Analiza sistema za smanjenje rizika

od katastrofa i upravljanje rizicima

od katastrofa za sektor

poljoprivrede u Crnoj Gori

Unapređenje kapaciteta za smanjenje rizika od katastrofa i upravljanje rizicima od katastrofa (DRRM) i uvođenje praksi prilagođavanja na klimatske promjene (CCA) u sektor poljoprivrede zemalja

Zapadnog Balkana (TCP/RER/3504)

Food and Agriculture Organization of the United Nations

Analiza sistema za smanjenje rizika

od katastrofa i upravljanje rizicima

od katastrofa za sektor

poljoprivrede u Crnoj Gori

Unapređenje kapaciteta za smanjenje rizika od katastrofa i upravljanje rizicima od katastrofa (DRRM)

i uvođenje praksi prilagođavanja na klimatske promjene (CCA) u sektor poljoprivrede zemalja Zapadnog Balkana (TCP/RER/3504)

Organizacija za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (FAO)

Podgorica, 2018

Upotrijebljene oznake i prezentacija materijala u ovom informativnom proizvodu ne podrazumijevaju izražavanje bilo kakvog mišljenja od strane Organizacije za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (FAO) o pravnom ili razvojnom statusu bilo koje zemlje, teritorije, grada ili oblasti ili njenih vlasti, ili u vezi sa razgraničenjem svojih granica ili granica. Pominjanje specifičnih kompanija ili proizvoda proizvođača, bez obzira da li su one patentirane ili ne, ne podrazumijeva da su ih odobrile ili preporučile FAO u odnosu na druge slične prirode koje se ne pominju.

Stavovi izraženi u ovom informativnom proizvodu su autora i ne odražavaju nužno stavove ili politike FAO-a.

©FAO, 2018

ISBN 978-92-5-130487-7

FAO ohrabruje upotrebu, reprodukciju i distribuciju materijala u ovom informativnom proizvodu. Osim ako nije drugačije naznačeno, materijal se može kopirati, skinuti i odštampati za privatne studijske, istraživačke i nastavne svrhe ili za upotrebu u nekomercijalnim proizvodima ili uslugama, pod uslovom da se daju odgovarajuća potvrda FAO-a kao nosioca izvora i vlasnika autorskih prava i da je FAO podrška pogleda koriska, proizvodi ili usluge nisu implicitna na bilo koji način.

Svi zahtevi za prava prevođenja i prilagođavanja, kao i za preprodaja i druga prava na komercijalnu upotrebu treba da se izvrše preko www.fao.org/contact-us/licence-request ili upućeni na copyright@fao.org.

Informativni proizvodi FAO dostupni su na sajtu FAO (www.fao.org/publications) i mogu se kupiti putem publications-sales@fao.org. Photo cover: ©UNDP in Montenegro/Milos Vujovic; ©FAO/Liana Miuccio; ©FAO/ Mario Marzot

iii

Sadržaj

1 Uvod ............................................................................................................................................... 1

2 Poljoprivreda ............................................................................................................................. 2

2.1 Opšti pregled ..................................................................................................................................... 2

2.2 Poljoprivredno zemljište .............................................................................................................. 4

2.3 Šume ..................................................................................................................................................... 6

3 Uticaj prirodnih nepogoda na sektor poljoprivrede .................................................... 7

4 Institucionalni okvir za smanjenje rizika od katastrofa i upravljanje rizicima

od katastrofa u sektoru poljoprivrede .................................................................................. 10

4.1 Pravni okvir, politike i prateće strategije za smanjenje rizika od prirodnih

katastrofa u Crnoj Gori ........................................................................................................................... 10

4.2 Institucionalni okvir .................................................................................................................... 17

5 Zaključci i preporuke ............................................................................................................ 28

6 Literatura .................................................................................................................................. 31

Tabele

Tabela 1 Značaj poljoprivrede za ekonomiju Crne Gore 2 Tabela 2 Pregled najznačajnijih uzgajanih biljnih kultura, 2015 3 Tabela 3 Poljoprivredno zemljište prema kategorijama (u ha) 5 Tabela 4 Poljoprivredne štete i gubici prouzrokovani poplavama 2010. godine 8 Tabela 5 Štete i gubici nastali usljed uticaja prirodnih nepogoda na

poljoprivredu (EUR), 2014-2016 25

iv

Zahvalnost Uz tehničko vođstvo Reuben Sessa, koordinatora za klimatske promjene, upravljanje rizicima od katastrofa i energiju za Evropu i Centralnu Aziju u okviru Regionalne kancelarije za Evropu i Centralnu Aziju, ovaj dokument pripremile su Dragana Radević i Tamara van ‘t Wout, u ime Organizacije za hranu i poljoprivredu (FAO) Ujedinjenih Nacija. Povratne informacije i doprinos predstavnika institucija na nacionalnom nivou uključujući Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, Ministarstvo unutrašnjih poslova – Direktorat za vanredne situacije, Institua za hidrometeorologiju i seizmologiju i Nacionalnu komisiju za prosjenu šteta od prirodnih katastrofa, i na lokalnom nivou od članove komisija za procjenu šteta od prirodnih katastrofa Glavnog grada Podgorice i Opštine Danilograd, bile su izuzetno korisne, uz izvanrednu kooordinaciju koju je obezbijedio Darko Konjević, generalni direktor Direktorata za ruralni razvoj, Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja.

v

Skraćenice

ARS Anketa o radnoj snazi

BDP Bruto domaći proizvod

BDV Bruto dodata vrijednost

DRR Smanjenje rizika od katastrofa

DMC-SEE Centar za upravljanje sušama za Jugoistočnu Europu

EU Evropska unija

FAO Organizacija za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija

GIS Geografski informacioni sistem

HFA Hyogo akcionog okvira

HMI Institut za hidrometeorologiju i seizmologiju

IPA Instrument za pretpristupnu pomoć

MPRR Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja

MONSTAT Zavod za statistiku Crne Gore

NIŠ Nacionalna inventura šuma

UNFCCC Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o promjeni klime

UNCCD Konvencija Ujedinjenih nacija za suzbijanje dezertifikacije

ZHMS Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju

1

1 Uvod

Crna Gora je podložna raznim prirodnim opasnostima, kao što su poplave, suše, oluje,

klizišta, šumski požari itd. Očekuje se da će se sa klimatskim promjenama povećati

učestalost i ozbiljnost raznih vrsta ekstremnih vremenskih neprilika, posebno poplava,

suša, šumskih požara, kao i širenje biljnih i životinjskih štetočina i bolesti, što može

negativno uticati na poljoprivredni sektor u Crnoj Gori.

Poljoprivreda je vrlo osjetljiva na uticaje fizičkih i bioloških opasnosti, s obzirom na

klimatsku osjetljivost sektora. Ekstremne vremenske pojave kao što su poplave, oluje i

suše mogu dovesti do značajnog oštećenja poljoprivredne infrastrukture i objekata, kao

što su sistemi za navodnjavanje, skloništa za životinje i skladišta hrane za životinje, a

mogu i u potpunosti uništiti usjeve, uticati na stočarsku proizvodnju i sl. Kao rezultat

toga, katastrofe mogu značajno usporiti razvoj i umanjiti ekonomsku dobit. U tom

kontekstu, smanjenje rizika od prirodnih katastrofa i pružanje pomoći ljudima da se

prilagode klimatskoj varijabilnosti i promjenama su veoma bitni, posebno za one ljude

čiji životi i sredstva za život zavise od ovog sektora.

Crna Gora je uspostavila pravni i institucionalni okvir koji je usmjeren na smanjenje

rizika od katastrofa. Na putu je da izvrši prelaz sa pristupa reakcije u hitnim slučajevima

ka više proaktivnom pristupu smanjenja rizika od katastrofa. Cilj ovog izvještaja je da

istakne pozitivne strane sistema, kao i da ukaže na postojeće nedostatke i kapacitete

koje treba dodatno poboljšati. Ovaj izvještaj daje preporuke za jačanje postojećeg

institucionalnog okvira kako bi se umanjili štetni efekti prirodnih nepogoda na

poljoprivredni sektor u Crnoj Gori.

Ovaj sveobuhvatan pregled obuhvata opštu analizu poljoprivrednog sektora u zemlji, sa

osvrtom na najvažnije prirodne opasnosti koje utiču na sektor. Nakon toga slijedi

analiza postojeće pravne i institucionalne strukture i detaljni uvid u različite

komponente sistema, uključujući npr. funkcionisanje sistema ranog upozorenja,

procjenu rizika od katastrofa, procjenu postojeće štete i gubitaka i dostupnost

poljoprivrednih osiguranja za poljoprivrednike. Na kraju su date preporuke za

poboljšanje sadašnjeg sistema.

Izvještaj je pripremljen u okviru projekta "Unapređenje kapaciteta za smanjenje rizika

od katastrofa i upravljanje rizicima od katastrofa (DRRM) i uvođenje praksi

prilagođavanja na klimatske promjene (CCA) u sektor poljoprivrede zemalja Zapadnog

Balkana (TCP/RER/3504)” i može uticati na sprovođenje pojedinih mjera za

poboljšanje kapaciteta kako je to preporučeno u ovom dokumentu.

2

2 Poljoprivreda

2.1 Opšti pregled

Sektor poljoprivrede, šumarstva i ribarstva ima važnu ulogu u ekonomiji Crne Gore.

Ovaj sektor činio je 8,1% bruto domaćeg proizvoda u 2015. Iako je poljoprivreda,

zajedno sa sektorom turizma, razvojni i ekonomski prioritet nacionalne ekonomije, na

osnovu zvanične statistike, u poljoprivredi je zaposleno svega 1,4% od ukupnog broja

zaposlenih (2015). Prema podacima Ankete o radnoj snazi, broj zaposlenih u ovom

sektoru je veći. Međutim, prema Popisu poljoprivrede iz 2010. godine, 98 341

stanovnika je radno angažovano na porodičnim poljoprivrednim gazdinstvima.1

Tabelom 1 prikazani su relevantni pokazatelji za poljoprivrednu proizvodnju i

zapošljavanje.

Tabela 1 Značaj poljoprivrede za ekonomiju Crne Gore 2010 2011 2012 2013 2014 2015

BDV poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u tekućim cijenama (u hiljadama EUR)

239 947 263 564 237 098 270 164 280 086 294 597

Učešće poljoprivrede, šumarstva i ribarstva u BDP-u (%)

7,7 8,1 7,5 8,0 8,1 8,1

Zapošljavanje u poljoprivredi, šumarstvu i ribarstvu

- Broj zaposlenih 2 224 2 292 2 505 2 771 2 686 2 552

- Udio u ukupnom zapošljavanju2 (%)

1,4 1,4 1,5 1,6 1,5 1,4

- Broj zaposlenih s3 12 900 10 900 11 400 9 100 12 300 17 100

- Udio u ukupnom zapošljavanju 4 (%)

6,2 5,5 5,7 4,5 5,7 7,1

Trgovina poljoprivrednim proizvodima

- Izvoz poljoprivrednih proizvoda (u hiljadama EUR)

50 841 57 292 63 957 62 619 85 272 53 224

- Udio u ukupnom izvozu (%)

15,4 12,5 17,4 16,6 25,6 16,8

- Uvoz poljoprivrednih proizvoda (u hiljadama EUR)

397 692 429 259 435 437 442 758 461 155 446 732

- Udio u ukupnom uvozu (%)

23,8 23,5 23,6 24,9 25.8 24,3

- Trgovinski bilans poljoprivrednih proizvoda (u hiljadama EUR)

-346 851 -371 967 -371.480 -380 139 -375 883 -393 508

Pokrivenost uvoza izvozom (%) 12,8 13,3 14,7 14,1 18.4 11,9

Izvor: MONSTAT

U Crnoj Gori najviše je zastupljena proizvodnja voća i povrća, dok je komercijalna

proizvodnja ratarskih kultura (sitnih žita, kukuruza, šećerne repe, uljarica) slabo

1 MONSTAT, 2010 2 Zaposlenost iz administrativnih izvora 3 Anketa o radnoj snazi, MONSTAT 4 Anketa o radnoj snazi, MONSTAT

3

zastupljena. Dominantne kulture su krompir i povrtno bilje, dok se od voćarskih kultura

najviše gaje šljive, jabuke, kruške, breskve, a na jugu još i narandže, mandarine i

smokve. U posljednje vrijeme u porastu je proizvodnja grožđa i vina. Tabelom 2

prikazane su najznačajnije uzgajane biljne kulture u Crnoj Gori, uključujući površine

pod zasadom, proizvodnju i lokaciju.

Tabela 2 Pregled najznačajnijih uzgajanih biljnih kultura, 2015

Površine pod zasadom

(ha) Proizvodnja (t)

Geografska zastupljenost

Jabuke 139,7 2 816,8 centar/sjever CG

Šljive 227,3 1 259,2 centar/sjever CG

Mandarine 143,4 2 574,7 jug CG

Kruške 35,0 365,5 centar/sjever CG

Grožđe 2 634,1 23 085,6 centar/sjever CG

Krompir 2 114,1 35 444,7 centar/sjever CG

Breskve 92,5 1 491,9 centar/sjever CG

Pšenica 736,5 2 110,5 sjever CG

Kukuruz za zrno 629,4 2 700,2 centar/sjever CG

Masline 88,7 244,3 jug CG

Lubenice 482,7 20 194,2 centar/jug CG

Ječam 370,1 952,0 sjever CG

Kupus 318,4 10 623,2 centar/jug CG

Ovas 202,7 555,5 sjever CG

Paprika 180,6 4 499,6 cijela CG

Raž 178,2 338,8 sjever CG

Luk 126,9 2 341,6 cijela CG

Paradajz 114,3 3 935,8 cijela CG

Pasulj 100,5 855,5 cijela CG

Dinje 53,8 1 368,9 centar/jug CG

Krastavac 49,9 1 821,7 cijela CG

Izvor: MONSTAT, 2015: http://monstat.org/CG/page.php?id=1350&pageid=62

Poljoprivreda je najvažniji sektor za razvoj ruralnih područja Crne Gore, posebno

stočarstvo koje predstavlja njenu najznačajniju granu. Ovaj sektor karakterišu

tradicionalna i usitnjena gazdinstva, ekstenzivni način proizvodnje, neefikasno

poslovanje i neadekvatno korišćenje raspoloživih prirodnih resursa. Stočarstvo

omogućava da Crna Gora iskoristi manje produktivne površine (pašnjake i livade), koje

su dominantne u strukturi ukupne poljoprivredne površine u Crnoj Gori (oko 88%).

Stavljajući u odnos ukupne površine pod pašnjacima i livadama sa ukupnim brojem grla

goveda i ovaca/koza, dobija se svega 0,23 grla goveda/hektaru i 0,46 grla ovaca/koza

po hektaru. U ukupnoj strukturi gazdinstava koji se bave uzgojem goveda, samo 2% su

4

poslovni subjekti, dok ostatak predstavljaju porodična gazdinstva. Prosječan broj grla

po gazdinstvu je nizak (3,3), dok samo oko 40% gazdinstava uzgajaju više od tri

priplodna grla. Uzgoj preživara (goveda, ovce i koze) preovladava, dok je uzgoj svinja i

živine slabije razvijen. Dominiraju rase pogodne za proizvodnju mlijeka i mesa, sa

tendencijom povećanja udjela mliječnih rasa. Posljednjih godina zabilježene su

pozitivne promjene vezano za ukrupnjivanja gazdinstava i povećanja broja grla po

gazdinstvu.5

Kada je u pitanju spoljnotrgovinska razmjena poljoprivrednih proizvoda, iz godine u

godinu prisutan je trend rasta. U 2015. godini ukupna razmjena poljoprivrednih

proizvoda iznosila je 499,9 miliona EUR. Crna Gora je neto uvoznica hrane. Pokrivenost

uvoza izvozom je na niskom nivou i u 2015. godini iznosila je 11,9%. Vrijednost uvoza

poljoprivrednih proizvoda u 2015. godini iznosila je 446,7 miliona EUR sa učešćem u

ukupnom uvozu od 24,3%, dok je vrijednost izvoza iznosila 53,224 miliona EUR i u

ukupnom izvozu učestvovala je sa 16,7%.6

Struktura proizvoda koji se uvoze, odnosno izvoze se nije mijenjala značajnije

posljednjih godina. Najzastupljeniji proizvodi u uvozu su svježe meso, proizvodi na bazi

žitarica, razni proizvodi za ishranu (gdje spadaju razni sosevi, začini, sladoled i sl.),

zatim gazirana bezalkoholna pića, mlijeko i mliječni proizvodi žive životinje.

Kod izvoza, vino je i dalje jedan od glavnih izvoznih proizvoda. U ukupnom izvozu

poljoprivrednih proizvoda u 2015. godini, vino je učestvovalo sa 29%. Ukupna

vrijednost izvezenog vina u 2015 godini iznosila je 15,4 miliona EUR.7 Sektor vina je

prepoznat kao veoma bitan sektor za Crnu Goru. Osim vina, u posljednjih nekoliko

godina prerađevine od mesa predstavljaju jedan od glavnih izvoznih proizvoda. Razvoj

mesne industrije u Crnoj Gori je uticao i na značajnu promjenu trendova u

spoljnotrgovinskoj razmjeni kako u uvozu, tako i u izvozu, kao što je: rast vrijednosti

uvoza svježeg svinjskog mesa koje se koristi kao sirovina, pad uvoza prerađevina od

mesa zbog veće potrošnje domaćih proizvoda i rast izvoza prerađevina.

2.2 Poljoprivredno zemljište

Površina poljoprivrednog zemljišta u Crnoj Gori iznosi 515 717 ha, što predstavlja

37,4% teritorije Crne Gore. Od ove površine oko 36% ili 189 075 ha je obradivo

zemljište, dok se dvije trećine poljoprivrednog zemljišta nije obrađeno.8 Pregled

poljoprivrednog zemljišta prema načinu korišćenja je prikazan u Tabeli 3.

5 Vlada Crne Gore, 2015. 6 MONSTAT 7 Ibid. 8 Ibid.

5

Tabela 3 Poljoprivredno zemljište prema kategorijama (u ha) Poljoprivredno zemljište po kategorijama korišćenja 2012 Poljoprivredna površina (ukupno) 515 717 Obradiva površina 189 075

a) Oranice i bašte 45 809 b) Voćnjaci 12 028 c) Vinogradi 4 512 d) Livade 126 726

Pašnjaci 323 998 Bare i trstici 2 644 Izvor: MONSTAT, 2013

Imajući u vidu površinu i strukturu poljoprivrednog zemljišta, sa 0,83 ha

poljoprivrednog zemljišta po stanovniku i 0,31 ha obradivog zemljišta po stanovniku,

Crna Gora spada u grupu evropskih zemalja sa povoljnim zemljišnim resursima za

razvoj poljoprivrede (2012).

Uprkos značajnim zemljišnim resursima, ono je usitnjeno i raspoređeno na veliki broj

porodičnih gazdinstava. Tako 31,6% ukupnog poljoprivrednog zemljišta čine parcele

površine do 0,5 ha. Više od polovine gazdinstava (54,1%) koristi 0,10 ha do 1 ha

poljoprivrednog zemljišta. Čak 73% porodičnih gazdinstava posjeduju površine manje

od 2 ha, dok samo 0,9% porodičnih gazdinstava imaju zemljišne površine veće od

100ha, što čini 38% ukupnog korišćenog poljoprivrednog zemljišta.9

Porodična poljoprivredna gazdinstva i poslovni subjekti posjeduju 309 240 ha

raspoloživog zemljišta, od čega je 95,2% ili 294 400 ha u vlasništvu poljoprivrednih

porodičnih gazdinstava. Korišćeno poljoprivredno zemljište (uključujući pašnjake) čini

71,6% ukupnog poljoprivrednog zemljišta. Prosječno poljoprivredno gazdinstvo ima 4,6

ha iskorišćenog poljoprivrednog zemljišta10. Veliki broj neobradivih površina posljedica

je velikog udjela pašnjaka u ukupnoj površini poljoprivrednog zemljišta u Crnoj Gori.

Najkvalitetnije zemljište se nalazi u riječnim dolinama, kraškim poljima i visoravnima.

Crnogorski reljef je karakterističan po padinama terena iznad 10o (65%), a padine

između 5-10o čine 28%. Svega 7% teritorije ima nagib manji od 5o što omogućava

intenzivnije korišćenje zemljišnih resursa u svrhe poljoprivrede bez značajnih erozivnih

procesa.

U Crnoj Gori se, izdvaja pet područja po specifičnim karakteristikama i uslovima za

razvoj poljoprivrede:

Primorski region sa 50 815 ha (9,8% od ukupnog) poljoprivrednog zemljišta

dobre plodnosti koga čine duboka aluvijalno–deluvijalna i smeđa antropogena

zemljišta; region je pogodan za voćarsku i povrtarsku proizvodnju, kao i za

gajenje sitnih preživara, dok je s druge strane bogat medonosnim,

9 Popis poljoprivrede, MONSTAT 2010. 10 Ibid

6

aromatičnim i ljekovitim biljem, kao i divljim vrstama voća (smokva, šipak i

dr).

Zetsko-bjelopavlićki region sa 78 997 ha (15,3%) je ravničarski region do 200m

nadmorske visine, pogodan za različite vrste proizvodnje (ratarsko-

povrtarsku, voćarsko-vinogradarsku, stočarsku).

Region krša zahvata 74 320 ha ili 14,3% ukupne površine, a prostire se na

nadmorskim visinama 700–800 m. Obradivo zemljište je oskudno i nalazi se

uglavnom u kraškim poljima, vrtačama i uvalama, pri čemu dominiraju

bezvodni predjeli. Najvažnije poljoprivredne grane su stočarstvo (posebno

kozarstvo i ovčarstvo, a zatim i govedarstvo) i pčelarstvo.

Sjeverno-planinski region sa 184 528 ha (35% od ukupne površine)

karakterišu brojne visoravni i platoi; pogodan je za gajenje strnih žita,

krompira i kupusnjača, kao i za razvoj stočarstva zbog velikih površina livada i

pašnjaka.

Polimsko-ibarski region koji zahvata 25% ukupne površine odnosno 129 804

ha. Plodno zemljište i bogatstvo u izvorskim i tekućim vodama čine ovaj region

značajnim za sve tri grane poljoprivrede: ratarstvo sa povrtarstvom, voćarstvo

i stočarstvo.

2.3 Šume

Prema rezultatima Nacionalne inventure šuma (NIŠ, 2010), šume zauzimaju 59,5%

teritorije Crne Gore (826 782 ha), a neobrasla šumska zemljišta dodatnih 9,9% (137

480 ha). Ukupna drvna zaliha svih šuma Crne Gore je procjenjena na 133 miliona m3

drveta. Ukupni godišnji prirast u svim šumama iznosi 3,2 million m3, a u privrednim

šumama prirast iznosi 2,6 milliona m3.

Dominantna vrsta u šumskom fondu su bukva, zatim slijede smrča, jela, crni bor i dr.

Većina crnogorskih šuma (78,7%) su planinske šume, smještene na nadmorskoj visini

800-1800 m, na padinama 6-35 stepeni nagiba (87,2%)

Uzimajući u obzir kriterijume vezane za reljef, klimu i geologiju teritorija je podijeljena

na pet regija: istočni region, sjeverni region, centralni region, region krša i crnogorsko

promorije. Šume južnog šumskog područja, koje čine šume na primorju i kršu,

imaju nepovoljnu strukturu po uzgojnom obliku (izdanačke šume, šikare, šibljaci i

makije) i pretežno su izdvojene u kategoriju zaštitne šume. Struktura šuma u

sjevernom šumskom području je znatno povoljnija od južnog područja i u njemu

se nalaze najkvalitetniji i najproduktivniji šumski ekosistemi koji čine značajne

sirovinske resurse.

Oko polovina šuma u Crnoj Gori je u državnom, a polovina u privatnom vlasništvu. Udio

privatnog vlasništva u posljednjih deset godina se povećava zbog denacionalizacije i

zarastanja privatnih poljoprivrednih zemljišta šumom. Kvalitet šuma je u jakoj vezi sa

7

vlasništvom. Privatne šume su koncentrisane u regionu krša i primorja, a u najvećem

dijelu su mlade, slabo njegovane ili degradirane.

Državnim šumama upravlja Uprava za šume sa sjedištem u Pljevljima, a na području

nacionalnih parkova su u nadležnosti JP Nacionalni parkovi Crne Gore.

3 Uticaj prirodnih nepogoda na sektor poljoprivrede

Crna Gora je podložna riziku više prirodnih nepogoda kao što su poplave, suše, obilne

padavine i sniježe padavine, olujni vjetrovi, toplotni talasi, klizišta, lavine i šumski

požari. Jake kiše često uzrokuju poplave, klizišta i odrone, koji potencijalno mogu

nanijeti štetu poljoprivrednom sektoru. Razlozi pojave erozionih procesa na šumskim i

poljoprivrednim zemljištima su opšta eksponiranost terena, kao i karakteristična

vertikalna raščlanjenost vegetacije, sa izraženim strmim i vrlo strmim nagibima,

neotporna zemljišta usljed često neracionalnog i neadekvatnog korišćenja prirodnih

resursa na tim prostorima.

Najrazornije posljedice prirodnih nepogoda u Crnoj Gori su posljedice poplava, koje su

prije svega rezultat obilnih padavina. Kao sekundarni faktor koji doprinosi poplavama

su posljedice izazvane ljudskim djelovanjem (nekontrolisana i prekomjerna

eksploatacija šljunka i pijeska) u pojedninim riječnim tokovima. Plavljenje pojedinih

djelova terena je periodično i ispoljava se u proljećnim i jesenjim mjesecima. U

posljednjih 20 godina na teritoriji Crne Gore zabilježeno je šest destruktivnih poplava,

među kojima su najveće zabilježene u posljednih deset godina i to u 2000, 2010. i 2011.

godini.11 Poplave u novijem periodu karakterisalo je zadržavanje nivoa vode duži period

(15-20 dana).

Prema analizi FAO za poplave 2010. godine, procjenjuje se da je poplavljeno oko 30 000

ha poljoprivrednog zemljišta. Najviše pogođena područja bila su oko doline rijeke Zete i

područje oko Skadarskog jezera, a posebno područje Golubovaca, gdje je najveća

proizvodnja povrća u zemlji. Ukupne štete i gubici procijenjeni su na preko 13 milona

EUR, od čega su preko 6 miliona štete, a preko 7 miliona EUR gubici. Tabelom 4

prikazan je detaljan pregled ukupnih poljoprivrednih šteta i gubitaka.12

11 Ministrarstvo unutrašnjih poslova, 2014. 12 FAO, 2011

8

Tabela 4 Poljoprivredne štete i gubici prouzrokovani poplavama 2010. godine

Kategorija Ukupne

štete (EUR)

Ukupni

gubici

(EUR)

Ukupne

štete i gubici

(EUR)

Javno

(EUR)

Privatno

(EUR)

Biljna proizvodnja 5 545 900 7 605 925 13 151 825 0 13 151 825

Sjeme i sadnice 211 534 0 211 534 0 211 534

Stočarstvo 30 754 263 553 294 307 0 294 307

Zemljište/navodnjavanje/drenaža 250 000 0 250 000 250 000 0

UKUPNO 6 038 188 7 869 478 13 907 666 250 000 13 657 666

Izvor: FAO, 2011.

Riječne doline, koje su ugrožene od poplava, zauzimaju relativno mali prostor Crne

Gore. Međutim ovi prostori imaju veliki značaj, jer se u njima nalaze najveća naselja,

poljoprivredne površine i važne saobraćajnice. Problem poplava u Crnoj Gori uglavnom

je vezan za priobalja većih vodotoka: Morače, Lima, Tare, Ćehotine, Ibra i Bojane jer se

na njihovim obalama nalaze skoro svi veći crnogorski gradovi. Ove rijeke ih ugrožavaju

svojim izlivanjem u vrijeme velikih voda. Pored ovog, specifičan problem od plavljenja

predstavlja područje Skadarskog jezera. Plavljenja nastaju usljed povećanog nivoa vode

Skadarskog jezera koje se formira kao posljedica dotoka u jezero voda Morače i Drima,

ugrožavajući značajne poljoprivredne površine oko jezera. S obzirom na trajanje

poplava, u ovoj zoni su formirana i specifična močvarna područja. Ukupne plavljene

površine iznose 5 000 ha, dok 10 000 ha predstavlja močvarno područje.

Prema Drugom nacionalom izvještaju o klimatskim promjenama prema okvirnoj

konvenciji UNFCCC (2015), u posljednjih petnaest godina zabilježene su četiri tipične

sušne godine koje su duže trajale i na početku zahvatile region primorja, zetsko-

bjelopavlićku ravnicu i sjevernoplaninski region do 1 000 mnv (2003), da bi u kasnijim

godinama obuhvatile sve regione (2008), dostižući vrhunac sa krajnje ekstremnim

hidrološkim deficitom u zetsko-bjelopavlićkom regionu (2011) gdje se nalaze najveće

poljoprivredne površine. Savremenim sistemima za navodnjavanje pokriveno je oko 16

000 ha od čega je svega 2.310 ha u Ćemovskom polju pod zasadima vinove loze i

breskve. Na osnovu navedenog može se zaključiti da je procenat navodnjavanja gotovo

zanemarljiv - samo 1% obradivog zemljišta.13 Češće i intenzivnije suše odražavaju se

negativno na kvalitet prinosa, prihode, troškove zaštite biljnih kultura zbog pojave

bolesti, korova i insekata, kao i na cijenu navodnjavanja.

Podaci o monitoringu suše kao i mapa ranjivosti mogu se naći na web sajtu Zavoda za

hidrometeorologiju i seizmologiju (ZHMS).14 Monitoring suše je za kratko vrijeme

povučen iz upotrebe jer se vrši njegovo unaprijeđivanje u skladu sa aktuelnim IPA

projektom DriDanube (Drought Risk in the Danube Region), čiji je cilj povećanje

13 Minstarstvo poljoprivrede I ruralnog razvoja, 2015. 14 http: //www.meteo.co.me/

9

kapaciteta Dunavskog regiona za upravljanje rizikom od suše15. Korisne informacije za

region jugoistočne Evrope, pa tako i Crnu Goru dostupne su na web sajtu Centra za

upravljanje sušom u jugoistočnoj Evropi DMCSEE (Drought Monitoring Centre for

Southe East Europe)16. U okviru ovog Centra, ZHMS je napravio Arhivu uticaja suša

počev od 2000. godine. Procjene šteta i gubici poljoprivrednog sektora uzrokovani

sušama nijesu dostupni.

Ugrožavajući faktori koji prijete šumskim ekosistemima su, na prvom mjestu, požari,

abiotički faktori (suša, poplave, mraz, snijeg i olujni vjetrovi, i dr.) i štetočine i bolesti.

Broj požara varira iz godine u godinu. Uzimajući u obzir ekološke i ekonomske štete,

požari predstavljaju najveću prijetnju šumskim ekosistemima u Crnoj Gori. Ljudske

aktivnosti, kao što su bacanje opušaka, stakla ili namjerno izazivajnje požara, samo su

neki od uzroka požara. Požari zahvataju oko 1% ukupne površine šuma na godišnjem

nivou, dok su rekordnoj 2012. godini zahvatili 7% šumskih površina. U periodu 2003-

2012, u Crnoj Gori je evidentirano oko 767 šumskih požara, pri čemu je oštećeno ili

uništeno oko 18 850 ha šume i preko 773.000 m3 drvne mase. U periodu 2007-2012

pričinjene štete prouzrokovane požarima procjenjuju se na preko 6 miliona EUR.17

Pored direktnih, požari prouzrokuju i indirektne štete koje se ogledaju u degradaciji

životne sredine, smanjenju otpornosti šuma i njihovog biodiverziteta, uništavanju

autentičnog pejzaža, kao i strukture zemljišta. U slučaju očekivanih još ekstremnijih

suša, ugroženost od požara bi u budućnosti mogla predstavljati ozbiljnu opasnost

naročito u šumama južnog šumskog područja, koje se prostiru na primorju i kršu na

teško pristupačnim terenima. Na ovom području visoke temperature vazduha u ljetnjem

periodu i osobine vegetacije pogoduju nastanku i razvoju požara. Naročito kritičan

period za nastanak požara su mjeseci jul i avgust, kada je intenzitet padavina veoma

nizak, kao i mjeseci februar i mart u uslovima suvih i toplijih zima. Šumski požari su

postali intenzivniji u posljednjih nekoliko godina.

Prema Drugom nacionalnom izvještaju o klimatskim promjenama (2015), može se

očekivati povećanje temperatura, što može dovesti do češćih i dužih toplotnih talasa;

većeg broja vrlo toplih dana i noći; manjeg broja mraznih dana i vrlo hladnih dana i noći.

Osim toga, očekuje se manji broj padavina što može dovesti do češćih suša, i nadalje

prouzrokovati povećanje broja šumskih požara. Očekuje se da će klimatske promjene

povećati frekvenciju i jačinu mnogih tipova ekstremnih događaja, uključujući suše,

šumske požare, poplave, olujne vjetrove, itd.18 Štaviše, može doći do promjeranja

sezonskih obrazaca, što će dovesti do veće varijabilosti koja može uticati na

poljoprivredu u Crnoj Gori.

15 http://www.interreg-danube.eu/approved-projects/dridanube 16 http://www.dmcsee.org/

17 Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, 2014. 18 Ministarstvo održivog razvoja i turizma, 2015.

10

4 Institucionalni okvir za smanjenje rizika od katastrofa i upravljanje rizicima od katastrofa u sektoru poljoprivrede

4.1 Pravni okvir, politike i prateće strategije za smanjenje rizika od prirodnih katastrofa u Crnoj Gori

Sljedeći zakoni predstavljaju specifični pravni okvir:

Zakon o zaštiti i spašavanju (“Službeni list Crne Gore”, br. 13/07, 32/11 i 54/16);

Zakon o vodama (“Službeni list Crne Gore”, br. 27/07 i 48/15.).;

Zakon o hidrometeoroloških službi (“Službeni list Crne Gore”, br. 26/10.);

Zakon o hidrografskim uslugama (“Službeni list Crne Gore”, br. 26/10).

Zakon o šumama (“Službeni list Crne Gore”, br. 74/10 i 47/15).

Zakon o zaštiti i spašavanju uspostavlja pravni okvir za razvijanje i jačanje državnih

kapaciteta za suzbijanje štetnih dejstava prirodnih i drugih nesreća, podstiče

regionalnu i međunarodnu saradnju u aktivnostima za sprečavanje, smanjenje rizika i

ublažavanje prirodnih i drugih katastrofa. Zakon propisuje i prava i obaveze opština u

oblasti zaštite i spašavanja. Takođe obuhvata prikupljanje i konsolidaciju podataka o

potencijalnom riziku, uspostavlja sistema ranog upozoravanja i informisanje,

sprovođenje preventivnih aktivnosti, kao što su procjene rizika i izradu planova zaštite i

spašavanja.

U skladu sa Zakonom o zaštiti i spašavanju, Ministarstvo unutrašnjih poslova je donijelo

dva dokumenta: Pravilnik o sadržaju i metodologiji izrade, načinu usaglašavanja,

ažuriranja i čuvanja elaborata o procjeni rizika na osnovu kojih se izrađuju planovi

zaštite i spašavanja i Pravilnik o bližem sadržaju i metodologiji izrade, načinu

usaglašavanja, ažuriranja i čuvanja planova zaštite i spašavanja.

Zakon propisuje da Direktorat za vanredne situacije Ministarstva unutrašnjih poslova

predlaže, a Vlada donosi nacionalne planove za zaštitu i spašavanje.Planovi za zaštitu i

spašavanje predstavljaju dokument koji služi za organizovan pristup u pripremanju,

organizovanju i sprovođenju zaštite i spašavanja ljudi, materijalnih i kulturnih dobara i

životne sredine, za organe državne uprave i organe lokalne samouprave, kao i za

privredna društva, druga pravna lica i preduzetnike koji su dužni da izrade i donesu taj

plan. Takođe, planovi za zaštitu i spašavanje utvrđuju organizaciju i način sprovođenja

mjera za zaštitu i spašavanje i određuju zadatke za državne i opštinske organe,

privredna društva, druga pravna lica i preduzetnike na zaštiti i spašavanju, kao i snage i

sredstva potrebna za neposredno ostvarivanje mjera za zaštitu i spašavanje.

Zakon o vodama propisuje obavezu izrade opšteg plana za zaštitu od štetnog

djelovanja voda. Trenutni plan je istekao, a odnosio se na period 2010-2016. Plan

sadrži: radove i mjere koje se preduzimaju preventivno u periodu visokih voda za

zaštitu od poplava i erozije; metode institucionalne organizacije zaštite; obaveze i

11

odgovornosti menadžera zaštite; metode za praćenje i snimanje podataka; metode za

rano upozorenje.

Zakon predviđa pripremu godišnjeg operativnog plana za zaštitu od štetnog dejstva

voda. Na nacionalnom nivou taj plan bi trebala pripremiti Uprava za vode u okviru

Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, a na lokalnom nivou nadležne lokalne

vlasti, uz saglasnost Ministarstva. U operativnim planovima su određena imena

menadžera za zaštitu od štetnog dejstva voda, sjedišta, tijela i imena kompanija i drugih

subjekata koji obavljaju pravnu zaštitu od štetnog djelovanja voda i način za operativno

sprovođenje zaštite.

Zaštitu od štetnog dejstva voda za vode od značaja za Crnu Goru organizuju i sprovode

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja i Uprava za vode u saradnji sa

Direktoratom za vanredne situacije Ministarstva unutrašnjih poslova, Zavodom za

hidrometeorologiju i seizmologiju, Agencijom za zaštitu životne sredine i privrednim

društvima ili drugim pravnim licima kojima se povjeri, odnosno u čijoj je nadležnosti

održavanje objekata za zaštitu od štetnog dejstva voda.

Zaštitom od štetnog dejstva voda za vode od značaja za Crnu Goru rukovodi štab za

zaštitu od štetnog dejstva voda na čijem čelu je generalni direktor Direktorata za

vodoprivredu. Izvještaje o hidrološkoj situaciji, upozorenja i prognoze Zavod za

hidrometeorologiju i seizmologiju dostavlja glavnom rukovodiocu zaštite od štetnog

dejsta voda. Zakonom su definisani način i uslovi korišćenja voda za navodnjavanje

poljoprivrednog zemljšta.

Zakon propisuje zaštitu od štetnog dejstva voda i obuhvata radove i mjere na zaštiti od

poplava, zaštiti od riječne erozije, zaštiti od erozije vodom, vjetrom i bujicama i

odvodnjavanje i otklanjanje posljedica od tih djelovanja voda. Radi sprječavanja i

otklanjanja štetnog dejstva erozije i bujica sprovode se: posebne preventivne mjere,

grade se i održavaju zaštitni objekti i izvode zaštitni radovi. Zaštitnim radovima

smatraju se: izgradnja i održavanje zaštitnih vodnih objekata (pregrade, ustave,

biotehnički objekti i sl.) i izvođenje zaštitnih radova (pošumljavanje, zatravljivanje,

terasiranje, čišćenje korita i drugi slični radovi). Zaštitu od erozija i bujica sprovodi

jedinica lokalne samouprave, kao i vlasnik i korisnik zemljišta na erozivnim područjima.

Sanacija posljedica štetnog dejstva voda na vodnom zemljištu, vodnom tijelu i vodnim

objektima vrši se na osnovu programa sanacije kojim se utvrđuju vrste i obim potrebnih

radova.

Opšti plan zaštite propisuje da u slučaju najviših stepena opasnosti od poplava

(proglašenje četvrtog stepena opasnosti od poplava), upravljanje zaštitom i

spašavanjem ljudi, materijalnih i kulturnih dobara vrši Koordinacioni tim za zaštitu i

spašavanje. U tom slučaju, dalje radnje u vezi sa operacijama zaštite i spašavanja se

preduzimaju prema Nacionalnom planu za zaštitu i spašavanje od poplava koji

12

priprema Ministarstvo unutrašnjih poslova, u skladu sa Zakonom o zaštiti i spašavanju.

Ministarstvo unutrašnjih poslova, preko Direktorata za vanredne situacije koordinira

rad svih segmenata sistema zaštite i spašavanja, a to su: ministarstva, Uprava policije,

druga državna tijela, vojska, privredna društva, operativne jedinice za zaštitu i

spašavanje, Agencija za zaštitu životne sredine, Zavod za hidrometeorologiju i

seizmologiju i Centar za eko-toksikološka ispitivanja.

Zakoni o "hidrometeorološkoj službi" i "hidrografskim uslugama" definišu zadatke

Instituta za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore (HMI). Prema zakonu HMI ima

dužnost da pripremi vanredne hidrometeorološke informacije i upozorenja u situaciji

prije atmosferske i hidrosferske elementarne nepogode (vanredno stanje); organizuje

posmatranje hitnog slučaja i mjerenje profila u hidrološkim stanicama, a zatim šalje

hitna saopštenja; prati vremensku prognozu i vode; prikuplja i analizira podatke;

priprema vremensku prognozu; informiše i upozorava odgovorne ustanove. Zavod za

hidrometeorologiju i seizmologiju operativno izdaje informacije o stanju i prognozi

vremena, klime i voda u vidu teksta u pisanoj formi, u obliku tabela, grafikona ili

prigodnih grafičkih prikaza, putem mreža elektronskog ili poštanskog saobraćaja ili

putem štampanih i elektronskih medija u vidu redovnih saopštenja.

Zakonom o šumama uređuje se zaštita, očuvanje i unapređenje šuma, planiranje, način

i uslovi korišćenja šuma, izgradnja i održavanje šumskih puteva, monitoring šuma, kao i

druga pitanja od značaja za šume. Zakon propisuje da je nadležni organ uprave (Uprava

za šume), u periodu povećane opasnosti od požara u šumi i na šumskom zemljištu,

dužan da obezbijedi poslove čuvanja šuma uspostavljanjem stalnih dežurstava. Takođe,

za šume i šumska zemljišta koja su izložena povećanoj opasnosti od požara primjenjuju

se posebne mjere za sprječavanje i pripremu za gašenje požara. Zakon propisuje

obavezu za vlasnika i korisnika šuma da preventivno djeluju, suzbijaju i učestvuju u

gašenju požara u svojim šumama, odnosno šumama koje koriste. Za degradirane šume

prouzrokovane šumskim požarima donosi se plan sanacije šuma. Plan sanacije šuma

utvrđuje Ministarstvo poljoprivrede i ruranog razvoja. Zakonom se propisuje da se

planiranje, projektovanje, građenje i održavanje šumske infrastrukture može vršiti

samo u skladu sa principima zaštite prirode, na način da se ne ugrožavaju izvorišta vode

i vodni tokovi, uzrokuje pojava erozije, narušavaju šumski ekosistemi, ugrožavaju

staništa rijetkih i zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta, sprječava normalan tok vode iz

bujica; destabilizuje zemljište i povećava opasnost od odrona i ugrožavaju opštekorisne

funkcije šuma.

Nacionalnu strategiju za vanredne situacije je usvojila Vlada Crne Gore u decembru

2006. godine i ima za cilj uspostavljanje državnog odnosa prema svim vrstama nesreća i

organizovanog djelovanja državnih i drugih institucija za efikasno reagovanje u slučaju

različitih vrsta prirodnih, tehničko-tehnoloških i drugih nesreća. Strategija, koja

obuhvata prirodne, tehnološke i biološke opasnosti, pripremljena je kroz učešće

13

različitih interesnih grupa, uključujući i Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja,

posebno veterinarske službe.

Strategija pruža čvrste osnove za izgradnju i unapređivanje sistema za smanjenje rizika

od katastrofa i prepoznaje značaj uključivanja smanjenja rizika od katastrofa u vrlo

osjetljivim područjima i ugroženim društvenim grupama. Nacionalna strategija analizira

sve rizike koji ugrožavaju Crnu Goru, kao i pripremljenost crnogorskih organizacija u

slučaju događanja različitih vrsta hazarda i institucionalni okvir za zaštitu od prirodnih

katastrofa, tehničko-tehnoloških i drugih nesreća.

Odbor za smanjenje rizika od katastrofa osnovan je 2014. godine i organizovao je tri

nacionalne platforme za smanjenje rizika od katastrofa do sada, uz učešće dva

predstavnika Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja zadužena za vodoprivredu i

šumarstvo. Ističe se važnost stalnog praćenja opasnosti i potrebe za integrisanim

pristupom radi smanjenja rizika od katastrofa.

Spomenute mjere za zaštitu od prirodnih katastrofa, između ostalog, povećavaju

spremnost zajednice i podižu svijest, kroz razvoj GIS programa za automatsko praćenje

opasnosti. Posebne mjere za zaštitu od prirodnih katastrofa za poljoprivredu, prije

svega se odnose na podsektor govedarstva, kao što je širenje, jačanje i modernizacija

zdravstvene zaštite životinja u skladu sa zahtjevima EU, uvođenje sistema identifikacije

i registracije svih vrsta kretanja životinja, poboljšanje pripremljenosti za odgovor kroz

podizanje svijesti, i obrazovanje i treninge veterinarskog osoblja o životinjskim

bolestima. Sve u svemu, čini se da su predložene mjere i aktivnosti još uvijek prilično

reaktivne nego proaktivne u cilju zaštite od prirodnih katastrofa sa više pažnje na ljude

nego na poljoprivrednu imovinu ili imanja.

Nacionalna strategija za klimatske promjene do 2030. godine, usvojena je 2015.

godine, odnosi se na prirodne nepogode, kao što su poplave i klizišta, ali ne utvrđuje

jasne veze između tih opasnosti i klimatskih promjena. Međutim, uključene su razne

mjere za prilagođavanje klimatskim promjenama koje su relevantne za poljoprivredni

sektor:

prilagođavanje datuma sjetve i sadnje;

prebacivanje usjeva;

poboljšano upravljanje zemljištem, kao i kontrola erozije i zaštita zemljišta za

sadnju stabala;

izgradnja zaštitnih zidova i barijera za ublažavanje uticaja olujnih vjetrova;

kupovina zemljišta i stvaranje akumulacija za ublažavanje rasta nivoa mora i

poplava.

S obzirom na očekivane uticaje klimatskih promjena na poljoprivredni sektor, naveden

je popis preporučenih mjera za različite sektore:

14

• Sprovoditi naučna istraživanja u vezi uticaja klimatskih promjena na

poljoprivredu u različitim kulturama;

• Korišćenje sorti ili hibrida, koji sazrijevaju u različitim periodima;

• Razvoj sistema navodnjavanja i drenažnog sistema za regulisanje nivoa vode u

zoni korijena;

• Smanjiti okopavanje zemljišta, duboko okopavanje; ostaci usjeva koji se posipaju

po površini, gustinu sjetve ili sadnje kako bi se sačuvala određena količina vlage

u sistemu zone korijena;

• Mjere za sprječavanje i kontrolu protiv štetočina i insekata;

• Promjena korišćenja đubriva, u smislu količine i vremena kada se primjenjuje;

• Uspostaviti fleksibilniji sistem poljoprivrede za smanjenje posljedica klimatskih

promjena.

• Razviti nacionalnu politiku za upravljanje sušom, kao i niz mjera za na primjer

stoku i šumarstvo.

Samo UNFCCC, kao međunarodni okvir, spominje se nekoliko puta u cijelom

dokumentu, sa primarnim fokusom na antropogene uticaje, a Ministarstvo

poljoprivrede se smatra nadležnim tijelom uglavnom za vodoprivredu i šumarstvo.

Osim navedenih strategija, koje predstavljaju glavne nacionalne strategije u cilju

smanjenja rizika od katastrofa i klimatskih promjena, sljedeći instrumenti nacionalnog

planiranja uključuju u različitoj mjeri smjernice iz politika smanjenja rizika od

katastrofa.

Cilj Strategije za razvoj poljoprivrede i ruralnih područja za period 2015-2020, je

da se uspostavi okvir, te definišu ciljevi, prioriteti i principi održivog razvoja

poljoprivrede i ruralnih područja. Strategija je prvenstveno pripremljena u kontekstu

prenosa, sprovođenja i primjene pravne tekovine - politike pristupanja EU.

Jedan od glavnih ciljeva strategije je "dugoročno upravljanje poljoprivrednim resursima

na održiv način, uz očuvanje životne sredine, prirodnih resursa i biološke raznolikosti".

Međutim, ne spominje se način kako će životna sredina, pejzaži i ekosistemi biti

sačuvani. Dugoročni ciljevi za crnogorsku poljoprivredu su povećanje produktivnosti i

površina obradivog zemljišta, kao i usklađivanje sa standardima EU-a za bezbjednost

hrane u osnovnim i prerađivačkim sektorima.

Povećanje učestalosti suša, erozije i obilnih kiša spominje se kao rezultat klimatskih

promjena. Strategija navodi da će se većina tog uticaja osjetiti u poljoprivredi, posebno

kroz korišćenje i dostupnost vode, kao što su godišnje raspoložive količine vode za ovaj

sektor jer se očekuje pad u mnogim područjima, zbog smanjenja ljetnjih kiša, posebno u

južnoj Evropi. Međutim, mjere za smanjenje rizika od katastrofa ne predviđaju

rješavanje tih očekivanih uticaja. Prirodne opasnosti i povećanje osjetljivosti ili

15

očekivani uticaji klimatskih promjena na sektor nisu uključeni u dio sa ograničenjima i

izazovima sektora.

Jedina relevantna mjera smanjenja rizika od katastrofa za poljoprivredni sektor je

sprovođenje mjera zaštite zdravlja životinja protiv izbijanja i širenja životinjskih bolesti.

Ostale povezane mjere smanjenja rizika od katastrofa pomažu u stvaranju zdravih

ekosistema kako bi se bolje podnosili spoljnji šokovi od nepredvidljivih prirodnih

opasnosti, kao što su usvajanje plana održivog upravljanja resursima, plana održivog

korišćenja planinskih pašnjaka i razvoj ekološke poljoprivrede. Osim toga, neke mjere

smanjenja rizika od katastrofa su takođe uključene u Kodeks dobre poljoprivredne

prakse iz 2013. godine, kao što su mjere vezane za eroziju tla i zdravlje životinja.19

Dokument upućuje na međunarodni odgovarajući okvir, kao što su UNFCCC i

Nacionalne konvencije Ujedinjenih nacija za suzbijanje dezertifikacije (UNCCD),

međutim, smjernice Sendai okvira za smanjenje rizika od katastrofa, naslednika Hyogo

akcionog okvira (HFA), nijesu uključene u dokument. Osim toga, finansijska sredstva za

smanjenja rizika od katastrofa nisu određena. Osnovna podrška koju pruža agrobudžet

je "finansiranje mjera usmjerenih na osiguranje zarade poljoprivrednih proizvođača

putem direktnih mjera podrške ... „što će poboljšati kvalitet proizvoda, povećati

produktivnost, stvoriti bolje uslove za život u ruralnim područjima i otvoriti nova radna

mjesta".

Strategija sa planom razvoja šuma i šumarstva za period 2014-2023 - Nacionalna

strategija za šume daje pregled situacije u šumarstvu u Crnoj Gori. Šumski požari se

spominju kao prijetnja usljed klimatskih promjena, uključujući i očekivane nepovoljne

uticaje klimatskih promjena na određene šumske vrste. U periodu od 2005-2010,

procijenjeno je da je u prosjeku 1% šuma oštećeno u požarima. U 2012. godini ta brojka

premašila je 7%.

Smanjenje rizika od katastrofa nije sistematski uključeno u cijeloj strategiji, a propisuje

se niz mjera za smanjenje rizika od širenja požara u šumama, kao što je poboljšanje

institucionalnih kapaciteta za sprječavanje i ublažavanje šumskih požara,

pošumljavanje, uspostavljanje i održavanje otvorenih područja unutar šume, povećanje

ulaganja u opremu za gašenje požara, infrastrukturu i obuke, uspostavljanje sistema

brzog izvještavanja o požarima kroz korišćenje infracrvene video kamere itd.

U pogledu institucionalne i međusektorske saradnje navodi se da ne postoji adekvatan

informacioni sistem u Upravi za šume, što je preduslov za pravilnu komunikaciju među

zainteresovanim stranama, kao i za međusektorsku koordinaciju. Prema Strategiji,

finansijska sredstva za sprečavanje šumskih požara do 2023. godine obezbijediće

19 Ministarstvo poljoprivrede i održivog razvoja 2013b.

16

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja koje je odgovorno za šume i sredstava iz

IPARD programa.

Sem toga, Strategija stavlja naglasak na ulogu crnogorskih šuma u kontekstu

ublažavanja klimatskih promjena. Procjenjuje se da šume Crne Gore proizvode oko 4,6

miliona tona CO2 godišnje, što je gotovo cijelogodišnja emisija gasova koji je proizveo

efekat staklene bašte u zemlji u 2003. godini (iznosio 5,3 miliona tona ekvivalenta CO2).

Kao rezultat toga, ekološki sistemi igraju važnu ulogu za ublažavanje posljedica.

Strategija ribarstva i akcioni plan Crne Gore 2015-2020 je dokument pripremljen

kao mapa za integraciju u EU u procesu pregovaranja. On identifikuje ključne korake

koje Crna Gora namjerava preduzeti da bi se pripremila za potpuno ispunjenje svojih

obaveza koje proizlaze iz zajedničke politike za ribarstvo. Strateške smjernice za razvoj

ribarstva su date u pravcu očuvanja biološke raznolikosti i održivosti ribolova. Crna

Gora će nastaviti da finansira mjere koje se fokusiraju na modernizaciju ribolovne flote,

uključujući i modernizaciju postojećih farmi za marikulturu i slatkovodno ribarstvo, da

bi se povećala proizvodnja i ojačala konkurentnost i efikasnost sektora, poštujući visoke

standarde koji se tiču zaštite zdravlja i dobrobiti životinja, kao i životne sredine.

Smanjenje rizika od katastrofa niti klimatske promjene ili bilo koja mjera za

prilagođavanje nisu navedeni u ovom dokumentu.

Strategija upravljanja vodama za period 2016-2035 uključuje ocjenu postojećeg

stanja u oblasti upravljanja vodama, ciljeve i smjernice za upravljanje vodama, mjere

koje se sprovode i projekcije razvoja za održivo upravljanja vodnim resursima. Poplave

kao prirodna opasnost su uključene u strategiju, kao i važnost procjene rizika u okviru

upravljanja rizicima od poplava i mjera obrane od poplava. Poplave su prvenstveno

posmatrane u kontekstu klimatskih promjena i njihovih uticaja na vodne tokove,

površinske i podzemne voda za snabdijevanje naselja vodom.

Strategija sadrži različite ciljeve za smanjenje rizika od poplava i štetnih efekata ove

opasnosti. Osim toga, glavni uticaji klimatskih promjena su porast temperature

vazduha, produžena sušna sezona, različiti nivoi padavina, povremene višednevne oluje

i jake kiše tokom sušnog razdoblja. Neke od mogućih mjera zaštite su efikasne i

koordinirane akcije za zaštitu od poplava, efikasno i kontinuirano praćenje i

predviđanje poplava, redovno održavanje i kontrola vodotoka, drenaža, zaštita od

erozije i zaštita zemljišta i tako dalje.

Strategija daje za svaku mjeru spisak institucija koje bi trebale biti uključene u

sprovođenje, kao što su Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja - Uprava za vode,

Ministarstvo unutrašnjih poslova - Direktorat za vanredne situacije, Zavod za

hidrometeorologiju i seizmologiju i jedinice lokalne samouprave, uključujući i

koordinaciju između nacionalnog i lokalnog nivoa.

17

Akcioni plan za 2016-2020 uključuje podjelu finansijskih sredstava za različite

aktivnosti, kao što je 345 miliona eura za zaštitu od uticaja vode, od čega je 120 miliona

eura za zaštitu od poplava, 200 miliona eura za zaštitu od erozije i 25 miliona eura za

drenažu.

Nacionalna strategija održivog razvoja do 2030. godine, usvojena je u julu 2016.

godine. To je krovna strategija koja ocrtava trendove u održivom razvoju. Pitanja

očuvanja prirodnog kapitala kroz zaustavljanje degradacije, kao i vrijednost obnovljivih

prirodnih resursa (bioraznolikost, voda, vazduh, zemljište) posebno su razrađeni kao i

ublažavanje štetnih uticaja prirodnih i antropogenih opasnosti.

Smanjenje rizika od katastrofa prilično sistematski prikazano je kroz cijeli dokument i

integrisano u strateškom cilju:

"Jačanje otpornosti, smanjenje ranjivosti i izloženosti prirodnim i antropogenim

opasnostima", što bi trebalo postići kroz "poboljšanje razumijevanja rizika, jačanje

institucionalnog okvira za upravljanje rizicima, ulaganja u smanjenje rizika i jačanje

otpornosti prirodnih i društvenih sistema, poboljšanje pripremljenosti za odgovor na

katastrofe i obnovu kroz oporavak, rehabilitaciju i rekonstrukciju.”20

Smanjenje rizika od katastrofa se spominje kao samostalni cilj i rezultat, uz određeni

skup predviđenih mjera i aktivnosti koje se takođe povezuju sa održivim razvojnim

ciljevima. Sendai okvir za smanjenje rizika od katastrofa se takođe spominje u strategiji.

Međutim, poljoprivredni sektor nije integrisan i kao rezultat toga ne postoji direktan

odnos između smanjenja rizika od katastrofa i poljoprivrede.

Strategiju je pripremilo Ministarstvo održivog razvoja i turizma, a nadzor sprovođenja

vrši Nacionalni savjet za održivi razvoj i klimatske promjene. Ovim Savjetom

predsjedava predsjednik Crne Gore, a članovi su gotovo sva ministarstva i tijela

relevantna za smanjenja rizika od katastrofa. NSOR je krovna strategija, što znači da sve

druge strategije trebaju biti u skladu sa njom i na taj način su utvrđene veze između

klimatskih promjena i smanjenje rizika od katastrofa. Međutim, potencijalni unutrašnji i

spoljnji izvori finansiranja za smanjenje rizika od katastrofa nisu identifikovani.

4.2 Institucionalni okvir

Odgovorne institucije za upravljanje i sprovođenje različitih komponenti za smanjenje rizika od katastrofa su:

Direktorat za vanredne situacije u okviru Ministarstva unutrašnjih poslova;

Zavod za hidrometeorologiju i seizmologije Crne Gore (ZHMS), u okviru

Ministarstva održivog razvoja i turizma;

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja;

20 Ministarstvo održivog razvoja i turizma, 2016:134-135.

18

Uprava za vode, u okviru Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja;

Uprava za šume, u okviru Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja;

lokalne vlasti - sekretarijati koji su uključeni u upravljanje vodama.

Direktorat za vanredne situacije predstavlja organizacionu jedinicu u okviru

Ministarstva unutrašnjih poslova. Na osnovu Zakona o zaštiti i spašavanju, Direktorat za

vanredne situacije koordinira rad učesnika sistema zaštite i spašavanja u vezi

organizacije, planiranja, pripreme i sprovođenja mjera i aktivnosti na smanjenju raznih

rizika od katastrofa. Osim toga, još jedna odgovornost Direktorata za vanredne situacije

je da vrši procjenu rizika i priprema nacionalne planove zaštite i spašavanja.

Direktorat za vanredne situacije zapošljava 129 radnika. U svim opštinama u Crnoj Gori,

uspostavljene su službe zaštite i spašavanja i uključuju ukupno 597 pripadnika, osim u

novoosnovanim opštinama Petnjica i Gusinje.21 Sistem radio veza još uvijek ne

zadovoljava kriterijume za funkcionisanje profesionalnih službi, a u pojedinim službama

uopšte ne funkcioniše sistem radio veza. Takođe, postojeća lična i kolektivna oprema

pripadnika službi nije u potpunosti u skladu sa standardima koje propisuje EU.

Nacionalna platforma za smanjenje rizika od katastrofa je stalni forum za razmjenu

mišljenja, stavova i prijedloga koje pozitivno utiču na smanjenje rizika od katastrofa u

svim sektorima. Članovi tijela su predstavnici Ministarstva unutrašnjih poslova,

Ministarstva odbrane, Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, Ministarstva

održivog razvoja i turizma, Ministarstva zdravlja, Ministarstva nauke, Zavoda za

hidrometeorologiju i seizmologiju, Zavoda za hitnu medicinsku pomoć, Instituta za

javno zdravlje, Crvenog krsta Crne Gore, Agencije za zaštitu životne sredine i Centra za

eko-toksikološka ispitivanja. Osim toga, mogu učestvovati predstavnici državnih tijela i

institucija, univerziteta, kompanija, nevladinih organizacija i drugih subjekata koji se

bave aktivnostima u cilju smanjenju rizika od katastrofa.

Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju Crne Gore (ZHMS) je zadužen za

hidrološka, meteorološka, ekološka i morska mjerenja, praćenja i usluge. ZHMS se nalazi

pod okriljem Ministarstva turizma i održivog razvoja. Prema Zakonu o

hidrometeorološkim poslovima, ZHMS ima mandat da prati vrijeme i vode; prikuplja i

analizira hidro-meteorološke podatke i podatke o vodi i kvalitetu vazduha; priprema

prognoze, vrši informisanje i upozorenje odgovornih agencija.

ZHMS je odgovoran za poslove koji se odnose na opažanje, mjerenje i analizu

meteoroloških, hidroloških, hidrografskih, ekoloških i agro-meteoroloških parametara.

Sem toga ZHMS je uključen u predviđanje i prezentaciju podataka u oblasti

meteorologije, hidrologije, hidrografije, životne sredine i agro-meteorologije,

21 Ministarstvo unutrašnjih poslova, 2015d.

19

uspostavljanje informacionih sistema čime se uzimaju u obzir klimatološka, hidrološka,

hidrografska, agro-meteorološka i istraživanja iz oblasti zaštite životne sredine.

Podaci se prikupljaju kroz meteorološke, hidrološke i agro-meteorološka mjerenja, koje

prate vremenske prilike, vodu i vazduh, i koje održava ZHMS. Osim toga, ZHMS

proizvodi vanredne hidrometeorološke informacije i upozorenja u slučaju hidro-

meteoroloških katastrofa.

Uloga ZHMS je da pruži osnovne statističke podatke i analize ekstrema i klimatske

varijabilnosti koji će se koristiti za strateško planiranje smanjenja rizika od katastrofa.

ZHMS daje informacije Direktoratu za vanredne situacije i Upravi za vode. Procjena

rizika od poplava i druge analize ZHMS još uvijek ne provodi, dok je analiza procjene

rizika od suša razvijena u sklopu projekata Centar za upravljanje sušama za Jugoistočnu

Evropu (DMC-SEE). ZHMS je takođe uključena u nacionalni tim za procjenu rizika koji se

formira na državnom nivou, a koordinira ga Sektor za upravljanje kriznim situacijama 22.

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja (MPRR) je zaduženo za upravljanje

vodama. Ministarstvo ima mandat za pripremu opšteg plana za zaštitu od štetnog

djelovanja voda svakih 6 godina i godišnjeg Operativnog plana. MPRR trenutno nije

uključen u bilo kakve aktivnosti s ciljem analize suša ili procijenu uticaja suša na

poljoprivredni sektor u Crnoj Gori. Pristup MPRR je uglavnom usmjeren na stvaranje

uslova za izgradnju sistema za navodnjavanje, kao način da se smanji rizik od suše.

MPRR je takođe zaduženo za upravljanje šumama. MPRR ima mandat da pripremi

Nacionalnu politiku za šume, te strategiju plana razvoja šumarstva koja se donosi na

period od 10 godina. Uloge i odgovornosti Uprave za šume dalje su razrađeni u

nastavku.

U okviru Ministarstva, Uprava za vode organizuje upravljanje vodama i odgovorna je

za planiranje i sprovođenje mjera zaštite i infrastrukturu. Uprava za vode je zadužena za

pripremu planova upravljanja vodama na osnovu procjene rizika od poplava. Prema

Zakonu o vodama, Uprava za vode je odgovorna za sprovođenje Okvirne direktive o

vodama Evropske unije (ODV) i Direktive o poplavama. Tehnički kapaciteti i ljudski

resursi Uprave su nedovoljni u odnosu na propisane nadležnosti. Aktivnosti Uprava

sprovode se uglavnom na bazi projekata koristeći spoljnje resurse.

Sprovođenje Okvirne direktive o vodama 2000/60/30 je započeto. Do sada su

realizovane četiri obaveze (identifikacija vodnih područja, imenovanje nadležnih

organa, stupanje na snagu upravnih dogovora za međunarodne rijeke, jezera ili obalne

22 WMO, 2012

20

vode i ekonomska analiza upotrebe voda). Crna Gora sprovodi godišnje programe

monitoringa voda, ali oni još nijesu usklađeni sa standardima EU, s obzirom na to da

programi ne sadrže parametre i šeme klasifikacije voda propisane Aneksom V ove

direktive. Crna Gora planira da usvoji planove upravljanja riječnim slivovima u skladu

sa Okvirnom direktivom o vodama do 2020. U roku od šest mjeseci od njihovog

usvajanja, predviđena je izrada programa mjera za svaki riječni sliv. Tokom procesa

analitičkog pregleda, 2030. je pomenuta kao rok za potpuno sprovođenje, ali će se

možda izmijeniti nakon izrade sveobuhvatnijih planova.23

Sprovođenje Direktive o poplavama 007/60/EZ je u ranoj fazi, a datum potpunog

sprovođenja još uvijek nije utvrđen. Crna Gora je usvojila Generalni plan zaštite od

negativnog uticaja voda (2010.) koji obuhvata period od 6 godina i prateći Operativni

plan zaštite. Preliminarna procjena rizika od poplava je propisana Vodoprivrednom

osnovom Crne Gore. Zakonom o finansiranju upravljanja vodama. Predstavnici Crne

Gore izjavili su da namjeravaju da koordiniraju pripremu planova upravljanja rizikom

od poplava za planove upravljanja riječnim slivovima koji se zahtijevaju Okvirnom

direktivom o vodama. Nadležni organi postoje. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog

razvoja, Zavod za hidrometeorologiju i seizmologiju i Ministarstvo unutrašnjih poslova

dijele odgovornosti u ovoj oblasti zajedno sa lokalnim vlastima. Definisan je rok za

pripremu Planova upravljanja rizikom od poplava do 2021. godine dok datum potpune

implementacije koja podrazumjeva i strukturne mjere zbog finansijskih potreba (oko

120 mil EUR) nije definisan.

Uprava za šume, kao tijelo u okviru Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja,

donosi program gazdovanja šumama za svaku upravljačku jedinicu. Uprava obavlja

administrativne poslove i sprovodi aktivnosti vezane na primjer za poboljšanje stanja

šuma i upravljanje šumama; obnovu, zaštitu šuma i šumskog zemljišta; nadzor

sprovedenih mjera u gazdovanju šumama; stručni nadzor i kontrola kvaliteta i vođenje

evidencije i informacionog sistema/baze podataka za šumarstvo.

Uprava za šume još uvijek ne obavlja sve funkcije na način predviđen Zakonom o

šumama i prema zahtjevima evropskog zakonodavstva. Jedan od razloga je, između

ostalog, ograničeni kapacitet za gazdovanje šumama uzimajući u obzir savjetodavnu

ulogu koju Uprava ima, zatim učestvovanje u planiranju, pripremi projekata i uloga u

međunarodnim projektima i mrežama, upravljanje Natura 2000 područjima, formiranje

informacionog sistema za šumarstvo, formiranje jedinica za projektovanje i nadzor

izgradnje šumskih puteva.

Postoje planovi za formiranje preduzetničkih jedinica u svakoj područnoj jedinici

Uprave za šume, koji će se osposobiti i opremiti za borbu protiv požara i koje će biti

mobilizovane u slučaju požara. Prema planu, dio ovih jedinica bi bili zaposleni iz Uprave

23 Izvještaj o analitičkom pregledu usklađenosti zakonodavstva Poglavlje 27 – Životna sredina

21

za šume, koncesionari i druge kompanije. Uprava za šume će upravljati tim jedinicama.

Postojeća oprema i materijal za zaštitu od požara su zastarjeli, kao što su i vozila za

prevoz tima, aparati za gašenje požara, protivpožarna oprema i druga oprema za

članove.

Planovi za razvoj šuma i programi gazdovanja šumama moraju uključiti mjere za

prilagođavanje na klimatske promjene u cilju povećanja otpornosti šumskih ekosistema

i zaštite od požara i drugih opasnosti koje ugrožavaju šume. Jedna od preventivnih

mjera, koje se trenutno još ne sprovode, je održavanje postojećih otvorenih prostora u

šumskim područjima kako bi se smanjila opasnost od šumskih požara.

Procjena rizika od katastrofa

Procjene rizika na nacionalnom nivou izrađuje Ministarstvo unutrašnjih poslova u

saradnji sa ministarstvima i drugim organima državne uprave, a prema potrebi mogu

se angažovati i predstavnici naučnih i stručnih institucija i eksperti za pojedine vrste

rizika. Opštinske procjene izrađuju opštine, a po potrebi, takođe, mogu se angažovati

predstavnici naučnih i stručnih institucija i eksperti za pojedine vrste rizika.

Procjena rizika ima za cilj da se analiziraju, procijene i sagledaju svi podaci koji se

odnose na:

uzroke koji mogu dovesti do nastanka elementarne nepogode, tehničko-

tehnološke nesreće i druge nesreće,

stepen ugroženosti ljudi, životinja, biljaka, materijalnih dobara i životne sredine

od različitih vrsta rizika,

posljedice koje mogu nastati po ljude, životinje, biljke, materijalna dobara i

životnu sredinu.

Direktorat za vanredne situacije u okviru Ministarstva unutrašnjih poslova takođe je

odgovoran za izradu procjene rizika. Proces procjene rizika od suša i poplava sprovodi

Odsjek za upravljanje rizicima. Odsjek je takođe odgovoran za upravljanje nacionalnim

bazama podataka o rizicima kao što stoji u Nacionalnoj strategiji za vanredne situacije.

Dužnosti Odsjeka obuhvataju izradu i razvoj strateških dokumenata i planova na

nacionalnom nivou, saradnju sa naučnim tijelima (univerzitetima), laboratorijima i

drugim istraživačkim institucijama.

Kao što je navedeno u Nacionalnoj strategiji za vanredne situacije, resorna

ministarstava i agencije, su uključeni u pripremu konkretnih planova, učestvovanje u

ad-hoc radnim grupama i odgovorni su za pružanje konkretnih podataka i analiza

Odsjeku za upravljanje rizicima. Direktorat za vanredne situacije se oslanja i na

operativne jedinice za zaštitu i spašavanje (jedinice civilne zaštite, opštinske službe za

zaštitu i spašavanje, specijalističke jedinice, dobrovoljne jedinice, preduzetne jedinice i

jedinica za gašenje požara iz vazduha).

22

Što se tiče mapiranja opasnosti, što je jedan od uslova Direktorata za vode Evropske

unije, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja bi trebalo da obezbijedi

identifikaciju rizičnih zona za poplave, pripremu mapa poplava i integraciju u

prostornom planiranju, kao i razvoj informacionog sistema za vode. Sem toga,

Ministarstvo je zaduženo za projektovanje, izgradnju i redovno održavanje objekata za

zaštitu od poplava. Međutim, tehnička sposobnost Ministarstva je vrlo ograničena, a kao

rezultat tehnički poslovi se često se sprovode kroz pružanje usluga u okviru projekata.

Sistemi ranog upozoravanja

Dobro funkcionisanje sistema ranog upozoravanja izuzetno je važno za poljoprivredni

sektor, kao i pravovremeno i tačno upozorenje koje može pomoći da se ublaže negativni

uticaji prirodnih nepogoda u tom sektoru. Međutim, nije bitno samo da se upozorenja

šire kroz različite medije, već se moraju na odgovarajući način primiti i shvatiti da bi

zajednica bila svjesna i znala kako da se suoči sa efektom gubitka života i egzistencije.

Kao rezultat toga, bolje planiranje i pripravnost u zajednici su bitni, kako bi se

pripremile mape sa ranjivim zonama i akcioni planovi kroz participativni pristup.

Tehnički kapaciteti hidro-meteoroloških službi za podršku smanjivanju rizika od

katastrofa nisu u skladu sa zahtjevima i karakterišu ih sljedeći nedostaci:

Mreže za monitoring i posmatranje i razmjena podataka

Hidrometeorološka zapažanja su osnova za klimatološke studije, ali ZHMS nema

svoje laboratorije za kalibraciju za meteorološke senzore. Ovaj nedostatak je

rješen u okviru međuregionalne saradnje Nacionalnih hidrometeoroloških

službi, pa je kvalitet mjerenja tačan i pouzdan. Uz to, brojne aktivnosti u okviru

kalibracije instrumenata sprovode se u okviru Svjetske meteorološke

organizacije, u kojoj je ova institucija stalna članica.

Radari za vremensku prognozu pružaju osnovu za lociranje padavina tokom

opasnosti i spašavanja. Međutim, ZHMS ne posjeduje vremenske radare.Praćenje

grmljavine se sprovodi u okviru mreže i alatke LINET VIEW.

ZHMS nema pristup radarskim podacima iz susjednih zemalja

Ozbiljan problem sa kojim se suočava ZHMS je rapidno smanjenje broja

padavinskih stanica od 67 stanica iz 2010. na samo 20 koje su za sada u funkciji.

Zbog nedostatka finansijske podrške ovaj tip stanica, koji je prije 2000. godine

dostizao broj od preko 100, nije automatizovan i zavisi od ljudi kojih je na

sjeveru Crne Gore sve manje. Dobra pokrivenost u Crnoj Gori je sa hidrološkim

stanicama kojih ima 51. (31 u crnomorskom slivu24 i 20 u jadranskom slivu) od

kojih je 31 automatska stanica i spojene su sa sjedištem u Podgorici. Nedostatak

sredstava je glavni problem za ZHMS s obzirom na neophodnost završetka

automatizacije preostalih stanica u mreži.

24 Površina crnomorskog sliva u Crnoj Gori je nešto veća od površine jadranskog sliva, i iznosi oko 7 260 km2. Sa ovog dijela, putem Zapadne Morave otiče rijeka Ibar, dok putem Drine otiču Lim, Ćehotina, Piva i Tara sa svojom pritokom Komarnicom.

23

Hidrometeorloški sistemi za upravljanje podacima

Informacije o podacima (metapodaci) skladište se u CLIDATA bazi podatka u

ZHMS-u. Baza sadrži:

1. meteorološke podatke o: temperaturi vazduha (terminska, maksimalna,

minimalna); količini padavina; vazdušnom pritisku; osunčavanju; relativnoj

vlažnosti vazduha; temperaturi zemljišta na različitim dubinama; stanju tla;

visini sniježnog pokrivača; horizontalnoj vidljivosti; brzini i smjeru vjetra;

atmosferskim pojavama; oblačnosti; pojavama uz oblačnost; rodu, vrsti i visini

baze oblaka; temperaturi vode mora; stanju površinemora;i smjeru kretanja

talasa.

2. hidrološke podatke o: hidrometrijskom mjerenju površinskih voda; vodostaju;

i proticaju.

3. podatke o kvalitetu voda o: fizičko-hemijskim parametrima vode; i mikro

biološkim i saprobiološkim parametima vode

Analiza opasnosti i mapiranje da bi se podržala procjena rizika

U Crnoj Gori nema baze podataka i popisa o prethodnim poplavama i sušama.

Bazom podataka upravlja ZHMS, što spada u dio redovnih aktivnosti ove

institucije. Takođe, sve informacije o ekstremnim vremenskim i klimatskim

događajima se redovno šalju Svjetskoj meteorološkoj organizaciji (WMO).

Uprava za vode ima tehničke sposobnosti za hidrološke analize i kartiranje, ali

one zapravo nisu iskorišćene jer tehnički posao obično sprovode spoljnji

konsultanti.

U principu, ne postoji sistemski proces za analizu opasnosti od poplava i suša,

niti mapiranje.

Glavni nedostaci su nedostatak koordinacije, saradnje i komunikacije između

različitih institucija, koje su odgovorne za pojedine komponente procjene rizika

od poplava ili suša. Što se tiče podataka o uticaju katastrofa, praksa u svijetu, pa

tako i u Crnoj Gori je da relevantne organizacije prikupljaju podatke koji se

odnose na njihov sektor i opasnosti koje se mogu javiti. Međutim, nema

formalnih mehanizama za objedinjavanje, skladištenje i pristup ovim podacima,

Vremenska prognoza

Nedostatak stručnog kadra za operativne usluge analize vremenske prognoze,

ZHMS ima ograničene resurse za obradu podataka, i zapravo ne postoji backup

sistem koji se može koristiti u hitnim slučajevima. To čini vrlo ranjivim

nacionalni sistem za smanjenje rizika od katastrofa na svim nivoima.

Proizvodi i servisi za upozoravanje

Trenutno ne postoji zakon koji će definisati odgovornosti i ovlašćenja u vezi

proizvodnje i širenja upozorenja i alarma za fizičku opasnost.

ZHMS ne analizira potencijalne posljedice opasnosti. ZHMS ne upozorava za

poplave, ali daje najavu jakih padavina i visokog nivoa voda i pokazuje da li bi to

24

moglo dovesti do poplava. ZHMS dijeli informacije i ranu najavu javnosti putem

medija, informacije o vremenskim uslovima Direktoratu za vanredne situacije

putem biltena, širi informacije i najavu preko Operativno-komunikacionog

centra 112 Direktorata za vanredne situacije i putem faksa, i u hitnim

slučajevima priprema biltene, izvještaje i studije za MPRR sa informacijama o

poplavama i drugim opasnostima.

Ljudski resursi

Nedovoljan broj stručno zaposlenih lica za pripremu kritičnih podataka za

analizu hidro-meteoroloških ekstrema i za rad na adekvatnom sistemu rane

najave hidroloških i meteoroloških nepogoda.

Procjena štete i gubitaka

Komisije zadužene za procjenu štete i gubitke koji su nastali kao posljedica prirodnih

katastrofa osnivaju se na lokalnom nivou, odlukom gradonačelnika/predsjednika

opština. Iako u komisijama treba da budu uključeni stručnjaci različitih profila,

indikativno je da su članovi komisija na lokalnom nivou obično zaposleni u opštini.

Komisije nemaju jedinstven pravilnik po kojem rade. Ne postoji unaprijed određeni

postupak, vremenski okvir ili metodologije za procjenu štete i gubitaka u poljoprivredi.

Osim toga, ne postoji jasna definicija prirodne katastrofe pa se dogodi da je šteta

prouzrokovana požarom (uništeno sijeno za primjer) i Komisija je pozvana da pripremi

procjenu ali ne može da anlizira uzroke požara, jer to spada pod nadležnost policije.

Pojedinac koji je pretrpio štetu inicira postupak procjene podnošenjem prijave/zahtjeva

za naknadu. Na osnovu zahtjeva, Komisija vrši provjeru činjeničnog stanja. U idealnim

okolnostima, procedura se sprovodi u roku od dva dana od dana prijema zahtjeva, ali ne

postoji pravilnikom strogo propisan rok. Na primjer, interni pravilnik u Glavnom gradu

Podgorici predviđa utvrđivanje štetu u roku od dva dana od dana podnošenja

prijedloga, i priprema izvještaj o šteti u roku od najviše 30 dana (u slučaju opštine

Danilovgrad25).

Izvještaji se podnose Nacionalnoj komisiji za procjenu štete od elementarnih nepogoda.

Nacionalna komisija prikuplja dostavljeni materijal iz svih opština i izvještava Vladu na

kvartalnom nivou. Prema dobijenim informacijama, Nacionalna komisija ne kontroliše

niti daje komentare na primljenje izvještaje iz opština. Pored toga, Komisija ne

izvještava opštine o (ne)plaćenim naknadama niti daje bilo kakve povratne informacije

vezane za pripremljeni izvještaj. Izuzetak je kada se radi o masovnim štetama izazvanih

istim uzrokom. U tom slučaju, Nacionalna kompsija priprema zajednički izvještaj na

osnovu podataka/izvještaja koje dobije sa lokalnog nivoa od opštinskih komisija.

25 Zbog nedostatka pravilnika ili pisanih materijala, postupak procjene štete i gubitaka od elementarnih nepogoda na lokalnom nivou je analiziran na nivou dvije opšine od ukupno 23: Podgorici kao najvećem i glavnom gradu zemlje, i Danilovgradu koja je jedna od najmanjih opšina, ali sa razvijenom poljoprivredom.

25

Sredstva namijenjena nadoknadi štete se prenose na račun opština, a zatim se dijele

proizvođačima proporcionalno određenoj nadoknadi shodno dostavljenom Izvještaju o

procjeni nastale štete (generalno, isplata šteta iznosi maksimalno 10% procijenjene

vrijednosti).

U principu, nema budžetske linije za naknadu šteta od elementarnih nepogoda na

lokalnom nivou iako postoje neki izuzeci. Na primjer, opština Danilovgrad je imala u

budžetu za 2016. godinu 20 000 eura za kompenzaciju štete uzrokovane prirodnim

nepogodama, uključujući i one štete i gubitke koji su uticali na poljoprivredni sektor.

U državnom budžetu nema budžetske linije za naknadu štete od elementarnih nepogoda

u poljoprivredi. Kao rezultat toga, naknada se plaća u zavisnosti od raspoloživosti

sredstava u okviru budžetskih rezervi. Na primjer, u 2010. godini, 0,27 miliona eura je

plaćeno za te namjene iz budžetske rezerve, dok je za iste namjene iznos u 2015.

dosegao 1,1 miliona eura. Tabela 5 u nastavku sadrži podatke dobijene od Nacionalne

komisije o doprinosima uplaćenim domaćinstvima, kao i direktno opštinama, na osnovu

zahtjeva za naknadu štete i gubitaka. Takođe, prikazani su i podaci o ukupnoj

vrijednosti podnesenih zahtjeva.

Tabela 5 Štete i gubici nastali usljed uticaja prirodnih nepogoda na poljoprivredu (EUR), 2014-2016

Ukupan iznos dostavljenih zahtjeva

Iznos plaćen porodicama

Iznos plaćen opštinama

2014 836 130 62 840 2015 1 094 190 86 600 47 500 2016 108 450 9 150 10 000 Izvor: Vlada Crne Gore, Komisija za procjenu štete od elementarnih nepogoda, jun 2016

Iako ne postoji baza podataka o primljenim izvještajima opština na lokalnom nivou,

prema procjenama Nacionalne komisije, na godišnjem nivou, svega 5 do 10 posto od

vrijednosti procijenjene od strane opština se isplaćuje. Na primjer, samo u 2014. godini

bilo je 314 aplikacija u opštini Danilovgrad čija je ukupna vrijednost procijenjenih šteta

dosegla gotovo 0,8 miliona eura (u odnosu na 0,07 miliona eura plaćenih za sve 23

opštine). U Podgorici, broj primljenih zahtjeva u 2014. godini dostigao je gotovo 700.

Do 2007. godine bio je na snazi Zakon o zaštiti od elementarnih nepogoda, koji

propisuje (član 68) da je država uključena u zaštitu i pružanje pomoći samo ako se

dogodila šteta veća od 10 posto nacionalnog prihoda na nivou opštine u prethodnoj

godini. Takav jasno definisani stepen uključivanja države trenutno ne postoji. Opštinska

komsija bi procijenila štetu u roku od 30 dana od dana prijema zahtjeva, i to na osnovu

"Uputstva o metodologiji za naknadu štete uzrokovane prirodnim nepogodama" (od

1987. godine). Po zakonu kompenzacija nije mogla biti plaćena za oštećenu imovinu

koja je osigurana ili je trebala biti osigurani prema postojećim propisima.

26

Osiguranje u poljoprivredi

Uz vjerovatno povećanje učestalosti, kao i intenzitet ekstremnih vremenskih neprilika,

kao rezultat klimatskih promjena, poljoprivrednici će biti izloženi sve više spoljnjim

šokovima i stresovima. Osiguranje usjeva pomaže da se prenese rizik sa

poljoprivrednika na nosioca rizika (tj osiguravajuće društvo), što je strategija za

upravljanje rizikom.

Podršku kroz osiguranje u poljoprivredi obezbjeđuje Ministarstvo poljoprivrede i

ruralnog razvoja, posebno Direktorat za poljoprivredu i ribarstvo i nadležne inspekcije,

u saradnji sa osiguravajućim društvom "Lovćen osiguranje doo", u skladu sa

sporazumom o sufinansiranju premija za osiguranje poljoprivredne proizvodnje. U

ovom trenutku, postoji samo jedna osiguravajuća kuća koja nudi taj proizvod

osiguranja, bez obzira na proaktivnu promociju Ministarstva da stimuliše i druge

osiguravajuće kuće da takođe ponude ovu uslugu.

Podrška u upravljanju rizikom u poljoprivredi se sastoji od finansiranja dijela premije

osiguranja, kako bi poljoprivrednici osigurali usjeve i stoku u registrovanim

poljoprivrednim gazdinstvima. Osnovno osiguranje pokriva štete od požara, grmljavine

i pljuskova. Dodatno osiguranje pokriva npr. mraz, poplave i oluje.

Kako bi se obezbijedila zaštita životinja, potrebno je vršiti redovne veterinarske

preglede i na taj način ispuniti svi propisane uslove za dobrobit životinja i zaštitu

njihovog zdravlja. Za osiguranje usjeva i voća, sve agrotehničke mjere i dobre

poljoprivredne prakse treba da budu ispunjene, kako je navedeno u Kodeksu dobre

poljoprivredne prakse. Kodeks uključuje dobre poljoprivredne prakse i tehnologije, kao

što su odgovarajuće prikupljanje, skladištenje, zbrinjavanje životinja i tečnog đubriva

kako bi se zaštitili izvori vode od zagađenja, rekonstrukcija i obnova postojećih terasa i

kamenih zidova da bi se spriječila erozija.

Ministarstvo može obezbijediti i do 50 posto premije osiguranja. Ova podrška se daje

poljoprivrednim proizvođačima koji su registrovani u glavnom registru, kao i za

veterinarske usluge. Premija može varirati od 50 eura do 5 000 eura, a izračunava se na

osnovu veličine poljoprivrednog gazdinstva i vrste opasnosti. Prvi kontakt između

poljoprivrednog proizvođača i osiguravajućeg društva se dešava kada Komisija dođe u

posjetu farmi da bi izračunala iznos premije. Na osnovu ponude osiguranja, proizvođač

će zatražiti od Ministarstva poljoprivrede odobravanje subvencije. Nakon što se odobri

subvencija, sredstva se prenose osiguravajućem društvu.

Budžet MPRR za pružanje poljoprivredne podrške osiguranja za 2016. godinu iznosio je

200 000 eura. Ukupno 69 certifikata odobrena su za sufinansiranje proizvoda

osiguranja, što je 3 proizvođača više nego u prethodnoj godini. U 2016 uplaćeno je 18

883,97 eura ili 9,4 posto od ukupnog iznosa budžeta. Od ukupno 69 certifikata

odobrenih za premije sufinansiranje, 44 su se odnosila na sufinansiranje osiguranja

27

životinja. Uglavnom, životinje su osigurane od smrti, prisilnog klanja ili ubijanja zbog

bolesti ili nesreće. Iznos osiguranja i premija osiguranja određuju se prema intenzitetu

uzgoja stoke, pri čemu postoje razlike između srednje intenzivnog i vrlo intenzivnog

uzgoja. Na primjer, premija osiguranja za 3 do 20 junica, koje se uzgajaju u srednje

intenzivnim uslovima je 156 eura, dok je premija osiguranja za dvije junice, koje se

uzgajaju u vrlo intenzivnim uslovima 364 eura.

Od 2012. godine Vlada Crne Gore obezbjeđuje subvencije u iznosu do 50 posto od

ukupnog iznosa za premije osiguranja za usjeve, poljoprivrednu infrastrukturu i stoku

preko stavke agrobudžeta "Upravljanje rizicima u poljoprivredi", koja pokriva samo

osiguranje. Penetracija poljoprivrednog osiguranja je još uvijek vrlo niska, što je rezultat

mišljenja poljoprivrednika da su premije osiguranja visoke, ali i uvjerenja da se "to neće

dogoditi baš njima." Takođe, plaćanje premija osiguranja, koje se posmatraju isključivo

kao trošak, ne doprinosi ukupnom prinosu. Razne aktivnosti podizanja svijesti

organizovane su u prethodnom periodu da bi se povećali nivo znanja i informisanost

poljoprivrednika.

28

5 Zaključci i preporuke

Crna Gora je podložna prirodnim nepogodama, posebno poplavama, sušama, olujama,

klizištima i šumskim požarima. Očekuje se da će sektor poljoprivrede u Crnoj Gori biti

na udaru negativnih efekata klimatskih promjena, uključujući sve učestalije velike

poplave, suše i šumske požare, kao i širenje biljnih i životinjskih štetočina i bolesti.

Pravni i institucionalni DRR sistem Crne Gore uključuje Zakon o zaštiti i spašavanju, koji

se fokusira na zaštitu i spašavanje stanovništva, ali takođe ima za cilj da se spriječe i

umanje rizici. Nacionalna strategija za vanredne situacije, usvojena 2006. godine,

predstavlja osnov za uspostavljanje koncepta smanjenja rizika od katastrofa, uključujući

i operativne i institucionalne strukture za DRR. Poljoprivredni sektor se prije svega

spominje u kontekstu zdravlja životinja sa predloženim mjerama i aktivnostima koje su

još uvijek uglavnom usmjerene na odgovor umjesto na prevenciju, ublažavanje i

pripravnost.

U Crnoj Gori, uz podršku FAO organizacije, potrebno je izraditi nacionalnu procjenu

rizika od suša, nacionalni plan za zaštitu i spašavanje od suša, nacionalnu bazu podataka

o štetama, nacionalnu mapu rizika vezanu za suše, kao i jačati svijest građana i

donosioca odluka na nacionalnom i lokalnom nivou na temu smanjenja rizika od suša,

ali i od drugih vrsta katastrofa.

Transpozicija DRR politika u odgovarajućim sektorskim politikama, planovima i

strategijama je ograničena. Prirodne opasnosti i klimatske promjene se povremeno

spominju, ali glavni fokus ostaje na procesu pristupanja EU i usklađivanju nacionalnih

propisa sa propisima EU, i usmjeren je na povećanje održivosti i zaštite životne sredine.

U okviru Strategije poljoprivrede, naglasak je stavljen na promociju zdravlja i dobrobiti

životinja, kao i na kontrolu širenja životinjskih i biljnih bolesti i štetočina, a prevencija

požara i upravljanje šumama se spominju u okviru Strategije šumarstva i pod okriljem

su Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja. Kodeks dobre poljoprivrede prakse iz

2013. godine takođe uključuje i neke od DRR mjera koje se odnose na eroziju zemljišta i

zdravlje životinja. Zaštita od poplava je uključena u Strategiju upravljanja vodama, ali

više u širem smislu, kao što su koordininaciju akcija za zaštitu od poplava, efikasno i

kontinuirano praćenje i predviđanje poplava, redovno održavanje i kontrolu vodotoka,

drenažu i sl. Strategija predviđa zaštitu od erozije i zaštitu zemljišta, ali ne daje podatke

o konkretnim mjerama u poljoprivredi koje bi trebalo promovisati.

Ovaj pregled daje uvid u analizu, koja je sprovedena u cilju identifkovanja izazova i

ograničenja postojeće operativne i institucionalne saradnje, poboljšanja kapaciteta za

saradnju, kao i riješavanja problema nedostatka finansijskih sredstava i ograničenih

ljudskih resursa za planiranje, sprovođenje, praćenje i evaluaciju mjera koje se tiču

DRR-a u sektoru poljoprivrede.

29

U cilju uspostavljanja efikasnog upravljanja smanjenja rizika od katastrofa za sektor

poljoprivrede, uključujući podsektore biljne proizvodnje, stočarstva, ribarstva i

šumarstva, predložene su sljedeće preporuke:

Jačanje transpozicije DRR i specifičnih mjera DRR u okviru sektorskih zakona,

planova, politika i strategija kao i jačanje veza između DRR i CCA;

Jačanje stručnih institucionalnih kapaciteta (tehnički i ljudski resursi) za

koordinaciju upravljanja za smanjenje rizika od katastrofa, posebno za sektor

poljoprivrede;

Uspostavljanje baze podataka, koja će sistematično prikupiti istorijske podatke o

nepogodama po sektorima i osigurati redovno ažuriranje. Takođe, unaprijediti

međuinstitucionalnu koordinaciju za pristup bazi podataka;

Stimulisati izradu naučnih studija, analiza, projekata o uticaju klimatskih

promjena na poljoprivredu i njene podsektore;

Održati obuke za poljoprivredne proizvođače i savjetodavne službenike, uz

učešće istraživača, kako bi se poboljšalo širenje znanja i informacija o

odgovarajućim mjerama DRR i CCA;

Redovno održavanje i dogradnja izgrađenih objekata za zaštitu od poplava;

Sistematizovati i poboljšati postojeći proces, postupak, rokove i metodologiju za

sprovođenje procjene štete i gubitaka i potrebnih sredstava sanaciju posljedica,

posebno za sektor poljoprivrede.

Sljedeće preporuke su predlozi za poboljšanje sistema ranog upozorenja i informacija:

Poboljšanje postojećih informacionih sistema i sistema upravljanja rizicima, s

obzirom na sistemske analize i mapiranje više opasnosti, uključujući poplave i

suše, u skladu s EU okvirom za vode i direktivama za poplave;

Izgradnja kapaciteta relevantnog osoblja za sprovođenje analiza, mapiranje i

procjenu rizika od katastrofa.

Jačanje mreže meteoroloških stanica, uključujući i automatizaciju stanica za

praćenje hidrologije i meteorologije u Crnoj Gori;

Predlozi za poboljšanje procjene rizika od katastrofa i mapiranja, posebno za sušu, u

Crnoj Gori su:

Razviti nacionalnu procjenu rizika za suše;

Sprovoditi mapiranje rizika i razviti nacionalnu mapu rizika vezanu za suše;

Donijeti nacionalni plan za smanjenje rizika i zaštitu od suša;

Uspostaviti nacionalnu bazu podataka o šteti i gubicima, posebno uključujući

podatke za poljoprivredu;

Povećati svijest zainteresovanih strana, uključujući građane i donosioce politika

na nacionalnom i lokalnom nivou kako bi smanjili rizik od suše i druge vrste

rizika;

Napraviti procjene rizika od suše na lokalnom nivou, mapiranje i lokalne

planove.

30

U cilju poboljšanja upravljanja šumama i upravljanja šumskim požarima potrebno je:

Poboljšati planiranje upravljanja šumama, podsticanje prirodne obnove,

mješovitih sistema, uravnoteženog korištenja u smislu planiaranja i realizacije

obima sječa intenzitetom koji ne povećava rizik od pojave erozija i bujica, zaštite

šuma, sanaciju degradiranih šuma;

Uvođenje i praćenje indeksa opasnosti od požara kao pokazatelja ranjivosti za

pojedina područja tokom sezone požara;

Poboljšati komunikaciju i razmjenu informacija između svih relevantnih

zainteresovanih strana u sektoru šumarstva;

Jačanje infrastrukture i osavremenjavanje opreme za upravljanje šumskim

požarima, to jest nabavka adekvatnih vatrogasnih vozila za gašenje šumskih

požara, uključujući i prateću opremu za ekipe za primarno djelovanje u

područnim jedinicama Uprave za šume na primjer linija požara, uklanjanje

zapaljivih materijala iz šume; uspostavljanje kontrolnih tačaka sa opremom za

borbu protiv požara, veća kontrola aktivnosti u šumama tokom sušnog perioda;

Sprovođenje razvojnih planova i programa za upravljanje šumama, kao i

praktična primjena i sprovođenje;

Bolja kontrola sprovođenja ugovora o koncesiji, koji se odnosi na izgradnju i

očuvanje šumskih puteva, kao i pošumljavanje.

Kako bi se poboljšalo učešće osiguranja u poljoprivredi, predlažu se sljedeće aktivnosti:

Podržati povećanje broja osiguravajućih društava koja nude poljoprivredno

osiguranje;

Razmjena znanja i informacija (na primjer kroz treninge) sa poljoprivrednim

proizvođačima u cilju usvajanje agrotehničkih mjera i dobre poljoprivredne

prakse koja je navedena u Kodeksu dobre poljoprivrede prakse, koji služi kao

priručnik. Praćenje tih dobrih praksi je jedno od obaveznih pravila za osiguranje

usjeva i plodova;

Povećati svijest među poljoprivrednim proizvođačima o važnosti osiguranja

kako bi se smanjio rizik. Kad bi više poljoprivrednih proizvođača plaćalo

osiguranje, premija bila bi niža, pri čemu Vlada obezbijeđuje kao subvenciju do

50% vrijednosti premije osiguranja.

31

6 Literatura

FAO. 2011. Procjena potreba nakon katastrofa u poljoprivrednom sektoru nakon poplava u Crnoj Gori u decembru 2010. godine. Izveštaj o misiji, 07-16 mart, Rim 2011. 109 str.

Vlada Crne Gore, Ministarstvo unutrašnjih poslova. 2014. Planiranje zaštite i

spašavanja od poplava u Crnoj Gori, Zbornik radova Prve konferencije Nacionalne

platforme za smanjenje rizika od katastrofa. Podgorica. 112 pp.

Vlada Crne Gore. 2016. Komisija za procjenu šteta od prirodnih nepogoda. Podgorica. 164 pp.

Vlada Crne Gore, Ministarstvo unutrašnjih poslova. 2006. Nacionalna

strategija za vanredne situacije. Podgorica. 164 pp.

Vlada Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja. 2014.

Strategija sa planom razvoja šuma i šumarstva 2014. – 2023. godina –

Nacionalna šumarska strategija. Podgorica. 223 pp.

Vlada Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja. 2015a.

Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja 2016-2020. Podgorica. 126 pp.

Vlada Crne Gore, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja. 2015b.

Strategija upravljanja vodama 2016-2035 – Nacrt. Podgorica. 176 pp.

Vlada Crne Gore, Ministarstvo održivog razvoja i turizma. 2016. 2030

Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore. Podgorica. 360 pp.

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja. 2013a. Nacionalna inventrura

šuma Crne Gore, Podgorica. 82 pp.

Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja. 2014. Analiza šumskih požara

u Crnoj Gori. Podgorica. 43 pp.

Ministarstvo unutrašnjih poslova. 2011. Informacija o osavremenjavanju

sistema upravljanja u vanrednim situacijama. Podgorica. 21 pp.

Ministarstvo unutrašnjih poslova. 2015a. Nacionalni plan za zaštitu od poplava – Nacrt. Podgorica. 5 pp.

32

Ministarstvo unutrašnjih poslova. 2015b. Nacionalni plan za zaštitu od

ekstremnih meteoroloskih pojava – Nacrt. Podgorica. 10 pp.

Ministarstvo unutrašnjih poslova. 2015c. Informacija o uspostavljanju

Nacionalne platforme za smanjenje rizika od katastrofa. Podgorica. 7 pp.

Ministarstvo unutrašnjih poslova. 2015d. Izvještaj o stanju sistema zaštite i

spašavanja u Crnoj Gori u 2015. Godini. Podgorica. 46 pp.

Ministarstvo unutrašnjih poslova. 2015e. Procjena ugroženosti od poplava. Podgorica. 65 pp.

Ministarstvo unutrašnjih poslova. 2015f. Procjena ugroženosti za zaštitu od

ekstremnih meteoroloških pojava. Podgorica. 36 pp.

Ministarstvo održivog razvoja i turizma. 2015. Drugi nacionalni izvještaj Crne

Gore o klimatskim promjenama prema Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o

promjeni klime. Podgorica. 315 pp.

Svetska meteorološka organizacija. 2012. Jačanje sistema ranog upozoravanja sa višestrukom opasnošću i procjena rizika na Zapadnom Balkanu i Turskoj: Procjena kapaciteta, nedostataka i potreba. Ženeva. 310 pp.