Ana Sayfa - XVIbathonea.org/yayin/Main-Frames/yay020.pdf1 ARKEOLOJ‹ VE SANAT| 144: EYLÜL-ARALIK...

‹STANBUL-KÜÇÜKÇEKMECE GÖL HAVZASI (BATHONEA) KAZILARINDAN M.Ö. 2. B‹NE A‹T ESERLER | fiengül Ayd›ngün

XVI

Bathonea kaz›s› hava foto¤raf› (Hava Foto¤raf›: Murat Öztürk).

1

ARKEOLOJ‹ VE SANAT | 144: EYLÜL-ARALIK 2013

r›n 2013 y›l› sezonunda iki adet ErkenHitit tipinde metal heykelcik ve ayn› dö-neme tarihlenebilen seramik örnekleribulunmufltur.

Kaz›lar›n yürütüldü¤ü Firuzköy yar›ma-das› Küçükçekmece Gölünün bat›s›nda

kuzeyden gölün ortalar›na do¤ru uzan-maktad›r. Yar›mada, kuzeydo¤uda Ya-r›mburgaz ma¤aras› önünden geçerekgöle dökülen antik ad› Bathinias1 olanSazl›dere ve kuzey bat›dan göle ba¤la-nan Eflkinoz nehri ile bir dil gibi ana ka-

FINDS DATING TO THE 2nd MILLENIUM BC FROM THE EXCAVATIONS AT THE KÜÇÜKÇEKMECE LAKE BASIN (BATHONEA), ISTANBUL

Abstract

During the excavations in 2013 carried out the at the Avc›lar Firuzköy district situated inKüçükçekmece Lake's Basin, two building votive statuettes and some pottery were discovered intwo separate trenches. A casting method was used for the production of the statuettes and theyare of the Early Hittite type. Based on their typological characteristics they can be dated to the sec-ond quarter of the 2nd Millennium BC (17th - 15th Centuries BC).

Key Words: Istanbul, Avc›lar, Küçükçekmece, Hittite, Building Votive Statue.

Özet

‹stanbul Küçükçekmece Göl Havzas›n›n Avc›lar Firuzköy Mevkiinde yürütülen kaz›lar›n 2013 sezo-nunda iki ayr› açmada, döküm tekni¤inde üretilmifl demirden iki adet Erken Hitit tipinde yap› adakheykelci¤i ve seramik parçalar› ele geçmifltir. Tipolojik özellikleri göz önüne al›narak, heykelciklerM.Ö. 2. binin ilk yar›s›n›n ikinci çeyre¤ine (M.Ö. 17.-15. yüzy›llara) tarihlenmektedir.

Anahtar Kelimeler: ‹stanbul, Avc›lar, Küçükçekmece, Hitit, Yap› Adak Heykelci¤i.

‹stanbul-Küçükçekmece Göl Havzas› (Bathonea) Kaz›lar›ndan M.Ö. 2. Bine Ait Eserlerfiengül Ayd›ngünYrd. Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü.

[email protected]

stanbul Küçükçekmece Göl Havzas›n›n Avc›lar k›y›lar›nda kalanFiruzköy yar›madas› üzerinde 2009 y›l›ndan itibaren Kültür veTurizm Bakanl›¤› ile Kocaeli Üniversitesi ad›na yürütülen kaz›la-

Bu makale, ‹stanbul’da kaz› ve araflt›rmalara bafllad›¤›m›zda Hititlere ait izleribulabilece¤imizi belirten de¤erli bilim insan›, Prof. Dr. A. Muhibbe Darga’yaithaf edilmifltir.

‹


radan ayr›lmaktad›r. Firuzköy yar›ma-das› kuzeyden güneye do¤ru 4 X 1.70km geniflli¤inde uzanmaktad›r (Res.1).

Yar›madan›n do¤uya bakan k›y›lar›ndaI. Alan olarak tan›mlanan kaz› alan›n›n2010 y›l›nda ilk kez kaz›s›na bafllan›lan27/V no.lu açmada 5. yüzy›la tarihlenenapsisli bir yap›n›n temelinden afla¤›do¤ru inildi¤inde 9.45 metre seviyedebir adet heykelcik ele geçmifltir. Yakla-fl›k on gün aradan sonra 2013 y›l›ndaaç›lmaya bafllan›lan 15 K no.lu açman›n13.87 metre kotunda bir yap›ya ait teks›ral› tafl temelin alt›nda ikinci bir hey-kelcik daha ele geçmifltir.2 2013 y›l› kaz›sezonunun bitmesine birkaç gün kala,her iki heykelci¤in bulundu¤u açmala-r›n ortas›ndaki 24/17-I açmas›ndan dakaz›lar›m›zda daha önce ele geçen sera-mik örneklerinden oldukça farkl› sera-mik parçalar› gelmifltir. Bu parçalar ileheykelciklerin geldi¤i seviyeler ayn›d›r.

YAPI ADAK HEYKELC‹KLER‹

‹lk heykelci¤in bulundu¤u yer, Bazilikaltipte bir dini yap›n›n apsis k›sm›n›n için-deki 9.45m. kodudur. Bu kot, bazilika-

n›n apsisinin temelinin çok daha afla¤›-s›nda olup, Bazilika ile alakal› bir seviyede¤ildir. ‹lk bak›flta apsisin ayakta kala-bilmifl kireçtafl› büyük bloklar› gözeçarpmaktad›r. Söz konusu bloklar k›r-lang›ç kenet yap›s›ndan dolay› Helenis-tik döneme ait bir exedraya ait gibi gö-rünmektedir. Exedra olas›l›kla bir su ya-p›s›/ çeflme/ havuz olarak kullan›lm›fl ol-mal›d›r. 2012 y›l› kaz› sezonunda tespitetti¤imiz ve ASPEG (Anadolu SpeleolojiGrubu) taraf›ndan araflt›r›lan su kanal›-n›n bu exedraya temiz su sa¤lad›¤› sa-n›lmaktad›r. Zaman içinde su tünelininiçinin toprak ve moloz ile kapanmas›ylayeniden aç›lan tünellerin exedradanuzaklaflt›¤› san›lmaktad›r. Kaz›lar s›ra-s›nda üç ayr› seviyede kanal sistemi tes-pit edilmifltir (Res. 2). Helenistik dönem-den sonra bir süre terk edildi¤i anlafl›-lan exedra Geç Antik ça¤da büyük birBazilikan›n apsis temeli olarak kullan›l-m›flt›r. 2010 y›l›nda apsis temeli içindekiapsis kubbesinin y›k›nt›s›na ait molozlartemizlenmeye bafllam›flt›r. 2011 y›l›ndakaz› bilim heyetimizden Prof. Dr. AsnuBilban Yalç›n Sakel’in önerisiyle, Bazili-kan›n infla dönemini anlamak için 11.15

Resim 1: Küçükçekmece Göl Havzas›, Avc›lar Firuzköy Yar›madas› (Hava Foto¤raf›: Murat Öztürk).

2

m. seviyede düzeltilen apsisin içte ved›flta temeline kadar inilmeye karar ve-rilmifltir. Apsis içindeki seviye indirilir-ken Helenistik dönem exedras›na ait taflbloklar›n alt›nda 10.05m. seviyede birbaflka dönem daha tespit edilmifltir. Buseviye kum, sar›ms› balç›k ve Ostreaedulis (istiridye), [Mytilus galloprovin-cialis, Pecten sp. ve Cardiidae (sp.)]türü3

deniz kabuklar› ile kapl› bir taban sevi-yesidir. Kumlu balç›k taban›n 9.45 m.afla¤›s›nda kum tafl› bloklardan oluflaniki s›ra düzenli yerlefltirilmifl tafl dizisiylekarfl›lafl›lm›fl ve ayn› seviyeden bir adetdemir heykelcik ele geçmifltir (Res. 3).

27/V açmas›n›n “a” plan karesinde, diniyap›n›n apsisinin temelinde ele geçen5,4 cm boyunda, 14 gram a¤›rl›¤›ndakiflematik heykelcik, olas›l›kla bir kad›nbetimidir. ‹ri bir bafl, kal›n bir boyun dir-sekten bükülerek yere paralel biçimlen-dirilmifl kollar ve uzun, yuvarlak kesitlibir gövdesi vard›r. Gövdenin alt k›sm›n-da hafif biçimlendirilmifl ayaklar bulun-maktad›r. Ayak ç›k›nt›lar› düz gelmedi-¤inden bir yere monte edilmek üzerehaz›rland›¤› anlafl›lmaktad›r. Ayr›ca,gövde arkas›nda s›rtta ve kalça hizas›n-da var olan küçük ç›k›nt›lar heykelci¤inbir yere sabitlenmesi için haz›rlanm›fl ol-du¤unu gösterir.

Heykelci¤in bafl›n›n arkas›nda iri bir to-puz ya da polos gibi bir ç›k›nt› vard›r.Göz çukuru ile iri burnu, kula¤›, incegergin kapal› bir a¤›z, Erken Hitit–Hurrisanat› üslubunu yans›tmaktad›r. Bafl›n-daki topuz ya da polos gibi ç›k›nt›, hey-kelci¤in kad›n kimli¤ini yans›tan enönemli belirtisidir. Uzun ve silindirik ge-len gövdesi uzun bir elbise giydi¤inigösterir. Heykelci¤in kal›pta yap›ld›¤›anlafl›lmaktad›r. Heykelcik %99,58 de-mirden4 üretildi¤i için bulundu¤u nem-li ortam nedeniyle yüzy›llar içerisindeafl›r› derecede korozyona u¤ram›flt›r.Bafl ve tüm gövde üzerinde derin çat-laklar ve demir ile kaynaflm›fl küçük tafl-ç›klar bulunmaktad›r.

3


Resim 2: Kanal sistemi.

Resim 3: Tanr›ça Heykelci¤i (Foto: Haldun Ayd›ngün).


4

‹kinci heykelcik ise, kaz›lar›m›z›n yine I.bölgesinde 15 K Açmas›n›n “c” plan ka-resinde ele geçmifltir. Bu açma 2012 y›-l›nda tespit edilerek Aspeg taraf›ndan

içinde inceleme yap›lan kanal›n bacala-r›ndan birisinin bulunmas› amac›yla ka-z›lmaya bafllan›lm›flt›r. Heykelcik, 15 K“c” plan karesi açmas›n›n 15.98 metre

Çizim 1: 27V açmas› plan› (planlar: Mimarlar Asuman Yeflil›rmak, Y›lmaz Kuyumcu, Özlem Karaca taraf›ndançizilmifltir.)

5


tabanlar›nda ele geçmesi bunlar›n ayn›döneme ait olduklar›n› göstermektedir.Açmalar aras›ndaki mesafe apsisli yap›-n›n güney bat› yönünde 45 metredir. 15K açmas› flu ana kadar kaz›lan en yük-sek seviyedeki açmam›zd›r. Arazi bunoktadan itibaren göl k›y›s›na do¤rue¤imli bir biçimde inmektedir. O ne-denle seviyeler ayn› kotta de¤ildir.

yüzeyden itibaren inilen 14.90 m. ko-tunda kuzey-güney yönünde uzanantek s›ral› tafl duvar dizisinin alt›ndakikum, sar›ms› balç›k kar›fl›m› ve Ostreaedulis (istiridye), [Mytilus galloprovin-cialis, Pecten sp. ve Cardiidae (sp.)]türüdeniz kabuklar› ile yo¤unluk kazanm›fl13.87 m. kotundan gelmifltir. Her ikiheykelci¤in de benzer karakterde yap›

Çizim 2: 15 K açmas› plan›.


6

Resim 4: Tanr› Heykelci¤i (Foto: Haldun Ayd›ngün).

‹kinci heykelcik; 6,1cm boyunda 11gram a¤›rl›¤›ndad›r. Oldukça stilize bi-çimde tasvir edilmifl, bafl›nda sivri külah›bulunan bir erke¤i an›msatmaktad›r(Res. 4). Bafl›n›n sa¤ taraf›nda külah›n›nbir k›sm› kay›pt›r. Baflta iri burun ve ku-laklar ile göz çukurlar› ve ince gerginbir a¤›z belirgindir. Kal›n boynu, ilerido¤ru yere paralel uzanm›fl kollar› veince uzun yuvarlak kesitli gövdesi bu-lunmaktad›r. Gövde öne do¤ru hafifçee¤imli durmaktad›r. Bacaklar bitifliktir.Büyüteç alt›nda dikkatle incelendi¤indedizlerden afla¤› do¤ru bacak ayr›mlar›ince bir dikey çizgi olarak belirgindir.Hititlerin k›sa etekli erkek tanr› giysisi-ne benzemektedir. Heykelci¤in ayak ta-

ban› bir yere monte edilecek olmas›n-dan dolay› düz de¤il hafifçe ç›k›nt›l›d›r.Erkek heykelcik de bulundu¤u nemli or-tam nedeniyle yüzy›llar içerisinde afl›r›derecede korozyona u¤ram›flt›r. Yap›-lan analizlerde %30.96 oran›nda kalayve %68.85 oran›nda demirden % 1.05mangan ve % 0.17 zirkonyumdan üre-tildi¤i anlafl›lm›flt›r. Her iki heykelciktedöküm tekni¤inde yap›lm›flt›r. Her ikiheykelci¤in üzerindeki korozyonun ese-re verdi¤i zarar› ö¤renmek amac›ylaKüçükçekmece Nükleer Araflt›rma Ensti-tüsü laboratuarlar›na götürülerek rönt-genleri çekilmifltir. Röntgen sonucundaheykelciklerin içlerinin tamamen boflal-m›fl oldu¤u görülmüfltür5 (Res. 5-6-7).Bu sonuç üzerine restoratör taraf›ndanheykelciklerin sadece yüzeyden meka-nik temizli¤i yap›lm›fl, fazla ayr›nt›l› te-mizlemeye gidilememifltir. Her iki hey-kelcik üzerinde detayl› temizlik yap›la-mad›¤›ndan heykelciklerin vücut, k›ya-fet gibi ayr›nt›lar› hakk›nda fazla bilgiedinilememifltir.6

Heykelciklerin bafllar›ndaki, polos, kü-lah, iri burun, kulak ve a¤›zlar› d›fl›ndaoldukça flematik betimlendi¤i görül-mektedir. Heykelciklerin gövdelerininyuvarlak kesitli son derece detays›z ha-z›rlanmas›, yap›lar›n temellerine, ya datopra¤a saplamak için üretildiklerinidüflündürmektedir. Yaln›zca bafl ve üstbedeninde hafif detaylar› verilerek üre-tilen ‹nce uzun gövdeli heykelciklerinbenzerleri, Loon taraf›ndan “tanr›salkoruma sa¤layan objeler” (Loon 1973:148) olarak yorumlanmaktad›r. Heykel-ciklerimizin bafllar›ndaki detaylar Lo-on’un öne sürdü¤ü üzere “yap›n›n yada evin koruyucu tanr›s›n›n” kimli¤iniverebilmek için yap›lm›fl olmal›d›r.7 An-cak, çok kötü durumdaki heykelciklerinkimliklerinin tan›mlanmas› oldukçazordur. Heykelciklerin demirden üretil-mesi8 onlar›n önemli tanr› tanr›ça çifti-ni sembolize etti¤ini ya da tanr›laraadanm›fl de¤erli bir arma¤an olduklar›-n› düflündürmektedir. Demir M.Ö. 2.

7


limsel arkeolojik kaz›larda tabakalaraba¤l› olarak ele geçen örnekleriyle kar-fl›laflt›r›larak, üretim ve üslup özellikleride¤erlendirilerek Orta Tunç Ça¤›n›nbafl›na (M.Ö. 2.bin ilk yar›s›na) tarihlen-dirilmektedir.15

bin bafllar›nda günlük yaflamda kulla-n›lmayan, metalürjisi geliflme aflamas›n-da olan madendir.9 Bu nedenle ancaklüks say›labilecek eflya ve araç gereçler-de kullan›lmaktad›r.10 Kültepe yaz›l›kaynaklar›ndan ö¤renildi¤ine göre de-mir, alt›n ve gümüfle göre kat kat dahade¤erlidir.

Yap›lar›n temelinde ya da s›k›flt›r›lm›fltoprak taban›nda, kap› efliklerinde,ocak alt›nda11 gömülü olarak ele geç-tikleri için yap› adak heykelcikleri ola-rak adland›r›lan bu tür heykelciklerinen erken örnekleri Güney Mezopotam-ya’da Erhanedanlar II/IIIA dönemindeortaya ç›km›flt›r. Bu gelenek Güney Me-zopotamya’da M.Ö.18 yüzy›l bafl›na ka-dar devam etmifltir.12 Zaman içinde ku-zeye do¤ru geniflleyen bu gelenekM.Ö.2. bin bafl›nda Kuzey Suriye ve Gü-neydo¤u Anadolu’yu kapsayan bir co¤-rafyada, Toroslar›n güneyinde yayg›n-laflm›fl olmal›d›r.13 Türkiye’de bilimselarkeolojik kaz›larda tabakalara ba¤l›olarak ele geçen örnekler oldukça s›n›r-l›d›r. Güneydo¤u Anadolu’da Alalah,Tilmen Höyük, Zincirli, Oylum Höyük veTafll›geçit’ teki,14 bilimsel kaz›larda çivigövdeli olarak tan›mlanan bu tür hey-kelcikler ele geçmifltir. Son y›llarda ya-sal olmayan yollarla çok miktarda piya-saya sürülen benzer örnekler ortayaç›kmaktad›r. Özel koleksiyon ve müze-lerdeki sat›n alma eserlerin ço¤u bugruba girmektedir. Sat›n alma heykel-ciklerin tarihlemesi de, Türkiye’de bi-

Resim 5-6: Küçükçekmece Nükleer Araflt›rma Enstitüsündeki röntgen çal›flmalar› (Foto: Haldun Ayd›ngün).

Resim 7: Tanr›ça Heykelci¤inin temizlik öncesi rönt-gen sonucu.


8

Özel koleksiyon ve Müze koleksiyonla-r›nda yer alan yap› adak heykelcikleri-nin gelifl yerleri a¤›rl›kl› olarak Güney-do¤u Anadolu bölgesi kaynakl›d›r. Dar-ga, M.Ö.2. binde üretildikleri bölgeleredayanarak flematik insan figürlü yap›adak heykelciklerini Hitit gelene¤indençok Kuzey Suriye- Hurri gelenekleri ileba¤lant›l› görmektedir (Darga 1992:34). MÖ. 2. Biny›l›n ikinci çeyre¤indeHititler tarih sahnesine ç›kt›klar› en er-ken dönemlerden itibaren yönleriniAnadolu’nun güneydo¤usuna ve KuzeySuriye’ye çevirmifller ve burada M.Ö. 3.binin sonlar›ndan itibaren yerleflmiflolan güçlü bir Hurri varl›¤› ile karfl›lafl-m›fllard›r. Güneydo¤u Anadolu ve Suri-ye’de önemli bir siyasal ve kültürel var-l›¤›n temsilcisi olan Hurriler de zamaniçinde bat›ya do¤ru ilerleyerek Hititle-rin egemenlik alan›na girmifllerdir. Böy-lece Hurriler, Anadolu’da ilk kez geniflçapl› bir siyasal birlik kurmufl olan Hitit-leri hem kendilerinden hem de Mezo-potamya ‘dan aktard›klar› kültürel de-¤erlerle büyük ölçüde etkilemifllerdir.

‹stanbul Küçükçekmece Göl Havzas›n-daki kaz›larda ele geçen heykelcikleri-miz de kemerli iri burnu, büyük kulakla-r›, sivri konik bafll›klar› ile Erken Hitit-Hurri sanat›ndan bildi¤imiz insan tasvirbiçimini yans›tmaktad›rlar. Metal hey-kelciklerin kollar›n›n dirsekten k›r›larakileriye do¤ru yere paralel uzat›lmas› vehareketsiz durufl pozisyonu, Orta TunçÇa¤›nda Suriye ve Do¤u Akdeniz’deyayg›n görülen tasvir biçimidir. Özellik-le kollar›n dirsekten k›r›larak yere para-lel ileriye do¤ru uzat›lmas› M.Ö. 2. bininilk yar›s› için önemli bir tarihlendirmeölçütüdür. M.Ö. 2. binin ikinci yar›s›ndaise, adak heykelciklerinin yerini bir ko-lunu yukar› kald›rm›fl ad›m atar pozis-yondaki tanr› tasvirleri ile gö¤üslerinitutar tarzda tanr›ça heykelcikleri alm›fl-t›r (Engin 2011: 41). ‹kinci tür heykel-cikler genifl bir co¤rafyada yayg›n ola-rak ele geçmektedir.16 M.Ö. 2. bininikinci yar›s›na tarihlendirilen heykelcik-

ler ile yap› adak heykelciklerini ay›ranen temel fark, ifllevlerinin ve üretimamaçlar›n›n farkl› olmas›ndan kaynak-lan›yor olmal›d›r. M.Ö. 2. binin ikinci ya-r›s›na tarihlenen heykelciklerinin, baflve yüz detaylar›n›n daha iyi ifllenmesi,bir elini nesne tutar gibi yukar› kald›r-mas› ve aya¤›n› ileri do¤ru atm›fl pozis-yonlar› d›fl›nda, ayaklar›ndaki bir yeresaplama ç›k›nt›lar›n›n çok küçük oluflu,yap› adak heykelcikleri gibi temel ya databan alt›na konulmak üzere üretilme-diklerini gösterir. Bu grup, daha çokkolye gibi vücutta ya da bir zemine sap-lanarak tafl›nabilen kült objeleri olmal›-d›r. Bu nedenle yap› adak heykelcikle-rinden içerik olarak farkl› üretildikleriaç›kt›r. Küçükçekmece Göl havzas›ndaAvc›lar Firuzköy Yar›madas›ndaki 27/Vve 15/K açmalar›nda ele geçen yap›adak heykelcikleri, kollar›n› dirsektenk›rarak ileri do¤ru yere paralel olaraktutmaktad›rlar. Her ne kadar önemlifarkl›l›klar görülse de, oranlar, tasvir bi-çimi ve üslup göz önüne al›nd›¤›nda ör-neklerin ayn› atölye ya da ayn› ustaelinden ç›kt›¤›n› düflünmekteyiz. Tanr›ve tanr›ça çifti olarak yorumlad›¤›m›zKüçükçekmece Göl Havzas› (Bathonea?)kaz›lar›nda ortaya ç›kar›lan heykelcikle-rimizi Erken Hitit heykelcik sanat›n›nörnekleri olarak düflünmekte, M.Ö. 2.Binin ikinci çeyre¤ine tarihlemekteyiz.

SERAM‹K PARÇALARI

Yukar›da aç›klanan heykelciklerin bu-lundu¤u I. Alandaki açmalar›n ortas›ndakalan 24/17-I açmas›n›n “c” plan kare-sinde 11.75-11.45 m. seviyesinden kaz›-lar›m›zda daha önce ele geçen seramikörneklerinden oldukça farkl› tip ve renk-te seramik parçalar› gelmifltir (Res. 8).

Baz› parçalar›n birlefltirilmesiyle biradet çark yap›m›, iyi piflmifl, d›fla do¤ruhafifçe aç›lan a¤›zl›, silindirik boyunlu,boyundan kar›na silindirik kulplu, fliflkinkar›nl›, düz dipli testi formu verdi¤i an-lafl›lan kap, yar› tümlenebilir biçimde

9


oldu¤undan restorasyona al›nm›flt›r.Benzer özelliklere sahip baflka bir kulpve gövde parçalar› da mevcuttur. Sera-mik parçalar› çark yap›m›, k›rm›z› ha-murlu, mika katk›l›, k›rm›z› astarl› veperdahl›d›r. Boyundan bafllayarak, yu-kar›dan afla¤›ya do¤ru s›k ve ince aral›k-larla perdahlanm›flt›r. Böylece yüzeyde›fl›k gölgeli parlak bir görüntü olufltu-rulmufltur. Boyunda enine çift bant flek-linde ve gövdesi üzerinde dalgal› çizibezmeler vard›r. Olas›l›kla metal bir ka-b›n taklidi olarak üretilmifl bu kab›nbenzerleri baz› Erken Hitit yerleflmele-rinde ortaya ç›kar›lm›flt›r.17 Seramik veheykelciklerin geldi¤i seviyeden kaz›n›nson günlerinde bir de ocak ortaya ç›ka-r›lm›flt›r (Res. 9).

B‹TÜMEN

Birinci kaz› alan›nda 15 K açmas›ndatanr› heykelci¤inin geldi¤i afla¤› seviye-den birkaç parça ve Geç Roma seviyesin-den ise dairevi bir alana y›¤›lm›fl olarakoldukça yo¤un miktarda iki ayr› seviye-de ele geçen bitümen (do¤al zift) kal›p-lar›, bölgenin Mezopotamya ile ticariiliflkisinin de uzun y›lar öncesinden bafl-

lad›¤›n› ve Geç Roma dönemine kadardevam etti¤ini gösterir niteliktedir (Res.10). Bitümen, baflta Mezopotamya’dazigurat ve tap›naklar›n inflas›nda, tekneyal›t›mlar›nda, kap ve pithos içlerinde,

Resim 8: Erken Hitit Dönemine tarihlenen testi par-çalar›.

Resim 9: Heykelcikler ve seramiklerle ayn› seviyeden gelen ocak.


10

k›r›lan malzemelerin onar›m›nda, mü-cevherlerin ve sanat eserlerinin bezeme-lerinde, M›s›r’da mumyalama ifllemindeve maden eritme ocaklar›nda ateflinkuvvetlendirilmesi, gibi pek çok konudakullan›labilen önemli bir ticari emtiayd›(Connan 1999:33). Bitümen yataklar›Neolitik ça¤dan itibaren Mezopotam-ya’da Zagros Da¤lar›ndan, Ölü denizekadar uzanan genifl bir alana yay›lm›flt›(Harita 1). Kaz›m›zda ç›kan bitümeninkayna¤›n› bulabilmek için BP (BritishPetrol)’un datalar›ndan yararlan›lmaküzere ortak bir çal›flma bafllat›lm›flt›r.

Sonuç olarak;

Tipolojik özellikleri göz önüne al›narakM.Ö. 2. binin ilk yar›s›n›n ikinci çeyre¤i-ne tarihleyebildi¤imiz, Erken Hitit tipin-deki heykelcikler ile seramik örnekleri-nin bu y›llarda olmas› beklenilen Trak-ya-Balkanlar ile Anadolu-Suriye iliflkile-rine dair sorular› tekrar gündeme getir-mesi kaç›n›lmazd›r. Anadolu’nun güne-yinde Asur, Hurri-Mitanni, M›s›r, Mer-kezinde Hitit, Bat›s›nda Arzawa, Aka-

Miken gibi Akdeniz ve Ege’de büyükdevletlerin ve imparatorluklar›n ortayaç›k›p, ç›kar bölgelerini geniflletmeye ça-l›flt›¤› bir dönemde, ne ‹stanbul ne deTürkiye Trakya’s›nda M.Ö.2. bine aitherhangi bir yaflam izinin bugüne kadarbulunmam›fl olmas› flafl›rt›c›d›r. Bu du-rum yeterli araflt›rma ve kaz›lar›n olma-mas› yan›nda co¤rafi koflullar›n ve bitkiörtüsünün Orta ve Güneydo¤u Anado-lu’ya göre çok farl› olmas›ndan da kay-naklanmaktad›r. Marmara K›y› fleridininson on bin y›lda s›k s›k de¤iflti¤i anlafl›l-m›flt›r. K›y› yerleflmelerinin bu yüzdenbirkaç kez deniz seviyesi alt›nda kald›¤›son y›llarda yap›lan arkeolojik çal›flma-lardan tespit edilmifltir (Algan v.d.2007:242-245).

Kaz› alan›m›zda kum balç›k ve deniz ka-buklular› s›ral› tabakan›n hemen alt›n-dan gelen M.Ö. 2. bin buluntular›, k›y›fleridi de¤iflikli¤ine dair bu sorunun yerve deniz bilimcileri eflli¤inde multidisip-liner biçimde çözülmesi gerekti¤ini or-taya koymaktad›r. Açmalarda gözlem-ledi¤imiz, deniz kabuklular› kal›nt›lar›-na sahip tabaka, arazinin e¤iminden

Resim 10: Bitümen kal›nt›lar›.

dolay› flimdiki göl, eski deniz seviyesin-den 13.87 metreden bafllay›p 9,45 m. se-viyesine do¤ru afla¤›ya inmektedir.

Geç Holosen döneminde dünya denizle-rindeki seviye de¤ifliklikleri üzerine tambir fikir birli¤i kurulmam›fl olmas›nakarfl›n en iddial› var say›mlar bile +/- 3metreyi aflmamaktad›r (Özdo¤an 2003:116). Bu durum ilk bak›flta bulgular›-m›zla çelifliyor gibi görünsede, bir iç de-niz olan Marmara ve ona ba¤l› Karade-niz’in M.Ö. 6. Binden itibaren çok den-gesiz bir yap› gösterdikleri ve günümüzkoflullar›na ancak M.Ö. 1. Bin y›llar için-de sahip olabildikleri görüflü ile örtüfl-mektedir (Özdo¤an 2003: 118). Baz› bi-lim insanlar› ise Bo¤azdaki iki yönlüak›nt› sisteminin yaklafl›k 4000 y›l önceolufltu¤unu belirtmektedirler (Ça¤atayvd. 2000: 264). Bulgaristan’›n Karadenizsahillerinde sürdürülen ve pek çok TunçÇa¤› yerlefliminin flu anki deniz seviyesi-nin 12 metre alt›nda oldu¤unu belirle-mifl araflt›rmalar bizim yaklafl›mlar›m›zada dayanak teflkil edebilecek nitelikte-dir. Marmara’da M.Ö. 2. bin k›y› yerlefl-melerinin sular alt›nda kald›¤› düflünce-

si giderek kuvvetlenmektedir. M.Ö.1627- 1600’ lerde yafland›¤› san›lan The-ra patlamas›n›n (Friedrich 2006) Ege De-nizi ve çevresindeki sularda çok ani de-niz seviyesi yükselmelerine neden oldu-¤una dair kan›tlar artmaktad›r (Do-rozynski 1972; Eastwood 1999: 17-29).Son y›llarda Marmaray Kaz›lar›n›n Yeni-kap› bölümünde yap›lan jeolojik çal›fl-ma ve sediment analiz araflt›rmalar›nda424-565 y›llar› öncesinde balç›k kar›fl›m-l› deniz kabuklu denizel bir dolgununbulundu¤u, bu dolgunun 10-100 metrearas›nda de¤iflti¤i aç›klanm›flt›r (Bonny2011:3). Bu durum kaz› alan›m›z›n je-olojik yap›s›yla benzeflmektedir. Buamaçla, 2014 y›l›ndan itibaren bilim he-yetimizde Deniz bilimcileri ve Oflinogra-fi uzmanlar›n›n da yer almas›yla bölge-nin Tunç Ça¤lar›ndaki k›y› kenar çizgisive paleoflinografisindeki de¤iflikli¤e yö-nelik çal›flmalar bafllat›lacakt›r.

Açmalardan al›nan karbon örneklerineait sonuçlar, Müze izini al›nd›ktan son-ra laboratuara gönderilecektir. Heykel-ciklerin ve seramiklerin bulundu¤u aç-malarda seviye indirme çal›flmalar› 2014

11


Harita 1: Antik bitümen kaynaklar›n› gösteren harita (Connan, 1999: 35).


12

y›l›nda da devam edecektir. Apsisli18 ya-p›n›n iç ve d›fl›ndaki seviye indirme çal›fl-mas› yan›nda su kanallar›n›n araflt›rma-s› bitti¤inde daha sa¤l›kl› sonuçlarla

karfl›laflaca¤›m›z› sanmaktay›z. Bu ma-kale, 2013 y›l› sonuçlar›m›z hakk›nda birön rapor olarak bilim dünyas›n› bilgi-lendirmek amac›yla haz›rlanm›flt›r.

NOTLAR1. Bathinias. Bathinia, isimleri antik ça¤ yazarlar›nca bölgede var olan akarsuyun ad› olarakverilmektedir. Strabon, Geographika, 7.56; Gaius Plinius Secundus, Antoine Du Pinet de No-roy L’ histoire du monde, 1, Lyon, 1562, s. 147; Filippo Venuti, Dittionario volgare et latino,1578, s. 109; François Fondevr Prêtre, Dictionaire Historique des Villes, Ilsles, Regions, Ro-yaumes, Montagnes, Fleuves, &c., Paris, l680, s. 14.

2. 27/V açma sorumlusu Ahmet Aslan, 15 K açma sorumlular› ise Dürdane Kaya ve Nejat Pan-ti’dir. Dikkatli ve baflar›l› çal›flmalar›ndan ötürü kendilerine teflekkür ederim.

3. ‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul Üniversitesi, Deniz Bilimleri ve ‹flletmecili¤i Enstitüsünden,Prof. Dr. Cem Gazio¤lu, Yard. Doç Dr. A. Edip Müftüo¤lu, Dr. Volkan Demir’in yapt›¤› tes-pitler için teflekkür ederiz.

4. Türkiye Atom Enerjisi Kurumu ‹stanbul Nükleer Araflt›rma Enstitüsü taraf›ndan Dalga Bo-yu Da¤›l›ml› X-›fl›n› floresans (XRF) analizi tekni¤i ile yap›lan de¤erlendirmede heykelcikle-rin metal oranlar› Dr. Asiye Baflsar› taraf›ndan ölçülmüfltür.

5. Küçükçekmece Göl Havzas›nda yer alan Nükleer Araflt›rma Enstitüsü’nün Nükleer Teknik-ler Bölümü Endüstri Birimine gidilerek, Doç. Dr. fiinasi Ekinci, Koordinatör Kimya Mühendi-si Mehmet Aksu baflkanl›¤›nda Fizikçiler M.Murat Bingölda¤›, Sebahattin Güvendik ve Mü-cahit Çetin ile Hitit Heykelciklerinin sa¤laml›k durumunu anlamak üzere Klasik radyografive Bilgisayarl› radyografi tekni¤inde dijital çekimler yap›lm›flt›r. Klasik Radyografi iki dene-meden oluflmufltur. X ›fl›n›, 320 KV 30MA, Balteo Marka X-Ifl›n tüpü MX125 (Yavafl film) kul-lan›larak 70 cm yükseklikten verilen ›fl›nlar›n ilk denemesinde 40 KV, 20 MA, 15 saniye tu-tulmufltur. ‹lk denemede konturlar fazla belirgin olmad›¤›ndan ikinci bir deneme 50 KV,20MA, 10 sn tutularak gerçekleflmifltir. ‹kinci denemede eserin içyap›s› ve ona ba¤l› oluflankorozyon daha iyi ay›rt edilebilmifltir. Nükleer araflt›rma enstitüsü uzmanlar›na desteklerin-den ötürü çok teflekkür ederim.

6. Erken Hitit heykelciklerinin genel olarak üst k›sm› üç boyutlu heykel biçimli olup, gö¤üs-ten aya¤a kadar olan alt gövdeleri dövülerek çivi biçimine getirilmektedir.

7. Kültepe tabletlerindeki mektuplara göre, M.Ö.2 bin gelene¤inde her evin kendi tanr›s›-n›n bulundu¤u Loon taraf›ndan öne sürmektedir (Loon 1973: 148.; 1985:10).

8. Hitit metinlerinde tanr› betimlerinin alt›n, gümüfl, demir, kurflun, fildifli, piflmifl toprak,tahta gibi maddelerden üretildikleri bilinmektedir (Alp 1962: 196 dipnot 18; Rost 1961: 192-215; Savafl 2006: 63- 65, 175; KBo II 1 II 34).

9. Heykelciklerimizin içeri¤inde nikel olmad›¤› belirlendi¤inden meteor demiri de¤il, cev-herden kazan›lan demirden üretildi¤i san›lmaktad›r. Ancak, son zamanlarda yap›lan araflt›r-malarla demir buluntular›n kökeni konusundaki de¤erlendirmelerde sadece nikel oran›nabakman›n yeterli olamayaca¤›n›n ortaya ç›kt›¤› da belirtilmektedir (Yalç›n 2004:221).

10. Sümerce-Akadça yaz›l› kaynaklarda, KU.AN= amu–tum, asium (meteor demiri) veAN:BAR=parzilum olarak adland›r›lan demir madeni Kültepe metinlerinde alt›ndan beflmisli de¤erli olarak geçmekte, KT.s/k-89 envanter numaral› bir vesikada ise gümüflten 90misli de¤erli oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Asur Ticaret Kolonileri Ça¤›nda, Demir ticareti Anado-lu’nun yerli saraylar›n›n tekelinde olup Asurlu tüccarlara bu madenin ticaretini yapma yet-kisi verilmemifltir. (Sever, 1994; 92; Sever 1997: 293; Garelli 1977: 99; Yalç›n 2004: 223; Ba-har 1994: 310).

11. Mari ‹fltar tap›na¤›nda tap›nak taban›na (Parrot 1936:3-4,fig.1), Tell Selankahiye’de s›k›fl-t›r›lm›fl taban ve kap› efli¤i, ocak alt›na b›rak›lm›fl piflmifl toprak heykelcikler ile çeflitli kaplaryap›lara ait adak eflyas› olarak yorumlanmaktad›r. (Loon,1973:148; Loon 1977: 169, 172 pl.9-10; Cooper 2006: 121). Do¤u Akdeniz’de Tell Nahariyah’da bir grup metal figürin de dö-fleme alt›nda ele geçmifltir (Keel ve Uehlinger 1998: 31, fig.17-18).

13


12. (Muscarella 1992:12,54; Strommenger 1964: 414, pl.146).

13. ‹lk kez Darga taraf›ndan bu tip heykelciklerin yay›l›m bölgesinin Toroslar›n güneyi ola-bilece¤i ifade edilmifltir (Darga 1992, 34). ‹stanbul’da kaz› ve araflt›rmalara bafllad›¤›m›zdaHititlere ait izleri bulabilece¤imizi belirten de¤erli bilim insan›, Prof. Dr. A.Muhibbe Dar-ga’ya özel teflekkürlerimizi iletiriz.

14. Alalah (Wooley 1955, 276, pl.70:AT/39/67), Tilmen Höyük (Alk›m1968: 218,272, res.142;Duru 2003: pl.37:2), Zincirli (Luschan 1943:113,Abb.156), Oylum Höyük (Engin 2011: 19-49),Tafll›geçit (Marchetti, 201: 297-310).

15. Bu heykelciklerin bulundu¤u koleksiyonlar, müzeler ve dünyadaki yay›l›m› ile ilgili top-lu bir de¤erlendirme Kubaba dergisinin tamam›n›n ayr›ld›¤› 20. say›s›nda H.H.Ekiz taraf›n-dan yap›lm›flt›r. (Ekiz 2012: 9-164).

16. 2. bin y›l›n ikinci yar›s›na tarihlenen bir kolunu yukar› kald›rm›fl durumdaki heykelcikle-rin en bat›da ele geçen örne¤i Litvanya’da bulunmufltur (Wiesner 1941). Heykelci¤in Yak›ndo¤u ile Balt›k bölgesindeki amber ticaretinin kan›t› oldu¤u ileri sürülmektedir (Gimbutas1965, 89, pl.16) .

17. Testi formundaki kap parçalar› detayl› yay›na haz›rlanmakta oldu¤undan burada k›sa-ca söz edilmektedir. M.Ö. 2 bin bafl›na tarihlenen seramiklerin tip ve teknik olarak en yak›nbenzerleri Alacahöyük IV. Tabaka (Ç›naro¤lu-Çelik 2010: 121, res. 411; Koflay-Akok 1966:Lev. 9, k 154, Lev.10 e.248, lev.12 f.2) Afyon Yanarlar (Emre 1978: PL.XXXII, 3-4) Bo¤azköyHattufla Büyükkale’deki kaz›larda ele geçmifltir (Fischer 1963; taf.45, 410).

18. 2002 y›l›nda Ayd›n Kufladas› Kad›kalesi kaz›lar›nda da Bizans dönemine ait kalenin te-melinde Hitit ‹mparatorluk dönemine ait bir heykelcik ele geçmifltir. Ancak, bu heykelcik ya-p› adak çivisi biçiminde olmay›p M.Ö. 2 binin ikinci yar›s›na tarihlenen bir elini havaya kal-m›fl ve bir baca¤›n› öne atm›fl tipteki heykel grubuna girmektedir (Akdeniz 2004: 21-56.

KAYNAKÇA

Akdeniz, Engin 2004, “Kufladas› Kad›kalesi Kaz›s›’nda bulunan Bir Hitit Heykelci¤i (Hittite Fi-gurine Found in the Excavation of Kad›kalesi in Kufladas›)” Olba 9: 21-56.

Algan, Oya – M.N. Yalç›n – Y. Y›lmaz – D. Perinçek – M.Özdo¤an – ‹. Y›lmaz – E. Meriç, v.d.2007, Antik Theodsius Yenikap› Liman›’n›n jeoarkeolojik önemi: Geç Halosen ortam De¤i-flimleri ve ‹stanbul’un son 10 bin y›ll›k kültürel tarihi, Ed. K›z›ltan, Gün Ifl›¤›nda ‹stanbul’un8000 y›l› Marmaray, Metro, Sultanahmet kaz›lar›, ‹stanbul,

Alk›m, Ulu¤ Bahad›r 1968, Anatolia I: From the Beginning to the End of the 2nd Millenni-um BC. Geneva: Nagel Publishers.

Alp, Sedat 1961-1962, “Amasya Civar›nda Bulunan Bir Hitit Heykelci¤i ve Di¤er Hitit Eserle-ri” Anatolia 6, 191-216.

Bahar, H. 1994. M.Ö. 2. Bin Bafllar›nda Anadolu- Mezopotamya Aras›ndaki Ticaret Hayat›,Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, III, 1994, 307-311.

Belli, Oktay 2004, “Pre ‹slamic Period”, Anatolia Cradle of Castings, Önder Bilgi (Ed.)”, ‹stan-bul: 225-248.

Bony G. – N. Marriner – C. Morhange – D. Kaniewski – D. Perinçek. 2011 “A high-energy de-posit in the Byzantine harbour of Yenikap›, Istanbul (Turkey)”, Quaternary, XXX, 1-14.

Connan, J. 1999, “Use trade of bitumen in antiquity and prehistory:molecular archaeologyreveals secrets of past civilizations” The Royal Society, 32-50.

Ça¤atay, N. – N. Görür – O. Algan – C. Eastoe – A. Tchapalyga – D. Ongan – T. Kuhn – ‹. Kufl-cu 2000, “Marmara Denizi’nin Son Buzul Dönemi-Kolosen Paleoflinografisi ve Akdeniz veKaradeniz ile Olan Ba¤lant›lar›1, Marmara Denizi 2000 Sempozyumu, ‹stanbul :264-273.

Ç›naro¤lu Aykut – D. Çelik 2010. Atatürk&Alacahöyük, Ankara.

Darga, Muhibbe 1992, Hitit Sanat›. ‹stanbul, Akbank Kültür ve Sanat Yay›nlar›.

Dorozynski, A. 1972, “Plato: bir s›f›r hatas› ve Atlantit ülkesi”, Bilim ve Teknik Dergisi, 59,39-43.


14

Duru, Refik 2003, Unutulmufl Bir Baflkent: Tilmen (A Forgotten Capital City: Tilmen). ‹stanbul.

Eastwood, W.J. – Pearce, N.J.G. – Westgate, J.A. – Perk›ns, W.T. – Lamb, H.F. – Roberts, N. 1999,“Geochemistry of Santorini Tephra in lake sediments from Southwest Turkey”, Global and Pla-netary Change, 21, 17-29.

Ekiz, H. Hamdi 2012, “M.Ö.2 Bin Hitit Dönemi ‹nsan ve Tanr› Heykelcikleri” Kubaba: Arkeoloji-Sanat Tarihi- Tarih Dergisi 20: 9-164. ‹zmir Nazar Matbaac›l›k.

Engin, Atilla 2011, “Oylum Höyük Kaz›lar›nda Ele Geçen Bir Grup Orta Tunç Ça¤› Yap› adak Efl-yas›”, Belleten, 272, 19-49.

Fischer, Franz 1963, Die Hethitische Keramik von Bo¤azköy, Berlin: Gebr. Mann,

Friedrich, Walter, L. – B. Kromer – M. Friedrich – J. Heinemeier – T. Pfeiffer – S. Talamo 2006,Santorini Eruption Radiocarbon Dated to 1627-1600 B.C., Science, Vol. 312.

Garelli, P.P. 1977, Marchands et Tamkaru Assyriens en Cappadoce, Iraq, 39, London.

Gimbutas, Marija 1965, Bronze Age Cultures in Central and Eastern Europe, Mouton&Co. TheHague.

Goldman, Hetty 1950, Excavations at Gözlükule, Tarsus Princeton: Princeton University.

Koflay, H. Z. – Mahmut A.1966. Türk Tarih Kurumu Taraf›ndan Yap›lan Alacahöyük Kaz›s› 1940-1948 deki Çal›flmalara ve Kefliflere ait ilk Rapor. TTK, Ankara.

Keel, O. – C. Uehlinger 1998, Gods, Goddesses and Images of God in Ancient Israel, Minneapo-lis: Fortress Press.

Loon, Maurits Nanning Van 1973, “First Results of the 1972 Excavations at Tell Selenkahiye.” An-nales Archeologiques Arabes Syriennes, 27:165-185.

Loon, Maurits Nanning Van 1985, Anatolia in the Second Millenium BC, Leiden: E. J. Brill.

Luschan, Felix Von 1943, Ausgrabungen in Sendshirli V:Die Kleinfunde von Sendschirli. Berlin:Staatliche Museen zu Berlin.

Marcetti Nicolo 2011, “The 2009 Joint Turkish-Italian Excavations At Tafll›geçit Höyük” 32. Kaz›Sonuçlar› Toplant›s›, II:297-310.

Muscarella, Oscar Wild 1992, “Ancient Art:Gifts from the Norbert Schimmel Collection” The Met-ropolitan Museum of Art Bulletin, vol, 49/4:1, 5-21, 53-56.

Özdo¤an, Mehmet 2003, “The Black Sea, the Sea of Marmara and Bronze Age Archaeology: AnArchaeological Predicament” Troia and the Troad, Berlin, Heidelberg: 106-120.

Özgen, Engin – H. Tekin – H. K. Ensert 1994, “Oylum Höyük 1991 ve 1993 Kaz› Çal›flmalar›” 16.Kaz› Sonuçlar› Toplant›s›: 95-105.

Parrot, Andre 1936, “Les foulles de Mari: Deuxiéme Campagne (Hiver 1934-35)” Syria, 17/1:1-31.

Rost, Liane 1961, “Zu den Hethitischen Bildbeschreibungen” Mitteilungen des Instituts fur Ori-entforsung, 161-217,

Savafl Özkan Savafl 2006, Çivi Yaz›l› Belgeler Ifl›¤›nda Anadolu’da (‹.Ö. 2. Bin Y›l›nda) Madencilikve Maden Kullan›m›, Ankara, Türk Tarih Kurumu.

Sever, Hüseyin 1994, “Asur Ticaret Kolonileri Ça¤›nda (1970-1750) Anadolu D›fl›na Ç›k›fl› Yasak-lanan Baz› Madenler” XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 85-94.

Sever, Hüseyin 1997, “Amu–tum Madeninin Ticaretinin Yap›lmas› Hususunda, Asur fiehir Meclisin-ce Verilmifl Bir Ruhsatname” Archivum Anatolicum- Anadolu Arflivleri, 3 : 293-299.

Strommenger, E. – M. Hirmer 1964, 5000 Years of the Art of Mesopotamia, London.

Toorn, Karel van der 1996, “Domestic Religion in Ancient Mesopotamia.” Ed. K. Veenhof, Hou-ses and Households in Ancient Mesopotamia, 69-72. ‹stanbul, Nederlands Historisch-Archaeolo-gisch Instituut.

Wiesner, I. 1941 “Die Bronzefigur von Schemen, Kr. Memel”, Altpreussen, 2, pp. 19-22.

Wolley, Leonard 1955, Alalakh: An Account of the Excavations at tell Atchana in the Hatay,1937-1949 (Reports of the Research Commitee of the Society of Antiquaries of London, No. 18),London, Oxford University Press.

Yalç›n, Ünsal 2004, “Iron Technology in Antiquity”, Anatolia Cradle of Castings, Önder Bilgi(Ed.), ‹stanbul, 221-224.

Ana Sayfa - XVIbathonea.org/yayin/Main-Frames/yay020.pdf1 ARKEOLOJ‹ VE SANAT| 144: EYLÜL-ARALIK...

Documents

Transcript of Ana Sayfa - XVIbathonea.org/yayin/Main-Frames/yay020.pdf1 ARKEOLOJ‹ VE SANAT| 144: EYLÜL-ARALIK...