İ’Nİ Ş İ PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜKisamveri.org/pdfdrg/D255760/2016/2016_ADAMB.pdf ·...

2

Bukitabıntümhaklarıyazarlarınaveyayıncısınaaittir.

TÜRKİYE’DEDİNLERTARİHİ’NİNKURUMSALLAŞMASISÜRECİNDE

PROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK

g

EditörProf.Dr.AhmetHikmetEROĞLU

ISBN:978‐605‐9661‐63‐8

GenelYayınYönetmeniCumaAĞCA

SayfaTasarım/Kapak

BiçerYILDIRIM

Baskı/CiltBerikanOfsetMatbaacılıkMatbaaSertifikaNo:13642

BERİKANYAYINEVİ

CumhuriyetMah.Bayındır1.SokakNo:15/1‐2Çankaya‐Kızılay/ANKARA

Tel:(0312)2326218Fax:(0312)2321499ANKARA

Kitapiçerisindeyeralanherbirmakalenintümsorumluluğukendiyazarınaaittir.

ANNEMARIE SCHIMMEL’DEN PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜK’E ANKARA İLAHİYAT’IN TÜRKİYE’DEKİ… 135

ANNEMARIESCHIMMEL’DENPROF.DR.ABDURRAHMANKÜÇÜK’EANKARAİLAHİYAT’INTÜRKİYE’DEKİDİNLER

TARİHİÇALIŞMALARINAKATKISIg

BakiADAM

ModernanlamdaTürkiye’deDinlerTarihiöğretimiFransızfilologvemitolog Georges Dumezil’in 1925’de Türkiye’ye gelmesiyle başlamıştır.1Cumhuriyet döneminde 1924 Tevhid‐i Tedrisat kanunuyla Dârulfünûn’ayeni düzenlemeler getirilmiş ve Medrese‐i Süleymaniye İlahiyat Fakülte‐si’nedönüştürülmüştür.Dahaçokdinbilimleriağırlıklıdersprogramında,2Tarih‐iEdyanadıaltındaDinlerTarihinedeyerverilmiştir.DersinhocasıGeorges Dumezil, yardımcısı da Hilmi Ömer (Budda)’dır.3 Dinler TarihiderslerinebizzatAtatürk’ünçokyakınbirihtimamgösterdiğigörülmekte‐dir.DidierEribon’unDumezil’den aktardığına göreAtatürk ve çevresi budönemdeDinlerTarihidersininFransa’dakigibilaikliğinyerleşmesikonu‐sunda katkı sağlayacağını düşünmektedir.4 Dumezil, kendi ifadesine görekitabî dinler dediği Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam’a derslerinde değin‐memiştir.Zaten temel ilgialanıdadeğildir.O,karşılaştırmalımitolojiaçı‐sındanHint‐Avrupadinleriuzmanıdır.Verdiğiderslerilkelkabileinançları, Prof.Dr.,AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesiDinlerTarihiAnabilimDalı. 1CumhuriyetöncesiTürkiye’deDinlerTarihi’nintarihçesiveyayınlanankitaplarhakkındadahagenişbilgiiçinbkz.HikmetTanyu,“Türkiye’deDinlerTarihi’ninTarihçesi”,AÜİFDer‐gisi,yıl1960,sayıVIII. 2 3Mayıs 1949’da TBMM’ye sunulan Ankara İlahiyat Fakültesi’nin kuruluşuyla ilgili yasateklifinin görüşülmesi sırasında İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun konuşmasında yer alan şusözleridebunudesteklemektedir:“…BuİlahiyatFakültesiAtatürkinkılâbındansonraikincidefa Türkiye'de açılıyor. İlk defa Atatürk İnkılâbından sonra İstanbul Üniversitesi içindekurulmuştu.OİlahiyatFakültesindebenimdemesuliyetimvardı.Birnevisosyolojifakültesiyaptık.FakatburadayaniFakültedeİslamibilgileresas,sosyolojikbilgileryardımcıolacak‐tır.”Bkz.MünirKoştaş,“AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesi”,AÜİFDergisi,yıl1999,Cilt39,sayıIX,s.150. 3 CengizBatuk, “GeorgesDumezil’inKafkasMitolojisiAraştırmaları veTürkDinlerTarihiÇalışmalarınaKatkısı”,Türkiye’deDinlerTarihi(Dünü,BugünüveGeleceği),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010,s.147‐148. 4 Ali Akay, “Bir Bilim Sanatçısı İstanbul’daydı”, Belkıs Halim Vassaf’ın DefterindenDumezil’inSosyolojiDersNotları,Hazırlayan:GündüzVassaf,BoğaziçiÜniversitesiYayıne‐vi,İstanbul2009,s.13.

BAKİ ADAM

136

HintveÇindinleriylesınırlıdır.5Dumezil,İlahiyatFakültesi’ndeikiyılDin‐lerTarihidersiverdikten sonraEdebiyatFakültesinegeçmişveoradadaSosyolojiderslerininyanındaDinlerTarihidersiniokutmayadevametmiş‐tir.6 İlahiyatFakültesi’ndekiDinlerTarihiderslerini ise1933yılınakadarHilmiÖmerBuddaokutmuştur.1933′deDârulfünûn’unlağvedilerekyerinekurulmuşolan İstanbulÜniversitesi’ndeEdebiyatFakültesinebağlı İslâmiİlimlerEnstitüsüprogramındayeralanDinlerTarihidersiniokutmaküzerede yineHilmi Ömer Budda görevlendirilmiştir. Türkiye’nin ilk akademis‐yendinlertarihçisiHilmiÖmerBudda,dersnotlarınıkitaplaştırmışveDin‐lerTarihiadıaltında1935yılındayayınlamıştır.İhtisasınıİngiltere’deSos‐yolojiveDinlerTarihialanındayapanveGeorgesDumezil’inyanındayeti‐şen Hilmi Ömer Budda, bu kitabında ağırlıklı olarak Hint dinlerine yervermiş,Çinve Japondinlerinedekısacadeğinmiştir.Muhtemelendersle‐rinde de bu konuları işlemiştir. Budda, bu eserinde konulara o zamankiTürktarihteziçerçevesindeyaklaşmışvebudinlerleTürklerarasındabağkurmayaçalışmıştır.ÖrneğinonagöreBudizm’inkurucusuBuddabirTürkönderidir. Soyadının da bundan kaynakladığı söylenir. Muhtemelen elealdığıkonularyanındakullandığıüslupDinlerTarihi’neTürkiye’deolum‐suzbakılmasınayolaçmıştır.7

Hilmi Ömer Budda, 21 Kasım 1949′da kurulan Ankara ÜniversitesiİlahiyatFakültesinindersprogramındayer alanMukayeseliDinlerTarihidersiniokutmaküzereDinlerTarihikürsüsünetayinedilmişve1952yılınakadar bu dersi okutmuştur. Hilmi Ömer Budda’dan sonra Dinler TarihikürsüsüneLyonÜniversitesindefelsefevesosyolojieğitimialmışolanProf.MehmetKarasanatanmıştır.İkiyılkadarDinlerTarihidersleriniokuttuk‐tan sonra1954’demilletvekili seçilmesi dolayısıylaKarasanbu görevdenayrılmıştır. Ondan boşalan kadroya Prof. Dr. Annemarie Schimmel tayinedilmiştir. Dumezil’den Schimmel’e kadar olan dönemde Dinler Tarihi

5Dumezil’inİlahiyatFakültesindeverdiğiderslerinnotlarıFuatAydınveFeyzaBetülAydıntarafından“GeorgesDumezil'denDinlerTarihiDersleri(Tarih‐iEdyanDersleriTercümesi),adıaltında(EskiyeniYayınları,Ankara2012)yayınlanmıştır. 6FuatAydın,“Daru’l‐FünununİlkDinlerTarihçisiGeorgesDumezilveTarih‐iEdyanDersle‐ri”,DarülfünunİlahiyatSempozyumu18‐19Kasım2009,İstanbul2010,s.265. 7 Bu konudaki değerlendirmeler için bkz. Abdurrahman Küçük, “Tanzimattan GünümüzeTürkiye’deDinlerTarihi”,Türkiye’deDinlerTarihi(Dünü,BugünüveGeleceği),DinlerTari‐hiDerneğiYayınları,Ankara2010,ss.347‐348.


derslerininlaikleşmesürecinidesteklermahiyettefelsefevesosyolojibakışaçısıylaverildiğinisöylemekmümkündür.Buyaklaşımlaverilenderslerveyazılankitaplardoğalolarakodönemdepekilgigörmemiştir.

AnnemariaSchimmel’in1954’teDinlerTarihikürsüsüneatanmasıy‐la,antropolojik,sosyolojik,psikolojik,felsefihiçbirfaktöreindirgenemeye‐cekkutsalımerkezealandinlertarihçiliğininTürkiye’debaşladığınısöyle‐yebiliriz. Schimmel, İlahiyat Fakültesine başvuru dosyasında yer alanTerceme‐iHal’indebelirttiğinegöre1941yılında,19‐20yaşlarındaikenilkdoktorasını yapmıştır. Doktora tez konusu Memlüklülerde halifenin vekadıların durumuyla ilgilidir. Marburg Edebiyat Fakültesine doçent tayinedilen Schimmel, burada din bilimleriyle ilgilenmeye başlamıştır. HocasıProf.FrederickHeiler’inyönlendirmesiyle1951’deMarburgİlahiyatFakül‐tesinde din bilimleri alanında ikinci doktorasını yapmıştır. 97 sayfadanoluşanteziİslamtasavvufuylailgilidir.

Schimmel,ilkdefa1952’deİstanbul’agelmiş,duavemünacatlailgilikütüphanelerde (elyazması) araştırmalar yapmıştır. Bu araştırmalarınıHeiler’in “Das Gebet” isimli eserinin yeni baskısı için yaptığı anlaşılıyor.1953 Kasım ayında tekrar Türkiye’ye gelen Schimmel, Ankara ve İstan‐bul’dakonferanslarvermiştir.

Muhtemelen bu konferanslar sırasında İlahiyat Fakültesi DekanıProf.BediiZiyaEgemenonuAnkaraÜniversitesi İlahiyatFakültesiDinlerTarihi kürsüsüne davet etmiştir.8 31.05.1954 tarihli Ankara ÜniversitesiprofesörlerkurulununittifaklaaldığıkararlaDinlerTarihiprofesörlüğüneadayseçilenSchimmel,haltercemesiylebirlikte30eserdenoluşanbirya‐yın listesisunmuştur.Schimmel’in ilmiyeterliliğini tespitetmek içinProf.HilmiZiyaÜlken,Prof.Björkman,Ord.Prof.Dr.SabriŞakirAnsay,Prof.M.TanciveProf.BediiZiyaEgemen’denoluşanbirjürioluşturulmuştur.Prof.Björkman’ın başkanlığında 17.06.1954 Perşembe günü toplanan jüriSchimmel’inözgeçmişiniveeserleriniincelemişveMukayeseliDinlerTari‐hiProfesörlüğünüyapabilecek ilmiyeterliliğesahipolduğunuoybirliği ileraporetmiştir.

8Türkvatandaşlığınageçmesineistinaden1200liralıkmaaşındadüşmeolmasıdolayısıylaDekanBediiZiyaEgemen’eyazdığıyazıdananlaşılıyor.

BAKİ ADAM

138

JürinindeğerlendirmeyealdığıeserleriarasındaSchimmel’indoğru‐danDinlerTarihiyleilgilisadecebirçalışmasıbulunmaktadır.86sayfadanoluşanbuçalışma(DieReligionenderErde,Wiesbaden1951)genelhatla‐rıyladinleritanıtmaktadır.Jüriraporunagöre“bueserumumidinlertari‐hiniöğretmekiçinhazırlanmış;ilmideğerinikaybetmemişveherbölümünsonunda gerekli kaynaklar gösterilmiştir.” Dosyadaki diğer eserler tasav‐vuf,tarihvediniedebiyatlailgilidir.

Sonuçtajüri,henüz32yaşındaolanSchimmel’in,anadiliAlmancanındışında Fransızca, İngilizce ve Arapçayı iyi derecede, Farsçayı fevkaladebildiğini, bunundışında Latince, Yunanca ve İbraniceye vukufiyetinin bu‐lunduğunutespitetmişveonuMukayeseliDinlerTarihiprofesörlüğüiçinyeterlibulmuştur.Bununüzerine,1.7.1954tarihliHukukFakültesi‐İlahiyatFakültesi Karma Profesörler Kurulu kararıyla, Denizli’denmilletvekili se‐çildiği için Prof. Mehmet Karasan’dan boşalan Mukayeseli Dinler TarihiProfesörlüğüne (yabancı kadrosundan) 1200 lira maaşla Schimmel’inatanmasıuygungörülmüştür.

Schimmel’le yapılan sözleşmede iki sene içerisinde okutacağı derseait bir eser verme şartı yer almaktadır.9 Fakülte bu eseri istediği sayıdateksirettirebilecekveyabastırabilecektir.

5Kasım 1954’de göreve başlayan Schimmel, 3 ve 4. sınıflarda yeralanDinlerTarihidersini1959Kasımayınakadarokutmuştur.Sözleşme‐sindeki şartlar çerçevesinde Dinler Tarihine Giriş isimli ders kitabını dahazırlamışvekitap,Fakülteyayınlarıarasında1955yılındaçıkmıştır.Söz‐leşmeşartlarıgereğincederskitabıolarakhazırlananbukitabınbiryıldandahaazbirzamandahazırlandığıanlaşılmaktadır.MuhtemelendahaönceAlmancaolarakhazırlanan86sayfalıkderskitabınıngenişletilmişhalidir.Kitabınönsözündegenelolarakdinbilimlerihakkındabilgiverilmektedir.İlkcümlesindeyeralan“Dindeyince,insanlarınbehemehâlşahısşeklindeolmasılazımgelmeyeninsanüstübirkudretlemünasebetinianlamaktayız.

9Ozamansözleşmeliyabancıöğretimüyeleriningörevebaşladıklarıtarihtenitibarenikiyıliçindedersleriyleilgilibirkitaphazırlayıpidareyeteslimetmelerigerektiğisözleşmelerindeyeralmaktadır.NitekimSchimmel’in1956’dayenidenatanmasıyla ilgilikurulkararıyazı‐sındaTayyipOkiç’intaahhütettiğikitabızamanındateslimetmeyipHadisİlmineGirişisimlibirkitapteslimettiğivebuyüzdensözleşmesininyenilenmediğibelirtilmektedir.


İlahveTanrımefhumununmevcudolmasılazımgelmez.”ifadesindenonundintanımındaFrederickHeilerveNathanSöderblaum’unkutsalanlayışınıbenimsediği anlaşılmaktadır. Zira bu bilim adamları kutsal kavramınıntanrıkavramınıdaaşandahakapsayıcıbirkavramolduğunubelirtmekte‐dirler.

DininmahiyetiileilgilibuyaklaşımıSchimmel’inmetodunudabelir‐lemektedir.BuyaklaşımDinlerTarihiçalışmalarındadahaserbestvedahageniş alandan malzeme derleme imkânı sunmaktadır. Ama Schimmel’inmetodunu asıl belirleyen Marburglu ilahiyatçı Rudolf Otto’nun kutsallailgiliyaklaşımıdır.KutsalüzerineyazdığıAlmanca“DasHeilige”(Kutsal)ileadından söz ettiren Rudolf Otto, sosyolojik veya antropolojik hiçbir şeyeindirgenemeyecek“kutsal” fikrinindinîdüşüncenintemelinioluşturduğu‐nusavunmuştur.Otto’nuntemeltezi,dinin,yalnızcaçokdahaöncedenberivar olan, akıldışı bir his ya da doğaüstünün içgörüsü olan kutsallık fikriaracılığıylaanlaşılabileceğidir.Otto,kutsalfikriningeçerliliğinikanıtlamakiçin rasyonel bir yöntem kullanmış, fakat kutsalın aklî ve ahlakî yönünedeğildeaklîolmayanhissîyönünevurguyapmıştır.Onagörekutsal,saygıuyandıranbirkorkuvegizemhissi,“bütünüyleöteki”olanbirşeyintecrü‐beedilmesidir.Otto,butecrübeyitasvirederken“numinous”teriminikul‐lanır.Numen, ilahi ruhu ya da antikRoma’dadoğada algılananözel gücüifade eden Latince bir kelimedir. Otto için “numinous”, kişinin yüksek veüstünbirgücünhuzurundabirvarlıkolarakhissettiğiduygudur.Buduygu;bizden bütünüyle farklı olan, insanın içine korku ve ürperti salan(tremendum),büyüleyici (fascinas),kendisiyle iletişimkurmak için insanıcezbeden bir sırrın (mystery) farkında olma gibi üç özellik taşır. Otto’yagöreruhunbirilkverisisayesindeinsankutsalıkeşfeder.İlahîolanlager‐çekleşenbutemasındainsan,tarifedilemezmistikbiriç ilhamalır.Bütündinlerinkökenindebuhissedilenkutsalıntecellisiyatmaktadır.10Otto’nunkutsalla ilgili bu yorumu,Durkhem’in yaklaşımından farklı olarak tecrübîbirniteliktaşımaktadır.

Schimmel,Önsöz’dekikutsalla ilgiliaçıklamalardansonradinbilim‐lerihakkındabilgivermektedir.Dinbilimleri;DinTarihi,DinFenomenolo‐

10Dahaayrıntılıbilgiiçinbkz.FetullahKalın,RudolfOtto’daDin,KutsallıkveMistikTecrü‐be”,ÖtükenYayınları,İstanbul2014.

BAKİ ADAM

140

jisi, Din Sosyolojisi, Din Psikolojisi ve Din Felsefesinden oluşmaktadır.Schimmel, bunlardan en çok daDin Fenomenolojisi veDin Felsefesi üze‐rinde durmaktadır. Çünkü Din Fenomenolojisi ile Din Felsefesi birbirinitamamlayıcı bilimler olarak Schimmel’in metodolojisini belirlemektedir.Schimmel,DinFenomenolojisinindinhakkındaki ilmi araştırmalarla ilgilibirdisiplinolduğunubelirtir.Onagöre,DinFenomenolojisi,dinifenomen‐lerintarihiboyutunudikkatealmaksızınsadeceonlarınmahiyetiniinceler.Çeşitli dinlerin kutsal eylemlerini, kutsal mekân ve zamanlarını, kutsalnesnelerini ve kutsal şahıslarını konu edinir. Din Fenomenolojisi, dinlertarihinde karmaşık gibi görünen kutsalın yansımalarını araştırıp onlarıdüzene koyar, bütün dinlerde müşterek olan yönleri göstermeye çalışır.Schimmel, Din Fenomenolojisine özselci bir anlam yükler. Zira ona göreDinFenomenolojisi,dinlerarasındakifarklılıklarıinkâretmeden,diniduy‐gununvebuduygununtezahürlerininbütündinlerdebirbirinebenzediği‐ne vurgu yaparak dinlerin köken ve amaç bakımından bir olduğunu gös‐termeye çalışır. Schimmel’e göre Türkiye din bilimleri açısından oldukçazenginmalzemeyesahiptir.

Son olarak önsözde din araştırmalarında yaklaşım şekli hakkındabilgivermektedir.Onagöreilahiyatiledinbilimlerifarklıdır.İlahiyatdininsavunmasınıyapar.Dinbilimleri,dolayısıylaDinlerTarihialanındaçalışan‐lar objektif olmalı, herdinde gizli olanhakikati anlayıp anlatmayauğraş‐malıdır. Kendi dinini başka dinlerle rahatça karşılaştırabilmelidir. Fakatbaşkadinlerin tuhafgelenhususiyetlerinihemenkesinhatalarolarakgö‐rüpreddetmemelidir.ÇünküAllahbirdir,bütündinlerde,eniptidailerindebileinsanlarmuhtelifisimlerleisimlendirilenbuAllah’atapmışlardır.

Schimmel,259sayfadanoluşanbukitabının150sayfasındaİslam’ındışındakidinleri,tarihlerinepekgirmedenfenomenleraçısındananlatmış‐tır. Ders kitabı olarak aceleyle hazırlandığı için anlatımda çok sistematikolduğu söylenemez. Konu başlıklarında bile bunu görmek mümkündür:İptidaidinler,Çindinleri,Şintoizm,EskiAmerikaDinleri,EskiMısır,SümerveAkadDinleri,EskiYunanistan,Romalılar,RomaDevletindeDinlerinKa‐rışması, Jermenler, Keltler, Eski İranDini,Manikeizm,HintDinleri: Brah‐manizm‐Hinduizm, Budizm, İsrail, Hıristiyanlık. Kitabın 100 sayfasını iseansiklopedik sözlük oluşturmaktadır. Bölüm sonlarında yararlanılan kay‐


naklar verilmiştir. Dinlerin anlatımında kimi zaman tasvirden ziyade 19.yüzyılda ve 20. yüzyılın ilk yarısında hâkim olan eleştirel ve indirgemeciyaklaşımınsergilendiğigörülmektedir.Babil sürgünüöncesi İsraildininineski Kenan pagan inançlarından oluştuğu, Yehova’nın bir Kenan tanrısıolduğu, Eski Ahid’inmuhtelif kaynaklardan uzun sürede derlendiği, pey‐gamberlerin sözlerine yabancı unsurların karıştığı vb ifadeler bunu gös‐termektedir.

Bu kitabın dikkat çekenbir yönü, kitapta İslam’ın yer almamasıdır.Schimmelbununnedenini,İlahiyatFakültesindeİslamTarihininhususibirdersolarakokutulmasıyla açıklamaktadır.11Öğrencisi olanProf.Dr.Meh‐met SaitHatipoğlu, onun derslerde daha çokHıristiyanlığı anlattığını be‐lirtmiştir. Schimmel, kendisiyle yapılan bir söyleşide de bir yıl boyuncaHıristiyan kelamını, Kilise tarihini, sistematiğini anlattığını söylemiştir.12Schimmel’i 1980’den beri yakinen tanıdığını söyleyen Senail Özkan,Schimmel’inbukitabadahasonraİslamkısmınıeklediğinivebasılmasıiçinFakülte idaresine (AnkaraÜniversitesi İlahiyat Fakültesi) teslim ettiğini,fakat bu nüshanın basılmadığını ve ortadan kaybolduğunu, yıllar sonraölenbirmeslektaşınınçekmecesindençıktığını,fakatsonratekrarkaybol‐duğunu ifadeetmektedir. Schimmel’inkendi ifadesinegörebugünekadarbu kitap, başka biri tarafından başka bir isimle yayınlanmamıştır.13 AynıiddiayıProf.Dr.MehmetSaitHatipoğludaçeşitliplatformlardadilegetir‐miştir.Ortadabir iddiaveithamvardır, isimverilmeyerekbirileritöhmetaltındabırakılmaktadır.SenailÖzkan’ın“…yıllarsonraölenbirmeslektaşı‐nınçekmecesindençıktığı…”ifadesiasistanıProf.Dr.HikmetTanyu’yuaklagetirmektedir.BudaTürkiye’deDinlerTarihi’ningelişmesindeönemliroloynayanveismibualanlaözdeşleşenProf.Dr.HikmetTanyu’nunöğrenci‐lerini rahatsız etmektedir. Zira bu iddianın hiçbir temeli yoktur. AyrıcaProf.Dr.HikmetTanyu,1960yılındayayınlananmakalesindeSchimmel’inİslamDışındaDinleradındadahagenişbirkitabıyayınahazırladığıbilgisini

11Bkz.AnnemarieSchimmel,DinlerTarihineGiriş,AÜİlahiyatFakültesiYayınları,Ankara1955,s.257(Sonsöz). 12RenateBeyer,“Hıristiyanlıkveİslam:Allah’aGidenFarklıYollarAnneMariaSchimmel’leRöportaj”,Tasavvuf:İlmîveAkademikAraştırmaDergisi,yıl7(2006),sayı17,s.352. 13SenailÖzkan,“AnnemariaSchimmel(1922‐2003):ZümrütHayallereAdanmışBirÖmür”,İslamAraştırmalarıDergisi,yıl2003,sayı9,s.159.

BAKİ ADAM

142

vermektedir.14 Söz konusu kayıp kitap bu olmalıdır. Yayınlanmayan bukitaptada isminden anlaşıldığı gibi İslamyoktur.Muhtemelenbununne‐deni,kitabınformatınınİslam’ınanlatımınauygunolmamasıdır.Schimmel,diğerdinlerinanlatımındatakipedilenmetotlaİslam’ınanlatılmasınınİla‐hiyatFakültesindebazıtepkilereyolaçabileceğinidüşünmüşolabilir.

Schimmel,dahasonra1994’teyayınladığıveTürkçeye2004yılında“Tanrının Yeryüzündeki İşaretleri: İslama Görüngübilimsel Yaklaşım” is‐miyle çevrilen eserinde yukarıda belirtilen metot çerçevesindefenomenolojikaçıdanİslam’ıelealmaktadır.Kitabıngirişkısmındayeralanşuifade,onunbukitabıhazırlamasındaAnkaraİlahiyatFakültesindeedin‐diği deneyimin etkili olduğunu göstermektedir: “1950’lerde Ankara’da,İlahiyat Fakültesinde Dinler Tarihi okuturken, öğrencilerime RudolfOtto’nunmysteriumtremendum ilemysterium fascinansarasındayaptığıayrımıaçıklamayaçalışmıştım;çünküNumen(ilahi)kendisiniürkütücübirihtişamvebüyüleyicibirgüzellik içindeaçığavurur.Öğrencilerimdenbirihemenayağakalkmışvegururla şöyledemişti: ‘FakatHocam!BizMüslü‐manlar bu ayrımı yüzyıllardır bilmekteyiz. Allah’ın iki görünümü vardır:CelalveCemal.Celal‐ihtişam,kudretvehiddet‐vecemal–güzellik, şefkatvemerhamet. O zamandan beri İslam’a görüngübilimsel (fenomenolojik)biraçıdanyaklaşmafikriaklımdaydı.”15Schimmel,bukitabınıhazırlamadaAnkara İlahiyat yıllarında yaşadığı bu olayın etkili olduğunu söylemekte,ama asıl etken olarak İslam’ın Batı’da birkaç temel kitapta çok kötü birşekildesunulmuşolmasınıgöstermektedir.

Schimmel,dikeytarihselyaklaşımyerineGerardusvanderLeeuw’ünyatayfenomenolojikyaklaşımınıbenimsemişvefenomenlerintarihiseyri‐ne girmemiştir. Bununla birlikte çalışmasında hocası Heiler’in modelinibenimsemiştir. Hollandalıdin fenomenoloğuGerardusvanderLeeuw’ünmalzemetoplamatekniğinihayranlıkuyandırıcıbulsadaHeiler’inmodeli‐nindahauygunolduğukanaatinevarmıştır.ÖzellikleHeiler’indininyatayincelememodeli onu etkilemiştir. Zira ona göre bumodel İslam’ın yatay

14Tanyu,s.123,32.noludipnot. 15A.Schimmel,DecipheringtheSignsofGod:APhenomenologicalApproachtoIslam,StateUniversityofNewYorkPress,GrBritain1994, s. X;A. Schimmel,Tanrı’nınYeryüzündekiİşaretleri:İslam’aGörüngübilimselYaklaşım,çev:EkremDemirli,Kabalcı,İst.2004,s.10.


olarak farklıkesitlerinin incelenmesindevesınıflandırılmasındaçokdahauygundur.16

Onuntespitinegöre iç içegeçmişortakmerkezli çemberlerdenolu‐şan bumodel, şaşırtıcı bir şekilde, bin yıldan daha uzun bir zaman önceBağdatlı sufi Ebu’l‐Hüseyin en‐Nuri’de (ö.907) ve Hâkim et‐Tirmizi’nineserindeyeralmaktadır.Nuri,Kur’anayetlerinedayanarak,Heiler’inmo‐delindekigibi,enmerkezdeolankutsalaendıştakiçemberdeyeralante‐zahürlerindenyönelerekulaşılabileceğinigösteren,içiçegeçmişdörtçem‐berden oluşan bir model çizmiştir. Ebu’l‐Hüseyin en‐Nuri’nin modeliyleHeiler’inmodeli arasındabenzerlikkurarakçalışmasınabir temeloluştu‐ranSchimmel,Heiler’inmodelindekiiçiçegeçmişçemberlerinendıştakin‐deyeralanunsurlarıesasalarakçalışmasınıplanlamıştır.Endıştakiçem‐berde şunlar bulunmaktadır: Kutsal insan‐kutsal toplum, kutsal nesne‐kutsaleylem,kutsalsöz‐kutsalmetin.Bunlar,merkezdekikutsalınendış‐takitezahürleridir.Butezahürlerdenhareketederekmerkezdekihakikateulaşılabilir.Schimmel’egörekutsalın tezahürleridinlerde farklışekillerdeolabilir.Asılolanmerkezdekihakikattir.Bunoktadadinlerdebirfarkyok‐tur;farktezahürlerdedir.17

Schimmel’ineserlerindemetodolojikolarakdikkat çekenbirhusus,kimiyerlerdedininvedinifenomenlerinkökeniyleilgiliindirgemeciyakla‐şımların görülmesidir.DinlerTarihineGiriş isimli kitabın yanında İslam’ıfenomenolojik açıdan ele aldığı Tanrının Yeryüzündeki İşaretleri’nde(DecipheringtheSignsofGod)dezamanzamanbugörülmektedir.Örneğinkutsalhayvanlarla ilgili kısımda, totemizmin izlerininhala genel anlamdasufîgeleneklerdegörüldüğünübelirtmektedir: “İslamdünyasınınmerkez‐denuzaktakibazıtarikatlarda ‘totemist’kalıntılarolduğugörülenşeylerlekarşılaşılır: örneğinKuzeyAfrika'daki lseviyye tarikatı bir hayvanı totemhayvanıolarakkabulederveşenliksüresinceonungibidavranır,takibirboğaritüeleuygun(fakatİslamiritüeleaykırı!)birbiçimdekesilenekadar.Heddaveli dilenci‐dervişler arasında, dervişlerle kedileri özdeşleştirmeâdetideaynıköklereuzanıyormuşgibigörünüyor.Bunlaristisnaidurum‐larolsabile,belirlihayvanlarınkutsalgüçlerine inanmakla ilgilikalıntılar

16Schimmel,TanrınınYeryüzündekiİşaretleri,s.12‐15. 17Schimmel,TanrınınYeryüzündekiİşaretleri,s.15‐18.

BAKİ ADAM

144

hala genel anlamda sufî geleneklerinde sürmektedir. Bunlardan biri, bazıtekkelerdeşeyhinoturmayerinioluşturanpost'unkullanımıdır.Haydarîlerve Cavlakîler gibi ortaçağ dervişleri, hayvan postlarına büründüklerindehayvanlabir türözdeşleşmeduygusuyaşamışolmalılar.”18Yinedomuzunİslam’daharamoluşunuİngilizantropologJamesFrazer’inteorisiçerçeve‐sinde açıklama getirmektedir. Frazer, önceden kutsal olan bir hayvanındahasonratabuyadönüşebildiğiniiddiaetmektedir.19SchimmeldeKenan‐lılarda kutsal sayılan yaban domuzunun kadim İsrail’de yasak olmasınıörnek vererek önceden kutsal sayılan bir hayvanın sonradanmurdar vetabubirhayvanadönüşebildiğini ifadeetmektedir.Buçerçevedeİslam’dadomuz etinin haram kılınmasını, varlığını koruyan ender yiyecek tabula‐rındansaymaktadır.Bununlabirlikte İslam’dadomuzunharamkılınması‐nıngerçeksebebininbilinmediğini,sağlıklailgiligerekçeleredayandırıldı‐ğınıdabelirtmektedir.BugerekçeyiyeterlibulmayanSchimmel,domuzuniğrenç görünümünün daha geçerli bir neden olabileceğini söylemekte veAnkaraHayvanatBahçesindebirAnadolukadınındomuzkarşısındatakın‐dığıtavrıvesözlerinibirveriolarakzikretmektedir.20

Schimmel’in dinler tarihi araştırmalarında benimsediğifenomenolojikyaklaşımdahasonrakiçalışmalarıyönlendirmiştir.BunlarınbaşındadaProf.Dr.HikmetTanyugelmektedir.1955yılındaSchimmel’inyanınaasistanolarakgirenTanyu,1959yılındaAnkaraveÇevresindeAdakveAdakYerleri isimli fenomenolojik doktora çalışmasını Schimmel’in da‐nışmanlığında tamamlamıştır. Daha sonra doçentlik çalışması TürklerdeTaşla İlgili İnançlar (1966)isimlieseriyleTürklerdedağfenomeninikonualan Dinler Tarihi Araştırmaları (1973) isimli eserinde de fenomenolojikyöntemi uygulamıştır.21 Bununla birlikte Tanyu’yu farklı kılan özellik, ele

18Schimmel,TanrınınYeryüzündekiİşaretleri,s.46. 19MarvinHarris,İnekler,Domuzlar,SavaşlarveCadılar,çev:M.FatihGümüş,İmgeKitabevi,Ankara1995,s.39. 20Schimmel,TanrınınYeryüzündekiİşaretleri,s.46‐47. 21HikmetTanyu’nunfenomenolojikçalışmalarınındeğerlendirmelerihakkındabkz.Musta‐fa Alıcı, “Hikmet Tanyu ve Raffaele Pettazzoni’de Kadim Türklerin Tanrı Anlayışı:FenomenolojikBirMukayese”,Türkiye’deDinlerTarihi(Dünü,BugünüveGeleceği),(Sem‐pozyum,04‐06Aralık2009),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010, s.73‐88; Münir Yıldırım, “Dürk Dini Tarihi Araştırmalarında Fenomenolojik Metod: HikmetTanyuÖrneği” Türkiye’deDinler Tarihi (Dünü, Bugünü veGeleceği), (Sempozyum, 04‐06Aralık2009),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010,s.63‐72.


aldığı konular açısından her şeyden önce Türk dinî tarihiyle ilgili olarakalgılananbirisimolmasıdır.22Prof.Dr.HikmetTanyu,akademikçalışmala‐rındaTürk kültürü ile ilgili çalışmalara büyük yer vermiştir. OnundinlertarihçiliğibirbakımaTürkdinikültürtarihçiliğidir.Adak,taş,dağvbkonu‐larlailgiliçalışmaları,eskiTürkdiniileilgiliaraştırmaları,onunakademikçalışmalarınıntemeliniteşkiletmektedir.Prof.Dr.HikmetTanyu,doktoralıilk Türk akademisyen dinler tarihçisi olarak Dinler Tarihi çalışmalarınıgeneldenözeleindirmiş,Türkdinîkültürüneodaklanmıştır.23OnunDinlerTarihiçalışmalarınıTürkdinîkültürüneyöneltmişolması,DinlerTarihi'ninTürkiye'yeözgübirbilimolarakgelişmesindeönemliroloynamıştır.Hik‐met Tanyu'nun bu yöndeki çalışmaları yabancı dilde yayınlanıp dışarıyatanıtılabilseydi, Batı’daki Dinler Tarihi çalışmalarına önemli bir katkıdabulunulmuşveTürkiye'ninbualandaadıduyurulmuşolurdu.24

Prof. Dr. Hikmet Tanyu'nun Tarih Boyunca Türkler ve Yahudiler,YehovaŞahitleri,NuhunGemisi‐AğrıDağı‐Ermeniler,İslamDinininDüşman‐ları veAllah'a İnananlar gibi Türk dinî tarihi dışında, diğer dinlerle ilgiliçalışmalarınabaktığımızda,onun,genelde,savunmacıveeleştiricibirtavırtakındığınıgörmekteyiz.Millivemanevîdeğerlereçokönemveren,Türki‐ye üzerinde oynanan oyunlara karşı hassasiyet gösteren Tanyu’nun buçalışmalarıbirboşluğudoldurmakiçinyapılmıştır.Onunyetiştiğiortam,butür çalışmaların yapılmasını gerekli kılmıştır. Milli meselelere ilgi konu‐sundaTanyu,DinlerTarihi alanında istisnai bir akademisyendedeğildir.Nitekim meşhur Romen dinler tarihçisi Mircea Eliade da milli konularailişkinyazılaryazmıştır.25

22 Hikmet Tanyu’nun Türk dinî tarihiyle ilgili çalışmalarının değerlendirilmesi için bkz.HarunGüngör,Prof.Dr.HikmetTanyu'nunTürkDiniTarihiÇalışmalarınaKatkıları,DinlerTarihiAraştırmaları I, (Sempozyum:8‐9Kasım1996),Ankara1998,s.53‐62;HarunGün‐gör,“HikmetTanyuveTürkDiniTarihçesi”,ErciyesÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitütüsüDergisi,yıl1994,sayı5,s.31‐34. 23A.Küçük, "Türkiye'deDinlerTarihiÇalışmalarıveProf.Dr.HikmetTanyu",ErciyesÜni‐versitesiSosyalBilimlerEnstitütüsüDergisi,yıl1994,sayı5,s.23. 24Tanyu’nundoktorateziSchimmeltarafındanonsekizsayfahalindeözetlenerekAlman‐cayaçevrilmiştir. 25 Bkz. RamazanAdıbelli, “Mircae Eliade veTürkiye’deDinler Tarihi Çalışmaları”, Türki‐ye’deDinlerTarihi(Dünü,BugünüveGeleceği),(Sempozyum,04‐06Aralık2009),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010,s.103.

BAKİ ADAM

146

MerhumProf.Dr.HikmetTanyu,AnkaraİlahiyatFakültesi'ndeDinlerTarihiAnabilimDalıbaşkanıolarakgörevyaptığı1968‐1985yıllarıarasın‐da birçok dinler tarihçisi yetiştirmiştir. Merhum Prof. Dr. Günay Tümer,Prof. Dr. Mehmet Aydın ve Prof. Dr. Abdurrahman Küçük onun yanındaasistan olarak yetişmiş dinler tarihçileridir. Onların doktora ve doçentliktezlerini yönetmiş, onları yönlendirmiştir. Tanyu, ayrıca İslam Enstitüle‐rinde Dinler Tarihi öğretim görevlisi olarak çalışanların öğretim üyeliğitakdim tezlerini de yönetmiş, daha sonra onlarınbirçoğunadoktora yap‐tırmıştır.Prof.Dr.ÖmerFarukHarman,Prof.Dr.HarunGüngörvemerhumProf. Dr. Şaban Kuzgun bunların önde gelenleridir. Doğrudan öğrencisiolmayanfakatdoktorasonrasıçalışmalarınıonunlasürdürenProf.Dr.Ek‐remSarıkçıoğlu'nudaburadazikretmekgerekir.Lisanseğitimleriniİslamilahiyatı alanında tamamlayan bu akademisyen dinler tarihçileri, gerekkendiyaptıklarıgereköğrencilerineyaptırdıklarıçalışmalarlaDinlerTarihibiliminitemelİslambilimleriylebuluşturmuşlardır.Budönemdenitibarenİslam’la yakın ilişki içinde olan Yahudilik veHıristiyanlıkla ilgili karşılaş‐tırmalıçalışmalaryapılmayabaşlamıştır.Buçalışmalarda,genellikleİslam‐'a merkezî yer verilmiş; Yahudilik ve Hristiyanlıktaki fenomenler, İslâmesasalınmaksuretiyleincelenmiştir.DinlerTarihidisiplininİlahiyatFakül‐telerinde yer alması dolayısıyla bu teolojik tutum normaldir. Çünkü bualanda çalışanların çoğu, orta öğrenimini İmam‐Hatip Liselerinde, yükse‐köğrenimini isehemenhementümü,eski İslamEnstitülerindeveya İlahi‐yatFakültelerindegörmüştür.Yani,Türkiye'dekidinlertarihçileri ilahiyateğitimveöğretimindengeçmiştir.Buyüzden,dinlertarihçileriherşeydenönceilahiyatçıdır.Ayrıca,şunudabelirtmekgerekirki,DinlerTarihiders‐leri sadece din eğitimi veren okul ve fakültelerde26 okutulmaktadır. BubakımdanİlahiyatFakültelerindekiDinlerTarihidisiplinidinbilimiolmak‐tanziyadebir ilahiyat(teoloji)disiplinidir.Bu itibarlaTürkiye'dekidinlertarihçilerinin, çalışmalarının İslâm'a ve Türk kültürüne ne gibi katkılarsağlayacağınıgözönündebulundurmasıkaçınılmazdır.

Prof.Dr.HikmetTanyu’nundanışmanlığındayapılantezçalışmaları‐nabaktığımızda,onunamacınınveilkelerininbuçalışmalaradayansıdığınıgörmekteyiz.Onundanışmanlığındahazırlanan tezçalışmalarını,konuları

26Buders,Turizmfakültelerininrehberlikbölümlerindedeokutulmayabaşlanmıştır.


itibariyle şu kategoriler altında toplayıp, genel bir çerçeve çizmekmüm‐kündür.Prof.Dr.HikmetTanyu,yanındaçalışandinlertarihçilerineşuko‐nulardatezyaptırmıştır:

1. Müslüman bilginlerin dinler tarihçiliği yönüyle ilgili çalışmalar:GünayTümer'in"Biruni’yeGöreDinlerveİslamDini",Ö.FarukHarman'ın,"Dinler Tarihi Açısından Şehristani ve el‐Milel ve'n‐Nihal" isimli doktoratezleri.

2.Türkiye'dekiİslamdışıdinîcemaatler,KiliselervebunlarınTürki‐yeile ilgiliyönlerihakkındaçalışmalar:SüreyyaŞahin'in"FenerPatrikha‐nesiveTürkiye",AbdurrahmanKüçük'ün"SabataySeviveCemaatıÜzeri‐neBirAraştırma"isimlidoktoratezleri.

3.MüslümanolmayanTürkkavimlerinindinleriyle ilgili çalışmalar:ŞabanKuzgun'un "HazarveKarayTürkleri:TürklerdeYahudilik veDoğuAvrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi", Harun Güngör'ün "GagauzlarınDinîİnanışlarıÜzerineBirAraştırma"isimlidoktoratezleri.

4. Karşılaştırmalı fenomen çalışmaları:MehmetAydın'ın "İlahiDin‐lerdeŞeytan",OsmanCilacı'nın"İlahiDinlerdeDua"isimlidoktoratezleriy‐leGünayTümer'in"HıristiyanveİslamDinlerindeMeryem"isimlidoçent‐liktezibualandayapılançalışmalaraörnektir.

5.EskiTürkdiniileilgiliçalışmalar:M.TuranÖzdemir'in"EskiTürk‐lerdeŞamanlıklaİlgiliİnançlarÜzerineİncelemeler"isimlidoktoratezi.

6. Dinin menşei ile ilgili teoriler üzerine çalışmalar: Ali GalipErdican'ın "Totemizmin Mahiyeti Üzerine Bir Araştırma" isimli doktoratezi.

7.Bellibirdinüzerinegenelçalışmalar:CenapYakar'ın"PaliKaynak‐larınaGöreBuddizm"isimlidoktoratezi).

8. Reddiyelerle ilgili çalışmalar: Mehmet Aydın'ın "MüslümanlarınHıristiyanlara Karşı Yazdığı Reddiyeler ve Tartışma Konuları" isimli do‐çentliktezi.

Yukarıdamaddelerhalindesıraladığımızçalışmaalanlarınıgözönü‐nealdığımızda,Prof.Dr.HikmetTanyuilegeneldenözele,Türkdinîtarihi‐

BAKİ ADAM

148

nevekültürüneindirgenmişDinlerTarihiçalışmalarınıntekraronunneza‐retindegeneleçıkıpbirçokalanayayıldığınıgörmekteyiz.Builknesildinlertarihçilerinintezdışıçalışmalarınıdahesabakattığımızdayukarıdazikret‐tiğimizkategorilerinsayısıdahadaartmaktadır.

Prof.Dr.HikmetTanyu’nun1985’deyaşhaddindenemekliolmasın‐dan sonra Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi AnabilimDalıBaşkanlığına ilkdoktoraöğrencisi ve asistanıProf.Dr.GünayTümeratanmıştır. 1985 yılı sonuna kadar görevde kalan Tümer, kadro sıkıntısınedeniyleprofesörolmak için18. 02. 1986 tarihindeUludağÜniversitesiİlahiyatFakültesi’negeçmişveAnkara İlahiyat’ınDinlerTarihigeleneğiniBursa’da devam ettirmiştir. Fenomenolojik çalışmalara ağırlık veren Tü‐mer,kendiçalışmalarıyanındaöğrencilerinedebualandatezleryaptırmış‐tır.1995yılındatrafikkazasısonucundavefatettiğindegeridebirçokeserveyetişmişdinlertarihçisibırakmıştır.27HikmetTanyu’nunikinciasistanıProf.Dr.MehmetAydındaaynıyıllardaKonyaSelçukÜniversitesiİlahiyatFakültesi’ne geçmiş ve Ankara İlahiyat Dinler Tarihi geleneğini Konya’yataşımıştır.Yirmiyeyakıntelifvetercümekitap,onlarcamakale,bildiri,an‐siklopedimaddesiçalışmasıyapanvelisansüstüöğrencisiyetiştirenAydın,Türkiye’de Dinler Tarihi’nin gelişmesine önemli katkıda bulunmuş,1994’deTürkiyeDinlerTarihiDerneği’ninkurucularıarasındayeralmıştır.Prof.Dr.MehmetAydın,1Mayıs2009 tarihindeyaşhaddindenemekliyeayrılmıştır.

Prof.Dr.GünayTümer’densonraAnkaraÜniversitesiİlahiyatFakül‐tesi’ndeDinlerTarihiAnabilimDalıBaşkanlığını,bugünbendedâhilolmaküzere anabilim dalındaki bütün profesör öğretim üyelerinin yetişmesineciddi katkı sağlayanHocamız Prof. Dr. AbdurrahmanKüçük devralmıştır.1978yılında“SabataySeviveCemaatiÜzerineBirAraştırma”isimliteziyledoktorasını tamamlayanKüçük,1980yılındaasistanolarakgörevebaşla‐mıştır. 1986’da doçent, 1992’de de profesör olan Küçük, Hikmet Tanyugeleneğini Ankara İlahiyat’ta devam ettirmiştir. 1994’de Türkiye DinlerTarihi Derneği’nin kuruluşuna öncülük eden Küçük, uzun yıllar yönetim 27GünayTümer’inhayatı,çalışmalarıveDinlerTarihi’nekatkısı içinbkz.SüleymanSayar,“GünayTümer’inDinlerTarihçiliği”,Türkiye’deDinlerTarihi (Dünü,BugünüveGeleceği),(Sempozyum,04‐06Aralık2009),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010,s.541‐557.


kurulubaşkanlığıyapmış,ulusalveuluslararasısempozyumlardüzenleye‐rek Türkiye’deki Dinler Tarihi birikiminin paylaşılmasını ve yayılmasınısağlamıştır. Bu faaliyetleriyle Prof. Dr. Abdurrahman Küçük, Türkiye’deDinlerTarihininkurumsallaşmasınısağlayanöncüisimolmuştur.O,hocasıHikmetTanyu’nunyolunu takipederek,DinlerTarihiyle ilgilibilimsel ça‐lışmaların yanında eğitim‐öğretim, kültür, Ermeni meselesi, misyonerlik,diyalog, bölücülükgibimillimeselelerlede ilgilenmişve faaliyetlerdebu‐lunmuştur. Onun çalışmalarında ortak payda, kaynaşma, hoşgörü, millibirlikvebütünlüktemelilkeolmuştur.28İlimhayatındapekçokesereimzaatanProf.Dr.Küçük’ünşüphesizenönemliçalışmasıdoktoratezidir.Prof.Dr. Hikmet Tanyu'nun danışmanlığında hazırlanan bu çalışmada, Yahudidünyasını derinden etkileyen Türkiye kökenli Sabetaycılık hareketi konualınmıştır.Yerlikaynaklarınyanındayabancıkaynaklardandayararlanıla‐rakhazırlanançalışma,Türkiyekökenlibirhareketikonualmasıdolayısıy‐laSabetaycılıküzerineçalışanyabancıaraştırmacılar içinreferansolmuş‐tur.Pekçokyabancıaraştırmacıbueserikaynakolarakkullanmıştır.Şim‐diyekadarbueserinçeşitliyayınevleritarafındangenişletilmişvegözdengeçirilmişondanfazlabaskısıyapılmıştır.

Prof.Dr.Küçük’ünmerhumProf.Dr.GünayTümer’lebirliktehazırla‐dıklarıDinlerTarihi isimlikitabınDinlerTarihinekatkılarındandasözet‐mekgerekir. İmam‐HatipLiselerindekiDinlerTarihidersimüfredatı esasalınaraköğretmenelkitabışeklindeplanlanıpdahasonragenişletilenkita‐bınşimdiyekadargözdengeçirilipgenişletilmişonayakınbaskısıyapılmış‐tır. İlk baskının (1988) Önsözünde de belirtildiği gibi kitap, günümüzdeyaşayandinleri tanıtma gayesi ile yazılmıştır. EskiTürk İnançları dışındabugün mensubu bulunmayan kadim dinlere yer verilmemiştir. Dinlerintasnifindebirtakımsıkıntılarınbulunduğubelirtilmeklebirlikte,İlkelKabi‐leDinleri,MilliDinler,İlahiDinlerşeklindebirtasnifyapılarakdinleranla‐tılmış, ancakBudizm tasnifdışı bırakılmıştır.Daha sonrakibaskılarda isebutasniftenvazgeçilmiş,dinlerherhangibirtasnifetabitutulmadancoğrafi

28Prof.Dr.AbdurrahmanKüçük’ünhayatı,eserlerivedüşüncelerihakkındadahaayrıntılıbilgi içinbkz.MehmetAlparslanKüçük, “Türkiye’deDinlerTarihi’ninKurumsallaşmasıveProf.Dr.AbdurrahmanKüçük”,Türkiye’deDinlerTarihi(Dünü,BugünüveGeleceği),(Sem‐pozyum,04‐06Aralık2009),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010,s.478‐496.

BAKİ ADAM

150

konumvetarihsel ilişkigözönündebulundurularaksıralanmıştır.KitabınbirinciveikincibölümlerindedinveDinlerTarihibilimihakkındabilgilerverilmiş,yedincibölümdemisyonerlik faaliyetlerivebazıyıkıcıdinicere‐yanlartanıtılmış,sekizincibölümdeisedinler,inançveibadetesaslarıba‐kımındankarşılaştırılmıştır.1995’deProf.Dr.GünayTümer’invefatetme‐sinden sonra Prof. Dr. Küçük, gerek konu başlıklarında gerek anlatımdabazı düzeltmeler yapıp yeni konular eklemek suretiyle kitabı geliştirmiş‐tir.29 Eklenen yeni konularla kitap ilk haline göre bir hayli hacimli halegelmiştir. Kitapta, bir din bilimi olan Dinler Tarihini ilahiyat bilimleri ilebuluşturma çabasının olduğu açıkça görülmektedir. Batı’daki Kilise‐dinkarşıtıevrimciyaklaşımlarınDinlerTarihibilimininortayaçıkışındaetkiliolması nedeniyle gerek Batı’da gerek Cumhuriyetin ilk yıllarında Türki‐ye’dedindarkesimlerebubilimsempatikgelmemişti. İmam‐HatipLisele‐rinde ve yüksek din eğitimi veren kurumlarda Dinler Tarihi dersine bunedenle hep soğuk bakılmıştır. İlahiyat bilimleri ile buluşturma çabalarısonucu bu soğukluk büyük oranda giderilmiş, artık ilahiyat bilimleriyleuğraşanlar Dinler Tarihine önem vermeye başlamıştır. Bu değişimde sözkonusu kitabın önemli katkıları olmuştur. Kitabın sonraki baskılarındagerek başlıklandırma gerek anlatımda bazı düzeltmeler yapılarak savun‐macıveeleştirelyaklaşımdanuzaklaşılmayaçalışılmıştır.

1999yılınakadarDinlerTarihiAnabilimDalıBaşkanlığınısürdürenProf.Küçük,busüreiçerisindepekçoköğrenciyetiştirmiştir.BugünhalenAnkara İlahiyat’ta Dinler tarihi Anabilim Dalında görev yapan Prof. Dr.MustafaErdem,Prof.Dr.BakiAdam,Prof.Dr.MehmetKatar,Prof.Dr.Ah‐metHikmetEroğlu,Prof.Dr.AliİsraGüngörveProf.Dr.DurmuşArıklisan‐süstü çalışmalarını onun yanında tamamlamışlardır. Ankara’nın dışındaçeşitliİlahiyatfakültelerindegörevyapanpekçokdinlertarihçisideonunyanındayetişmiştir.Yaptırdığı tezçalışmalarınabakıldığındaonundaho‐cası Hikmet Tanyu’nun yolundan gittiği görülmektedir. Prof. Dr.Abdurrahman Küçük’ün yaptırdığı tez çalışmalarına şunlar örnek olarakverilebilir:

1.Karşılaştırmalıfenomençalışmaları:BakiAdam’ın“DinlerdeHaccİbadetiÜzerineBirAraştırma” (1989) isimli yüksek lisans tezibu alanda 29SonbirkaçbaskıdaoğluDoç.Dr.M.AlparslanKüçükdekatkısağlamıştır.


yapılmışilktezdir.ButezaynızamandaProf.Dr.Küçük’ündanışmanlığın‐datamamlanmış ilk lisanüstütezçalışmasıdır.MustafaErdem’in“Yahudi‐lik,Hıristiyanlıkve İslam'daAdem” (1990), Sabit Şimşek’in “DinlerdeTe‐mizlikAnlayışıÜzerineBirAraştırma”(1990),MehmetKatar’ın“İlahiDin‐lerdeTövbeAnlayışıÜzerineBirAraştırma” (1993) isimli tez çalışmalarıbukategorideyeralandiğerçalışmalaraörnektir.

2. Türkiye'deki İslamdışı dinî cemaatler ile ilgili çalışmalar:AhmetHikmet Eroğlu, “Belgeler Işığında Osmanlı Devleti'ndeki Yahudilerin Dinive Sosyal Durumu” (1996);Mustafa Baş, “Kuruluşundan günümüze TürkOrtodoksPatrikhanesi”(2003).

3.MüslümanolmayanTürkkavimlerinindinleriyle ilgili çalışmalar:DurmuşArık,“ÇuvaşlarınDiniİnanışlarıÜzerineBirAraştırma”(2002).

4. Belli bir din üzerine genel çalışmalar: İbrahim Sümer, “TibetBudizmi(Lamaism)”(2002).

5.Kutsalmetinlerleilgiliçalışmalar:BakiAdam,“YahudiKaynakları‐naGöreTevrat’ınMahiyetiveTahrifi”(1994)

6. İslamdışı cemaatler ve tarikatlarla ilgili çalışmalar:Ali İsraGün‐gör,“CizvitlerveKatolikKilisesindekiYeri”(2001).

7.Misyonerlikvediyaloglailgiliçalışmalar:AliİsraGüngör,“II.Vati‐kanKonsiliveDiyalog”(1995);FatmaZehraErtorun,“HıristiyanMisyoner‐liğininveİslamDavetininkarşılaştırılması”(2011).

8. Dinin toplumsal boyutu ile ilgili fenomenolojik çalışmalar: AsifeÜnal, “Türkiye 'deÖrtünmeAnlayışıÜzerineBirAraştırma (DinlerTarihiAçısındanBirYaklaşım)”(2004).

Sonuç

AnnemariaSchimmel’in1954’deDinlerTarihikürsüsüneatanmasıy‐la, Türkiye’de antropolojik, sosyolojik, psikolojik, felsefi hiçbir faktöre in‐dirgenemeyecek kutsalı merkeze alan dinler tarihçiliği başlamış, HikmetTanyu ile Dinler Tarihi bilimi yerelleşmiş ve “Tanyu Ekolü” oluşmuştur.DinlerTarihiaçısındanoldukçazenginmalzemeyesahipAnadolutoprakla‐rınınkutsallailgilifenomenleribuekoltarafındanDinlerTarihiaraştırma‐

BAKİ ADAM

152

larınakonuedilmiştir.BirdinbilimiolanDinlerTarihi,HikmetTanyu’nunyanındayetişenİlahiyatveİslamEnstitüsükökenliakademisyenlervasıta‐sıyla ilahiyat bilimleriyle buluşturulmuş, böylece Dinler Tarihine karşıolumsuzbakışgiderilmiştir.TanyuEkolününsontemsilcisiAbdurrahmanKüçükvasıtayladaDinlerTarihikurumsallaşmıştır.

Schimmel’dengünümüzekadarAnkaraİlahiyattaDinlerTarihiadınahertürlükonuelealınmıştır.ÇalışmalarınönemlikısmınıYahudilikveHı‐ristiyanlık oluşturmakla birlikte son zamanlardaHint ve Çin dinlerinedeağırlıkverilmeyebaşlanmıştır.Çince,İbraniceveSanskritbilenakademis‐yendinlertarihçileriyleAnkaraİlahiyat,DinlerTarihialanındaöncülüğünüdevamettirmektedir.

Kaynaklar

HikmetTanyu,“Türkiye’deDinlerTarihi’ninTarihçesi”,AÜİFDergisi,yıl1960,Cilt8,sayı1.

MünirKoştaş,“AnkaraÜniversitesiİlahiyatFakültesi”,AÜİFDergisi,yıl1999,Cilt39,sayı9.

CengizBatuk,“GeorgesDumezil’inKafkasMitolojisiAraştırmalarıveTürkDinlerTarihiÇalışmalarınaKatkısı”,Türkiye’deDinlerTarihi(Dünü,BugünüveGeleceği),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010.

AliAkay, “BirBilimSanatçısı İstanbul’daydı”,BelkısHalimVassaf’ınDefterindenDumezil’inSosyolojiDersNotları,Hazırlayan:GündüzVassaf,BoğaziçiÜniversitesiYayınevi,İstanbul2009.

FuatAydın,“Daru’l‐FünununİlkDinlerTarihçisiGeorgesDumezilveTarih‐i Edyan Dersleri”, Darülfünun İlahiyat Sempozyumu 18‐19 Kasım2009,İstanbul2010.

AbdurrahmanKüçük,“TanzimattanGünümüzeTürkiye’deDinlerTa‐rihi”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), Dinler TarihiDerneğiYayınları,Ankara2010.

Fetullah Kalın, Rudolf Otto’da Din, Kutsallık ve Mistik Tecrübe,ÖtükenYayınları,İstanbul2014.


AnnemarieSchimmel,DinlerTarihineGiriş,AÜİlahiyatFakültesiYa‐yınları,Ankara1955.

RenateBeyer,“Hıristiyanlıkveİslam:Allah’aGidenFarklıYollarAn‐ne Maria Schimmel’le Röportaj”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik AraştırmaDergisi,yıl7(2006),sayı17.

SenailÖzkan,“AnnemariaSchimmel(1922‐2003):ZümrütHayallereAdanmışBirÖmür”,İslamAraştırmalarıDergisi,yıl2003,sayı9.

A. Schimmel, Deciphering the Signs of God: A PhenomenologicalApproachtoIslam,StateUniversityofNewYorkPress,GrBritain1994.

A. Schimmel, Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri: İslam’a Görüngübi‐limselYaklaşım,çev:EkremDemirli,Kabalcı,İstanbul2004.

MarvinHarris, İnekler,Domuzlar,SavaşlarveCadılar,Çev:M.FatihGümüş,İmgeKitabevi,Ankara1995.

MustafaAlıcı,“HikmetTanyuveRaffaelePettazzoni’deKadimTürk‐lerinTanrıAnlayışı:FenomenolojikBirMukayese”,Türkiye’deDinlerTari‐hi(Dünü,BugünüveGeleceği),(Sempozyum,04‐06Aralık2009),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010.

Münir Yıldırım, “Türk Dini Tarihi Araştırmalarında FenomenolojikMetod:HikmetTanyuÖrneği”,Türkiye’deDinlerTarihi(Dünü,BugünüveGeleceği),(Sempozyum,04‐06Aralık2009),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010.

HarunGüngör, “Prof. Dr.HikmetTanyu'nunTürkDini Tarihi Çalış‐malarınaKatkıları”,DinlerTarihiAraştırmalarıI,(Sempozyum:8‐9Kasım1996),Ankara1998.

HarunGüngör, “HikmetTanyuveTürkDiniTarihçesi”,ErciyesÜni‐versitesiSosyalBilimlerEnstitütüsüDergisi,yıl1994,sayı5.

A. Küçük, "Türkiye'deDinler Tarihi Çalışmaları ve Prof. Dr. HikmetTanyu",ErciyesÜniversitesi SosyalBilimlerEnstitütüsüDergisi, yıl 1994,sayı5.

BAKİ ADAM

154

RamazanAdıbelli, “Mircae Eliade ve Türkiye’deDinler Tarihi Çalış‐maları”, Türkiye’de Dinler Tarihi (Dünü, Bugünü ve Geleceği), (Sempoz‐yum,04‐06Aralık2009),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010.

SüleymanSayar,“GünayTümer’inDinlerTarihçiliği”,Türkiye’deDin‐lerTarihi (Dünü,Bugünü veGeleceği), (Sempozyum, 04‐06Aralık 2009),TürkiyeDinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010.

Mehmet Alparslan Küçük, “Türkiye’de Dinler Tarihi’nin Kurumsal‐laşmasıveProf.Dr.AbdurrahmanKüçük”,Türkiye’deDinlerTarihi(Dünü,Bugünü ve Geleceği), (Sempozyum, 04‐06 Aralık 2009), Türkiye DinlerTarihiDerneğiYayınları,Ankara2010.

İ’Nİ Ş İ PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜKisamveri.org/pdfdrg/D255760/2016/2016_ADAMB.pdf ·...

Documents

Transcript of İ’Nİ Ş İ PROF. DR. ABDURRAHMAN KÜÇÜKisamveri.org/pdfdrg/D255760/2016/2016_ADAMB.pdf ·...