *vkuUn*] vejukFk th] efgek ”kekZ

Page 47: AnandDhara 2010

4747474747oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

“kf“keq[k “khry Lo:i /kjk ij nsrh gks foJkegs nqxsZ Áfriy dk Á.kke gs eS;k pj.kksa esa ns[kk pkjks /kkeAnlfo|k vkSj uonqxkZ Hkh “kkjnk rsjks ukegs nqxsZ Áfr{k.k dk Á.kke gs eS;k pj.kksa esa ns[kk pkjks /kkeArw gh dkyh rw gh nqxkZ oS".koh rsjk gh ukegs ekrs Ákr% dk Á.kke Lohdkjks pj.kksa esa ns[kk pkjks /kkegs eS;k ckjEckj Á.kkeA

bl rjg ls ;s vkuUn/kkjk ;s dksbZ iqfLrdk ugha gS ;sÁSfDVdyh gSA ;s fcYdqy gh thoar :i ls thus dh Ásj.kkfeys] blh /;s; ls ge lc vkids lkFk ix&ix ij gSa vkSjvki c<+sA esjh 'kqHkdkeuk;sa vkids lkFk gSaA

blfy, esjh ys[kuh py iM+h&

xq:nso firkJh ¼vejukFk th½dfojkt Mkå fo“oukFk frokjh ^czãpkjh*

nl egkfo|k

AAt; ekrk nh t; ekrk nhAA! efgek ”kekZ

Page 48: AnandDhara 2010

4848484848oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vf; 'kr[k.M fo[kf.Mr:.M forqf.Mr'kq.M xtkf/kirsfjiqxtx.M fonkj.kp.M ijkØe'kq.M e`xkf/kirsAfutHkqtn.M fuikfrr[k.M foikfrreq.M HkVkf/kirst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA4AA

vf; j.knqeZn 'k=qo/kksfnr nq/kZjfutZj 'kfDrHk`rsprqjfopkj /kqjh.kegkf'ko nwrÑr izeFkkf/kirsAnqfjrnqjhg nqjk'k;nqeZfr nkuonwrÑrkUrerst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA5AA

vf; 'kj.kkxroSfjo/kwoj ohjojkHk;nk;djsf=Hkqou eLrd 'kwyfojksf/k f'kjksf/kÑrkey 'kwydjsAnqfenqferkej nqnaqqfHkukn egks eq[kjhÑr frXedjst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA6AA

vf; futgqaÑfr ek= fujkÑr /kwezfoykspu /kwez'krslej fo'kksf"kr 'kksf.krcht leqn~Hko'kksf.kr chtyrsAf'ko f'ko 'kqEHk fu'kqEHkegkgo rfiZr Hkwr fi'kkpjrst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA7AA

AA Jh efg"kklqjefnZuh Lrks=e~AA

vf; fxfjufUnuh ufUnresfnuh fo'ofouksfnfu uUnuqrsfxfjojfoU/;f'kjksf/k fuokflfu fo".kqfoykflfu ft".kquqrsAHkxofr gs f'kfrdaB dqVqafcfu Hkwfj dqVqafcfu HkwfjÑrst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA1AA

lqjojof"kZf.k nq/kZj/kf"kZf.k nqeqZ[kef"kZf.k g"kZjrsf=Hkqouiksf"kf.k 'kadjrksf"kf.k fdfYo"keksf"kf.k ?kks"kjrsAnuqtfujksf"kf.k fnfrlqrjksf"kf.k nqeZn'kksf"kf.k flU/kqlqrst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA2AA

vf; txnEc enEc dnEcoufiz;okflfu gkljrsf'k[kfjf'kjksef.krqaxfgeky; Jax futky; e/;xrsAe/kqe/kqjs e/kqdSVHkxaftfu dSVHkHkaftfu jkljrst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA3AA

& Jh ,l- HkDroRlye~ (jeu th)

Page 49: AnandDhara 2010

4949494949oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

/kuqjuqlax j.k{k.klax ifjLQqjnax uVRdVdsdud fi'kaxi`"kRdfu"kaxjln~ HkVJax grkoVqdsAÑrprqjax cyf{kfrjax ?kVn~cgqjax jVn~cVqdst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA8AA

t; t; tI;t;s t; 'kCnijLrqfr rRij fo'ouqrsHk.k Hk.fHkaftfe fHkaÑr uwiqj flaftr eksfgr HkwrirsAufVruVk/kZ uVhuVuk;d ukfVrukV~; lqxkujrst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA9AA

vf; lqeu% lqeu% lqeu% lqeu% lqeuksgj dkfUr;qrsfJr jtuh jtuh jtuh jtuh jtuhdj oD=o`rsAlqu;ufoHkzej Hkzej Hkzej Hkzej Hkzejkf/kirst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA10AA

lfgr egkgo eYyerfYyd efYyrjYyd eYyjrsfojfprofYyd ifYydefYyd fHkfYyd fHkfYyd oxZo`rsAflrÑriqfYy leqYyflrk:.k rYytiYyo lYyfyrst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA11AA

vfojyx.MxyUenesnqj eÙkeraxt jktirsf=HkqouHkw"k.k Hkwrdykfuf/k :ii;ksfuf/k jktlqrsAvf; lqnrhtu ykylekul eksgueUeFk jktlqrst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA12AA

deynykey dkseydkfUr dykdfyrkey HkkyyrsAldyfoykl dykfuy;Øe dsfypyRdy galdqysAvfydqy ladqy dqoy; e.My ekSfyfeyn~Hkdqykfydqyst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA13AA

djeqjyhj oohftrdwftr yfTtrdksfdy eatqersfefyriqfyUn euksgjxqaftr jaftr 'kSy fudqatxrsAfutxq.kHkwr egk'kcjhx.k ln~xq.k laHk`r dsfyryst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA14AA

Page 50: AnandDhara 2010

5050505050oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

dfVrVihr nqdwyfofp= e;w[kfrjLÑr panz:psiz.krlqjklqj ekSfyef.kLQqjna'kqylUu[k panz:psAftrdudkpy ekSfyinksftZr fuHkZj dqatj dqEHkdqpst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA15AA

foftr lgL=djSd lgódjSd lgódjSduqrsÑrlqjrkjd laxjrkjd laxjrkjd lwuqlqrsAlqjFk lekf/k lekulekf/k lekf/k lekf/k lqtkrjrst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrsAA16AA

indeya d:.kkfuy;s ofjoL;fr ;ks·uqfnua l f'kosvf; deys deykfuy;s deykfuy;% l dFka u Hkosr~Aro ineso ijainfeR;uq'khy;rks ee fda u f'kost; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrs AA17AA

dudylRdy flU/kqtySjuq flafpuqrsxq.k jaxHkqoaHktfr l fda u 'kphdqpdqEHk rVhifjjaHk lq[kkuqHkoe~Aro pj.ka 'kj.ka djokf.k urkejokf.k fuokfl f'koat; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrs AA18AA

ro foeysUnqdqya onusUnqeya ldya uuq dwy;rsAfdeq iq:gwriqjhUnqeq[kh lqeq[khfHkjlkS foeq[khfØ;rsAee rq era f'kouke/kus Hkorh ÑIk;k fdeqr fØ;rst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrs AA19AA

vf; ef; nhun;kyqr;k ÑIk;So Ro;k HkforO; eqesvf; txrks tuuh ÑIk;kfl ;Fkkfl rFkk·uqfHkrk fljrsA;nqfpre= HkoR;qjjh dq:rknq:rki eikdq:rst; t; gs efg"kklqjefnZfu jE;difnZfu 'kSylqrs AA20AA

AAJh nqxkZi.kZeLrqAA

Page 51: AnandDhara 2010

5151515151oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Hkxoku lw;Z

Page 52: AnandDhara 2010

5252525252oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vkfnR; ân; Lrks=

&lEiknd e.Mydq.Mfyuh tkxj.k ds Øe esa ewyk/kkj pØ ls ysdj fo'kq) pØ tkxj.k esa ^vkfnR; ân; Lrks=^ dk Li"VizHkko ns[kk x;k gSA fo'ks"kr% ^ef.kiwjd^ pØ vkSj ^vukgr* pØ ds e/; fLFkr *lw;ZxzfUFk* ds }kn'k vkfnR;jf'e;ksa dh ihM+k lgu djus gsrq ,dek= Lrks= lk/ku ^vkfnR; ân; Lrks=* gSA

vxLR; eqfu us ;g Lrks= jko.k ij fot; gsrq Jh jke dks fn;k Fkk A okYehfd jkek;.k ds;q)dk.M dk ;g ije ifo= ,d lkS ik¡pok¡ lxZ ^vkuUn/kkjk* ds ikBdksa ds dY;k.k gsrq fgUnh ljykFkZ dslkFk izLrqr fd;k tk jgk gSA lkalkfjd foifÙk;ksa dh 'kkfUr gsrq Hkh bldk iBu&ikBu loZFkk lehfpuvkSj mi;qDr gS &

rrks;q) ifjJkUra lejs fpUr;k fLFkre~Ajko.ka pkxzrks n`"V~ok ;q)k; leqifLFkre~AA1AA

nSorS'p lekxE; nz"VqeH;kxrks j.ke~AmixE;kczohn~ jkeexLR;ks HkxokaLrnk AA2AA

jke jke egkckgks J`.kq xqs a lukrue~A;su lokZujhu~ oRl lejs fotf;";lsAA3AA

vkfnR; ân;a iq.;a loZ'k=qfouk'kue~At;koga tia fuR;e{k;a ijea f'koe~ AA4AA

loZeaxyekaxY;a loZikiiz.kk'kue~AfpUrk'kksd iz'keuek;qoZ/kZueqÙkee~AA5AA

jf'eeUra leq|Ura nsoklqjueLÑre~Aiwt;Lo fooLoUra HkkLdja Hkqous'oje~AA6AA

loZnsokRedkss ss"k rstLoh jf'eHkkou%A,"k nsoklqjx.kk¡Yyksdku~ ikfr xHkfLrfHk%AA7AA

,"k czãk p fo".kq'p f'ko% LdUn% iztkifr%AegsUnzks /kUkn% dkyks ;e% lkseks sika ifr%AA8AA

firjks olo% lk/;k vf'oukS e:rks euq%Aok;qoZfq% iztk% izk.k _rqdrkZ izHkkdj % AA9AA

vkfnR;% lfork lw;Z% [kx% iw"kk xHkfLreku~Alqo.kZln`'kks HkkuqfgZj.;jsrk fnokdj% AA10AA

gfjn'o% lgL=kfpZ% lIrlfIreZjhfpeku~AfrfejksUeFku% 'kEHkqLRo"Vk ekrZ.Mdksa·'kqeku~AA11AA

Hkxoku Jh jke

Page 53: AnandDhara 2010

5353535353oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

fgj.;xHkZ% f'kf'kjLriuks·gLdjks jfo%AvfXuxHkksZ·fnrs% iq=% 'ka[k% f'kf'kjuk'ku%AA12AA

O;kseukFkLreksHksnh _X;tq% lkeikjx%A/kuo`f"Vjika fe=ks foU/;ohFkhIyoaxe%AA13AA

vkrih e.Myh e`R;q% fiXy% loZrkiu%AdfofoZ'oks egkrstk jDr% loZHkoksn~Hko%AA14AA

u{k= xzgrkjk.kkef/kiks fo'oHkkou%Arstlkefi rstLoh }kn'kkReu~ ueks·Lrq rsAA15AA

ue% iwokZ; fxj;s if'pek;knz;s ue%AT;ksfrxZ.kkuka ir;s fnukf/kir;s ue%AA16AA

Tk;k; t;Hknzk; g;Z'ok; ueks ue%AUkeks ue% lgL=ka'kks vkfnR;k; ueks ue% AA17AA

Uke% mxzk; ohjk; lkjaxk; ueks ue%AUke% ikizcks/kk; izp.Mk; ueks·Lrq rsAA18AA Hkxoku Jh jke

Hkxoku vkfnR;

Ckzãs'kkukP;qrs'kk; lwjk;kfnR;opZlsAHkkLors loZHk{kk; jkSnzk; oiq"ks ue% AA19AA

Rkeks?uk; fge?uk; 'k=q?uk;kferkReusAÑr?u?uk; nsok; T;ksfr"kka ir;s ue%AA20AA

rIrpkehdjkHkk; gj;s fo'odeZ.ksAueLreks·fHkfu?uk; :p;s yksdlkf{k.ks AA21AA

uk'k;R;s"k oS Hkwra res"k l`tfr izHkq%Aik;R;s"k riR;s"k o"kZR;s"k xHkfLrfHk%AA22AA

,"k lqIrs"kq tkxfrZ Hkwrs"kq ifjfuf"Br%A,"k pSokfXugks=a p Qya pSokfXugksf=.kke~AA23AA

nsok'p Øro'pSo Ørwuka Qyeso pA;kfu ÑR;kfu yksds"kq losZ"kq ijeizHkq%AA24AA

,uekiRlq ÑPNªs"kq dkUrkjs"kq Hk;s"kq pAdhrZ;u~ iq:"k% df'pUukolhnfr jk?koAA25AA

Page 54: AnandDhara 2010

5454545454oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

fgUnh ljykFkZ &Jh jkepUnz th j.kHkwfe esa Fkd dj fpfUrr eqnzk esa [kM+s FksA brus esa ;q) gsrq jko.k Hkh mifLFkr gks

x;kA ;g ns[k Hkxoku vxLR; eqfu] tks nsorkvksa ds lax ;q) n'kZu gsrq ogk¡ mifLFkr Fks] Jhjke ds ikltkdj cksys & loZân; esa cls gq, egkckgks jke! bl xksiuh; lukru Lrks= dks lquks ftlds ti ls rqEgssa;q) esa 'k=qvksa ij fot; izkIr gksxhA ^vkfnR;ân;* uked ;g xksiuh; Lrks= ije ifo=] laiw.kZ 'k=qvksa dkuk'k djusokyk vkSj lnk fot; iznku djus okyk gS A fuR; v{k;] ije dY;k.ke;] laiw.kZ eaxyksa dk Hkheaxy] ikiuk'kd ;g Lrks= fpUrk rFkk 'kksd dks feVkus ds lkFk&lkFk vk;q dks c<+kus ds fy, mÙke lk/kugSA

Hkxoku lw;Z viuh vuUr fdj.kkas ls jf'eoUr gSaA ;g ^leq|u* vFkkZr~ fuR; mn; gksus okys] nsorkvkSj vlqjksa ls ueLÑr] fooLoku~ uke ls izfl)] ^HkkLdj* vFkkZr~ izHkk dk foLrkj djus okys vkSj ^Hkqous'oj*vFkkZr~ lalkj ds vf/kifr gSaA rqe budk iwtu fuEu uke ea=ksa ds }kjk djks&^^ ^jf'eers ue%* ^leqn~;rs ue%* ^nsoklqj ueLÑrk; ue%*

^fooLors ue%* ^HkkLdjk; ue%* ^Hkqous'ojk; ue%* ^^

lEiw.kZ nsork bUgha ds Lo:Ik gSaA ;s rst dh jkf'k rFkk viuh fdj.kksa ls txr~ dks lÙkk ,oa LQwfrZnsus okys gSaA lEiw.kZ yksdksa dk ikyu ¼nsork vkSj vlqjksa ds lfgr½ ;s gh viuh jf'e;ksa dks izlkfjr djdjrs gSaA ;s gh czãk] fo".kq] f'ko] LdUn] iztkifr] bUnz] dqcsj] dky] ;e] pUnzek] o:.k] firj] olq] lk/;]vf'ouhdqekj] e:n~x.k] euq] ok;q] vfXu] iztk] izk.k] _rqvksa ds izdVdÙkkZ rFkk izHkk&iqat gSaA

fuEu uke bUgha ds gSa &1- vkfnR; ¼vfnfriq=½ 2- lfork ¼txr dks mRié djus okys½3- lw;Z ¼loZO;kid½ 4- [kx ¼vkdk'k esa fopj.k djus okys½5- iw"kk ¼iks"k.k djus okys½ 6- xHkfLreku~ ¼izdk'keku~½7- lqo.kZ ¼lksuk ds½ ln`'k 8- Hkkuq ¼izdk'kd½9- fgj.;jsrk ¼czãk.M mRifÙk ds cht½ 10- fnokdj ¼jkf= dk vU/kdkj nwj djds fnudk izdk'k QSykusokys½11- gfjn'o ¼fn'kkvksa esa O;kid vFkok gjs jax ds ?kksM+sokys½12- lgókfpZ ¼gtkjksa fdj.kksa ls lq'kksfHkr½ 13- lIrlfIr ¼lkr ?kksM+ksa okys½14- ejhfpeku~ ¼fdj.kksa ls lq'kksfHkr½ 15- frfejksUeFku ¼vU/kdkj dk uk'k djus okys½

iwt;LoSuesdkxzks nsonsoa txRifre~A,rfR=xqf.kra tIRok ;q)s"kq fotf;";frAA26AA

vfLeu~ {k.ks egkckgks jko.ka Roa tfg";flA,oeqDrk rrks·xLR;ks txke l ;Fkkxre~AA27AA

,rPNqªRok egkrstk u"V'kksdks·Hkor~ rnkA/kkj;kekl lqizhrks jk?ko% iz;rkReoku~AA28AA

vkfnR;a izs{; tIRosna ija g"kZeokIroku~Af=jkpE; 'kqfpHkwZRok /kuqjknk; oh;Zoku~AA29AA

jko.ka izs{; â"VkRek t;kFkZa leqikxer~AloZ;Rusu egrk o`rLrL; o/ks·Hkor~AA30AA

vFk jfojonfUujh{; jkea eqfnreuk% ijea izâ";ek.k%Afuf'kpjifr la{k;a fofnRok lqjx.ke/;xrks opLRojsfrAA31AA

Page 55: AnandDhara 2010

5555555555oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

24- jfo ¼lcdh Lrqfr ds ik=½ 25- vfXuxHkZ ¼vfXu dks varLry esa /kkj.k djus okys½26- vfnfriq= 27- 'ka[k ¼vkuUn Lo:i ,oa O;kid½28- f'kf'kjuk'ku ¼'khr dk uk'k djus okys½ 29- O;kseukFk ¼vkdk'k ds Lokeh½30- RkeksHksnh ¼vU/kdkj dks u"V djus okys½ 31- _x~] ;tq% vkSj lkenso ds ikjxkeh32- ?kuo`f"V ¼?kuh o`f"V ds dkj.k½ 33- vika fe= ¼ty dks mRié djus okys½34- foU/;ohFkhIyoaxe ¼vkdk'k esa rhoz osx ls pyus okys½35- vkrih ¼/kke mRié djus okys½ 36- e.Myh ¼fdj.k lewg dks /kkj.k djus okys½37- e`R;q ¼ekSr ds dkj.k½ 38- fiaxy ¼Hkwjs jax okys½39- loZrkiu ¼lcdks rki nsus okys½ 40- dfo ¼f=dkyn'khZ½41- fo'o ¼loZLo:i½ 42- egkrstLoh43- jDr ¼yky jax okys½ 44- loZHkoksn~Hko ¼lcdh mRifÙk ds dkj.k½45- u{k= ¼xzg vkSj rkjksa ds Lokeh½ 46- fo'oHkkou ¼txr~ dh j{kk djus okys½47- rstfLo;ksa esa Hkh vfr rstLoh rFkk 48- }kn'kkRek ¼ckjg Lo:iksa esa vfHkO;Dr½

^iwoZfxfj&mn;kpy rFkk if'pefxfj&vLrkpy ds :Ik esa vkidks ueLdkj gSA T;ksfrxZ.kksa ¼xzgksavkSj rkjksa½ ds Lokeh rFkk fnu ds vf/kifr vkidks iz.kke gSA vki t;Lo:Ik rFkk fot; ,oa dY;k.k dsnkrk gSaA vkids jFk esa gjs jax ds ?kksM+s tqrs jgrs gSaA vkidks ckjEckj ueLdkj gSA lgL=ksa fdj.kksa lslq'kksfHkr Hkxoku lw;Z vkidks ckjEckj iz.kke gSA vki vfnfr ds iq= gksus ds dkj.k vkfnR; uke ls izfl)gSa] vkidks ueLdkj gSA mxz ¼vHkDrksa ds fy, Hk;adj½] ohj ¼'kfDr&lEié½ vkSj lkjax ¼'kh?kzxkeh½ lw;Znsodks ueLdkj gSA deyksa dks fodflr djus okys izp.M rst/kkjh ekrZ.M dks iz.kke gSA vki czãk] f'ko vkSjfo".kq ds Hkh Lokeh gSaA lwj vkidh laKk gS] ;g lw;Ze.My vkidk gh rst gSA vki izdk'k ls ifjiw.kZ gSaAvfXu vkidk gh Lo:Ik gSA jkSnz:Ik /kkj.k djus okys] vkidks ueLdkj gSA vki u flQZ vKku vkSj vU/kdkj ds uk'kd gSa vfirq tMrk ,oa 'khr ds fuokjd Hkh gSaA vki 'k=quk'kd gSaA vkidk Lo:Ik vizes; gSAvki Ñr?uksa ds uk'kd gSaA vki lEiw.kZ T;ksfr;ksa dss Lokeh vkSj nso Lo:Ik gSaA vkidks ueLdkj gSA vkidhizHkk rik;s gq, lqo.kZ ds leku gSA vki gfj ¼vKku dk gj.k djus okys½ vkSj fo'odekZ ¼lalkj dh l`f"Vdjus okys½ gSaA vki re uk'kd] izdk'k Lo:Ik vkSj txr~ ds lk{kh gSaA vkidks ueLdkj gSA

^j?kquUnu ! ;s Hkxoku lw;Z gh lEiw.kZ Hkwrksa dk lagkj] l`f"V vkSj ikyu djrs gSaA ;s gh viuhfdj.kksa ls xehZ vkSj o"kkZ djrs gSaA ;s leLr Hkwrksa ¼thoksa½ esa vUr;kZeh :Ik ls fLFkr gksdj muds lkstkus ij Hkh tkxrs jgrs gSaA ;s gh vfXugks= rFkk vfXugks=h iq:"kksa dks feyus okys Qy gSaA ;K Hkkx xzg.kdjus okys nsork ] ;K vkSj ;Kksa ds Qy Hkh ;s gh gSaA ;s leLr fØ;kvksa ds Qy iznkrk gSaA jk?ko !foifÙk] d"V] nqxZe ekxZ rFkk Hk;krqj iq:"k lw;Znso ds dhrZu ls nq%[k ls eqDr gks tkrk gSA blfy, rqe,dkxzfpÙk gksdj bu nsokf/knso txnh'oj dh iwtk djksA bl vkfnR;ân; dk rhu ckj ti djus ls dksbZHkh ;q) esa fot; izkIr dj ldrk gSA egkckgks ! rqe blh {k.k jko.k dk o/k dj ldksxsA* ;g dgdjvxLR; th tSls vk, Fks] mlh izdkj pys x,A

vxLR; th ds mins'k ls egkrstLoh Jh jkepUnz 'kksdeqDr gq,A 'kq) fpÙk ls izlé gksdj mUgksaus^vkfnR;ân;* dks /kkj.k fd;kA rhu ckj ti dj vrho izlé gq,A iqu% ije ijkØeh j?kqukFk th us /kuq"kmBkdj jko.k dh vksj ns[kk vkSj fot; izkfIr gsrq mRlkgiwoZd vkxs c<+sA mUgksaus iw.kZ iz;RuiwoZd jko.k o/kdk fu'p; fd;kA ml le; nsorkvksa ds e/; esa [kM+s Hkxoku~ lw;Z us izlé gksdj Jh jkepUnz th dh vksjns[kk vkSj fu'kkpjjkt jko.k ds fouk'k dk le; fudV tkudj g"kZiwoZd dgk ^j?kquUnu ! vc tYnhdjksA*

Jhen~ okYehfd jkek;.k ds ;q) dk.M ds varxZr~ ,d lkS ik¡pos lxZ esa of.kZr ^vkfnR;ân; Lrks=*^Lo* dks lefiZr djrk gw¡A

16- 'kEHkq ¼dY;k.k ds mn~xe LFky½ 17- Ro"Vk ¼HkDrksa dk nq%[k nwj djus okys½18- ekrZ.Md ¼czãk.M ds thou nkrk½ 19- va'kqeku~ ¼fdj.k /kkj.k djus okys½20- fgj.;xHkZ ¼czãk½ 21- f'kf'kj ¼LoHkkoiwoZd lq[k iznkrk½22- riu ¼xehZ iSnk djus okys½ 23- vgLdj ¼fnudj½

bu leLr ukeksa ls izfl) lw;Znso ! vkidks ueLdkj gSA

Page 56: AnandDhara 2010

5656565656oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

AA Jh lw;Z lgóuke Lrks=e~AA

Å¡ fo“oftn~ fo“oftRdrkZ fo“okRek fo“orkseq[k%fo“os“ojks fo“o;ksfufuZ;rkRek ftrsfUnz;%AAƒAA

dkykJ;% dkydrkZ dkygk dkyuk“ku%egk;ksxh egkcqf)eZgkRek lqegkcy%AA2AA

izHkqfoZHkqHkwZrukFkks HkwrkRek Hkqous“oj%HkwrHkO;ks HkkforkRek HkwrkUr% dj.k% f“ko%A…A

“kj.;% deykuUnks uUnuks uUnoèkZu%ojs.;ks ojnks ;ksxh lqla;qä% izdk“kd%AA†AA

Okkd~izk.k% ije% izk.k% izhrkRek fiz;r% fiz;%u;% lgóikr~ lkèkqfnZO;dq.Myef.Mr%AA‡AA

vO;Xèkkjh èkhjkRek izpsrk ok;qokgu%lekfgrefrèkkZrk foèkkrk ÑreXy%AAˆAA

dinhZ dYiÑnqznz lqeukèkeZoRly%lek;qäks foeqäkRek ÑrkRek Ñfrukaoj%AA‰AA

vfofpUR;oiq% Js"Bks egk;ksxh egs“oj%dkUr% dkekfnjkfnR;ks fu;rkRek fujkdqy%AAŠAA

dke% dk#f.kd% drkZ deykdjcksèku%lIrlfIrjfpUR;kRek egkdk#f.kdksÙke%AA‹AA

lathouks thoukFkks txTthoks txRifr%Avt;ks fo“ofuy;% lafoHkkxks o`"kèot%AAƒ0AA

o`"kkdfi% dYidrkZ dYikUrdj.kks jfo%,dpØjFkks ekSuh lqjFkks jfFkukaoj%AAƒƒAA

vFk Hkfo";iqjk.kkUrxZr&lw;ZlgóukeLrks=e~

vØksèkuks jf“eekyh rstksjkf“kfoZHkkolq%fnO;Ñn~ fnuÑn~ nsoks nsonsoks fnoLifr%AAƒ„AA

èkhjkukFkks gfogksZrk fnO;ckgqfnZokdj%;Kks ;Kifr% iw"kk Lo.kZjsrk% ijkog%AAƒ…A

ijkijKl~ rjf.kja“kqekyh euksgj%izkK% iztkifr% lw;Z% lfork fo".kqja“kqeku~AAƒ†AA

lnkxfrxZUèkckgqfoZfgrks fofèkjk“kqx%irX irx% LFkk.kqfoZgaxks fogxks oj%AAƒ‡AA

g;Z“oks gfjrk“o“o gfj“oks txfRiz;%«;acd% loZneuks HkkforkRek fHk"kXoj%AAƒˆAA

vkyksdÑYyksdukFkks yksdkyksdueLÑr%dky% dYikUrdks ofàLriu% lEizrkiu%AAƒ‰AA

fojkspuks fo:ik{k% lgók{k% iqjanj%lgójf“efeZfgjks fofoèkkEcjHkw"k.k%AAƒŠAA

[kx% izrnZuks èkU;ks g;xks okfXo“kkjn%Jhekap f“kf“kjks okXeh Jhifr% Jhfudsru%AAƒ‹AA

Jhd.B% Jhèkj% Jheku~ Jhfuoklks olqizn%dkepkjks egkek;ks egs“kks fofnrk“k;%AA„0AA

rhFkZfØ;koku~ lqu;ks foHkoks HkäoRly%dhfrZ% dhfrZdjks fuR;% dq.Myh dophjFkhAA„ƒAA

fgj.;jsrk% lIrk“o% iz;rkRek ijari%cqf)eku~ vejJs"Bks jksfp".kq% ikr“kklu%AA„„AA

Page 57: AnandDhara 2010

5757575757oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

leqnzks èkunks èkkrk ekUèkkrk d“eykig%reksèuks èokUrgk ofàgksZrkUr% dj.kks xqg%AA„…AA

i“kqeku~ iz;rkuUnks Hkwrs“k% Jherkaoj%fuR;ksfnrks fuR;jFk% lqjs“k% lqjiwftr%AA„†AA

vftrks fot;ks tsrk tXeLFkkojkRed%thokuUnks fuR;dkeh fotsrk fot;izn%AA„‡AA

itZU;ks·fXu% fLFkfrLFks;% LFkfojks·.kqfuZjTu%iz|ksruks jFkk:<% loZyksdizdk“kd%AA„ˆAA

èkzqoks esèkh egkoh;ksZ gal% lalkjrkjd%l`f"VdrkZ fØ;kgsrqekZrZ.Mks e#rkaifr%AA„‰AA

e#Roku~ ngu% Li"Vk Hkxks HkkX;ks·;Zekifr%o#.kka“kks txUukFk% ÑrÑR;% lqykspu%AA„ŠAA

fooLoku~ Hkkuqeku~ dk;Zdkj.ka rstlkafufèk%vlXokeh frXeka“kqèkZekZfnnhZIrnhfèkfr%AA„‹AA

lgónhfèkfrHkZ?u% lgóka“kqfnZokdj%xHkfLreku~ nhfèkfreku~ ófXoeku~ vrqy|qfr%AA…0AA

HkkLdj% lqjdk;ZK% loZKl~ rh{.knhfèkfr%lqjT;s"B% lqjifrcZgqKksoplkaifr%AA…ƒAA

rstksfufèkcZgÙkstk c`gRdhfrZcZgLifr%vfgekuwftZrks èkheku~ vkeqä% dhfrZoèkZu%AA…„AA

egkoS| xzs.kifrxZ.ks“kks x.kuk;d%rhoz izrkiul~ rkih rkiuks fo“orkiu%AA……AA

dkrZLojks â"khds“k% ikkuUnks·fHkufUnr%ikukHkks·e`rkgkj% fLFkfreku~ dsrqeku~ uHk%AA…†A

vuk|Urks·P;qrks fo“oks fo“okfe=ks ?k`.kh fojkV~vkeqä% doph okXeh d@qdh fo“oHkkou%AA…‡AA

vfufeÙkxfr% Js"B% “kj.;% loZrkseq[k%foxkghjs.kqjlg% lek;qä% lekfgr%AA…ˆAA

èkeZdsrqèkZeZjfr% lagrkZ la;eks;e%iz.krkfrZgjks oknh fl)dk;ksZ tus“oj%AA…‰AA

uHkks foxkgu% lR;% LFkkel% lqeuks gj%gkjh gfjgZjks ok;q_Zrq% dkykuy|qfr%AA…ŠAA

lq[klsO;ks egkrstk txrkeUrdkj.ke~egsUnzks fo"Vqr% Lrks=a Lrqfrgsrq% izHkkdj%AA…‹AA

lgódy vk;q"eku~ vjks"k% lq[kn% lq[khO;kfèkgk lq[kn% lkS[;a dY;k.k% dfYiukaoj%AA†0AA

vkjksX;deZ.kka flf)o`Zf)_Zf)jgLifr%fgj.;jsrk vkjksX;a fo}ku~ cUèkqcqZèkks egku~ AA†ƒAA

iz.koku~ èk`freku~ èkeksZ èkeZdrkZ #fpizn%loZfiz;% loZlg% loZ“k=qfuok#.k%AA†„AA

izka“kqfoZ|ksruks |ksr% lgófdj.k% Ñfr%ds;wjHkw"k.kksöklh Hkkflrks Hkkluks·uy%AA†…AA

“kj.;kfrZgjks gksrk [k|ksr% [kxlÙke%loZ|ksrks·eoí;ksr% loZ|qfrdjks·ey%AA††AA

dY;k.k% dY;k.kdj% dYi% dYidj% dfo%dY;k.kÑr~ dYioiq% loZdY;k.kHkktu%AA†5AA

“kkfUrfiz;% izlUukRek iz“kkUr% iz“kefiz;%AmnkjdekZ lqu;% lqopkZ opZlksTToy%AA†ˆAA

opZLoh opZlkeh“kl~ =SyksD;s“kks o“kkuqx%rstLoh lq;“kkof.kZoZ.kkZè;{kks cfyfiz;%AA†‰AA

;“kLoh osnfuy;l~ rstLoh izÑfrfLFkr%vkdk“kx% “kh?kzxfrjk“kqx% Jqfreku~ [kx%AA†ŠAA

xksifrxzZgnsos“kks xkseku~ ,d% izHkTu%tfurkiztx.Mhoks nhi% loZizdk“kd% AA†‹AA

deZlk{kh ;ksxfuR;ks uHkLoku~ vlqjkUrd%j{kks?Ukks fo?u“keu% fdjhVh lqeu% fiz;%AA‡0AA

ejhfpekyh lqefr% ÑrkfrF;ks·fo“ks"kr%f“k"Vkpkj% “kqHkkdkj% Lokpkjk pkjrRij%AA‡ƒAA

eUnkjks ekBjks js.kq% {kksHk.k% if{k.kkXq#%Lofof“k"Vks fof“k"VkRek foèks;ks Kku“kksHku%AA‡„AA

egk“osrk fiz;ks Ks;% lkexks eksnnk;d%loZosnizxhrkRek loZosnks x;ky;% AA‡…AA

osnewfrZ“prqosZnks osnHk`n~ osnikjx%fØ;koku~ vfrjksfp".kqoZjh;ka“p ojizn% AA‡†AA

Page 58: AnandDhara 2010

5858585858oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ozrèkkjh ozrèkjks yksdcUèkqjyaÑr%vyadkjk{kjks fnO;fo|koku~ fofnrk“k;% AA‡‡AA

vdkjks Hkw"k.kks Hkw";ks Hkw".kqHkZouiwftr%ApØikf.koZtzèkj% lqos“kks yksdoRly% AA‡ˆAA

jkKhifreZgkckgq% izÑfrfoZÑfrxqZ.k%vUèkdkjkig% Js"Bks ;qxkorksZ ;qxkfnÑr~ AA‡‰AA

vizes;% lnk;ksxh fujgadkj bZ“oj%“kqHkizn% “kqHk“kksHkk “kqHkdekZ “kqHkkLin% AA‡ŠAA

lR;oku~ èk`freku~ vP;ksZ ádkjks o`f)nks·uy%cyHk`n~ cyxks cUèkqcZyoku~ gfj.kkaoj% AA‡‹AA

vuXks·ukxjkf.kUnz% ik;ksfuxZ.ks“oj%laoRlj _rqusZrk dkypØizorZd% AAˆ0AA

iks{kj% ik;ksfu% izHkoks·ulj|qfr%lqewfrZ% lqefr% lkseks xksfoUnks txnkfnt% AAˆƒAA

ihroklk% Ñ".koklk fnXoklkrhfUnz;ks gfj%vrhUnzks·usd:ikRek LdUn% ijiqjat;% AAˆ„AA

“kfäeku~ lwjèk`x~ HkkLoku~ eks{kgsrqj;ksfut%loZn“kksZfnrks n“kksZ nq%LoIuk“kqHkuk“ku%AAˆ…AA

ekXY;drkZ djf.kosZxoku~ d“eykig%Li"Vk{kjks egkeU=ks fo“kk[kks ;tufiz;%AAˆ†AA

fo“odekZ egk“kfäT;ksZfrjh“kfogaxefop{k.kks n{k bUnz% izR;wg% fiz;n“kZu%AAˆ‡AA

vf“oukS osnfuy;ks osnfon~ fofnrk“k;%izHkkdjks ftrfjiq% lqtuks·#.klkjfFk% AAˆˆAA

dqcsjlqjFk% LdUnks efgrks·fHkfgrks xqgq%xzgjktks xzgifrxzZgu{k=e.Mu% AAˆ‰AA

HkkLdj% lrrkuUnks uUnuks ufUnoèkZu%eXyks·I;Fk eXyoku~ ekXY;ks·eXykig%AAˆŠAA

eXykpkjpfjr% “kh.kZ% loZozrks ozrhprqeqZ[k% ikekyh iwrkRek iz.krkfrZgkAAˆ‹AA

vfd@u% lR;lUèkks fuxqZ.kks xq.koku~ xq.khlEiw.kZ% iq.Mjhdk{kks foèks;ks ;ksxrRij%AA‰0AA

lgóka“kq% Ørqifr% loZLoa lqefr% lqokd~lqHkkeuks ekY;nkek ?k`rkgkjks gfjfiz;%AA‰ƒAA

czãizpsrk izfFkr% izrhrkRek fLFkjkRed%“krfcUnq% “kre[kks xjh;ku~ vuyizHkq% AA‰„AA

èkhjks egÙkjks èkU;% iq#"k% iq#"kksÙke%fo|kèkjkfèkjktks·fgfo|koku~ HkwfrnfLFkr%AA‰…AA

vfunsZ“;oiq% Jheku~ fo“okRek cgqeXy%lqfLFkr% lqjFk% Lo.kksZ eks{kkèkkjfudsru%AA‰†AA

fu}ZU}ks }U}gk lxZ% loZx% lEizdk“k;%n;kyq% lw{ejh% “kkfUr% {ksek{ksefLFkfrfiz;%AA‰‡AA

Hkwrjks HkwifroZäk ifo=kRek f=ykspu%egkojkg% fiz;Ñn~ èkkrk HkksäkHk;izn%AA‰ˆAA

prqosZnèkjks fuR;ks fofunzks fofoèkk“ku%pØorhZ èk`frdj% lEiw.kksZ·Fk egs“oj%AA‰‰AA

fofp=jFk ,dkdh lIrlfIr% ijkRij%loksZnfèkfLFkfrdj% fLFkfrLFks;% fLFkfrfiz;%AA‰ŠAA

fu"dy% iq"djfuHkks olqeku~ oklofiz;%olqeku~ okloLokeh olqjkrk olqizn% AA‰‹AA

cyoku~ KkuokaLrÙoe~ vksadkjl~ r`"kqlafLFkr%ladYi;ksfufnZuÑn~ Hkxoku~ dkj.kkog% AAŠ0AA

uhyd.Bks èkukè;{k“prqosZnfiz;aon%o"kV~dkjks gqra gksrk Lokgkdkjks gqrkgqfr%AAŠƒAA

tuknZuks tukuUnks ujks ukjk;.kks·Ecqn%Lo.kkZX{ki.kks ok;q% lqjk lqjueLÑr% AAŠ„AA

foxzgks foeyks fcUnqfoZ“kksdks foey|qfr%|ksfrrks |ksruks fo}ku~ fofo}ku~ ojnks cyhAAŠ…AA

èkeZ;ksfueZgkeksgks fo".kqHkzkrk lukru%lkfo=hHkkforks jktk fol`rks fo?k`.kh fojkV~AAŠ†AA

lIrkfpZ% lIrrqjx% lIryksdueLÑr%lEi™kks·Fk tx™kkFk% lqeuk% “kksHkufiz;% AAŠ‡AA

lokZRek loZÑr~ l`f"V% lfIreku~ lIrehfiz;%lqesèkk ekèkoks esè;ks esèkkoh eèkqlwnu% AAŠˆAA

Page 59: AnandDhara 2010

5959595959oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vfXjk xfrdkyKks èkwedsrqlqdsru%lq[kh lq[kizn% lkS[;a dkeh dkfUrfiz;ks eqfu%AAŠ‰AA

larkiu% lariu vkrih rilkaifr%mxzJok lgdksd% fiz;Vkjks fiz;Vj% AAŠŠAA

izhrks foeU;qjEHkksnks thouks txrkaifr%txfRirk izhreuk% loZ% “koksZ xqgkoy% AAŠ‹AA

loZxks txnkuUnks tx™ksrk lqjkfjgkJs;% Js;Ldjks T;k;kuqÙkeksÙke mÙke% AA‹0AA

mÙkeks·Fk egkes#èkkZj.kks èkj.khèkj%èkkjkèkjks èkeZjktks èkekZèkeZizorZd% AA‹ƒAA

jFkkè;{kks jFkifrl~ Rojek.kks·ferkuy%mÙkjks·uqÙkjl~ rkih rkjkifrjikaifr% AA‹„AA

iq.;ladhrZu% iq.;ks gsrqyksZd«k;kJ;%LoHkkZufoZgxkfj"Vks fof“k"VksRÑ"VdeZÑr~ AA‹…AA

O;kfèkiz.kk“ku% {kse% “kwj% loZftrkEcj%,dukFkks jFkkèkh“k% “kuS“pjfirkflr% AA‹†AA

oSoLorxq#e`ZR;qèkZeZfuR;ks egkozr%izyEcgkj% lapkjh iz|ksrks |ksfrrks·uy% AA‹‡AA

larkuÑr~ ijks eU=ks eU=ewfrZeZgkcy%Js"BkRek lqfiz;% “kEHkqeZgrkeh“ojs“oj% AA‹ˆAA

lalkjxfrfoPNsrk lalkjk.kZorkjd%lIrftu% lgókphZ jRuxHkksZ·ijkftr% AA‹‰AA

èkeZdsrqjes;kRek èkekZèkeZ ojizn%yksdlk{kh yksdxq:yksZds“k“k~ NUnokgu%AA‹ŠAA

èkeZ:i% lw{eok;qèkZuq"ikf.kèkZuqèkZj%fiukd?k`u~ egksRlkgks uSdek;ks egk“ku% AA‹‹AA

okj% “kfäerkaJs"B% loZ“kóHk`rkaoj%KkuxE;ks nqjkjkè;ks yksfgrkXks·fjenZu% AA100AA

vuUrks èkeZnks fuR;ks èkeZÑfPpr~ f=foØe%nSo=l~ «;{kjks eè;ks uhykXks uhyyksfgr% AAƒ0ƒAA

,dks·usdl~ =;hO;kl% lfork lfefrat;%“kkXZèkUokuyks Hkhe% loZizgj.kk;qèk% AAƒ0„AA

ijes"Bh ijaT;ksfrukZdikyh fnoLifr%onkU;ks oklqfdoSZ| vk=s;ks·frijkØe% AAƒ0…AA

}kij% ijeksnkj% ijeczãp;Zoku~míhIros"kks eqdqVh ikgLrks·fuHkkuu%AAƒ0†AA

fLer% izl™konu% ikksnjfuHkkuu%lk;afnok fnO;oiqjfunsZ“;ks egkjFk% AAƒ0‡AA

egkjFkks egkuh“k% “ks"k% lÙojtLre~%èk`rkri=% izfreks foe“khZ fu.kZ;fLFkr% AAƒ0ˆAA

vfgald% “kq)efrjfmrh;ks foenZu%loZnks èkunks eks{kks fogkjh cgqnk;d% AAƒ0‰AA

xzgukFkks xzgifrxzZgs“kl~ frfejkig%euksgjoiq% “kqHkz% “kksHku% lqizHkkuu% AAƒ0ŠAA

lqizHk% lqizHkkdkj% lqus=ks fu{kqHkkifr%jkKhfiz;% “kCndjks xzgs“kl~ frfejkig% AAƒ0‹AA

lSafgds;fjiqnsZoks ojnks ojuk;d%prqHkZqtks egk;ksxh ;ksxh“ojifrl~ rFkk AAƒƒ0AA

vukfn:iks·fnfrtks jRudkfUr% izHkke;%txRiznhiks foLrh.kksZ egkfoLrh.kZe.My% AAƒƒƒAA

,dpØjFk% Lo.kZjFk% Lo.kZ“kjhjèk`dfujkyEcks xxujks èkeZdeZizHkkoÑr~ AAƒƒ„AA

èkekZRek deZ.kkalk{kh izR;{k% ijes“oj%es#lsoh lqesèkkoh es#j{kkdjks egku~ AAƒƒ…AA

vkèkkjHkwdks jfrekaLrFkk p èkuèkkU;Ñr~ikilarkilagrkZ euksokafNrnk;d% AAƒƒ†AA

yksdgrkZ jkT;nk;h je.kh;xq.kks·u`.khdky=;kuUr:iks eqfuoUnueÑr%AAƒƒ‡AA

laè;kjkxdj% fl)% laè;koUnuofUnr%lkezkT;nkufujr% lekjkèkurks"koku~ AAƒƒˆAA

Hkänq%[k{k;djks Hkolkxjrkjd% Hk;kigrkZ Hkxoku~ vizes;ijkØe% AAƒƒ‰AA

euqLokeh euqifrekZU;ks eUoUrjkfèki% AAƒƒŠAAAA bfr Jh Hkfo";s egkiqjk.ks lw;Zlgóuke Lrks=a lEiw.kZe~AA

! lEiknd e.My

Page 60: AnandDhara 2010

6060606060oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

I, …the Bodhi tree

There was no Buddha,…no Osho, …No Ramana!There is just ME,…and my Dream Machine!Weaving thousand dreams …!Yes, I dreamt Buddha too …!…under Bodhi Tree!

#And, I know Buddha laughed …!…not at Me, …not at you, …not at himself,He laughed at …Seeking,Me seeking myself, …within Me!…my elaborate Dream!…and he laughed at the distance,shorter than a breath, …smaller than an inch.He laughed at my clever Dream Machine …!

#…and when he laughed,It was not ME, …laughing,not a Buddha laughing,…it was my Dream laughing at its absurdity …!…and, I stood Silent,as the Bodhi Tree …!

#And, on losing A Dream,…he thought he found the Reality …!But, he went ahead, …to sell other Dreams,One called `Nothing’, the other called Nothingness!Newly named dreams for the buyers of my Dream.…and, my clever buyers created new Illusion,…a new journey in search of Nothingness …!

! Arvind Singh

Page 61: AnandDhara 2010

6161616161oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Before I was enlightened...Before I was "enlightened", all talks about "enlightenment" sounded supremelymysterious to me.I had NO WAY of knowing them, no way of accessing them and Absolutely No Hopeof 'ever getting IT' - even in my next Birth!The Main Reason I believed that TALK was because I believed in Osho.And,When I MEDITATED, A Already felt - Very, Very Good...That was kind of an INTRODUCTION, a glimpse, a before-taste telling me that theRest of IT might be True Too!

And, it is not just Enlightenment, Awakening, Samadhi or other spiritualTHINGS...It is about ANY Feeling...Do I REALLY Know how Child-Birth feels like?Can I EVER Know it?Do I really KNOW how the Female ORGASM Feels like? ... Can I Ever?Unless you can already ACCESS that State inside you - you are always going tohave that Disconnect and - the Faith, the Trust, the Believe is What can bridgethat GAP.That's in many cases,EVEN in the case of Nisargadatta 'believing' the teacher was an Important Aspectof Spiritual Journey.Much Like a Children's Fairytale...The teacher describes a PLACE that feels so DISTANT, So Far Away...(Even though, the Teacher Says it is INSIDE You!)Just Like the Christian, Muslim and Hindu Version of Heaven...This Place has Wonderful things...The Cool Breeze...The Ever Lasting Happiness...The Eternity...The Infinite...The END of ENDThe Death of Death...The One without End, the one without Death, The one Before Birth...The AJanma, the Unborn, the Untinted,The One without Boundary...So much PEACE... that it is Heavenly......Yet, the TEACHER can produce No Picture of IT, No External PROOF of it, theTeacher has No Camera... no Video Recording...The Question is...... Do You BELIEVE in the fairy tales???

Before I was enlightened...

Nisargadatta's guru, Sri Siddharameshwar Maharaj================================================My Guru ordered me to attend to the sense 'I am' and to give attention tonothing else. I just obeyed. I did not follow any particular course ofbreathing, or meditation, or study of scriptures.Whatever happened, I would turn away my attention from it and remain with thesense 'I am'. It may look too simple, even crude.My only reason for doing it was that my Guru told me so. Yet it worked!

Page 62: AnandDhara 2010

6262626262oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

It seems like a miracle. everything has changed. I lived in the same areafor long time and traveled same way for long time. I also had samebody. But everything has changed. It is hard to imagine that I was evernot this person. Every morning is incredibly beautiful. everycloud is a great work of art. every tree is alive and vibrant. every sunrise is unique. every sunset is serene.The world is so beautiful.

I look at tree and it is like meeting someone very dear, veryclose. It is like meeting a part of me. I look at the clouds I look at flyingdove and feel immense joy. sometimes I think as if I am already dead. Iam just a free spirit just floating in this beautiful universe. I am no

rRo n“kZuJh vjfoUn flag vesfjdk (U.S.A.½ esa dk;Zjr dEi;wVj bathfu;j gSaA /;kukoLFkk esa dEI;wVj ijdsfUnzr gksdj mUgksaus ;g esy Jh jksfg.khifr flag dks 13 fnlEcj 2003 dks Ásf"kr fd;k FkkA

Arvind Singh

longer a human. I am just a spirit, a conscious an energy who still has hands, legs and rest of thephysical body. My body still feel weightless and head still empty. There is joy in my finger tips, my lipsare vibrating and there are tears of joy in my eyes. This joy, this peace is unlike anything I everexperienced and my body feels too small to contain it.

This body seems so unreal. Sometimes it seems as if doesn’t exist. I try to look beneath myclothes to check that there is really skin, bone and rest of thestructure. But then I feel hunger thirst which gives me some indication that the body is still there and itis functioning as before. even the hunger and thirst feels somewhere in belly, maybe in the lever andno longer in the head. Head is hardly there.

Sometimes I think maybe it is just a dream. But my eyes are open. I am writing this letter. thistrain is moving and it is stopping at the stations that I have heard and seen before. There are otherpeople in this train. Some are getting down and some have just arrived. But maybe I am not there.Maybe I am already dead and I am just dreaming that I have the same body. I am wearing a jacketwhich is two years old now. I still have a wife a daughter who has started going to school. maybe it isjust part of my big dream.

My body is still. It doesn’t move unless I need to. My mind is dead and it doesn’t have its ownmotion anymore. I ask it to function and it starts. am I really alive ? Can you read this letter andassure me that I am still not-dead or are you too are part of my big dream?How can something feel so alive, beautiful serene and vibrant. How can I be so so peaceful, calm andjoyous. How can I mind stay in peace. I think I have really died or I have in sleeping for last onemonth and I don’t even know that.

I touch my fingers and they feel like the fingers belonging to someone else somebody else’sbody. It feels like I have no body. I am just space, this void, this energy this life, this peace using thisbody.

Maybe I am not here. Maybe I am really finished. I dropped my guards, my resistance and thisso called space void energy, existence, life, God has taken me over. It has made me part of it or ratherimmerged me into it. The barrier is gone. The I is dead. Yes I am really dead. This body is still there butit is hardly mine anymore. Maybe it was never mine. Maybe I was just trying to convince myself thatthis is my body, this is me this is me and this is everything else. Yes I is dead but it is so blissful, soserene. It is peace, it is still, it is alive it is joy, it is complete it is perfect. even perfect is not thisperfect. Nothing can be this perfect. Yes, I know I is dead but I have no need or interest in beingundead. This death is good. This death is bliss. This death is serene.

Is this death God? Who cares? Let me just enjoy it. Let me just be or rather let it just be. Andgood this is that it doesn’t even need my permission. It doesn’t need anybody’s permission.

I wish you experience this death too and you join me in this blissful serenity. But where is I,where are you. There is just it once you are dead. It is like a water-drop dropping in the ocean orrather the ocean dropping in the water-drop. Where is water drop after that. Where is water called ‘I’and where is the water drop called ‘you’. How would I even identify you separately from the ocean?

Page 63: AnandDhara 2010

6363636363oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

are you really going to be separate from the ocean then?

But until you dies this death I can still have my dream and I can have you in my dream. In thisdream me and you are at a long distance. In this dream I care for you. Even this dream seems verybeautiful.

Enjoy your dream as long as you can because once you die this death there is only it. I isdead.

Never drop your guards, never drop your resistance, never let your mind stop because onceyou do this so called existence, void might take over. All your church, your temple might start feelingalien and futile. ..and you might not even want to go back. You can but you may not want to becausethis death is so blissful, so peaceful so joyous and so complete.

Live you dream ( or life if that’s what you want to call it) before you allow it to take over. Once ittakes over your life is over. You can continue dream if you want but only problem is that it will seemlike dream whereas in the past it was your life, it was you and that was the world. But now the I isdead. Protect your I from his death. You might have sorrow, you might have miseries, you might havestress, your mind might be torturing it but at least it is your life at least it doesn’t seem like a dream toyou. At least you have the illusion that you are living and in your dream you have your concrete solididentity. Once you die this death there is only it. It might feel wonderful, it might feel great. it mightfeel unlike anything you could experience before but it is ‘it’. It is not ‘you’, it is not ‘I’, just it. Doyou really want it ? why would you want it? Don’t want to be yourself and not it even if sometime feelstress, unhappiness and always have thins burning desire to be someone else, do something else andbe somewhere else and yes sometimes you certainly feel happiness too no matter how short? At leastyour dreams seem real, you don’t doubt them. You might choose your way now, once you take this pillof death your choices will be very limited. Your dream is over and you know it even if you continue it.

n'k egkfo|k vkfoHkkZo fnolfgUnh ekg@frfFk egkfo|k dk uke----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------pS= 'kqDy uoeh ek¡ rkjkoS'kk[k 'kqDy r`rh;k ek¡ ekraxhoS'kk[k 'kqDy v"Veh ek¡ cxykeq[khoS'kk[k 'kqDy prqnZ'kh ek¡ fNUueLrkT;s"B 'kqDy v"Veh ek¡ èkwekorhHkknz 'kqDy iwf.kZek ek¡ Hkqous'ojhvkf'ou Ñ".k v"Veh ek¡ vk|k@nf{k.kk dkyh@dkyhekxZ'kh"kZ ¼vxgu½ vekoL;k ek¡ deykekxZ'kh"kZ iwf.kZek ek¡ "kksM'khek?k 'kqDy iwf.kZek ek¡ f=iqj HkSjoh@ek¡ HkSjoh

! Arvind Singh

Page 64: AnandDhara 2010

6464646464oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

jkf'k vkSj n'k egkfo|k

izR;sd O;fDr jkf'k pØ esa lfEefyr ckjg jkf'k;ksa esa ls fdlh&u&fdlh jkf'k ls tqM+k gksrk gSA bllaf{kIr ppkZ esa ckjgksa jkf'k] jkf'k ds izFke v{kj] izR;sd jkf'k ds fy, fufnZ’V egkfo|k mikluk rFkk blgsrq fufnZ’V ea= izdV fd, tk jgs gSaA

Eks’kEks’k izFke jkf'k gSA bl jkf'k ds lwpd vkfn v{kj fuEufyf[kr gSa &

**pw ] ps ] pks ] yk ] yh ] yw ] ys ] yks ] vk**Ekgkfo|k mikluk & bl jkf'k gsrq ^rkjk* egkfo|k dh mikluk fufnZ’V gS tks n'kegkfo|k ds Øe esa nwljh egkfo|k gSaA

ea= & **Å¡ Jha Nha L=ha gwa QV**Aizpfyr ea= uhps of.kZr gS&

**,sa vksa Nha Øha gwa QV~**

Ok’knwljh jkf'k dk uke gS & o`’k A bl jkf'k ds lwpd vkfn v{kj fuEufyf[kr gSa&

**bZ ] Å ] , ] vks ] ok ] oh ] ow ] os ] oks**Ekgkfo|k mikluk & Ok`’k jkf'k gsrq ’kksM'kh egkfo|k dh mikluk fufnZ’V gSA’kksM'kh n'k egkfo|k ds Øe esa rhljh Ekgkfo|k gSaA

Eka= & **Å¡ Nha d , bZ y Nha g l d g y Nha l d y Nha**

eFkqurhljh jkf'k dk uke gS & feFkquA bl jkf'k ds lwpd vkfn v{kj fuEufyf[kr gSa &

**dk ] dh ] dw ] ?k ] M- ] N ] ds ] dks ] gk**Ekgkfo|k mikluk & feFkqu jkf'k gsrq Hkqous'ojh egkfo|k dh mikluk fufnZ’V gSAHkqous'ojh n'k egkfo|kvksa ds Øe esa pkSFkh egkfo|k gSaA

ea= & **Å¡ ,sa Nha Jha**oLrqr% budk ea= ^âha* ek= gSA bZ'oj okpd iz.ko ds Ik'pkr~ ^,sa* vkSj vUr esa^Jha* yxkkus dh izFkk dfri; uo rkaf=d leqnk;ksa esa izpfyr gSA

ddZddZ pkSFkh jkf'k gSA gh ] gw ] gs ] gks ] Mk ] Mh ] Mw ] Ms ] Mk s bldsvkfn v{kj gSaA deyk bl jkf'k gsrq fufnZ’V egkfo|k gSaA deyk nlohaegkfo|k gSaA budk ea= fuEufyf[kr gS &

**Å¡ ,sa Nha Jha Dyha g~lkS% txRizlwR;S ue%**

flagik¡poh jkf'k dk uke gS & flagA ek ] eh ] ew ] es ] eks ] Vk ] Vh ]Vw ] V s blds vkfn v{kj gSaA ihrkEcjk ¼cxykeq[kh½ bl jkf'k gsrqfufnZ’V egkfo|k gSaA budk ea= fuEufyf[kr gS &

**Å¡ Nha ihrkEcjk ¼cxykeq[kh½ loZnq’Vkuka okpa eq[kaina LrEHk; ftuka dhy; cqf)a fouk'k; Nha Å¡ Lokgk**

Page 65: AnandDhara 2010

6565656565oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ehuckjgoha rFkk vfUre jkf'k tks jkf'kpØ dk vk/kkj gksus ds dkj.k lcls egRoiw.kZ jkf'kgSa mls ^ehu* ds uke ls vfHkfgr djrs gSaA nh ] nw ] Fk ] > ] ´ ] ns ] nks ] pk] ph vkfn v{kj gSaA rkjk fufnZ’V egkfo|k gSaAea= gS & **Å¡ Jha Nha L=ha gwa QV**Ikzpyu esa mijksDr ea= ugha gSA izpfyr ea= bl izdkj gS &

**,sa vksa Nha Øha gwa QV~**

dU;kdU;k NBh jkf'k gSA Vks ] ik ] ih ] iw ] ’k ] .k ] B ] is ] iks blds vkfnv{kj gSaA ’kksM'kh vkSj ekraxh bl jkf'k gsrq la;qDr :Ik ls mikL; gSaA n'kegkfo|k ds Øe esa rhljh egkfo|k ’kksM'kh dk ea= fuEufyf[kr gS &

**Å¡ Nha d , bZ y Nha g l d g y Nha l d y Nha**

ukSoha egkfo|k ekraxh dU;k jkf'k gsrq T;knk izHkkoh ekuh tkrh gSA budh miklukgsrq ea= gS & **Å¡ Nha Dyha gwa ekrax;S QV~ Lokgk**

rqykrqyk lkroha jkf'k gS A jk ] jh ] : ] js ] jks ] rk ] rh ] rw ] rs blds vkfnv{kj gSaA ’kksM'kh] dkyh eq[; mikL; egkfo|k gSaA ’kksM'kh ds ea= ^Å¡ Nha d , bZy Nha g l d g y Nha l d y Nha* ds lkFk dkyh ds chtea= ^Øha* dhmikluk rqyk jkf'k okyksa ds fy, lQyrknk;d gSA

o`f'pdvkBoha jkf'k o`f'pd ds vkfn v{kj gSa & rks ] uk ] uh ] uw ] us ] uks ] ;k ];h ] ;wAukSoha egkfo|k ekraxh loZrksHkkosu o`f'pd jkf'k gsrq mi;qDr egkfo|k gSaAekraxh egkfo|k dk ea= gS & **Å¡ Nha Dyha gwa ekrax;S QV~ Lokgk**

/kuqukSoha jkf'k /kuq ds vkfn v{kj gSa & ;s ] ;ks ] Hkk ] Hkh ] Hkw ] /kk ] Qk ] <+k ] Hks Af=iqj HkSjoh fufnZ’V egkfo|k gSaAbudk ea= gS & **glSa gldjha glSa**

Ekdjnloha jkf'k edj ds vkfn v{kj gSa & Hkks ] tk ] th ] [kh ] [kw ] [ks ] [kks ]xk ] xh Adkyh fufnZ’V egkfo|k gSaA ^Øha* chtea= dk tki Qynk;h gSA

dqEHkX;kjgoha jkf'k dqEHk ds vkfn v{kj gSa & xw ] xs ] xks ] lk ] lh ] lw ] ls ] lks ] nkAdqEHk jkf'k gsrq deyk fufnZ’V egkfo|k gSaA budk ea= gS &

**Å¡ ,sa Nha Jha Dyha g~lkS% txRizlwR;S ue%**

! pUæ”ks[kj *vkuUn*

Page 66: AnandDhara 2010

6666666666oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

v"VkaX ;ksx

;e] fu;e] vklu] izk.kk;ke] izR;kgkj] /kkj.kk] /;ku rFkk lekf/k] ;svkB ^v"Vkax ;ksx* ds vax gSaA egf"kZ iratfy izfrikfnr ^v"Vkax ;ksx*ekuo thou dh iw.kZrk ds vkB pj.k gSaA

^v"Vkax ;ksx dks lw= :i esa O;Dr djus dk {kqnz iz;klfd;k tk jgk gSA ,d ckr xkSj djus dh gSA lw= :i esa O;Dr le;dh vof/k Lo;a Lokeh foosdkuUn }kjk vuqHkwr vkSj ^jkt;ksx* esa O;DrgSA

;e^;e* ikW¡p gSa%&

vfgalklR;vLrs; (pksjh u djuk)czãp;Zvifjxzg (lap; o`fÙk dk vHkko)

fu;e^fu;e* ik¡ap gSa%&

riLok/;k;lUrks"k'kkSp vUr% 'kqfp (vkarfjd ifo=rk) cká 'kqfp (ckgjh ifo=rk)bZ'oj izf.k/kkuAvklu

o{kLFky (Nkrh] lhuk)] xzhok (xnZu) vkSjf'kjks Hkkx (xnZu ls Åij flj rd) dks lh/kkj[kdj 'kjhj dks LoPNUn j[kuk vklu gSA

izk.kk;ke

izk.kk;ke rhu vaxksa ds feyus ls iw.kZ gksrk gS%&iwjd (lk¡l Hkhrj ysuk)dqEHkd (lk¡l fLFkj j[kuk)jspd (lk¡l NksM+uk)

izk.kk;ke rhu izdkj ds gS%&v/ke]e/;e rFkkmÙke

v/ke izk.kk;ke esa ok;qiwj.k (lk¡l ysuk) dsoy ckjg lsdaM rd gksrk gSAe/;e izk.kk;ke esa ok;qiwj.k (lk¡l ysuk) pkSchl lsdaM rd gksrk gSAmÙke izk.kk;ke esa ok;qiwj.k (lk¡l ysuk) NÙkhl lsdaM rd gksrk gSA

egf"kZ iratfy

Page 67: AnandDhara 2010

6767676767oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

izR;kgkjbfUnz;ksa dks viuh vksj [khapuk vFkkZr~ vUr%orhZ djukizR;kgkj gSA nwljs 'kCnksa esa bfUnz;ksa dks o'koÙkhZ djukizR;kgkj gSA

/kkj.kkflj ds e/; Hkkx vFkok g`n; esa eu dks /kkj.k djus dkuke /kkj.kk gSA fdlh LFkku esa ckjg lsdaM eu dks /kkj.kdjus ls ,d /kkj.kk dk x.ku gksrk gSA

/;kufy[kus ds rkSj ij dgk tkrk rks ,d /kkj.kk dks ckjg lsxq.kk djus ij izkIr dky[kaM ,d /;ku dgykrk gSA

lekf/klekf/k Lor% izkIr gksrh gSA ;e ls /;ku rd dk lQj^lekf/k* esa ifj.kr gksrk gSA oSls fy[kus ds rkSj ij dgktk, rks ,d /;ku dks ckjg ls xq.kk djus ij izkIrdky[kaM ,d lekf/k dgykrk gSA

^/kkj.kk* ls le; dh fxurh djrs gSaA ckjg lsdaM flj dse/; Hkkx vFkok g`n; esa eu dks /kkj.k djuk ,d /kkj.kkdgykrk gSA

1 /kkj.kk x 12 = 1 /;ku rFkk

1 /;ku x 12 = 1 lekf/k

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

Page 68: AnandDhara 2010

6868686868oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Page 69: AnandDhara 2010

6969696969oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

dh iw.kkZgqfr ds Ik“pkr~ gh vkRe;k=k dk volj iznku djrh gSA dksbZ lk/ku ugha] dksbZ fØ;k ugha] dksbZlk/kuk ugha] dksbZ eeRo ugha] dksbZ Hk; ugha] dksbZ Øks/k ugha] leLr pjkpj czãk.M esa fdlh oLrq dk yksHkughaA iz“kalk] fuUnk] eku] vieku] izkfIr rFkk vizkfIr esa leHkko v"VkoØ egkxhrk esa vf/kd lQyrk lsfu:fir gSaA v"VkoØ egkxhrk dh ekSfydrk vkSj n`<+rk xq: f“k"; laokn dk Lo:Ik rFkk ^Lo^ esa ekuo dhfLFkfr fo“ks"k vkd"kZ.k gSA v"VkoØ egkxhrk esa v"VkoØ xq: in ij izfrf"Br gSa vkSj jktf"kZ tud f“k";in dks lq“kksfHkr dj jgs gSaA tud iz'u djrs gSa vkSj v"VkoØ mÙkj nsrs gSa] iqu% f“k"; dh Kku ijh{kk gsrqv"VkoØ iz'u djrs gSa vkSj fou;h f“k"; ds :Ik esa tud mÙkj nsrs gSaA bl nwljs :Ik esa v"VkoØ egkxhrkdh laokn “kSyh Jhen~Hkxon~ xhrk vBkjgosa v/;k; esa tgk¡ Jhen~Hkxon~ xhrk esa Hkxoku JhÑ".k vtqZu dhleLr “kadkvksa dk fuokj.k dj viuh Js"Brk fl) dh ogha v"VkoØ }kjk vBkjgosa v/;k; esa lkS “yksdksads ek/;e ls vkReKku izkIr iq:"k ds y{k.kksa ds mins“k ls dqN fHké gSA Lo ckU/koksa dks ;q) esa ekjus dsHk; vkSj “kksd ls f“kfFky vtqZu JhÑ".k ls flQZ iz'u djrs gSA mudh lUrqf"V gksrs gh Jhen~Hkxon~~xhrkvBkjgosa v/;k; dh ;k=k lEié dj Bgj tkrh gSA nwljh vksj v"VkoØ egkxhrk esa Js"B xq: vkSj Js"Bf“k"; ds Kku dk vknku&iznku izFke v/;k; ls izkjEHk gksdj chlosa v/;k; rd pyrk jgrk gSA }Sr Hkkols O;fDrRo dks eqDr gksrs ns[kdj v}Sr lkxj esa xksrs f[kykus dk LrqR; iz;kl ^v"VkoØ egkxhrk^ us ghfd;k gSA thou ds ije y{; dh miyfC/k dk xhrk gS v"VkoØ egkxhrkA fuosZn] lerk vkSj ;qfDr dh=;h dh miyfC/k ls Lo esa fLFkfr dk “ka[kukn egf"kZ v"VkoØ gh Qw¡d ldrs gSaA

v"VkoØ ls lEcaf/kr ?kVukvksa dk ,d ek= izkekf.kd miyC/k óksr egkHkkjr dk ou ioZ gSA ouioZ ds ,d lkS pkSrhlosa v/;k; rd v"VkoØ mik[;ku of.kZr gSA ou ioZ v"VkoØ dks firk dgksM+ vkSjekrk lqtkrk dk ,slk foy{k.k iq= crykrk gS tks xHkZLFk f“k“kq ds :Ik esa gh vius firk ds vgksjk= osnea=ksa ds fof/kiw.kZ ikB dks viuh psruk esa xzg.k djrk py jgk FkkA ,d ckj og xHkZ ls gh vius firk dsosnikB dh =qfV;ksa dk o.kZu djus yxkA mldh bl /k`"Vrk dks lgus esa v{ke dgksM+ us dqfir Hkko lsvius gksus okys iq= ds “kjhj dks vkB LFkkuksa ls Vs<+k gksus dk “kki ns MkykA Qyr% Hkwfe"B f“k“kq vkB txgls oØh Fkk vkSj v"VkoØ uke lalkj esa vkrs gh mlus “kkjhfjd Lo:Ik ls Lor% xzg.k dj fy;kA fo}kudgksM+ ds vFkZ Hkko dh dgkuh lqudj ou ioZ gesa dgksM+ dk “kkL=kFkZ fot;h gksus dh ykylk ls fefFkykdh jkt/kkuh tudiqj esa jktk tud dh jktlHkk esa djokrk gS tgk¡ jktk tud dk eq[; iafMr oUnh uflQZ fo}ku dgksM+ dks “kkL=kFkZ esa ijkftr djrk gS vfirq mls vius firk o:.k dh pkdjh esa yxk nsrkgSA b/kj v"VkoØ vYidky esa gh viuh psruk dk Lokeh cu tkrk gS vkSj ckjg o"kZ dh mez esa gh viusfirk dk _.k mrkjus ds fy, fefFkyk dh jktlHkk esa igq¡p tkrk gSA ogk¡ iafMr dh lHkk mls ns[krs ghBBkdj g¡l iM+rh gSA og NksVk lk ckyd bl vizfre vieku dh mis{kk dj flQZ bruk dgrk gS fd ogrks fo}kuksa dh lHkk le> dj “kkL=kFkZ djus ds fy, vk;k Fkk ijUrq ;gk¡ rks peZdkjksa dh eaMyh cSBh gSAjktk tud jktlHkk ds bl vieku ls m}sfyr gksdj v"VkoØ ls ,sls opu dk dkj.k iwNrs gSaAvkReKkuh v"VkoØ fuHkZ; o fu}ZU} Hkko ls dgrk gS fd bu iafMrksa dh cká n`f"V flQZ peM+s ij gS] “kjhjds ckgjh vkoj.k ij gSA blfy, ;FkkFkZr% ;s peZdkj gh rks gSaA bUgsa Kkuh Hkyk dSls dgk tk ldrk gSAjktk tud bl NksVs ckyd dh lkjxfHkZr ;qfDr ls larq"V gksrs gSaA rnUrj os v"VkoØ dk f“k";Ro xzg.kdj ysrs gSa vkSj vkReKku dh ftKklk djrs gSaA bl izdkj v"VkoØ tud laokn izkjEHk gksrk gS vkSj fo“odks v"VkoØ lafgrk ds :Ik esa nqyZHk vkRe Kku jRu miyC/k gksrk gSA vUr esa v"VkoØ ds firk dks o:.k

v"VkoØ egkxhrk ds lqj

Xk| ds lqj i| ls de euksgkjh ugha gksrs ijUrqi| dk Hkko vyadj.k mls lqjksa dh jkuh cuknsrh gSA fQj tc ije Kku yksd esa rSjus dhckr gks vkSj og Hkh v"VkoØ egkxhrk dh ukSdkesa cSBd rks ckr gh dqN vkSj gSA izLFkku=;h esav"VkoØ egkxhrk ds LFkku ij Jhen~Hkxon~xhrk dh izfr"Bk dh xbZ ijUrq vkReKku dh;k=k esa layXu Lo lk/kdkas ds fy, v"VkoØegkxhrk vf/kd mikns; gSA dkj.k Li"V gSAJhen~Hkxon~ xhrk esa tgk¡ fofHké dkj.kksa lsfHké&fHké fØ;k rFkk lk/ku ekxksaZ ds o.kZu ijtksj gS ogk¡ v"VkoØ egkxhrk leLr fØ;kvksa

Page 70: AnandDhara 2010

7070707070oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

dh nklrk ls eqfDr feyrh gSA dgksM+ eqX/k Hkko ls vius iq= dk vkfyaxu dj mls ^fir` _.k* ls eqDrdjrs gSaA rRi“pkr~ os v"VkoØ dks ^leax* unh esa Luku djokrs gSaA firk ds vk“khokZn ls v"VkoØ ds “kjhjdh oØrk nwj gks tkrh gS vkSj mldh dk;k dapu lh ned mBrh gSA ou ioZ dss miyC/k dbZ laLdj.kksa esadFkkØe vkSj ?kVukvksa esa fHkUurk gS ijUrq bl ls ewy dF; esa dksbZ vUrj ugha iM+rk gSA

vc v"VkoØ egkxhrk ds izFke v/;k; ls chlosa v/;k; rd dh fo"k; oLrq dk laf{kIr ifjp;fn;k tk jgk gS ftlls lkekU; tu Hkh bl vfr egRoiw.kZ Kku unh esa Luku dj ldsaA

v"VkoØ egkxhrk esa dqy 298 lw= gSaA lcls de 4 lw= okys v/;k; gSa &¼1½ ik¡pok¡ ¼2½ NBk ¼3½ vkBok¡ ¼4½ pkSngok¡A

5 lw= okyk ,dek= v/;k; lkrok¡ v/;k; gSA6 lw= okyk v/;k; ,dek= v/;k; pkSFkk v/;k; gSA7 lw= okyk ,dek= v/;k; rsjgok¡ v/;k; gSA8 lw= okys v/;k; fuEu gSa& ¼1½ uok¡ ¼2½ nlok¡ ¼3½ X;kjgok¡ ¼4½ ckjgok¡ rFkk ¼5½ mUuhlok¡11 lw= okyk ,dek= v/;k; *lksygok¡ v/;k; gSA14 lw= okys nks v/;k; gSa & ¼1½ rhljk vkSj ¼2½ chlok¡

Lkcls vf/kd 100 lw=ksa okyk vBkjok¡ ^v"VkoØ egkxhrk* dh jh<+ gSA blesa ;g n“kkZ;k x;k gS fdthoUeqDr egkiq:"k dh lalkj esa fLFkfr dSlh gksrh gSA lkalkfjd fo"k;ksa vkSj ifjfLFkfr;ksa ls og fdlizdkj xqtjrk gS vkSj vafre {k.k rd fdl izdkj vius “kjhj dh j{kk djrk gSA cks/k dk mn; gh ije“kkfUr dk ekxZ gS] ;g f“k{kk ^vkReKku “krd* ds }kjk v"VkoØ egkxhrk dk vBkjgok¡ v/;k; iznkudjrk gSA bls ^“kkfUr “krd^ Hkh dgk tkrk gS vkSj HkrZ`gfj ds ^jkX; “krd^ dh Hkk¡fr bldh i`Fkd egÙkkv/;kRe iafMrksa ds e/; LFkkfir gSA bl ^“kkfUr “krd* ds in ykfyR; vkSj vFkZ xkSjo dks ns[krs gq,lEiknd e.My ^vkUkUn/kkjk ds bl r`rh; vad esa laLÑr in vkSj fgUnh ljykFkZ ds lkFk vfody :i esavU; i`"Bksa ij lUrqf"V ds lkFk izdkf“kr dj jgk gSA vc ge igys v/;k; ls v"VkoØ egkxhrk dk lkjizLrqr dj jgs gSa&

Ikgyk Ikzdj.k ¼v/;k;½jktk tud us Kku izkfIr ,oa eqfDr gsrq v"VkoØ ds lkeus ftKklk dh ftldk lek/kku djrs gq,v"VkoØ us fo"k;ksa ds R;kx rFkk {kek] vktZo ¼ljyrk½] n;k] lUrks"k vkSj lR; ds lsou dh f“k{kk nhAv"VkoØ dgrs gSa fd rw i`Foh] ty] vfXu] ok;q vkSj vkdk“k dk lk{kh pSrU; :Ik gS] vr% “kjhj ls Lo;adks vyx tkudj pSrU; esa foJke dj fLFkr gks tk A rw u czkã.k vkfn o.kZ gS vkSj u rsjk dksbZ vkJegS vkSj rw vk¡[k vkfn bfUnz;ksa dk fo"k; Hkh ugha gSA /keZ] v/keZ] lq[k] nq%[k rsjs fy, ugha gSA rw u drkZ gS]u Hkksxus okyk HkksDrk gh gSA rw loZnk eqDr gSA nwljs dks nz"Vk ds :Ik esa ns[kuk gh rsjk cU/ku gS] tcfd rwgh lcdk nz"Vk gSA rw>s ^eSa drkZ ugha gw¡* :Ikh ve`r dks ihus dh vko“;drk gSA fo“kq) cks/k :Ikh vfXu lsxgu vKku dks tyk dj “kksd jfgr gksdj lq[kh gksus dk mins“k v"VkoØ dj jgs gSaA cks/k gh *vkuUnijekuUn* gSA eqfDr dk vfHkekuh lnk eqDr gS vkSj c) dk vfHkekuh lnk c) gSA ;g lR; gS fd xfrefr ds vuq:Ik gksrh gSA vkRek dks lk{kh] O;kid] iw.kZ] ,d] eqDr] pSrU;:Ik] fØ;kjfgr] vlax] fuLi`g vkSj“kkar tku dj v}Sr vkRek dk fopkj djrs gq, cks/k :Ik Kku dh ryokj ls nsgkfHkeku ds cU/ku dks dkVMkyuk pkfg,A vlax] fØ;kjfgr] Lo;a izdk“k fujatu dks lekf/k ds vuq"Bku dh D;k vko“;drkA tcleLr lalkj Lo;a esa O;kIr gS fQj {kqnzfpr dks izkIr D;ksa gqvk tk,A fujis{k] fufoZdkj] Lo fuHkZj] “kkfUrvkSj eqfDr dk vkJ;] vxk/k cqf):Ik] {kksHk“kwU; pSrU; Lo:Ik ds fy, lkdkj feF;k gS vkSj fujkdkj ghfu“py vFkkZr fuR; gSA Hkhrj vkSj ckgj O;kIr vkdk“k dh gh Hkk¡fr ijekRek ^czã* “kjhj ds Hkhrj vkSjckgj fLFkr gSA

Jh v"VkoØ xhrk ds izFke izdj.k ¼v/;k;½ dks ^Lo* dks lefiZr djrk gw¡A

nwljk Ikzdj.k ¼v/;k;½v"VkoØ ds mins“k ls jktk tud dks vkReKku gks x;k vkSj mUgsa bl ckr dk vk“p;Z gqvk fd fujatu¼funksZ"k½] izÑfr ls ijs “kkUr cks/k :Ik gksus ds ckotwn os brus le; rd eksg }kjk Bxs x;s A mUgsa Kkugqvk fd os gh vius “kjhj vkSj lewps lalkj dks izdkf“kr dj jgs gSa] vr% lkjk lalkj gh mudk gS vFkokdqN Hkh mudh ugha gSA mins“k :Ikh dq“kyrk ls vc jktk tud “kjhj vkSj fo“o dk R;kx dj ijekRekdks ns[kus esa leFkZ gSaA Qsu vkSj cqncqnk ftl izdkj ty dk gh :Ik gS oSls gh fo“o vkRek ls gh fudyk

Page 71: AnandDhara 2010

7171717171oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

gqvk gSA ftl izdkj oL= rUrq ek= gS oSls gh lalkj vkRe lÙkk gh gSA bZ[k jl ls cuh “kdZjk ¼phuh½tSls bZ[k jl esa O;kIr gS oSls gh jktk tud ls cuk gqvk lalkj jktk tud esa Hkh O;kIr gSA izdk“k ^Lo*dk fut Lo:Ik gSA vkRek ds vKku ls gh dh lalkj izrhfr gSA tSls feÍh esa lhih esa pk¡nh] jLlh esa lk¡IkrFkk lw;Z fdj.kksa esa ty dk vkHkkl gS oSls gh dfYIkr lalkj izrhr gksrk gSA tSls feÍh esa ?kM+k] ty esaygj vkSj lksus esa vkHkw"k.k dk y; gS mlh izdkj jktk tud ls mRié lalkj muesa gh y; dks izkIr gkstk,xkA vius bl vk“p;Ze; Lo:Ik dks ueLdkj djrs gq, jktk tud dgrs gSa fd ?kkl ls ysdj czãkIk;ZUr txr dk uk“k gksus ij Hkh mudk uk“k ugha gks ldrkA

os nsg/kkjh gksrs gq;s Hkh fuR; gSa] v}Sr gSa] dgha vkrs&tkrs ugha fQj Hkh lkjs fo“o esa O;kIr gSaA“kjhj ds Li“kZ ds fcuk lnk&lnk ls fo“o dks /kkj.k djus okys vk“p;Ze; fuiq.k Lo:Ik eqDr fujatu¼funksZ"k½ jktk tud dks cks/k gqvk gS fd Kku] Ks; vkSj Kkrk rhuksa v;FkkFkZ gSa vkSj eu vkSj ok.kh dsfo"k; ds vUrxZr lc dqN mudk gS vFkok dqN Hkh mudk ugha gSA }Sr gh nq[k gSA “kq) pSrU; jl cks/kdh fufoZdYi esa fLFkfr gSA leLr ^mikf/k* vKku gSA

jktk tud ds fy, vc u rks dksbZ cU/ku “ks"k gS vkSj u eks{k dh dkeuk gh gSA vkJ; jfgrtud dh HkzkfUr “kkUr gks pqdh gSA “kq) pSrU; vkRek vkf[kj dYiuk djs Hkh rks fdldhA pSrU; vkRekdks dYiuk ek= “kjhj] LoxZ] ujd] cU/ku] eks{k vkSj Hk; ls D;k iz;kstu gSA tu lewg esa tc dksbZ nwljk¼}Sr½ gS gh ugha rks fQj izse fdlls fd;k tk,A thus dh bPNk:Ikh ,dek= ca/ku Hkh lekIr gks pqdkAvuUr leqnz:Ik tud dks Lo;a esa fpÙk :Ikh gok mBus ij txr:Ikh fofp= rjaxksa ds iSnk gksus vkSj iqu%fpÙk:Ikh ok;q ds “kkUr gksus ij txr :Ik ukSdk ds uk“k dks izkIr gksus dk vk“p;Ze; vuqHko izkIr gks jgkgSA vuUr egklkxj :Ik tud esa tho :Ik rjaxsa mBrh gSa] la?k"kZ djrh gSa] [ksyrh gSa rFkk LoHkko ls ghy; gks tkrh gSaA

Jh v"VkoØ xhrk ds nwljs izdj.k ¼v/;k;½ dks ^Lo* dks lefiZr djrk gw¡A

rhljk Ikzdj.k ¼v/;k;½v"VkoØ jktk tud ds vkReKku dh ijh{kk ysrs gq, iz'u djrs gSa vkReKkuh /khj tud /ku ds vtZu esaD;ksa fyIr gSa vkSj nhu dh Hkk¡fr D;ksa vfLFkj gSA “kq) pSrU; vkRek dk Lokeh bfUnz; fo"k; dh efyurk dksdSls Lohdkj dj ldrk gS vkSj loZHkwr esa vkRek dh fLFkfr tkurs gq, Hkh eerk dks dSls izkIr gks ldrkgSA Kku ds 'k=q dke ds Hkksx dh bPNk ije v}Sr esa fLFkr gqvk eks{kkFkhZ iq:"k dSls dj ldrk gS] ;gv"VkoØ ds vk“p;Z dk fo"k; gSA Hkksxrs vkSj ihM+k izkIr gksrs gq, Hkh fuR; vkRek dks ns[krs gq, /khj iq:"ku rks izlé gksuk gS vkSj u Øks/k djrk gS fQj Hkh vk“p;Z gS fd yksd ijyksd ds Hkksx ls fojDr fuR;vfuR; dk foosd j[kus okyk eks{kkFkhZ D;ksa dj eks{k ls Hk;Hkhr gks jgk gSA nwljs ds “kjhj dh Hkk¡fr vius“kjhj dks ns[kus okyk ^egk“k;^ iq:"k Lrqfr vkSj fuUnk esa {kqC/k dSls gks ldrk gSA tks fo“o dks ek;k ek=ns[krk gS vkSj tks vk“p;Z dks ikj dj x;k gS og /khj iq:"k e`R;q vkus ij Hkh D;ksa Hk;Hkhr gksxkA oLrqr%uSjk“; ¼eks{k½ dh Hkh dkeuk u j[kus okyk vkReKkuh vrqyuh; gSA fQj og /khj cqf) ;g dSls ns[kldrk gS fd ;g xzg.k djus ;ksX; gS vkSj ;g R;kxus ;ksX; gS tcfd mls irk gS fd izLrqr n`“; LoHkkols dqN ugha gSA vUr%dj.k ds O;kikj dk R;kxh }U} vkSj vk“kk ls jfgr Ikq:"k dks nSo;ksXk ls izkIr Hkksxksaesa u nq%[k gksuk pkfg, vkSj u lq[k gh gksuk pkfg,A

Jh v"VkoØ xhrk ds rhljs izdj.k dks *Lo* lefiZr djrk g¡wA

pkSFkk Ikzdj.k ¼v/;k;½v"VkoØ dh “kadkvksa dk lek/kku djrs gq, jktk tud mÙkj ns jgs gSa fd Hkksx foykl ds lkFk [ksyus okysvkReKkuh dh rqyuk flj ij lalkj <+ksus okys ew<+ iq:"kksa ds lkFk ugha dh tk ldrh gSA ;g vk“p;Z dhckr gS tks vkRein bUnzkfn nsorkvksa dks Hkh nqyZHk gS ml in ij fLFkr ;ksxh g"kZ dks izkIr ugha gksrk gSAml in dks tkuus okys dk vUr%dj.k iq.; vkSj iki ls bl izdkj vlaLi`Dr jgrk gS tSls vkdk“k /kq,¡ lsi`Fkd gSA laiw.kZ txr dks vkReor~ tku ysus okys egkRek dks mldh bPNkuqlkj O;ogkj djus ls dksbZ ughajksd ldrk gSA czãk ls phaVh rd pkj izdkj ds tho lewg esa ,dek= Kkuh esa gh bPNk vkSj vfuPNk dksjksdus dh lkeF;Z gSA dksbZ fojyk gh vkRek dks v}; txnh“oj :Ik esa tkurk gSA og tks djus ;ksX;ikrk gS mls djrk gSA mls dgha Hkh Hk; ugha gSA

Jh v"VkoØ xhrk ds pkSFks izdj.k ¼v/;k;½ dks ^Lo* lefiZr djrk g¡wA

Page 72: AnandDhara 2010

7272727272oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Ikk¡pok Ikzdj.k ¼v/;k;½

v"VkoØ jktk tud dks eks{k izkfIr dk mik; crkrs gq, dgrs gSa fd mudk fdlh ls Hkh lax ugha gSAblfy, os “kq+) gSa fQj R;kx fdldk gksxkA y; ¼eks{k½ izkfIr gsrq nsgkfHkeku R;kx gh i;kZIr gSAvkReKkuh ls lalkj mlh izdkj mRié gksrk gS tSls leqnz ls cqycqykA v"VkoØ jktk tud dks eks{k gsrqvkReKku esa fLFkr gksus ds fy, dgrs gSaA jktk tud tSls “kq) ds fy, izR;{k n`“;eku txr Hkh jLlh:Ikh lk¡Ik dh Hkk¡fr R;kxus ;ksX; gSA jktk tud dks lq[k&nq%[k dh lekurk] vk“kk&fujk“kk esa lekurk]thou&e`R;q esa lekurk rFkk Lo;a dh iw.kZrk tkudj eks{k dks izkIr gks tkuk pkfg,A

Jh v"VkoØ xhrk ds ik¡posa izdj.k ¼v/;k;½ dks ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

NBk Ikzdj.k ¼v/;k;½jktk tud viuh eqfDr dks vfHkO;Dr djrs gq, dg jgs gSa fd os vkdk“k dh Hkk¡fr vuUr gSa]

leqnz dh Hkk¡fr fo“kky gSa vkSj lhih ds leku {kqnz ¼tho½ gSaA os leLr Hkwrksa ¼thoksa½ esa gSa vkSj leLr Hkwrmuesa gSaA ;g lalkj ?kM+s dh Hkk¡fr izÑfrtU; gSA vr% bldk u R;kx gS] u xzg.k vkSj u y; gSA

Jh v"VkoØ xhrk ds NBs izdj.k ¼v/;k;½ dks ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

lkrok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½eqfDr dks vfHkO;Dr djrs gq, jktk tud lkrosa v/;k; esa vkRek dks vuUr egklkxj vkSj txr dksmldh ygj cryk jgs gSaA

dgrs gSa fd os ,sls vUrghu egkleqnz gSa ftlesa fo“o:Ikh uko viuh izÑr ok;q ls b/kj&m/kjMksyrh gSA muesa vlfg".kqrk ugha gSA jktk tud dh ¼vkRek dh½ u rks o`f) gS vkSj u gkfuA blvUrghu egkleqnz eas lalkj dYiuk ek= gSA u rks vkRek fo"k;ksa esa gSa vkSj u fo"k; ml vuUr fujatu¼funksZ"k½ vkRek esa gSA bl izdkj jktk tud ¼vkRek½ vuklDr gSaA Li`gk ls eqDr gSa vkSj blh voLFkk esafLFkr gSaA

iqu% dgrs gSa fd ^vgks! eSa pSrU; ek= g¡wA lalkj bUnztky dh Hkk¡fr gS] rc ,slh fLFkfr esa gs; vkSjmikns; ¼cqjh vkSj vPNh ½ dh dYiuk fdlesa gks ldrh gS vFkkZr ugha gks ldrh gSA

Jh v"VkoØ xhrk ds lkrosa izdj.k ¼v/;k;½ dks ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

vkBok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½v"VkoØ bl Ikzdj.k esa cU/k o eqfDr dh O;k[;k dj jgs gSaA dgrs gSa fd tc fpÙk dqN pkgrk gS] dqNlksprk gS] dqN R;kx djrk gS] dqN xzg.k djrk gS] tc og nq%[kh vkSj lq[kh gksrk gS rc cU/k gSA tceku u pkgrk gS] u lksprk gS] u R;kxrk gS] u xzg.k djrk gS] tc ;g u lq[kh gksrk gS] u nq[kh gksrk gSrHkh eqfDr gSA tc fpÙk fdlh n`f"V vFkok fo"k; esa yxk gS] rc cU/k gSA fpÙk lc n`f"V;ksa ls tcvuklDr gS rc eqfDr ¼eks{k½ gSA tc rd ^eSa* gS rc rd cU/k gS] tc *eSa* ugha gS rc eks{k gSA v"VkoØjktk tud dks bl izdkj dk fopkj djrs gq, fopkj bPNk xzg.k vkSj R;kx ls fojDr gksus dks dgrs gSaA

Jh v"VkoØ xhrk ds vkBosa izdj.k ¼v/;k;½ dks *Lo* dks lefiZrr djrk g¡wA

uok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½v"VkoØ jktk tud dks lalkj ls vklfDr ds R;kx dk mins“k dj jgs gSaA oLrqr% lalkj dh mis{kk djvius LoHkko esa fLFkr gksuk gh eqfDr ¼eks{k½ gSA v"VkoØ dgrs gSa fd bl lalkj esa fd, x, vkSj ugha fd;stk lds deksZ dk }U} fdlh ds Hkh “kkUr ugha gksrsA bl rF; dks fuf“pr tkudj fuosZn ¼mnklhu½ gksrsgq, R;kx vkSj vozr ¼ladYi&fodYi jfgr gksuk½ dks izkIr gksuk pkfg,A yksd dh O;ogkj mRifÙk vkSjfouk“k dh ps"Vk thus dh dkeuk] Hkksxus dh okluk vkSj Kku dh bPNk dks “kkUr ugha gksus nsrhA “kkfUrizkIr gksus gsrq yksd ps"Vk dks vfuR;] vlkj] f=rki ls nwf"kr] fufUnr vkSj gs; ekuuk gksrk gSA leLrdky vkSj voLFkkvksa esa lq[k vkSj nq%[k ds }U} fØ;k“khy gksrs gSaA vr% mudh mis{kk dj ;FkkizkIr ls

Page 73: AnandDhara 2010

7373737373oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

larq"V gksus okyk euq"; gh flf) dks izkIr gksrk gSA bl lanHkZ esa egf"kZ;ksa] ;ksfx;ksa vkSj lk/kqvksa ds er Hkhyksd O;ogkj dh mis{kk dk gh mins“k djrs gSaA *xq:* ogh gS tks mis{kk] lerk vkSj ;qfDr }kjk pSrU; dslR; Lo:Ik dks tkudj lalkj esa Lo;a dks rkjrk gS vFkkZr lalkj ls v;qDr fLFkfr dks izkIr gks tkrk gSAbfUnz; fodkjksa ls Lo;a dks eqDr tkuus ls gh lk/kd lalkj ds cU/ku ls Lora= gksdj vIkus Lo:i esafLFkr gksrk gSA oLrqr% okluk gh lalkj gSA okluk dk R;kx dj lk/kd lalkj dk R;kx djrk gqvk gjLFkku vkSj fLFkfr esa fu}ZU} Hkko ls fopj.k djrk gSA

Jh v"VkoØ xhrk dk uok¡ izdj.k ¼v/;k;½ *Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

nlok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½ r`".kk gh okLrfod cU/ku gSA izkS<+ oSjkX; }kjk r`".kk ls ijs gks tkuk gh eqfDr gSA v"VkoØ tud dksmins“k ns jgs gSa ftlls os dke] vFkZ vkSj /keZ dh mis{kk esa leFkZ gksaA fe=] [ksr] /ku] edku] L=h] HkkbZvkfn lEink LoIu vkSj bUnztky ln`“k gSaA tgk¡&tgk¡ r`".kk gS ogk¡&ogk¡ lalkj gSA izkS<+ oSjkX; ds vkJ;ls r`".kk vkSj R;kx }kjk lk/kd dks lq[kh gksuk pkfg,A r`".kk vkRek dk cU/ku gSA r`".kk dk uk“k gh eks{kgSA lkalkfjd ÑR; vkSj eksg u`R; tUe &tUekUrj ls tho dks cU/ku esa tdM+s gq, gSA vr% bl ls i`Fkdgksdj tho foJke dks izkIr gksA

Jh v"VkoØ xhrk dk nlok¡ izdj.k ¼v/;k;½ ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

X;kjgok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½v"VkoØ vkReKkuh dh n“kk dk o.kZu dj jgs gSaA Lo;a dks pSrU;ek= tkuuk gh dSoY; izkfIr gSA blizdj.k dks ^Kkuk"Vd* Hkh dgk tkrk gS vkSj bldk i`Fkd ikB Hkh fd;k tkrk gSA vr% bl izdj.k dks ewylaLÑr ikB ds lkFk ljykFkZ lfgr izLrqr fd;k tk jgk gS&

v"VkoØ mokpHkkokHkkofodkj“p LoHkkokfnfr fu“p;hAfufoZdkjks xrDys“k% lq[ksuSoksi“kkE;frAA1AA

Hkko vkSj vHkko dk fodkj LoHkko ls gksrk gS] ,slk tks fu“p;iwoZd tkurk gS og fufoZdkj vkSj Dys“kjfgriq:"k lq[kiwoZd gh “kkfUr dks miyC/k gksrk gSA

bZ“oj% loZfuekZrk usgkU; bfr fu“p;hAvUrxZfyr lokZ“k% “kkUr% Dokfi u lTtrs AA2AA

lcdks cukus okyk bZ“oj gS vU; dksbZ ugha gS] ,slk tks fu“p;iwoZd tkurk gS og iq:"k “kkUr gSA mldhlc vk“kk,¡ tM+ ls u"V gks x;h gSaA og dgha Hkh vklDr ugha gksrkA

vkin% lEin% dkys nSoknsosfr fu“p;hAr`Ir% LoLFksfUnz;ks fuR;s u ok™Nfr u “kkspfr AA3AA

foifÙk vkSj lEifr nSo;ksx ls gh le; ij vkrh gSa] ,slk fu“p; okyk iq:"k lnk larq"V LoLFk bfUnz;;qDrgqvk u dksbZ dkeuk djrk gS] u “kksd djrk gSA

lq[knq%[ks tUe&e`R;q nSoknsosfr fu“p;hAlk/;kn“khZ fujk;kl% dqoZUufi u fyI;rs AA4AA

lq[k] nq%[k] tUe] e`R;q nSo;ksx ls gh gksrk gS ,slk fu“p; okyk O;fDr lk/; deksaZ dks ns[krk gqvk vkSjfujk;kl ¼iz;kl jfgr½ deksaZ dks djrk gqvk Hkh muesa fyIr ugha gksrkA

fpUr;k tk;rs nq%[ka ukU;Fksgsfr fu“p;hAr;k ghu% lq[kh “kkUr% loZ= xfyrLi`g%AA5AA

¼bl lalkj esa½ fpUrk ls nq%[k mRiUu gksrk gS vU;Fkk ugha A ,slk tks fu“p;iwoZd tkurk gS og lq[kh vkSj“kkUr gSA lHkh LFkkuksa esa ml dh Li`gk ¼bPNk½ xy pqdh gS vkSj og fpUrk ls eqDr gSA

Page 74: AnandDhara 2010

7474747474oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ukga nsgks u es nsgks cks/kks·gfefr fu“p;hAdSoY;feo laizkIrks u LejR;Ñra Ñre~AA6AA

eSa “kjhj ugha g¡w] nsg esjh ugha gSa] eSa rks cks/kLo:Ik ¼pSrU;½ g¡w ,slk tks fu“p;iwoZd tkurk gS og iq:"kdSoY; dks izkIr gksdj fd;s vkSj vufd;s deZ dk Lej.k ugha djrkA

vkczãLrEci;ZUregesosfr fu“p;hAfufoZdYi% “kqfp% “kkUr% izkrkizkIrfofuo`r%AA7AA

czã ls ysdj r`.k ¼?kkl½ Ik;ZUr ^eSa gh g¡w* ,slk tks fu“p;iwoZd tkurk gS og fufoZdkj “kq) “kkUr vkSjizkIr&vizkIr ls fuo`r ¼eqDr½ gksrk gSA

ukuk“p;Zfena fo“oa fdf@fnfr fu“p;hAfuokZlu% LQwfrZek=ks u fdf@fno “kkE;fr AA8AA

vusd vk“p;ksaZ okyk ;g fo“o dqN Hkh ugha gS vFkkZr feF;k gS ,slk tkas fu“p;iwoZd tkurk gS ogoklukjfgr] cks/kLo:Ik iq:"k bl izdkj “kkfUr dks izkIr gksrk gS ekuks dqN Hkh ugha gSA

Jh v"VkoØ xhrk dk X;kjgok¡ izdj.k ¼v/;k;½ ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

ckjgok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½jktk tud vkReKku dh vuqHkwfr dk o.kZu v"VkoØ ds lkeus djrs gq, dgrs gSa fd lcls igys mUgksaus“kkjhfjd deksasZ dk] fQj ok.kh ds deksaZ dk vkSj vUr esa ekufld deksaZ dk fujks/k fd;kA bl izdkj osvkReKku dks miyC/k gksdj vkRek esa gh fLFkr gks x;sA jktk tud esa vkRe Kku ds dkj.k leLr jkxksadk vHkko gks x;k gSA vkRek dh vn`“;rk ls mRié ekufld fo{ksiksa us Hkh u"V gksdj eu dks ,dkxz gksusfn;k gSA os vc vPNs cqjs deksaZ ds u dÙkkZ gSa u mlds Qyksa ds HkksDrk gh gaSA

jktk tud vc lekf/k dh voLFkk ls Hkh ijs pys x, gSaA lk{kh Hkko dks miyC/k gks x, gSaA g"kZvkSj fo"kkn jfgr gksdj ^Lo* esa fLFkr gaSA vkJe] vukJe vkSj /;ku ls eqDr gksdj os ^Lo* esa fLFkr gaSAdeZ vkSj vdeZ ls rks eqDr os gks gh pqds gSa] vc czã ¼vfpUR;½ ds fpUru ls Hkh eqDr gks x, gSaA jktktud dg jgs gSa fd ftlus lk/kuksa ls fØ;kjfgr Lo:Ik vftZr fd;k gS& og iq:"k ÑrÑR; gS vkSj tks,sls LoHkkookyk iwoZ ls gh gS og rks ÑrÑR; gS gh] blesa dguk gh D;kA

Jh v"VkoØ xhrk dk ckjgok¡ izdj.k ¼v/;k;½ ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

rsjgok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½jktk tud bl izdj.k esa Hkh vkRecks/k dh fLFkfr dk o.kZu dj jgs gSaA

rsjgosa izdj.k lw= ds lkj Hkko fuEu gSa&R;kx vkSj xzg.k ls i`Fkdrk“kjhj] ok.kh vkSj eu ls i`FkdrkdeZ ds vknj&vuknj Hkko ls eqfDr“kjhj ds la;ksx&fo;ksx ls i`FkdrkBgjus] pyus ;k lksus ls yxko dh lekfIrgkfu&ykHk ls mnklhurk vkSj“kqHk vkSj v“kqHk mnklhurkA

Jh v"VkoØ xhrk ds rsjgosa izdj.k ¼v/;k;½ dks ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

Page 75: AnandDhara 2010

7575757575oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

pkSngok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½

rsjgosa izdj.k ds o.kZu dks tkjh j[krs gq, jktk tud bl pkSngosa izdj.k esa eqDr iq:"k dh fLFkfr dko.kZu dj jgs gSaA os dgrs gSa fd tks LoHkko ls gh “kwU; fpÙk gS ij izekn ls fo"k;ksa dh Hkkouk djrk gS]vkSj lksrk gqvk Hkh tkxus ds leku gS & og iq:"k lalkj ls eqDr gSA os dgrs gSa fd mudh bPNk ¼Li`gk½u"V gks xbZ gSA vr% muds fy, /ku] fe=] fo"k;:Ikh pksj] “kkL= vkSj Kku dk dksbZ iz;Ru “ks"k ugha gSAlk{kh iq:"k ijekRek] bZ“oj vk“kk&eqfDr rFkk cU/ku eqfDr ds tku ysus ds dkj.k jktk tud dks eqfDr dhfpUrk gSA jktk tud dh fn“kk dks muds ln`“k eqDr iq:"k gh tku ldrs gSaA eqDr iq:"k Hkhrj ls fodYi“kwU; vkSj ckgj ls Hkzfer iq:"k dh Hkk¡fr Lora= gksrk gSA

Jh v"VkoØ xhrk ds pkSngosa izdj.k dks ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

ianzgok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½ianzgosa izdj.k esa v"VkoØ jktk tud dks rRo cks/k dk mins“k dj jgs gSaA jktk tud ds vkRecks/k dksokLrfod ekurs gq, v"VkoØ dgrs gSa fd lRo cqf) okyk iq:"k FkksM+s ls mins“k ls gh ÑrkFkZ gksrk gSAvlr~ cqf) okyk iq:"k vkthou ftKklk djds Hkh mlesa eksg dks gh izkIr gksrk gSA foKku bruk gh gS fdfo"k;ksa esa jl cU/k gS vkSj fo"k;ksa ls fojlrk ¼jl dk R;kx½ eks{k gSA fo"k;ksa ls ijs jktk tud v"VkoØ ds“kCnksa esa tSlk pkgs oSlk dj ldrs gSaA iqu% dgrs gSa fd Hkksx dh vfHkyk"kk j[kus okys rRo cks/k dhftKklk u djsa D;ksafd ;g rRo cks/k okpky] cqf)eku vkSj egkm|ksxh iq:"k dks xwaxk] tM+ vkSj vkylh djtkrk gSA v"VkoØ dgrs gSa fd os “kjhj ugha gS vkSj u “kjhj mudk gS] os dÙkkZ vkSj HkksDrk Hkh ugha gaSA osrks fuR;] lk{kh ] fujis{k vkSj pSrU; :Ik gSa] vr% lq[kiwoZd fopj.k gsrq l{ke gaSA jkx&}s"k rks eu ds /keZgSaA jktk tud “kq) fufoZdYi] fufoZdkj cks/k Lo:Ik vkRek gSa] eu ughaA vr% os lq[kiwoZd fopj.k djus esaleFkZ gSA jktk tud dks iqu% lq[kh gksus dk vk“khokZn nsrs gq, v"VkoØ dgrs gSa fd os lHkh Hkwrksa ¼thoksa½esa vkRek dks rFkk lc Hkwrksa ¼thoksa½ dks vkRek tkudj vgadkj jfgr vkSj eerk jfgr gSaA jktk tud :IkhpSrU; Lo:Ik esa gh ;g lalkj rjaxksa dh Hkk¡fr LQqfjr gks jgk gSA jktk tud dks v"VkoØ Tojjfgr gksusdk vk“khokZn ns jgs gSaA iqu% J)k djus dks dgrs gSaA eksg dk fu"ks/k djrs gq, jktk tud dks vkxkgdjrs gSa fd os KkuLo:Ik Hkxoku Lo:Ik vkRek gSa rFkk izÑfr ls ijs gaSA xq.kksa ls vfyIr vkRek gsrq lkspO;FkZ gSA pSrU; :Ik dh u rks o`f) gS] u uk“kA fo“o :Ik rjax jktk tud :Ikh vuUr egkleqnz esa viusLoHkko ls gh mn; vkSj vLr dks izkIr gksrh gSA gs; vkSj mikns; dh dYiuk jktk tud ds izlax esacsekuh gSA fueZy] vfouk“kh “kkUr vkSj pSrU; :Ik vkdk“k ¼jktk tud½ ds fy, tUe] deZ vkSj vgadkjvFkZghu gks pqds gSaA blh izdkj dh vH;FkZuk ianzgosa izdj.k ds chl lw=ksa esa egf"kZ v"VkoØ us jktk tudds fy, dh gSA

Jh v"VkoØ xhrk ds ianzgosa izdj.k dks ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

lksygok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½v"VkoØ jktk tud ds le{k lalkj ,oa eqfDr ds Hksn ds fo"k; esa mins“k dj jgs gSaA “kkL= foLej.k lsLokLF; izkfIr ds xw<+ ea= dks crykrs gq, egf"kZ dgrs gSa fd tc rd Hkksx] deZ ,oa lekf/k izkfIr gsrqiz;kl dk vfLrRo gS rc rd fpr fLFkjrk dks izkIr ugha gksxkA iz;kl ls fojr gksus ij leLr }U}ksa lseu eqDr gks tkrk gS vkSj pkjksa iq:"kkFkksZs ¼/keZ] vFkZ] dke vkSj eks{k½ ds izfr mnklhu gks tkrk gSA “kjhj dsLokHkkfod deZ ;Fkk vk¡[kksa dk [kqyuk vkSj cUn gksuk vkfn gksrs gh jgsaxsA Ñr vkSj vÑr deZ ls eqDr eu/keZ] vFkZ dke vkSj eks{k ds izfr mnklhu gks tkrk gSA xzg.k vkSj R;kx ls jfgr u rks fojDr gS vkSj ujkxokuA r`".kk vfoosdh ¼O;fDr½ n“kk gS tks lalkj o`{k ds vadqj :Ik gs; vkSj mikns; ¼R;kx vkSj xzg.k½dks thfor j[krh gSA cqf)eku iq:"k }U} eqDr ckyd ds leku tSlk gS oSlk gh jgrk gSA eks{k ds izfrvfHkekuh vkSj “kjhj ds izfr eerk j[kus okyk dsoy nq%[k dk Hkkxh gSA og u rks Kkuh gS vkSj u ;ksxhAbl izdj.k ds vfUre X;kjgosa lw= esa v"VkoØ n`<+rk ls dgrs gSa fd ;fn ¼jktk tud dk ½ mins“kdf“ko] fo".kq vFkok czãk gSa rks Hkh leLr foLej.k ¼Hkwyuk½ ds fcuk LokLF; ¼“kkfUr½ izkIr gksuk vlEHko gSA

Jh v"VkoØ xhrk ds lksygosa izdj.k dks ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

Page 76: AnandDhara 2010

7676767676oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Lk=gok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½

l=gosa izdj.k esa v"VkoØ jktk tud dks thoUeqDr O;fDrRo dh fLFkfr dk mins“k djrs gq, dgrs gSa fd“kq) bfUnz; okyk r`Ir iq:"k tks lnk ,dkdh je.k djrk gS] ogh Kku vkSj ;ksxkH;kl ds Qy dk vf/kdkjhgSA rRoKkuh dHkh [ksn ¼vQlksl] iNrkok½ dks izkIr ugha gksrk A tSls lYydh ds iÙkksa ls izlé gkFkh uheds iÙkksa ls [kq“k ugha gksrk oSls gh vkRek esa jeus okys lkalkfjd fo"k;ksa ls [kq“k ugha gksrsA Hkksxs gq, Hkksxksa esaokluk u j[kus okyk rFkk u Hkksxs gq, fo"k;ksa dh vkdka{kk u j[kus okyk euq"; mlh izdkj nqyZHk gS tSlsHkksx vkSj eks{k nksuks ds izfr vkdka{kk ugha j[kus okyk euq"; nqyZHk gSA blh izdkj pkjksa iq:"kkFkZ ds izfr gs;vkSj mikns; ¼R;kx vkSj xzg.k½ dk Hkko u j[kus okyk euq"; Hkh nqyZHk gSA fo“o dh fLFkfr vkSj foy; dsizfr mnklhu /kU; iq:"k ;FkkizkI; vkthfodk ls lq[kiwoZd jgrk gSA ,slk Kkuh lquus] Nqus] lw¡?krs rFkkHkkstu djus vkfn “kkjhfjd dk;ksaZ ds izfr leHkko ls jgrk gSA r`".kk vkSj fojfDr ls jfgr ,sls O;fDr dhn`f"V “kwU;] ps"Vk O;FkZ] bfUnz;k¡ foQy vkSj lalkj lkxj {kh.k gks tkrk gSA og u tkxrk gS] u lksrk gS] uiyd [kksyrk gS] u iyd cUn djrk gSA eqDr psruk okys iq:"k dh ,slh gh mRÑ"V ije n“kk gksrh gSAeqDr iq:"k loZ= LoLFk vkSj eyjfgr gksrk gSA ns[krk] lqurk] Li“kZ djrk] lwa?krk] [kkrk] cksyrk rFkk pyrkgqvk fgr vkSj vfgr ls eqDr ,sls egk“k; fu“p; gh thoUeqDr gSA nku] xzg.k] Lrqfr] fuUnk] g"kZ rFkk Øks/kls jfgr ,slk eqDr iq:"k jl jfgr gSA lqUnj L=h vkSj e`R;q nksuksa ls vfopfyr ,sls egk“k; LoLFk gSa vkSjfu“p; gh eqDr gaSA ,sls /kS;Zoku iq:"k ds fy, lq[k&nq%[k] uj&ukjh rFkk laifÙk&foifÙk esa dgha Hkh dksbZHksn ugha gSA ,sls O;fDr dk lalkj {kh.k gks x;k gS blfy, gh og fgalk] d:.kk] míaMrk] nhurk] vk“p;ZvkSj {kksHk ls jfgr gSA ,slk eqDr iq:"k u fo"k;ksa dk }sf"k gS vkSj u fo"k; yksyqi gh A vklfDr jfgr eudk ,slk Lokeh izkIr vkSj vizkIr oLrq dk lnqi;ksx djrk gSA lek/kku&vlek/kku] fgr&vfgr ds fodYils jfgr ,slk “kwU; fpr iq:"k dSoY; tSlk fLFkr gSA mldh leLr vk“kk,¡ xy pqdh gS vkSj ogfu“p;iwoZd tkurk gS fd dqN Hkh ugha gSA vgadkj vkSj eerk ls jfgr ,slk iq:"k deZ djrk gqvk Hkhmuesa fyIr ugha gksrkA ,sls iq:"k ds eu ls deZ] eksg] LoIu vkSj tM+rk lekIr gks tkrs gSa vkSj vUrr% euHkh xy tkrk gSA bl izdkj og vfuoZpuh; ¼o.kZu ls ijs½ voLFkk dks izkIr gks tkrk gSA

Jh v"VkoØ xhrk ds l=gosa izdj.k dks ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

vBkjgok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½vBkjgosa izdj.k esa lkS lw=ksa ds ek/;e ls egf"kZ v"VkoØ us lalkj esa thoUeqDr dh fLFkfr dk o.kZu fd;kgSA oLrqr% cks/k dk mn; gh ije “kkfUr dk ekxZ gSA bl “krd dks *vkReKku ’krd* rFkk *’kkfUr’krd* nksuksa dgk x;k gSA vkuUn/kkjk ds bl rhljs vad esa bl vkRe Kku “krd dh egÙkk dks ns[krs gq,vU;= vfody :Ik ls laLÑr vkSj fgUnh ljykFkZ ds lkFk izLrqr fd;k tk jgk gSA vr% ;gk¡ bldk ladsrek= djrs gq, vkxs mUuhlosa izdj.k ¼v/;k;½ dh ckr djrs gSaA

mUuhlok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½egf"kZ v"VkoØ ds mins“k ls vkReKku dks miyC/k gq, jktk tud vkReKku esa fLFkfr dh n“kk dk o.kZudj jgs gSaA jktk tud v"VkoØ dks laCkksf/kr djrs gq, dgrs gSa fd mUgksaus egf"kZ ds rRo Kku :Ikh jLlhdks ysdj ân; vkSj ¼v"Vkoؽ mnj ls vusd izdkj ds fopkj :Ikh Ckk.k dks fudky fn;k gSA muds fy,/keZ] dke] vFkZ] foosd] }Sr] v}Sr] Hkwr] Hkfo";] orZeku] ns“k] vkRek] vukRek “kqHk] v“kqHk] fpUrk] LoIu] lq"kqfIr]tkxzr vkSj rqjh; voLFkk nwj] lehi] Ckká] vH;Urj ¼vareZu½ LFkwy] lw{e] e`R;q] thou] yksd] ykSfddO;ogkj] y;] lekf/k dk vfLrRo vc “ks"k ugha gSA mUgsa /keZ] vFkZ] dke ¼f=oxZ½ ;ksx vkSj foKku fdlh dhmis{kk ugha gSA flQZ tks gS] lks gSA

Jh v"VkoØ xhrk ds mUuhlosa izdj.k dks ^Lo* dks lefiZr djrk g¡wA

chlok¡ Ikzdj.k ¼v/;k;½bl izdj.k esa Hkh jktk tud vkRecks/k dh fLFkfr dk o.kZu dj jgs gSaA mu ds fy, vc dqN vfuok;Z]vko';d] djus ;ksX; ;k u djus ;ksX; ugha cpkA bl izdj.k ds pkSng lw=ksa ds }kjk ftu&ftu oLrqvksaHkkoksa vkSj fLFkfr;ksa ls jktk tud us viuh vlayXurk ¼i`Fkdrk½ iznf“kZr dh gS mUgsa ;gk¡ lwphc) fd;ktk jgk gS&

Page 77: AnandDhara 2010

7777777777oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

1- iapHkwr 2- nsg 3- bfUnz; 4- eu 5- “kwU; 6- uSjk“;7- “kkL= 8- vkRefoKku 9- fo"k; 10- r`fIr 11- r`".kk dk vHkko12- Lo Lo:Ik dh :fIkrk 13- fo|k 14- vfo|k 15- eS 16- ;g17- esjk 18- cU/k 19- eks{k 20- izkjC/k deZ 21- thoUeqfDr22- fonsg dSoY; 23- dÙkkZiu 24- HkksDrkiu 25- fuf"Ø;rk26- LQqj.k 27- izR;{k Kku vkSj mldk Qy 28- yksd 29- eqeq{kq30- ;ksxh 31- Kkuoku 32- c) 33- eqDr 34- l`f"V35- lagkj 36- lk/; 37- lk/ku 38- lk/kd 39- flf)40- izekrk ¼cks/k;qDrrk½ 41- izek.k 42- izes; ¼izek.k ;ksX;½43- izek ¼cks/k½ 44- fdafpr ¼dqN Hkh½ 45- vfdafpr ¼ugha dqN Hkh½46- fo{ksi 47- ,dkxzrk 48- vKku 49- ew<+rk 50- g"kZ51- fo"kkn 52- O;ogkj 53- ijekFkZrk 54- lq[k 55- nq%[k56- ek;k 57- lalkj 58- izhfr 59- fojfr 60- tho61-czã 62- izo`fÙk 63- fuo`fÙk 64- eqfDr 65- cU/k66- mins“k 67- “kkL= 68-f“k"; 69- xq: 70- iq:"kkFkZ71- vfLr ¼gS½ 72- ukfLr ¼ugha gS½ 73- ,d74- nksA

vUrr% jktk tud dgrs gSa fd muesa fdlh Hkh izdkj ds fopkj] oLrq vFkok Hkko dk mn; ugha gks jgk gSAlc dqN “kkUr gks x;k gSA

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

uhydaB l|kstkr

lkenso rriq:"k

Page 78: AnandDhara 2010

7878787878oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vkReKku 'krd

Ekgf’kZ v’VkoØ iz.khr ^v’VkoØ lafgrk* dk vBkjgok¡ izdj.k lkS lw=ksa okyk gSA lafgrk dk ;g lclsifo=] xw<+ vkSj Kkue; Hkkx gSA bl izdj.k esa Ekgf’kZ us jktk tud dks ;g cryk;k gS fd thoUeqDregk'k; dh lalkj esa dSlh fLFkfr gksrh gSA bls ^'kkfUr 'krd* Hkh dgk tkrk gSA oLrqr% cks/k dk mn; ghije 'kkfUr dk ekxZ gSA

^vkuUn/kkjk* ds ikBdksa ds dY;k.k gsrq lEiknd e.My bls i`Fkd :i ls laLÑr 'yksd ¼lw=½ vkSjfgUnh ljykFkZ ds lkFk izLrqr dj jgk gS & lEiknd e.My

v’VkoØ mokp &;L; cks/kksn;s rkoRLoIuon~Hkofr Hkze%ArLeS lq[kSd:ik; ue% 'kkUrk; rstlsAA1AA

^ftlds cks/k ds mn; gksus ij leLr HkzkfUr LoIu ds leku frjksfgr gks tkrh gS ml ,dek=] vkuUn:i]'kkUr vkSj rstkse; dks ueLdkj gSA

vtZf;Rok·f[kykuFkkZu HkksxkukIuksfr iq’dYkku~ Au fg loZifjR;kxeUrjs.k lq[kh Hkosr~ AA2AA

^lkjs /ku dekdj euq’; vfr'k; Hkksxksa dks ikrk gS ysfdu lc ds R;kx ds fcuk lq[kh ugha gksrkA*

fo'ks’k Hkko &^^xkS /ku xt /ku okft /ku vkSj jru /ku [kkuAtc vkos lUrks’k /ku] lc /ku /kwfj lekuAA**

drZO;nq%[kekrZ.MTokyknX/kkUrjkReu%Adqr% iz'keih;w’k/kkjklkje`rs lq[ke~AA3AA

^ftldk vUreZu dÙkZO; ls mRiUu nq%[k :Ik lw;Z rki ls tyk gS] ,sls iq:’k dks 'kkfUr:ih ve`r/kkjk dho’kkZ ds fcuk lq[k dgk¡ gS \

Hkoks·;a Hkkoukek=ks u fdafpRijekFkZr%AukLR; Hkko% LoHkkokuka HkkokHkkofoHkkfouke~AA4AA

^;g lalkj Hkkoukek= gS] ijekFkZr% dqN Hkh ugha gSA Hkko:Ik vkSj vHkko:Ik inkFkksaZ esa fLFkr LoHkko dkvHkko ugha gSA*fo'ks’k & lalkj vHkko:Ik gS fdUrq mlesa fLFkr LoHkko :Ik vkRek dk dgha Hkh vHkko ugha gSA

u nwja u p ladkspkYyC/kesokReu% in~eAfufoZdYia fujk;kla fufoZdkja fujatue~AA5AA

^;g vkRein u rks nwj gS] u ladksp ls gh izkIr gksrk gSA ;g fufoZdYi ¼fodYijfgr½] fujk;kl ¼iz;kljfgr½] fufoZdkj ¼fodkj jfgr½ vkSj fujatu ¼funksZ’k½ gSA*

O;keksgek=fojrkS Lo:iknkuek=r%AOkhr'kksdk fojktUrs fujkoj.kn`’V;%AA6AA

^eksgek= ls fuo`Ùk gksdj vius Lo:Ik dks xzg.k djus ls 'kksdjfgr vkSj vkoj.k jfgr n`f’V okys iq:’k'kksHkk;eku gksrs gSaA

leLra dYiukek=ekRek eqDr% lukru%Abfr foKk; /khjks fg fdeH;L;fr ckyor~AA7AA

^leLr txr~ dYiukek= gS vkSj vkRek eqDr vkSj lukru gSA ,slk tkudj /khj iq:’k ckyd ds lekuD;k ps’Vk djrk gSA*

oLrqr% vKku dh LohÑfr gh Kku dk }kj gSA vgadkj fxjkdj lgt gks tkuk gh ekxZ gSA

Page 79: AnandDhara 2010

7979797979oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vkRek czãsfr fuf'pR; HkkokHkkokS p dfYirkSAfu’dke% fda fotkukfr fda czwrs p djksfr fde~AA8AA

^vkRek czzã gS vkSj Hkko rFkk vHkko dfYir gSaA ;g fu'p;iwoZd tkudj fu’dke iq:’k D;k tkurk gS] D;kdgrk gS vkSj D;k djrk gSA*

v;a lks·ge;a ukgfefr {kh.kk fodYiuk%AloZekResfr fuf'pR; rw’.kh HkwrL; ;ksfxu%AA9AA

^lc vkRek gSA ,slk fu'p;iwoZd tkudj 'kkUr gq, ;ksxh dh ,slh dYiuk,¡ fd ^og eSa g¡w* vkSj ^og eSa ughag¡w* {kh.k gks tkrh gSA*

Uk fo{ksiks u pSdkxz;a ukfrcks/kks u ew<+rkAUk lq[ka u p ok nq%[keqi'kkUrL; ;ksfxu%AA10AA

^mi'kkUr gq, ;ksxh ds fy, u fo{ksi gS vkSj u ,dkxzrk gS] u vfrcks/k gS vkSj u ew<+rk gS] u lq[k gS] unq%[k gSA*

LojkT;s HkS{;o`ÙkkS p ykHkkykHks tus ousAfufoZdYiLoHkkoL; u fo'ks’kks·fLr ;ksfxu%AA11AA

^fufoZdYi LoHkko okys ;ksxh ds fy, jkT; vkSj fHk{kko`fÙk esa] ykHk vkSj gkfu esa] lekt vkSj ou esa QdZ ughagSA*

Do /keZ% Do p ok dke% Do pkFkZ% Do foosdrkAbna Ñrfena usfr }U}SeqZDrL; ;ksfxu%AA12AA

^;g fØ;k gS vkSj ;g vfØ;k gS] bl izdkj ds }U} ls eqDr ;ksxh ds fy, dgk¡ /keZ gS] dgk¡ dke gS] dgk¡vFkZ gS] dgk¡ foosd gSA*

ÑR;a fdefi u ,o u dkfi âfn jatukA;Fkk thouesosg thoueqDrL; ;ksfxu%AA13AA

^thoUeqDr ;ksxh ds fy, dÙkZO; deZ dqN Hkh ugha gS vkSj u ân; esa dksbZ vuqjkx gSA og lalkj esa;FkkizkI; thou thrk gSA*

Do eksg% Do p ok fo'oa Do rn~/;kua Do eqDrrkAloZladYilhek;ka foJkUrL; egkReu%AA14AA

^lEiw.kZ ladYiksa ds vUr gksus ij foJkUr gq, egkRek ds fy, dgk¡ eksg gS vkSj dgk¡ lalkj gS] dgk¡ og/;ku gS] dgk¡ eqfDr gSA*

;su fo'ofean n`’Va l ukLrhfr djksrq oSAfuokZlu% fda dq:rs Ik';Uufi u i';frAA15AA

^ftlus txr~ dks ns[kk gS og Hkyk mls badkj Hkh djs ysfdu oklukjfgr iq:’k dks D;k djuk gSA ogns[krk gqvk Hkh ugha ns[krk gSA*

;su n`’Va ija czã lks·ga czãsfr fpUr;sr~Afda fpUr;sr~ fuf'pUrks f}rh;a ;ks u Ik';frAA16AA

^ftlus ijczã dks ns[kk gS og Hkyk ^eSa czã g¡w* dk fpUru Hkh djs] ysfdu tks fuf'pUr gksdj nwljs fdlhdks ugha ns[krk og fdldk fpUru djsA*

n`’Vks ;sukRefo{ksiks fujks/ka dq:rs RolkSAmnkjLrq u fof{kIr% lk/;kHkkokRdjksfr fde~AA17AA

^tks vkRek esa fo{ksi ns[krk gS og fpÙk dk fujks/k djs rks laxr yxrk gS fdUrq 'kkUr ,oa fo{ksi jfgr fpÙkokyk Hkyk D;k djsA*

Page 80: AnandDhara 2010

8080808080oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

/khjks yksdfoi;ZLrks orZekuks·fi yksdor~AUk lekf/ka u fo{ksia u ysia LoL; i';frAA18AA

^tks lalkj dh rjg cÙkkZo djrk gqvk Hkh lalkj ls fHkUu gS] og /khj iq:’k u viuh lekf/k dks] u fo{ksidks vkSj u ca/ku dks gh ns[krk gSA*

HkkokHkkofoghuks ;Lr`Irks fuokZluks cq/k%AuSo fdafpr~ Ñra rsu yksdn`’V~;k fodqoZrkAA19AA

^tks Kkuh iq:’k r`Ir gS] Hkko&vHkko ls jfgr gS] okluk jfgr gS] og yksdn`f’V ls deZ djrk gqvk Hkh dqNugha djrk gSA*

Ikzo`rkS ok fuo`rkS ok uSo /khjL; nqxzZg%A;nk ;RdrqZek;kfr rRÑRok fr’Br% lq[ke~AA20AA

^/khj iq:’k izo`fr vFkok fuo`fr esa nqjkxzg ugha j[krkA og tc dHkh tks dqN djus dks vk iM+rk gS mldksdjds lq[kiwoZd jgrk gSA^

fuokZluks fujkyEc% LoPNUnks eqDrcU/ku%Af{kIr% lalkjokrsu ps’Vrs 'kq’di.kZor~AA21AA

^Kkuh iq:’k oklukjfgr] vkyEcu jfgr] LoPNUn vkSj ca/ku jfgr gksrk gqvk lalkj :ih ok;q ls izsfjrgksdj 'kq’d iÙks dh Hkk¡fr O;ogkj djrk gSA^

vlalkjL; rq Dokfi u g’kksZ u fo’kknrkAl 'khryeuk fuR;a fonsg bo jktrsAA22AA

^lalkjeqDr iq:’k dks u rks dHkh g’kZ gksrk gS u fo’kknA og 'kkUreuk lnk fonsg ¼eqDr½ dh Hkk¡fr 'kksHkrkgSA

dq=kfi u ftgklk·fLr vk'kkok·fi u dq=fpr~AvkRekjkeL; /khjL; 'khrykPNrjkReu%AA23AA

^vkRek esa je.k djus okys vkSj 'khry rFkk fueZy fpÙk okys /khj iq:’k dh u dgha R;kx dh bPNk gS] udgha xzg.k dh vk'kk gSA

IkzÑR;k 'kwU;fpÙkL; dqoZrks·L; ;n`PN;kAIkzkÑrL;so /khjL; u ekuks ukoekurk AA24AA

^LokHkkfod :Ik ls tks 'kwU;fpÙk gS vkSj lgt :Ik ls tks deZ djrk gS ml /khj iq:’k dks lkekU; tu dhrjg u eku gS vkSj u vieku gSA

Ñra nsgsu desZn~a u e;k 'kq):fi.kkAbfr fpUrkuqjks/kh ;% dqoZUufi djksfr uAA25AA

^;g deZ 'kjhj ls fd;k x;k gS] eq> 'kq)Lo:Ik }kjk ughaA ,slh fpUruk dk tks vuqxeu djrk gS og deZdjrk gqvk Hkh ugha djrk gSA*

vr}knho dq:rs u Hkosnfi okfy'k%AthoUeqDr% lq[kh Jheku~ laljUufi 'kksHkrsAA26AA

^thoUeqDr ml lkekU; tu dh rjg deZ djrk gS] tks dgrk dqN vkSj gS vkSj djrk dqN vkSj gS rks Hkhog ew<+ ugha gksrk gS vkSj og lq[kh Jheku~ lalkj esa jgdj Hkh 'kksHkk;eku gksrk gSA

ukukfopkjlqJkUrks /khjks foJkfUrekxr%Au dYirs u tkukfr u J`.kksfr u Ik';frAA27AA

^tks /khj iq:’k vusd izdkj ds fopkjksa ls Fkddj 'kkfUr dks miyC/k gksrk gS og u dYiuk djrk gS] utkurk gS] u lqurk gS] u ns[krk gSA

Page 81: AnandDhara 2010

8181818181oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vlek/ksjfo{ksikUu eqeq{kquZ psrj%Afuf'pR; dfYira Ik';u~ czãSokLrs egk'k;%AA28AA

^egk'k; iq:’k fo{ksi&jfgr vkSj lekf/k jfgr gksus ds dkj.k u eqeq{kq gS] u xSj eqeq{kq gksrk gSA ogfu'p;iwoZd lalkj dks dfYir ns[k czãor~ jgrk gSA

;L;kUr% L;kngadkjks u djksfr djksfr l%Afujgadkj/khjs.k u fdf@pnÑra Ñre~AA29AA

^ftlds vUr%dj.k esa vgadkj gS og deZ ugha djrs gq, Hkh deZ djrk gS vkSj vgadkj jfgr /khj iq:’k deZdjrs gq, Hkh ugha djrk gSA

Ukksf}Xua u p larq’VedrZLiUnoftZre~Afujk'ka xrlansga fpÙka eqDrL; jktrsAA30AA

^eqDr iq:’k dk m}sx&jfgr] lUrks’k jfgr] dÙkZO;jfgr] LiUn&jfgr] vk'kk&jfgr] lUnsg jfgr fpÙk gh'kksHkk;eku gSA*

fu/;kZrqa psf’Vrqa okfi ;fPpÙka u izorZrsAfufuZfeÙkfena fdUrq fu/;kZ;fr fops’VrsAA31AA

^eqDr iq:’k dk fpÙk /;ku ;k ps’Vk esa izo`Ùk ugha gksrk gS ysfdu og fufeÙk ;k gsrq ds fcuk /;ku djrk gSvkSj deZ djrk gSA

rRoa ;FkkFkZekd.;Z eUn% izkIuksfr ew<+rke~AvFkok··;kfr ladkspeew<+% dks·fi ew<+or~AA32AA

^eUncqf) ;FkkFkZRo dks lqudj ew<+rk dks gh izkIr gksrk gS ysfdu dksbZ Kkuh ew<+or~ gksdj ladksp ;k lekf/kdks izkIr gksrk gSA

,dkxzrk fujks/kks ok ew<+SjH;Lrs Hk`'ke~A/khjk% ÑR;a u Ik';fUr lqIroRLoins fLFkrk%AA33AA

^vKkuh fpÙk dh ,dkxzrk vFkok fujks/k dk cgqr vH;kl djrk gS ysfdu /khj iq:’k lks;s gq, O;fDr dhrjg vius LoHkko esa fLFkr jgdj dqN djus ;ksX; ugha ns[krk gSA

viz;RukRiz;Ruk}k ew<+ks ukIuksfr fuoZfre~ArRofu'p;ek=s.k izkKks Hkofr fuoZr%AA34AA

^vKkuh iq:’k iz;Ru vFkok viz;Ru ls fuoZfÙk dks izkIr ugha gksrk gS tcdh Kkuh iq:’k dsoy rRo dksfu'p;iwoZd tkudj gh fuoZÙk gks tkrk gSA*

'kq)a cq)aa fiz;a iw.kZa fu’izipa fujke;e~AvkRekua ra u tkufUr r=kH;klijk tuk%AA35AA

^bl lalkj esa vH;klijk;.k iq:’k ml ml vkRek dks ugha tku ikrs tks 'kq)] fiz;] iw.kZ] iziapjfgr vkSjnq%[k jfgr gSA*

ukIuksfr deZ.kk eks{ka foew<+ks·H;kl:fi.kkA/kU;ks foKkuek=s.k eqDrfLr’BR;fofØ;%AA36AA

^vKkuh iq:’k vH;kl:ih deZ ls eks{k dks ugha izkIr gksrk gSA tcfd fØ;kjfgr Kkuh iq:’k dsoy Kku ds}kjk eqDr gqvk fLFkr jgrk gSA

Ekw<+ks ukIuksfr rnczã ;rks HkforqfePNfrAvfuPNUufi /khjks fg ijczã Lo:iHkkd~AA37AA

^vKkuh tSls czã gksus dh bPNk djrk gS oSls gh czã ugha gks ikrk gSA /khj iq:’k ugha pkgrk gqvk Hkhfuf'pr gh ijczã Lo:Ik dks Hktus okyk gksrk gSA

Page 82: AnandDhara 2010

8282828282oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

fujk/kkjk xzgO;xzk ew<+k% lalkjiks’kdk%A,rL;kuFkZewyL; ewyPNsn% Ñrks cq/kS%AA38AA

^bl vk/kkj&jfgr] nqjkxzg&;qDr lalkj dk iks’kd vKkuh iq:’k gh gSA bl vuFkZ ds ewy lalkj dkewyksPNsn Kkfu;ksa }kjk fd;k x;k gSA

Uk 'kkfUra yHkrs ew<+ks ;r% 'kferqfePNfrA/khjLrRoa fofuf'pR; loZnk 'kkUrekul%AA39AA

^vKkuh tSls 'kkUr gksus dh bPNk djrk gS oSls gh og 'kkfUr dks izkIr ughs gksrk gS fdUrq /khj iq:’k rRodks tku dj lnSo 'kkUr eu okyk gSA

DokReuks n'kZua rL; ;n~n`’VeoyEcrsA/khjLrRoa u Ik';fUr Ik';UR;kRekueO;;e~AA40AA

^mldks vkRek dk n'kZu dgk¡ gS tks n`'; dk voyEcu djrk gS\ /khj iq:’k n`'; dks ugha ns[krs gSaA osvfouk'kh vkRek dks ns[krs gSaA*

Do fujks/kks foew<+L; ;ks fucZU/ka djksfr oSALojkeL;So /khjL; loZnk·lko ÑfÙke%AA41AA

^tks gBiwoZd fpÙk dk fujks/k djrk gS ml vKkuh dks dgk¡ fpÙk dk fujks/k gS\ Lo;a esa je.k djus okys/khj iq:’k ds fy, ;g fpÙk dk fujks/k LokHkkfod gSA

HkkoL; Hkkod% df'pUu fdf@n~ Hkkodks·ij%AmHk;k·Hkkod% df'pnsoeso fujkdqy%AA42AA

^dksbZ Hkko dks ekuus okyk gS vkSj dksbZ ^^dqN Hkh ugha ^ gS ,slk ekuus okyk gSA oSls gh dksbZ nksuksa dks ekuusokyk gSA oSls gh dksbZ nksuksa dks ugha ekuus okyk gSA vkSj ogh LoLFk fpÙk gSA

'kq)e};ekRekua Hkko;fUr dqcq);%AUk rq tkufUr laeksgk|koTthoefuoZrk%AA43AA

^dqcqf) iq:’k 'kq) v}Sr vkRek dh Hkkouk djrs gSa ysfdu eksgo'k mls ugha tkurs gSa blfy, thou Hkjlq[k&jfgr jgrs gSaA

Ekqeq{kkscZqf)jkyEceUrjs.k u fo|rsAfujkyEcSo fu’dkek cqf)eZqDrL; loZnkAA44AA

^eqeq{kq iq:’k dh cqf) vkyEcu ds fcuk ugha jgrhA eqDr iq:’k dh cqf) lnk fu’dke vkSj fujkyEc jgrhgSA

fo’k;}hfiuks oh{; pfdrk% 'kj.kkfFkZu%Afo'kfUr >fVfr ØksMfUujks/kSdkxz;fl);sAA45AA

^fo’k;:ih ck?k dks ns[kdj Hk;Hkhr gqvk euq’; 'kj.k dh [kkst esa 'kh?kz gh fpÙk fujks/k vkSj ,dkxzrk dhflf) ds fy, igkM+ dh xqQk esa izos'k djrk gSA

fuokZlua gfja n`’V~ok rw’.kha fo’k;nfUru%AAiyk;Urs u 'kDrkLrs lsoUrs ÑrpkVo%AA46AA

^okluk&jfgr iq:’k&flag dks ns[kdj fo’k;:ih gkFkh pqipki Hkkx tkrs gSa ;k os pkVqdkj gksdj vleFkZgq, lsok djus yxrs gSaA

Uk eqfDrdkfjdkU/rs fu%'kadks eqDrekul%AIk';™PN`.oULi`'kf™t?kzUukLrs ;Fkklq[ke~AA47AA

^'kadkjfgr vkSj eqDr eu okyk iq:’k eqfDrdkjh ;ksx ¼;e] fu;ekfn½ dks vkxzg ds lkFk xzg.k ugha djrkgSA og ns[krk] lqurk] Li'kZ djrk] lq¡?krk rFkk [kkrk gqvk lq[kiwoZd jgrk gSA*

Page 83: AnandDhara 2010

8383838383oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

oLrqJo.kek=s.k 'kq)cqf)fuZjkdqy%AuSokpkjeukpkj ekSnkL;a ok izi';frAA48AA

^;FkkFkZ Kku ds lquus ek= ls 'kq) cqf) vkSj LoLFk fpÙk gqvk iq:’k u vkpkj dks] u vukpkj dks vkSj umnklhu dks gh ns[krk gSA*

;nk;RdrZqek;kfr rnk rRdq:rs _tq%A'kqHka okI;'kqHka okfi rL; ps’Vk fg ckyor~AA49AA

^/khj iq:’k dks tc dqN 'kqHk ;k v'kqHk djus dks vk iM+rk gS mls lgtrk ds lkFk djrk gS D;ksafd mldkO;ogkj ckyor~ gSA

LokrU«;kRlq[kekIuksfr LokrU«;kYyHkrs ije~ALokrU«;kfUuoZfra xPNsr~ LokrU«;kRijea ine~AA50AA

^/khj iq:’k LorU=rk ls lq[k dks izkIr gksrk gS] LorU=rk ls ije dks izkIr gksrk gS] LorU=rk ls fuR; lq[kdks izkIr gksrk gS] vkSj LorU=rk ls ije in dks izkIr gksrk gSA

vdrZRoeHkksDr`Roa LokRekuks eU;rs ;nkArnk {kh.kk HkoUR;so leLrkf'pÙko`Ùk;%AA51AA

^tc euq’; viuh vkRek ds vdÙkkZiu vkSj vHkksDrkiu dks ekurk gS rc mldh lEiw.kZ fpÙko`fÙk;ksa dk uk'kgks tkrk gSA*

mPNa[kykI;kÑfrdk fLFkfr/khZjL; jktrsAu rq laLi`gfpÙkL; 'kkfUrewZ<+L; Ñf=ekAA52AA

^/khj iq:’k dh LokHkkfod mPNa[kyrk fLFkfr Hkh 'kksHkrh gS ysfdu Li`gk;qDr fpÙk okys ew<+ dh cukoVh'kkfUr Hkh ugha 'kksHkrhA*

foylfUr egkHkksxSfoZ'kfUr fxfjxujku~AfujLrdYiuk /khjk vc)k eqDrcq);%AA53AA

^dYiuk jfgr] cU/ku jfgr vkSj eqDr cqf) okys /khj iq:’k dHkh cM+s&cM+s Hkksxksa ds lkFk ØhM+k djrs gSa vkSjdHkh igkM+ dh dUnjkvksa esa izos'k djrs gSaA*

Jksf=;a nsorka rhFkZeaxuka Hkwifrafiz;e~An`’V~ok laiwT; /khjL; u dkfi âfn oklukAA54AA

^/khj iq:’k ds ân; esa iafMr] nsork vkSj rhFkZ dk iwtu dj L=h] jktk vkSj fiz;tu dks ns[kdj dksbZ Hkhokluk ugha gksrhA

Hk`R;S% iq=S% dy=S'p nkSfg=S'pkfi xks=tS%AfogL; f/kDÑrks ;ksxh u ;kfr foÑfra eukd~AA55AA

^;ksxh ukSdjksa ls] iq=ksa ls] nksfg=ksa vkSj ckU/koksa ls g¡ldj f/kDdkjs tkus ij Hkh fodkj dks izkIr ugha gksrkgSA*

Lkarq’Vks·fi u lUrq’V% f[kUuks·fi u p f[k|rsArLek'p;Zn'kka rka rka rkn`'kk ,o tkursAA56AA

^/khj iq:’k larq’V gksdj Hkh larq’V ugha gksrk gS vkSj nq%[kh gksdj Hkh nq%[kh ugha gksrk gSA mldh blvk'p;Ze; n'kk dks oSls gh Kkuh tkurs gSaA

dÙkZO;rSo lalkjks u rka Ik';fUr lwj;%A'kwU;kdkjk fujkdkjk fufoZdkjk fujke;k%AA57AA

^dÙkZO; gh lalkj gS mls 'kwU;kdkj] fujkdkj] fufoZdkj ¼fodkj jfgr½ vkSj fujke; ¼nq%[k jfgr½ Kkuh ughans[krs gSaA

Page 84: AnandDhara 2010

8484848484oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vdqoZUufi la{kksHkkn~ O;xz% loZ= ew<+/kh%AdqoZUufi rq ÑR;kfu dq'kyksfg fujkdqy%AA58AA

^vKkuh deksaZ dks ugha djrk gqvk Hkh loZ= fo{kksHk ¼ladYi&fodYi½ ds dkj.k O;kdqy jgrk gS vkSj Kkuhlc deksaZ dks djrk gqvk Hkh 'kkUrfpÙk okyk gh gksrk gSA

Lkq[kekLrs lq[ka 'ksrs lq[kek;kfr ;kfr pALkq[ka ofDr lq[ka HkaqDrs O;ogkjs·fi 'kkUr/kh%AA59AA

^'kkUr cqf)okyk Kkuh O;ogkj esa Hkh lq[kiwoZd cSBrk gS] lq[kiwoZd vkrk gS vkSj tkrk gS] lq[kiwoZd cksyrk gSvkSj lq[kiwoZd Hkkstu djrk gSA*

LoHkkok|L; uSokfrZyksZdo};ogkfj.k%AEkgkân bok{kksH;ks xrDys'k% lq'kksHkrsAA60AA

^tks Kkuh LoHkko ls O;ogkj esa Hkh lkekU; tu dh rjg ugha O;ogkj djrk vkSj egkljksoj dh rjgDys'kjfgr gS] ogh 'kksHkrk gSA*

fuo`fÙkjfi ew<+L; izo`fÙk:Iktk;rsAizo`fÙkjfi /khjL; fuo`fÙkQZynkf;uhAA61AA

^ew[kZ euq’; dh fuo`fÙk Hkh izo`fÙk:Ik gks tkrh gS fdUrq /khj iq:’k dh izo`fÙk Hkh fuo`fÙk ds leku Qy nsrhgSA

Ikfjxzgs’kq oSjkX;a izk;ks ew<+L; n`';rsAnsgs foxfyrk'kL; Do jkx% Do fojkxrk AA62AA

^ew<+ iq:’k dk oSjkX; ifjxzg ls ns[kk tkrk gS ysfdu nsg esa xfyr gks xbZ gS vk'kk ftldh] ,sls Kkuh dksdgk¡ jkx gS\ dgk¡ oSjkX;\

HkkoukHkkouklDr n`f’VewZ<+L; loZnkAHkkO;Hkkou;k lk rq LoLFkL;kn`f’V:fi.khAA63AA

^ew[kZ iq:’k dh n`f’V lnk Hkkouk vkSj vHkkouk esa yxh jgrh gSA tcfd LoLFk iq:’k ¼Kkuh½ dh n`f’VHkkouk&vHkkouk ls ;qDr jgdj Hkh muds izfr vn`f’V&:Ik gh jgrh gSA*

lokZjEHks’kq fu’dkeks ;'pjsCnkyoUeqfu%Au ysiLrL; 'kq)L; fØ;ek.ks·fi deZf.kAA64AA

^tks eqfu ckyd ds leku O;ogkj djrk gS ,oa dkeuk&jfgr :Ik ls lHkh deksaZ dk vkjEHk djrk gS] ml'kq) Lo:Ik dks fØ;ek.k deZ ¼fd;s gq, deZ½ Hkh fyIr ugha djrs gSaA*

Lk ,o /kU;% vkReK% loZHkkos’kq ;% le%AIk';™N`.oULi`'kf™t?kzUu'ufUuLr’kZ ekul%AA65AA

^ogh vkRe&Kkuh /kU; gS tks eu dk fuLrj.k dj x;k gS vkSj tks ns[krk gqvk] lqurk gqvk] Li'kZ djrkgqvk] lw¡?krk gqvk] [kkrk gqvk lc Hkkoksa esa ,djl gSA

Do lalkj% Do pk Hkkl% Do lk/;a Do p lk/kue~Avkdk'kL;so /khjL; fufoZdYiL; loZnkAA66AA

^lnSo vkdk'k ds leku fufoZdYi Kkuh dks dgk¡ lalkj gS\ dgk¡ vkHkkl gS\ dgk¡ lk/; gS\ dgk¡ lk/kugS\

l t;R;FkZlaU;klh iw.kZLojlfoxzg%AvÑf=ekS·uofPNUus lekf/k;ZL; orZrsAA67AA

^ogh lU;klh t; dks izkIr gksrk gS tks iw.kkZuUn Lo:Ik gS rFkk ftldh lgt lekf/k ¼vÑf=e½vuofPNUu ¼fujUrj½ :Ik ls fo|eku jgrh gSA*

Page 85: AnandDhara 2010

8585858585oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Ckgquk= fdeqDrsu KkrrRoks egk'k;%AHkksxeks{kfujkdka{kh lnk loZ= uhjl%AA68AA

^;gk¡ cgqr dgus ls D;k iz;kstu gS\ rRo&Kkuh egk'k; Hkksx vkSj eks{k nksuks esa fujkdka{kh] lnk vkSj loZ=jkx jfgr jgrk gSA

Ekgnkfn txn~}Sra ukeek=fot`fEHkre~Afogk; 'kq)cks/kL; fda ÑR;eof'k’;rsAA69AA

^egÙkRo vkfn tks }Sr&txr gS og uke ek= dks gh fHkUu gSA mldk R;kx dj nsus ds ckn 'kq) cks/k okysdk dkSu lk dk;Z 'ks’k jg tkrk gS\

HkzeHkwrfean loZa fdafpUukLrhfr fu'p;hAvy{;LQqj.k% 'kq)% LoHkkosuSo 'kkE;frAA70AA

^;g leLr Hkze:Ik txr~ iziap dqN ugha gS ,slk fu'p;iwoZd tkudj vy{; ¼vkRek½ dh LQqj.k okyk'kq) iq:’k LoHkko ls gh 'kkar gksrk gSA*

'kq)LQqj.k:iL; n`';Hkkoei';r%ADo fof/k% Do p oSjkX;a Do R;kx% Do 'keks·fiokAA71AA

^n`'; Hkko dks ugha ns[krs gq, 'kq) LQqj.k :Ik ¼vkRek½ dk vuqHko djus okys ¼Kkuh½ dks dgk¡ fof/k gS\vkSj dgk¡ oSjkX; gS\ dgk¡ R;kx gS\ vkSj dgk¡ 'kkfUr gS\

LQqjrks·uUr:is.k izÑfra p u Ik';r%ADo cU/k% Do p ok eks{k% Do g’kZ% Do fo’kknrkAA72AA

^vkSj vuUr :iksa esa LQqfjr izÑfr ¼ek;k½ dks ugha ns[krs gq, Kkuh dks dgk¡ cU/k gS\ vkSj dgk¡ eks{k gS\dgk¡ g’kZ gS\ dgk¡ 'kksd gS\

Ckqf)i;ZUrlalkjs ek;kek=a fooÙkZrsAfueZeks fujgadkjks fu’dke% 'kksHkrs cq/k%AA73AA

^cqf)i;ZUr lalkj esa tgk¡ ek;k gh ek;k Hkklrh gS ogk¡ eerkjfgr] vgadkjjfgr vkSj dkeukjfgr Kkuh gh'kksHkrk gSA*

v{k;a xrlarkiekRekua Ik';rks equs%ADo fo|k Do p ok fo'oa Do nsgks·ga eesfrokAA74AA

^vfouk'kh vkSj lUrkijfgr vkRek dks ns[kus okys eqfu dks dgk¡ fo|k\ vkSj dgk¡ fo'o ¼vfo|k½\ dgk¡ nsgvkSj dgk¡ vgark ok eerk gS\

fujks/kknhfu dekZf.k tgkfr t·/kh;ZfnAeuksjFkkUizykika'p drZqekIuksfr rR{k.kkr~AA75AA

^;fn tM+&cqf) euq’; fujks/kkfn deksaZ dks NksM+rk Hkh gS rks og rR{k.k euksjFkksa vkSj izykiksa dks iwjk djus esaizo`Ùk gks tkrk gSA*

eUn% JqRokfi r}Lrq u tgkfr foew<+rke~AfufoZdYiks cfg;ZRuknUrfoZ’k;ykyl%AA76AA

^eUn cqf) ml rRo dks lqudj Hkh ew<+rk dks ugha NksM+rk gSA og cká iz;Ru esa fufoZdYi gksdj eu esafo’k;ksa dh ykylk okyk gksrk gSA

Kkukn~xfyrdekZ ;ks yksdn`’V~;kfi deZÑr~AukIuksR;olja drZqa Dorqeso u fdapu~AA77AA

^Kku ls u’V gqvk gS deZ ftldk] ,slk Kkuh yksd&n`f’V esa deZ djus okyk Hkh gS ysfdu og u dqN djusdk volj ikrk gS] u dgus dk ghA*

Page 86: AnandDhara 2010

8686868686oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Do re% Do izdk'kks ok gkua Do p u fd™puAfufoZdkjL; /khjL; fujkradL; loZnkAA78AA

^loZnk fuHkZ; vkSj fufoZdkj /khj iq:’k dks dgk¡ vU/kdkj gS\ dgk¡ izdk'k gS\ vkSj dgk¡ R;kx gS\ dgha dqNHkh ugha gSA*

Do /kS;Za Do foosfdRoa Do fujkradrk·fi okAvfuokZP;LoHkkoL; fu%LoHkkoL; ;ksfxu%AA79AA

^vfuoZpuh; LoHkko okys vkSj LoHkkojfgr ;ksxh dks dgk¡ /khjrk gS\ dgk¡ foosfdrk gS\ vFkok dgk¡ fuHkZ;rkgS\*

u LoxksZ uSo ujdks thoUeqfDruZ pSo fgAcgquk= fdeqDrsu ;ksxn`’V~;k u fdapuAA80AA

^;ksxh dks u LoxZ gS] u ujd gS] u thoUeqfDr gh gSA blesa cgqr dgus ls D;k iz;kstuA ;ksx dh n`f’V lsdqN Hkh ugha gSA*

uSo izkFkZ;rs ykHka ukykHksukuq'kkspfrA/khjL; 'khrya fpÙkee`rsuSo iwfjre~AA81AA

^/khj iq:’k dk fpÙk ve`r ls iwfjr gqvk 'khry gSA blfy, u og ykHk ds fy, izkFkZuk djrk gS vkSj ugkfu ds fy, dHkh fpUrk djrk gSA*

Uk 'kkUra LrkSfr fu’dkeks u nq’Vefi fuUnfrALkenq%[klq[kLr`Ir% fdafpRÑR;a u Ik';frAA82AA

^fu’dke iq:’k ¼;ksxh½ u rks 'kkUr iq:’k dh iz'kalk djrk gS] u nq’V dks ns[kdj fuUnk djrk gSA oglq[k&nq%[k dks leku le>rk gqvk r`Ir gSA mls djus dks dqN Hkh ugha nh[krk gSA*

/khjks u }sf’V lalkjekRekua u fnn`{kfrAg’kkZe’kZfofueZqDrks u e`rks u p thofrAA83AA

^/khj iq:’k u lalkj ds izfr }s’k djrk gS vkSj u vkRek dks ns[kus dh bPNk djrk gSA g’kZ vkSj 'kksd lseqDr og u ejs gq, tSlk gS vkSj u thfor tSlkA*

fu%Lusg% iq=nkjknkS fu’dkeks fo’k;s’kq pAfuf'pUr% Lo'kjhjs·fi fujk'k% 'kksHkrs cq/k%AA84AA

^iq=] L=h vkfn ds izfr Lusg u j[krk gqvk vkSj fo’k;ksa esa dkeukjfgr gqvk] vius 'kjhj dh Hkh fpUrk ughadjrk gqvk Kkuh iq:’k lHkh vk'kkvksa ls eqDr 'kksHkk nsrk gSA*

Rkqf’V% loZ= /khjL; ;FkkifrrofÙkZu%ALoPNUna pjrks ns'kkU;=kLrfer'kkf;u%AA85AA

^;FkkizkI; ls thfodk pykus okyk] ns'kksa esa LoPNUnrk ls fopj.k djus okyk] tgk¡ lw;kZLr gks ogk¡ 'k;udjus okyk /khj iq:’k loZ= larq’V gSA*

Ikrrwnsrq ok nsgks ukL; fpUrk egkReu%ALoHkko HkwfefoJkfUrfoLe`rk'ks’klal`rs%AA86AA

^tks fut LoHkko :ih Hkwfe esa foJke djrk gS vkSj ftls lalkj foLe`r gks x;k gS] ml egkRek dks bl ckrdh fpUrk ugha gS fd nsg jgs ;k tk;A*

vfdapu% dkepkjh fu}ZU}f'NUu la'k;%AvlDr% loZHkkos’kq dsoyks jers cq/k%AA87AA

^vfdapu] LoPNUn fopj.k djus okyk] }U}jfgr] la'k; jfgr] vklfDrjfgr vkSj ¼}U}jfgr½ vdsyk cq)iq:’k gh lc Hkkoksa esa je.k djrk gSA*

Page 87: AnandDhara 2010

8787878787oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

fueZe% 'kksHkrs /khj% leyks’Vk'edkapu%AlqfHkUuân; xzfUFkfoZfu/kZwrjtLre%AA88AA

^tks eerkjfgr gS mlds fy, feÍh] iRFkj vkSj Lkksuk leku gSA ftlds ân; dh xzfUFk VwV xbZ gS vkSjftldk jt] re /kqy x;k gS] og /khj iq:’k gh 'kksHkrk gSA*

loZ=kuo/kkuL; u fdafp}kluk âfnAeqDrkReuks for`IrL; rqyuk dsu tk;rsAA89AA

^tks loZ= O;o/kku ls eqDr ¼mnklhu½ gS vkSj ftlds ân; esa dqN Hkh okluk ugha gS] ,sls r`Ir gq,eqDrkRek dh rqyuk fdlds lkFk gks ldrh gSA*

tkuUufi u tkukfr Ik';Uufi u Ik';frAczqoUufi u p czwrs dks·U;ks fuokZlukn`rsAA90AA

^oklukjfgr iq:’k ds vfrfjDr nwljk dkSu gS tks tkurk gqvk Hkh ugha tkurk gS] ns[krk gqvk Hkh ughans[krk gS] cksyrk gqvk Hkh ugha cksyrk gSA*

fHk{kqokZ HkwifrokZfi ;ks fu’dke% l 'kksHkrsAHkkos’kq xfyrk ;L; 'kksHkuk·'kksHkuk efr%AA91AA

^ftldh lc Hkkoksa esa 'kksHku] v'kksHku cqf) xfyr gks xbZ gS vkSj tks fu’dke gS] ogh 'kksHkk;eku gS] pkgs ogfHk[kkjh gks ;k jktk ¼Hkwifr½A*

Do LokPNU|a Do ladksp% Do ok rRofofu'p;%AfuO;kZtktZo HkwrL; pfjrkFkZL; ;ksfxu%AA92AA

^fu’diV ljy vkSj ;FkkFkZ pfj= okys ;ksxh dks dgk¡ LoPNUnrk gS\ dgk¡ ladksp gS\ vkSj dgk¡ rRo dkfu'p; gS\

vkRefoJkfUrr`Irsu fujk'ksu xrkfrZukAvUr;ZnuqHkw;sr rRdFka dL; dF;rsAA93AA

^vkRek esa foJke dj r`Ir gq, vk'kk vkSj 'kksdjfgr Kkuh vUrl~ esa tks vuqHko djrk gS mls fdldks vkSjdSls dgk tk,\*

lqIrks·fi u lq’kqIrks p LoIus·fi 'kf;rks u pAtkxjs·fi u tkxfrZ /khjLr`Ir% ins insAA94AA

^tks lks;k gqvk Hkh lq’kqIr ugha gS vkSj u LoIu esa Hkh lks;k gqvk gS] tkxzr esa Hkh ugha tkxk gqvk gS] ogh/khj iq:’k {k.k&{k.k r`Ir gSA*

K% lfpUrks·fi fuf'pUr% lsfUnz;ks·fi fufjfUnz;%ALkcqf)jfi fucqZf)% lkgadkjks·ugaÑfr%AA95AA

^Kkuh fpUrk;qDr Hkh fpUrkjfgr gS] bfUnz;ksa ds lfgr Hkh bfUnz; jfgr gS] cqf) lfgr Hkh cqf)jfgr gS rFkkvgadkj;qDr Hkh vgadkj jfgr gSA^

Uk lq[kh u p ok nq%[kh u fojDrks u laxoku~AUk eqeq{kquZ ok eqDrks fdafpUu p·vfdapuAA96AA

^Kkuh u lq[kh gS u nq%[kh] u fojDr gS u lax;qDr u eqeq{kq gS u eqDr] u fdapu gS ¼dqN gS½ vkSj uvfdapu ¼dqN ugha½A*

fo{ksis·fi u fof{kIr% lek/kkS u lekf/keku~AtkM~;s·fi u tM+ks /kU;% ikf.MR;s·fi u iafMr%AA97AA

^/kU; iq:’k fo{ksi esa Hkh fof{kIr ugha gS] lekf/k esa Hkh lekf/kokyk ugha gS] tM+rk esa Hkh tM+ ugha gS]ikf.MR; esa Hkh if.Mr ugha gSA*

Page 88: AnandDhara 2010

8888888888oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

eqDrks ;FkkfLFkfrLoLFk% ÑrdÙkZO;fuoZr%Ale% loZ= oSr`’.kkUu LejR;Ñra Ñre~AA98AA

s^eqDr iq:’k lc fLFkfr esa LoLFk gS] fd, gq, vkSj djus ;ksX; deZ esa r`Ir gS] loZ= leku gS vkSj r`’.kk dsvHkko esa fd, vkSj vufd, deZ dks Lej.k ugha djrk gSA^

Uk izh;rs oU|ekuks fuU|ekuks u dqI;frAuSoksf}tfr ej.ks thous ukfHkuUnfrAA99AA

^eqDr iq:’k Lrqfr djus ls u izlUu gksrk vkSj u fuUnk djus ls Øq) gh gksrk gSA og u e`R;q esa mf}Xugksrk gS vkSj u thou dk vfHkuUnu gh djrk gSA*

Uk /kkofr tukdh.kZa ukj.; eqi'kkUr/kh%A;Fkk rFkk ;= r= le ,okofr’BrsAA100AA

^'kkUr cqf) okyk iq:’k u yksxksa ls Hkjs uxj dh vksj Hkkxrk gS] u ou dh vksj ghA og lHkh fLFkfr vkSjlHkh LFkku esa leHkko ls gh fLFkr jgrk gSA*

Jh v’VkoØ xhrk ds vUrxZr vkReKku 'krd ¼'kkfUr 'krd½ uke okys vBkjgosa izdj.k dks ^Lo* Hkko dkslefiZr djrk g¡wA

! lEiknd eaMy

foðyth ,oa jD[kq ekbZ] ia<+jiqj

Page 89: AnandDhara 2010

8989898989oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

I felt as if …I HAD Died !…. I talked to my doctor …I talked to many people that Iknowpersonally …I also did lot of Internet search in ‘medical’ as well as in the ‘spiritual’ domain. Ican’t say that I found the Final or ‘satisfactory’ answer.I also tried to study the effect of alcohol,drugs, tranquilizers,anesthetics, sedatives and maybe, there is something similar …

Arvind Singh

what is ‘his’ is ‘mine’ and what can HAPPEN to himmight happen to me

On my last trip to India 2-3 years back, I had met RP Singh …RPSingh considers himself a ‘sadhaka’, a partial ‘siddha’and realized to 5th degree, established in 4th and makes frequentvisits to 5th.( He thinks, realization has 7 levels ).

I met RP Singh just as a friend. But, in one meeting heclaimed that he did SHAKTIPAT on me has opened my firstchakra.He also claimed that he has ‘spiritually’ ‘transferred’ “allof him” INTO “me”. Now, what is ‘his’ is ‘mine’ and what canHAPPEN to him might happen to me …

He further claimed that end of 2003, beginning of 2004,…he is going to take a BIG LEAP into Full Realization ! That time,I didn’t feel anything on this ‘Chakra opening’ and SHAKTIPATand thus, I seriously doubted it.

Rohini pati singh 'Oyomesh'

But, then later that night I went to the bed and in the wee hour of morning in half-awake stateI felt a strange sensation in my anus which I had never felt before and have never felt afterwards. Ifelt very relaxed all day that day. I felt lot of energy converging into my finger tips that I had todissipate by rubbing my hand on my body frequently.

After I returned from India to USA some people madecomment that my eyes look different. These people were my co-workers and had no interest or knowledge of kundalini, chakrasetc. I never noticed any difference in my eyes. But I kind of believedthat my first chakra has really opened . I didn’t know what it meantin my day to day life.

In November 2003, suddenly I fell sick. I don’t know if itwas cold or something else. I had this incredible ache thatsometimes would feel in one part of the body and the after sometime in another. I felt completely clueless and I though there isnothing that I could do about it. I thought, Ok I have no clue and Idon’t know what the hell is going on. Whatever is happening willhappen and probably will get better in 7-9 days like any cold. Iwasnot bothered anymore. I have no good ( if ANY ) recollection of thenight or the morning but I think that perhaps I slept through thenight and woke up sometime in the morning perhaps around 7.30 –8.00 AM but I still kept lying on the bed.

Then sometime around 10.00 AM – 10.30 AM I realized that I have no thoughts. My mind iscompletely empty. I didn’t know, what it meant. I walked out and felt like not having any body at all.My body felt completely no there, completely weightless. My head felt like an absolute vacuum.

If you ever had any surgery and doctors applied any local anesthetics to some part of the body,perhaps, you might understand it.As you gain ‘consciousness’, somehow the part that is anaesthetized‘seems’ missing …

You can’t feel it …It seems to be totally NOT there …Then, you check in the mirror and it is very muchthere. Unchanged, complete…

This is kind of ‘how’ my whole body felt ( and ‘usually’ still does) feel to me …Absent, …Not There !

…felt (and ‘usually’ still do feel ) ‘Bodiless’ … Literally ! ( … that’s ‘how’ and why I felt like ghost,…’dead’, someone who IS …but, isn’t … )

Page 90: AnandDhara 2010

9090909090oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

My strange experience didn’t end here however. For past one week I had been feeling verydisintegrated and was unable to put me (awareness, conscious) and my physical body together.Everything seemed like just a dream and I continuously felt as if I am out of the body. Many times, Ihad to touch myself and look into the mirror assure myself of my physical existence. I always fearedthat I would simply move out of the body and my physical body will end. Today, I read that this issupposed to be ‘astral projection’ and it doesn’t mean physical death it is simply a dream like statewhile fully awake. Only difference is that I was not trying it. It was happening on its own and it washappening all the time. Anyway, that is not what I was talking about.

For the past week I was always pulling myself back from the conscious state as I was afraidthat going further might mean my physical death. Yesterday I let go of that fear and let consciousness/energy take its course without any restrictions. I automatically went into a highly conscious, highlybut immensely focused state. I felt as if my jaws are expanding, my ears are coming out and as if thearea just above my nose is breaking. I felt as if I am going to have hole there much like mythical thirdeye of Shiva. I felt as if my glass-frame will break due to expansion. I didn’t blink for a long, longtime. Strangely and absurdly I again felt if there is real physical entity with two petals one each on theeither side and the gap between them is expanding each moment. It stopped when I blinked and thenstarted again. It continued for about half an hour to forty minutes. I went home and checked myselfin the mirror. For sure, there was no hole. My eyes were red perhaps due to intense physical pressure.

I contacted Mr. RP Singh again and described him my condition. Hesuggested that probably my ‘anahat’ chakra has opened. I didn’t knowwhich chakra is called Anahat and I certainly hadn’t done anykundalini meditation for a while and I hadn’t felt any chakra openingor any related sensation. I tried feeling chakras again all I could feelwas something like unbound field of energy that seemed to have nocenter and I could not say what of it was outside and what was inside.

I could not even say where was “I” in that field and if NOT, …”who isthat” “who” feels or KNOWS it. Where is it? Who is it? But, now, I feltNO energy centers or chakra.

===== fr om diary (Dec 16, 2003) =====Then yesterday I read chakra description again

and tried to feel them but moving the energy upwardand a strange thing happened. The center in or near myheart started feeling continuously active, alive and hot.It sounds and feels very absurd I never believed in itsspecific description but I felt that it has many partsmuch like the petal s of lotus described in the ancienttexts and exist as a real physical entity within or insidethe heart. I felt as if someone can open my heart andsee it as a real physical entity. It sounds totally absurdand irrational to me I am very perplexed. I could alsofeel the other 3 centers, points above heart but currentlythey are not always active. I can just feel theirexistence, energy and heat whenever I channel theenergy through them. However, traversing the energythrough them has become very easy and almosteffortless. My heart still feels warm, active andcontinuously radiating energy but I hardly feel thecenters below heart anymore. Thy seem to be totally still,done, complete or dormant (I don’t know to what to callit.).

Arvind Singh

I left my chakra enquiry there for a while.

Rohini pati singh 'Oyomesh'

Page 91: AnandDhara 2010

9191919191oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

But, NOW, I realized it was NOT Free Anymore … As ‘before’, now too my wife ( and ‘other’ peopletoo ) would do/say things that would appear unjust, unfair or dishonest to me ( for example, shewould blame me for things she herself knows …is NOT true ). But, now, each time she did that ……my ‘body’ would feel like burning …aching …hurting …Kind of like I will start ‘visiting’ the ‘Night Before’ all over again …

I ‘noticed’ that when I start ‘thinking’, …especially “worrying”

My “body” start COMING BACK …and, it comes back with pain, ache, heat that first starts in theback near the base of spine and then starts spreading all over the back, shoulder, wrists, arms … But,NOW, …it felt really ‘painful’ ! Each time I will “let go” ( one way or the OTHER ) the body wouldeventually disappear Again … Then, I started reading ‘Ramana’ ……and, how he was describing that “in Deep Sleep” there is NO Body and in Deep Sleep, there is NoPain

Body is the Pain !

” Mind “takes up” different ‘bodies’ ”

===== (continued from diary …) =====Encouraged by this experience with heart chakra, I tried to push my energy further but so far I havehad no significant feeling of the chakra at the skull. I could feel this dense spherical image of myparts but beyond that nothing. Even this image might be actually the image of the brain itself. Lastnight while I was awake as well as while sleeping I had some dreams or visions (some people calldreams in awake state as vision) of snake with thousand heads much like one shown with Vishnu inthe ancient Hindu text.

I also had vision of Shiva with snake, third eye, river flowing out of hisseventh chakra. It is possible that all that was because I have had readabout Kundalini and chakra yesterday and my mind was just playing themout. That is the only logical explanation I could find. Strangely, when I wokeup today morning I felt renewed sense of ego and self. My ego and selfwhich was slowly dissolving for past 1 month felt stronger for the first time.Perhaps feeling or trying to feel chakra inside my body had brought mecloser to my physical entity. I felt more integrated and I felt that I couldeasily function as one. I still felt conscious, aware, still and peaceful but Ino longer felt the danger of physical deathor insanity. I felt integrated withthe body again. I continue to feel that way. I tried to describe my state today and it felt much hardertoday. Thought and observation were not coming naturally and effortlessly and I felt as if I amforcibly repeating my self. As if I am just forcing myself to describe something that I can’t describe. Idon’t know what my experience of yesterday meant. I don’t think I have gained any special powers orgrown physically. I just have this continuous warm feeling inside my heart now. Other centers I hardlyfeel anymore. Even the center between eyebrows is somewhat quiet and center in the neck I hardly feltit anytime. It just felt like a transfer point and my energy never stopped or stops there. I thought mostof the chakra stuff tobe total spiritual garbage and didn’t believe them at all.Now I find very absurdhaving these feelings.

NeelKanth

Kundalini and chakras seemed absurd to me and I didn’t believethem but perhaps, now, I can NOT deny it. Just like, I can’t denythe scientific truth that ….”all matter is almost 100% empty” justbecause it sounds absurd to me. Perhaps, “how something soundsto me” ….is “Not enough reason” to deny anything.

Pretty soon, I discovered the ‘other’ side of it … I was conditioned (perhaps, due to childhood reading ) to strongly believe in andgreatly value ‘honesty’, ‘truthfulness’, ‘fairness’, ‘justice’ and‘sincerity’. On the ‘negative’ side of it, I had practiced and made ahabit of strongly opposing anything that I considered …’dishonest’,‘unfair ’ or ‘unjust’ ! It had almost become an ‘automatic’ built-in

pattern that I used almost every time these conditions were present. Most of the times, I was not evenaware of it and I even ‘thought’, I was fully ‘justified’ and RIGHT in doing so. It had kind of becomepart of my ‘personality’ and I rarely realized any cost associated to it …

Page 92: AnandDhara 2010

9292929292oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

M: The thoughts are only vasanas (predispositions), accumulated in innumerable births before. Theirannihilation is the aim. The state free from vasanas is the primal state and eternal state of purity.

M: Everyone is aware of the eternal Self. HE SEES SO MANY DYING BUT STILL BELIEVESHIMSELF ETERNAL. BECAUSE IT IS THE TRUTH. Unwillingly the natural Truth asserts itself. Theman is deluded by the intermingling of the conscious Self with the insentient body. This delusion must end.

D.: How will it end?M: That which is born must end. The delusion is only concomitant with the ego. It rises up and sinks. But theReality never rises nor sinks. It remains Eternal. The master who has realized says so; the disciple hears,thinks over the words and realises the Self. There are two ways of putting it. The ever-present Self needs noefforts to be realized, Realization is already there. Illusion alone is to be removed. Some say the word fromthe mouth of the Master removes it instantaneously. Others say that meditation, etc., are necessary forrealization. Both are right; only the standpoints differ.

D.: How does a grihasta (householder) fare in the scheme of moksha Arvind Singh(liberation)?M: Why do you think you are a grihasta? If you go out as a sanyasi, ~ similar thought (that you are asanyasi) will haunt you. Whether you continue in the household, or renounce it and go to the forest, yourmind haunts you. The ego is the source of thoughts. It creates the body~ and the world and makes you thinkyou are a grihasta.

D.: How does dream differ from waking?M: In dreams one takes on different bodies, and they re-enter this body when one dreams of sense-contacts.M: Whatever state one is in, the perceptions partake of that state. The explanation is that in thewaking state (jagrat) the gross body perceives gross names and forms; in swapna (the dream state)the mental body perceives the mental creations in their manifold forms and names; in the sushupti(deep dreamless sleep), the identification with the body being lost, there are no perceptions; similarlyin the Transcendental state identity with Brahman places the man in harmony with everything, and there isnothing apart from his Self.

D.: Does my realization help others?M: Yes, certainly. It is the best help possible. But there are no others to be helped. For a realizedbeing sees the Self, just like a goldsmith estimating the gold in various jewels. When you identifyyourself with the body then only the forms and shapes are there.But when you transcend your bodythe others disappear along with your body-consciousness.

” You are Neither INSIDE nor OUTSIDE the Body ”( Passages below might be Similar, Or not … But, these are surely Very Interesting … )The ego arises when you wake up from sleep. In deep sleep you do not say that you are sleeping andthat you are going to wake, up or that you have been sleeping so long. But still you are there. Onlywhen you are awake you say that you have slept. Your wakefulness comprises sleep ‘also in it.Realize your pure Being. Let there be no confusion with the body. The body is the result of thoughts.There is no death nor birth. That which is born is only the body. The body is the creation of the ego.But the ego is not ordinarily perceived without the body. It is always identified with the body. It is thethought which matters. Let the sensible man consider if he knew his body in deep sleep. Why does hefeel it in the waking state? But, although the body was not felt in sleep, did not the Self exist then?How was he in deep sleep? How is he when awake? What is the difference? Ego rises up and that iswaking. Simultaneously thoughts arise. Let him find out to whom are the thoughts

! Arvind Singh

dud dqVhjH/O xksiky Álkn flagkrkjds“oj iFkxyh uEcj & 2fpM+S;kVkM+ iVuk & 01

leLr lkalkfjd ,oa vk/;kfRed ftKklk ds lek/kku gsrq

Telephone No's:Patna: 09934356835,07677335889Delhi: 08860578309

Page 93: AnandDhara 2010

9393939393oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

GLIMPSE OF HIMACHAL PRADESH “DEV BHUMI”

Endowed with the inherent spirit of being theson of soil “ amidst sprinkling communities andbelonging to Nepali-origin of Himachal it wasmy earnest desire to know and write aboutHimachal Pradesh to further disseminateinformations to like-minded people. Hence, theoutcome is this article though in brief, whichmay benefit people in the long run and pennedby an amateur writer, by continued researchingon the subject about collating availablematerials and locals feed back.

Rivers - Five rivers flow though the Pradesh. The eastern most river is Yamuna which rises fromYamunotri in Garhwal range of the Himalayas and forms the eastern boundary with Uttranchal. Itsimportantibutaries are Tons, Pabar and Giri or Giri Ganga. The Pabar rises from Chander-NahanLake or the Chanshal peak in Rohru and the Giri from Kupar peak just above Jubbal town.

India's border with Tibet. It is bound between 30 22 to 33 12'north latitude and 75 47 to 79 4 east longitude. The territory isalmost wholly mountainous with altitudes ranging between 350 to700 meter above the sea level. It has deeply dissected topographycomplex geological structure and a rich temperate flora is Sub-tropical altitudes. Physiographically the state can he decidedinto Alpine regions, outer Himachal, mid mountain and theGreater Himachal. The annual rainfall in the first region variesform 1500mm to 1800mm. The rich and fertile valleys of Kangra,Balh and Paonta are Located in this region. The rainfall in thesecond region varies annually from 700mm to 1000mm. Thisunder snow for about five to six month in a year. The averageannual rainfall of Himachal Pradesh is 1600mm. The southernpart of Himachal Pradesh is almost as hot as the plains, while thenorthern region has a temperate summer and a winter withextreme cold and heavy snowfall.

Understand Himachal known as 'Dev Bhumi' to the ancients is situated in the heart of WesternHimachal. To the West lies the state of jammu & Kashmir, Uttranchal in the South-East, Haryana onthe South and Punjab in the East, whereas on the east it from

The sutlej the largest among the five rivers of HimachalPradesh, originates beyond the Indian borders in thesouthern slopes of the Kailash Mountain, 'lord Shiva'abode in Puranic lore. After flowing about 320 kilometersfrom Rakastal, it enters the eastern part of HimachalPradesh at shipki (altitudesmeters ) Between the Zankarand the greater Himalaya crossing to Sutlej river, the Spitifrom the north-west In kinnaur, it is joined by belowRampur – Bushahr, it is joined by Nogli stream. Flowingthrough Kinnaur, Shimla Hills and Bilaspur District itleaves Himachal Pradesh to enter the plains of Punjab atBhakra, where one of the world largestoms has beenconstructed. As a result of this dam, a very big lake knownis Govind Sagar, has been formed in the valley of Bilaspur.Govind Sagar is fast becoming for fishing and boating.

Yamuna at yamunotri

Sutlej river

Page 94: AnandDhara 2010

9494949494oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Most of the rivers of Himachal Pradesh are snow-fed. During the monsoons, they becomeraging torrents carrying enormous quantity of water and in winter snow hardens into ice and watergets frog eat the higher altitude they shrink into smaller sizes though remain indomitable.

There are innumerable lakes in Chamba district, Kangra, Mandi district, Kullu, Kinnaur, Lahi,Spiti district Bilaspur.

The Beas, which forms the world famous Valleysof Kullu and Kangra, rises from the 3,978 meters highRohtang Pass. The main course of this river issouthward to Larji and then to the west. Its maintributaries east are Parbtia,spir and Malana, nala andin the west solang, Sujoin, Phojal and sarvari streams.At Bajaura, it enters Mandi district. Mandi town issituated on its left bank. In Mandi district its ownnorthern feeders are Uhal, Rani and Bina and thesouthern are Hansa, Tir than, Bakhli, jiuni, Surketi,Panodi, Son and Bather. It enters Kangra district atSandho. In Kangra district, it is joined by Birwa,Neogal, Banganga, Gaj, Dehar and Chakki from thenorth and Kunah and Man from the south. The Beas river

The 'Ravi' river rises from an amphi theaterlike basin called Bara-Bhangal a branch ofDhauladhar. It first westward though a troughseparating the Pir Panjal from Dhaula Dhar, cuttinga deep gorge though the latter range, there-after itenters Chamba district and after flowing for about130 kilometers through this region finally leaves at'Kheri'. During its course from Bara-Bangal to theplace where it leaves Himachal Pradesh to enterPunjab, it receives several streams from theadjoining areas. The Left bank tributaries are not soimportant except one, the Chirchind nala nearChhatrari which rise from he northern slopes ofDhaulaDhar. The right bank tributaries are ofconsiderable importance. A few worth mentioningare Budhil, Tundah-Beljadi, Saho or Sal and SiulChamba town the ancient capital of Chamba districtsituated on the right bank of Ravi.

The fifth and the last river is'Chandrabhanga' of Chenab. TheChandra and the Bhaga streams riseon the opposite sides of the Balachabars at an elevation of 4,891 Meters,the Chandra on the south-east, theBhaga on the north-west. Theserivulets unite at Tandi (2,28 Meters) tofrom one river of great siege andvolume, which flow immediatelyparallel to the north of this mid-Himalayan range. A Little beyondBhujind, it enters Pangi valley ofChamba district. After flowing thoughthe Pangi Valley, it Leaves the districtat Sansari nala and enters PadarValley of Kashmir and the interlard ofKishtwar.

Ravi river

Chandrabhanga river

northern and eastern tributaries of the Beas are snow-fed and perennial, while the southern areseasonal During the monsoon in the month of August, its inflow increases greatly and sometimesresult in floods. The river leaves this district near Mirthal. At Pandoh in Mandi district the waters ofthe Beas have today been diverted to sutlej through a big tunnel.

Page 95: AnandDhara 2010

9595959595oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

They from Lowest strata of the hill society. These people are ordinarily short in stature and darkin complexion. It is possible that they came from original stock of kols. They are of non-Aryan origin butby inter caste marriages a great social inter-fusion has taken place, a process which is sill going on.This doubtless has led, in course of time, to many changes in appearance and characteristics of thepeople and to these we may ascribe the fact that they exhibit traces of features of Aryan race and usewords of the dialects of the Aryan family Kolis, Dumnas and Meghas are the only castes having ofethnological character, but many of the other castes are now distinguished by their occupational nameswhich my also have spring up from the same source as Kolis. The Trigarta, Kuluta, Shatadru andSarungana acknowledged his supremacy.

After the break up of Harsha's empire there was a great political upheaval in the plains of India.A new class called the Rajputs, appeared on the scene. This class was very adventurous. In Indianhistory the period of 400 years from eight century to twelfth century is called the Rajput period. Theyfounded many principalities in India. Some of the adventurous princes and their kins with theirfollowers penetrated into the Central and Western Himalayan valleys. They were clever and succeededin subduing the local barons called Ranas and Thakurs to establish their own principalities and alsoencouraged other Rajputs and Brahmans of the plains to settle in their kingdoms. The Rajputs from theplains were also invited to join the forces against Local people. Right from the sixth Century to thefifteenth century there was a constant inflows of these Rajput tribes. They founded several small statesfrom the Duns to the lesser Himalayas and states after beyond to higher Himalayas : Among them wereTrigarata, Kullu, Chamba , Nurpur, Suket, Mandi, Bilaspur, Bushahr, Jubbal, Keonthal, Baghat, Baghal,Sirmur and a score of other small states.

Trigarta (Kangra) was the oldest among the hill states. It was founded by Susharma Chandra atthe conclusion the Mahabharta war. On account of constant inroads of invading hordes from the north-west, the Kangra Rajas shifted their capital from Jalandhar to Nagarkot in the hills in 1070 A.D. Withthe passage of time the Trigaita-Kangra kingdom Split into smaller principalities like-Jaswan, Guler,Siba and Datarpur.

The second oldest state was Kullu. Archaeological finding place this state back into the 1st orsecond century A.D. The founder of the new dynasty of Kullu was Behagmani.

A Normand copper plate of the 6th century states that at that time Spiti was ruled by a HinduRaja, 'Samandra Sen’. In the upper Sutlej valley Bushahr was the oldest state probably founded beforethe Christian era by one 'Pradhuman'. Chamba was founded by Maru Varman in the middle of the 6thcentury. Suket was established by 'Vir Sen' and Keonthal by his brother' Gir Sen' in the 12th century.Mandi was the off shoot of Suket and came into existence in 1526 A.D.

Ancient Sirm-ur principality was probably founded some time in the 6th or 7th century A.D. by aRathor prince (Adit). At the end of the 12th century (C. 1195 A.D.) a heavy flood in Giri rivercompletely.

Over such a vast area that it was not limited to a city state but extended over a vast and unitedempire. Far from citadel of the Indus valley, the races inhabiting the Himalayan hills were Kols (Proto-Australoid).

Discovery of stone implements by the anthropologists andarchaeologists in the Banganga-Beas valley of Kangra, Sirsa-sutlej valley ofNalagarh-Bilaspur and Makanda of Simaur is a sure evidence of theexistence of Himachal Pradesh. These sources do not yet help to determineas to who were those pre-historic inhabitants. It appears that the aboriginesof these hills are represented by various scheduled castes and tribes whichfrom considerable part of the population. These people are represented bysuch castes as kolis, Halis, Chamars, Rehars, Chanals, Lohars, Baris, Dagis,Dhakis, at Turis, etc.

The People

R.S. Gurung

Page 96: AnandDhara 2010

9696969696oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

In Vedas, they have been called Dasas, Dasyu and Nishadas, etc. The Kols were the earliest

inhabitant of the area, who are descendants of the Neolithic man in Himachal Pradesh. Perhaps theKolis Halis and dums of Western Himalaya and Chamars and Domanas of Kinnaur Lahual and Spitiare the descendants of that very ancient race. During the Rig Vedic period, they were the masters ofhills and according to Rig-Veda their strong king Shambra had ninetynine strong forts in the hillsbetween Beas and Yamuna rivers. In the same period, more powerful people, the Khashas an off-shootof the Aryan race entered the racial arena of Himachal Pradesh. When the Aryan left their CentralAsian home, one of their branches crossed the Pamir to enter Kashmir and then slowly and steadilymoved forward in the middle belt of the Himalayan ranges. They subjugated and subdued theaboriginals and established their colonies in the hills from Kashmir to Nepal.

They become the new new masters of the land. They turned the Kinnaur-Kirat Desh into Khas-Desh. They assimilated these tribes and were in turn, influenced by them to give shape to a new socialstructure, which they settled permanently. They organized. Themselves into district societies based andvillage community system and they organized themselves into a Unitary group or circle; In every circleof number of circles, the members elected an individual from among themselves. They called him Movior Mavana, meaning a strongman, authorized to receive a tribute from his subjects. These MavanaThakurs incessantly fought with and plundered each other. The stronger mavanas subdued the weakerones and annexed their circles into their own. In this way the whole region was divided into small unitswhich also came to be called mavanas. Later on these Mavanas developed into a form of tribalrepublics popularly Known as Janapadas. According to *********and also as attested by Parime (5thcentury B.C.) the important Janapadas of this region were-Trigarta, Audumbara, Kuluta and Kalinda,etc. The existence of these Janapadas is further proved by the discovery of their coins in different partsof this region. The coins of Audambaras have been found in Pathankot, Jwalamukhi region of Kangraand Hoshiarpur. This shows that Audumbaras should have one time ruled over the area formed thatAudumbaras should have one time ruled over the area formed by Western part of the modern Kangradistrict, that is the Entire region of Gurdaspur and Hoshiarpur districts, situated on the great route ofcommerce which ran from the Ganges plains to Tak-shila. Their popular leader was Dharaghosha. Henot only resisted the advance of indo greek power but also extended the boundaries of his republicupto Sutlej and even to the east of that river.

The Adumbaras issued copper and silver coins, issued in the name of the community and theking. These coins date from the first century B.C. and have legends in both brahmi and kharoshti. Theywere prosperous people.

The great Muryan empire builder, Chandra gupta (234-300 B.C.) negotiated and alliance withParvatkas (People of Himalaya). His grand son Ashoka extended his boundaries to the Himalayanregion and erected many stupas in this region. One of these stupas was in kullu valley about whichChinese traveler. Heien Tsang 9in India 630-644 A.D.) has made a mention his book “SI-Yu-Ki”Another Ashokan rock inscription of Kalsi on the confluence of Tons and Yamuna on Jaunsar-Bawarregion. Probably these tribal republics remained as the tributaries of mauryan empire.

After Mauryas, the Sungas (187-75 B.C) came to power. They could not keep these tribalrepublic under their ways. But the Kushanas (20-225 A.D.) who followed the Sungas established anextensive empire within and beyond India’s borders from central Asia to Mathura in the south andBanaras in the east. The Kushanas weakened the janapadas of Audambaras, Kulindas, kulutas etc. Onthe dissoulution of the Kushanas another power known as Guptas rose from east india. Their greatKings, Samudragupta (335-375 A.D.) and Chandragupta vikramaditya (375-414 A.D.) brought thisarea under their sway and some of the janapadas like madras, Audambaras, and kulindas disappearedfrom the scene and probably their areas formed a part of the great Gupta empire.

These republican states which flourished upto thre Gupta period of Indian History and of whichwe know from Panini, the puranas, Buddhist. Literature, Kautilya, Greek accounts and coins,disappeared in the 4th century A.D. for this perhaps, the imperial Guptas were mainly responsible,Again on the disruption of the Guptas empire in the 569 A.D. the petty local barons known as Ranasand Thakurs rose in power and became independent.Early in the seventh century in 606 A.D. Harshacame to power at thaneshwar. He established a very powerful empire in India, with his seat at kanauj.

Continue...

! R.S. Gurung

Page 97: AnandDhara 2010

9797979797oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vkReeaFku

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡ jksuk rsjh xksn esa

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

eSa gw¡ ewj[k ije vKkuhrqe gh ekrk ,d l;kuhdj nks Ñik [kksy nks iVdj yw¡ n'kZu eSa Hkh >ViV

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

Rkwus eq>s cgqr :yk;kvc lesV rw viuh ek;kT;knk dqN u lg ikšxkRksjs fcu u jg ikšxk

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

Ekwyk/kkj esa fojktks eS;kRksjs cwrs esjh uS;kUk[kjs lkjs lgw¡xk rsjsPkkdj cu yxkÅ¡xk Qsjs

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

Tky] vfXu] vkdk'k] ok;q^Jha Oha ,sa Øha* dh c<+s vk;q^Oka “ka ‘ka la* lk¡lksa esa gks y;Ekq>s jgs u rsjk Hkh Hk;

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

czãkaM xqgk rsjs nksuksa LruuUgha Å¡xfy;ksa ls d:¡ eSa enZuHkj isV nw/k fiykvks eS;krqe gh ,d esjh [ksoS;k

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

eSa ckyd rw esjh ekrkxk<+h d:¡ eSa HkfDr fo/kkrkgYdh pir yxk nqykjksxyrh d:¡ rks cs'kd ekjks

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

=kVd esjk 'kh?kz gks fl)Uk jgw¡ fuEu Lrj ij fo)Ekwy] mah;ku vkSj tkyU/kj dsIkguw¡ f=cU/k lax fl)klu ds

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

Ek¡k dqaMfyuh n'k egkfo|suonqxkZ ds lkFk i/kkjksvk¡[ksa esjh lwt pqdh gSaek¡ vEcs ! vc rks mckjks

Lkksuk rsjh xksn esa ek¡jksuk rsjh xksn esa & 2

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

Page 98: AnandDhara 2010

9898989898oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

dy rd u dqN gqvk Fkkfdlh us uk Nqvk FkkeSa ekSt esa xkrk FkkjVs cksyksa dks xquxqukrk

vkt feyk ,d cPpklj ij Fkk ck¡/ks lsgjkFkh eklwe vk¡[kas mldhdksey Fkk mldk psgjk

Okg c<+k dqN dne vkxsEksjh ck¡gksa ls vk fyiVkCkksyk& ^eSa gh gw¡ fujatuRkw [kkstrk ftls Fkk^

gj oDr Fkk lkFk eSa rsjsrw gh nwj&nwj [kM+k Fkkv‘Vik'kksa ds ca/ku esafoo'k lk iM+k Fkk

fQj yxk og /khes xkuslqjhyh /kqu xquxqukuseSaus dku m/kj yxk;sdqN ve`r&d.k ik;s

pkgks tks ikuk eqfDrnks NksM+ lkjh ;qfDr[kqn cSBks ekj iYFkh[kqn esa [kqn dks gh [kkstks

ns[kks [kqn [kqnh dksfdlh dks dHkh u cjtks

vgadkj dh NksM+ MQyhys mBk ^ja*dkj Me:Ng ?kjksa esa Mky MsjklgL=kj esa dj clsjk

ys ';ke Nfo lUeq[kxksfoUn dks Hkt ys rwctk oa'kh /khjs&/khjslk¡lksa esa clk ys mldks

xw¡ts tc ukn vugnrw Hkh xw¡trk pyk tk^'kcn* dks lqurs&lqursje tk rw mlh esa

rw Hkyk NksM+sxk D;k dqNlc vki NwV tk,xkutjsa tc eqMa+sxh ihNsu dqN rw>s nh[k ik;sxk

fn[ksxh rw>s tks T;ksfrdHkh fn[kh ugha Fkh oSlhrw mlesa [kks tk,xk[kqn ^ogh* gks tk,xk

fuoSZj gks tkus ijfuosZn dks ikvksxsikus pys Fks ftldks[kqn ogh gks tkvksxs

Yks dkeuk yksdeaxy dhvkxs gh c<+rs jgukcph gksa tc rd lk¡lsu dqN eq[k ls dguk

lqu dj ^fujatu* dh ckrsa[kqy x;h vUnj dh vk¡[ksagks x;k vc rRo n'kZu[kqn NwVk O;FkZ ?k‘kZ.k

Ikkuk cpk u vc dqNUk NksM+uk gh gS dqNCkl izHkq gh gSa lc dqNgS clk tks ?kV&?kV esaA

vkReeaFkueSa gh gw¡ fujatu Rkw [kkstrk ftls Fkk

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

Page 99: AnandDhara 2010

9999999999oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

N¡V jgh gS /kq¡/kLkqy> jgs gSa fopkj rUrq^bZ'kkokL;fena* dk vFkZYksus yxk gS foLrkj

bZ'oj loZ= gS fojkftrijkx+ dslj ds lax:{k QVsgky Vgyrk gSHkhM+ Hkjh lM+dksa ij

D;ksa ugha ns[k ikrs rqefdyksy djrh ygjksa esa mlsuj gks] cuks ukjk;.kmM+sy nks ân; dy'k

R;kx dj {kqnz gs; Ñi.krkHkko fpeVs ls xzg.k dj HkfDr/;ku ds pwYgs esa j[kdjXkkvks pSrU; egkizHkq ds xhr

n'kZd cuks] lk{kh cuksbZeku rqyk ij ckjEckj rqyks[kksV vxj jg tk,xhfQj lalkj esa ys vk,xh

'kkL=ksa] iksfFk;ksa dks myV nks;s lHkh gSa [kkyh ?kM+sIkzseef.k vxj feys rqEgsafQj lk/ku dh t:jr ugha

R;kx dj bgykSfdd oklukdjks vartZxr dh ;k=keukvks lw[ks esaa nhokyhcjlkvks izpaM Tokyk ij ikuh

pkgus ls dqN ugha feyrkNksM+ nks fQj lc rsjk gSLke>kus ls dksbZ ugha le>rkfLFkj gks tkvks] fQj ns[kks] lkeus lcsjk gSA

lR; ek= czã fu‘Bkizfr‘Bk 'kwdjh fo‘Bk ----

eku&lEeku dh [kifp;ksa lsizHkq dk NIij ugha NtukT;ksfr&vfHkyk‘kk ls fur fnuEkkrs'ojh dks gh Hktuk

izfr‘Bk 'kwdjh fo‘Bk ----

xfr ckyd dh ysukefr ysuk /khjksa dhjfr ek= Jhpj.kksa esa gksvoxfr ;gh gS ohjksa dh

izfr‘Bk 'kwdjh fo‘Bk ----

mUekn /keZ dh ugha HkyhpkVqdkjksa dh bZ'oj vky; esa ugha pyhgjs uksVksa dh {kqnz ek;k lsikvksxs dSls izHkq dh xyh

izfr‘Bk 'kwdjh fo‘Bk ----

e/kqj Hkkoksa ls [kqn dks ltkvks^uke* jV ih tkvksvc FkksM+k [kqn dks :ykvksvgadkj dh tM+ dks xykvks

izfr‘Bk 'kwdjh fo‘Bk ----

prq% lw= ij djks euubZ'k pj.k esa yxs yxudqlax dqo`fÙk dk gks ngufuf'k fnu gks izHkq Hktu

izfr‘Bk 'kwdjh fo‘Bk ----

vkLFkk dh tc csy yxs;g nsg fQj rc tsy yxsrM+i&rM+i HkDr iqdkjsdSlk vn~Hkwr esy yxs----pyks izHkq dk n'kZu dj ysadhpM+ esa vc D;ksa lusave`r&dq.M miyC/k gqvk gSD;ksa u gesa ^vk:f.k* cusaizfr‘Bk 'kwdjh fo‘Bk ----

izfr‘Bk 'kwdjh fo‘Bk

vkReeaFku [kksV vxj jg tk,xh fQj lalkj esa ys vk,xh

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

Page 100: AnandDhara 2010

100100100100100oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

;YyC/kok iqeku~ fl)ks Hkofr] ve`rks Hkofr] r`Irks Hkofr AA4AAftldks ¼ije izse:ik vkSj ve`r:ik HkfDr dks½ ikdj euq’; fl) gks tkrk gS] vej gks tkrk gS] ¼vkSj½r`Ir gks tkrk gSA

;RizkI; u fdf@}k™Nfr u ”kkspfr u }sf’V u jers uksRlkgh HkofrAA5AAftlds ¼ije isze:ik vkSj ve`r:ik HkfDr ds½ izkIr gksus ij euq’; u fdlh oLrq dh bPNk djrk gS] ufdlh fcNqM+s O;fDr ;k oLrq ds fy, ”kksd izdV djrk gS] u }s’k djrk gS] u fdlh oLrq esa vklDr gksrkgS vkSj u mls ¼fo’k;Hkksxksa dh izkfIr esa½ mRlkg gksrk gSA

;TKkRok eÙkks Hkofr LrC/kks Hkofr vkRekjkeks HkofrAA6AAftldks ¼ije izse :ik vkSj ve`r:ik HkfDr dks½ tku ¼izkIr½ dj euq’; mUeÙk gks tkrk gS] LrC/k ¼”kkUr½gks tkrk gS] ¼vkSj½ vkRekjke cu tkrk gSA

lk u dke;ekuk fujks/k:iRokr~AA7AAog ¼ije izse:ik vkSj ve`r:ik HkfDr½ dkeuk;qDr ugha gS] D;ksafd og fujks/k Lo:ik ¼R;kxe;h½ gSA

fujks/kLrq yksdosnO;kikjU;kl% AA8AAykSfdd vkSj oSfnd ¼leLr½ deksZa ds R;kx dks fujks/k dgrs gSaA

rfLeéuU;rk rf}jksf/k’kwnklhurk p AA9AAml fiz;re Hkxoku esa vuU;rk vkSj mlds izfrdwy fo’k; esa mnklhurk dks Hkh fujks/k dgrs gSaA

vU;kJ;k.kka R;kxks·uU;rk AA10AA¼vius fiz;re Hkxoku~ dks NksM+dj½ nwljs vkJ;ksa ds R;kx dk uke vuU;rk gSA

Jhen~Hkkxor ¼1@6@39½ esa mYys[k gS &^vgks nsof’kZ/kZU;ks·;a ;RdhfrZa ”kkXZ/kUou%Axk;Uek|fUuna rU«;k je;R;krqja txr~AA*

^vgks ! ;s nsof’kZ ukjnth /kU; gSa] tks oh.kk ctkrs] gfjxq.k xkrs vkSj eLr gksrs gq, bl vkrqj txrdks vkufUnr djrs fQjrs gSaA*

^vFkkrks HkfDra O;k[;kL;ke%^ lw= ls HkfDr lw=dk izkjEHk djrs gq, nsof’kZ nX/k ân;ksa rd HkfDr dh”khry ty o’kkZ dj jgs gSaA

Ukkjn jfpr HkfDr lw= dk laLÑr vkSj fgUnh vFkZizLrqr djrs gq, ^vkuUn/kkjk* xoZ eglwl djrh gSaA

vFkkrks HkfDra O;k[;kL;ke% AA1AAvc ge HkfDr dh O;k[;k djsaxsA

Lkk RofLeu~ ijeizse:ik AA2AAOkg ¼HkfDr ½ bZ”oj ds izfr ije izse:ik gSA

ve`rLo:ik p AA3AAvkSj ve`rLo:ik Hkh gSA

nsof’kZ ukjn ,d ,sls dkjd iq:’k gSa tks bZ”k vorkj ds ln`”k lalkj esa le;&le; ij yksd dY;k.kkFkZizdV gksrs gSaA vkfoHkkZo dky ls gh ;s eqDr gksrs gSa vkSj yksxksa dks bZ”ojkfHkeq[k djuk budk ,dek= mgs”;gksrk gSA

Ukkjn HkfDr lw=

nsof’kZ ukjn

Page 101: AnandDhara 2010

101101101101101oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

yksds osns’kq rnuqdwykpj.ka rf}jksf/k’kwnklhurkAA11AA

ykSfdd vkSj oSfnd deksaZ esa Hkxoku~ ds vuqdwy deZ djuk gh mlds izfrdwy fo’k; esa mnklhurk gSA

Hkorq fu”p;nk<+;kZnw/oZa ”kkL=j{k.ke~AA12AAn`<+ fu”p; ¼vykSfdd izse izkfIr dk½ gks tkus ij Hkh Hkxoku ds vuqdwy ”kkL=ksDr deZ djus pkfg;sA

vU;Fkk ikfrR;k”kV;k AA13AA¼”kkL=ksDr deZ ugha djus ls½ ifrr ¼fxj tkus½ gks tkus dh ”kadk ¼lEHkkouk½ gSA

yksdks·fi rkonso fdUrq HkkstukfnO;kikjLRok”kjhj /kkj.kkof/k AA14AAcká Kku ”ks’k jgus rd ykSfdd deZ fof/kiwoZd lEié gksus pkfg,A Hkkstukfn dk;Z rks”kjhj ds jgus rd gksrs jgsaxsA

rYy{k.kkfu okP;Urs ukukerHksnkr~AA15AAvc fHké&fHké erkuqlkj ml ¼izsek HkfDr½ ds y{k.k dgs tkrs gSaA

iwtkfn’ouqjkx bfr ikjk”k;Z%AA16AAegf’kZ ijk”kj iq= JhO;klth ds vuqlkj Hkxoku~ dh iwtk esa vuqjkx dk gksuk HkfDr gSA

dFkkfnf’k~ofr xxZ%AA17AAJh xxkZpk;Z ds vuqlkj Hkxoku~ dh dFkk esa vuqjkx dk gksuk HkfDr gSA

vkRejR;fojks/ksusfr ”kkf.MY;% AA18AAegf’kZ ”kkf.MY; ds vuqlkj vkRejfr ds vfojks/kh fo’k; esa vuqjkx dk gksuk HkfDr gSA

ukjnLrq rnfiZrkf[kykpkfjrk rf}Lej.ks ije O;kdqyrsfr AA19AAnsof’kZ ukjn ds vuqlkj leLr deksaZ dks Hkxoku dks viZ.k djuk vkSj Hkxoku~ dk FkksM+kHkh foLej.k gksus ls ije O;kdqy gksuk HkfDr gSA

vLR;soesoe~ AA20AABhd ,slk gh gSA

¼nsof’kZ ukjn us méhlosa lw= esa cryk;k fd leLr deksaZ dks Hkxoku dks viZ.k djuk vkSj Hkxoku dk FkksM+kHkh foLej.k gksus ls ije O;kdqy gksuk HkfDr gSA bl chlosa lw= esa mDr fl)kUr dh n`<+rk fn[kykus dsfy, dg jgs gSa fd oLrqr% HkfDr dk ;gh Lo:Ik gSA½

;Fkk otzxksfidkuke~ AA21AAtSls oztxksfi;ksa dh HkfDr A¼nsof’kZ ds vuqlkj ozt dh xksfi;ksa us ftl izdkj viuk loZLo JhÑ’.k dks lkSai fn;k Fkk ogh izsekHkfDr dklPpk mnkgj.k gSA

bl izsekHkfDr esa b’V ds ekgkRE; Kku dh Le`fr vo”;eso jguh pkfg, vU;Fkk bls vykSfdd izseugha dgk tk ldrkA Hkxoku~ dh HkfDr vxj muds bZ”ojRo dks fcuk tkus lEié gks rc ;g v/kkseq[khvifo= tkjksa ds ykSfdd izse ds leku gksxkA ckblosa vkSj rsblosa lw= esa blh rF; dks fu:fir djrs gq,nsof’kZ dg jgs gSa ½

r=kfi u ekgkRE;KkufoLe`R;iokn%AA22AAbl voLFkk esa Hkh ¼xksfi;ksa esa½ ekgkRE;Kku dh foLe`fr dk viokn ughaA

Page 102: AnandDhara 2010

102102102102102oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

rf}ghua tkjk.kkfeoAA23AAmlds fcuk ¼Hkxoku dks Hkxoku tkus fcuk fd;k tkus okyk ,slk izse½ tkjksa ds ¼izse ds½ leku gSA

ukLR;so rfLeaLrRlq[klqf[kRoe~AA24AAmlesa ¼tkj ds izse esa½ fiz;re ds lq[k ls lq[kh gksuk ugha gSA

vc izsek HkfDr dh egÙkk cryk jgs gSa nsof’kZ

lk rq deZKku;ksxsH;ks·I;f/kdrjkAA25AAog¼izsek HkfDr½ rks deZ] Kku vkSj ;ksx ls Hkh Js’Brj gSA

Qy:IkRokr~ AA26AAD;ksafd ¼og HkfDr½ Qy :ik gSA

bZ”ojL;kI;fHkeku}sf’kRokn~ nSU;fiz;RokPp AA27AAbZ”oj dks Hkh vfHkeku ls }s’k vkSj nSU; ¼nhurk] lEkiZ.k½ ls fiz;rk gSA¼vFkkZr~ bZ”oj vfHkekuh dk m)kj mls n.M nsdj djrs gSa vkSj nhu lsod dk m)kj mls izse ls xys yxkdj djrs gSaA½

rL;k Kkueso lk/kufeR;sdsAA28AAmldk ¼HkfDr dk½ lk/ku Kku gh gS] fdUgha ¼vkpk;ksaZ½ dk ;g er gSA

vU;ksU;kJ;RofeR;U;s AA29AAnwljs ¼vkpk;ksaZ½ dk ;g er gS fd HkfDr vkSj Kku ijLij ,d nwljs ds vkfJr gSaA

Lo;a Qy:irsfr czãdqekjk% AA30AACkzãdqekjksa ¼lUkRdqekj vkfn vkSj ukjn ds½ er ls HkfDr Lo;a Qy:ik gSAmnkgj.k Lo:Ik vxys nks lw=ksa dk iz;ksx djrs gq, bdrhlosa vkSj cRrhlosa lw= esa nsof’kZ dgrs gSa fdjktx`g ¼jktegy½ dh tkudkjh ls jktk dh izlérk izkIr ugha gksxh vkSj Hkkstu ds lqLoknq gksus ds fo’k;esa tku ysus ls tSls {kq/kk ¼Hkw[k½ ”kkUr ugha gksxh oSls gh HkfDr ds Lo:Ik dks tku ysus ek= ls bZ”oj dhÑik izkIr ugha gksxhA blds fy;s rks HkfDr gh djuh gksxh] HkDr cudj bZ”oj lkehI; izkIr djuk gksxkA

jktx`gHkkstukfn’kq rFkSo n`’VRokr~ AA31AAjktx`g vkSj Hkkstukfn esa ,slk gh ns[kk tkrk gSA

u rsu jktifjrks’k% {kq/kk”kkfUrokZAA32AAu mlls ¼tku ysus ek= ls½ jktk dh izlérk gksxh] u {kq/kk ¼Hkw[k½ feVsaxhA

rLekRlSo xzkák eqeq{kqfHk%AA33AAvr,o ¼lalkj ds ca/ku ls½ eqDr gksus dh bPNk j[kusokyksa dks HkfDr gh xzg.k djuh pkfg,A

rL;k% lk/kukfu xk;UR;kpk;kZ%AA34AAvkpk;Zx.k ml HkfDr ds lk/ku crykrs gSaA

rÙkq fo’k;R;kxkr~ laxR;kxkPp AA35AAog ¼HkfDr lk/ku½ fo’k; R;kx vkSj lax R;kx ls lEié gksrk gSA

Page 103: AnandDhara 2010

103103103103103oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

rfLeaLrTtus HksnkHkkokr~ AA41AA¼D;ksafd½ Hkxoku vkSj muds HkDr esa vHksn gS vFkkZr~ dksbZ Hksn ugha gSA

rnso lk/;rka rnso lk/;rkaAA42AAml ¼egRlax½ dh gh lk/kuk djks] mlh dh lk/kuk djksA

nq%lax% loZFkSo R;kT;% AA43AAnq%lax dk loZFkk gh R;kx djuk pkfg;sA

dkeØks/keksgLe`fr Hkza”k cqf)uk”k loZuk”k dkj.kaRokr~AA44AA¼D;ksafd nq%lax½ dke] Øks/k] eksg] Le`frHkza”k] cqf)uk”k ,oa loZuk”k dk dkj.k gSA

rjaxkf;rk vihes laxkRleqnzk;fUr AA45AAnq%lax ls ;s ¼dke Øks/kknh½ rjax :Ik mRié gksdj Hkh leqnz dk vkdkj xzg.k dj ysrs gSaA

dLrjfr dLrjfr ek;ke~] ;% laxkLR;tfr ;ks egkuqHkkoa lsors] fueZeks HkofrAA46AA¼iz”u½ dkSu djrk gS\ ¼nqLrj½ ek;k ls dkSu djrk gS\¼mÙkj½ tks Ekerkjfgr ¼iq:’k½ leLr laxksa dk R;kx vkSj egkuqHkkoksa dh lsok djrk gSA

;ks fofoDrLFkkua lsors] ;ks yksdcU/keqUewy;fr] fuL=Sxq.;ks Hkofr] ;ksx{kseaR;tfr AA47AATkks futZu LFkku esa jgrk gqvk ykSfdd cU/kuksa dks rksM+dj rhuksa xq.kksa ¼lr~] jt] re½ ls ijs tkdj HkksxrFkk {kse dk Hkh ifjR;kx dj ns ¼ogh rjrk gS] nqLrj ek;k ls ogh rjrk gS½ A

;% deZQya R;tfr] dekZf.k laU;L;fr rrks fu}ZU}ks Hkorh AA48AATkks deZQy rFkk deksaZ dk Hkh R;kx djrk gS vkSj vUrr% }U} jfgr gks tkrk gSA

osnkufi laU;L;fr] dsoyefofPNUukuqjkxa yHkrsAA49AAtks osnksa dk Hkh R;kx dj v[k.M HkxoRizse izkIr dj ysrk gS ¼ogh rjrk gS] nqLrj ek;k ls ogh rjrk gS½ A

l rjfr l rjfr l yksdkaLrkj;frAA50AAog rjrk gS] og rjrk gS] og yksdksa dks rkj nsrk gSA

vO;ko`r Hktukr~ AA36AAv[k.M Hktu ls ¼HkfDr lk/ku½ lEié gksrk gSA

yksds·fi Hkxon~xq.kJo.kdhrZukr~AA37AAyksdlekt esa Hkh Hkxor~&xq.k&Jo.k vkSj dhÙkZu ls ¼HkfDr lk/ku½lEié gksrk gSA

eq[;rLrq egRÑi;So HkxoRÑikys”kk}k AA38AAeq[;r% ;g ¼izse HkfDr½ egkiq:’kksa dh Ñik ls vFkok fdf@rHkxoRÑik ls gksrk gSA

egRlaxLrq nqyZHkks·xE;ks·eks?k”p AA39AAegkiq:’kksa dk lax nqyZHk] vxE; vkSj veks?k gSAA

yH;rs·fi rRÑIk;So AA40AAml ¼Hkxoku~½ dh Ñik ls gh ¼egRiq:’kksa½ dk lax Hkh feyrk gSA

Page 104: AnandDhara 2010

104104104104104oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vfuoZpuh;a izseLo:Ik~ AA51AA

izse ds Lo:Ik dk c[kku ugha fd;k tk ldrkA izse dk Lo:Ik vfuoZpuh; gSA

eqdkLoknuor~ AA52AAxw¡xs ds Lokn dh rjg ¼vfuoZpuh;½ gSA

izdk”;rs Dokfi ik=sAA53AAfdlh&fdlh ;ksX; ik= esa gh ,slk izse izdV gksrk gSA

xq.kjfgra dkeukjfgra izfr{k.ko/kZekuefofPNéa lw{erjeuqHko:ie~AA54AA;g izse xq.k vkSj dkeuk jfgr gSA ;g izfr{k.k c<+rk gSA blesa foPNsn ugha gS vFkkZr~ bldh fujUrjrk cuhjgrh gSA ;g lw{e ls Hkh lw{e gS vkSj vuqHko:Ik gSA

rRizkI; rnsokoyksd;fr rnso J`.kksfr rnso Hkk’k;fr rnso fpUr;frAA55AAbl izse dks ikdj ¼izseh½ bl izse dks ns[krk lqurk] o.kZu djrk vkSj fpUru djrk gSA

xkS.kh f=/kk xq.kHksnknkrkZfn Hksnk}kAA56AAxkS.kh HkfDr xq.kHksn rFkk vkrkZfnHksn ls rhu izdkj dh gksrh gSA ¼lkfRodh xkS.kh HkfDr & 1- ikiuk”k dkmÌs”;] 2- deZQyksa dks Hkxoku dks viZ.k djuk 3- Hkxon~ iwtu dks dÙkZO; ekuukAjktlh xkS.kh HkfDr & fo’k;] ;”k vkSj ,s”o;Z izkfIr gsrq izfrek dk iwtu Arkelh xkS.kh HkfDr & fgalk] bZ’;kZ vkSj vgadkj ls dh tkus okyh HkfDr½ A

mÙkjLeknqÙkjLekRiwoZ iw’kkZ Js;k; HkofrAA57AA¼muesa½ ckn ds Øeksa ls igys ds Øe okyh HkfDr dY;k.kdkfj.kh gksrh gSA ¼rkelh dh vis{kk jktlh vkSjjktlh dh vis{kk lkfRodh HkfDr mÙke gSA½

vU;Lekr~ lkSyH;a HkDrkS AA58AAvU; lc dh vis{kk HkfDr lqyHk gSA

izek.kkUrjL;kuis{kRokr~ Lo;a izek.kRokr~AA59AA¼;g½ Lo;a izek.k:Ik gS] blds fy, vU; izek.k dh vko”;drk ugha gSA

”kkfUr:ikRijekuUn:ikP;AA60AAHkfDr ”kkfUr vkSj ijekuUn Lo:ik gSA

yksdgkukS fpUrk u dk;kZ fuosfnrkReyksd osnRokr~AA61AAykSfdd vkSj oSfnd ¼leLr½ deksaZ dks Hkxoku dks viZ.k dj pqds HkDr dks yksdgkfu dh fpUrk ugha djuhpkfg,A

u rn~fl)kS yksdO;ogkjks gs;% fdUrq QyR;kxLrr~ lk/kua p dk;ZesoAA62AAHkfDr esa flf) izkIr gksuss rd yksd O;ogkj dk R;kx ugha djuk pkfg,] fdUrq Qy dk R;kx dj mlHkfDr dk lk/ku djuk pkfg,A

L=h /ku ukfLrdoSfjpfj=a u Jo.kh;e~AA63AAL=h] /ku] ukfLrd vkSjs oSjh dk pfj= ugha lquuk pkfg;sA

vfHkekunEHkkfnda R;kT;e~ AA64AAvfHkeku vkSj nEHk vkfn dk R;kx dj nsuk pkfg,A

rnfiZrkf[kykpkj% lu~ dkeØks/kkfHkekukfnda rfLeéso dj.kh;e~AA65AAHkxoku dks leLr vkpkj lefiZr djus ds ckn Hkh ;fn dke] Øks/k vkSj vfHkeku vkfn cps jg x, gks rksmUgsa Hkh Hkxoku ds izfr gh iznf”kZr djuk pkfg,A

Page 105: AnandDhara 2010

105105105105105oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

f=:iHkaxiwoZda fuR;nklfuR;dkUrk HktukReda ok izseSo dk;Ze~] izseSo dk;Ze~AA66AA

rhu ¼Lokeh] lsod] lsok½ :iksa dks Hkax dj fuR; nkl HkfDr ls ;k fuR; dkUrk HkfDr ls isze gh djukpkfg,] isze gh djuk pkfg,A

HkDrk ,dkfUruks eq[;k%AA67AA,dkUr ¼vuU;½ HkDr gh Js’B gSA

d.Bkojks/kjksekapkJqfHk% ijLija yiekuk% iko;fUr dqykfu i`fFkoha p AA68AA,sls vuU; HkDr :¡/ks gq, daB ls ¼daBkojks/k½ jksekafpr vkSj vk¡[kksa ls vk¡lw cgkdj ijLij laHkk’k.k djrs gq,dqy vkSj i`Foh nksuksa dks ifo= djrs gSaA

rhFkhZ dqoZfUr rhFkkZfu lqdehZ dqoZfUr dekZf.k lPNkL=h dqoZfUr ”kkL=kf.k A69AA,sls HkDr rhFkksaZ dks lqrhFkZ] deksaZ dks lqdeZ vkSj ”kkL=ksa dks lr~&”kkL= dj nsrs gSaA

rUe;k% AA70AA¼D;ksafd½ os rUe; gSa A

eksnUrs firjks u`R;fUr nsork% lukFkk ps;a HkwHkZofrAA71AA¼bUgsa ns[kdj½ firjx.k izeqfnr ¼izlé½ gksrs gSa] nsork ukpus yxrs gSa vkSj i`Foh lukFkk gkss tkrh gSA

ukfLr rs’kq tkfrfo|k:Ik dqy/ku fØ;kfnHksn%AA72AAmuesa ¼HkDrksa esa½ tkfr] fo|k] :Ik] dqy] /ku vkSj fØ;kfn dk Hksn ugha gSA

;rLrnh;k% AA73AAD;ksafd ¼HkDr½ muds ¼Hkxoku~ ds½ gh gSaA

oknks ukoyEC;% AA74AA¼HkDr dks½ okn fookn ugha djuk pkfg,A

ckgqY;kodk”kknfu;rRokPpAA75AAD;ksafd ¼okn&fookn½ ckgqY; dk vodk”k gS vkSj og vfu;r gSA ¼okn&fookn yEck [khapus ij Hkh fdlhlqLi’V fl)kUr dk l`tu djus esa l{ke ugha gS blfy, HkDr dks okn&fookn ugha djuk pkfg,A½

HkfDr”kkL=kf.k euuh;kfu rnqn~cks/kd dekZ.;fi dj.kh;kfuAA76AA¼izsekHkfDr gsrq½ HkfDr”kkL= ds euu ds lkFk&LkkFk oSlh izsj.kk iznku djus okys dk;Z Hkh fd, tkus pkfg,A

lq[knq%[ksPNk ykHkkfnR;Drs dkys izrh{;ek.ks {k.kk)Zefi O;FkZa u us;e~AA77AAlq[k] nq%[k] bPNk rFkk ykHk vkfn ds R;kx dh izfr{kk esa vk/kk {k.k Hkh O;FkZ ¼HkfDr dk;ksaZ ds fcuk½ ughafcrkuk pkfg,A

vfgalklR;”kkSpn;kfLr D;kfn pkfj«;kf.k ifjikyuh;kfuAA78AA¼HkDr dks½ vfgalk] lR;] ”kkSp ¼ifo=rk½ n;k rFkk vkfLrdrk vkfn lnkpkjksa dk ikyu djuk pkfg,A

loZnk loZHkkosu fuf”pfUrrSHkZxokuso Hktuh;% AA79AAlHkh le; loZHkko ls fuf”pr gksdj Hkxoku dk Hktu gh djuk pkfg,A

l dhR;Zeku% ”kh?kzesokfoHkZofr vuqHkko;fr p HkDrku~ AA80AAos Hkxoku~ ¼izseiwoZd½ dhfrZr gksus ij ”kh?kz gh izdV gksdj HkDrksa dks viuk vuqHko djk nsrs gSaA

f=lR;L; HkfDrjso xjh;lh] HkfDrjso xjh;lh AA81AArhuksa ¼”kkjhfjd] okfpd] ekufld½ lR;ksa esa HkfDr gh Js’B gS] HkfDr gh Js’B gSA

Page 106: AnandDhara 2010

106106106106106oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

xq.kekgkRE;klfDr :iklfDr iwtklfDr Lej.kklfDr nkL;klfDrl[;klfDr dkUrklfDr okRlY;klDR;kRefu osnuklfDrrUe;rklfDr ijefojgklfDr:ik ,d/kkI;sdkn”k/kk HkofrAA82AA

;g izse:ik HkfDr ,d gksdj Hkh fuEu X;kjg izdkj dh gksrh gS&1- Xkq.kekgkRE;klfDr] 2- :iklfDr ] 3- iwtklfDr 4- Lej.kklfDr5- nkL;klfDr 6- l[;klfDr 7- dkUrklfDr 8- okRlY;klfDr9- vkRefuosnuklfDr 10- rUe;rklfDr vkSj11- ije fojgklfDr & bl izdkj ls X;kjg izdkj dh gksrh gSA

bR;soa onfUr tutYifuHkZ;k ,derk% dqekjO;kl”kqd”kkf.MY;xxZfo’.kqdkSf.MU; ”ks’kks)ok:f.kcfy guqefn~oHkh’k.kkn;ks HkDR;kpk;kZ% AA83AAdqekj ¼luRdqekjkfn½ osnO;kl] ”kqdnso ”kkf.MY;] xxZ] fo’.kq] dkSf.MU;] ”ks’k] m)o] vk:f.k] cfy] guqeku~]foHkh’k.k vkfn HkfDr rRo ds vkpk;Zx.k yksxksa dh fuUnk&Lrqfr dk dqN Hkh Hk; u dj ¼lc½ ,der ls ,slkgh dgrs gSa fd ¼HkfDr gh loZJs’B gS½ A

; bna ukjn izksDra f”kokuq”kklua fo”oflfr J)Ùks l izs’Ba yHkrs l isz’Ba yHkrs AA84AATks bl ukjnksDr f”kokuq”kklu esa fo”okl vkSj J)k djrs gSa os fiz;re dks ikrs gSa] os fiz;re dks ikrs gSaA

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

ek¡ vfEcdk Hkokuh] vkeh

Page 107: AnandDhara 2010

107107107107107oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

xk;=h eafnj lkFkuh% lnkuUn ckck

vkuUn/kkjk ije g"kZ ds lkFk bl olUr ioZ ,oa vkpk;ZJh th ds tUe 'krkCnh ds volj ij lnkuUn thds thou ij FkksM+k Ádk“k Mkyus dk Á;kl dj jgh gSA lnkuUn ckck vkpk;ZJh ds lw{e ekxZn“kZu ,oalaj{k.k esa thou ds ifo= y{; esa {k.k&{k.k Ásfjr]laof)Zr ,oa vxzlj gks jgs gSa & lEiknd e.My

thou dks vkpk;ZJh ds Jhpj.kksa esa lefiZr dj muds crk;s ekxZ ij yxk fn;sA thou dksri&lk/kuk esa yxk fn;sA 324 xkso/kZu ifjØek dk ozr ys fy;kA vius deksZa dks Ánf{k.kk ds ril esatykus dk ozr ysdj 'kq: dj nh ;gk¡ isM+ ds uhps fuR; xq:th dk iwtk vpZuk ,oa viuk ri&vuqla/kkuA

;g txg tgk¡ vc ,d NksVk lk dejk cuk gS] 25&30 lky igys ;g ,d vR;Ur chgM+ txgFkkA jkst ;gk¡ vlkekU; ?kVukvksa ls vklikl ds yksx ihfM+r FksA

ckck ;gk¡ isM+ ds uhps viuh lk/kuk 'kq: dj fn;sA buds ;gk¡ ig¡qpus ij Øe“k% vlkekftdxfrfof/k;k¡ [kRe gks xbZA le; ds lkFk ;gk¡ ij >ksiM+h cu x;kA

ckck vius nSfud dk;ksZa dks djrs gq;s vkpk;ZJh ds crk;s lk/kukvksa dks fd;k gS ,oa vius xq: dhÁR;sd ok.kh dks v{kjr% lgh ik;k gSA vius xq# ls mudk rkj bl rjg ls tqM+k gS ekuksa Lo;a xq: budsvUr%LFkyh esa fojkteku gSaA

loZizFke nknk xq# ,oa xq#lÙkk dks dksfV&dksfV J)klqeuA iqu% tUe 'krkCnh ds ije iquhr volj ij osnewfrZriksfu"B iañ Jhjke 'kekZ vkpk;Z ,oa oanuh;k ekrk Hkxorhnsoh 'kekZ ds ifo= ikn~ineksa esa 'kr~&“kr~ ueuA vf[kyxk;=h ifjokj dks gkfnZd c/kkbZ;k¡A

^^va/kdkj fdruk Hkh l?ku D;ksa u gks] nhid dh ,dckÙkh mls yydkjrh gSA ifjfLFkfr;ksa dh fo"kerk ns[kdjl`tu ds eq[k ij efyurk D;ksa\^^ & iañ Jhjke 'kekZ

va/kdkj esa cq>rs gq;s thou (dkes“oj 'kekZ) dksÁdk“k dh fdj.k fey xbZA cl rR{k.k thou esa ?kfVr gksx;k ØkafrA dkes“oj 'kekZ (lnkuUn ckck) py iM+s viusy{; dh vksjA if=dk ds pUn okD; tSls bUgha ds fy,Ásf"kr FkhA

iañ Jhjke 'kekZ vkpk;Z] nknk xq# ,oa oanuh;k ekrk Hkxorh nsoh 'kekZ

dqN fnu ds vuUrj eFkqjk xk;=h ihB vkx;sA fQj xTtq jgsA ;gk¡ dqN fnu fcrkdj varr%fiFkSj vk x;sA >Uuqey ikBd th ckck dks xTtq ls;gk¡ ij lknj ys vk;ss vkSj ckck dks vkJe ds fy,;g txg lefiZr fd;kA

lk/kuk d{klnkuUn ckck

Page 108: AnandDhara 2010

108108108108108oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

lnkuUn ckck] >Uuqey ikBd

vkJe dh >ydh

lnkuUn ckck lnkuUn ckck

Page 109: AnandDhara 2010

109109109109109oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

tUe 'krkCnh osnewfrZ riksfu"B iañ Jhjke 'kekZ

olar ioZ 2011

Page 110: AnandDhara 2010

110110110110110oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ckck ds ri&lk/kuk ls ;g txg vc tkx`r gSA ;g txg ifFkdksa dks viuh vksj cjcl [khapysrk gSA vkt ;gk¡ vkusokys bl txg dks peRdkfjd ekurs gSaA dksbZ Hkh dk;Z “kq: djus ds igys ckckdk vk“khokZn vo“; gh ysrs gSaA

>Uuqey th crkrs gSa fd dHkh&dHkh eghuksa rd ckck ls ckr ugha gksrh gSA fQj Hkh vkarfjdrk,slh gS fd vxj dksbZ leL;k gks rks ckck dks irk py tkrk gS vkSj leL;k dk rqjar fuokj.k gks tkrkgSA

ckck viuk dk;Z iw.kZ dj pqds gSa ,oa ;g ekurs gSa fd nsgR;kx ds dqN lky ckn rd ;gha lw{e:i ls lk/kuk djrs jgsaxsA mUgsa cl ogh Áseh vk¡[ksa ns[k ldsaxh tks fu“Ny fu"diV ,oa “kq) gS ,oa mulsvkarfjdrk ls Áse djrs gSaA

ek¡ xk;=h ,oa xq# o ekrk dh iwtk] nhid dk tyuk;gk¡ vc rd Øe“k% tkjh gSA xkso/kZu Ánf{k.kk dk tksozr fy;k gS bls vHkh rd lizse fuHkk jgs gSaA 308 lsmij Ánf{k.kk dj pqds gSaA

bUgksaus dqN le; igys 9 o"kksZa rd ekSu ozr /kkj.kfd;k ftlls bUgsa larks"kÁn ykHk gqvkA ekSu ozr o"kksZa dkslk/kuk dk loZJs"B le; ekurs gSaA bl ekSu ozr dksdsoy olar iapeh ij gh rksM+rs FksA dkj.k Fkk ije iwT;xq#nso vkpk;ZJh dk tUe fnuA vkt Hkh bl iquhrvolj ij ;gk¡ lgóksa yksx bl ioZ dks fey&tqydjeukrs gSaA ckck iwjs mRlkg ls olar ioZ eukrs gSaA

ckck dh fnup;kZ czã eqgqrZ esa xk;=h mikluk ls“kq: gksrh gSA fu;r le;] fu;r deZ ,oa fu;r LFkku& lQy lk/kuk ds ewy ea= gSaA ckck ;gh lykglk/kdks dks nsrs gSaA

ckck ls geus vkuUn/kkjk ds fy;svk“khoZpu fy;s ,oa lekt ds fy, mudkekxZn“kZu ek¡xkA ckck crkrs gS fd ifjokj esafey&tqydj jguk pkfg,A ifr&iRuh jFkds nks ifg;s dh rjg gSaA ,d Hkh ifg;kvxj u jgs rks jFk py ugha ikrk gSA blrjg ifjokj esa ÁseiwoZd jguh pkfg,A

ek¡ xk;=h dks ekrk ds :i esablfy;s iwtrs gSa fd ek¡ ds ikl d:.kk gS]n;k gS] Áse gSA vxj ge fdlh L=h dksns[ksa rks ekrk Hkko ls gh ns[ksa ,oa gesa ek¡xk;=h dk gh n“kZu gksA

nwljk nq%[k ikdj [kq“kh&[kq“kh vkrk gS ,oa dgrk gS fd vPNk gqvk fd ,slk gks vkSj ckjEckjrqEgkjs “kj.k esa vkrs jgs vkSj fudVrk gesa ÁkIr gksrk jgsA gesa Hkh blh Hkko ds lkFk Hkxoku ds “kj.k esavkuh pkfg,A

vkt fiFkSj esa ;g vkJe vkustkus okys gj yksxksa dks viuh vlhe “kkafr ls viuh vksj [khaprk gS,oa lekt dks ekxZnf“kZr dj jgk gSA

o"kksZa rd ekSu ozr /kkj.k djus ds dkj.kdqN Å¡pk lquus yxs gSa ij bls vPNk gh ekuukgSA dgrs gSa ek¡ xk;=h dgrh gS fd D;k thouesa vkSj dqN dguk lquuk ckdh gS] tks lquuk pkgrs gksA bls os ojnku ds :i esa ekurs gSaA os dgrs gSa fdnks yksx ifjokj ls nq[kh gksdj Hkxoku dh “kj.k esa eafnj vkrs gSa & igyk nq[kh jgrk ,oa Hkxoku dksmykguk nsrk gSA

efgek ”kekZ] bZ“kku] j{kk] lnkuUn ckck

! efgek ”kekZ

Page 111: AnandDhara 2010

111111111111111oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

eqnzk

;gk¡ ftl eqnzk dh ppkZ gksuh gS mlls lkalkfjd lk/ku ugha [kjhns tk ldrsA gk¡] bruk vo”; gS fd ikapHkkSfrd”kjhj dks LoLFk j[kus esa budk ;ksxnku vewY; gSA lkFk gh] ikjekfFkZd vkSj vk/;kfRed ykHk dh n`f’V ls Hkhbudk mi;ksx jkeok.k ds ln`”k gSA

eqnzk vklu dh lgpjh] vUrjax ;k NksVh cgu tSlh gSA lkekU;r% eqnzk nksuksa gkFkksa dh v¡xqfy;ksa dhfo”ks’k fLFkfr ls iznf”kZr dh tkrh gSA vaxwBs dk iz;ksx vko”;d :i ls izR;sd gkFkksa }kjk çnf”kZr eqæk dj&eqnzk^¼gkFkksa }kjk iznf”kZr eqnzk½ esa gksrk gSA

LokuqHko ds vk/kkj ij jksx eqfDr ,oa vk/;kfRed ykHk dh n`f’V ls mi;ksxh vkB eqnzkvksa dk o.kZu fd;k

tk jgk gSA izfrfnu 5&5 feuV dk vH;kl ”kjhj dks vf/kd mtkZoku cukrk gSA lkFk gh es/kk] LEk`fr vkSj ”kjhjdh dk;Zdq”kyrk esa o`f) gksrh gSA

lw;Z eqnzkvukfedk ¼fjax fQaxj] QLVZ fQaxj½ dks eksM+dj mlds u[k ds Åij okys Hkkx dks vaxwBs ds xn~nh okysHkkx ls Li”kZ djkus ls ^lw;Z eqnzk^ dk Hkko mRiUu gksrk gSA ”ks’k rhuksa Å¡xfy;k¡ lh/kh jguh pkfg,A

lw;Z eqnzk dk fu;fer vH;kl vuko”;d pchZ rFkk eksVkis dks de djrk gSA ;g eqnzk ^bujQsf”k;y^ dk dke Hkh djrh gSA izfrfnu de&ls&de 15 feuV dk vH;kl djus ls psgjs dh vkHkk c<rhgSA O;fäRo dks LekVZ ,oa vkd’kZd cukus gsrq ;g eqnzk LkokZf/kd mi;ksxh gSA

Kku eqækbUMsDl fQaxj ¼rtZuh½ dks vaxwBs ds Åijh Hkkx ls Li”kZ djkus ls ^Kku eqæk^ dk Hkko mRiUu gksrk gSA ”ks‘krhuksa vaxqfy;k¡ lh/kh jguh pkfg,A

Øks/k] vfuæk] vfrfuæk] detksj Lej.k ”kfDr] yEcs le; ds ekufld ruko esa ;g eqæk vR;UrykHknk;d gSA bl eqæk dks djus ls iwtk&ikB] Hktu rFkk /;ku esa eu ,dkxz gks ikrk gSA fuR; vk/ks ?kaVsrd bl eqæk dk vH;kl djus ls rhoz xfr ls vk/;kfRed Hkko fodkl gksrk gSA

ok;q eqækrtZuh ds u[k ds Åij okys Hkkx dks vaxwBs dh xn~nh Li”kZ djkus ls ok;q eqæk dk Hkko mRiUu gksrk gSA”ks‘k rhuksa vaxqfYk;k¡ lh/kh jguh pkfg,A

bl eqæk ds vH;kl ls gkFk&iSj ds tksM+ksa esa nnZ] ydok] i{kk?kkr rFkk fgLVhfj;k vkfn jksxksa esaykHk igq¡prk gSA

bl eqæk dk ;ksx ^çk.k eqæk^ ls gks tkus ij jksx foeqfDr ”kh?kz gksrh gSA

çk.k eqækNksVh v¡xqYkh ¼dfuf’Bdk½] vukfedk ¼fjax fQaxj] QLVZ fQaxj½ vkSj vaxwBs ds Åijh Hkkx ijLij ,d lkFkLi”kZ djkus ls ^çk.k eqæk^ dk Hkko mRiUu gksrk gSA ”ks’k nksuksa v¡xqfYk;k¡ lh/kh jguh pkfg,A

çk.keqæk çk.k”kfDr dk dsUæ gSA blls ”kjhj fujksxh jgrk gSA vk¡[kksa ds jksx feVkus ds fy, o p”esds uEcj ?kVkus ds fy, ;g eqæk vR;Ur ykHknk;d gSA

Page 112: AnandDhara 2010

112112112112112oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

o:.k eqæke/;ek ds Åij Hkkx dks vaxwBs ds Hkkx ls Li”kZ djkus ij ^o:.k eqæk^ dk Hkko mRiUu gksrk gSA ”ks‘k rhuksavaxqfYk;k¡ lh/kh jguh pkfg,A

bl eqæk ds vH;kl ls ”kjhj esa ty rRo dh deh nwj gksrh gSA ifj.kker% ty rRo dh deh lsgksus okys jksx ;Fkk jDrfodkj vkSj mlds dkj.k mRiUu peZjksx] ik.Mq jksx ,oa jDrkYirk ¼,uhfe;k½ u’V

gks tkrs gSaA

”kwU; eqæke/;ek ds u[k ds Åij okys Hkkx dks vaxwBs dk xn~nh okyk Hkkx Li”kZ djkus ls ^”kwU; eqæk^ dk Hkko mRiUugksrk gSA ”ks’k rhuksa vaxqfYk;k¡ lh/kh jguh pkfg,A

bl eqæk ds vH;kl ls dku dk nnZ feV tkrk gSA dku esa ls eokn fudyus vFkok cgjsiu dhf”kdk;r gksus ij bl eqæk dks 4 ls 5 feuV rd çfrfnu djuk pkfg,A

i`Foh eqækdfuf’Bdk ¼NksVh v¡xqYkh½ dks vaxwBs ds Åijh Hkkx ls Li”kZ djkus ls ^i`Foh eqæk^ dk Hkko mRiUu gksrk gSA”ks‘k rhuksa v¡xqfYk;k¡ lh/kh jguh pkfg,A

”kkjhfjd nqcZyrk nwj djus ds fy,] ubZ rktxh o LQwfÙkZ ds fy, ;g eqæk ykHknk;d gSA blls rstc<+rk gSA

fyax eqæknksuksa gkFkksa dh v¡xqfYk;k¡ ijLij Hkhapdj vUnj dh vksj jgs gq, v¡xwBs dks Åij dh vksj lh/kk j[kus ls^fyax eqæk^ dk Hkko mRiUu gksrk gSA

bl eqæk dk vH;kl ”kjhj esa m’.krk dh o`f) dj ”okl jksx rFkk dQkfn dk uk”k djrk gSA

eqæk dk vH;kl lq[kklu] vn~/kZ in~eklu ,oa in~eklu esa ls fdlh ,d ds lkFk ;k cny&cnydj rhuksa ds lkFk fd;k tkuk vk”kkrhr ifj.kke dk gsrq cukrk gSA lkFk&lkFk tkyU/kj] ewy ,oa mM~Mh;ku& bu rhu cU/kksa esa ls ftldk ç;ksx lk/kd ds fy, lqxe ,oa lgt gks] fd;k tkuk pkfg,A eqæk nksuksagkFkksa ls çnf”kZr dh tkuh pkfg,A Vsd ds fy, nksuksa tk¡?kksa dk lgkjk fy;k tkuk pkfg,A otzklu esa Hkheqæk dk vH;kl fd;k tk ldrk gS c”kÙksZ dej] xnZu vkSj flj ,d lh/k esa jgsA

dq.Mfyuh tkxj.k esa lgk;d ;ksxklufr;Zd rkM+klu

fr;Zd rkM+klu ikpu ra= dk lqpk: :Ik ls dk;Z djus esa enn djrk gSA lqcg lcsjs ”kkSpky; tkus lsigys ikuh Ikhdj vH;kl djus ls isV dh dfCt;r nwj gksrh gSA dq.Mfyuh tkxj.k esa bl vklu dhlcyrk ns[kh xbZ gSAfof/k &

• nksuksa iSjksa dks vkil esa feykdj ,dne lh/ks [kM+s gks tk;saA• nksuksa gkFkkssa dh vaxqfy;ksa dks vkil esa Q¡lkdj gFksfy;ksa dks flj ds ,dne Åij j[kdj] nksuksa

Hkqtkvksa dks Åij dh vksj viuh ”kfDr ds vuqlkj [khaps ;k rkusaA

! pUæ”ks[kj *vkuUn*

Page 113: AnandDhara 2010

113113113113113oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

• vc vius ”kjhj dks ,d ckj iwjk nk;ha vksj >qdk;sa vkSj ,d ckj iwjk ck;ha vksj >qdk;saA• ck¡;sa&nk¡;sa >qdrs oDr ”okl dks NksM+saA

vko`fr & bl vklu dks ,d le; esa vkB ls nl ckj djsa Alko/kkfu;k¡ & ”kjhj dks >Vdk u yxs] ;g /;ku j[kuk vko”;d gSA

• vc vius ”kjhj dks ,d ckj iwjk nk;ha vksj >qdk;sa vkSj ,d ckj iwjk ck;ha vksj >qdk;saA• ck¡;sa&nk¡;sa >qdrs oDr ”okl dks NksM+saA

vko`fr & bl vklu dks ,d le; esa vkB ls nl ckj djsa Alko/kkfu;k¡ & ”kjhj dks >Vdk u yxs] ;g /;ku j[kuk vko”;d gSA

”kkS;kZludq.Mfyuh tkxj.k esa ”kkS;kZlu dk Hkh vxz.kh egRo gSA bl vklu dks djus ls ru&eu esa ”kkS;Z

dk Hkko izdV gksrk gS blfy, bls ”kkS;kZlu dgk tkrk gSA bls djus okys O;fDr dk vkRecy lkS xq.kkc<+ tkrk gSA lkFk gh mlesa mtkZ] LQwfrZ rFkk rktxh dk lapkj gksrk gSAfof/k &• ,d iSj dks ?kqVuksa ls eksM+dj ,M+h dks xqnk }kj ds uhps fVdk;saA• nwljs iSj dks ?kqVus ls eksM+dj iSj dh tka?k ij j[k nsaA• nksuksa gkFkksa dks ueLdkj dh eqnzk cukdj vius flj ij vkjke ls j[k nsaA• dej vkSj xnZu ,d lh/kh js[kk esa jgs] bldk /;ku j[ksaA• ”okl&iz”okl fØ;k lkekU; <+ax ls lEié djsaA• vof/k & iUnzg feuV ls iSrkyhl feuV rdA

”okl fu;a=.k rFkk izk.kk;ke gsrq loksZi;qDr vklu gSA rhu eghus rd fu;fer vH;kl djus lsdq.Mfyuh dk vk/kkj pØ ^ewyk/kkj* tkx`r gks tkrk gSA

Oktzklu lg HksdkluOktzklu vkSj Hksdklu ¼es<+d vklu½ nksuksa dk vkxs&ihNs ik¡p&ik¡p feuV vH;kl djus ls ,d

lIrkg esa gh dq.Mfyuh ”kfDr tkx`r gks tkrh gSA ,d eghus ds vH;kl ds Ik”pkr~ ewyk/kkj dk tkxj.kgksus yxrk gSA ,d ckr iqu% ikBdksa ls dguh gSA dq.Mfyuh tkxj.k ds fy, fd, tkus okys iz;kl¼lRdk;Z] Hktu xk;u] izk.kk;ke ,oa vklu] R;kx Hkko dks c<+kok nsuk vkfn½ fujUrjrk dh ek¡x djrs gSaA*dqN fnu fd;k vkSj fQj NksM+ fn;k* dh ”kSyh ;gk¡ dkjxj fl) u gksxhA

Ckgjgky otzklu vkSj es<+d vklu ls cPPkk&cPpk ifjfpr gSA yMfd;k¡ rks vf/kdka”kr%v)Z otzklu esa gh cSBdj lhuk&fijksuk djrh gSaA es<+d dh rjg dqN mNy dj pyuk NksVs cPpksa dkfiz; [ksy gSaA fQj Hkh otzklu dk laf{kIr foospu izLrqr gS &

lq[kklu esa cSB tk,¡Avc ik¡okas dks ihNs dh vksj eksM+saA”kjhj dk Hkkj ,M+h vkSj iats ds chp esa gksAdej rFkk ihB lh/kh jgsAvk¡[kksa dks ifjfLFkfr ds vuqlkj cUn rFkk [kqyk j[kuk gksrk gSAnksuksa gkFk nksuksa ?kqVuksa ij j[k nsa vkSj viuk /;ku ”okl ij yxk;s j[ksaA

^Hksdklu* ds fy, ”kkSp dh fLFkfr esa cSB tk;saAnksuks gkFk iats QSykdj vkxs j[ksaA vc ,M+h dks mBk dj nksuksa iatksa ij Hkkj nsaA vc es<+d dh rjg Qqnd&Qqnd dj vkxs c<+saA dq.Mfyuh tkxj.k gsrq fd, tkus okys lHkh vklu [kkyh isV dh fLFkfr esa gh fd, tkus

gSaA! pUæ”ks[kj *vkuUn*

Page 114: AnandDhara 2010

114114114114114oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ldkjkRed ifjoÙkZu ds chl lw=

Tkhou 'kSyh esa ldkjkRed ifjoÙkZu dk nkSj lEiw.kZ fo'o esa vkjEHk gks pqdk gSA foosd'khy izk.kh gksus dsukrs blls fujis{k jg ikuk u rks lgt gS vkSj u ;qfDrlaxrA ruko eqDr ,oa vkuUn;qDr thou gsrqlkFkZd igy vko';d gSA vkb, ns[ksa] thou esa vkuUn dh o"kkZ dk nSfud mRikn c<+kus ds fy, D;kfd;k tkuk laHko gS &

• fdlh ,d nq'eu dks ekQ dj ldrs gSaA fopkjxr vkSj O;ogkjxr cqfu;knh erHksn dks Hkqykus;kR;kxus dk lkgl fn[kkdj ge vkuUn&o"kkZ dh vf/kd mEehn vo;'eso dj ldrs gSaA

• viuh fdlh ,d cqjh vknr dks NksM+ ldrs gSaA fu"i{k gksdj laosnu'khyrk ds lkFk vius thoudk fo'ys"k.k djsaA rRi'pkr~ lcls vf/kd dpksVus okys fdlh ,d cqjh vknr dks NksM+ nsaA

• LokLF; izkfIr dh fn'kk esa lkFkZd igy djsa vkSj bekunkjhiwoZd mls fuHkkus esa layXu gks tk,¡A

• viuksa dh fdlh ,d f'kdk;r dks ges'kk ds fy, viuh ftUnxh ls nwj djsa vkSj vkuUn dhckfj'k esa Hkhxus dk volj izkIr djsaA

• vius lxs&lacaf/k;ksa dks NksVs&NksVs voljksa dh ryk'k dj migkj nsa rFkk mudh [kq'kh dksc<+kdj [kqn Hkh vkufUnr gks tk,¡A

• viuksa dks vkt ls vf/kd le; nsuk izkjEHk djsaA ;s vius lxs&lacaf/k;ksa rFkk iM+ksfl;ksa dsvfrfjDr vU; Hkh gks ldrs gSa ftUgsa vki vius ân; ds T;knk djhc eglwl djrs gksaA

• izR;sd lIrkg ,d u;h fdrkc vkn~;Ur ¼Hkwfedk rFkk izkôFku ls ysdj vfUre i`"B rd½ i<+asAvkt ds nkSj esa Kku dk uohuhdj.k T;knk vko';d gks pyk gSA vr% u;s fopkjksa dks vius thouesa dk;Z djus nsaA

• ^gsiuhax* dks ^Mqbax* ls T;knk egRo nsaA nwljs 'kCnksa esa ^djus* ls T;knk ^gksus* esa fo'okl djsaA

• [kqyh vk¡[kksa ls nenkj liuk ns[ksa vkSj mls iwjk gksrs gq, eglwl Hkh djsaA

• {kek ek¡xus dh 'kfDr dks c<+k;sa vkSj blds peRdkjiw.kZ ifj.kke dks xgjkbZ ls eglwl djsaA

• /;ku dks viuh fnup;kZ esa 'kkfey dj ysaA

• lIrkg esa ,d ckj tsc[kpZ fdlh lk/kufoghu foiUu dh lgk;rk esa yxk nsaA

• lM+h&xyh ijEijkvksa dk fojks/k djsaA bl lEcU/k esa lkewfgd izfrjks/k iz.kkyh dk fgLlk cuus dkiz;kl djsaA

• oU; Ik'kq laj{k.k vfHk;ku esa vius Lrj ls ;ksxnku nsaA

• 'kkdkgkj dks izkFkfedrk nsa rFkk ekalkgkj dk R;kx djus dh rS;kjh djsaA

• Hkz"Vkpkj] bZ";kZ] Ny&diV vkfn udkjkRed rFkk dnkpkjiw.kZ O;ogkj dk vfoyEc R;kx djsaA

• oDrk cuus dk iz;kl djsaA

• izfrfnu lPps eu ls ldkjkRed dk;Z ls tqM+s fdlh O;fDr dh iz'kalk t:j djsaA

• i;kZoj.k laj{k.k ds fo'o vfHk;ku ls tqM+saA

• Cksotg cksyuk] T;knk cksyuk] fdlh ds okÙkkZyki ds chp esa cksyuk] vkReiz'kalk ges'kk djrs jgukvkfn vfoosdh ÑR;ksa ls cpsaA

! vkdka{kk >k

Page 115: AnandDhara 2010

115115115115115oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

vjLrw izfl) gks pys FksA nk'kZfud] fo}ku vkSj fpUrd rhuksa dhinoh ikdj nEHkh gks x, FksA vius dks cgqr cqf)eku le>usyxsA xq:j dk ikS/kk gksrk rks NksVk gS ij cM+k daVhyk vkSjtgjhyk gksrk gSA ,d fnu cSBs Fks xq: lqdjkr ds lkeusAlqdjkr vHkh&vHkh cfx;k ls ikS/kksa dh txg vnyk&cnyh djvk;s FksA gkFk esa [kqjih] ekFks ij ilhuk vkSj psgjs ls eqLdku,d lkFk viuh mifLFkfr n'kkZ jgs FksA vjLrw ls jgk u x;kAmUgksaus xq: ls dgk fd xq:th! ckxokuh ds fy, rks vkSj Hkhyksx gSaA [kqnk us bu NksVh phtksa ds fy, vki dks ugha cuk;kgSA lqdjkr us xgjh utjksa ls vjLrw dks ns[kk] fQj [kqjihmldh vksj c<+krs gq, dgk & ^Bhd dgrs gksA vkt ls rqEghaikS/kksa dh ns[kHkky fd;k djks^A

vjLrw dks dkVks rks [kwu ugha A eu dks /kDdk yxkAlkspus yxs fd ns[kks] esjs tSls nqfu;k ds tkus&ekus fo}ku dksfdruk NksVk dke lkSai jgs gSaA lqdjkr le> x;sA eqLdqjkdjcksys fd ftl dke dks rqe NksVk le> jgs gks mlls vkus okysdy esa vukt vkSj lfCt;k¡ mxsaxh tks rqEgkjs tSls fdrusvkfyeksa dks f[kyk&fiyk dj ftUnk j[ksaxhA vjLrw ytk x;s Amudh le> esa ckr vk x;hA mUgksaus xq: ds gkFk ls [kqjihysdj ckxokuh dh ftEesnkjh [kqn laHkky yhA

Ikzsjd izlax1

lqdjkr] vjLrw

vjLrw ls gh tqM+k ;g nwljk izlax muds nEHk dks fi?kykus dk thoUrmnkgj.k gSA leqnz ds fdukjs lqcg&lcsjs Vgyuk vjLrw dk 'kkSdFkkA ,d fnu cM+s gh [kq'kfetkth ls nksuksa gkFk ihNs ck¡/ks /khjs&/khjseLrh ds vkye esa dHkh fdukjs dks] dHkh leqnz ds uhys ikuh dks rksdHkh vkleku dks fugkjrs tk jgs FksA ,dk,d muds iSj :d x;sAmUgksaus ns[kk fd ipkl ikj dk ,d vkneh jsr esa xï+k dj jgk gSAog cM+h gh rUe;rk ls vius dke esa yxk FkkA vjLrw mlds iklx;sA cM+s gh I;kj ls mlds da/kksa dks FkiFkik;k vkSj dgk fd ^tukc!vki ;gk¡ leUnj fdukjs jsr esa xï+k djus ij D;ksa rqys gSaA^

vjLrw

2

ml vkneh us rikd ls tokc fn;k &^leUnj dks bl xï+s esa Hkj nq¡xkA vjLrwBgkdk yxkus yxsA tc lk¡lksa ij dkcwvk;k rks cksys ^vged gksA

D;k dHkh xï+k esa leUnj lek;k gS tks vkt lek,xkA^ ml vkneh ustokc fn;k ^D;ksa ugha lek,xkA tc rqe vius NksVs fnekx esa ijekRek dkslekuk pkgrs gks rks esjk xï+k rks rqEgkjs fnekx ls cM+k gh gSA leUnj Hkhgqvk ijekRek ls NksVkA rks D;ksadj ugha lek,xk xï+s esaA^ vjLrw dk jgklgk naHk Hkh fi?ky x;kA yksV gks x;s pj.kksa esaA dgk & ^nwljs lqdjkr dksvjLrw dk iz.kke gSA^

lqdjkrnks NksVh dgkfu;k¡,d ckj xq: ukud ykgkSj x;sA muds lEeku esa ,d /kudqcsj us 'kkunkj nkor dk vk;kstu fd;kA iwjs'kgj dks nqYgu dh rjg ltk;k x;kA tgk¡&tgk¡ ls xq: ukud dks xqtjuk Fkk ogk¡&ogk¡ lqxfU/kr iq"iksads <+sj fcNk;s x;sA iwjs 'kgj esa b= dk fNM+dko fd;k x;kA brus rjg ds idoku cuk;s x;s ftUgsa ,dckjxh fxu ikuk dfBu FkkA jktlh jFk esa 'kkgh <+ax ls xq: ukud dks vk;kstu LFky ij yk;k x;kA

¼1½

! pUæ”ks[kj *vkuUn*

Page 116: AnandDhara 2010

116116116116116oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

¼2½pkS/kjh j.kfot; flag 'kjkc ihus ds 'kkSdhu FksA eg¡xh ls eg¡xh 'kjkc dh cksryas muds ;gk¡ ekStwn FkhAlkFk esa os Hktuksa ds jfl;k Hkh FksA egrkc uxj esa muds nku ls ntZuksa Hktu eaMfy;k¡ pyrh FkhA jkeyhyk djokuk Hkh mudk 'kkSd FkkA ckgj ls eg¡xh jkeyhyk eaMfy;ksa dks pS= uojk= vkSj 'kkjnh; uojk=esa vko';d :Ik ls cqyokrs FksA tkfgj Fkk Hktu eaMyh vkSj jke yhyk dh O;oLFkk ls tqM+s muds fe=ksa dksmudk bl dnj 'kjkc esa Mwcs jguk ilUn ugha FkkA mUgksaus mudh bl cqjh yr dks NqM+okus ds fy, Hkjldiz;Ru fd, ij ifj.kke dqN Hkh u fudykA mlh chp egrkc uxj esa ,d igq¡ps gq, lk/kq vk;sA pkS/kjh uscgqr vkvks Hkxr dh vkSj viuh ,d nwljh gosyh esa 'kkuks'kkSdr ls mUgsa Bgjk;kA ukSdj&pkdj Hkh lsokgsrq fu;qDr dj fn,A pkS/kjh ds fe=ksa us ,dkUr esa lk/kq ls fou; dh ftlls pkS/kjh ds 'kjkc ihus dh cqjhyr NqM+ok;h tk ldsA

lk/kq egkjkt us dqN lkspk vkSj pkS/kjh ds fe=ksa ds lkFk muds caxys ij x;sA 'kkL= ppkZ vkSjlkekftd uhfr lHkh dk gokyk nsdj mUgksaus pkS/kjh ls izkFkZuk dh fd os vius uke dks cêk yxokus okysbl cqjh pht ls rkSck dj ysaA pkS/kjh us mudh ckr /;ku nsdj lquh fQj /khj Loj esa cksys & ^D;k d:¡egkjkt ! eSa 'kjkc ugha Nks+M ldrkA blus eq>s idM+ j[kk gSA^ lk/kq egkjkt us dqN ugha dgkA flQZbruk dgk fd dy pkS/kjh muds fuokl ij feyus ds fy, vk,¡A nwljs fnu pkS/kjh lk/kq egkjkt ds fuoklij igq¡psA mUgksaus ckgj ls gh lk/kq egkjkt dks vkokt nhA vUnj ls lk/kq egkjkt us tokc fn;k ^eSa ughavk ldrkA eq>s [kEHks us idM+ j[kk gSA^ pkS/kjh vUnj x;sA cM+k gh foLe;dkjh n`'; FkkA lk/kq egkjkt us,d [kEHks dks vius cktqvksa esa tdM+ j[kk Fkk vkSj fpYyk jgs Fks & ^NksM+! NksM+!^ pkS/kjh nax jg x;s AmUgksaus dgk ;g D;k dj jgs gSa egkjktA [kqn gh [kEcs dks idM+s gq, gSa vkSj [kqn gh fpYyk jgs gSa ^NksM+!NksM+!^ vki [kEHks ls vyx D;ksa ugha gks tkrs\ lk/kq egkjkt us dgk & ^^D;k d:¡A [kEHkk NksM+ gh ughajgkA^^ dqN nsj ckn mUgksaus viuh Hkqtk,¡ <+hyh dh] gkFk gVk;s vkSj [kEHks ls vyx [kM+s gks x;s A rRi'pkrpkS/kjh ds ikl vkdj cksys] ^crkvks] [kEHks us eq>s idM+k Fkk ;k eSaus [kEHks dks\^ pkS/kjh us dgk ^og futhZoHkyk dSls idM+ ldrk gSA vkius gh mls idM+k FkkA^ lk/kq egkjkt cksys] ^vc Lo;a gh fopkjiwoZd tkuusdh ps"Vk djks fd 'kjkc us rqEgsa idM+ j[kk gS ;k rqe us 'kjkc dksA^ bruk lqurs gh pkS/kjh dh vk¡[ksa [kqyx;haA og lk/kq egkjkt ds pj.kksa ij fxj iM+kA mldh vk¡[kksa ls vk¡lqvksa dh /kkjk cg fudyhA nksuksa LrC/kls [kM+s FksA vUr esa lk/kq egkjkt us izse ls pkS/kjh dks mBk;k vkSj dgk] ^cl oRl ! rqEgkjs vk¡lqvksa us lnkds fy, rqEgkjh cqjh yr dks /kks MkykA vc 'kjkc dh idM+ ls rqe eqDr gksA^ pkS/kjh ds fe= ;g n`';ns[kdj [kwc izlé gq, A mUgksaus lk/kq egkjkt dh t;&t;dkj dhA

/kuifr [kq'kh ls Qwys ugha lek jgk Fkk A idokuksadh [kw'kcq pkjksa vksj QSy jgh FkhA xq:ukud ds iSjlsB us [kqn /kks;sA fQj mUgsa cM+s pko ls iwN&iwNdj lkjs idoku f[kyk;sA Hkkstu ds Ik'pkr~ xq:ukud us lsB ls ,d lqbZ e¡xokus dks dgkA /kuifrlsB gSjku fd ,d rqPN lwbZ dh dkSu lh t:jrxq:nso dks vku iM+hA [kSj] xq: vkns'k VkyukvlaHko FkkA mlus ukSdjksa dks lc ls vPNh lwbZ ykusdk vkns'k fn;kA dqN nsj esa ykgkSj dh lclsuDdk'khnkj pepekrh lwbZ gkftj FkhA xq: ukud

us og lwbZ ukSdjksa ls ysdj lsB dks c<+k nh A cksys *bls vius ikl lgst dj j[kksA ;g rqEgkjs ikl esjhvekur gSA ejus ds ckn tc ge vkSj rqe ijyksd esa feysaxs ml le; eSa rqels viuh bl vekur dksokil ys yw¡xkA* /kudqcsj HkkSapd gksdj xq: ukud ds psgjs dks ns[kus yxkA mlus dgk *xq:nso! Hkyk ;gdSls laHko gS\ ijyksd esa dksbZ dqN Hkh ugha ys tk ldrkA* xq: ukud us dgk *D;ksa ugha ys tk ldrk\tc rqe uhfr& vuhfr ls bdðk dh xbZ viuh cs'kqekj /ku nkSyr dks ijyksd ys tk ldrs gks rks esjh lwbZD;ksa ugha ys tk ldrs\* lsB us dgk *xq:nso! vktrd ejus ds ckn dksbZ dqN Hkh ugha ys tk ldk gSA*xq: ukud us mÙkj fn;k *fQj D;kssa O;FkZ vuki&'kuki rjhds ls /ku laxzg dj jgs gksA ikjekfFkZd lainklaxzg djks] mUgsa nwljs esa ck¡Vks ftlls bl lalkj esa Hkh 'kkfUr eglwl dj ldks vkSj ijyksd esa Hkh lqdquds gdnkj cu ldksA* lsB dh vk¡[ksa [kqy x;haA vc mls ftUnxh dk lPpk lq[k izkIr gks pqdk FkkA mlusviuh lkjh nkSyr t:jreUnksa esa ck¡V nh vkSj xq: ukud dk f'k";Ro xzg.k dj fy;kA

! pUæ”ks[kj *vkuUn*

Page 117: AnandDhara 2010

117117117117117oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Ikn vkSj nksgs

1Lkkfgc ls lc gksr gSa] cUns rs dNq ukfgaAjkbZ rs ijcr djS] ijcr jkbZ ekbZAA

uk dNq fd;k u dfj ldk] u djus tksx ljhjAtks dNq fd;k lkfgc fd;k] rkrs Hk;k dchjAA

u dNq fd;k u dj lds] ufga dNq djus tksxAtks dNq fd;k lks gfj fd;k] nwtk Fkkis yksxAA

tks dNq fd;k lks rqe fd;k] eSa dNq dh;k ukfgaAdgkSa dgha tks eSa fd;k] rqe gh Fks eq> ekfgaAA

dchj lkfgc

'kCn u i`Foh esa xMS] ty cwMS ufga 'kCnA'kCn u vXuh esa tyS] gok mM+S ufga 'kCnAA1AA

'kCn u dkVs dfV ldS] ekjs ejS u 'kCnA'kCn vkRek tkfu;s] lR; iq:"k dk 'kCnAA2AA

'kCn l`f"V jpr gS] ikyu djrk 'kCnA'kCnS ijy; djr gS] lc esa O;kid 'kCnAA3AA

'kCn jke dk uke gS] jjadkj ;g 'kCnA'kCnS lqj eqfu lc tiSa] lgh&lgh ;g 'kCnAA4AA

'kCn ;FkkjFk cht gS] lc ea=u esa 'kCnA'kCn lcu fljrkt gS] lc dk ekfyd 'kCnAA5AA

'kCn feyS lrxq: ls] gS lcds f<+x 'kCnA'kCnS y[kS dchj tks] lks g~oS tkoS 'kCnAA6AA

ikB djS ekyk tiS] tiS oS[kjh ukeA/keZ vkSj midkj ozr] lq[koS ru dks pkeAA7AA

rhjFk lc ?kqeS pgS] >wyS vkBks ;keAgkSu ¼gou½ djS ru dkfV dS] ikoS ufga foJkeAA8AA

;g ekjx cSdqaB rd] vkokxeu eqdkeAjkekuUnd f'k"; g¡w] uke dchj xqykeAA9AA

jke uke xfr Å¡p vfr] /kquh gks; ,drkjAlUeq[k n'kZu jke ds] rkdks csM+k ikjAA10AA

Ñ".k :Ik rs vki gSa] fo".kq:Ik rs vkiAjke :Ik rs vki gSa] lcS :Ik gSa vkiAA11AA

Ñ".k uke gSa vki gh] fo".kq uke gSa vkiAjke uke gSa vki gh] lcS uke gSa vkiAA12AA

dg dchj dg¡ yfx dg¡w] yhyk vxe vFkkgAvius vki dks y[kr gSa] vius csijokgAA13AA

uke fd /kqfu ijdk'k tsfg] lUeq[k gjne gks;AczãkuUn dgSa mls] tk; nqbZa rsfg [kks;AA14AA

uke :Ik ijdk'k y;] pkjkSa ikoS tkSuAijekuUn dgSa mls] /kU; /kU; tx rkSuAA15AA

,sls laru ds njl] djaS tks izse yxk;ARku eu ds ikrd feVSa] lks ujdS ufga tk;AA16AA

vPNs dqy esa tUe gks] jke uke esa izhfrAlqj eqfu laru ;g dgh] ekuks cpu izrhfrAA17AA

ru eu izse ls tkSu dksbZ] Hkkstu nsa; iok;Apj.kksnd twBu p[kS] lks cSdqaB dks tk;AA18AA

use izse ls tk; dj] tks dksbZ cSBs iklAcksyS ;k cksyS ugha] fur izfr c<+S gqyklAA19AA

vuqHko rsfg gksus yxSa] gksoS jke d nklAdg dchj lqfu yhft;s] ckr dgh ge [kklAA20AA

i<+uk lquuk lc lgh] if<+ lqfu tks dksbZ ys;Alrxq: ls yS 'kCn dks] uke :Ik lc ys;AA21AA

lquuk uke dh /kwuh gSa] i<+uk ns[kkS :IkAikB 'kCn ysuk vgS] 'kwU; esa uke u :IkAA22AA

2

Page 118: AnandDhara 2010

118118118118118oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

fy[kuk ru esa tkr fy[k] Hkhrj&ckgj ,dAlc esa ogh fn[kkb gS] Qjd ijS ufga usdAA23AA

vUnj ewjfr iwft dS] eu fLFkj dfj ysgqArc ckgj dh ewfrZ esa] ogh ewfrZ yf[k ysgqAA24AA

vfer Hkkuq ijdk'k gks] rc tkukS lc ckrArc eu dk ekyk fQjS] dj dk NwVS rkrAA25AA

dguk rc mldk QoS] tks ;k fof/k dks tkuA;g v/;kre Kku gS] tkufga iq:"k egkuAA26AA

dg dchj lk/ku djkS] [kkstkS lrxq: Hkk;Ajke Hkjkslk lR; xfg] cSBs D;ksa vylk;AA27AA

tkdks ns[kSa dke tfl] rkdks rSlsfga ns;Adjeu eu ds vuqlkj gfj] lc thou lqf/k ys;AA28AA

uke :Ik izdk'k y;] tc tkoS dksb ik;SAKku vfXku esa 'kqHk v'kqHk deZ uk'k g~oS tk;AA29AA

! dchj lkfgc

dchj lkfgc

Rku eu yqHkk fy;k gS] ?ku';ke g¡lrs g¡lrssAA1AA

fueZy fd;k fg;k gS] ?ku';ke g¡lrs g¡lrsAA2AA

uwiqj NekNe cktSa] ukpSa gekjs lUeq[kAA3AA

ve`r Ndk fn;k gS] ?ku';ke g¡lrs g¡lrsAA4AA

eqjyh dh rku lqu dS] lq/k cq/k lcS HkqykrhAA5AA

dSlk fgyk fy;k gS] ?ku';ke g¡lrs g¡lrssAA6AA

ftlus fd;k u lqfeju] ekuq"k ds ru dks ik djAA7AA

mlls Hkyk fN;k ¼fo"Bk½ gS] ?ku';ke g¡lrs g¡lrsAA8AA

/kqfu /;ku uwj y; lc] iklS esa gS rqEgkjsAA9AA

Ekqjf'kn feyk fn;k gS] ?ku';ke g¡lrs g¡lrsAA10AA

vc tku dj ds HkkbZ] [kksyks rks rkyk viukAA11AA

lqUnj le; fn;k gS] ?ku';ke g¡lrs g¡lrsAA12AA

dgrs uthj tkuks] ru eu ls izse gks tcAA13AA

lc dk ;gh ft;k gS] ?ku';ke g¡lrs g¡lrsAA14AA

! Jh uthj 'kkg th

?ku';ke g¡lrs g¡lrss

Hkko lc esa eq[; gS] Tkks Hkko dh xgh ysyrkAA1AA

Hkko ls lqfeju djS] izHkq xksn esa fur [ksyrkAA2AA

ijdk'k /kqfu vkS /;ku y;] esa Hkko gh yS isyrkAA3AA

Hkko gh fcf/k xfr dks NsdS] fQj u Hko esa BsyrkAA4AA

Hkko lrxq: dj ds dfj;s] Hkko ru eu esyrkAA5AA

dgrk lQkbZ 'kkg ekuq"k] Hkko fcu nq[k >syrkAA6AA

! Jh lQkbZ 'kkg th

Hkko ls Hkxoku feyrs] Hkko ls eqfu nsorkAA1AA

Hkko lc esa gS f'kjksef.k] Hkko Hko ls [ksorkAA2AA

Hkko ls ijdk'k y; gks] Hkko uke d /ksorkAA3AA

Hkko ls gh /;ku gksoS] Hkko fcf/k xfr NsorkAA4AA

Hkko ls vugn dk lq[k yks] Hkko ve`r isorkAA5AA

Hkko lrxq: dfj ds tkuks] Hkko Hkko d ysorkAA6AA

! Jh [kSfj;r 'kkg th

Page 119: AnandDhara 2010

119119119119119oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

xty

nksgk &iyVw m/kj dks iyfV xs] m/kj b/kj Hkk ,dAlrxq: ls lqfeju fl[kS] Qjd ijS ufga usdAA1AA

pkScksyk & Qjd ijS ufga usd 'kCn iS lqjfr nhUgsaA/;ku /kquh ijdkl] nlk yS :Ik dks phUgsaAAlqj eqfu vkf'k"k nsa;] Hk;s fut dqy ijchusAiyVw dg ru R;kfx] vpyiqj cklk yhUgsaAA1AA

pkSikbZ&thoueqDr ft;fr lc tkukArc gks HkDr :Ik HkxokukAA1AA

lrxq: dk izFkeS dfj /;kukArc ?kV Hkhrj ?kqfl dS gkukAA2AA

tks dksb Hktu fd fcf/k dks tkukAok ls ;g lc ckr crkukAA3AA

'kq) /kkU; gS Hktu [ktkukAiyVw dg lk/kd gks <+kukAA4AA

nksgk &vkiS vki dks tkurs] vkiS dk lc [ksyAiyVw lrxq: ds fcuk] czã ls gks; u esyAA1AA

pkScksyk &czã ls gks; u esy] dFkS laru dh ckuhAyksx dgSa gS fl)] jkg futiqj dh tkuhAAtx esa [kkrhj gksr] vUr esa gks gSjkuhAiyVw lrxq: 'kju] fcuk vU/ks vKkuhAA

ns[kkS uke&izrki ls flyk frjS ty chpAAflyk frjS ty chp] lsr esa dVd mrkjhAukefg ds ijrki ckuju yadk tkjhAAukefg ds ijrki tgj ehjk us [kkbZAukefg ds ijrki cky igykn cpkbZAAiyVw gfj&tl uk lquS] rkdks dfg;s uhpAns[kkS uke&izrki ls flyk frjS ty chpAA

! Jh iyVw lkfgc

Lkqjequ lcds njl gkas] Jh xq: ijHkkoAfnu ij fnu vkuUn gks tSls ru dks rkoAA1AA

lcds ?kj esa /kjs gS] Hkk¡fr Hkk¡fr ds foÙkALkqjfr ykxS 'kCn esa] Rkc ns[kS og fuÙkAA2AA

Jh xq: egkjkt th] jkekuUn gekjAlwjfr 'kCn ds [ksy dks dhUgks txr ilkjAA3AA

! Jh jSnkl th

Jh jSnkl th

Jh iyVw lkfgc

in & uke uke lc dgr gSa] uke u ik;k dks;Auke u ik;k dks; uke dh xfr gS U;kjhAogh 'k[kl dks feys ftUgksaus vklk ekjhA

! Jh iyVw lkfgc

Page 120: AnandDhara 2010

120120120120120oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

in

vkiS viuk [ksy ilkjkAA1AAvkiS ns[kSa vki ns[kkoSa] vkiS djr fcpkjkAA2AAvkiS fujxq.k vkiS ljxq.k] vkiS /;ku lekf/k dks /kkjkAA3AAvkiS uke :Ik gSa vkiS] vkiS ekrq firk ifr nkjkAA4AAvkiS fe= Hkzkr lqr Hkfxuh] vkiS lqrk ukr ifjokjkAA5AAvkiS jke jko.kkS vkiS] vkiS vki dks djr l¡gkjkAA6AAvkiS Ñ".k dal gSa vkiS] vkiS f'k[kk idfj ds ekjkAA7AAvkiS vkoSa vkiS tkoSa] vkiS vki dks djr mckjkAA8AAvkiS dky vdky vki gh] vkiS Kku Hkkuq mft;kjkAA9AAvkiS vxe vikj vki gh] vkiS vdg vdFk lalkjkAA10AAvkiS vFkkg vys[k vki gh] vki vuwi vfer lq[klkjkAA11AAvkiS Lokeh vkiS lsod] vkiS nkrk vkS fHk[k;kjkAA12AAvkiS f'k"; vki gh lrxq:] vkiS Hko vkS [kSougkjkAA13AAvkiS iwtk ikB tK ti] vkiS dgSa djSa ijpkjkAA14AAvkiS vius :Ik iS vkf'kd] ru eu izse djr ,drkjkAA15AAvkiS vius uke dks lqfejSa] vkiS cus 'kCn jadkjkAA16AAvkiS cktk vki ctkoSa] vkiS xk; fj>kougkjkAA17AAvkiS rky] /kquh Loj vkiS] vkiS [kq'kh djSa t;dkjkAA18AAvkiS lk¡djh vkiS dqa<+h] vkiS rkyh dqyqQ fdokjkAA19AAvkiS lq[k nq%[k vkiS lgrs] vkiS tku vtku mnkjkAA20AAvkiS eqfDr HkfDr ri vkiS] vkiS eqn eaxy dj rkjkAA21AAvkiS udZ LoxZ cfu cSBs] vkiS rk esa djr fcgkjkAA22AAmRifr ikyu ijy; vkiS] vkiS lc dqN uhd csdkjk AA23AAcYnhnkl dgSa fcu tkus] ekfu ysa; rs cM+s yckjkAA24AA

! Jh cYyhnkl th vkS?kM+

Jh jSnkl th

leFkZxq: jkenkl

Page 121: AnandDhara 2010

121121121121121oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

¼Ckjgal rky /keky½jke rsjh jpuk vpjt Hkkjhtkdks o.kZu dj lc gkjhAA VsdAA jke---------

ty dh cw¡n ls nsg cukbZ rkesa uj v: ukjhgkFk ik¡o lc vax euksgj Hkhrj izk.k l¡okjh

uHk esa uHkpj tho cuk;s ty esa jps typkjho`{k yrk ou ioZr lqUnj lkxj dh Nfo U;kjh

pk¡n lwjt nksÅ nhid dhus jkr fnol mft;kjhrkjk x.k lc fQjr fujUrj pgw¡ fn“k iou lokjh

_f"k eqfu fu“kfnu /;ku yxkosaYk[k u ldsa xrh lkjh

czãkuUn vuUr egkcybZ“oj “kfDr rqekjhAA

HktuIkjegal Lokeh czãkuUn ds Hktu lk/kdksa dh dq.Mfyuh “kfDr dks tkx`r djus esa lgk;d gaSA buds dqNijekFkZ iwfjr Hktu lk/kdksa rFkk vkuUn/kkjk ds leLr ikBdksa ds dY;k.k gsrq izLrqr gSa&lEiknd e.My

Ckkfgj <+w¡<+u tk er ltuhfi;k ?kj chp fcjkt jgs jhAA VsdAA

Xkxu egy esa lst fcNh gSvugn ckts ckt jgs jhAA1AA ckfgj---

ve`r cjls fctyh peds?kqeV ?kqeV ?ku xkt jgsjhAA2AA ckfgj---

Ikje euksgj rst fi;k dksjfo “kf“k eaMy y.kt jgsjhA3A ckfgj---

czãkuUn fuj[k Nfo lqUnjvkuUn eaxy Nkt jgsjh AA4AA ckfgj---

¼txyk rky 3½

izHkq lc esa lek;k gS lekuk gks rks ,slk gks AAVsdAAdjh lc fo“o dh jpuk jpkuk gks rks ,slk gks AAVsdAA

fcuk lkeku ckfgj ds fcuk gfFk;kj ds dksbZcuk;sa gSa Hkqou lkjs cukuk gks rks ,slk gksAAcht ls nsg dh iSnk cnu ls cht dk gksukpyk;k pØ nqfu;k dk pykuk gks rks ,slk gksAA

dksbZ ikrky ds uhps clk;s tho Hkwry esadksbZ vkdk“k ds Åij clkuk gks rks ,lk gksAA

pk¡n lwjt o rkjksa ds fQjs vkdk“k esa e.Myfcuk vk/kkj ds dksbZ fQjkuk gks rks ,slk gksAA

cukbZ nsg euq"; dh fn;s lc Hkksx ds lk/kuAfcuk midkj ds d:.kk fu/kku gks rks ,lk gksAA

pjkpj lc thou dh djs fur ikyuk iks"k.kldy lalkj dk ekfyd dgkuk gks rks ,slk gksAA

txr ds vkfn ls igys jgs ekStwn vkf[kj esafirk lalkj lkjs dk iqjk.kk gks rks ,slk gksAA

“kj.k esa tho tks vkos feVs lc tky ek;k dsOkks czãkuUn cU/ku ls NqM+kuk gks rks ,slk gksAA

¼xty rky /keky½

Page 122: AnandDhara 2010

122122122122122oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

¼Ckutkjk rky 3½

lc rt dj jkT; lektkcu pys Hkjrjh jktkAA VsdAA lc---

bd foiz vej Qy yk;kAu`Ik jkuh gsrq iBk;k thAru vej gksus ds dktkA cu---

jkuh fut izhre nhukAfru os“;k viZu dhuk thAfQj Hkwirh HksV fojktkA cu---

ftlls ee izse lok;kAlks lsos iq:"k ijk;k thAlc HksVks dqy dh yktkA cu---

eSa ewj[k uj v/khukAufgaa Hktu bZ“k dk dhuk thAczãkuUn o`Fkk lc lktkA cu---

Jh lqUnj nkl th ds inxq: y{k.k

dkgw lkSa u jks"k rks"k dkgw lkSa u jkx nks"k]dkgw lkSa u cSj Hkko dkgw dh u ?kkr gSA

dkgw lkSa u cdokn dkgw lkSa ugha fo"kkn]dkgw lkaS u lax u rkS dksm i{kikr gSA

dkgw lkaS u nq"V cSu dkgw lkaS u ySu nSu]czã dks fopkj dqN vkSj u lqgkr gSA

lqUnj dgr lksbZ bZlfu dkS egkbZl]lksbZ xq:nso tkdS nwljh u ckr gSAA

izse y{k.k Hkfäu ykt rhu yksd dh] u osn dks dskS djSAu lad Hkwr izsr dh] u nso &tPNrs MjSAAlquS u dku vkSj dh] nzlS u vkSj bPNukAdgS u ckr vkSj dh] lqHkfä izseyPNukAA

dcgq¡d g¡lh mfB u`R; djS jksou fQj ykxsAdcgq¡d xnxn daB lcn] fudls ufga vkxsAAdcgq¡d ânS meax cgqr Å¡ps lqj xkoSAdcgq¡d âoS eq[k ekSu xxu tSlks jfg tkoSAA

fpÙk fcÙk gfj lkas yX;ks lko/kku dSls jgSA;g izseyPNuk HkfDr gS] f“k"; lquks ^lqUnj* dgSAA

dkgw vksj ukfg cfg;sTky dks lusgh ehu fcNqjr rtS izku]Ekfu fcuq vfg ¼lk¡i½] tSls thor u yfg;sALokfrfcUnq dks lusgh izxV txr ek¡fg],d lhi nwljks lq pkrdgq dfg;sAAjfo dks lusgh iqfu dey ljksoj esa]lfl dks lusgh gw pdksj tSls jfg;sArSls gh ^lqUnj* ,d izHkq lw¡ lusg tksj]vkSj dqN nsf[k dkgw vksj ukfg cfg;sAA

ifr gh lw¡ izse gks;] ifr gh lw¡ use gks;]ifr gh lw¡ Nse gks;] ifr gh lw¡ jr gSAifr gh gS tX;&tksx] ifr gh gS jlHkksx]ifr gh lw¡ feVS lksx] ifr gh dks tr gSAAifr gh dks X;ku&/;ku] ifr gh dks iqUu nku]ifr gh gS rhFkZLFkku] ifr gh dks er gSAifr fcuq ifr ¼ykt½ ukfga] ifr fcuq xfr ukfga]^lqUnj* ldy fcf/k] ,d ifrczr gSAA

Page 123: AnandDhara 2010

123123123123123oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Jh nhi f=osnh óksr % ^eu dk lEiw.kZ* &foKku % Hkkx 3

• Tkc rd lq[k dh pkg gS] rc rd nq%[k vkidk HkkX; gSA

• Yksfdu thou esa tc rd ck¡Vuk LoHkko ugha gks tkrk gS rc rd thou esa dksbZ cM+h lQyrk ;kvkuUn dh mEehn er j[kukA

• ---- vkSj fdlh dh Hkh ¼nwljs dh½ ghurk txkuk fgalk gSA

• blhfy;s thou esa T;knk ls T;knk dk;Z gksus nsa] djsa erA thou esa ^gsiuhax* egRoiw.kZ gS] ^Mqbax*fouk”kdkjd gSA

• blhfy;s cus ogk¡ rd ¼tgk¡ rd lEHko gks½ vius ewM vkSj jl dks er ekjsaA• lh/ks ”kCnksa esa] ;fn LoHkko esa fLFkr gksuk gS] rks u rks fdlh ls izHkkfor gksuk gS] vkSj u gh fdlh dksizHkkfor djuk gSA• dkSu lk dk;Z LoHkko ls vk jgk gS] vkSj dkSu lk dk;Z LoHkko ls ugha vk jgk gS ] mldk ,dek=yscksjsVjh VsLV gS] vkidk vkuUn A

• LoHkko ls dk;Z djus dk rkRi;Z gS] foijhr fopkj dh iw.kZr% vuqifLFkfrA

• ---- vkSj eu dk fu;e gS fd tSls gh dksbZ oLrq dks og ¼euq";½ iwjh rjg ls Hkksxrk gS] mls og pht O;FkZekywe iM+rh gSA

O;FkZ ekywe iM+rs gh mlls og pht NwV tkrh gSA mls NksM+uh ugha iM+rh gSA og iw.kZrk ls Hkksxusij vius vki NwV tkrh gSA mldk bl oLrq ls NwVuk ^gsIkuhax* gSA thou dk ;g fu;e gS fd euq"; cxSjiDdk vuqHko fd;s dksbZ Hkh oLrq ugha NksM+ ldrk gSA ftl euq"; ls thou esa ftruh Hkh phtsa O;FkZ ekudj NwV x;h gS] mruk gh og /kkfeZd gSA dksbZ Hkh oLrq NwVrs gh] ge viuh vkRek ls] rqjUr viuh nwjh?kVk ysrs gSaA

• cqf)eÙkk tkudkfj;ksa dk tksM+ ugha gSA oju~ cqf)eÙkk gS] phtksa dh vko';drk vkSj O;FkZrkigpkuusokyh vk¡[kA

• thou esa cqf)eku og gS] tks vuko';d oLrqvksa dks igpkuus dh vk¡[k j[krk gS vkSj ew[kZ og gStks vko';d oLrqvksaa dh [kkst djrk jgrk gSA fQj mls gj pht vko';d utj vk gh tkrh gSAog thou Hkj grk'k] fujk'k vkSj vlQy jgrk gSA

• og ¼cqf)eku O;fDr½ rks vuko';d D;k gS mls [kkstrk gS vkSj NksM+rk pyk tkrk gSA D;ksafd ,sls vknehds thou esa tks Hkh vko';d gS] og cpk gh jg tk;sxkA ;gh thou dk] eu dk iDdk fu;e gSA ,slkO;fDr gh thou esa vkuUn vkSj lQyrk ds >aM+s xkM+rk jgrk gSA bl vuko';d oLrqvksa dks ns[kus okyhvk¡[k dks gh ge rhljh vk¡[k dgrs gSaA bl rhljh vk¡[k dks gh euq"; dh ^bUVsfytsUl* dgrs gSaA tks Hkhthou esa vkufUnr gSa] lq[kh gSa] mudh ;g rhljh vk¡[k tx x;h gSA

• cqf)eku euq"; dHkh yksHkh ugha gksrk gS] vkSj yksHkh euq"; dHkh cqf)eku ugha gksrk gS] ;g fu;etkuukA

• cqf)eku euq"; pkSchl ?kaVs vk¡[k [kqyh j[krk gSA 'kk;n dgha ls dqN lh[kus dks ;k le>us dksfey tk,A D;ksafd euq"; lh[krk gS vuqHkoksa lsA vuqHko gh euq"; dks fu[kkjrk gSA

• iwjs gks'k esa vuqHko djuk cqf)eÙkk gSA• fpUrk NksM+us dh dyk lcls cM+h cqf)eÙkk gSA• gj fopkj /keZ esa ck/kk gSA blhfy;s fufoZpkj n”kk /keZ dh vfUre Å¡pkbZ gSA /kkfeZd euq"; ds fy, u rksdqN iki gS] u rks dqN iq.; gSA u rks dqN vPNk gS] u rks dqN cqjk gSA mldh u rks fdlh dk;Z fo”ks’k esa:fp gS vkSj u gh mls fdlh dk;Z ls ijgst gSA /kkfeZd O;fDr rks brus Hkjksls esa thrk gS fd ftl {k.k tksHkh mfpr gksxk] og mlls gks gh tk;sxkA

• Hkkxuk v/keZ gSA /keZ gS :d tkukA /keZ gS og n”kk tgk¡ vkneh dk viuk egRo gS] oLrq dk ughaA• Tkhou esa vkuUn vkSj lQyrk ds fy, Lohdk;Z Hkko ¼,DlsIVsUl ikoj½ vR;Ur vko';d gSA

! Jh nhi f=osnh

Page 124: AnandDhara 2010

124124124124124oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ueLrs 'kj.;s f'kos lkuqdEis ueLrs txnO;kfids fo'o:isueLrs txn~oUn~;siknkjfoUns ueLrs txRrkfj.kh =kfg nqxsZAAƒAA

ueLrs txfPpUR;ekuLo:is] ueLrs egk;ksfxfu Kku:isueLrs ueLrs lnkuUn:is] ueLrs txRrkfj.kh =kfg nqxsZAA„AA

vukFkL; nhuL; r`".kkrqjL; Hk;krZL; HkhrL; c)L; tUrks%ARoesdk xfrnsZfo! fuLrkjd=hZ ueLrs txRrkfj.kh =kfg nqxsZAA…AA

vj.;s j.ks nk:.ks 'k=qe/;s·uys lkxjs izkUrjs jktxsgsARoesdk xfrnsZfo! fuLrkj ukSdk] ueLrs txRrkfj.kh =kfg nqxsZAA†AA

vikjs egknqLrjs·R;Ur ?kksjs foiRlkxjs eTtrka nsgHkktke~ARoesdk xfrnsZfo fuLrkj gsrq] ueLrs txRrkfj.kh =kfg nqxsZAA‡AA

ue'pf.Mds p.MnqnZ.Myhyk leqR[f.Mrk [kf.Mrk'ks"k'k=ks%ARoesdk xfrnsZfo fuLrkjchta ueLrs txRrkfj.kh =kfg nqxsZAAˆAA

Roesok?kHkkok/k`rk lR;oknh utkrkftrkØksèkukr~ Øksèkfu"BkAbMk fiaxyk Roa lq"kqEuk p ukMh] ueLrs txRrkfj.kh =kfg nqxsZAA‰AA

ueks nsfo! nqxsZ! f'kos! Hkheukns ! ljLoR;:U/kR;eks?k Lo:is!foHkwfr% 'kph dkyjkf=% lrh Roa ueLrs txRrkfj.kh =kfg nqxsZAAŠAA

'kj.kefl lqjk.kkafl)fo|k/kjk.kka] Ekqfueuqti'kwuka nL;qfHkózkflrkuke~Au`ifrx`gxrkuka O;kf/kfHk% ihfMrkuka] Roefl 'kj.kesdk nsfo! nqxsZ! ÁlhnAA‹AA

vkin m)kjd nqxkZ Lrks=

bna Lrks=a e;k ÁksDrekinq)kjgsrqde~ f=lU/;esdlU/;a ok iBukn~ ?kksjladVkr~AeqP;rs uk= lUnsgks Hkqfo LoxZ jlkrys] loZ ok 'yksdesda ok ;% iBsn HkfDreku lnkAAƒ0AAl loZ nq"Ñra eqDRok ÁkIuksfr ijea ine] iBuknL; nsosf'k fda u fl);fr HkwrysAAƒƒAA

&lEiknd eaMy

Page 125: AnandDhara 2010

125125125125125oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

nsojkgk ygjh

nsojkgk ckck

f'ko gks rqe xq#oj nsojkgk] Álfjr gks leLr dk;ksa esaiwtu vpZu d#¡ dSls xq#oj] gw¡ vleFkZ leLr mik;ksa esarqEgha djks fofèk fuf'pr gfjgj] d#¡ HkO; vkjkèkuifrr ikou iq.; iqat] lQy djks esjk Lolkèku AA01AA

ifo= ikn~ in~eksa esa ur gw¡] iqyfdr gS esjs us=ek¡ dq.Mfyuh dk gqvk tkxj.k] c<+k esjk è;ku {ks=èkkj.k fd;k nsojkgk pj.k dks] eSaus vius eu esamPp vkè;kfRed Hkkoksa dk] ÁkôV~; gqvk esjs ru esaAA02AA

ew<+ gw¡ eSa fucZy vKkuh] fyiVh jgh dkfyek pkjks vksjc<+uk pkgk bZ'k uxj dks] feyk dgha u NksjHko cUèku dk n`<+ vkfyaxu] dSls gksa miyCèklalkj iksr dk fxjk gS yaxj] eSa fu#ik; LrCèk AA03AA

gs d#.kkdj! vkuUn lzksr dk] gks tk; vkt laèkkuHko Hk; ls feys eqfDr] ÁkIr gks ijekFkZ KkutUe&tUekrj ls xHkZ dkjk esa] gksrk jgk ifrrvkuUn T;ksfr cjls vc eq>ij] c<+s izHkq ls Áhfr AA04AA

lkSHkkX; iznkrk xq#oj nsojkgk] dj jgk vpZu ^O;kses'k*vkfndky ls iwftr gks tx esa] f'ko #i esa [;kfr fo'ks"kckjEckj ueu d#¡ eSa xq#oj] fxjkÅ¡ rqEgkjs pj.kksa ij vJqèkkjLusg rqEgkjk ikdj gw¡ mRlkfgr] dj nks csM+k ikj AA05AA

xsgLFk esa] x`gLFk Hkh eSa gh] ekxw¡ ro vkf'k"kdk;k esjh cus rsjh M~;ks<+h] >qdkÅ¡ gf"kZr gks viuk 'kh'kHkko&jkT; dk eSa ,d Ágjh] p<+k jgk Hkko dk QwyHkko fLFkj djks xq#oj nsojkgk] esjs eLrd ij rsjk èkwy AA06AA

Hkzej gw¡ eSa è;ku iq"i dk] djrk eèkq flapuxq#oj ds ifo= ukeksa dk] vgfuZ'k gksrk xqUtuvkf'k"k&eèkq dk gw¡ yksHkh eSa] pkgw¡ xq# vèkjksa ij eqLdkuesjs eLrd ij pj.k xq# dk] feys eq>s vHk; dk nku AA07AA

xq#&è;ku dh fQØ eq>s] vkSj u dksbZ dkeuke Hktaw¡ xq#oj dk eSa rks] fnok fuf'k vkBks ;kexq#oj nsojkgk dk uke tik] ftlus Hkh ,d ckjijekFkhZ dks b"V feyk] x`gLFk dk laHkyk lalkj AA8AA

^Hkq%^ ^Hkqo%^ ^Lo%^ ds f=pØ dk] my>k gqvk dkjksckjewykèkkj vkSj Lokfn"Bku dk] ef.kiwj rd foLrkjxq#&pj.k dh lsok ls gh] feys f=pØ dk Kkui`Foh] vfXu vkSj ty rRo dk] lkèkd ik;s funku AA9AA

Page 126: AnandDhara 2010

126126126126126oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

ve`r ok.kh ewd gqbZ] LFkwy n'kZu esa ukdkelw{e yksd esa fopj.k esjs xq# dk] ekal&eTtk dk Hkyk D;k dkevkt Hkh ÁR;{k gSa esjs xq#oj] nsojkgk ijekdkjf'ko#i xq#oj lnk Áeqfnr] gS tkx`r dqy dqaMkèkkj AA10AA

ewy ÁÑfr egkfo|k dh] gS ikjs lh èkoynl dks.kksa ls gS c¡èkh] ghjd d.kksa lh gS mTtoyxq#oj gh leLr ÁdV djus esa] vU;Fkk egkfo|k vlkè;lkalkfjd iVqrk u vk;s dke] xq#oj dks dj lds u dksbZ ckè; AA11AA

dkyh] rkjk vkSj "kksM“kh] dqUMfyuh ds Øfed f=pØksa esaewykèkkj ds otz ihB dk] gS x.ku i`Foh&rRo ds oØksa esa AA12AA

ewykèkkj esa fojkts dkyh eS;k] Lokfn"Bku esa rkjkef.kiwj esaa gSa fLFkj "kksM“kh] iù Hkkoksa dh cgrh èkkjk AA13AA

Lokfn"Bku ds vfXu rRo dk] ef.kiwj ds ty&rRo ls gS esylarqfyr gS Hko dk thou pØ] egkek;k dk gS vn~Hkwr [ksy AA14AA

HkSjoh] Hkqous'ojh vkSj fNUueLrk ls] gS O;kIr dqUMfyuh pØ vukgrvk?kkr lajf{kr bl pØ esa] lkèkd djrk R;kx leLr pkgr AA15AA

fo'kq) pØ gS fo'ofo|ky;] dfBu gS ikB~;pØek¡ èkwekorh dkVrh eksgik'k] gj ysrh leLr Jelkèkuk ds vU; rRoksa dk] dSls gks ik;s dyuek¡ ihrkEcjk vkSj ekraxh] djrh lgó 'k=q nyu AA16AA

Page 127: AnandDhara 2010

127127127127127oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

eq> lsod ij djks Ñik] gs Hkokuh iq=!nsojkgk dh lsok dk] feyk n`f"V dks lw=xq# Lrqfr] xq#&uketi vkSj xq# uke fuuknotzklu esa cSBk ^O;kses'k*] nks xq#oj Ñik&izlkn AA22AA

ek¡ deyk dk gS ifo= vklu] vkKkpØ dgrs bls^ga* ^{ka* ds nks dey nyksa ls] tkurs lkèkd blsv"Vflf} vkSj uofufèk dk] gS ;g LFkk;h vkJ;Lo Hkko dh miyfCèk dk] gksrk u dHkh {k; AA18AA

vfr deuh; gSa xq#oj esjs] Nfo mudh nso #iksa lhckgqvksa dh n`<+rk esjh xq# tSlh] gS ugha fdfUga Hkwiksa dhAA19AA

vkMEcj vkSj oL= vkHkj.k ls] gSa xq#oj esjs vutkursy&Qqusy tkus ugha xq#oj] iknqdkghu pj.k lqtkuAA20AA

dqUMfyuh ;ksx dk eq[;ky;] gS vofLFkr nksuksa HkkSgksa ds chpè;ku&jl ls djrk vkIykfor] bZ'k Hkko dks lhaptho&bZ'k dk >huk ijnk] QVus dks vc vkrqjd.kZ xqgk esa cts ?kafV;k¡] lquks nso fuukn dk lqj AA17AA

okXnsoh ek¡ lkjnk ds] gSa esjs xq#oj vorkjljl lqfDr;ksa esa izdV djrs rRo] gSa foiqy KkukxkjlqUnj 'osr nsg|qfr 'kksfHkr] pUnzdkUr ef.k lekulgó xtksa dk cy gS lafpr] esjs xq#oj gSa egkuAA21AA

okXnsoh ek¡ lkjnk

! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

Page 128: AnandDhara 2010

128128128128128oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

cVqd HkSjo xku

iks"k.k feyk ekr`xHkZ ls] ekalisf'k;k¡ gqbZa iq"Vdkyjkf= Ly[k fodkl ls] Fkha ugha larq"Voj vHk; nksuksa fn;k] nSoh gkFk ds laxegkxkSjh us jDr dks] fn;k yky jax AA3AA

flf)nk=h us ukSosa ekg esa] fn;k Hkw iru vkns'kf'ko rRo ds lax ÁdVu] cVqd HkSjo dk os'kHkzkr` :i esa djks xzg.k] gs iq= I;kjs ^O;kses'k^cVqd HkSjo dk djks Ápkj] tkusa leLr ns'k AA4AA

HkSjo rRo gS vR;Ur xgu] vkRe'kksèk dk gS vkos'kjDr eTtk vkSj Luk;q rU= ls] ifjfuf"Br gS ifjos'kekuo dadky dk vk/kkj gS jTtq] es:n.M dk esyfopkj Hkko vkSj ijkHkko dk] gS lkjk HkSjo [ksy AA5AA

LFkwy dk gS vfLrRo tgk¡] fcyfcykrs vèkksfopkjmnj f'k'u vkSj ;ksfu dk] djuk iM+rk ogu laHkkj;g rks dk;Z lkekU; ÁÑfr dk] HkSjo lksrs ik¡o ilkjmèoZ xeu dh ckr djks tc] HkSjo rRo dk gks ÁlkjAA6AA

Lkkalkfjd thou rks l`f"V LrEHk] er dgks bls gs;tho ik;s iks"k.k ;gk¡] Hkksxksa dks feys Js;HkSjo rRo dk izos'k ugha] mnj okluk laf/k ds lkFkHkksx r`fIr ls feyrk mPp Hkko] lk/kd gksrk lukFk AA7AA

Lkk/kuk djks rks ckY;dky Hkh] chrs cVqd HkSjo ds lax esavcw>s tho fQj Hkh pkyhl ikj] jaxksxs buds gh jax esaèkhjs&èkhjs HkSjks iou] QSyk tk;xh lqoklcVqd HkSjo dh yhyk ls] gksxk O;fDrRo dk fodklAA8AA

ekr`xHkZ esa foo'k iM+k Fkk] ujd ln`'k Fkk Hkksx/;ku ti dh ckr dgk¡] ru dk gha Fkk 'kksdvU/kdwi ls fudyw¡ ÁHkq] LoPNUn gks gj 'okldqN ,slk gks tk; bZ'oj] gks [kRe 'kh?kz ;g =kl AA1AA

ukS eghuksa rd Øfed :i ls] uonqxkZ us nqyjk;k'kSyiq=h czãpkfj.kh] vkSj pUnz?kaVk dh ek;k:i fyax vkSj vkdkj] ysus yxk o`f)".kq :idq"ekaMk LdUnekrk lax] dkR;k;uh vuwi AA 2AAcVqd HkSjo

Page 129: AnandDhara 2010

129129129129129oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

lkj ;gh gS pkgs lk/kd] xj thou vkuUniw.kZfuEu Hkko vkSj v/kksÁo`fr dk] cuk ys bZ'k ÁkFkZuk ls pw.kZfQj /;ku ef.k dk Hkzwe/; esa] dj ys 'kh?kz LFkkiucVqd HkSjo dh flf) ls] gks f'ko rRo m|kiuAA9AA

/;ku txr gS vfr fofp=] bldk vkfn gS u varczãk us l`f"V Ápkyu gsrq] fd;k LFkkfir /;ku iaFkÅtkZ dk v{k; HkaMkj] gS cVqd HkSjo ds iklcVqd HkSjo dh Ñik ls gh] f«kfo/k rki dk gksrk uk'k AA10AA

f'ko }kj ds vkB Ágjh] gS HkSjo lewg piy vfrcVqd dky xq# vkuUn] pkjksa dh vn~Hkwr xfrfdlh ,d HkSjo dk f'ko çseh gks tk;] ru eu vkSj /ku lsfonk gks tk; nqHkkZX; rR{k.k] ml lk/kd ds thou ls AA11AA

cVqd HkSjo

jksfguh ifr flag *O;kses”k*

eSa gw¡ HkkbZ cVqd HkSjo dk] iwtq¡ Hkzkr` Hkko ls ckj&ckjesjs fy, cVqd HkSjo us] fy;k uohu vorkjvkB lky dk NksVk cPpk] fBxuk xksy eVksyckbZa vksj >qd&>qd pys] pky esa mlds >ksy AA12AA

?kq¡?kjkys cky gaS pedhys] eksVh gS f'k[kkHkzwe/; esa r`rh; us=] gS leLr l`f"V pØ fy[kkxt d.kZ ls QSys dku nksuks] tk¡?k ls uhps nksuks gkFkdej esa gS ew¡t dh Mksjh] ewlyn.M nk;sa dj ds lkFkAA13AA

ru ij gS ihr olu] vk¡[ksa v/k[kqyhlkEHkoh eqnzk lrr xzg.k] mHkjh gS d.B uyhck;sa gkFk esa gS racwjk] lax esa NksVk f='kwynksuksa dkuksa esa ?kwlk gqvk gS] jtuhxU/kk dk QwyAA14AA

f'ko 'kfDrHkwfe dk vkJ;] cVqd HkSjo ds ikl lnkv/kjksa ij Le`r gkL; fojkts] okg esjs HkS;k dh D;k vnktks ns[ks gks tk; foeqX/k] xtc gS cVqd HkSjo dk vkd"kZ.kvk¡[ksa dHkh gVuk u pkgsa] u gks dHkh fod"kZ.k AA15AA

tjk e`R;q Hk; dk djs gju] f'ko ve`r dk dj ikuo:.k bUnzkfnd lqj tuksa dk] cVqd HkSjo j[krs ekuHkkX; lnk jgs Ácy] esjs HkS;k ds oj lsnqfnZu dh gS [kSj ugha] gj 'kki m[kM+s tM+ ls AA16AA

pkaSlB rRoksa dh vewY; fuf/k dk] cVqd HkSjo nsrs Kkuvkse jgL; dks tkudj] gks tk; lk/kd lqtku^lr^ ^jt^ ^re^ ds f=Qyk dk] NksVs HkS;k djrs nkudeZ Kku vkSj HkfDr ls] budk f'k"; curk egku AA17AA

Page 130: AnandDhara 2010

130130130130130oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

cVqd HkSjo dk xku d:¡] u dqN dgha vfHkekulr;qx ls dfy;qx ;k=k] fcuk dksbZ foekuesjk HkbZ;k ukps rk&rk FkbZ;k] nkSM+us esa Hkh ekjs ckthdksbZ dgs 'kSrku mls] rks dksbZ dgs ikthAA18AA

cky&lqyHk papyrk ls] esjk HkbZ;k gS Hkjkfdlh dksu ls tk¡pksa bldks] gjne gh [kjkdqN dgkfu;k¡ ijkslw¡xk eSa] cVqd HkSjo ls tqM+hlPph yxs rks ekuks vPNh] ugha rks cqjh gh cqjhAA19AA

lr;qx ds r`rh; pj.k esa] 'kjn _rq dh ,d lqgkuh 'kke;oReky ds nf{k.k esa] i.kZ dqVhj esa ;{kjkt dk foJkedqVh Fkh bl egku _f"k dh] _rqukHk Fkk 'kqHk ukejke jke jke jke] ;k fQj djrs vfojkeAA20AA

bUnz nwr gksdj ;{kjkt] Fks nsus vk;s lans'k_rqukHk vkjEHk djs ;K] 'kq) gks i`Foh ifjos'k_f"kjkt Fks /;kueXu] ugha lqu ik;s lr dke;{kjkt ukjkt gq;s] Jki nsus dks gq;s rRij m|ke AA21AA

_rqukHk lajf{kr ml Áns'k esa] Fkk HkfDr dk Álkj;{kjkt dh dqfir ok.kh ls] ÁdV gqvk O;fHkpkjlr;qx esa cqjh n`f"V ls] Fks Átk tu vutkuO;fHkpkj us L=h :i ys] 'kq: fd;k _f"k vieku AA22AA

;{kjkt rks pys x,] VwVk vc _f"k dk /;kuO;fHkpkj ds /k`"V Ñfr;ksa dk] gksrk dc rd lEeku_rqukHk dqN ugha cksys] ea=eqX/k gks b"V dk fd;k vkuku,d n.M esa lkjs {ks= esa] ep x;k ?keklku AA23AA

Tokyk gh Tokyk /k/kd mBh] lkjs Áns'k esa gkgkdkjNqih cSBh Fkh ,d xuj esa] dkairh fldqM+h fleVh O;fHkpkjO;fHkpkj dh [kkst gqbZ rks] Tokyk xbZ fleVO;fHkpkj dks tyk cSBh] dqÑfr;ksa dk dVk fVdV AA24AA

blh Øe esa _f"k ds jkse dwiksa ls] 'kfDr gqbZ ÁdV?kuk dksgjk Nk;k pg¡q] ekSle gqvk fodVvkB Ágj rd fnO; lqxfU/k NkbZ] ?kus dksgjs ds laxvkJe ds ifjtu Fks /;kueXu] vn~Hkwr Fkk uHk dk uhykHk jax AA25AA

vxys fnu tc /kqa/k gVh] Fkk [ksyrk vkB lky dk ,d cPpkdkuh v¡xqyh ls feêh esa dqN] fy[k jgk Fkk og lPpkeSa gw¡ cVqd HkSjo] ekuksa eq>s _rqukHk dh larkuf'ko Ágjh gw¡ vk;k ;gk¡] ck¡Vus rqe yksxksa dks Kku AA26AA

Page 131: AnandDhara 2010

131131131131131oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

Fks yksx grizHk ns[kk Fkk ugha] vk'p;Z ;g Hkyk dSlkdYi dFkkvksa esa lquk Fkk] ;FkkFkZ u ns[kk ,slkfQj /;ku gqvk gks u gks] ;g _f"k çoj Álkneueksgd cVqd HkSjo :i us] yksxksa dk fd;k nwj volkn AA27AA

uUgha&uUgha Å¡xfy;ka] uUgsa f'k'kq cVqd HkSjo ds iSjvtkuqckgq nSoh ckyd] ikjekfFkZd Hkkoksa esa djrk lSj?kqa?kjkys NksVs cky 'kksHkrs] xky lsc ls vf/kd ykyxksy eVksy psgjs ij] Fkk dj jgk r`rh; us= deky AA28AA

vHkh ugha racwjk Fkk] vkSj u Fkk f='kqyewlyn.M Hkh lkFk ugha Fkk] cPpk Fkk I;kjk Qwyekr`xHkZ u tkus ckyd] vkSj u uotkr ds Hkkorhu o"kZ dk ckyd HkSjo] ckr ckr esa [kk;s rko AA29AA

Ikk¡p fnuksa rd jgk cSBk] gj fnu c<+h vk;q ,d cjlNBs fnu vkB lky gq;s iw.kZ] Lo:i fu[kjk ljlizfrnu ml cPps us] cuk;s f'kofyax ik¡p lgL=f[kyf[kykdj g¡lrs cVqd HkSjo us] iwjs Áns'k esa ck¡Vk oL= AA30AA

grizHk Fks yksx fu'kfnu] ns[kdj u;s u;s peRdkj[kk;k ih;k dqN ugha] fQj Hkh dkafr cjdkjck;sa gkFk esa vk;k rEcwjk] lkFk esa NksVk f='kwynk;sa gkFk esa ewlynaM] dkuksa esa jtuhxU/kk dk Qwy AA31AA

Lkkjh ckrs çHkq vuUr gh] fQj Hkh gks jgh uohu Árhucjlk xjeh tkus ugha] vkSj u tkus 'khrukSosa fnu ml ckyd us] _rqukHk ds Nq;s pj.kgkFk tksM+ cksyk gs xq#oj! gks tkvks f'ko ds 'kj.k AA32AA

_rqukHk Fks izKkoku] Fks muds lIrpØ tkx`rLodqaM esa Lolfe/kk] vkSj Lo dk gh ?k`rcVqd HkSjo dh f'k{kk dk] fd;k _f"k us vknj^Å¡ ue% f'kok;^ iapk{kjh dk] u gksus nw¡xk fujknj AA33AA

f'ko rRo dh f'k{kk nw¡xk] xkÅ¡xk cVqd HkSjo dk xkuvU; HkSjoksa vkSj :nz olqvksa dk] lrr~ j[ka¡wxk eku;g {ks= f'ko{ks= dgyk;s] gks vfr le`) ;oRekyiapo"khZ; cVqd HkSjo dk] ;gk¡ lnk gksrk jgs deky AA34AA

Page 132: AnandDhara 2010

132132132132132oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

;g dFkk lR;;qx ds r`rh; pj.k dh] ikBd djs lg`n; gks xzg.kf'ko ijes'oj dh T;ksfr Tokyk] izR;{k esa ugha gksxk lgublhfy, dgrk gw¡ cU/kq] cVqd HkSjo dk djks vkjk/kulkalkfjd miyfC/k rks feys lgt] gks iw.kZ Lo dk lk/ku AA35AA

fQj vkÅ¡xk uohu vad esa ] ysdj ,d ubZ dFkkcVqd HkSjo gh ,deso vkJ;] gjrs Hko dh O;Fkk/;ku oL«k ls vkiwfjr gks] cVqd HkSjo dks j[kks eu esafQj Vgyks lkalkfjd jktiFk ij] ;k djks lk/kuk ou esa AA36AA Øe'k%

AA Å¡ cVqd HkSjok; ue%AA ! jksfguh ifr flag *O;kses”k*

Page 133: AnandDhara 2010

133133133133133oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

lar jes“kth] ihrkEcjk ihB] nfr;k

Page 134: AnandDhara 2010

134134134134134oS'kk[k 'kqDyi{k prqFkhZ&v"Veh&2010

vkuUnèkkjk 2010% ihrkEcjk fo“ks"kkad

R

“kR �o� R

‘k�l�R

dkfÙkZds; Hkxoku

Page 135: AnandDhara 2010
Page 136: AnandDhara 2010