AnNamChíLược

LêtắcChàomừngcácbạnđónđọcđầusáchtừdựánsáchchothiếtbịdiđộng

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Pháthành:NguyễnKimVỹ.

Mụclục

LờiGiớiThiệu

Tốngtự

Quậnấp

Đại-NguyênPhụngSứChínhThảoVậnHướngĐạiNguyênDanhThầnVãngPhụcThơVấn

BiểuChương

CácquanThứ-Sử,Thái-Thú

CácĐôĐốc,Thứ-SửGiao-Châu

CácquanĐô-Đốc,Đô-Hộ,

Nhữngngườitôicácđờitrướcsangkýngụ

GiathếHọTriệu

GiathếHọLý

GiathếHọTrần

HọcHiệu

NhânVật

TạpKý

Thơcủacácdanh-nhânđisứAn-nam

Thơcủacácdanh-nhânAn-Nam

ĐồChíCa

LờiGiớiThiệuSửLiệuViệtNamdoLêTắcsoạnnăm1335-UỷBanPhiênDịchSửLiệu

ViệnĐạiHọcHuếdịchnăm1961SongsongvớicôngviệcbiênmụcChâubảntriềuNguyễn,ỦybanPhiên

DịchSửLiệuViệt-Namđã lậpmột kế hoạch riêngđể hiệu đính và phiêndịch cácbộ sửViệtNam.Theokếhoạchdựđịnh ấy, cácphiêndịchviêntrongỦy ban đã thamkhảo các truyền bản tàng trử tại các thư việnNhậtBản,TrungHoavàAnhQuốc,làmxongmộthiệubảncủabộAnNamChíLượcvàhoànthànhmộtbảnphiêndịchViệtvăn.NóivềcuốnAnNamChíLược,aiaicũngbiếtrõsoạngiảLêTắclàmộttênphảnbộivớiTổquốc.Tronglúcnướcnhàđanggặpngoạixâm,xãtắcnguycấp,nhândânđaukhổ,LêTắccùngbọnTrầnKiệnvàTrầnÍchTắc,khôngnhữngkhôngchịugắnsứcphấnđấuđểcứunướccứudân,tráilạinhẩntâmvàlàmtôiđịch.Hơnnữa,trongbộAnNamChíLược,LêTắcquênmìnhlàngườiViệt, dựa vào lập trường và quan điểm ngườiNguyên để soạn tập.Chẳnghạn,nhưnhữnglờinịnhnọtaduacủasoạngiả,nhữngđoạnvănkiêungạotựtôntựđạitrìnhbàytrongcácchiếuchỉnhàNguyênvàtrongcácbàitựacácdanhnhânhồiấy,đềukhiếnchochúngtavôcùnguấtứcvàđauđớn.SởdĩỦybanlấybộAnNamChíLượclàmcôngviệcphiêndịchđầutiên,làvìbộấycólẽlàbộsửxưanhấtdomộtcánhânngườiViệtsoạnra,vàgồmcónhiềusửliệuđángquýcóliênquanđếncổsửvàtrungsửViệtNam,chứkhông phảiỦy ban có chút định nào dung thứ những hành động và quanniệmsailầmcủasoạngiảđốivớitổquốc.Nóikhác,chúngtôicoicuốnsáchnàylàmộtsửliệu,làmộtđốitượngchocuộcnghiêncứusửhọcthuầntúy,bởivậy,thànhthựcmuốncungcấpmộtbộhiệubảnvàbảndịchđángtincậychohọcgiớimàthôi.Tronghainghìnnămquốcsử,chúngtakhôngthểkhôngcôngnhậnrằngcònnhiềuchỗthiếusót,mơhồ,đangchờđợisựcốgắngcủasửgiaViệtNam,đểbổtúchoặcxácđịnhlại.Vậy,điềucầnthiếtchonềnsửhọcViệtNamngàynay là gây phong trào nghiên cứu theo phươngphápkhoa học, nhất là vềphươngdiệnsưutầmvàkhảođínhsửliệu,chúngtanêntìmcáchnângđỡvà

xúc tiến.Căncứvàoquanđiểmấy, tôi thành thực tinrằngbộhiệubảnvàbảndịchnàylàmộtthựchiệnmớicủanềnsửhọctạiViệtNam,vàsẽđemlạirấtnhiềubổíchchocôngviệctìmtòisựthựctrongquốcsử.Huế,ngày22tháng4năm1960ViệnTrưởngViệnĐạiHọcHuếL.M.CaoVănLuận

TốngtựQuyểnđệnhất

Cổ-ÁiđôngsơnLê-TắcbiênTốngTự

Từ xưa nước An-Nam thông giao với Trung-Quốc, thời vua Chuyên-Húc,phíabắcđi tớiU-Lăng,phíanamđi tớiGiao-Chỉ.VuaĐế-NghiêusaiHyHoàquaởđấtNam-Giao,vuaThuấnsaiVũquaNamyên-vỗGiao-Chỉ.Qua đời Chu-Thành-Vương (1115-1079 trước công nguyên), họ Việt-Thườngquachínlầnthông-ngôn,tớicống-hiếnmànóirằng:"Trờikhôngcógióbảo,khôngmưadầm,ngoàibiểnkhôngnổisóngdữđãbanămnay,cólẽởTrung-Quốccóđấngthánh-nhântrị-vì,saochẳngtớichầu?".Lúcbấygiờ,Chu-Côngđặtbàica,đánhđànthuậtchuyệnhọViệt-Thườngtớichầu:"Ôhitata!PhiĐánchilực,Văn-Vươngchiđức",nghĩalà:ôiôi!vuithay,cảnh-tượngthái-bìnhkhôngphảinhờsứccủaĐán(têncủaChu-Công)màlànhờđứccủavuaVăn-Vương.NướcViệt-Thường,tứcđấtCửa-Châu,ởphíanamGiao-Chỉ.

QuyểnHán-Quan-Nghi củaỨng-Thiện chép rằng: "trước tiênTrung-Quốcmởmangtừ"sóc"(phươngbắc),rồisautiếnsangphươngnamlấylàm"cơchỉ".Hiệnnay,cácsáchviếtchữ"chỉ"(cáinền)làviếtsai.

NhàTần(246-207trướccôngnguyên)lấyGiaoChỉlàmTượng-Quận;đếnkhinhàTầnloạnthìĐô-uýquậnNam-hảilàTriệu-Đànổibinhđánhlấyhếtcácquậnquốc,rồitựlậplàmvua.Khiấy,Hán-Cao-TổsaiLục-GiảqualậpĐàlàmViệt-Vương.SaukhiCao-Tổbăng,Cao-HậucấmNam-ViệtmuađồsắtcủaTrung-Quốc,Đàtiếmhiệuxưngđế,rồiphátquânđiđánhTrường-Sa.Văn-đế lại sai người đưa thư qua trách Đà. Đà có ý sợ, bèn bỏ hiệu đế,nguyệnlàmtôivàcốnghiếnphẩmvật.

NămKiến-Nguyênthứ3,(vuaVõ-đế,142trướccôngnguyên)Đàmất,concháuhọTriệutruyềnxuốngbốnđời,kểđượchơnchínmươinăm.

Võ-đếsaiChung-QuânđisứquaNam-ViệtđểdụvuaViệttênlàHưngvàochầu,Hưngmuốnđi,nhưngbịtướngLữ-Giacanngăn,vuakhôngnghe,Gialàmphản,nổibinhđánhgiếtvuavàcảsứ-gảnhàHán,lậpKiến-ĐứclàanhkhácmẹlênlàmvuaNam-Việt.

NămNguyên-Đinh thứ5 (112 trước côngnguyên),Vệ-Uý làLộ-Bác-ĐứcxuấtmườivạnquânquađánhNam-Việt,nămthứsáu,mớiđánhbạingườiViệt,lấyđấtđóchialàmcácquận:Nam-Hải,Thương-Ngô,Uất-Lâm,Hợp-Phố, Giao-Chỉ, Cửu-Chân, Nhật-Nam, Châu-Nhai và Đam-Nhỉ, mỗi quậnđặtThái-thúđểcaitrị.

Quanguyên-niênSơ-nguyêncủaNguyễn-Đế(48-33trướccôngnguyên),bãibỏhaiquậnChâu-NhaivàĐam-Nhỉ,cònlạibảyquận,kểcảGiao-Chỉ.Khiđầu,Giả-Quyên-Chitâurằng:Châu-Nhai,ĐamNhỉ,đềuởhảingoại;xứấythườngcậythếhiểmtrởmàlàmphản,đếnlúcdụngbinhtớidẹp,thìchỉcómiếngđấtvôdụngmàthôi,nếubỏđicũngkhôngđángtiếc.VuaHánbènhạlờichiếubãibỏ.

Nhan-Sư-Cổnói:bảyquậnđều thuộcvềGiao-Châu, theochếđộnhàHán,cácquậnthuộcchâu,nênđặtThứ-sửGiao-Châuđểcai-trịchung.

Năm Kiến-Võ thứ 16 (40 sau công nguyên), đời vua Hán Quang-Võ, cóngười đàn bàGiao-Chỉ tên là Trưng-Trắc làm phản, năm thứ 19 (43), saiMã-Việnquađánhdẹpyên,rồidựngtrụđồngđểlàmgiớihạnnhàHán.

NămKiến-Anthứ15(210),Hiến-ĐếdờichỗcaitrịquaquậnNam-Hải.

Vương-Phạmnói:chỗquậntrịcủaquanThứ-sửởđấtGiao-Châu,cuốiđờiHán,đổiquaNam-Hải,khiTôn-QuyềnmớiđượcấnmạngcủanướcNguỵ,

cũng cầm cờ mao tiết làm tổng-đốc Giao-Châu và kiêm lĩnh Kinh-Châu.Tôn-TưlàmGiao-ChỉThái-thúquáthambạo,bịquậnlạiLữ-Hưnggiết,cácquậnCửu-ChânvàNhật-Namđềuphản,vàhàngnhàTấn.

Tôn-QuyềnthấyGiao-Chỉởxa,bènchiaGiao-ChâuđặtQuảng-ChâuvàdờiquậntrịcủaGiao-ChâuquaLong-Biên.

NguyênniênKiến-Hoành(269),vuanướcNgôlàTôn-HạosaicáctướnglàTiết-Hủ,Đào-HoàngquathuphụcGiao-Chỉ,giếtcáctướngdonhàTấnđặtra,nhưvậyđấtCửu-Chânlại thuộcvềNgô.ĐếnlúcnướcNgômất,Giao-ChâutrởvềnhàTấn,trảiquacáctriều:Tống,Tề,Lương,Trần,Tuỳ,Đườngđềuđểynhưcũ,chỉcảitênCửu-ChânlàmÁi-Châu,Nhật-NamlàmHoan-Châu, đều thiếtThứ-Sử, hoặcđặtGiao-Châu tổng-quảnhoặcAn-Namđô-đốcđểthốngtrị.QuađờiĐờngmớichiaLĩnh-Namlàmđôngtâyđạo,đềuđặtTiếtĐộ-Sứ,lạiđặtranămquận:Quế,Quản,Ung,DungvàAn-nam,đềuthốngthuộcĐông-đạo,vềphậnTây-đạo,thìđặtAn-namđô-hộkiêmcảngũquản.Kinh-Lược-Chiêu-Thảo-SứlàTrương-Bá-NghiđắpLa-ThànhtạiAn-nam, công trình chưa xong, đến năm Nguyên-Hoà thứ 3 (808), đô hộ làTrương-Chuđắptiếpthêmmớihoàncông.Lâm-Tưnóirằng:La-Thànhchu-vi2000bước,tốnhết25vạncông.

ĐếnđờivuaTuyên-Tông,niênhiệuĐại-Trung(847-859)cóviênđô-hộcaitrịkhôngđượcđứngđắn,đãidânbằnglốibạongược,họbènliên-kếtvớirợNam-Chiếu,trởlạiđánhphủAn-nam,cuộcrốiloạnchémgiếtkéodàiluônmấynămkhôngthôi.NămHàm-Thôngthứ3củavuaY-Tông,(682),nướcNam-ChiếuđánhhãmLa-Thành;viênKính-Lược-SửThái-Tậpbịchết,vuasaiCao-Biền làmchứcđô-hộ, đemquânđánhkhôi phụcphủ thành, chémtướngmọilàĐoàn-Tù-Thiênvàbọnquânmọihơn30.000cáiđầu;rồitubổLa-Thành lại,cảixưngđô-hộ-phủTịnh-Hải-Quân.Biềnđược traocho làmchứcTiết-Độ-Sứ.

Kịp dời Ngũ-Đại, các người thố hào ở các Châu Giao, Ái là Khúc-Hạo,Dương-Diên-Nghệ, Kiều-Công-Tiện, v.v... thay nhau dùng võ lực cướpquyền.

TướngcũcủaNghệ làNgô-QuyềnbèngiếtCông-Tiệnmà tự lập làmvua,truyềnđượcvàiđời,đếnkhiNgô-Xương-Vănchết,thìcóbộthuộclàNgô-Bình (tứcLữ-Xữ-Bình), dành làmvua;Đinh-Bộ-Lĩnh giếtNgô-Bình, lãnhnướcGiao-Chỉ, tự xưng là Vạn-Thắng-Vương, lại tự ý cho con Liễn làmTiết-Độ-Sứ.

ĐầunhàTống,LiễnkhiếnSứnhậpcống,Thái-tổphongBộ-LĩnhlàmGiao-chỉQuận-VươngvàhạchiếuchoLiễnlàmTiết-Độ-SứAn-namđô-hộ.SauLiễnvàchađềumất,emlàTriềnkếlậpthìbịThái-HiệuLê-Hoànphếbỏvàcướpngôi.Lê-HoàngiảlàmtờbiểudângvuanhàTống,nóirằng:

TriềnkhiếnHoànthaylàmvua.Thái-TôngnhàTốngbènphongHoànlàmvua.NhàLêtruyềnđượcbađời,cộngbamươinăm,bịLý-Công-Uẩncướpngôi.VuaChân-TônglạiphongCông-UẩnlàmGiao-ChỉQuận-Vương.

Năm Long-Hưng thứ 2 của Hiếu-Tông (1164), Lý-Thiên-Tộ sai sứ nhậpcống,đượcvuaTốngphonglàmAn-namquốc-vương,tênnớcAn-nambắtđầutừđó.

HọLý truyềnngôi được támđời, không có con trai, do congái làChiêu-Thánh nối ngôi. Trong năm Canh-Dần niên hiệu Thiệu-Định nhà Tống(1230), Chiêu-Thánh nhường ngôi cho chồng là Trần-Nhật-Cự (tức Trần-Cảnh),vuaTốnglạiphongNhật-CựlàmAn-namQuốc-Vương.

NămQuý-Sửu (1253), Đại-Nguyên đã dẹp yên Vân-Nam, đến mùa đông

nămĐinh-Tỵ (1257), saiĐại-Soái làNgột-LươngHợp-Đãi đemquân quabiên-giớiAn-nam,dođườngQuảng-TâyđểhộibinhđánhnhàTống;quân-đội nhà Trần chống cự, không được thắng, bèn nạp khoản xưng thần, rồikhiếnbồi-thầndânglờibiểuvàthườngnămquacốnghiếnphẩmvật.

ĐếnnămTân-Dậuniên-hiệuTrung-Thống(1261),vuaThế-TổHoàng-Đếlạiphong họ Trần làm vua An-nam; qua năm Đinh-Sửu, hiệu Chí-Nguyên(1277),vuaTrầnmất,Thế-Tử(tứcNhật-Hoảng),khôngxinsắc-mạng,màtựlập làmvua, nên vua saiThượng-Thư bộLễ là Sài-Thung sangmời nhậptriều; vua Trầnmượn cớ có tật không đi. Qua năm sau, lại lấy cớ có tậtkhôngđi, saiquốc-thúc làTrần-Di-Áisang triều-kiến.Thế-Tổviệncớvuacóbịnh,bènlậpDi-Áilàmvua.

NămTây-Tỵ(1281),saiSài-ThungnhậnchứcAn-nam-HànhTuyên-Uý-SứĐô-Nguyên-Soái,xuấtbinh1000người,đưaDi-Áivềnước,điđếnđịa-giớiVĩnh-Bình,An-namkhôngchịunhìnnhận,Dị-Áisợ,banđêmtrốnvề,chỉsaibồi-thầnthaymặttiếprướcSài-Côngvàonước,tuyênlờidụchỉcủavuarồitrởvề.

NămNhâm-Ngọ,hiệuChí-Nguyên(1282),quanHữu-ThừalàToa-ĐôcầmquânquađánhthâuChiêm-Thành,triều-đìnhsaisứyêu-cầuvuaAn-namchomượnđường tiếnbinh,vàgiúpquân lương,Thế-Tử (tứcvuaTrần)khôngchịu.ĐếnmùađôngnămGiáp-Thân,hiệuChí-Nguyên(1284),vuasaiTrấn-Nam-Vương Thoát-Hoan và quan Bình-Chương là A-Lý-Hải-Nha tiến tớibiêngiới,Thế-Tửkhángcự,thuachạy,emlàÍch-Tắc,quythuậnvàochầu,vua thương tình, phong Ích-Tắc làmAn-nam quốc-vương, lại phong cận-thần làTrần-Tú-Viên làmPhụ-Nghĩa-Công, cácquan lại đi theo cũngđềuchotước-vị.

NămĐinh-Hợi,hiệuChí-Nguyên (1287),Thế-Tổ saiTrấn-Nam-Vươngvà

quan Bình-Chương là Áo-Lỗ-Xích cầm quân qua bình-định An-nam, khiquânkéođến,Thế-Tửđánhthua,chạytrốnngoàihònđảoởgiữabiển.Quamùaxuân,thángba,nămsau,Trấn-Nam-Vươngthấykhí-hậunướcAn-namquánóng-nựcđộc-địa,bènkéoquânvề.

TrongnămQuý-TỵhiệuChí-Nguyên(1293),vualạisaiĐại-VươngÍch-Cát-Liệt-ĐảivàquanBình-ChươnglàLưu-Nhị-Bạt-Đô,v.v...quađóngđồntạiđấtViệt,đểchờquanămlànămGiáp-Ngọ(1294),trongkhoảngmùathuthìtiếnbinh.Nhưng thánggiêngnămấyvuaThế-Tổbăng;qua tháng tưmùahạ,Thành-TôngHoàng-Đếlênngôi,hạchiếubãibinh, lạikhiếnquanThị-LangbộLễlàLý-Hản,quanLang-TrunglàTiêu-Thái-ĐăngđisứquaAn-namthatộichoThái-TửAn-namvàdẫnsứ-thầnAn-namlàĐào-Tử-Kỳvềnướcđểtuyênlờidụ-chỉ.Lúcđó,Thế-Tửđãmấttừmấynăm,nênconvuasuất các quan liêura đón, đặt bàn xông trầm, trông về cửa khuyết (nướcNguyên)màlạytạơn.Lạikhiếnbồi-thầnquadânglờibiểuchúcmừng,xinlàmphiên-thầnvĩnh-viễn,chiếu-lệthườngtriều-cống,đếnnayvẫncòn.

Nam-Giao đời xưa, nhà Chu gọi là Việt-Thường, nhà Tần gọi là Tượng-Quận,nhàHánđặtlàmbaquận:Giao-Châu,Cửu-ChânvàNhật-Nam.NhàĐườnglạicảiGiao-ChâulàmAn-namphủ,quậnCửu-ChânlàmÁi-Châu,quậnNhật-NamlàmHoan-Châu,tứclàLa-Thành,Thanh-HoávàNghệ-Anngàynayvậy.

Quận-ấp

ĐấtNam-Giaoxưa,nhàChugọilàViệt-Thường,nhàTầnđặttênlàTượng-Quận.ĐếncuốinhàTấn,Nam-Hải-Uý làTriệu-Đàđánh tóm thâmđất, tựlậplàmmộtnướcriêngvàtiếmxưngvương-hiệu.

SơniênTây-Hán,Cao-TổphongĐà làmNam-Việt-Vương, trảiđượcmấy

đời,thìtướngNam-ViệtlàLữ-Gialàmphản,giếtvuaTriệuvàcácsứ-thầncủa nhàHán.Vũ-Đế sai Phục-Ba tướng-quânLộ-Bác-Đức sang đánh diệtNam-Việt,rồiđặtrachínquận,bổquancaitrị.NướcAn-namngàynaytứclà3quậnGiao-Chỉ,Cửu-ChânvàNhật-Namởtrongchínquậnấy.

Vềsaucáctriềuđạikếtiếp,chế-độquậnhuyệnkhôngnhứtđịnh.

QuađờiNgũ-Đại (907-959), người đấtÁi-Châu làNgô-Quyền, chiếmgiữquậnGiao-Chỉ;đờisaucácnhàĐinh,Lê,Lý,Trần,nốinhau tranhquyền,đềuđượcnhàTốngphongvươngtước.Quan-chế,hình-phápvàhành-chính,ítnhiềuhọccủaTrungHoa,cònvềquận-ấphoặctheocũ,hoặcđổimới,naylấyđại-kháimàchéplại.

Đại-LaThành-Lộ1 xưa là nước Giao-Chỉ, đời nhà Hán để như cũ, nhàĐường đặt làmAn-nam đô-hộ-phủ, thành phủ ở tại phía tây bờ sôngLư-Giang;Trương-Bá-NghiđờiĐườngbắtđầuxâythànhấy,Trương-Chu,Cao-Biềntiếp-tụcsửasangđắpthêm.TrongthờiChân-TôngnhàTống,Lý-Công-Uẩnngườiquậnấy,kiến-quốctạiđây.ĐếnnhàTrầnnốitheonhàLýlấyđấtấyđạtthêmbaphủnữa:Long-Hưng,Thiên-TrườngvàTrường-An.

Long-Hưng-Phủ:têncũlàĐa-Cương-Hương.Tổ-tiênhọTrầnlúccònhàn-vi,banđêmđiquamộtcáicầukhe,khiquarồi,ngoảnhlại,khôngthấycầunữa.Chẳngbaolâu,họTrầnđượcnước,ngườitagọikheấylàLong-Khê,nênđổitênĐa-CươnglàmLong-Hưng.

Thiên-Trường-Phủ:têncũlàTức-Mặc-Hương,nơiphát-đíchhọTrần.ĐếnkhihọTrầnđượcnước,xâymộthành-cungtạiđó,mỗinămđếnmộtlần,đểtỏ ra là không bỏ quân chỗ phát-tích của ông bà, rồi đổi tên làm Thiên-Trường-Phủ,chỗấycónước thủy-triềuchảyquanh thành,haibênbờmọcnhiềucâyhoa,khíthơmngátngười,hoạ-thuyềnqualại,giốngnhưcảnhtiên

vậy.

Trường-An-Phủ:vốnlàđộngHoa-Lư;chỗsinhraĐinh-Bộ-Lĩnh,cuốiđờiNgũ-Quý,họĐinhlậpquốctạiđó.

Qui-Hoá-Giang-Lộ:tiếpvớibiên-giớiVân-Nam.

Tuyên-Hoá-Giang-Lộ:tiếpgiápđạoĐăc-Ma.

Đà-Giang-Lộ:tiếpvớiđịa-giớiKim-Xỉ.

Lạng-Châu-Giang-Lộ:tiếpvớitả-giangvàhữu-giang.

Bắc-Giang-Lộ:ởtrênđông-ngạncủaLa-Thành,nướcsôngLư-Giangthôngvớibiển,trênsôngcóbắc10cáicầuđồsộvàđẹpđẽ.

Như-Nguyệt-Giang-Lộ.

Nam-Sách-Giang-Lộ.

Đại-HoàngGiang-Lộ.

Hồng-Lộ.

Khoái-Lộ.

Châu

Cácchâuđềutiếpđịa-giớiQuảng-TâyvàVân-Nam,tuygọilàchâuhuyện,nhưngsựthậtlàđộngvậy.

Quốc-Oai-Châu:ởphíanamthànhĐại-La.

Cổ-Châu:ởBắc-Giang.

Tiên-Châu:xưagọilàLong-Biên.

Phú-Lương-Châu.

Tư-Nông-Châu:mộttênkhácgọilàDương-Xá.

Định-Biên-Châu:mộttênkhácgọilàMinh-Mỵ.

Vạn-Nhai-Châu:mộttênkhácgọilàMinh-Hoàng.

Văn-Châu:mộttênkhácgọilàMôn-Châu.

Thất-Nguyên-Châu.

Tư-Lang-Châu.

Thái-Nguyên-Châu:mộttênkhácgọilàHoàng-Nguyên.

Thông-Nông-Châu.

Vị-Long-Châu:mộttênkhácgọilàẤt-xá.

Quang-Châu.

La-Thuận-Châu:mộttênkhácgọilàLai-thần.

Hoàng-Đạo-Châu:tứcBình-Lâm-Trường.

Dưnữa,loạinhưthế,khôngchép.

TênChâuThờiXưa

(Nhiềutênđãthayđổi,chỉcònlạisốít)

Phong-Châu:nhàNgôgọiTân-Châu.

Tô-Mậu-Châu.

Tô-Vật-Châu.

Trường-Châu.

Nga-Châu.

Đường-Châu:mộttênkhácgọilàPhương-Lâm.

CácHuyện

Võ-NinhHuyện,Vạn-TảiHuyện,Khâu-ÔnHuyện,Tân-LậpHuyện,HoảngHuyện,ChỉHuyện, LịchHuyện, Lan-KiềuHuyện, Truy-DiênHuyện,Cổ-Dũng Huyện, Cung Huyện, Quẫn Huyện (Nguyên-sử chép là Quật),Thượng-PhaHuyện,MônHuyện.

Dưnữakhôngchép

TênHuyệnThờiXưa

Long-Biên:Cuối đời Tây-Hán, trị-sở của Thứ-sử quận Giao-Châu tên làLong-Uyên,sauvìcóGiao-Longhaylênnằmkhoanhtrênmặtnước,mớicảitênlàLong-Biên2

Chu-Diên:Huyện củađờiHán; đờiĐường cải làmDiên-Châu, đặt ra haihuyệnCao-LăngvàAnĐịnh.

Liên-Lâu:Âmchữtrênlà"liên",âmchữdướilà"lâu".ThờiHánlàtrisởcủathứ-sửGiao-Châu.

My-Linh:Trị-sởcủaquanĐô-UýquậnGiao-ChỉđờiHán.

Khúc-Dương:Âmlà"Dương".

Câu-Lậu:HồitrướcCát-Hồnglàmhuyệnlệnhởđây.

An-Thuận:ĐờinhàĐườnggọilàThuận-Châu.

Sùng-Bình:ĐờiĐườnglàAn-Bình.

Hải-Bình:ĐờiĐườnglàNinh-Hải.

Cổ-Đô

An-Định

Phủ-LộThanhHoá

ĐờiTây-HánlàquậnCửu-Chân,đờiTuỳ,ĐườnglàÁi-Châu,nhữngthuộcấpcủachâuấyhiệnnay,gọilàgiang3,trường,giápvàxã,kênhưsau:

Lương-giang, Ba-lung-giang, Trà-giang, Cống-giang, Thái-xa-giang, An-tiêm-trường,Văn-trường,Cổ-đằng-giáp,Chi-minh-giáp,Cổ-hoằng-giáp,Cổ-chiến-giáp,Duyên-giáp,Điền-sử-giáp,Kiết-thuế-giáp.

TênHuyệnThờiXưa

Đồ-Bàng:Chữ"bàng"theoNhan-Sư-cổ-âmlà"lung".

Cư-Phong:LànơiMã-Việnbắtđượcdư-đảngcủaTrưng-Trắc.

Vô-Công:TrịsởcủaĐô-UýquậnCửu-ChânđờiHán.

Việt-Thường:MộttênkháclàCửu-Đức.

NghệAnPhủLộ

TrongthờiTây-HánlàQuậnNhật-Nam,đờiTuỳ,ĐườnggọilàHoan-Châu.

Ấu-Tân-Giang-Minh-Đạo-Giang.

Kệ-Giang-Thương-Lộ-Giang.

Đường-Gia-Giang-Trương-Xá-Giang.

Dưnữakhôngchép.

Diễn-Châulộ

VốnlàthuộchuyệncủaquậnNhật-Nam,gọilàPhù-DiễnvàAn-Nhân,nhàĐườngđổitênlàDiễn-Châu.

Cự-Lại-Giang-Tha-Viên-Giang.

Hiếu-Giang-Đa-Bích-Trường.

Cự-Lam-Xã.-Cao-Gia-Xã.

Ban-Bát-Xã.

Dưnữakhôngchép.

Bố-Chánhphủlộ

NguyênlàhuyệnTượng-Lâm,quậnNhật-NamđờiTây-Hán.

CuốiđờinhàHán,cóngườitrongấpgiếthuyệnlệnh,tựlậpthànhnước,gọilàLâm-ấp.

ĐầuniênhiệuNguyên-Hoà(806-820)nhàĐường,lạithuộcvềAn-namphủ,naytênlàBố-Chính.

Trongxứấy,núitrùng-điệp,chonênLiễu-Tử-Hậucócâuthơrằng:"Lâm-ấpđônghồisơntợkính",nghĩalà"từphíađôngquanhlạixứLâm-ấp,núidựngnhưcâygiáo".

Đồ-Lê-Giang:(TiếpgiớiChiêm-Thành).

Núi

NúiPhật-Tích:vìtrênđácódấuchân,nênđặttênlàPhật-Tích.

NúiTản-Viên:hìnhnúinhưcáitán.

NúiTiên-Du:cóhònđábàn-thạch,dợncóđườnggạchnhưbàncờ, tươngtruyềnrằng:xưacótiênđánhcờvâyởđó.Bọncongáiđiháicủithườngđếngiao-hợpởtrênđábàncờ,nênhònđáấyđổxuốngvànứtvỡ.

NúiVõ-Ninh:TụctruyềnrằngởdướinúicómộcủaTriệu-Việt-Vương.

NúiPhổ-Lại:NămĐinh-Vị,Chí-Nguyên,(cólẽchépnhầmnămĐinh-HợiChí-Nguyêntứcnăm1287A.D.),quanbinhcótớilàmhangràocây,đểchứalươngthựcởđó.

NúiVạn-Kiếp:Trởmặtramộtconsônglớn,saulưngcónúimuôntrùng,rừng rậm tre cao,dướinước trêncầu,phongcảnh rấtđẹp.Hưng-Đ̐ờng tắtvàonúithìthấyhoavàcâyrậmrạptốtđẹp,cósuốingọcchảymònđá,lửađómrướcngười(vàochơi),mátmẽlạlùng,cõiđờikhôngcó.

NúiYên-Tử:GọilàYên-SơnhoặclàTượngSơn,bềcaolênquátừngmây.ĐầuniênhiệuHoàng-Hựu,nhàTống(1049-1053),gọilàXứ-Châu,hồigiữaniên-hiệuĐại-TrungTrường-Phù(1008-1016),triềuđìnhlạibantênlàTử-Y-Đông-Uyên.Đại-SưlàLý-Tư-Thôngcódânglênvuahải-nhạcdanhsơn-đồvàvịnhthơtán:Phúc-ĐịathứtưtạiGiao-ChâulàYên-Tử-Sơn.

Tânkỳchópnúinêuvàinụ,

Yểu-điệuhìnhkhetrổmộtngành.

Tiêncỡiloanquangồicảnhtịnh,

Ngườixemrồngxuốnggiỡnđầmxanh.

TắcSơn:CóđộngYên-La,đỉnhnúiTý-ngọ,đềuxinhđẹplạkỳ.Thiện-Lạc-Vươngthườngdắtđệ-tửvàođó.

NúiĐịa-Cận:Núiấyrấtcaovàhiểmtrở,cócâytùngđãlâuđời,tụctruyềncórồngkhoanhởtrêncâyấy.Trần-Thái-Vươngcólàmhành-cungtạiđó.

NúiThiên-Dưỡng:Tốtđẹpmàhiểm,khithủy-triềulênxuốngmớichèogheđitớiđược.Họnhàvuaxâydựngnhàcửaởtrong,đểtránhquốc-nạn.

ĐộngVõ-Lâm:Xưa nướcAn-nam, đời vua thứ tư của nhàTrần làTrần-Nhân-Vương,bỏngôivàoẩnởđóđểthànhđạo,hiệulàTrúc-Lâmđạo-sĩ,cólàmHương-hải-ấn-thitập,truyềnlạiđờisau.

NúiThần-Đầu:NúiấylàmranhgiớichohaiquậnLa-ThànhvàThanh-Hoá.Thếnúiliềnnhaucóhaibờ,nướcthủy-triềungoàibiểnchạyvàoởgiữa.

Thờixưangườitatớiđụcmởbahònnúiởbờphíanamđểtiệnsựqualại.HồitrướcThánh-VươngnhàLý,đánhnướcChiêm-Thành,ýmuốnvượtquabiển,nhưnggặpmùvàsónglớn,đikhôngđược,mớicầuthầnởnúiấy,rồiđi được, khi về lập đền thờở đó, từ đó về sau, các hònnúi đều thuộcvềThanh-Hoácả.

LongĐại-Nham:GọilàBửu-Đài,sầmuấtmàtốtđẹpđặcbiệt,trongváchđácókhoảngtrốnglàmchỗthờphật,ởngoàinhưtreonhữnghoànhđối,trổdángnhàcửa,giàntrướccóconsôngtrong,bọcsaulưngcóhồsenđỏ,cây

thôngbóngmát vài dặm, núi non liên tiếpmuôn trùng.Xưa có truyền lạirằngcóconchuộtrấtlớnởtronghangnúi,nêntụcgọilàhònlèn"Condơi".

NúiVăn-Trường:Đánúiấyrấttinhkhiếtmàtrắng,làmhạtchâu-thủy-tinhđược.

Biện-Sơn:Ởngoàibểkhơi,xưacónhữngthú-vậtthình-lìnhhoákiếpnhữngvõvàxươngtấpvào,xuyênquahangđá,nayvẫncòn.

NúiAn-Hoạch:Sản-xuấtđálàmbia,làmđỉanghiên.Sáchcũcóchép:Dự-ChươngThái-ThúPhạm-NịnhsaisứtớiquậnCửu-Chânlấyđálàmkhánhđểdùngởtrongtrườnghọc.

NúiĐông-Sơn:Chạy tới sôngChi-Minh, đã cao lại tốt, trênnúi cóhang,trèolênmàtrông,sắcnướcintrờithậtlàmộtcảnhrấtđẹp.Phụ-thântôi,(Lê-Tắc)thờitrung-niên,thôilàmquan,tựhiệulàTư-Duycư-sĩ, thườngẩn-cưtronghangnúiấy.

NúiKhu-Na:Cao,rộng,nhiềuma,nhữngconmanầymỗikhirakhỏinúilạiđốtnhàcủangườita.NhâncónhàsưtênlàPhụng-Phù,cứngàyđêmđọcbàichúđại-bi,masợtránhđixa,ngườitamớikhỏibịhại.Núiấycónhiềutráicâyănđược,aiđếnthahồmàăn,nhưnghễđemvềthìlạcmấtđường.

NúiLập-Thạch:Làmộthònđáđứngsữngvậy.TươngtruyềnrằngthuởxưacóôngthầndựngmộthònđátolớnđểvạchđịahạtÁi-ChâuvàDiễn-Châu.

NúiĐà-Kỹ:Cómộtkhoảngđấtvườn,ởsátbờbiển,sinhrathứđáđennhưhìnhconcờ,hìnhsắcthậtđẹp,đángyêu.Tathườngrachơi,gặpônggiànóirằng: "cách đây hơnmột trămdặm, lại có sản-xuất con cờ đá trắng".Tụctruyềnrằng:ngườitiênthườngđánhcờvâyởđó.

NúiHương-Tượng:Rấtcaorộng,sản-xuấtgỗthơm,tê-nguvàvoi.

Sùng-Sơn:Thẩm-thuyên-Kỳ,đờinhàĐườngbịđàyquađấtHoan-Châu,cólàmbàiSùng-SơnhướngViệt-Thườngthi:

BuổimaileođếnnúiSùng,

Việt-Thườngxếđến,ngồitrôngbóngchiều.

HangSam-Cốctheochiềubónglặn,

TừTrúc-KhêrathẳngBắc-Phương.

Trúc-Khê,Minh-Thủythông-thương,

RàyHangSam-Cốc,xưađườngSùng-Sơn.

Núisole,câyngànthưanhặt,

Quấnquítnhauràngmắcthànhchùm.

Đầygòláquếxanhum,

Hoađằngnẩynởtronglùmđángăn.

Trờilồnglộngcòndăngcửasổ,

Cảnhâmthầmđátrổhangmây.

Thợtrờidườnglắmcôngxây,

Baonhiêuthẳng-tíchngườiràytớinơi.

Khôngphảimuốntìmnơiquáidị,

Khoanthaichưaquyếtchíluivề.

PhânSơn:LạicòngọilàLiệt-Sơn,hainướcAn-namvàChiêm-Thành,lấynúinàylàmranh-giới,tụctruyềnrằngcâycỏởtrênnúiấycũngchiahai:bênngãvềNam,bênngãvềBắc.

NúiKim-Ngưu:Sáchxưachépđánúiấyđềusắcđỏ,trongđácóchấtvàng,đêmlạithìsángnhưconđom-đóm.

NúiĐô-Long:NơiLưu-PhươngđánhbạiLâm-ấp.

Sông

SáchxưachépcácconsôngnhưYêm-Thủy,Lô-Du-Thủy,Lậu-Thủy,Tây-Tuỳ-Thủyđều từĐôngnamđấtTuấn-Việt chảy đếnLong-MônđấtGiao-Chỉ.

Dương-Hùng(đờinhàHán)nóirằng:"cácxứhoangnhànởgiảiđấtGiao-Chỉ,nướctiếpgiápvớitrời".

Lô-Giang:SôngTam-Đái(bagiải)chảytớiLa-Thành,lạitừsôngLôthôngrabiển.

Tô-Lịch-Giang:ChảyquanhLa-Thành,trênsôngcónămcáicầu,đềulàm

rấtđẹp.HiệuChí-NguyênnămBínhTý(1276),nhàTốngmất,Tăng-Uyển-TửtrốnsangAn-nam,đichơiquacầuLịch-Giangcóngâmbàithơrằng:

ĐầubạcchàngTô4,trờimộtgóc,

TheotiênvuaVõ,nhạnvềNam.

TrêncầusôngLịchtrôngvềBắc,

Trảimấylằnthuthấychẳngnhàm.

Tam-Đái-Giang: Nước sông Qui-Hóa từ Vân-Nam chảy về, nước sôngTuyên-QuangtừĐặc-MaĐạochảytới,nướcsôngĐàtừnguồnChàng-Longchảyvề,nhâncóngãba,nênđặttênnhưvậy.

Phú-Lương-Giang:LànơiQuách-QuỳđờiTốngđánhbạiGiao-Chỉ.

Đại-Hoàng-Giang:TrongnămGiáp-ThânhiệuChí-Nguyên (1284), lànơiquanquânđánhpháAn-nam.

Đại-Ác-Giang:MộttênkhácgọilàĐại-An.

Bà-Lữ-Uyên:(vực)nướcsâucónhiềuthủyquái.

Từ-Liêm-Thủy:Theo sách Cửu-Vực-Chí chép rằng: Từ-Liêm-Thủy ở tạiGiao-Chỉ.Xưaởbênsôngấy,Lý-Nhân-Tổcómườianhemđềutừhiếucả,nhânđó,mớiđặttênnhưvậy.

Long-Môn-Thủy: Sách xưa chép: "huyện Phong-Khê, quận Giao-Chỉ cóLong-Môn-Thủy,nướcsâutrămtầm,cáconnàolớnvượtlênsuốiấyđược,

thìhóarồng,nếulênkhôngđược,thìbịthươngnơitránvàbàymangra".

Việt-Thường-Uyển:CứsáchPhò-Nam-Ký,khoảngđấtgiữakhenúi,gọilàuyển.VườnCửuĐắc,cótênlàBổ-Uyển.

Cổ-Tích

Việt-Vương-Thành,tụcgọilàthànhKhả-Lũ,cómộtcáiaocổ,Quốc-vơngmỗinămlấyngọcchâu,dùngnướcaoấyrửa thìsắcngọc tươiđẹp.Giao-ChâuNgoại-Vực-Ký chép: hồi xưa, chưa có quận huyện, thìLạc-điền tuỳtheothủy-triềulênxuốngmàcàycấy.NgườicàyruộngấygọilàLạc-Dân,ngườicai-quảndângọi làLạc-Vương,ngườiphólàLạc-Tướng,đềucóấnbằngđồngvàdải sắcxanh làmhuyhiệu.VuanướcThục, thường sai conđembavạnbinh,đichinhphụccácLạc-Tướng,nhânđócửgiữđấtLạcmàtựxưnglàAn-Dương-Vương.Triệu-Đàcửbinhsangđánh.Lúcấycómộtvịthần tên làCao-Thông xuống giúpAn-Dương-Vương, làm ra cái nỏ thần,bắnmộtphátgiếtđượcmuônngười.

TriệuĐàbiếtđịchkhông lạivớiAn-Dương-Vương,nhânđó trú lạihuyệnVõ-Ninh,khiếnThái-TửThủylàmchướctáhàngđểtínhkếvềsau.

LúcCảo-Thôngđi,nóivớivuaAn-Dương-Vươngrằng:"Hễgiữđượccáinỏcủata,thìcònnước,khônggiữđượcthìmấtnước".

An-Dương-Vươngcócongái tên làMỵ-Châu, thấyThái-TửThủy lấy làmđẹplòng,rồihaingườilấynhau.Mỵ-ChâulấycáinỏthầnchoThái-TửThủyxem,Thủyxemrồilấytrộmcáilẩynỏmàđổiđi.VềsauTriệu-ĐàkéoquântớiđánhthìAn-Dương-Vươngbạitrận,cầmcáisừngtêvẹtđượcnướcvàobiểnđitrốn,nênTriệu-ĐàchiếmcảđấtcủaAn-Dương-Vương.NayởhuyệnBình-Địa5,dấutíchcungđiệnvàthànhtrìcủaAn-Dương-Vươnghãycòn.

Lưu-Chiêunói:Giao-ChỉtứclànướcAn-Dương.Mã-Phục-BađờiHándẹpyêngiặcởGiao-Chỉ, rồidựng trụđồngđể làmgiớihạnchonhàHán.ĐờinhàĐường,Mã-TốnglàmchứcAn-namđô-hộ,lạidựnghaicáitrụđồng,vìTốnglàconcháucủaPhục-Ba.Xưacótruyềnlạirằng:ởnơiđộngCổ-Sum,tạiKhâm-Châucó cái cột đồngcủaMã-Việnvà lời thề rằng: "Hễcái trụđồngnầy gãy, thì nướcGiao-Chỉ tiêu-diệt", vì thế, ngườiGiao-Châu,mỗikhi đi ngang qua đều lấy đá, ngói, ném vào dưới chân cột đồng, nênchẳngbaolâu,nơiấyhóathànhgò.

Đổ-Phủcócâuthơrằng:"Vũlaiđồngtrụbắc,ýtẩyPhục-Baquân"nghĩalà:"mưaphíaBắcđồngtrụ,muốnrửaquânPhục-Ba".

Ở cương-giới nước Chiêm-Thành cũng có cột đồng.Mạnh-Hạo-Nhiên cócâuthi:"ĐồngtrụNhật-Namđoan",nghĩa làcộtđồngđứngđầuđấtNhật-Nam.

SáchCửu-Vực-Chínói:"cáigiếngtạiGiao-Châukhôngphảingườiđào".

Mã-ViệnkhiđãdẹpyênGiao-Chỉ,cólàmtrâubò,lọcrượuđểđãiquân-sĩ,tronglúcyếntiệc,Việnthongthảnóivớiliêuthuộcrằng:"NgườiemhọcủatatênlàThiếu-Duthườnghaythươngtôikhẳngkháicóchílớnvànói:"kẻsĩsinhởđời,miễnsaovừađủănmặc,đicáixetầmthường,cỡiconngựaxấuxí,làmchứclạithuộctrongquận,giữphầnmộcủatổ-tiên,làngxómcholàngườihiền-lành,nhưvậythìđủrồi.Cònnhưhammuốnchodưdũ,thìchỉlàtựmìnhlàmkhổchomìnhđóthôi".HồitaởgiữaLãng-BạcvàTây-Lý,chưadiệtđượcgiặc,dưới thìnướclụt, trênthìkhóimù,khíđộchừnghực,xemlênthấydiềubaylàlàxuốngnước,nhớlạilờinóibìnhthờicủaThiếu-Du,tatiếckhônglàmsaođượcnhưvậy".

Uy-Vũ-Miếu:Tô-Đông-Pha chép rằng: "nhàHán có hai ông Phục-Ba đốivớidânLĩnh-Namđềucócông-đức.ÔngPhục-Batrước làBì-LyLộ-Hầu,ôngPhục-BasaulàTân-TứcMã-Hầu.NướcNam-Việt từđờiTam-Đại trởxuống,khôngđờinàodẹpyêncả.ĐờiTần(246-207trướccôngnguyên),tuycóđặt quan-chức cai-trị, song rồi trở lại tình trạngman-di.Bì-lymới diệtđượcnướcấyvàchialàmchínquận.

Nhưng đến đờiĐông-Hán, lại có người con gái là Trưng-Trắc, khởi binhrungđộnghơnsáumươithành.ĐươngthờivuaThế-Tổmớidẹpyênthiênhạ,thấydânđãmõimệtvàchánviệcdụngbinh,bènđóngcửaNgọc-QuantừtạTây-Vực.PhươngchiNam-Việtlàchỗhoangviễn,khôngđángphiền-lụyđếnquânđộinhàvua,nếukhôngphảiTân-Tức(hầu)chịukhóđánhdẹpthìdânchínquậnvẫnkhoácáobên tráiđếnbâygiờ.DođấyhaiPhục-BađángđượcmiếuthờtạiLĩnh-Nam.

"ỞtrênbểcónhàthờPhục-Ba,trongniên-hiệuNguyên-Phong(1078-1085),có lời chiếu chỉ của vua (Thần-Tông nhà Tống), phong làm Trung-Hiển-Vương.Hễcóghethuyềnquabiểnđềutớichỗấymàbói,khinàoquẻbóitốt,nóiđiđược,mớiđi,hễquẻxấuthìthôi,sựlinhứngkhiếnngườitaphảitin,đúngđắnnhưđo-lường,cânchỉthăngbằng,khônghềsaichạy.

"Than-ôi!khôngphải làngười cóđứccaodày, thìđâuđượcnhư thế?TôinhâncótộibịđàyquaĐàm-Nhĩbanăm,naylạitrởvềbểBắc,qualạiđềugặpgióxuôi,khônglấygìđềnđápơnthần,bènlậpbiavàlàmbàiminhnhưsau:

"Sónggiókhônlườngnỗihiểmnguy,

Cárồnglặnglẽdữhơnchi,

Tincậyhaiôngđãphùtrì,

Nướcsâumuônsảithuyềntỉ-ti.

TừđâyquaNamcởilòngnghi,

Vỗvềlươngtâmsongsuốtđi,

TừđâyvềBắcthẳngmìnhmi.

Lúcđạtlúccùngcứgiữnghi;

Sốnglàanh-kiệt,tháchùnguy,

Thầntuykhôngnói,ýmìnhsuy".

Xung-Thiên-Miếu:Tại làngPhù-Đổng, hồi xưa trongnước rối loạn, chợtthấymộtngườicóuycóđức,dânđềuvềtheo,ngườiấybèncầmquândẹploạn,rồibaylêntrờiđimất,hiệulàXung-Thiên-Vương,dânlậpđềnmiếuđểthờ.

Cổ-Châu-Phật: trong mùa xuân, mưa như xối, lụt to ở núi chảy xuốngTrung-Châu,chảyquanhtạimộtchỗ,dânthấylạracoi,trongnướccóhònđágiốngnhưôngPhật;dântớicầuđảocóthầnnghiệm,bènđemgỗkhắcratượngPhậtđểthờ,gặpkhiđạihạn,đếncầuthìmưaliền,chonênngườitanóilà"phápvấnphápvõ",(nghĩalàmâymưacủaphépPhật).

Báo-Thiên-Tự-Tháp: Xưa Lý-Thánh-Vương đánh Chiêm-Thành, được

ngườithợgiỏi,bảoxâymộtngôithápcaomườibatầng,đặtlà"Thiên-Tư-Vạn-Thọ-Thấp",lạilấyđồngđúccáibiển-ngạchgọilà"Đao-Lợi-Thiên",bịsét đánhmất, không biết rơi nơi nào. Sau có người làm ruộng thấy được,đemdựnglại,sétđánhmấtmộtlầnnữa.

Cửu-Trùng-Đài:XưaLý-Nhân-VươnglàmmộtcáiđàiởtrênbờaoThủy-Tinh.Khigầnxong,bịsétđánhhư,làmlạicũngbịsétđánhnữa.Saunghetiếng giông pháp ra,Nhân-Vương lấy vuông lụa điều trùm lên đầu,manggươmlênđài,đốthươngmàkhấnváirằng:"Nếutrờikhôngchotôilàngaythậtthìnêntráchbảotôi,còncáiđàinàychẳngcótộigì".Khấnxongmộtlátthìtrờitạnh,đàiấybènlàmxong.NgườicháubađờilàLý-Cao-Vương,khinàonghesấmsét thìsợgầnnhưchết.Cácquanhầuhiếnmộtchướcrằng:"KhinàocósấmsétthìlấytayômcánhtayôngPhật,sẽkhỏilosợ".

Phấn-Dịch-Đình:Theotụcngườitavìnắngnực,làmnhiềunhàtrạmởdọcđườngđểchongườiđiđườngghénghỉmát.ÔngtổhọTrầnlúccònhàn-vi,hayghénghỉtạiđìnhtrạmấy,cónhàsưnóirằng:"Anh(họTrần),đếnngàysaunênbậcđại-quý",nóixongnhàsưbiếnđiđâumất.KịpđếnlúchọTrầndựngđượcnướcnhà,liềnkhiếntrongnướcchỗnàocóđìnhtạmthìlàmmộtphotượngPhậtđểthờmàbáoơn.

Kim-Bài-Châu:Cómộtônggiàởbênsông,ngườiconđirabắtđượcmộtcáitrứngđemvề.Ônggiànuôicáitrứngấynởramộtconrắn,lạicàngyêuchuộngnuôinấng,sauconrắnlớnlên,rồixuốngsông,thườngđêmđemcábỏ trong sân.Khi ông già chết, ngày cúng tế, con rắn ấy tới dưới sân bòquanhrồiđi; saubênôngđấtcátbồiđắpmãi thànhmộtcáibãi,concháuôngấyđượclợiđờiđời.Ngườitanói:"Đólàconrắnbáoơn".

Trong niên-hiệu Khai-Hy (1205-1207) vua Ninh-Tông nhà Tống, cóTrương-Hiệp,đượcvuabantênThuỵlàVăn-Hiến,nguyênlàmchứcTriều-Thỉnh-Lang,trựcBữu-Chương-Các,cósoạnbộsáchLịchĐại-quận-huyện-địa-lý-thư 30 quyển, có chép các châu quận nguyên thuộcAn-nam đô-hộphủđờiĐường.Vềsaucóthayđổikhônggiốngnhau,naychéplạitạmđểtiệnviệctham-khảo:

An-nam lộ gồm có: Tống-Bình, Thái-Bình, Giao-Chỉ, Châu-Diên, Long-Biên,Bình-Đạo,Võ-Bình.

Phong-Châu gồm có: Gia-Ninh, Tân-Xương, Thừa-Hóa, Cao-Sơn, Chu-Duyên(ĐườngthưchéplàThù-Lục(?)).

Tương-Châugồmcó:Tương-Giang,Ba-Linh,Hộc-Sơn,Hoằng-Viễn.

Nham-Châugồmcó:Thường-Lạc,Tư-Phong,Cao-Thành,Thạch-Nham.

Điền-Châugồmcó:Đô-Cứu,Huệ-Giai,Võ-Long,Hoành-Sơn,Như-Lại.

Ái-Châu gồm có: Cửu-Chân, An-Thuận, Sùng-Bình, Nhật-Nam, Quân-Ninh,Trường-Lâm.

Hoan-Châugồmcó:Cửu-Đức,Phổ-Dương,Việt-Thường,Hoài-Hoan.

Lục-Châugồmcó:Ô-Lôi,Hoa-Thanh,Ninh-Hải.

Lộc-Phúc-Châu(ĐườngthưchéplàPhúc-Lộc)gồmcó:Nhu-Viễn,Đường-Lâm,Phúc-Lộc.

Trường-Châugồmcó:Văn-Dương,Đồng-Thái,Trường-Sơn,Kỳ-Thường.

Thang-Châugồmcó:Thang-Tuyền,Lục-Thủy,La-Thiều.

Diễn-Châugồmcó:Trung-Nghĩa,Long-Trì.

Lâm-Châugồmcó:Kim-Long,Hải-Giới.

15AnNamChíLược-QuyểnĐệNhất

Cảnh-Châugồmcó:Bắc-Cảnh,Châu-Ngô,Do-Văn.

Sơn-Châugồmcó:Long-Trì,Bồn-Sơn.

Cổ-Châugồmcó:Lạc-Sơn,Lạc-Hưng,Cổ-Thư.

Lung-Châugồmcó:Võ-Lặc,Võ-Lễ,La-Long,Phù-Nam,Long-Ngạch,Võ-Quan,Võ-Giang.

Hoàn-Gianggồmcó:Chính-Bình,Phước-Linh,Long-Nguyên,Nhiêu-Miễn,Tư-Ân,Võ-Thạch,Ca-Lương,Đô-Mông.

Võ-Nga-Châugồmcó:Võ-Nga,Võ-Lao,Võ-Duyên,Lương-Sơn.

Việt-Châugồmcó:Long-Thủy,Nhai-Sơn,Đông-Tỷ,Thiên-Hà.

Bình-Cầm-Châugồmcó:Dung-Sơn,Hoài-Nghĩa,Phúc-Dương,Cổ-Phù.

Đức-Hoá-Châugồmcó:Đức-Hoá,Quy-Nghĩa.

Võ-An-Châugồmcó:Võ-An.

Lang-Mang-Châugồmcó:Lang-Mang,Cổ-Dõng.

La-Võ-Châugồmcó:Long-Khâu,Phúc-Võ.

Phong-Tục

NướcAn-namxưalàđấtGiao-Chỉ.ĐờinhàĐường,nhàNguvàđờiTam-Đại,sựgiáo-hoácủaTrung-Quốcđãnhuần-thấmđến.ĐếnhaiđờinhàHánđặtlàmquậnhuyện.Đànônglolàmruộng,đibuôn,đànbàlonuôitằm,dệtvải, cáchnói phôhiềnhoà, ít lònghammuốn.Ngườiởxứxa trôi nổi tớinướchọ,họhayhỏithăm,ấylàtìnhthườngcủahọ.NgườisinhraởGiao-ChâuvàÁi-Châu thì rộng-rãi,cómưu-trí;ngườiởChâu-Hoan,Châu-Diễnthì thuần tú,hamhọc.Dưnữa, thìkhờdại thiệt thà.Dânhayvẽmình,bắtchước tục lệ của2nướcNgô,Việt.Vì thế,Liễu-Tư-Hậucó câu thơ rằng:"CộnglaiBách-Việtvăn-thânđịa",nghĩalàcùngđitớiđấtBách-Việtlàxứngườivẽmình.Vìtrờinóngsốt,dânưatắmởsông,nênhọchèođòvàlộinướcrấtgiỏi;ngàythườngkhôngđộimũ,đứngthìvònghaitay,ngồithìxếpbằnghaichân.Yếtkiếnbậctôntrưởngthìquìxuốnglạybalạy.Tiếpkháchthì đãi trầu cau.Tínhưa ăn dưa,mắmvà nhữngvật dưới biển.Hayuốngrượu,thườnguốngquáđộ,nênngườigầyyếu.Ngườigiàđếnnămmươituổithìkhỏiđisưudịch.Thườngnăm,trướclễTếthaingày,vuađixengự-dụng,cácquantuỳtùngđềumặctriều-phụchầuđạotiền,tếđiệnĐế-Thích.Ngày30Tết,vuangồigiữacửaĐoan-Củng,cácbềtôiđềulàmlễ,lễrồi,xemcáccon hát múa trăm lối. Tối lại qua cung Động-Nhân, bái yết Tiên-Vương.Đêmấyđoànthầytuvàonộilàmlễ"Khu-Na"(nghĩalàđuổitàmaquỉmị).Dân-gianthìmởcửađốtpháotre,cổbàntràrượucúngtổ.Contraicongáinhànghèo,khôngcóngườimaidongđể làmhôn-lễ, thì tựmìnhphốihợpvới nhau. Ngày Nguyên-Đán, vào khoảng canh năm, vua ngồi trên điệnVĩnh-Thọ,cáctôn-tử(concháunhàvua),cácquancận-thầnlàmlễhạtrước,

rồivàocungTrường-Xuân,vọngbáicáclăngtổ.Buổisángsớm,vuangồitrênđiệnThiên-An,cácphi tầnsắp lớpngồi,cácquan trongnộiđứng lộnxộntrướcđiệnđánhthổicácbàica-nhạctrướcđại-đình.Concháunhàvuavàbềtôisắphàngbáihạ,balầnrótrượudânglên.Xong,cáctôn-tửlênđiệnchầuvàdựyến.Cácquannội-thầnngồi tiểuđiệnphía tây,cácquanngoạithầnngồihaibêntảhữuvua,ăntiệc,đếntrưalầnlượtđira.Cácthợkhéolàmmộtcáiđài "Chúng-tiên"hai tầngở trướcđiện,một lúc thì cáiđài ấylàmxong,vàngngọcsángchói.Vuangồiăn trênđàiấy,cácquan làm lễ,trướcsauchín lạy,vàchín tuần rượu rồigiải-tán.NgàymồnghaiTết,cácquan đều làm lễ riêng ở nhà. Ngàymồng ba Tết, vua ngồi trên gácĐại-Hưng,xemcáctôn-tửvàcácquannội-cungđánhquảbóng(quảcầuthêu),hễbắtđượcmàkhông rơixuốngđất là thắng.Quảbóng lấygấmmà làm,bằngnắmtayđứabé,cótuađeolòngthòngđếnhaimươisợi6.

MùngnămTết,lễkhai-hạ,ănyếnxongthìđểquanvàdânlễcácchùamiếuvàdu-ngoạncácvườnhoa.

Đêmnguyên-tiêu (rằm thánggiêng), trồngnhữngcâyđènởgiữasân rộnggọilàđèn"Quảng-Chiếu",thắpđếnmấyvạnngọn,sángrựccảtrêntrờidướiđất,thầytuđiquanhtụngkinhPhật,cácquan-liêulễbái,gọilà"chầuđèn".Thánghai làmmột cái nhà, gọi là "Xuân-Đài", các conhát hóa trang làmmườihaivị thần,múaháttrênđài.Vuacoicáctròtranhđuatrướcsân,vàcoicáclực-sĩvàtrẻconđấunhau,aithắngthìđượcthưởng.Cáccông-hầuthìcỡingựamàđánhtráicầu,quannhỏthìđánhcờ,đánhvu-bồ(bàithẻ),đábóngvàthiđuacáctròchơikhác.

Ngàyhàn-thựcthìdùngbánhcuốntặngchonhau.NgàymồngBốnthángtư,cáctôn-tửvàcácquancận-thầnhộitạimiếuSơn-thần,tuyên-thệthànhvớivua,khôngcóchígìkhác.Mồngtámthángtư,màitrầmhươngvàbạch-đàn-hương,dầmnướctắmrửatượngPhậtvàdùngthứbánhgiầymàcúngPhật.

TiếtĐoan-Dương,(mồngnămthángnăm),làmcáinhàgácởgiữasông,vuangồicoiđuathuyền.

Ngày Trung-Nguyên, lập hội Vu-Lan-Bồn, để cúng tế, siêu-độ cho ngườichết,tốnhaobaonhiêucũngkhôngtiếc.Trung-Thu,vàTrùng-Cửulànhữngngàymàcácnhàquý-tộcuốngrượu,ngâmthơđạoxemphongcảnh.Ngàymồngmột thángmười(lươngnguyệt),có trưngbàyhào-soạnđểcúngôngbà,gọilàcúng"tiếntân"(cơmmới),chocácquanliêuđixemgặtlúa,sănbắnchovui.Đếnthángchạplạicúngôngbànhưtrên.Theogia-lễ,ngàylậpxuânđiduxuân,khiếncác tôn trưởnggiắc trâuđất,xongrồi,cácquanlạigiắthoavàođầuđểvàođại-nộidựtiệc.Lễhônthú:trongthángxuân,ngườilàmmốibưng trắpcau trầuđếnnhàgáihỏi.Xong, tặng lễ-vậtđánggiá từtrăm đến ngàn. Thường dân thì lễ cưới tới giá trăm là đủ số. Có nhà ưachuộnglễ-nghĩathìkhôngkểsốtiềncủaítnhiều.Cáchđểtang,nhàcửa,đồdùng,hơigiốngnhưTrung-Quốc.

Nhạc-Khí:cóthứtrống"phạn-sĩ"(trốngcơm),nguyênnhạc-khícủaChiêm-thành,kiểutrònvàdài,nghiềncơm,bịthaiđầu,cứgiữamặtmàvỗthìkêutiếngtrongmàrõràng,hợpvớiốngkèn,thápnứa,cáixậpxõa,cáitrốnglớn,gọilàđại-nhạc,chỉvuamớiđượcdùng;cáctônthất,quíquancógặplễđámchayđámcướimớichodùngđạinhạc.Cònđàncầm,đàntranh,tỳ-bà,đànthấthuyền,đànsonghuyền,ốngđịch,ốngsáo,kènvàquyền,thìgọilàtiểu-nhạc,khôngkỳsanghèn,aicũngdùngđược.CácbàikhúcnhưNam-Thiên-Nhạc,Ngọc-Lâu-Xuân,Đạp-Thanh-Du,Mộng-Du-Tiên,Canh-Lậu-Trường,khôngthểchéphết.Hoặcdùngthổ-ngữlàmthiphúphổvàoâmnhạc,đểtiệncangâm,cácbàinhạcđềugợiđượcmốitìnhhoanlạcvàsầuoán,ấylàtụccủangườiAn-namvậy.

Biên-CảnhPhục-Dịch

Nước Chiêm-Thành: Lập quốc tại mé biển, thương thuyền Trung-Quốcvượtbểđiquacácnướcphiên-phục,thườngtậptrungtạiđấyđểchứacủivànước,làbếntàulớnnhấttạiphíaNam.

Chiêm-Lạp:Vương-Cầm,Bồ-Gia,Đạo-Lãm,Lục-Hoài,Nẫm-Bà-La.

Liêu-Tử

Liêu-Tử:làmộttênkháccủagiốngman,di,phầnđôngthốngthuộcvềcáctỉnhHồ-Nam,Lưỡng-QuảngvàVân-Nam,nhưngcómộtsốphục-tùngnướcGiao-Chỉ.Lạicóbọnkhắcchữnơitrán,càrăng,chủngloạirấtnhiều.SáchcổchépcóthứLiêu-tử"đầu-hình",thứLiêu-Tửxích-côn(váyđỏ),thứLiêu-Tửtỷ-ẩm(uốngbằngmũi),đềuởtronghangđá,hầmđất,hoặcởchuồng,ởổ,hayuốngrượusậy,thíchđánhgiặc,phầnđôngbiếtdùngcungnỏ,vàđánhtrốngđồng.Thứ trốngnàocao lớn làquí.Cái trốngmớiđúcxong, thìđặtgiữasân,thếttiệc,mờicảngườiđồngloạicùngtớiđầycửa.Congáinhàhàophúlấynhữngchiếcsoabằngvàngbạc,đánhvàotrống,xong,đểchiếcsoaấylạichochủnhà.Cókẻnói:trốngđồnglàchiêngcủaGia-Cát-Lượnglúcđiđánhgiặcmọi.

Trắc-Ảnh(Đobóng)

TrongniênhiệuNguyênGiađờivuaVănĐế(424-453),nhàTống7, quaNamđánhnướcLâm-Ấp,đếnngàythángnăm,trồngmộtcâynêu,xembóngmặttrời,hểmặttrờiởphíaBắccâynêu9tấc1phân,thìbóngđấtGiao-ChâuởphíaNamcâynêu2tấc3phân;GiaoChâu,theothủy-lộcáchLạc-Dươnghơn7.000dặm.Nhânvìnúisôngquanhquất,khiếnđườngđithànhxa.Lấycây nêu, giong dây thẳng xuống lấy độ-số là 1.000 dặm.Đến nămKhai-Nguyênthứ12(724),đờiĐường,lạichođođấtGiao-Châu:trongngàyHạ-Chí,thấybóngmặttrờiởphíaNamcâynêu3tấc2phân,sovớinămGia-

NguyênđờiTốngđãđo,hơigiốngnhau.

SáchLuận-hoànhcủaVương-SungnóiquậnNhật-NamcáchLạc-Dươngđến10.000 dặm, nên gọi là Nhật-Nam. Lý-Thuyên nói phủ An-Nam cáchTrường-An7.250dặm;Mạnh-Quánnói:ĐạoAn-namlàxứởchỗdướicùngcủaTrung-Quốcvậy.

NaytừLa-ThànhđếnKinh-Sư,ướccó115trạm,cộnghơn7.700dặm.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệNhấtChung

___________________________________________________

QuậnấpQuyểnđệnhất

Cổ-ÁiđôngsơnLê-Tắcbiên

Đại-NguyênChiếu-Chế

Chiếu-văncủaThế-TổThánh-ĐứcThần-CôngVăn-VõHoàng-đế

chỉdụchovuaAn-namlàTrần-Nhật-Cảnh(tứcTrần-Thái-Tông),

ngày3tháng12Trung-Thốngnguyênniên(1260):

"Cácvịtổtôngcủatalấyvõcônggầydựngcơ-nghiệp;nêncácviệcvăn-hoáchưađượcđầyđủ;từkhi ta nối nghiệp, đã từng canh tân cải cách, vỗyênmuônnước,bènlấynămcanh-thânđặtniênhiệuTrung-Thốngnguyênniên,ban raÂnChiếu, lần lượt thi hành.Không lờnngười gần, khôngquênkẻxa,việcgìcũnglấyđiềuthànhthậtmàđốiđãi,màcóchỗchưađượcchuđáo.Vừa cóĐại-lý tự-thầnAn-vũ chứcNhiếp-mạch-Đình phátmã thượng tâurằng:nướckhanhcólòngthànhthậttheochiềumộnghĩa,vãlại,khanhđãtỏlòngtrungthànhlàmtôivớitiền-triều,saisứquachầuvàdânglễvật, thổ-sản; cho nên trẫmmới ban lời chiếu chỉ nầy. Nay sai Lễ-Bộ Lang-trungMạnh-Giáp sung chứcAn-nam tuyên-dụ- sứ,Lễ-BộViên-Ngoại-LangLý-Văn-Tuấn làm phó-sứ, để tuyên dụ quan lại, sĩ thử nước khanh, phàm yquan,điển lễvàphong-tục, việcgì cũng theocựu-lệbảnquốc,khôngnênthay đổi; huống chi gần đây nước Cao-Ly sai sứ-thần qua, ta đã ban lờiChiếuchỉ,đềuynhưvậy.TrừracácbiêntướngtạicácxứVân-Nam,cấmkhôngđượcthiệnquyềndấybinh, lấncướpbờcõi, làmrối loạnnhân-dân;nướckhanhtừquanliêuchođếnthân-sĩ,nhân-dân,đềuphảiởyênnhưcũ.Naybanlờichiếu,đểchonhớmàgiữgìn".

Lời Chiếu dụ nước An-Nam, ngày tháng 7 năm hiệu Chí-Nguyên thứ 4(1267)

TheobàiThánh-chếcủavuaThái-TổHoàng-Đế;Phàmnhữngnướcđãquiphụ với Trung-Quốc, thì vua phải thân hành đến chầu, cho con em ở tạiTrung-Quốc làm tin,biênnạydân-số,cungứngquândịch,nạp thuếkhoá,cònđặtquanĐạt-lỗ-hoa-xíchcai trị.Cáckhoảnnói trênđềuđể tỏ rõ lòngtrungthànhlàmnướcchư-hầu.Naykhanhcốnghiến,khônghềquáhạnbanăm,đủbiếtlòngthànhthậtnhưtrước,nêntakểlạichế-độtổ-tôngnướcta,cũnglấylòngthànhthậttỏbàyvậy.Vãlạivuachư-hầutớichầu,choconemvào làm tin, nạp sổ dân, sổ thuế và xuất quân giúp nhau, xưa vẫn đã có,khôngphảimớingàynaytabàyđầu.Khanhlolàmđầyđủmấykhoảnđó,thìtrẫmcònnóigìnữa,nếuchưalàmđược,trẫmcũngkhôngtrách,khanhcứlolàm tròn bổn phận.Còn nói về việc xuất quân, cũng không phải đi chinhphụcởđâuxamàlo.Chỉsứ-thầncủaKhanhlàDương-an-DưỡngtớinóicóquânmọiChiêm,LạpvàSơn-Liêuhay làmrốiđáng lo.Nhưhaiđámgiặcmọiấybiếtphụctùngtheomìnhthìkhôngcầnchiđánh;cáiđạogiaobinhaicho rằngdễ,nếunónghịchmạng thìmớidùngbinhđánhdẹp.Huốngchiquân línhcủaVân-Namđóng tạiđấy,khanhnêngiúp sứcđểchóng thànhcông.Vã lạimỗi lúc tâu lên,Khanh thườngcó lờinói thânmậtnhư trongmột nhà. Nay nghe Nậu-thứ-Đinh ở bên ấy, cónhiều sự thường bị chốngbángcấmđoán,khôngchođượchội-đàm,quảnhưthếthìcóphảilễ-nghĩathân-mậttrongmộtnhàđâu!Nghĩavuatôicũngnhưtìnhphụ-tử,cólẽgìtôimàphảnvua,conmàphảnlạichasao?Nếutrẫmkhôngnóira,thìđãikhanhkhôngcósựthànhthật,khanhnênnghĩlạichochínchắnđểtrònsựgiao-hảotrướcsaunhưmột".

LờiChiếu-văntrongnămChí-Nguyênthứtư(1267)

Từkhitrẫmlênngôivềsau,tấtcảcácnướctrong,ngoàiquanhbiểnđềuthânmậtnhưmộtnhà.Phàmchư-hầuvàođạiquốcđểcống-hiếnvật-sản,làchế-độthôngthườngtừxưađếnnay.Hễkỳhạnbanămlànhậpcốngmộtlần,nayđãđếntriều,lấythànhtínthờnướclớn,tứclàlễvậy.TrướcđâytrẫmsaiquanĐạt-lỗ-hoa-XíchlàNậu-thứ-Đinhqua,khanhvàcáctôinênyênchíloviệcnước;nhữngviệckhanhđãxin, trẫmđềuchấpthuận,cònvềviệccácbiên thần làm rối loạn, trẫmđãcó sắc lệnhngănngừa,khanhnênbiết rõ.Naytrẫmbanchocácđồlễ-vật,cókêrõtronggiấytờ,khanhnênnhậnlãnhlấy.NaybantứchoAn-namquốc-vương.

LờiChiếu-vănnămChí-Nguyênthứ12(1275)

Theochế-độcủa tổ-tôngđãquiđịnh,phàmcácnướcnội-phụ thìvuaphảithânhànhtớichầu,gửiconemlàmtin,biênnạpdânsố,nộpthuế-lệ,mộdântrợbinhvàvẫnđặtquanĐạt-lỗ-hoa-Xích1để thống trị; sáuđiềunói trên,nămtrướcđãcólờidụchokhanhbiếtrồi, thếmàquiphụđãhơn15năm,khanhchưatừngtớitriềukiếnmộtlầnnào,vàcácđiềuquiđịnhđếnnayvẫnchưa thihành; tuy rằngbanăm tớicốnghiếnmột lần,nhưngcácđồcốnghiếnđềukhôngdùngđược.Ýtrẫmmuốnđểlâungàykhanhsẽhiểu,chonêncũngbỏquakhônghỏilàmchi,đếnnaycũngchưathấytỉnh-ngộ,chonênlạisaisứ-thầnlàHợp-sát-Nhi-hải-Nhaquanướckhanh,dụkhanhvàotriều.Nếuvìcớgìkhácmàkhôngthểđiđược,thìsaiconemthaymặt.Ngoàikhoảnấy,nhưdân số trongnướcchưa cóngạch tịchnhấtđịnh, thì thuế-khoávàquân-dịch,châmchướclàmsaochođược?Nếudâncủakhanhsốít,màbắtlínhquánhiều,sứcekhôngđủ;nênnaybiênsốdâncủakhanhlàmuốntuỳtheonhiềuhayít,đểđịnhsốlínhvàsốthuế;sốquânmàtasẽpháiđicũngkhôngchođóngtạinơixakhác,chỉchotheolínhthúVân-Namđểtrợ-lựcvớinhaumàthôi.

Vậynayralờichiếuthịchorõ.

LờiChiếudụchoThế-TửAn-namTrần-Nhật-Huyền(Trần-Thánh-Tông)

trongtháng8nămChí-Nguyênthứ15(1278)

Hồitrước,khinướckhanhmớinội-phụ,hễcóxinđiềugì,tacũngychocả,trongýnóirằngtheolễthờphụngnướclớn,lâungàytựxétsẽbiếtrồituântheocácđiềukhoảnmàthihành.Nhưngđãlâunămrồi,lễnghidầndầnsơbạc, vì vậy chonên trongnămChí-Nguyên thứ12 (1275), trẫm lại xuốngmộtlờichiếuđểtráchkhanhvềnhữngviệcthânhànhvàochầuvàtrợbinh.Mới đây, bọn Lê-Khắc-Phục qua dâng tờ biểu đều là nói dối: "nói nướckhanhnội-phụ trướchết".Kỳ thựccácnước tứphương tớiđầuhàng trướckhanhđãdôngrồi,saukhanhchỉcónhàTốngmàthôi,nhưngtrẫmchomộtđạoquânrathìcảnướcđềudẹpyên;kểrathìkhanhcũngđãnghebiết,thếthì lời của khanh không phải là giả dối sao? Lại nói: "có kẻ thù là nướcChiêm-Thànhquấyrốinênkhôngthểtrợbinh".VãkhanhcùngnướcChiêm-Thànhlàbạnlánggiềngđãlâu,khôngphảimớitừngàynay.Cònnhưnói:"vìđườngxakhôngthểvàochầu".Thế thìbọnLê-Khắc-Phục làmsaomàtới được?Hai điều đó là nói dối rõ-ràng.Hồi xưa, khanh cùng nhà Tốngthônghảo,naynhàTốngđãdẹpyên,nhưnglễnghĩathờkínhthếnào,cũngchépởtrongthơ-tịch,cóthểxemmàbiết.Việctrongthiênhạchỉlấylòngchíthànhlàmcănbản.Naykhanhdốitránhưvậy,aisẽtinđược.Trướckiaôngthânsinhkhanhtuổigiàsuynhược,đườngsáxaxuôi,xôngphakhôngnỗithìcòncólý;chứnaykhanhđươngtuổicườngtráng,vàochầumàchịusắcmạng,làchínhtạilúcnầy,huốngchinướckhanhtiếpgiápvớichâuUngvà châuKhâm của nước ta, có sợ gìmà không đi tớimột lần?Hoặc giảkhanhkhônglosựantoàn,cốsựlờsắcmạngcủatrẫm,thìkhanhnênlosửasangthànhquáchchovữngvàng,chuẩnbịbinhgiápchođầyđủđểchờquân

ta;cơhoạphúcđổiđời,chínhtạitrongviệcnầy,phảilomàđịnhđoạtlấy.

NaysaiLễ-BộThượng-thưSài-Thungvàcácquanviênkhácphụngsứquanướckhanhđểtruyềnchiếuchỉ.

LờiChiếutrongnămChí-Nguyênthứ18(1281)

Hồitrước,An-namquốc-vươngTrần(quang-BìnhtứcNhật-Cảnh)cònsống,ta thường lấy sáu điều khoản theo lệ cũ của tổ tông yên trị các nước phụthuộc để ra lời dụ, nhưng ông ấy vẫn chưa làm đầy đủ thìmất. Nay conkhôngcólệnhcủatriều-đìnhmàtựlậplênlàmvua.Tasaisứ-thầnquatriệuthìmượncớkhôngđếnchầu,naylạithácốmkhôngđi,thậtcốýtráimệnhlệnhcủata,chỉchothúcphụlàDi-Áivàobáiyết.Taliềnmuốnđemquânquađánh.Nhưngvìkhanhđãchịu làmtôivàcốnghiến từ lâu,nênkhôngmuốngiếtoantínhmạngnhândânđểdạybảomộtngườivô-trinhưkhanh.Khanhđãxưngbịnhkhôngchầu, thì chokhanhnghỉmà thuốc thangđiềudưỡng,nêntađãlậpthúcphụkhanhlàDi-ÁithaykhanhlàmAn-namquốcvươngđểcaitrịdânkhanh.Cácquan-lạivàthân-sĩ,nhân-dânđềucứởyênmàsinhlý,khôngnênsợsệtgìcả.Hễcóaicùngnhândânlàmloạn,thìđạibinhthẳngtiếnvàogiết

hạitínhmạng,cũngkhôngnênoántrách,vìthậtralàlỗicủakhanhvànhân-dân.

NayDụcácquanvàtôntộcnướcAn-nam.

LờiChiếungàytháng4nămChí-Nguyênthứ23(1286)

Trướcđây,nướckhanhlàTrần(chỉvuaNhân-TôngnhàTrần)đãchịuthuầnphục,theoniênlệcốnghiến,màkhôngchịuthânhànhvàochầu.NhânTrần-

Di-Áithúcphụcủaôngấysangđây,tagiaoviệcnướcAn-namchoy,saisứ-thần đưa y về nước thì bị hại. CònĐạt-Lỗ-Hoa-Xích là Bất-Nhẫn Thiếp-Mộc-Nhicủatasaiđến,lạibịkhướcđi,khôngtiếpnhận.ĐếnviệcđemquânquađánhChiêm-Thành, lẽ nên tiếp-tếmà lại bỏkhông cung cấpgì cả, vìvậy,Trấn-Nam-VươngThoát-HoanvàHành-TỉnhA-Ly-Hải-Nhatiếnbinh,trong khi giao-chiến, hai bên đều có bị chết và bị thương.Nay nhận thấyngườicận-thâncủanướckhanhlàTrần-Ích-TắcvàTrần-Tú-Viênsợtổ-quốcbịtiêudiệt,hạiđếnngườivôtội,đãnhiềulầnkhuyênkhanhvàotriều,màthuỷchungkhôngthấykhanhnghetheo.Họtựđếnquyphục,tanghĩthươnglòngtrunghiếu,đặccáchphongchoTrần-Ích-TắclàmAn-namquốcvương,Trần-Tú-Viênlàmphụ-nghĩa-côngđểthờphụngtôntổhọTrần;mộtmặt,tasai Trấn-Nam-Vương là Thoát-Hoan, Bình-Chương Chính-Sự là Việt-Lỗ-Xích đem quân qua bình định nước khanh. Những tội lỗi trước kia đềudothânkhanhmàra,quanvàdânkhôngcandựgì.Hễtờchiếuthưnầytớinơingàynào,thìbắtđầugiảitánvềlàngxómhếtđểloyênnghiệplàmăn.Naychiếuthị.

NaydụchoquanlạivàdânnướcAn-namtritường.

LờiChiếudụchoThế-TửAn-nam

trongthángchạpnămChí-Nguyênthứ25(1288)

Trẫmcoimuônnước,dùnglẫnđứcvàuyđểcaitrị.Trêndanhnghĩa,Khanhđãphụctùngmàtrênthựctếkhônghềtớichầu,đãmấyphenđưathưsangmời,màcứcáobệnh.Đếnkhisaichúkhanhquyềnnghigiữnướcthìkhanhcôngnhiênkhángcựvàdámtựchuyênsáthại.CònA-Lý-Hải-NhaquađánhChiêm-Thành,mượnđườngnướckhanh,đãtruyềnlệnhsửasangcầuđườngvàtiếpvậnlươngthực,khanhkhôngnhữngthấttínmàlạichốngvớiquânta,nếukhôngtrừngtrị,thìquychếnhàvuacònđâunữa.Dânbịtànhại,nướcbị

phátanlàtựkhanhgâyracả.Naykhanhdânglời"biểu"xinphụctội,hìnhnhưđãbiếtânhận,ngoàinữa,lạicósứ-thầnkhanhđếntâurằng:"khanhtựtráchkhanhcóbađiều:

1-Vuađòikhôngtới;

2-TướngThoát-Hoankéoquânquamàkhôngtiếprước;

3-SựcảntrởtướngToa-ĐôvàCăn-đế-Lỗ;nếuđượcơnvuathatội,xinđưaconlàmtin, tiếnmỹ-nhânvàcốnghiếnthổsản".Nhữngcáikínhlễđógiảdối đềuvôdụng cả.Nếuquả có lòng thành thật, thì saokhông sang trìnhdiệnđểphôbày?Chứđâulạicónghenóisai tướngtới, thì lochuyệntrốntránh,kịpđến rútquân luivề, thìnóiđicốnghiến, lấyđiềuđómà thờkẻtrên,thìlòngngaythậthaygiảdốicũngđủbiết.Khanhthửnghĩ,trốntránhởxứlãnhngoại,khôngnghĩđếnmốihoạbinhqua,chibằngđếnsânchầumàphụcmạngthìđượcsủng-áivàvềnướcmộtcáchvinhdự,tronghaiđiềuấy,khanhhãychọnmộtđiềuđểxétlàđiềunàohơn.Nếukhanhnghĩnhầmthìquanhệđếnsựtồnvongcủacảxứkhanh.VậytasaiquanĐề-HìnhÁn-Sát-Ty ở đạo Liêu-đông là Lưu-Đình-Trực, Lễ-Bộ Thị-Lang là Lý-Tư-Diễn,Binh-BộLang-TrunglàVạn-NôcùngĐường-Ngột-Đãi-Hiệp,Tán-ông-Cát-Lợi-Đãi,v.v...dẫnnhữngkẻsangsứngàytrướclàbọnNguyễn-Nghĩa-Toàn24ngườivềnướcđể tỏ rõý ta, ta sẽhoàn toàn thahết tội lỗi trướcvà lạiphongkhanhnhưcũ.Nếucònchậmtrểnghingờ,thìquyếtkhôngthểthathứđược.Khanhchỉ losửasangthànhquách,huấn-luyệnbinhgiápcủakhanhchosẵnsàng,thahồkhanhcứdựbị,đểđốithủvớimặttrậncủata.

KhanhthườnglàmtôithờphụngnhàTốngđãmất,tựxétkhí-lựccủakhanhthếnào?Naykhanhbiết cơhội đừngđể ân-hậnvề sau.Nếukhanhbiết rõnguycơmàthầnphục,thìnênvìtộcloạidùnglễ-nghimàđưavề;xứkhanhcòncólínhthúcủata,vậykhôngnênlừadốinhưvậy,nênđểhọcùngcác

tướnglàbọnÔ-Mã-NhivàToa-Đôvềnước,thếnàotasẽkhuxửđầyđủrồidođườngthuỷmàkhiếnhọvề.

Vậynayralờichiếu-chỉchoKhanhbiếtrõ.

LờichiếudụchoThế-TửnhàTrần2

trongnămChí-Nguyênthứ28(1291)

Cácvị tổ-tôngtađãquiđịnhrằng:phàmcácnướcquiphụ,nướcnàothânhànhtớichầuthìnhân-dânđượcan-cưlạc-nghiệpnhưthường;cònnướcnàokhángcựkhôngphục-tùng, thìbị tiêudiệt,điềuấykhanhđãbiết rồi.Chonêntasaisứ-thầnquamời thân-sinhkhanhquachầu,rútcuộckhôngvânglời,chỉchoôngchúquathaymặtchầutriều.Vìthânsinhkhanhkhôngvàochầu,nêntaphongchongườichúlàmAn-Namquốc-vươngvàsaisứ-thầnlàBất-NhãnThiếp-Mộc-Nhĩđưavềnước.Ôngthânkhanhlạigiếtngườichúvàđuổisứ-thầncủata,đếnnỗitaphảidấybinhquađánhđểhỏitội,nhân-dâncủakhanhbịchémgiếtthậtnhiềumàquântacũngcótổnhại.LúcđóTrấn-Nam-Vương Thoát-Hoan còn trẻ tuổi, do đường thuỷ tiến binh, lầmnghetheoToa-ĐôvàÔ-Mã-Nhi,nênrơivàotaykhanh,nhânđókhanhmớiđượctạmyênđếnnay.Khanhnhưbiếtthânhànhsangchầutriều,thìnhữngphùấnvềtướcvua,tasẽchocảkhôngtiếcgì,đấtđaivànhân-dânngõhầuđượcbảo-tồnvĩnh-viễn.

LờiChiếudụchonướcAn-nam

trongnămChí-Nguyênthứ29(1292)

Vâng theo mệnh trời, Hoàng-Đế xuống chiếu chỉ-dụ cho An-nam quốcvươngTrần-Nhật-Tônrằng:"Tađãxétlờibiểudânglên.Nămngoáicóquan

Thượng-thưbộLễ làTrương-Lập-Đạo tâu rằng: "ôngấyđãquanướcAn-nambiết rõ sự thể trongnước,xinquahiểudụvuaTrầnsangchầu triều".Nhânvậy,talạisaiLập-Đạođisứ,naykhanhđãbiếtlỗi,dângbiểuthútội,thì ta chẳng tráchphạtgì nữa.Nhưngnếumượncớconmồ-côiđươngcótangchếvàđườngsáxacách,sợchếtdọcđườngkhôngdámđichầu;xétlạimượnnhữnglờilẽnhưtrênlàbấtthông.Trongđờicóloàivậtgìcứantoànmãiru?Trongthiênhạcóchỗnàođểngườitacứsốnghoàiru?Lờidụnầy,khanhphảixemchochuđáo,nếudùngnhữnglờixảotráhưvănvàchỉchiếulệcốnghiếnlễ-vật,nhưthếthìđạonghĩacònđâunữa?

Nayhạlờichiếu-thị,khanhnêntuântheo.

LờithánhchỉcủaThành-TôngHoàng-đếdụchoAn-namquốcvươngTrần-Nhật-Tôn

trongtháng4nămChí-Nguyênthứ31(1294)

ĐứcTiên-Hoàng-đếmớithănghà,tanốinghiệplớnlao.Banđầulênngôi,đạixácảthiênhạ,ânlớnấythấmđếntấtcảmọinơikhôngphânbiệttrongngoàigầnxa.Khanhcũngđượchưởngsựkhoanhồngcủata,nêntađãhạsắcdụchocácquanbãibinh,còn tênbồi-thần làĐào-Tử-Kỳcũngchovềnước. Nay sai Thị-Lang Bộ Lễ là Lý-Hãn, Lang-Trung Bộ-Binh là Tiêu-Thái-Đăngphụngchiếuchobiếttừnayvềsau,phảigiữgìnvàtônthờthiênoai.

Khanhphảinênxemmàtuântheolờichiếu.

LờiChiếudụcủaNhân-TôngHoàng-đếchoThế-TửAn-nam3

vàongày25tháng10nămChí-Đạithứ4(1311)

Nghĩ các tổ tông của ta, vâng theo mệnh trời sáng suốt, ủy-vũ cả muônphương,lấyđứcvàoaithi-hànhởcácnướcxagần.GầnđâyđứcTiên-hoànglênchầutrời,tavìcớcácvươnghầuvàthầndânépbuộc,ngày18tháng3nămChí-Đại thứ4 lênngôiHoàng-đế.Tuân theo thể-lệ quanămmớiđổiniên hiệu, cho nên lấy năm Chí-Đại thứ 5 cải làm Hoàng-Khánh nguyênniên.

NaysaiThái-Trungđại-phuLễ-BộThượng-thưlàNãi-Mã-Thái;Phụng-trực-LangBinh-BộLang-TrunglàĐỗ-Hưng-Khảphụngchiếuquadụvàbanmộtquyển lịch Hoàng-Khánh, khanh nên tuân theo lịch ấy, giữ chức làm tôitriều-đình,chớbỏcáilòngthànhcủatổ-phụphụngsựđại-quốc,đểthoảlòngtakhôngkhinàoxaolãngcácnướcởxa.

Vậyralờichiếutỏrõ,nênnhớmàtuântheo.

LờiChế4trongnămđầuHoàng-Khánh(1312)

gia phẩm trật cho Trần-Ích-Tắc, An-nam quốc-vương nội-phụ với triềuNguyễn

Gửi thânquachầu triều,đãbỏphenghịchmàqui thuận,côngđứcấynênbáođáplạibằngmộtđặcân.NayralờiChếchocông-chúngđềunghebiết,nguyên hàm Ngân-Thanh Vinh-Lộc đại-phu lãnh chức Trung-Thơ-SảnhBình-Chương Chính-sự, cai quản các xứ Hồ-Quảng, An-nam quốc-vươngTrần-Ích-Tắcbiếtsợmạngtrờimàthờnướclớn,muốnyêndântrongnước,hâmmộoaiđứccủađế-vương,thừacơ-hộiđểlàmviệcnghĩa,lạilosựthờphụngtổ-tiênsẽđoạn-tuyệt,tựnguyệnđếnhàng,lòngtrunghiếuấyđãđượcđứcThế-Hoàng(tứcThế-Tổ)khenngợi;mởlượngrộngnhưtrờiđất,phonglàm vua nước Khanh. Trước đây ta theo gương của vua nhà Chu là Võ-

Vương đánhTrụ, cử binh qua đánh để cứu dânAn-nam, sau lại theo đứchạnhcủavuaThuấnbãi binh,đemquânvề, thếmàvuanướcTrầnkhôngtỉnhngộ;tráilại,khanh(tứcchỉTrần-Ích-Tắc)cứgiữvữnglòngtrungthành,với người chết đuối, cứudânbị lửa, đãmấy lần theoquân ta sang trị tội;phươngchikhanhquatrúngụđượcchứccaovịlớn,hưởnglộcgầnbamươinăm,tạixứHồ-Nam;thờvuaĐại-Quốcđãbốntriềuvương,màchí-hướngtrướcsaunhưmột.Nhândịp ta lênngôi,khanh liềnvềchầu,vậynaychotăngthêmchứcmớivànhưngtheotướccũlàmAn-namquốc-vương.Thanôi!Bềtrongđãêmmàbềngoàilạiấm,tanàoquênphươngNamcủacộttrụđồng,mongrằngngườixađềutới,kẻgầncũngvui,khanhhãynhớchầuhầungôisaochúa,luônluôntrởmặtvềphươngBắc.Đứngtrướcsựtốtđẹpnầy,khanhhãygiữmộtlòngvữngbềnvĩnhviễn.

Naytachothêmphẩmtrậtlà:Kim-Tử-Quang-Lộcđạiphu,dưnữachức-vịnhưcũ.

LờiChếtăngphẩmtrậtchoAn-namquốc-vươngvàonămDiên-Hựuthứ5(1318)

Nhànướcquítrọngkhôngchibằngđiềutrungnghĩa,sựtưởngthưởngphảicôngbằng,saolạichiakẻgầnngườixa,(khoảnnầycókhuyếtvăn),khanhphụcvụnhànướcđãbamươinăm,chỉbiếttrung-thànhđốivớiquânphụlànghĩalớn,chứkhôngnghĩđếnphầnriêngcủaanhem,công-đứctừtrướcđếnnayđãdồndậpnhiều,khinàocũngtintưởngcầnlaovớinhàvua,khôngrangoàiphạm-vitiết-nghĩa,hơnnữa,biếttôvẽvăn-hoá,cólễ,nhạc,cóyquan,muốn ngang hàng với Trung-Quốc, lại biết học theo đạo nghĩa trongThi,Thư,giáo-hoákhắpcảđấtNam-Giao.Bởivậy,chophépvẫngiữ trậtnhứtphẩm,nganghàngvớicácquanTam-Tytrongtriều.Ôi!Làmtrònbổn-phậntín,thuận,làthành-tíchcủangườitôi,yêumếnkhenchêlàhồngâncủaquânthượng.Naybanmạngmới,ngõhầuhưởngân.

Vậybanchonghi-thứcđồngvớicácquanTam-Ty5,dưnữaynhưcũ.

LờiChiếucủaAnh-TôngHoàng-ĐếdụchoThế-TửTrần6nướcAnnam

vàothángtámnămChí-Trịnguyênniên(1321)

Nước nhà ta theo phép trời, nối ngôi vua, bao trùm cả bốn phương. ĐứcTiên-Hoàngcónhânnghĩacaosâu, thấmkhắpcácnướcxagần,khônghềphân-biệt.Ngựtriềumườinămvừalìađời.TalàThế-Tửdòngđíchđượccácvị tôn, thích đại-thần tôn lên, đã cảiDiên-Hựu thứ 8 làmChí-Trị nguyênniên;naysaiquanÁ-Trungđại-phuLại-BộThượng-ThưlàGiáo-Hóa,quanPhụng-Nghịđại-phu,LễBộLang-Trung làVăn-Củ,đưa lờiChiếudụqua,nhàngươinênsuy rộngýnhơnđứccủa tamàbảo-thủ lấynhândân trongnước,thểtheolòngnhân-áicủađờithái-bình,bềnlòngtrung-thànhmàthờđại-quốc.

Vậynaychiếuthịnêntuânnhớ.

LờiChiếudụchoThế-TửnướcAn-namTrần-Nhật-Khoáng,

tháng8nămThái-Địnhnguyênniên(1324)

NhànướctachịulấymạngTrời,vỗyênmuônnước,nhânđứckhắpmọinơi,không phân biệt trung-hạ (Trung-Quốc) với các nước Man-Di. Gần đâyTiên-Đếthăng-hà,talàđích-tôncủaDũ-Vươngđượccáctôn,thích,đại-thầnsuy tôn, bèn từ nơi sáng-nghiệp của Thái-Tổ Hoàng-Đế vào phụng thiênmạng, lênngôibáuvàongày4 tháng9nămChí-Trị thứba,nhân lấynămGiáp-Týcải làmThái-Địnhnguyên-niên.NaykhiếnquanÁ-Trungđại-phụLại Bộ Thượng-Thư là Mã-Hiệp-Mưu, quan phụng-nghi đại-phu Lễ Bộ

Lang-TrunglàDương-Tôn-Thuỵquadụnướckhanhvàbanmộtquyểnthời-lịch. Xét tổ-phụ của khanh, nội phụ triều cống đã lâu, vã lại nước ta đãikhanhcũngrấthậu.Mớiđâykẻthú-thầnởnướcChiêm-Thànhcódângbiểurằng:bọnbiênlạicủakhanhphátbinhxâm-lấnChiêm-Thành,talấylàmsốtruột,khônghiểukhanhvìcớgìlàmnhưvậy,khiếntakhómàtinđược.Talàmvuacảthiên-hạ,coichỗxacũngnhưchỗgần,miễnlàmthếnàochodânyênổn,cóchỗlàmăn.Nhàngươiphảithểtheoýấymàcấmngănchúngnóđừng cho làm loạn và lo giữ gìn dân-sự trong nước, chớ quên lòng trungthuậncóđãnhiềuđờiđốivớinướcta.

Vậynaytỏlờichiếu,phảinêntuântheo.

LờiChiếunămNguyên-Thốngthứ3(1336)

Vângtheomệnhtrời,Hoàng-ĐếbanThánh-Chỉnhưsau:

Trẫmkế-thừaChánh-thống,làmchủmuônphươngTiên-tổtanhân-ânrộnglớn, thanh-giáo thấm nhuần, thương yêu các nước như nhau, trong ngoàikhônghềphânbiệt.

NướcAn-namđờiđời trung-thành,phụng-sựbề trên,cốngdângphẩm-vật,khôngkhinàoxaolảngchứcphận,thậtđángkhenngợi.

Nay Trẫm sai Phụng-Nghị Đại-Phu Lại-Bộ Thượng-Thư là Thiết-Trụ vàPhụng-Trực-Lang Lễ-Bộ Lang-Trung là Trí-Hy-Thiện sang tuyên dụ ý.Trẫm vừa ban chomột quyển thời-lịch nămNguyên-Thống thứ 3.Khanhnêngiữgìnchức-phậnchư-hầu,tuântheothời-tiếtnông-lịch,ngõ-hầuxagầnyên-ổn,khôngphụlòngnhân-áicủaTrẫm.

VậynaybanlờiChiếu-Chỉ,trituân.

Đại-NguyênChiếu-Chế

(CácBứcThưThuộcCácTriềuĐạiTrước)

BứcthưcủaHán-Văn-ĐếgửichoViệt-VươngTriệu-Đà

Hoàng-ĐếcólờikínhhỏivuaNam-Việt.Talấylàmkhổtâmnhọcýtronglúcnầy.Talàconbàthứ-nhấtcủaCao-Hoàng-Đế,phảigạirangoàilàmvuachưhầuởnướcĐại,đườngsáxaxuôi,ngăntrở,vãlạitavốnthậtthàngudại, nên xưa nay không từng viết thư. LúcCao-Hoàng-Đế lìa trần, con làHiếu-HuệHoàng-Đế lên ngôi, nhưng do bàCao-Hậu coi việc triều chính,khôngmaybàlạicóbệnh,bọnhọLữgâythànhbiếnloạn,nhờcókhíthiêngcủaTông-miếu,sứcgiỏicủabầytôi,nayđãbàitrừhếtbọnphiếnloạn.Tavìđượcvương-hầuvàquan-lạirướcvề,nênphảilênlàmvua.

Mới đây ngheHiền-Vươnggửi thư cho tướngquânLong-Lự-Hầuhỏi tìmanhemthânthuộcvàxinbãichứchaitướng-quânởquậnTrường-Sa:tađãtheoýthư,bãichứctướng-quânBác-Dương-Hầu,cònanhemcủaVươngởChân-Định thìđãsaingười thămhỏi,cácphầnmộcủaTiênnhâncũngđãđắpsửalạihẵnhoi.

NgàytrướcngheVươnghằngphátbinhởbiênquận,cướpbóctaihạikhôngngừng,quậnTrường-SabịkhốnkhổmàđấtNam-quânlạibịhạinhiềuhơnnữa,nhưngnướccủaVươngcũngcólợigìđâu.Trongviệcdụngbinh,lẽtấtnhiênlàhaobinhtổntướng,làmchongườitaphảivợgoáconcôi,mẹchaquạnhquẽ,nếucóthắngtrậnđinữa,thìđượcmộtmàmấtmười,takhôngnỡlàmvậy.

Dầucóđượcđấtđai củaVương, cũngkhôngđủ thêmchonước ta to lên,

đượccủa cải củaVương, cũngkhôngđủ làmchonước tagiàu thêm.Vậynay từ ranhgiớiNgũ-Lĩnh trởvềNam,giaoquyềnchoVương tự trị.Tuynhiên,VươngxưnglàHoàng-Đế,nganghàngvớita,tứclàhaivịHoàng-đếđối-lập; không cómột cỗ xe của sứ-thần để thông đường qua lại, là có ýtranhgiành, tranhgiànhmàkhôngkínhnhường,ngườinhân-từkhông làmnhưvậy.TamuốncùngVươngbỏhẳnđiềudữtrước,kểtừnayvềsau,cứthôngsứnhưcũ.

LờiChếcủaTống-Thái-TổphongThống-SoáiGiao-Châu

làĐinh-Bộ-LĩnhvàonămKhai-Bữuthứtám(975)

Bộ-LĩnhsinhtạiđấtDiên-Chỉ,giữtiếtlàmtôi,hướngtheophươngBắc,thế-hệcaoquí,giữgìnmộtcảnhthổphươngxa,cóchímếnvăn-hoácủaTrung-Quốc, thường nghĩ đến việc nội-phụ.NayCửu-Châu đã thống nhất,Ngũ-Lĩnhcũngthanhbình,bèndođườngthuỷlục,qualạicốnghiếnlễ-vật.Naytacólờikhenngợiđãsaiconxinlàmphiênthuộc,vậyphongchochalàmquậnvương,cấptướclộcđểbiểudươnglòngnhân-đứckhácthường,nênghisâuđặcâncủatavàchúcchotrườngthọ.

LờichiếuchinhphạtGiao-Chỉtrongtháng8Thái-BìnhHưng-Quốcthứnăm(980)củaThái-TôngnhàTống7

Thanh-giáo và oai linh của nước nhà vang khắp cảmọi nơi, gần đây đấtDiên-Chỉ,chưasápnhậpvàođịa-đồTrung-Quốc,chúngởmộtphương,gầnnơiNgũ-Lĩnh.TừcuốiđờiĐườngrốiloạn,chiaxẻđấtđại,rồichúnglàmramộtnước tiếmngụy,ởxa thanh-giáo thành raphong-tụcnhưđứamùđứađiếc.KịpkhiPhiên-Ngungđãbình-định,mới ban choChính-Sócmà tuânhành,tuyđãphụctùngchịulàmphiênthuộc,nhưngcứtuluyệnbinhlính,cóýquậtcường.Lễthờphụngnướctrên,lẽnàonhưthế?Vậytabấtđắcdĩphải

trịtộigiannguỵđểcứudân,phảicửbinhquađánhđểkhaihoáxứmọirợ;naychobọnTôn-Toàn-Hưngxuấtquânquađánh.

LờiChếphongLê-Hoànvàotháng10nămUng-Hythứba(986)

Đấngvương-giảdựngnênphápđộđoanchính,đểbảovệcácphiên-bang.Xâydinhquán tạiKinhSư,đểcho lễ-nghihộiđồngđược long-trọng, cònphong tước lộcchochưhầu,để tỏoaihùngcủasự thốngchế.PhươngchinướcDiên-Chỉ(tứcGiao-Chỉ)thườngnămlođườngchứccống(dânglễvật,nhưlôngchimthú,v.v...),tuyđãlàmộtxứhùngcường,nhưngkhôngquênphụctùngmệnhlệnh(củaTrung-Quốc)mộtcáchcungthuận,lạixétcócônglao. Nay quyền trí Giao-Châu Tam-Sứ Lưu-Hậu Lê-Hoàn tư-chất nghĩadõng,bẩmtínhtrungthuần,đượclòngquốcdân,kínhcẩngiữlễphiênthần.Trước đây,Đinh-Triền (conĐinh-Bộ-Lĩnh) đương còn thơ-ấu và khờ dại,khôngbiết trị dân,nênLê-Hoàn lấy tư cách thân tín cật ruột, giữ cácđạoquân,hiệulệnhtừtrongtay,cóâncóoai;họĐinhtựgiảiquyềnTam-Sứđểtuân theoýnguyệncủamọingười.NayLê-Hoànmặcdầuxacách,vẫn tỏlòng thànhkính, xin lãnh tiết-mao.Nhưvậy khôngkhác gì Sĩ-Nhiếp anh-minh,hóadânViệtđềutheolễ-nghĩa;Triệu-Đàcungthuận,tuânmệnhHánkhôngdámđơnsai.VậynênchoLê-HoàngiữchứcNguyên-Nhung,nganghàngvớicácbậcHầu-Tước,caiquảncácnướcrợvàtôntrọngsứmệnhcủatrời.

Naygia thêmhàmKim-TửQuang-Lộcđại-phuKiểm-hiệuThái-Uý-Sứ, trìtiếtđôđốcchưquânsự.

LờiChiếu-dụchoGiao-ChỉvàothángchạpnămHy-NinhthứtámcủaTống-Thần-Tông8(1075)

Xét lại nước An-nam đời đời hưởng vương-tước, các triều trước đối đãi

khoanhậu,khinàocũngbaodungthathứ,mãiđếnngàynay;naylạixâmphạmthànhấp,sáthạiquândân,đãphạmpháp-kỷthìkhôngthểgìthathứđược.Vângmệnhtrờimàchinhphạt,tứclàcódanhnghĩa.VậyđãsaiTriệu-Tiết sung làm chức An-nam đạo hành dinh,Mã-Bộ-Quân Đô-Tổng-QuảnKinh-LượcChiêu-Thảo-Sứ,Lý-HiếnsunglàmchứcPhó-Sứ,Yên-ĐạtsunglàmchứcMã-BộPhó-SứĐô-Tổng-Quản;thuậntheothờilệnhmàdấybinhdođườngthuỷvàđườngbộtiếnquân.Ýtrờitỏragiúpthuận,hiệnranhữngđiểmchỉvẽrõràng:ngườinàobiếthốihận,đềugiữkhíkháiđốiđịchquânthù.Nhưngnơinàoquânvuasẽtớikhôngtổnhạiđếnthườngdânvàtànsátkẻbại trận.Hỡi nhândânđã lâungày sống trong cảnh lầm than, nếubiếtkhuyêndụchũmìnhnội-phụ,suấtchúngquiphục,bắtgiặchiếncống,đemmìnhhiệuthuận,thìsẽđượcthưởngtứtướclộc,vinh-hiểnbộiphần,nhữngtội lỗi trước đây đều được ân-xá, Càn-Đức đương còn ấu trĩ, chính lệnhkhông do ymà ra, khi nào lai triều cũng sẽ được tiếp đãi trọng hậu nhưtrước.Lờitakhôngsai,chớcónghelầm.Gầnđây,tanghenhân-dânbịbóclộtcựckhổ,tađãcăndặnsứ-thầntruyềnđạtânchiếucủata,sựtànbạovàthuếnặngđềuđượctẩytrừ.Mongrằngmộtnướcchư-hầucủatađượcyên-vuiluônluôn.

LờiÂn-ChếcủaTống-Thần-TôngphongchoLý-Nhật-Tông(tứcLý-Thánh-Tông)(1054-1072)

Tacảđươngmệnhlớn,đứngtheobậctrên,phụngsựgiaoxãvàcungmiếu,hưởngđượcphúclộccủabavịthần9;thihànhân-đứcởtrongphươnghạ(Trung-Hoa), thân thiện với bốn cõi ngoài.Nay truyền các chức sở-quanlàmsắcmạngphongnướcchưhầu(nướcAn-nam).

NaySuy-thànhbảo-tiết,Đồng-đứcthủ-chính,Thuận-hóa-dực-đái-công-thầnTịnh-hải-quântiếtđộquan-sátxử-tríđẳngsứ,đồngTrung-thư-Môn-hạBình-chương-sưlàLý-Nhật-Tônsẵnlòngđứcthiện,giữdạtrungcần,địnhquốcở

Nam-bang, có công trấn-ngự, bảo vệ cho Trung-quốc, khỏi hoạ binh đao,xứngđánhbancholácờĐại-tướngvàphongtướcchân-vươngđểgiữchứcvịmàloviệccốnghiến.

Phướclớnvữngbềnănlộcmới,tiếngkhenlừnglẫytớithềmvăn,banthêmđấtđểbiểudươngcônglaorựcrỡ.

Than ôi! người mà giúp sức, nhờ khí thiêng che chở của tiên linh, nướchưởnglâuđời,cầntínhtốtgiữgìntheophậnsự.Vậychomệnhmới,giữlấynướcxưa.

LờiSắc-thưcủaNinh-Tông(nhàTống)banchoLý-Long-Hànquyểnlịch10

nămKhai-Hythứhai(1206)

Sắc cho An-nam quốc-vương Lý-Long-Hàn, nay phụng-lịch mới ra, đểchuẩn-địnhngày thángchodân-sự,đấtLong-Biên tuyxacách,nhưngbiếtgiữpháp-độcủachư-hầu.Lạicócônglaotrấngiữphiênthuộc.

Sựbanhànhnhật-lịch,làmộtcuộclễrấttrang-nghiêm.Tađãrộngsuynềnthanhgiáoquanam,khanhcũngnênlấylòngtrungthànhchầuvềbắc,đốcsấtnướcduyên-hảicủakhanh,vângtheođứcýcủata.

LờiChếchỉcủaTống-Lý-TôngphongTrần-Quang-CảnhnướcAnnam

NhàChâukiến lậpcácnướcchư-hầu,phânchia sôngnúi;nhàHánphongvươngchocáccôngthầnhọkhácvàconcháucủahọ.Sự-tíchấyđángđượckhenngợi,vậygia truyềnrấtcungthuần,đờiđờikếthừaphiên-thuộc,baoquảncảnh-thổvàđượchưởngân-huệcủatriều-đình.XéthọTrầntạiAnnam,anh-minhcương-nghịtínhlại trung-thuần,vìnướcvìnhà, trướcsauđềuloyêndânvàhoàchúng, cha truyềnconnối,người lođắpmóngkẻ lodựng

nhà,đãhayvânglệnhtôngđường(cha),lạikínhcẩnphụngsựđại-quốc,gặpđượcnướctrênchechở,hâmmộnềnvăn-hoáquamấylầnthông-ngônmàtớichầu,quênbaođườngxacáchmàđếncốnghiến,vậytaphảibanlộcvàkhenngợi,longtrọngtướcvìđượcvinh-hiểnởtrênnămbậc11, thăngtrậtcaoquíbằnghàngTam-công,cờtiếtmaodựngởbảnquốc,trưngbàyđủđồbinh-khí,côngtrạngđứnglênbậcnhất,mũcaogươmdài,oaihùngrạngvẻ.Naychocứlàmvuanhưcũvà tăng thêmbỗnglộc,nênbền lòng trấn-ngựđất đai, báo đáp ân-đức của quân thân. Hay-thay! Các ngôi sao chầu vềphươngBắc, dấu thiên-văn bày vẽ sáng ngời; trăm ngã sông đều chảy vềđông,sóngkìnhngạcdễđâungăntrở.Nênkínhvângsựhậuđãimàghinhớđặcâncủata.VậytraochứcTịnh-Hải-quânTiết-độquan-sátxử-tríđẳngsứ,đặc-tiếnKiểm-hiệu thái-uý, kiêmngự-sửđạiphuThượng-trụ-quốcAn-namquốc-vương,ănlộc3000hộ12, thực-phong1000hộ,lạiđặctứdanhxưngHiệu-TrungThuận-Hoá công-thần cùng cho áo gấmđai vàng đầy đủ, tiếpđượctờchế-chỉnầythìphụngnhận.

LờiChiếucủavuaTống-Độ-TôngbanchoTrần-Quang-Bình,vuanướcAn-nam

Tahưởngthụcácnướcchư-hầu,giaânbảo-bộcđấtNam-phục(tứclànướcAn-nam), đối với các nước duyên-hải, đều lấy lòng nhân mà đối-đãi vớingườiđồngloại;màcácxứthườngtriều-cống,khôngkhinàobỏnghĩathờphụng,nhưbổn-phậnđicốnghiếnvàdùnglễ-độtrongvăn-từ.Trảitừmườinăm tớinay, thườngqua lạikhôngsợnỗikhókhăn,vượtbiểnmấy trùng,thậtlàlòngtrungthuậnrấtđángkhenngợi.Từxưamếnthươngbềtrênthìphảicầuxinlễnghĩa,đạolàmchavẫnnghiêm,conlúcnàocũngbẩmmạng,vuangồi trước, tôiởsau,ấy làđịnh-lệ thôngthường,nhữngtrật tựdo trờiquiđịnh,aidámthayđổi?XưaHán-Văn-Đếphủ-uỷTriệu-Đà,khôngđợisựthỉnh-cầu; đức Nghệ-Tổ ta (Tống-Thái-Tổ) đối đãi Tiền-Thục (vua nướcNgô-Việt),khôngdụngýgìcưỡngbách,phươngchiraânđặcbiệtđãingười

phiên-thuộc.Mớiđâytrưngcầuý-kiếncủaquần-thần,cholànêntheochếđộcũgiatặng,chứkhôngphảiýriêngcủata,mớiđặtraviệcnầy,naytheoquichếtặngchophẩmtrậtvàbanthêmtiềncủađểtỏrõlòngthươngyêucủatađốivớicácnướcxagần.Tỏýlấyhiếulàmtrung,Khanhnêncốgắngđểthừahưởngânhuệ.

Naybanchokhanh100lượngbạc,100câylụcmàutơmịn,khinàogởitới,nênnhậnlãnhmàdùng.

Naychiếuthị.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệNhịChung

___________________________________________________

ChúThích:

1-Đạt-lỗhoa-Xích:chứcquancaitrị,theoquan-chếcủanhàNguyên.

2- Vua nhà Trần là Nhật-Tôn tên là Khậm, con của Thánh Tôn, thuỵ làNhân-Tôn.

3-TứclàTrần-Nhật-Sủy,thuỵlàAnh-Tôn.

4-Chếlàlờivuacótínhcáchđặcbiệt.Chiếudụ:cũngđềulờivua,nhưngtheolốithường.

5-Tam-Tylà:Thái-sư,Thái-phó,Thái-bảo.

6-HuýlàNhật-Khoáng,vốntênlàManh,thụylàMinh-Tông,convuaAnh-

Tông.

7-LúcnầylàlúcLê-HoàncướpngôinhàĐinh.

8-Lúcđólàniên-hiệuCàn-ĐứcnhàLý(tứcLý-Nhân-Tông),nướcAn-namquaxâmphạmbiêngiớiTrung-Quốc.

9-Bavịthầnlà:trờiđất,quỉ-thần,ôngbà,tứclà:thiênđịa,tôngmiếuvàxã-tắc.

10-Lý-Long-HàntứcLý-Cao-Tông(1176-1210).

11-Nămbậc:công,hầu,bá,tử,nam,trênnămbậcấytứclàvương.

12-3.000hộ:Lấythuếtrong3.000nhàmàphụngdưỡngmộtôngvua.

Đại-NguyênPhụngSứQuyểnĐệTam

Đại-NguyênPhụngSứ

Năm Đinh-Tỵ (1257) nước An-nam bắt đầu vào thần-phụ. Thế-Tổ Cao-Hoàng củaThiên-triều (tức nhàNguyên) lên làm vua, lấy nămCanh-thânlàmnămđầuhiệuTrung-Thống(1260),vuaAn-namlàTrần-Nhật-Cảnhsaisứdângbiểuchúchạvàcốngcácphẩm-vật.

Qua năm sau, vuaThế-Tổ hạ chiếu phongTrần-Quang-Bính làmAn-namquốc-vương,nhânkhiếnLễ-BộLang-TrungMạnh-Giáp,LễBộviên-ngoại-langLý-Văn-TuấnsunglàmchứcAn-namtuyêndụ-sứ.

NămTrung-Thống thứ 3 (1262), saiNạp-Lạt-Đinh làm chứcĐạt-Lỗ-Hoa-XíchtạinướcAn-nam.

Năm Chí-Nguyên thứ 2 (1265), khiến Thị-Lang Ninh-Đoan-Phủ, Lang-TrungTrương-Lập-ĐạophụngsứsangAn-namđểtuyênđạtdụchỉ.

NămChí-Nguyênthứ5(1268),khiếnHốt-Long-Hải-NhasangsứAn-nam.

Năm Chí-Nguyên thứ 7 (1270), sai Giã-thiệt-Nạp làm chức Đạt-Lỗ-Hoa-XíchtạinướcAn-nam,sauôngấychếttạinướcấy.

Năm Chí-Nguyên thứ 12 (1275), sai Thượng-thư-Lệnh Triệt-Nhĩ-Hải-NhãvàThị-LangLý-khắc-TrungsangmờivuaAn-namquachầu,nhưngvuaAn-namviệncớốmlâungày,khôngđếnchầu,quamấynămthìmất.

NămChí-Nguyênthứ15(1278),khiếnSài-ThungởVân-NamgiữchứcLễ-

BộThượng-thư,dẫnsứthầnAn-namlàLê-Khắc-Phụcvềnước,vàdụThế-Tửlấycớđangcư ta,nênchỉsaibồi-thần làbọnTrịnh-Đình-ToảnvàĐỗ-Quốc-Kếvàocống.

NămChí-Nguyênthứ16(1279),giữsứ-thầnAn-namlàTrịnh-Đình-Toảnởlại,rồisaiSài-Thungdẫnsứ-thầnĐỗ-Quốc-Kếvềnướcvàdụvuaphảivàochầu;Thế-Tử lấycớđaumà từkhước,Sài-Thung lấy lễ trách,Thế-Tửsợ,bèn khiến chú họ là Trần-Di-Ái thaymặt tới chầu; Hoàng-thượng lấy cớThế-Tửcóbệnh,bènphongDi-ÁilàmAn-namquốc-vương.

Năm Chí-Nguyên thứ 18 (1281), thăng chức cho Sài-Thung làmAn-namTuyên-UýĐô-Nguyên-Soái,đểLý-ChấnlàmPhó,đemquânhộ-tốngDi-Áivề nước, lại khiến Bất-Nhãn-Thiếp-Mộc-Nhĩ làm chức Đạt-Lỗ-Hoa-XíchcùngsangAn-nam,nhưngtớibiên-giớiVĩnh-Bình(giápAn-nam),thìngườiAn-namkhôngtiếpnhận,Di-Áisợ,nửađêmtrốnvề,rồiThế-Tửkhiếnbồi-thầnđóntiếpSài-Thungvàonướcđểtruyềnlờidụchỉ.

NămChí-Nguyênthứ20(1283),vìThế-Tử(vuanhàTrần)đượcmờinhiềulầnmàkhông tới chầu,Hoàng-Thượngchưanỡcửbinhquađánh, sai cácquanHành-TỉnhTrung-ThơởKinh-Châu,Hồ-NamvàChiêm-ThànhhiểudụAn-nam,chomượnđườngvàgiúpHữu-ThừaToa-Đô,đểđiđánhChiêm-Thành;mộtmặtsaiquanĐạt-Lỗ-Hoa-XíchtạiNgạc-Châu-LộlàTriệu-Chữqua dụ Thế-Tử, Thế-Tử không nghe. Năm sau Trần-Nam-Vương (Thoát-Hoan) đemđại bịnh tới biên-giớiAn-nam,Thế-Tửkhông ra đón rước, lạisuấtquânđánhcự,nhưngbịthua.

NămChí-Nguyênthứ26(1289),saiSơn-Bắc-Liêu-Đông-ĐạoĐề-HìnhÁn-Sát-Sứ, Lưu-Đình-Trực, Lễ-Bộ Thị-Lang Lý-Tư-Diễn, Binh Bộ Thị-LangVạn-Nôdẫnsứ-thầnAn-nambọnNguyễn-Nghĩa-Toànvềnướcđểtuyênlờidụchỉ.NămChí-Nguyênthứ28(1291),saiLễ-BộThượng-thưTrương-Lập-

Đạo, Binh-bộ Lang-Trung Bất-Nhãn Thiếp-Mộc-Nhĩ dẫn sứ-thần An-nambọnNghiêm-Trọng-DuyvềnướcdụThế-TửTrần-Nhật-Tốnphảisangchầu,Thế-Tử lấy cớ đương tang bố, sai quan lệnh-công Nguyễn-Đại-Pháp đếncốnghiến.

Phụ:TrươngThượng-ThưHànhLục

(ChépCuộcĐiSứCủaTrương-Lập-ĐạoSangAn-Nam)

ThángchạpnămTân-Mão,Chí-Nguyênthứ28(1291),bắtđầulênđườngtừKinh-đô, trảiquacác tỉnhHồ,Quảngvàcáckheđộng,hơn támngàndặmmớitớibiên-giớiAn-nam,vượtbiểntrèonon,nóikhôngkểxiết.Đếnngày18tháng3nămsau,mớitớiđấtKhâu-Ôn(địa-đầuAn-nam),bênnướcNamsaikẻtư-thầnđàiđệrượuvàđồănnghinhtiếp,quasôngLư-Giangtớisứ-quán.

Sáng ngày mai Thế-Tử tới nhà sứ-quán, trước hết đến trước chiếu-thưchiêm-ngưỡng,rồimớichắptaychào.Thế-TửhỏithămThánh-thể,bọnLập-Đạo trả lời rằng: "Thánh-cung vạn phước". Kế đó, Thế-Tử hỏi thăm cácquanđại-thần,Lập-Đạotrảlờirằng:"QuanTể-tướngbìnhyên",Thế-TửhỏiThiên sứ đi cómệt nhọc không; Lập-Đạo đáp: "Thiên-tử không cho rằngnướcAn-namlànơixacách,thìsứ-thầnngạigìxôngpha".Khinóichuyệnxong,cóquanHàn-lâmlàĐinh-Cũng-ViênvàNgự-sửđại-phulàĐỗ-Quốc-Kếnóirằng:"theolệđịnhnămtrước,hễlàmvuathìtrởmặtvềhướngnam,kẻ sứ thần trở mặt về hướng tây, trông nhau mà ngồi. Vậy xin mời quýThiên-sứantoạ".

Lập-Đạonói:"chứckhanhtướngởnướclớncùngcácvuatiểu-quốcnganghàng,hácólễ"namdiện",(tứcvuangồihướngvềnam),bâygiờthìđổilạimàngồitrởmặtquahướngđônghướngtâychẳngđượcư?".Cũng-Viênnói:

"Vương-nhân tuy là nhỏ, nhưng phẩm-trật ở trên chư-hầu". Lập-Đạo đáprằng:"cáithuyếtVương-nhân,chínhvìchúngtôimànóinhưvậy".Rútcuộc,bèntrởmặtvềhướngđôngvàhướngtâycùngngồinóichuyện.

Thế-Tửnói:"Tiên-nhơncủatôikhigầnphútcuốicùng,cólờidi-chúcrằng:phải kính-phụcThiên triều và thường nămđi cống-hiến, chớ để thiếu sót.Luôntừmấynămnay,khôngthấythiên-sứqua,chonêntôilạisaisứ-thầnđưaphẩm-vậtsangdâng,chưahiểu tôn-ýcủa thượng-quốcxét ra thếnào?Nhữngsản-phẩmcủatiểu-quốckhôngcógìlạ,nhưnglàmhếtlòngthànhmàthôi,nayđượctiếpthiên-sứtới,thậtlàvuimừngkhôngxiết".Thế-Tửlạinóirằng: "Sứ-thần của bản-quốc đi chầu về có thuật chuyện lại: đức Thánh-Thượngtuổitácđãcaomàvẻrồngtrẻmạnh,tôinghenóirấtmừng,khôngbiếtcóthậtkhông?".

Lập-Đạođáp:"ĐứcThiên-Tửbộrâurồngtrắngxoámàdángmặtnhưngườithanh-niên".Thế-Tửnói:"Vậythì thiênhạđềucóphúc,nướctôicũngcóphúc", rồi để tay trên trán nói rằng: "liềnmấy nămnay, bên thượng-quốckhôngthấysaisứquanướctôi,bởivìcớgì?".Lập-Đạonói:"Thiên-TửvìcớchongườimờiluônmàvuaAn-namkhôngvàochầu,nênkhôngsaisứsang,tiếpđượctờtấunóithiênphụđãquađời,theothánhýcủaThiên-tửcholàtộicủavuatrướcđángphạt,khôngliên-hệđếnngườikếthừa,nêncócuộcsang sứcủachúng tôivậy".Thế-Tửnói: "Thiên-Tửưachongười sốngvàkhông ưa sát hại, là một sự may mắn lớn lao cho tiểu-quốc", liền hô:"Hoàng-đếmuônnăm".Lập-Đạonói:"ĐứcThiên-Tửtrùmcảbốnbiển,lòngnhânnhưvuaNghiêu,vuaThuấn,nỡlòngnàođưaquânlínhtớichémgiết.Chỉvì trướckialuônluôngiảngvềlễ,màquốcvươngtrướckhônghềkhinàonghelệnh,thànhthửsanhrahiềmkhích,khiếnchodânđiêu-tàn,nướctanvỡ,làtựmìnhtạolấyvậy;chứtriềuđìnhthượngquốckhôngthamchiếmđấtđaicủakhanh,chínhlàdocáitộikhôngchịunhậptriềumàtạoravậy.Thế-Tửnói:"Nămvừaqua,đạiquânquađây,đốtphánhàcửa,đàocảmồ

mảôngchanhàtôi,khiếnchohàicốtlinhlạc".Câuchuyệnấynóichưadứtlời,thìcácbềtôiđứngchầu,đềukhócoàlên.

Lập-Đạo nói: "NămxưaThiên-Tử saiGiả-Thiếp-Mộc-Nhĩ, vuaVân-Nam,đánh nướcDiến-Điện, có lời dụ bảo không được đốt nhà cửa, cung điện,khôngđượcđàomả,v.v...vuaVân-Namkínhynhưlờidụchỉ;đếnkhiđạiquântớinướcthìvuaDiến-Điệntrốnmất,vuaVân-Namkhônghềchémgiếtai,nhàcửachùachiền,cung thấtvẫnđểnguyên,vuaDiếncảmphục,đầuhàng rồi sai người con trai đúng kỳ hạn vào chầu và cống hiến.Còn nhưTrấn-Nam-VươngxuấtquânđánhnướcAn-nam,Thiên-Tửcũng ra lời chỉdụnhưkhiđánhnướcDiến-Điện,nếukhông,thìcungthấtnầyđâucònnữa".

Khi đang nói câu chuyện thì cận-thần là Đinh-Cũng-Viễn đỡ lời rằng:"Thiên-Tửđã cóý tốt như thế, thì trướckia, khôngđộngđếnđồbinh-khíchẳnglàcàngtốthơnư?".Lập-Đạonạtrằng:"KẻtạonênmốihọachonướcAn-nam,chưachắckhôngdobọnngươi,đạotrờicaorộng,ngươilàmgìmàbiếtđược?".RồibọnLập-Đạophất tayáođứngdậy,Đinh-Cũng-Viễnbènxinlỗi.

Thế-Tửkhitớichỗsứ-quán,tựnóirằng,đươngđểtangvuacha,chỉmặcáovảiđen,ănđồdưarau,thọ-giớinămnăm,naymớiđượchainăm24ngày.Thế-Tửđixeloangiá,cácbềtôithìmặctriềuphụcđichân,tớisứ-quánđónrướctờchiếucủaThiên-Tử,từbuổitrưarướcvàothánhcungThànhhoàng,qua cầuNgoạn-nguyệt, và lầuTrường-Minh, đến cửaChánh-Dương,Lập-ĐạoxuốngngựanângtờchiếuvàocửaMinh-Dương,cácquanđitheovàocửaVân-Hội,cácquanliêu-thuộcAn-namthìvàocửaNhật-Tân,đếntrướccácMinh-Hà, đường đi đều trải nệm và đặt lò xông trầm hương, Thế-Tửcùng chú là tiếm Thái-Sư, Chiêu-Minh-Vương, em là Thái-Uý Tả-Thiên-Vương;Thiếu-Bảo,Ngự-sử,đại-phuvàcácquanHàn-Lâmtámngười,đềulênđiệnThọ-Quang,trướcngairồngcóđặthươngán,Thế-Tửlàmlễlạytờ

chiếu;lễxongthìtựtuyênđọclấy.Thế-Tửnóirằng:"Kínhxemtờchiếu-thưcủaThiên-Tử,mừngrỡkhônxiết",rồihôlênrằng:"Hoàng-đếvạntuế".SauđóracácTriều-Thiên,xuốngđiệnTập-Hiềnthiếttiệc,theohướngđôngtâyđốidiệnmàngồi,chỉTiếm-Thái-Sưngồidướiđấtbênvua,cònbọnThái-Uý,Thiếu-Bảođềuđứngchầutrênđiện,cácquan-liêuđềuđứngdướiđiện,nếukhôngcólệnh,thìkhôngđượclên;đạinhạcđánhthổiởdướiđiện,còntiểunhạcthổitrênđiện.Đủcácthứcrượu,đồtráiquílạvàcácmónănrấtquínhưcáthịtcùngcáchải-vịdọnđếntámbàn.Thỉnh-thoảng,mờiăncautrầutêmvớivôihàu1.VuaAn-namtiếpchuyệnvuivẻluônluônvàlàmthơđể tặngThiên-Sứ.Lập-Đạo tức thì làmthơđểđáp lại.Tiệcgầnxong,mờiLập-Đạovàotrongtrướng,đềungồitrênđất.

Thế-Tửnói:"NướctôiquiphụThiên-triềuđãbamươinăm,lòngthờnướctrên,khôngkhinàoquênlãng,thườngnămdânglễvật,khônghềbỏthiếu,kểtừđờiôngđờichachođếnngàynay,trướcsauđimộtconđường.NhiềulầncóChiếugọivàotriều,chỉvìcớđauyếu,khôngđichầuđược,đếnđỗiThánh-thượngnổigiận,cửbinhquađánh,dânsựbịchémgiết, lăngmộbịđào lên,đềnchùabị thiêuhuỷ,câycốibịchặtphá tan tành,nóikhôngkểxiết.Nướctôikhôngtội lỗigìmàgặptaihọato tát.CứtheolờichiếucủaThiên-Tử,chuyếnnàocũngkể tộigiếthạiquốc-thúc(tứcchỉTrần-Di-Ái),đuổiThiên-Sứ,chốngcựvớiVương-sư,đếnnayvẫnchưađượcthatội.Xétlại,quốc-thúc,nhânđờitiên-vươngsaiđivàoTrungQuốc,chầuThiên-tửvàthaymặt tiên-vươngtôiđểtấuđốimọiviệc.Lúcbấygiờ,Thiên-TửphongchoQuốc-thúc làmvuaAn-nam.Quốc-thúc tựmình lấy làmsợ rồikhôngbiếtđivàođâu,chứkhôngphảinướctôidámgiết.ChútôitựtrốnđimiềnHải-Nam,rồicáctôn-tộcgiữbinh-quyềnvàchốngcựvớiquânThiên-triều,thật ra thìquốc-vươngkhôngbiếtgìđến.Duycómộtviệckhôngđichầu,cũngchẳngcócớgìkhác, thậtchỉviìhamsốngsợchết, thấyđườngsáxaxuôihiểmtrở,khínúirấtđộc,đingoàimuôndặmmàbấtphụcthuỷthổ,nếuchếtởgiữađường, thìcó íchgìchoThượng-quốckhông?Gầnđây,chúng

tôithườngsaingườiđitriều-cống,giữlòngtrung-thànhđểthờvuatrên,nhưvậy có tổn hại chi đến Thượng-quốc không?Chẳng quamối tình cảm bềdưới của chúng tôi vẫn không được chuyển đạt lên Thiên-Tử. Hôm nay,Thiên-Sứđãquađếnđây,thậtlàmộtcơ-hộimaymắnchonướctôiđượctốoan, trôngmongThiên-Sứ, lúcvềbệkiến tâu rõvớiThiên-Tử.Chúng tôinghĩ rằngởdưới trời, chỗnàocũngđất củavua,ở trênbờđất, ai ai cũngphụctùngnhàvua.NướcAn-namđãlàmnhân-dâncủaThiên-Tử,khôngcóchíhướnggìkhácnữa,đứcThiên-Tửlấybốnbểlàmmộtnhà,tuynướctôikhôngtớichầu,nhưngởtrongcảnh-thổ,thìcũnglàmộthạ-thầncủaxã-tắcvậy.Dámnóirằngchỉtrờiđấtbiếtrõtâm-sựcủatôi.

BọnLập-Đạođáprằng:"Ngàychúngtôitừgiãsânvuaquađây,Thừa-tướngđại-thần có bảo rằng: "Các sứ-thần trước không biết tuyên-dương thánh-ýcủaThiên-Tử,khiếnchotiểu-quốcsinhranghingờ,naycácôngchớhọclốicácsứ-thầntrước";chúngtôiquađâyđượcgặpThế-Tửnóichuyện,nhưngnóicũngkhônghếtlời,nênlàmmộtbứcthưgiảng-nghị,phôbàychocùnglý".[Thưấychépởđoạnsau]

NămChí-Nguyên thứ30 (1293),khiếnBinh-BộThượng-thưLương-Tăng;Thị-LangTrần-Phu,đemsứ-thầncủaAn-namlàNguyễn-Đại-PhạpvềnướcdụThế-Tửvàochầu,Thế-Tửkhôngnghe,bèndấybinhquađánh.

ThánggiêngnămChí-Nguyênthứ31(1294),vuaThế-Tổbăng;Thành-TôngHoàng-đếnốingôi,ralờichiếuchỉbãibinh,khiếnLễ-BộThị-LangLý-Hàn,Binh-Bộ Thị-Lang Tiếu-Thái-Đăng sang sứ An-nam ban lời chiếu tha tộiThế-Tửvàthảsứ-thầnAn-namlàĐào-Tử-Kỳvềnước.

Phụ:Tiêu-Phương-NhaiSứGiaoLụcTự

(BàiTựaCủaTiêu-Phương-NhaiĐiSứGiao-Châu)2

LúcđứcHoàng-đế(tứcNguyên-Thành-Tông)lênngôi,vàothángmạnh-hạ(tứclàtháng4)nămGiáp-Ngọ,Chí-Nguyên(1294),cảnhtrờiđấtpháthuy,nhân-vậtvuimừngyênnghiệp,ngọngióêmdịu,hạtmưangọtngào,khắpcảcácxứxagần.Đầutiênbỏsựchinh-chiếnmiềnNam,lựachọnsứ-thầnquadụ,saiLễ-BộThị-LanglàLý-HãnquaAn-nam,màtôilàThái-Đăngcùngđimộtlần.Dẹpvõ,dùngvăn,việcrạngrỡcủanhàĐườngvànhàNgu,khôngnhữngmìnhtrôngthấymàlạicònđươnglấy.ỞTrung-Hoađiranơinguyên-thấp (đấtđạiẩm thấp), trảiquaconđườngmuôndặmruổigiong, thư-sinhkhôngthểlàmtướng,thìlàmsứ,đólàchí-hướngvàvinh-dựcủangườixưa,tôilàphậnnhỏmọnmàlạmphầnsứ-vụ,khiđượcsứ-mệnhlênđườngngàyđêmgìngiữphận sự, trong lúcđiđường thấycáigì, ngheđiềugì, thìghichéphết,khôngngờthànhđượctậpsách,vềkhắcbảnấnhànhđểphổbiếntruyệnấy.

Cóngườikháchchêcườirằng,đâylàbảnnhật-kýcủaanhđisứGiao-Chỉ,khắcbảnấnhànhchocôngchúngxem,khôngkhỏibịngườitachêcườilàcầudanh.Nóinhưthếchỉtỏcáitiếtliêmkhiếtngắnngủicáitínhcẩn-thậnnhỏmọn,màlàmmấtđiềuhaycủatriều-đạithái-bình,ấylàsựxấuhổlớnlaocủakẻ thần-tử, tôiđâudám theochỗ tiểu-tiếtmàcamchịuđiều sĩ lớnnhưvậy.

Xét từđờiTam-Đại (Hạ,Thượng,Chu) trởxuống, sự thịnh trịcủaTrung-QuốckhôngtriềuđạinàohơnnhàHánvànhàĐường.ThếmàTriệu-ĐàchỉlàmộtchứcquancũcủanhàTần,tiếmhiệuxưngHoàng-đế,lạicửbinhđánhquậnTrường-Sa,màvuaHán-Văn-Đếphảihạlờimìnhđưathưsang.NướcCao-Lylàmộtnướcđượcphonglàmchư-hầu,quậtcườngởphương-đông,không chịu theo chính-sóc, mà vua Đường Thái-Tông thân chinh, cũngkhôngđược.Bâygiờtrờimởvận-hộioai-hùngchotriều-đìnhkếtiếp,Thế-TổHoàng-đếlàthánhquân,sanbằnghếtcáctayhùngcứ,sápnhậpcáckhu-

vựclàmmột,khắptrongtrờiđất,khôngsótmộtngườinàokhôngphảiquithuận.ĐứcHoàng-đếđươngkim lên chínhvị, đại-xá thiên-hạ, chỉ dùng tờchiếu chỉ khổ giấy thước hai, sai đình-thần hai người đi sứ nơi tuyệt-vực,phàmnhữngchỗnúisônghiểmtrởlàcóvẻoaitrờichóisángđếnnơi,kịpđếnkhisứthầnđếnbờcõi,thìcácvịtrọng-thầnranghinh-tiếp;khitớiđô-thịthìcócácvịtôn-tộcđitheochầuhầu,khitớisứ-quán,thìcóquốc-chủthân-hànhtớihỏithăm,cuộcnghinhtiếplongtrọng,thấyngườitáchạyquachạylại,mệtnhọcđổmồhôi,nín thởmànghelờichiếuchỉ,cúiđầulạymừng,hìnhnhưtớitậnsânchầutriều-đình.Dângtờbiểuchúcmừngvàxưngthầncống phẩm-vật, không dám để trể thì giờ; sự long thịnh của Trung-Quốc,chưacóđờivuanàobằngđượcnhưthế.Nếukhôngbiênchépmàtruyềnlạilâuxa,thìlấygìmàbàytỏđứchóacủaThánh-Triều.

Bảnbiên-lụcnầy,kểtừKinh-đôđếnnướcAn-nam,phàmnhữngchâu,quận,núi,sông,nhânvật,lễ-nhạc,cáchạngngườicũ,cùngngườiẩn-dật,chínhsựgì hay, phong tục gì khác, cây lạ, hoa hiếm, tình người, phép cai trị, cácphương thuốcchữa lànhbệnh, theo thứ tựhàngngàyghibiên rõ ràng làmthànhmộttập.Kínhlụclờichiếu,chéptrênđầuquyển,rồichéptờbiểuđáplạicủaThế-Tửdânglênvàcốngphẩm-vật;saubiêncảcácbàithưtốnghànhcủa các bậc lão-thần trong triều, còn những bài thư ngâmvịnh trong tiệc,cũngđượcchépvàocuốitập,ngõhầuđờisauđượcbiếtsựthịnh-vượngcủathánh-triều cai-trịmuôn nước, và người đi sứ cùng kẻ làm quan ở nơi xacũng có đủ sự-tíchmà khảo xét, chứ không phải là sự vinh-dự riêng củaThái-Đăngcá-nhânmàthôi.

XưaôngThái-Sử-Công(tứcTư-Mã-Thiên),đikhắptrongthiên-hạ,phươngNamđicảsôngGiang,sôngHoài;phươngBắc,đitớiquậnTrác-Lộc.NayThái-Đăng, phươngBắc đi từKhai-Bình,Nam tớiGiao-Chỉ, cuộc du-lịchnầythậtlàkỳ-tuyệt,đủlàmmộtphokỷ-thuậthaynhấttrongđời.

NămĐại-Đức thứ5 (1301), vuaThành-TôngnhàNguyên saiThượng-thưMã-Hạp-Ma, Lễ-Bộ Thị- LangKiều-Tông-Khoanmang chiếu qua dụ vuaAn-nam,nêntheokỳhạn3nămquatriềucốngmộtlần;kịpkhivuaAn-namtựsaisứđếntriều-cốngthìtriều-đìnhkhôngsaisứnữa,nhưngvẫnchodẫnsứ-thầnAn-namlàbọnĐặng-Nhữ-Lâmtrởvềnước.NămChí-Đạinguyên-niên (1308), vuaVũ-TôngnhàNguyên saiLễ-BộThượng-thưAn-Lỗ-Oai,Lại-BộThị-LangLý-Kinh,Binh-BộThị-LangCao-Phục-LễsangsứAn-namđểtuyênlờichiếudụtứcvịcủaVũ-TôngHoàng-đế.Lúcđó,Trần-Nhật-Tốnđãmất,nênThế-TửTrần-Nhật-Suỷsaisứ-thầnquadânglờibiểuhạvàcốnglễvật.

NămChí-Đạithứ4(1311),saiLễ-BộThượng-thưNãi-Mã-Đại,Lại-BộThị-Lang Nhiếp-Cổ-Bá, Binh-Bộ Lang-Trung Đỗ-Dữ-Khả đi sứ An-nam đểtuyênlờichiếu-văntứcvịcủaNhân-TôngHoàng-đế.QuanămđầuHoàng-Khánh(1312)Thế-TửTrần-Nhật-Suỷsaisứquadânglờibiểuhạvàcốnglễvật.

NămđầuhiệuChí-Trị(1321),vuaAnh-TôngsaiLại-BộThượng-thưGiáo-Hoá,Lễ-BộLang-TrungVăn-CủquasứAn-namđểtuyênđọcchiếuvăntứcvị của Anh-Tông Hoàng-đế. Qua năm sau (1322), Thế-Tử Trần-Nhật-Khoángsaisứquadânglờibiểuhạvàlễ-vật.

NămđầuhiệuThái-Định(1324),saiLại-BộThượng-thưMã-Hiệp-Mưu,Lễ-BộLang-TrungDương-Tông-ThụyđisứAn-namtuyênlờichiếu.

NămChí-Thuận thứ 3 (1332), vuaVăn-Tông sai Lại-BộThượng-thư Sát-Chỉ-Ngỏa,Lễ-BộLang-TrungTriệu-Kỳ-HyđisứAn-nam,tuyênđọcchiếu-văn tức-vị củaVăn-TôngHoàng-đế.Qua năm sau (1333), vuaAn-nam làTrần-Nhật-Phụsaisứ-thầnđicốngvàdângbiểu-hạ.

NămNguyên-Thốngthứ3(1335),vuaThuận-đếsaisứlàLại-BộThượng-thưThiết-Trụ,Lễ-BộLang-TrungTrí-Hy-ThiệnsangsứAn-namtuyênđọclờichiếu-văntứcvịcủaKim-ThượngHoàng-đế.Quanămsau(1336),Trần-Nhật-Phụsaisứdângbiểumừngvàcốnglễ-vật.

TiềnTriềuPhụngSứ

(Sứ-ThầncácTriều-Đạitrước)

Hán-Sứ(CácSứ-ThầnnhàHán)

Lục-giả:

NgườinướcSở,dođịa-vịmôn-kháchtheoHán-Cao-Tổbình-địnhthiên-hạ.Đangthờiấy,Giảlàmbiện-sĩ,thườngđisứcácnướcchư-hầu.KhinhàHánmới thống-nhất Trung-Quốc, thì Triệu-Đà hùng cứ nước Nam-Việt. HánCao-TổkhiếnGiảđemchoTriệu-ĐàmộtcáiấnđểlàmvuanướcNam-Việt,Giảđến,Đàbúitóc,ngồichòhõmàtiếp.Giảnói:"túc-hạlàngườiTrung-Quốc,anhem,mồmãcủatiên-nhânđềuởChân-Định,naytúc-hạđổitính,bỏ lễnghĩa, tiếpkháchkhôngcó lễđộ,muốnlàmchủmộtmiếngđấtViệtnhonhỏ,màđịch thế vớiTrung-Quốc, sánh vai vớiThiên-Tử, ắt họa đếnmình;Thiên-Tửnghetúc-hạlàmvuaNam-Việt,khôngchịugiúpThiên-Tử,đánhdẹpkẻbạongược,cáctướngvănvõđềumuốnđemquânquadiệttúc-hạ,nhưngThiên-Tửnghĩ rằngnhànướcmớiyên,nhân-dânmệtnhọc,nênbỏquachưalàm,vàsaitôiđemấnphùquaphongtúc-hạlàmvuaNam-Việt;đánglẽtúc-hạrachỗđịađầuđónrước,trởmặtvềhướngBắcmàchịuxưnglàmtôimớiphải.NaylạilấynướcViệtmớixâydựngchưathành,màquậtcườngtạiđây,nếunhàHánngheđượcsẽđàomãtiên-nhâncủatúc-hạmàđốthết,giếtsạchtôn-tộc,rồisaimộtviêntướngđemmườivạnquânquađấtViệtgiếttúc-hạ,bắtphảihàngnhàHánnhưtrởbàntay".

Đànghexong,bènnhỗmdậy,ngồilạitử-tế,màxinlỗirằng:"tôiởtrongxứmọi-rợ, lâungàyquênhết lễ-nghĩa", rồigiữGiảở lạivàingàycùnguốngrượuvà tiễnđồhành-lý trịgiáđếnngànvàng,rútcuộcGiảphongĐàlàmNam-Việt-Vươngvà bảo xưng thần, tuân hành các điều địnhước của nhàHán.Giảvềtâulại,Cao-TổnhàHánrấtđẹplòng,phongGiảlàmchứcThái-Trungđại-phu.QuađờiCao-Hậu, vì triều-đình cấmNam-Việtmuađồ sắtcủaTrung-Quốc,Triệu-Đàbèntiếmhiệuxưngđế.Hán-Văn-ĐếlạisaiLục-GiảquatỏlờitráchĐà,Đàsợ,lạixưngthầnvàtriềucốngnhưlờichiếuchỉ.

Trang-Trợ:

LàngườiởđờiHiếu-VõnhàHán.TrongnămKiến-Nguyênthứ4(137trướcCông-nguyên), Mân-Việt đem quân qua đánh biên-giới Nam-Việt. Nam-Việt-VươnglàHồ(cháuTriệu-Đà)dângthơlênvuaHánrằng:"HaixứViệtđều làphiên-thuộc của triều-đình,khôngnên tựýdấybinh, công-kích lẫnnhau,nayĐông-Việttựýhuybinhxâm-phạmđấttôi, tôikhôngdámđánhlại,chỉchờlệnhcủaThiên-Tửđịnhđoạt".VuaHiếu-VõsaibọnVương-KhôixuấtquânquađánhMân-Việt,rồitrởvề.VualạisaiTrang-TrợdụvuaNam-ViệtlàHồ.HồcảmơnvuaHán,khiếnconlàAnh-Tểvàolàmcontin.

Chung-Quân:

Tên chữ làTử-Vân,mới 18 tuổi đã làmbác-sĩ, vuaHiếu-Võ thưởng thứcvăn-chươngcủay,cho làmchứcYết-Giả-Cấp-Sự-Trungrồi thăngcho làmquanGián-Nghịđại-phu.LúcđónướcNam-ViệthoàvớiTrung-quốc,vuaHiếu-VõsaisứquadụNam-Việt-Vươngvàochầu,vươngcáobệnhkhôngđi, Chung-Quân xin lãnhmột dảimão dài và hứa rằng sẽ trói Nam-Việt-Vương đem về triều-đình, Vũ-Đế khiến Quân đi du-thuyết, Nam-Việt-Vươngxintriềuđìnhchophépnội-thuộc,nhưngtướngNam-ViệtlàLự-Gia

phátbinhgiếtvuavàbọnChung-Quân.Lúcđó,Chung-Quânmới20 tuổi,nênngườiđương-thờigọilàChung-Đồng(nghĩalàđứaconníthọChung).

An-QuốcThiếu-Quí:

NgườiBá-Lăng,khitrướcThái-TửNam-ViệtlàAnh-TểquaTrường-Anlàmcontin,lấycongáihọCùởhuyệnHàm-Đàn,sinhconlàHưng,kịpkhiAnh-Tềnối ngôi vuaNam-Việt, bèndâng thưxin lậpCù-Thị làmVương-Hậu.Đến lúcAnh-Tề chết,Hưngnối ngôi, lậpmẹ làCù-Thị làmVương-Thái-Hậu.NhưngtrướckhiCù-ThịchưalấyAnh-Tề,đãtư-thôngvớiThiếu-Quí.NămNguyên-Đỉnh thứ 3 (114 trước Côngnguyên), vuaVõ-Đế sai Thiếu-QuýcùngChung-Quânquadụvuanhậptriều,Thiếu-QuýtớinướcViệt,lạitư-thông cùng Vương-Thái-Hậu. Dân Nam-Việt không phục tùng Vương-Thái-Hậu,Thái-Hậusợdânnổiloạn,muốngiếtTể-tướngLữ-Gia,GiađánhgiếtVương-Thái-HậuvàbọnThiếu-Quý.

Hàn-Thiên-Thu:

Người thờiHiếu-Võ-Đế.TướngNam-Việt làLữ-Gia làmphản,Võ-Đế saiTrang-Sâmđem2000ngườicùngđisứquaNam-Việt.Sâmnói:"nhưlấysựhòahảomàqua,thìnămbảyngườiđitheocũngđủ,nhưdùngvũ-lựcmàtới,thì số 2000 người cũng không lấy làm đủ", bèn từ chối không đi. Quốc-TướngcủaTề-BắchồitrướclàHàn-Thiên-Thutâuvớivuarằng:"NướcViệtlànướcnhỏ,lạiđượcVương-Thái-Hậunộiứng,chỉmộttênLữ-Gialàmhạithôi,xinđượchai trămngườidũngsĩđiqua,chắcchémđượcđầuLữ-Giađemvềbáotin".VuabènsaibọnThiên-Thuđem2000ngườiquanướcViệt.LúcquânThiên-ThuvàopháđượcmấyấpnhỏvàsắptiếntớiPhiên-Ngung,thìquânViệtđánhvàtiêudiệtbọnThiên-Thu.Võ-Đếnóirằng:"TuyThiên-Thukhônglậpđượccônggì,nhưngcũngđứngđầuxungphong",rồiphongchongườiconlàDiên-NiêntướcThành-An-Hầu.

Cù-Lạc:

EmbàThái-HậunướcNam-Việt.Võ-Đếsailàmphó-tướngchoHàn-Thiên-ThuđemquânquaViệt,bịLữ-Giađánhgiết,vuaphongchongườicon làQuảng-ĐứclàmLong-Hầu.

Tấn-Sứ(Sứ-ThầnđờinhàTấn)

Thạch-Sùng:

ĐờiVõ-ĐếnhàTấn(265-290), làmquanTán-Kỵ-Thị-Trung,đượcsai làmGiao-ChỉThái-Phỏng-Sứ.

Tống-Sứ(Sứ-ThầnđờinhàTống)

Cao-Bảo-Tự:

Năm Khai-Bữu thứ 8 của Tống Thái-Tổ (970), Thống-Soái Giao-Chỉ làĐinh-Liễn sai sứ-thần sang cống hiến,Thái-Tổ hạ chiếu phongLiễn quantước. Bảo-Tự đương làm chức Hồng-Lô-Khanh, thừa lệnh cùng Vương-Ngạn-PhùquaGiao-ChỉlàmchứcQuan-Cáo-Sứ.

Lư-Tập:

NămThái-BìnhHưng-Quốc thứ5 (980), củaTống-Thái-Tông,TậpđươnggiữchứcCung-Phụng-QuanđisứGiao-Chỉ.

Trương-Tông-Quyền:

Trong nămThái-BìnhHưng-Quốc thứ 5 (980), Lê-Hoàn, ngườiGiao-Chỉ,cướpngôicủavuanhàĐinh,Trương-Tông-QuyềnđươnglàmCung-Phụng-QuanđisứquaGiao-Chỉđểtuyênlờidụ.

Lý-Nhược-Chuyết:

Trong nămUng-Hy thứ 2 (985), nhân Lê-Hoàn vào cống, vua Thái-TôngchoHoànnhữngđồcờ,gươm,giáo,đểlàmGiao-ChỉQuận-vương.Nhược-Chuyết là chứcChủ-KháchLang-TrungTrực-Chiêu-Văn-Quán, cùngLý-GiáclàchứcLễ-ViệnBác-Sĩ,sunglàmchứcQuan-Cáo-SứquanướcViệt.

Nguỵ-Tường:

TrongnămĐoan-Củngnguyênniên(988),phongtướcchoLê-Hoàn(989),TườnglàmchứcNgu-BộViên-Ngoại-LangcùngLý-ĐộlàmchứcTrực-Sử-QuánsungchứcQuan-cáo-sứđiquaNam-Việt.

Tống-Cảo:

TrongnămThuần-Hóanguyênniên (990),Cảo làmTả-Chính-NgônTrực-Sử-Quán là Vương Thế-Tắc sung làm Quan-Cáo-Sứ qua nước Việt. BàiHành-LụccủaTống-Cảolượcthuậtrằng:

"Chúngtôiđisứvề,nhơnkểchuyệnlạitừngđiềukhoảnthuộcvềhình-thếnúi sông và sự-tích của Lê-Hoàn để trình lên: Cuối mùa thu năm ngoái,chúng tôi đến nơi địa-giới Giao-Chỉ thì có viên Đô-Chỉ-Huy-Sứ của Lê-HoànlàĐinh-Thừa-ChínhđemchínchiếcthuyềnvàbatrămlínhđếnchâuThái-Bìnhđóntiếp,docửabiểnrabiểnlớn,sóngtogiócả,vượtquanhữngcơnnguy-hiểm,nửa thángmới tớisôngBạch-Đằng, theo thuỷ-triềumàđi,nơinàomàtạmnghĩbanđêm,đềucóquántrạmcả, lầnđếnTrường-Châu

rồiđếnbản-quốc.Lê-Hoànsuấthếtcảbinhthuyềnvàchiếncụ,lấycớlàtậptrận.Từđó,đicảđêm,tớibờbiểnchỉcáchGiao-Chỉhơnmườidặm.Bỗngchốcquânlínhhộ-vệLê-Hoàntới,làmlễgiao-nghinh(nghĩalàratiếprướclong-trọng ở ngoại-ô).Hoàn dừng ngựa nghiêngmình, hỏi thăm sức-khỏacủaHoàng-đế, xong cùng chúng tôi đi ngựa về, thỉnh-thoảngmời ăn cautrầu,đâylàtheophong-tụchậuđãicủaxứấyvậy.Trongthành,khôngthấycư-dân,chỉcótrại lính,chỗphủ-thựcủaHoàncũngthấp-thỏihẹphòi, trêncửanhàcóđềhaichữ:"Minh-Đức".Hoànthọchiếukhônglạy,lấycớrằngnămgầnđâyramặttrậnđánhgiặcbịthươngnơichânvìténgựa.Quahômsau,dọnbànđãitiệctưngbừng,quânlínhchầuhầucó3000ngườiđềukhắcchữ"Thiên-tửquân"trêntrán.Cácđồbinh-khichỉcócung,nõ,gươmgiáo,tầmgỗ,...yếuớtkhôngdùnggìđược.Bọnquan thuộchễai thạoviệc, thìchọnvàoởthân-cận,aiphạmchútlỗigì,thìđánhđuổiđi,khihếtgiận,thìchokhôiphụcchứccũ.ChỗHoànởcómộtthápbằnggỗ,hìnhthứcvụngvềquê kịch, có một hôm, mời tôi cùng lên, nhìn tôi mà hỏi: "Ở triều đìnhTrung-Quốc,cóthápnhưthếnầykhông?".Xứấykhôngcókhílạnh,thángchạpcũngmặcáocánhvàdùngquạt.

Vương-Thế-Tắc:

Trong năm Thuần-Hoá thứ 4 (993), Tắc đương làm Độ-Chi-Phán-QuanQuốc Tử Bác-sĩ, cùng với Điện-Trung Ngự-Thư-Viên-Chi-Hậu là Lý-Cư-GiảnsunglàmAn-namQuan-Cáo-Sứ.

Lý-Kiến-Trung:

Trong đầu hiệu Chí-Đạo (995), nhân quân Giao-Chỉ xâm phạm biên giớiTrung-Quốc, vua Thái-Tông sai Quảng-Tây Chuyển-Vận-Sứ là Trần-Nghiêu-Tẩuđemtờchiếu-thưbanchoLê-HoànvàkhiếnHải-Khang-UýlàLý-Kiến-TrungđemtờchiếucùngđiquadụGiao-Chỉ.

Chương-Tần:

Chuyển-vận sứ tỉnh Quảng-Tây. Trong năm Thiên-Thánh thứ 6 (1028),Giao-Chỉ quận-vươngLý-Công-Uẩnmất,Nhân-Tông saiChương-Tần làmđiều-tế-sứquaGiao-Chỉ.

Lưu-Bính:

Trong niên-hiệu Cảnh-Định (1260-1264), làm quan Võ-Tiết-Lang-Đông-Nam đệ-thập nhị chánh tướngTịnh-hải trú-trát. Lúc ấy, vua An-nam nhàTrầnkhiến sứ cốnghiến, nênvuaLý-Tôngbannhững lễ-vậtđáp lễvàhạchiếudụkhenngợi,doQuảng-TâyKinh-Lược-Sứchuyểnđạt,nhânđókhiếnBínhđemtờchiếuquađểdụchỉ.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệTamChung

___________________________________________________

ChúThích:

1Khílamchướngrấtđộc,nhân-dânxứLĩnh-Namtìmphươngthuốccóbavị:vôihàulàvỏconhàudướibiểnnấuthànhvôi,quétvàolátrầurồinhậpvớimiếngcaumàănthì trừhếtkhíđộc,khỏisốtrét;khinàocókháchtớinhàthìđãiăncautrầu.Nếungườichủnhàhậutìnhhơnnữathìrótrượucay,mờithuốchút,đềulànhữngvịtrừkhíđộcvàgióđộc.

2Tiêu-Phương-NhaitứcTiêu-Thái-Đăng

ChínhThảoVậnHướngQuyểnĐệTứ

ChínhThảoVậnHướng

(Cáckhoảnchuyểnvậnquânlươngramặttrận)

Đời Hiến-Tông Hoàng-đế, năm Canh-Thân (1260), Thế-Tổ lên ngôi, bànluận việc đánh giặc Vân-Nam, để Thái-Soái là Ngột-Lương-Hiệp-Giải đikinh lược. Mùa đông năm Đinh-Tỵ (1257) khiến Thái-Soái xuất quân từđường Vân-Nam qua đến biên-giới An-nam, muốn ra châu Ung và châuQuế, họp đại binh tại châu Ngạc để đánh nhàTống.Tháng 12, đại quânđóngtạiNổ-Nguyên,vuaTrầnsaiquânlínhcởivoiranghênh-chiến.LúcấycóngườiconThái-SoáitênlàA-Truật,mới18tuổi,suấtlínhbắngiỏirabắnvoi,voikinhhoảngbỏchạy,quaylạichàđạpquânlính,khiếnchoquânnhàTrầntanrã.Đếnsángngàymai,vuaTrầncắtđứtcầuPhù-Lỗ,rồithiếttrậntạimộtbênbờsông.QuânNguyênmuốnlộiquasông,nhưngkhôngbiếtsâucạn,mớiđidọctheobờsôngmàbắntênlêntrời,tênrơicắmxuốngnướcmàkhôngnổilên,biếtlàchỗấycạn,bènsaikỵ-binhquasông,ngựanhảylênđất,đánhtanrãcánhquânAn-nam,tiếpđó,đạiquângiếthàngmuônngười,chémtôn-tửAn-namlàPhú-Lương-Hầu,vuaTrầnbènchịuhàng,rồiquan-quânluivề.

Mùaxuânnămsau,vuaTrầndângtờbiểuxinlàmtôivàcốnghiếnlễ-vật.

NămTrung-Thống thứ3 (1262),Thế-Tổ ra lờiChếphongchoTrần-Nhật-Cảnh làmAn-namquốcvương.TrongniênhiệuChí-nguyên (1264-1294),mấy lần Thế-Tổ cho mời vua Trần vào chầu mà vua Trần cứ thác bệnhkhôngđi,đếnnămĐinh-Sửu(1277),thìmất.

Thế-TửTrần-Nhật-Huyếnkếlập,Thế-Tổsaisứquamời,lạitháccớbịđau.ĐếnnămNhâm-NgọhiệuChí-Nguyên (1282),quanHữu-Thừa làToa-Đô,quan Tả-Thừa là Lưu-Thâm, quan Tham-Chính là A Lý, dụng binh tạiChiêm-Thành, triềuđình sai sứquadụnướcAn-namchomượnđườngvàgiúpquânlương,vuaTrầnkhôngchịu.QuamùađôngnămGiáp-Thân,hiệuChí-Nguyên(1284), lạisaiTrấn-Nam-VươngThoát-HoanvàBình-ChươngA-Lý-Hải-Nha,đembinhgiúptrậnởChiêm-Thành.Ngày21tháng12,ngàyGiáp-Tý, quân lính đình trú tại biên-giớiAn-nam, chia đườngđi:Vạn-HộLý-La-Hiệp-Đáp-Nhi,Chiêu-ThảoA-ThâmphíaTâydohuyệnKhâu-Ônmàtiến; Khiếp-tiết-Sát-Lược-Nhi, Vạn-Hộ Lý-Bang-Hiến phía đông do Cấp-Lãnhmàtiến;rồiđạibinhcủaTrấn-Nam-Vươngkếtiếptớisau.Quânđườngđông thìpháảiKhả-LợivàảiAnh-Nhi,bắtđượcgiánđiệp làbọnĐỗ-Vỹđemchém.Còntôn-trưởngnhàTrầnlàHưng-Đạo-VươngTrần-TuấnthìgiữảiNội-Bàng.Ngày27,ngàyCanh-Ngọ,đạiquân tớiđánhphá,HưngĐạo-Vương rút lui giữ châu Lượng-Giang, thua chạy, quân Nguyên bắt đượcthuyềnbèvàimươichiếc.Quânđường tâypháảiChi-Lăng, tứcLão-Thử-Quan.

NămẤt-Dậu,Chí-Nguyên(1285),mồngchín thánggiêngngàynhâm-ngọ,Thế-Tử(vuaTrần),tựlàmtướngđemmườivạnquânđánhmộttrậnlớnnơisông Bài-Than, nguyên-soái Ô-Mã-Nhi, Chiêu-ThảoNạp-Hải, Trấn-VũTống-Lâm-Đức,dùngnhữngthuyềnđãbắtđượcđểđánhpháquânnhàTrần.Ngày 13 Bính-Tuất, Thế-Tử giữ sông Lư-Giang lại tan rã bỏ chạy. Trấn-Nam-Vương qua sôngmở tiệc tại cungđìnhAn-nam, các tướng người thìhiến tù-binh, kẻ thì dâng đầu người đã chémđược.Ngày 21,Nhâm-Thìn,quânnhàNguyênphá ảiThiên-Hán, chémđược tướng làBảo-Nghĩa-Hầu,Thế-TửluigiữảiHải-Thị,làmcừtạiphíatâybờsông,đểchốnggiữ,quânnhàNguyêntừtrênvàdướibờsôngbắntênvào,khiếnchoquânlínhtanhết.Lúcđó, đại-vươngGiảo-Kỳ,Hữu-ThừaToa-Đô,Tã-Thừa.Đường-Cổ-Đái,Chính-Hắc-Đích,vânglờichiếuchỉ,doChiêm-Thànhkéoquântới,vàophủ

Bố-Chính, đánhmặt sau. Thế-Tử sai em làChiêu-Văn-VươngTrần-Duật-Hầu,Trịnh-Đình-ToảnchốngcựởNghệ-An,nhưngbị thua chạy.Thế-Tử,thếđãnguycấp,saiconngườianhlàChương-Hiến-HầuTrần-Kiệnnghênh-chiếntạiThanh-Hoá,dằngdailâungàyrồisứcyếu,lạikhôngcóquântiếp-viện,Chương-Hiến-HầubèncùngbọnLê-Tắckéoquânđầuhàng.

NgàyẤt-Tỵmồng2tháng2,Giảo-Kỳđemquânkỵ-binhlộiquasôngVệ-Bố,pháquânnhàTrần,giếtđượchaitướngĐinh-XavàNguyễn-Tất-Dũng.

NgàyĐinh-Tỵmồng3,Trấn-Nam-VươngđánhpháquânvuaTrầntạisôngĐại-Hoàng. Tôn-Tử là Văn-Nghĩa-Hầu Trần-Tú-Tuấn suất cả nhà ra đầuhàng.

NgàyKỷ-Dậumồng6,Giảo-KỳsuấtbọnChương-Hiến-Hầuđánhpháquâncủa người em Thế-Tử là Thái-Soái Trần-Khải tại bến đò Phú-Tân, chémngàn người, Thanh-Hoá và Nghệ-An đều đầu hàng. Vua Trần sợ, khiếnngườitronghọlàTrung-Hiến-HầuTrần-Dươngxinhoà.Lạisaikẻcận-thịlàĐào-Kiên đưa bà chúa em vua cho Trấn-Nam-Vương xin hoà giải. NhàNguyênkhiếnNgại-Thiên-Hộqua tuyên lời dụ nói: đãmuốnxin hoà, saokhôngthân-hànhtớimàbànluận.Thế-Tửkhôngnghe.

Ngày Nhâm-Ngọmồng 9 tháng 3, Giảo-Cơ và Đường-Cổ-Đái đem thuỷ-quânrabiểnvâyThế-TửởTam-Tri,gầnbắtđược,nhưngnhờbọnNguyễnCườngphòvuaTrầnthoátkhỏi.Quan-quânthuđượcvàngbạc,tơlụa,đànôngvàđànbàrấtnhiều.

Ngày15Mậu-Tý, emThế-Tử làChiêu-Quốc-VươngTrần-Ích-Tắc suất cảmôn thuộc nội-phụ. Toa-Đô lại vào Thanh-Hoá để khuyến dụ người quythuận.

Trongtháng4,mùahạ,An-namthừacơquântađềphòngchỉnhmãng,đánhlấylạiLa-Thành.

NgàyĐinh-Sửumồng5tháng5,Giảo-KỳcùngVạn-HộphụcbinhđánhvàocungđiệnvuaTrần,đánhtanrồi,đếnsôngLư-GianghộihọpvớiTrấn-Nam-Vương. Ngày sau, kéo quân về. Quân An-Nam đuổi theo tới sông Nam-Sách,quanHữu-ThừalàLý-Hằngđánhluiđược,chémtênnghĩa-dũng,quanhầucủaHưng-Đạo-Vương,làTrần-Thiệu.KhiấyToa-Đôngheđại-binhđãkéo về,mới từ Thanh-Hoá lui quân, dọc đường ngày đêm không nghỉ vàphải đánh cùng quân An-nam, bắt được mấy tướng là Trần Đà-Phạp vàNguyễn-Thạnh.ĐếnđấtBái-Khanh, tướngcủaToa-Đô làLễ-cước-Trươnglàmphản,suấtquânAn-namđánhvớiquânNguyên,Toa-Đônhảyngựarơixuốngnướcchếtđuối,quânlínhbịtanrã,duyÔ-Mã-NhivàVạn-HộLưu-Khuê,đithuyềnnhỏtrốnthoát,chỉTiểu-Lýđichiếcthuyềncô-đơnmàđánhtheosau,bịthuarồitựđâmhọng,Thế-Tửcảmtrung-nghĩacủay,saingườicứusốngvàđãiđằngtử-tế.

Mùa đông năm ấy, những người nội-phụ là bọn Trần-Ích-Tắc đi trạm tớiKinh-sưvàochầu.Trongtháng3nămBính-Tuất,hiệuChí-Nguyên,(1286),Thế-TổralờiChếphongchoTrần-Ích-TắclàmAn-namQuốc-vương,Trần-Tú-Tuấn làm Phụ-Nghĩa-Công, các quan đồng thời quy thuận, đều đượcchứctướccócấpbậc.

NămĐinh-Hợi, hiệu Chí-Nguyên (1287), triều đình lại dấy binh đưaAn-nam quốc-vương về nước. Hoàng-Thượng sai Bình-Chương Áo-Lỗ-XíchđemMông-CổvàHánquâncủabốntỉnhGiang-Hoài,Giang-Tây,Hồ-QuảngvàVân-Nam,động-binhcủaQuảng-Tây,lê-binhcủaHải-Namdođườngbểvận lương;bọn Vạn-Hộ Trương-Vằn-Hổ suất mười vạn quân, theo mệnh-lệnhcủaTrấn-Nam-Vương.Tháng9mùađôngkhởibinhtừchâuNgạc.

NgàyẤt-Dậu,28tháng10,đếnhuyệnLai-Tân,chiađườngtiếnquân:Tham-Chính Ô-Mã-Nhi cùng Phàn-Tiếp suất quân 18.000 người; bọn Ô-Vị,Trương-NgọcvàLưu-Khuê cầmquânvài bavạn, chiến thuyền500 chiếc,thuyềnchởđồ70chiếc,bắtđầutừKhâm-Châumàtiến.

Ngày11tháng11Mậu-Tuất,thuỷquântiếntrướcquacửasôngVạn-Ninh.Tướng An-nam là Nhân-Đức-Hầu Trần-Da phục binh tại Lãng-Sơn toanđánhđứtmặtsauquânta,quântadòbiết,tronglúcbanđêmvâynúiLãng-Sơn,sángngàysau,đánhđuổiđi,quânNamchếtđuốivài trămngười,bắtđược ghe thuyền vài mươi chiếc; Ô-Mã-Nhi thừa thắng tiến quân, khôngnghĩtớithuyềnlươngthựcởsau,khôngcóviệnbinh,khiếnchobaonhiêulươngthựcchìmsạch.

Ngày23Canh-Tuất, quân bộ tới đấtLộc-Châu, chia đường tiến tới,Hữu-ThừaTrình-Bằng,Tham-ChínhSách-La-Đáp-Nhi,docửaẢiChi-Lăng;đạiquâncủaTrấn-Nam-VươngdocửaảiKhả-Lợi,Hữu-ThừaA-Bát-Xíchlàmtiên phong, đồng thời tiến quân;Hữu-ThừaÁi-Lỗ cũng từ tỉnhVân-NamtiếnquânđếnchỗTam-đại-giang,cùngngườiemThế-TửlàTrần-Duậtgiao-chiến,bắtđượchaitướngHà-ÁnhvàLê-Thạch.

Ngày mồng 3 tháng 12, Kỷ-Vỵ, lục-quân mới tiến tới Tứ-Thập-Nguyên,Trấn-Nam-Vươngnhânvìbịmấtlương-thực,khiếnÔ-Mã-NhiđốcquânđicướplươnghướngcủaquânAn-nam.Hữu-ThừaTrình-Bằng,Tả-ThừaA-Lývà Lưu-Giang đắp thành gỗ ở trên hai núi Phổ-Lại và Chí-Linh để chứalương-thựcnuôiquânlính.

Ngày23Kỷ-Mão,Trấn-Nam-Vươnglạichiaquântiếncông,quânthuỷcủaPhàn-Tham-Chính đi theo Trấn-Nam-Vương tới Bắc-Giang, quânAn-namlấpcửasông,phụcbinhnơirừngláđánhđuổichạy,rồibinhthuyềnkéorasông Lư-Giang, quân Thế-Tử bị tan rã. Lúc đó, Tỉnh-Đô-SựHầu Sư-Đạt,

Vạn-Hộ-Hầu(khôngrõtên)vàTiên-Thiên-Hộ,gópnhữngquâncònsótlạiởcáccánh,chỉcó5.000người,cùngLê-TắctừhuyệnTư-Minh,tiếptụcđitới,ngày28,Giáp-ThânvàoảiNội-Bàng,đánhvớiquânNamsuốtcảngàyđêm,quântakiệtsứcbịthua;Hầu-Đô-Sựtửtrận;TắcthuộcđườnglốidẫnVạn-Hộ,Thiên-HộcùngconcủaAn-namquốc-vương làTrần-DụcvàbọnThiêm-SựNguyễn-Lãnh,Phủ-PhánLê-Ánđemkỵ-binhcònsótlạiliềuchếtmàđánh,thoátrakhỏicửaải.

Ngày 29, Ất-Dậu, Trấn-Nam-Vương qua Lư-Giang về hướng tây, A-Bát-XíchtheobờphươngĐôngđánhphácửaảiHàm-Tử.Thế-TửrútluigiữcửaảiHải-Thị,bịđại-binhđánhtan.

NgàyKỷ-Sửumồng 4 tháng giêng nămMậu-Tý hiệu Chí-Nguyên (1288)Trấn-Nam-Vương về đồn cũ, Ô-Mã-Nhi do đường biển ra rước, Trương-Văn-Hổđemthuyềnlươngthựctiếptụctiếnqua.

Ngày11,Bính-Tý,cùngquânNamđánh tạicửasôngĐa-Ngư,nhân thuỷ-triềuxuốngrồitan.Trương-Văn-HổgặpquânđịchtạicửasôngAn-Bang,bịchìmthuyềnmấtlương-thực,rồiđichiếcghenhỏ,chạyvềKhâm-Châu.Quatháng2,Thế-TửkhiếnanhhọlàHưng-Ninh-VươngTrần-tungnhiềulầntớixinđầuhàng,cóýlàmchoquântamệtmõirồibanđêmchoquâncảm-tửtớiquấyrốicácđồn,Trấn-Nam-Vươngtứcgiận,saiVạn-HộlàGiải-Chânđốtthành, những người chung quanh can ngăn lại. Thần-Nỗ-Tổng-Quản Giả-Nhược-Ngụ hiến kế rằng: "nên đemquân về, không nên ở lại giữ".Trấn-Nam-Vương cũngnói: "Xứđất nóngnực, ẩm-ướt, lương-phạn thiếu, quânlínhmệtmỏi",bènkéoquânvề.Cáctướngthuỷ-lộcáorằng:"Hailầnthuyềnvận-tảitớimàđềubịchìm,bâygiờkéoquânvề,khôngchibằngpháhuỷhếtthuyền bè, theo đường bộ là tiện hơn cả". Trấn-Nam-Vương muốn nghetheo,nhưngbọntuỳ-thuộccảnlại.

Ngày 3 tháng 3, Đinh-Hợi, Hữu-Thừa Trình-Băng, Thiêm-Tỉnh Đạt-Mộc,suấtquânkỵ-mãđón rướcquân thuỷ,qua chợĐông-Hồ,bị sôngngăn trởphảiđivềđườngcũ,nhưngcầu,cốngđềubịquânAn-namcắtđứtđểchờđánh quân ta. Trình-Hữu-Thừa hỏi những phụ-lão do quân ta bắt giữ, rồiđêmlạitheoconđườngkhácmàđi,theokịpđạiquânrakhỏicửaNội-Bàng.QuânNam lại phục binh đánh cắt đứtmặt sau quân ta,Vạn-HộĐáp-thứ-Xích, Lưu-Thế-Anh đánh đuổi đi, bắt được các tướng là Phạm-Trù vàNguyễn-Kỵđemchém.

Ngày7Tân-Mão,thuỷquântớiTrúc-Đông,quânAn-namtớiđánh,bịLưu-Khuêđánh lui,bắtđược20chiếc thuyền,Ô-Mã-Nhikhôngđiđườngbiểnvề, trái lại, do sông Bạch-Đằngmà di, gặp quân địch, Ô-Mã-Nhi tự lãnhquân lính tải lương thực nghênh-chiến, Phàn-Tham-Chính, Hoạch-Phongứng tiếp,vừa thuỷ triềuxuống,quânbịhãm.Trấn-Nam-VươngnghequânAn-namđàohầmsỉangựamàgiữảiNữ-Nhi,bènkhiếnquanchâuTư-MinhlàHoàng-Kiên,dẫnđiđườngkhác,thẳngtớiLộc-Xuyên,toànquânđượcvề.

NămCanh-DầnhiệuChí-Nguyên(1290)Thế-Tửmất,conlàTrần-Nhật-Tốnkếlập.QuanămQuý-TỵhiệuChí-Nguyên(1293)saisứ-thầnlàĐào-Tử-Kỳtớidânglễcốnghiến,Hoàng-Thượnglấycớquavờinhiềulầnmàkhôngđếnchầu, bèn giữTử-Kỳở đấtGiang-Lăng, lậpAn-namHành-Tỉnh, sai Lưu-Quốc-Kiệtcùngchư-hầuVương-Nhĩ-Cát-Đạt,v.v...kéoquânquađánh,doĐại-Vương Ích-Cát-Lý-Đãi tổng quản việc chinh phạt.Mùa đông năm ấy,trúbinhtạiTịnh-Giang,chờmùathusangnămtiếnphạt.

Tháng giêng mùa xuân năm Giáp-Ngọ, Chí-Nguyên (1294), vua Thế-Tổbăng,Thành-TôngHoàng-đếlênngôi,xuốngchiếubãibinh,thatộiAn-namvàthảsứ-thầnlàĐào-Tử-Kỳvềnước.VuaTrần-Nhật-Tôndângtờbiểuchúcmừng,saisứquatạtội,xinvĩnh-viễnlàmchưhầuvàchiếulệthườngnămcốnghiến.

TiềnTriềuChínhThảo

(SựChinh-phạtcủacácTriều-đạitrước)

Nămthứ33đờivuaThuỷ-Hoàng(214trướccông-nguyên)nhàTầnralệnhcácquậnấp,bắtbọndântrốntránh,nhữngkẻđiởgởirể,nhữngkẻbuônbánởtronghạtđềuphảiđilính,lạisaiquanUýlàĐồ-Thưđemquânlâu-thuyền,saiquanGiám tênLộcđàosôngchở lương-thực,quânTầnđi sâuvàođấtViệt,xâmchiếmđấtLục-Lương,đặt làmcácquậnQuế-Lâm,Nam-HảivàTượng-Quậnđểđày50vạnngườiđilàmlínhthúởNgũ-Lĩnh.ĐếncuốinhàTần,quanUýquậnNam-HảilàTriệu-Đàđánhlấycảbaquận,rồitựlậplàmvua.Cao-TổnhàHánnhândịpphongTriệu-ĐàlàmNam-Việt-Vương.

ĐếnđờibàCao-HậucấmNam-ViệtkhôngđượcmuacácđồsắtcủaTrung-Quốc, Đà tức giận tiếm ngôi, tự xưng đế, phát quân đánh biên-giới quậnTrường-Sa,Triều-đìnhnhàHánsaitướng-quânLong-Lự-Hầuđánhlại,vừatrời nắng, khí ẩm thấp, nên quân lính mệt nhọc không qua được Ngũ-Lĩnh.Quahơnmộtnăm,Cao-Hậubăng,tứcthìTriều-đìnhchobãibinh.

NămKiến-Nguyên thứ 4 củaHiếu-Vũ-Đế (127), nướcMân-Việt dấy binhđánhNam-Việt, vuaViệt tên làHồ (cháuTriệu-Đà), giữ theo lời hứa vớiThiên-TửnhàHán,khôngdámtựtiệnphátbinhđánhtrả,chỉdângthưlênTriều-đình, vuaHán liền khiếnVương-Khôi và Hàn-An-Quốc đánhMân-Việt.HồcảmđứcnhàHán,saiconlàAnh-Tềvàohầuvua.Anh-Tềmất,conlàHưngkếlập.TướngViệtlàLữ-Gialàmphản,Vũ-ĐếsaiHàn-Thiên-Thuđem2.000ngườitớiđấtViệt,Gianổilênđánhgiếtvuacùngsứ-giảnhàHán(LàThiên-Thu)rồilậpKiến-Đứclàmvua.

NămNguyên-Đỉnhthứ5(112),HánVũ-ĐếkhiếnVệ-UýLộ-Bác-Đứclàm

Phục-batướng-quân,kéoquânraquậnQuế-DươngrồixuốngsôngHoàng-Thuỷ;Chủ-tướcĐô-UýDương-BộclàmLầu-thuyềntướng-quânkéoquânraDự-Chương, xuống Hoàng-Phố; người Việt là Qui-Nghĩa-Hầu làm Qua-Thuyền- Hạ-Lại tướng-quân kéo quân ra Linh-Lăng, rồi xuống sông Ly-ThuỷtớiquậnThương-Ngô.LạisaingườiViệt làTrì-Nghĩa-Hầuđembọnphạm-nhânquậnBa-ThụcvàphátquânlínhởDạ-langkéoxuốngngảsôngTường-Kha,tấtcảlà100.000quânchiađườngmàtiếntới.

Qua năm Nguyên-Đỉnh thứ 6 (111), đạo quân tinh-nhuệ của Lầu-thuyềntướng-quân,đầu tiênhãmđượcTầm-Giáp,đánhpháThạch-môn,bắtđượcthuyềnchởlúacủanướcViệt,rồichờquâncủaBác-ĐứckéotớicùngđiđếnthànhPhiên-Ngung.BọnLữ-Giagiữthành,quânnhàHánđánhbạiGiarồiphónglửađốtthành.ĐếntốiPhục-balàmdinh,mờicácngườiđầuhàngbanấnthọ, lạikhiếnhọrủnhautớiquythuận.Rạngsángmai, thìngười trongthành đều ra đầu hàng. Trong ban đêm, bọn Lữ-Gia đã trốn về ngả biển,Phục-BabènkhiếntướngđuổitheobắtGia.QuâncủaQua-Thuyền-Hạ-Lạitướng-quânvàquânDạ-LangchưaxuốngkịpthìnướcNam-Việtđãdẹpyên,bènchiaralàmchínquận.Giao-Châu-Kýchéprằng:"LúcấyđấtViệtmuốntựtoàn,cóbangườiLạc-hầudắttrâu,dângmộtngànchungrượu,cầmcảsổsáchhộ-tịchcủabaquậnGiao-Chỉ,Cửu-ChânvàNhật-NamrađónPhục-Bamàđầuhàng.Lộ-Bác-ĐứcchobangườiấylàmThái-ThúbaquậnnóitrênvàđểLạc-VươngcùngLạc-Tướngcứtrịdânnhưcũ.

NămKiến-Võ thứ16củaHánQuang-Vũ-Đế(saucôngnguyên40),ngườiđàn bàGiao-Chỉ là Trưng-Trắc làm phản, quận Cửu-Chân và quậnNhật-Namđềuhưởngứngtheo,đánhcácquận,ấp,cướpđược60thành,rồitựlậplàmvua.Quang-Vũ-ĐếbènhạchiếucácquậnTrường-SavàHợp-Phốchuẩnbị thuyềnbè,sửacầu,đường,mởrộngkhehỏi, tích trữ lươngthực, rồicửMã-ViệnlàmPhục-Batướngquân,Phò-Lạc-HầuLưu-LonglàmPhó,Đoàn-ChígiữchứcLầu-Thuyềntướng-quân,dothuỷlụchaiđườngcùngtiếnđánh

Giao-Chỉ.Mã-Việndođườngduyên-hải tiếnquân,gặpnúi thì làmđường,trải hơn 1.000 dặm, kéo quân tới Lãng-Bạc đánh nhau và đại phá quânTrưng-Trắc,rồiđuổitheotớiđấtKim-Khê.

ĐếnnămKiến-Võthứ19(43),Mã-ViệnchémyêutặclàTrưng-Nhị(NhịlàemgáicủaTrưng-Trắc)vàđánhluôncảdưđảng,bọnĐô-Lương,đếnhuyệnCư-Phong,bọnnầychịuđầuhàng,đấtLĩnhNamđềuđượcbình-định.ViệncùngngườiViệtthânminhchế-độcũđểtiệnviệccai-trị,từđóLạc-Việtphảituânyquy-chếcủaMã-tướng-quân.

NămKiến-Võthứ20(44),Mã-ViệnkéoquânvềKinh-sư.BảyquậnởGiao-Chỉ, khi đi cống-hiến, đều phải do đường biển lên huyệnĐông-dã (thuộchuyệnHầu-QuanPhước-Châu)màdâng lễ vật.Trong hiệuHoàng-Võ củanhàNgô (222-228),Tôn-Quyền saiTrần-Thì qua thaySĩ-Nhiếp làmThái-ThúquậnGiao-Chỉ.ConSĩ-Nhiếp làmSĩ-Huykhôngvângmệnh, cửbinhgiữcửabiển.NămKiến-Hưngnguyên-niên(252)vuanhàNgôdùngLữ-ĐạilàmThứ-sửquậnGiao-ChỉđểcùngTiết-Tôngđốcquân3.000vượtbiểnquađánhmiềnNam.CókẻnóivớiĐạirằng:"Huycậycóơntrướccủaôngchađểlại,nhândântrongmộtcỏiGiao-Châuủnghộ,chưadễđánhđược".Đạinói: "Huy cậy thế ở xa, thường để lòng phản nghịch; không ngờ quân tabỗngtới,nhânychưachuẩnbị,đánhthình-lình,thìnhấtđịnhphảiđược,nếuđể trễnải,không tiếnquânbâygiờ, thì sẽđểhọgiữgìnbềnchặt;mandimấyquậnđềuhưởngtheo,thìdầucótríkhônđếnbậcnào,cũngkhônglàmgìhơnđược".Nóixong,bènquaquậnHợp-Phố,cùngvớiviênquậnthúlàĐái-Lươngđềutiến.ĐạidùngemSĩ-NhiếplàSĩ-Phụlàmvaisư-hữutùng-sự,đểquathuyết,Huysuấtcảsáuanhemrahàng,ĐạichémhếtvàđemđầuvềMạt-Lăng.QuânnhàNgôtiến tớiCửu-Chân,chémbắtmuônngười, lạikhiếnquantùngsựtuyênbốđứchoátạiPhù-NamvàLâm-Ấp.Bởivậycácnướcđềutớicống-hiếnphương-vật.

NămVĩnh-Anthứ5củanhàNgô(262),quanlạitrongquậnGiao-ChỉlàLữ-HưnggiếtThái-ThúGiao-ChỉlàTôn-Tư,rồiđemđấtquậnấyphụtheonhàTấn.

Vua Võ-Đế nhà Tấn dùng Dương-Tắc làm Thái-Thú quận Giao-Chỉ, Tắcđánh đuổi chém cảĐôĐốc là Tu-Tắc và bọn quanThứ-Sử là Lưu-Tuấn.NămđầuhiệuKiến-Hoành(269)VuaNgôlàTôn-HạosaiGiám-QuânNgu-Tỹ, Uy-Nam tướng quân Tiết-Hủ, Thương-Ngô thái-thú Đào-Hoàng dođườngbộđitới,saiGiám-QuânLý-Miễn,Đốc-quânTừ-TồndođườngbiểnKiến-An đi tới, hợp tại quậnHợp-Phố để qua đánhGiao-Chỉ.Năm thứ 3(271),Hoàng theo đườngbiển đến thình-lình, đi thẳng tớiGiao-Chỉ, đánhhãmđượcthành,giếtcảmấytướngdonhàTấnđặtra.

NămNguyên-Gia thứ 23 (446), củaTống-Văn-Đế, vuaLâm-Ấp là Phạm-Dương-Mạilàmphản,quanThứ-SửGiao-ChâulàĐàn-Hoà-Chicùngtướngquân Tông-Xác đem quân tới đánh thànhKhu-Túc, Dương-Mại chạy quaTượng-Phố,cửquânlínhcởivoirachốngcự.Tông-Xácnghĩrằnggiốngsư-tửoaiphụccảtrămloài,bènchếrahìnhsư-tửgiả,đểchođốitrậnvớivoi,quảnhiênvoikinhhải,chạybậy,quângiặcrốiloạntanrã,quânnhàTốngbènkhắc-phụcLâm-Ấpvàthuhoạchđượcnhữngđồquíbáu.

TrongthờiLương-Võ-Đế(502-549),ngườiGiao-ChỉLý-Bônlàmphản,vuaVõ-Đế ra lời chiếu choThứ-sửDương-PhiếuvàTư-MãTrần-Bá-Tiênquađánh,quânchúngcủaLý-Bônđóngđồn tại hồĐiển-Triệt, cácquân-sĩ sợ,néptạicửahồ,khôngdámtiến;Bá-Tiênnóirằng:"quântaxuấttrậnđãlâu,mà không có viện binh, nhưng đã vào giữa ruột người ta rồi, thì nên quảquyếtchungsứcmàđánh",nhưngquânlínhkhôngứngtheo.Đêmấy,nướcsôngdẫy lênbấtngờ, trànvào tronghồ,Bá-Tiênđembinh sở thuộc, theodòngnướctiếntrước,rồicácquânđềugiụctrốngxuấttrận,quânLý-Bôntanvỡbỏchạy,TiênđuổitheotớiđộngKhuất-Liêu,chémđượcBôn,đemđầu

vềKiến-Nghiệp.AnhcủaBôn làThiên-Bữu thu-tập tàn-quânđếnvâyÁi-Châu,nhưngcũngbịdẹpyên.

NămKhai-Hoàngthứ10củanhàTuỳ(590),Lý-Xuân,ngườiGiao-Chỉ,làmphản,Tuỳ-Văn-ĐếralờichiếuchoDương-Tốđánhdẹpyên.

NămNhân-Thọthứ2(602),Lý-Phật-Tửlàmloạn,chiếmthànhcũcủaViệt-Vương.NgườiconcủaanhlàĐại-QuyềnchiếmthànhLong-Biên;còntướnglàLý-Phổ-Đỉnh chiếmcứ thànhÔ-Diên.Dương-Tố tâu lên rằng: "Thứ-SửQua-ChâulàLưu-Phươngcómưu-lượclàmtướng",nênVăn-ĐếkhiếnLưu-PhươnglàmchứcGiao-Châu-Đạo-HànhQuân-Tổng-Quản,lạidùngĐộ-ChiThị-LanglàKỉnh-Đức-LượnglàmchứcTrưởng-Sử,thống-lãnh27dinhmàtiếntới.Phươngquân-lệnhrấtnghiêm,hễaiphạmphápthìchémngay.Tuynhiên, tính rất nhân-ái, hễ quân lính có đau ốm, thì thân-hành đến an-ủi,điều-trị,chonênquânlínhcảmmến.KhiquânTuỳkéotớinúiĐô-Longthìgặp giặc, Phương sai bọnVương-Vinh,Tống-Toản đánh tan, Phật-TửđầuhàngrồibịđemvềKinh-Sư,cáctaykiệt-hiệtđềubịchémgiết.ĐếncuốiđờiVăn-Đế,cóngườinóinướcLâm-Ấpcónhiềucủabáu,nhưnglâuđờikhôngđếnchầu.VừalúcLưu-PhươngmớidẹpyênGiao-Châu,trongsơ-niênĐại-Nghiệp(605-606),Dạng-ĐếchoPhươnglàmHoan-Châu-Đạo-HànhQuân-Tổng-Quảncùngđại-tướng-quânTrương-TốndùngThượng-thưHữu-ThừalàLý-CươnglàmchứcHành-QuânTư-MãđiđườngthuỷtớiquậnBắcCảnh.Quatháng4,quânnhàTuỳđếnđánhLâm-Ấp,vuanướcấylàPhạm-Chísaiquânđónggiữnơihiểmyếu,Phươngđánhđuổiđi,quânquasôngĐồ-Lê,quânLâm-Ấpcỡivoiđếncảbốnmặt,Phươngkhiếnquânđàonhiềuhầmhốnhỏ,lấycỏráclấptrênmặt,cùngquânđịchgiao-chiến,rồigiảthuathốilui,quânLâm-Ấpđuổitheo,voixôngtới,bịsỉaxuốnghầm,quèchân,Phươngsai línhbắncungnỏvàovoi,voibèntrởlạichàđạpquân-sĩLâm-Ấpgiữamặttrận,nhândịp,Phươngdùngquânlínhtinh-nhuệđánhtiếp,quânLâm-Ấpđạibại,bịbắtchémkểhàngvạncáiđầu.KhiquânTuỳquasôngĐại-

Duyên,thìgiặcởnơihiểmyếucũngbịđánhđuổiđi;quakhỏichỗđồng-trụcủaMã-Viện,trởvềNamcònphảiđiđếntámngàynữamớitớiquốc-đôcủaLâm-Ấp.Phạm-Chí(vuaLâm-Ấp)bỏthànhchạyvềngảbiển,quânTuỳbènthuhoạch12miếuchủbằngvàng(vìnướcLâm-Ấptruyềnđến18đờivua),đốtphácung-thấtvàghi rõcôngvàobiađá, rồivề.Quânđiđánhcácmặttrậnkểtrên,mườiphầnchếthếtbốn,nămphần,kểcảPhươngcũngbịbệnhmàchếtdọcđường.

Năm Thuỳ-Cũng thứ 3 (687) của Võ-Hậu nhà Đường, Đinh-Kiến, ngườiGiao-Châulàmphản,giếtquanđô-hộchâuấylàLưu-Diên-Hựu.Quế-ChâuTư-MãlàTào-Tịnhđánhdẹpyên.

Sơ-niênhiệuKhai-Nguyên (713-714), củaHuyền-Tông,Soái-trưởngGiao-ChâulàMai-Thúc-Loanlàmphản,hiệuxưnglàHắc-Đế,ngoàithìkếtgiaovớiquâncủaLâm-ẤpvàChân-Lạp,tậphọpđược30vạnquânsĩ,chiếmcứnước An-nam. Vua Huyền-Tông ra lời chiếu sai quan Tả-Giam-Môn Vệ-tướng-quân là Dương-Tư-Miễn và quan đô-hộ là Nguyên-sở-Khách quađánh,cứnoitheoconđườngcũcủaMã-ViệnđitớipháquâncủaLoan,thâunhữngxácchếtđắpthànhgòlớn,rồikéovề.

TronghiệuĐại-Trung (847-859), củaTuyên-Tông, quanđô-hộLý-Trác làngườithambạo,dântìnhoánthánbènkếtthânvớimọiNam-ChiếutớiđánhhãmphủAn-nam,giặcgiả liên tiếpmấynămkhôngnghỉ.Đếnnăm thứ3hiệuHàm-Thông(862),(củaÝ-Tông),rợNam-Chiếulạicông-hãmAn-nam,bèn dùng Thái-Tập thayVương-Khoan làm chứcKinh-Lược-Sứ, phát cácđạo-binhởcáchuyệnchâuHứa,Hoạt,Từ,Biện,Kinh,Tương,ĐàmvàNgạcđếnđánhNam-Chiếu.ĐichưatớiGiao-Chỉ,thìThái-Tậpbịvây,chỉcốthủPhủ-thành,quântiếp-việnlạikhôngcó,nêntanvỡ,Tậpphảichếtđuối.Lúcấy,cácđạobinhtớiđóngđồnởđấtLĩnh-Nam,tiếp-tếlươnghướngrấtkhókhăn,vấtvả.Bởivậy,Ý-TônghạchiếucácquâncủaHồ-NamvàGiang-Tây

điđườngthuỷvậntải lươngthựctiếp-tếchobinh-sĩởcácdinh.Trần-Bàn-Thạch dâng thơ lên vua xin làm thuyền lớn chở được ngàn hộc lương từPhúc-KiếnchởgạođiđườngbiểnthìmộtthángđếnQuảng-Châu,nhưvậyquânthựcmớiđủ.Vuaytheo,rồichoCao-Biềnlãnhchứcđô-hộ,quathu-phụcnướcAn-nam.Nămthứ5,(864)mớitiếnbinh,chémbọnKhanh-Đạo-Suý, Chu-Đạo-Cổ, đồ đảng hơn vạn người, phá rợ Nam-Chiếu tại huyệnNam-Định,chémTrương-Thuyên,ngườiđếnđầuhàngđếnvạnngười, lạicổ-võtướngsĩđiđánhthànhluỷ,giếtđượctêntướngmọilàĐoàn-Tù-Thiênvàchémbọnnóvàivạnngười,nướcAn-nam trở lạiyênổn.Biền thấy từquậnNam-HảiđếnquậnGiao-Châu,cóđáẩndướinước,thuyềntothườnghaychìm,bèntâuvớivuaxinphátanđáấy.Từđó,nhân-dânởhaixứGiao,Quảng,đighethuyềntrênđườngbểđượcbìnhyên.

Đời Hậu-Lương, Lưu-Nghiễm1của nước Nam-Hán tiếm hiệu vua ở đấtQuảng-Châu.NhâncóKhúc-HạochiếmcứđấtGiao-Châu,NghiễmsaiLý-Khắc-Chính và Lý-Tri-Thuận cử binh đánh Giao-Châu, bắt con Hạo làThừa-Mỹ,rồiđểLý-Khắc-Chínhởlạigiữthành.Gia-tướngcủaKhúc-HạolàDương-Đình-Nghệ đánh lấy được An-nam, lại bị Kiều-Công-Tiện giết vàthaythế.TướngcũcủaĐình-NghệlàNgô-QuyềnđembinhvâyCông-Tiện.TiệnsứcyếubịthuamớicầucứuvớiLưu-Nghiêm,Nghiêmphongconmìnhlà Vạn-Vương Hoằng-Tháo làm Giao-Vương đem quân cứu Tiện. Sùng-Văn-Sứ là Tiêu Ích can ngăn, Nghiêm không nghe. Khi Hoằng-Tháo tớiGiao-Châu,Ngô-Quyền đã giết Công-Tiện, rồi đem quân đón đánh Tháo.Trướcđó,Ngô-Quyềnđãchocắmnọcvótnhọnvàbọcsắtởcửabiểnrồi,khiến người đem thuyền nhẹ, chờ khi nước thuỷ triều dâng lên thì khiêu-chiến, giả thua, chạy trốn. Hoằng-Tháo đuổi theo, một lát sau, thuỷ triềuxuống,cácchiến-thuyềncủaTháobịmắcnọc,khôngtrởvềđược,khiếnchoquânbịtanrãvàchếtđuối.Khiấy,Nghiêmtớiđồntrúởcửabiểnđểcứu-trợ,nhưngnghenóiTháobịthấttrận,bèntrởvề.

NămThái-BìnhHưng-Quốcthứ5(980)củaTống-Thái-Tông,Đinh-LiễnởGiao-Châumất,emlàTriềnkếlập,bịđại-tướnglàLê-Hoàncướpngôi.VuaThái-Tônggiận,cửbinhquađánh,dùngLan-ChâuĐoàn-Luyện-SứlàTôn-Toàn-Hưng,Bát-Tắc-SứlàThích-Hậu,Tã-Giám-Môn-Vệđại-tướng-quânlàThôi-LượnglàmchứcLục-lộ-Binh-Mã-Tổng-Quản,từđườngUng-Châutiếnquân;Ninh-ChâuThứ-SửlàLưu-Trừng,Án-Bí-Khố-SứlàGiả-Thực,Cung-Phụng-Quan-Các-Môn-Chi-HậulàVương-SoạnlàmchứcThuỷ-QuânBinh-MãTổng-QuảndođườngQuảng-Châutiếnquân.LạidùngNgọ-Xương-Duệlàm chứcTri-Giao-Châu-Hành-DoanhThông-Tục.BọnToàn-Hưng từ giả;Thái-Tônglạihạchiếuchodẫntiến,khiếnLương-Quýnhthiết tiệcởvườnNgọc-Tânđểtốngtiễn.

Mùathunămấy,(nămthứ5),cácquânkhởihành,đếntháng12pháđượchơnvạnquânGiao-Chỉ.Quanămsau(981),vàomùahạ, lạiởsôngBạch-Đằngchémgầnngànngười,bắtđượcthuyền200chiếc,trúquântạiBa-Bộ.Chuyển-vận-sứ làHầu-Nhân-Bữu cùng đạo tiền-quân tiến sâu vào, bị thấtbạiluôn.BọnToàn-HưngdođườngthủyvàđườngbộtớilàngĐa-La,khônggặpNhân-Bữu,bèntrởvềBa-Bộ.Lê-Hoàngiảđầuhàngđểdụđịch,Nhân-Bữubèntrúngkếmàbịhại.Giang-NamChuyển-Vận-SứHứa-Trọng-Tuyênđượctin,mớisaingười tâu lên,Thái-Tônghạchiếurútquânvềvàsaisứ-thầngiết cảbọnLưu-Trừng,Giả-ThựcvàVương-Soạn,nhưngTrừngmắcbịnhmàchết,cònbọnThựcvàSoạnbịxử-tửtạichâuUng.Quamùađôngnămsau(982),Tôn-Toàn-Hưngcũngbịxử-tử;Trần-Khâm-TộvàThích-Hậuđều bị tội, vì cuộc dụng binh đánh đấtGiao-Châu sai kỷ-luật đến nỗi bạitrận.

TrongthờiTống-Thần-Tông(1068-1085),Vương-An-ThạchlàmTể-Tướng,muốnlậpcôngtạibiên-thuỳ,nêndùngThẩm-KhởilàmchứcTrí-Quế-Châu,cốýđánhlấyđấtAn-nam,rồikiểm-điểm,tụtậpnhữngquânmán-mọicủacáckheđộng,lạicấmGiao-Chỉthôngthươngvớichâuhuyện,vìvậyGiao-

Chỉtứcgiận,haichuyếnlậpmưuvàoquấyrốibiên-giớiTrung-Quốc.

NămHy-Ninhthứ8(1075),vuaGiao-ChỉlàLý-Càn-Đức(tứclàLý-Nhân-Tông)dấybinhđánhhãmbaquậnKhâm-Châu,Liêm-ChâuvàUng-Châu.Thần-TôngdùngTriệu-TiếtlàmchứcAn-namChiêu-Thảo-Sứ,caiquảnchínvị tướng-quân, rồi lại dùng Quách-Quỳ làm Tuyên-Vũ-Sứ, Tiết làm Phó,QuỳđếnTrường-Sa,đốcsuấtcácđạoquântiếnbinhkhôiphụcUng-Châu;lại saicác tướngđánh lấychâuVĩnh-An,huyệnTán-Bảng;khêđộngchâutướnglàHoàng-Kim-Bồ,Linh(?)đầuhàng.Đào-BậttụtậpquânlínhởđộngHữu-Giang họp với Quách-Quỳ đóng tại Tư-Minh. Nhân khiến Yên-ĐạtđánhchâuQuảng-Nguyên,Quan-Sát-SựởđólàLưu-Ứng-Kỳphảiđầuhàng.QuânnhàTốngkéovềtrútạisôngPhú-Lương,nhưngbịchiến-thuyềncủaGiao-Chỉ đến 300 chiếc đậu tại bờ sông,muốn tới không được, Quỳ bànmưurằng:"phépdụngbinhlàlừachongườitađến,chứkhôngđểchongườitalừamìnhđến,bâygiờtagiảlàmtrốngtrải,thìnóắttớiđánh".Quảnhiênquânđịchtớiđánh,bịbạitrậnkhálớn,quânnhàTốngbắtđượcHồng-ChânThái-Tửvàđại-tướngNguyễn-Càn,v.v...Lý-Càn-Đứcyếuthếbèndângbiểuxin hàng, và trả lại đất đai đã cướp cho nhàTống.Khi trướcVương-An-ThạchcùngNgô-Sungở trướcmặtTống-Thần-TôngcảivềviệcGiao-Chỉ,An-ThạchcholàlấyđượcGiao-Chỉ.Sungthìnói:"lấyđượccũngvôích".Đến lúcLý-Càn-Đứcdângbiểuxinhàng, thìThần-Tông thuậnchovàchokéoquânvề.Vuabảorằng:"Triệu-Tiếtcócông,cònQuách-Quỳdunggiặc,nên giáng Quỳ xuống chức Tả-Vệ-Tướng-Quân và an-trí ở Tây-kinh, vàthăng Tiết lên chứcHữu-Chính-Ngônở tại Long-Đồ-Các và giữ chức Trí-Quế-Châu.Bành-Bách-XuyênởhuyệnMy-Sơn,biênchépchuyệnGiao-Chỉ,trướcthìnóiTiếtcócôngcaovàQuỳcótộitrểnảiquân-sự,saulạinóiQuỳcócôngvàTiếtthìkhôngcó,hailờinóitrên,hãytạmghichéplại.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệTứChung

___________________________________________________

ChúThích:

1Nguyên-vănchuarằng:"âmlàNghiêm,têncũlàThế".

ĐạiNguyênDanhThầnVãngPhụcThơVấnQuyểnĐệNgũ

ĐạiNguyênDanhThầnVãngPhụcThơVấn

(NhữngbứcthưcủacácdanhthầnnhàĐạiNguyệngởiquanướcAn-Nam)

Năm Chí-Nguyên thứ 19 (1282), Sài-Trang-Khanh làm chức An-namTuyên-Uỷ-Sứ-TyĐô-Nguyên-Soái, gửi thư cho Chấp-Sự của Thế-TửAn-namnhưsau:

"Bảntyvânglờithánh-chỉtớiquýquốccôngcán,cốt-yếuđểtrấn-ngựbiên-cảnhvàan-ủychonhân-dânđượcyênvuinhưtrongmộtnhà,ngoàirakhôngcóý-địnhnàokhác.Mộtsốquân-sĩđitheo,làhạngngườichầuchựchaibên,chứkhôngphảiquânlínhđichinh-phạthoặcchiến-đấuvớiaicả.Tôisợquý-quốckhôngrõthánh-âncủaHoàng-đếvàý-địnhcủachúngtôi,rồisinhrasựnghingờ losợchăng,chonênngày tôimớiđếnTịnh-Giang, trướchết saiLê-Trung-Tán sang bày tỏ mỹ-ý của Triều-đình vốn khoan-hồng thươngnướcAn-nam;cònsựbàybốxengựaquânlươngvànhân-phu,cứtheolệthìquốcvươngphảichorabiên-giớiđóntiếp.Bảntyngày16tháng3đãtớiđấtThị-Bìnhxuốngngựa,đếnngày20là tớiđủ.NaycóLê-Văn-Tuýđemthơlạinóimuốnhoảnviệcthương-lượngmàkhôngnóirõngàynàonghênhtiếpđại-quân, làmnhư thế, là trongcònchất chứa sựhoài-nghi, chưahết lòngthành-thực.Vảlại,trướcđâytôiphụng-sứquaAn-nam,hácónóidối,xemsựthànhthựccủakỳtrước,thìsuyraviệcngàynaycũngkhôngcóđiềugìgiả-dối.ĐếnnhưThế-Tửvànhân-dânAn-nam,đốivớisứ-vụnầycólợihaykhông,saukhiphụnglờichiếuchỉsẽtựbiết.VềphầnBản-tyđãnghiêmcấm

cácquân-sĩ,lại-thuộckhôngđượcxâmnhiễunhân-dân,ngoàiralạisaiquanBản-TyKinh-LịchvàLệnh-SứlàVương-Lươngcởingựađikiểm-điểmcácviệcquân-lương,quân-phu,ngựatrạm,nhữngthứmàquanviêncủaBản-tycầndùng,hạnchosáungàyphảitớiThị-Bình,nếutráivớikỳhạnđãđịnh,Bản-Tyvềnướcsẽ tâuvớiThiêntriềukhu-xửmộtcáchkhác.Nhưngnghĩrằngquý-quốcđãân-cầnqui-phụtừmấychụcnămtrước,chỉvì thiếuđiềuđúngđắn, khiến cho sinh ranhữngđiều lợi hại, há chẳngnênxét đến ru?Xemthưchorõ,chẳngđợinóidài.

Hồi ấySài-Thungvâng lãnh sứ-mạngđemquân đưaTrần-Di-Ái về nước,nhưngquốcdânkhôngnhìnnhận(đờiTrần-Nhân-Tôn).

Thư-văncủaThượng-ThưTrương-Lập-ĐạohiệuHiển-KhanhgửichoThế-TửAn-nam

NămChí-Nguyênthứ28(1291),quanThượng-ThưBộ-LễlàTrương-Hiển-KhanhgửithưchoThế-TửAn-namnhưsau:

Lấymộttấmlòngthànhthật,khôngkểsựhiểm-nghi,giữahainướcnênnóithẳngđiềulợihạivớinhau.

Chúngtôikínhvângmệnhvuasangsứnơixaxuôinầy.Ngàyrađi,cácquanđại-thầnởtrongtriềucónóirằng:"Lờichiếuchỉnhưtrờiđấtđốivớimuônvật,khôngchỗnàolàkhôngđùmbọcchởche,tuynhiên,nướcnhỏhaynghingờ,cácôngnênnóirõchoThế-Tửbiết":VãchăngTriều-đìnhĐại-Nguyêncaocả,từđờiTam-Đại,chưacóthời-đạinàosánhkịp.PhươngBắcvượtquanúiÂm-Sơn,làcơ-nghiệpcủaThánh-triều;phươngNamquakhỏibểViêm-Hải,tấtcảcácnướcđềuxưngthần;Hồi-Hột,mộttùtrưởngxứTây-Vực,đãbăngsa-mạcmàđếndânglễ-vật;Cao-Ly,mộtquốc-vươngĐông-Dy,cũngvượtbiểntớichầu;cácvuanướcKhiết-Đan,Nữ-ChânvàTây-Hạ,vìtráiý

trời, cho nên bị tiêu diệt; các quốc trưởng Bạch-Thát, Côn-Ngô và Thổ-Phồn,vìvângmệnhmàđượckếtlàmthông-gia;cácnướcVân-Nam,Kim-XỉvàBồ-CamchoconvàoTrung-Quốclàmtin.Đại-HạvàVong-TốngtạiTrung-Nguyênđềuxinphụctùnglàmdân.DuycóNhật-Nam,lànướcnhỏbé,bềngoàithìtrang-tácphục-tuùng,màtronglòngchưacảm-hóa,tuylàmchư-hầu,chịu lễcống-hiến,khônghề thiếu,màchưahết lòng trung thành.Xétlạisựdấybinhtrịtội,cốnhiênlàlýchínhđángcủanướclớn;màxếpdáotrốntránhcũnglàlòngkhiêm-tốncủatiểu-quốc,nhưthếmớiphảilẽ.CớsaolạichốngcựvớiTrấn-Nam-Vương,tranhđấukhônghềnhượngbộ,quêncả phận vua tôimà dám làm; nào phải như đối với bọnÔ-Mã-Nhi, dụngmưu-kếmàthắngtrậnđượcđâu.TrongKinhXuân-Thucólờitrách:"Ngũ-bất-vi",(nghĩalànămđiềulỗi)1,trongquyểnLuận-Ngữcóđạo:"Tam-khả-uý",(nghĩalàbađiềuđángsợ)2,ngườiquântửphảinênbiết.Ngườixưacónói:"đánhvừathìchịu,đánhmạnhthìchạy",câunóiấy,naysaokhôngáp-dụng? Tội lỗi của Thế-Tử, thật Thánh-triều không tha thứ được mà cònkhôngbiết.

Có3điềukhôngnênnhưsau:

1.-Nếunhưquânlínhcủanướclớnđếnđánh,mànướcnhỏcốgiữlấybờcõi,dùthất trậncũngkhônghồi tâm, thìdânnướcnhỏphảibỏđấtđaimàtrốnởnơigócbiển,tuysốngcũngnhưchết,tuycòncũngnhưmất.Nhưvậy,khôngthểtrôngcậyvàonơibiểnhiểm-yếuđược.

2.-Hơn400châuởđấtGiang-Nam,khôngđươngnổimộtmũinhọncủaxứTrung-Nguyên,vả lạiAn-namsovớiGiang-Nam,bênnàođôngđúchơn?VậylàmthếnàomàchốngcùngThượng-Quốc?Nămnaycùngđánh,sangnămcùngđánh,hômnaychếtmộtsố,ngàymaichếtmộtsố,nhân-dântiểuquốcđượcbaonhiêu,cóđủmàcungcấpsốlínhkhông?Nhưvậy,khôngthểỷlạivàosốđôngngườiđược.

3.-NhàTốnglậpquốchơn300năm,mộtmaimấtsạchnhưquét.NướcAn-namtrướcđâycùngnhàTốnglàmnghĩachacon,hainướcgiữgìnnhaunhưmôicherăng,naymôiđãmấtthìrăngphảilạnh,chađãchết,thìconphảicô-độc,làlẽtấtnhiênvậy.Sởdĩmàconkhôngđếnnổicô-độclàvìbiếtthần-phụctriềuNguyên,ấylàhợpvớiđạotrờivàđượckhí-vậntương-thôngvậy.Naybỏđạotrờimàcậysứcngười,lẽphảibạivong,quốcvậnkhôngthểlâudàiđược,háchẳngphảitráivớiđạotrờihaysao?

Tôicónghenói: "Hễai thuận theo trời thìhưngvượng, tráiý trời thìdiệtvong".Thời xưa cácnước chưhầuhoặcđến chầu tại chốnKinh-Sư, hoặchọpHội-ĐồngtạiHội-QuánBang-Nhạc(cũngnhưPhụ-Chính-PhủhayCơ-Mật-Viện).Khicóviệcgiặcgiảthìbấtluậnngàygiờ,vượtrakhỏibờcõimàkhônglấylàmkhókhăn,nayThế-Tửsợgìnúicaosôngrộngmàtránhmặtđểgâyracáihọabinh-qualiên-kết;đólàchỉsaimộtly,màđixangàndặmvậy.Việccấp-tốcngàynay làphảihối-cảiđiều lỗi củamìnhmà sửamới,vào triều tại tội, Thánh-Thiên-Tử là vua muôn nước, đức-độ như vuaNghiêu,vuaThuấn,đãnóikhôngkhinàonuốtlời,ắtNgàithahếttộilỗinhỏvàgiaânlớn,rồinướcAn-namsẽđượcthànhmộtnướchưởnghạnh-phúcngànnăm,đượcthườnggầngũinhau,nhưconvớichamẹ,vuivẻkhônggìhơnnữa.Thế-Tửởnướcnhỏ,gặpđượcsựlợiích,maymắnnhưngàynay.Ngàysaucácnướcduyên-hải,dầucóxảyrasựxâmlăngbờcõi,nhưngaidám động chạm tới nước An-nam? Thật ra cái oai đức to lớn của triềuNguyêntađángnươngtựa,đángtrôngcậy,đángănnhờlắmvậy!Cáicơannguytrongmộthơithở,cáchnhaukhônglọtmộtsợitóc,tôikhôngphảilàngườithuyết-khách,Thế-Tửchớđểdạnghingờ.Nóinhưvậy,màchưađượctin thì tuỳýThế-Tử tự lo liệu, nếungày sau cógặp cơnhoạnnạn, thì tôikhôngbiếtnữa.

(Saukhiđọcxongbứcthưnóitrên,vuatôinhàTrầnnhìnnhaumànói:"Sứ-

thầnthiên-triềuthậtlàmộtnhân-vậtđánglàmgương".Ngàymai,Thế-Tửcóthơphúcđáp).

QuanBình-ChươnglàLưu-Nhị-Bạt-ĐôđánhyêngiặcHoàng-Thánh-HứarồigửithưchovuaAn-nam

Từ khi nhà Tốngmất nước, các khe động đã qui thuận hơn 20 năm, tuykhôngloviệccống-hiến,nhưngThánh-triềucoinhưcácchâuquậnxaxuôi,nênbỏqua,khôngthèmkểđến,khiếnchovàibanămtrởlạiđây,tênHoàng-Thánh-Hứaâm-kếtvớinướcngoài,nuôigiữlònglàmphản.Bởivậy,chúngtôimớicócuộcchinh-phạtnơibờ-biểnnầy.Khôngngờchấp-sựlạidungnạpphản-thần tựýgây sựởbiêngiới; như tênThánh-Hứanầyphỉnhphờcácngườinhỏ,trổtínhđiêncuồng,khôngkhácgìkẻbắntrời,đốtđất,chémnềnxã-tắcmàđốt.TôivìthếmàlochoChấp-sự3,dungnạpnóicũngnhưnuôicọp trong nhà để tự-vệ, cầmngược lưỡi gươm thái-a (gươm sắc bén),màgiaocánchongườitacầm,thậtlàkhônglợichomình.Tuyđứangudạiđếnbậcnàocũnghiểubiếtđược.Ngàymồngtámtháng11nguyên-niênvàngày21 tháng2nămthứ2,nước tôiđãhai lầnđưa thưquanói rõýđó,màđểchậmlâungàykhôngthấytrảlời,làvìcớgì?

Ôi!đấtThượng-Tư(chỗởcủaThánh-Hứa)cắtlấybềdàiváquabềngang,khôngđến200dặmvuông;kểcảnhà,đếmtừngngười,khôngđầy5.000nócnhà,chỉlàmộtổgiặcẩn-nấpmàChấp-sựlạiviện-trợchochúngnó.

Thánh-triềuđốivớiChấp-sự,Chấp-sựđốivớiHoàng-Thánh-Hứa,ai trọng,ai khinh? Đất rộng cả thiên-hạ, người đông cả bốn biển mà so với đấtThượng-Tưbémọn,ailớnainhỏ?Bêntrọngbênkhinh,đủthấykhácnhausựkhódễ,bênlớnbênnhỏ,dùthấyphạnbiệtnổiannguy,khôngbiếtChấp-sựtoantheođiềukhómàcầuyên,haylàtheobêndễmàchịunguyư?Bâygiờ, tôixinvìChấp-sự thửvạch rabakếhoạch:hiệnnay tênThánh-Hứa,

trờiđấtkhôngdung,nhân-dânvàquỉ-thầnđềugiận,thoátthânđitrốn,dựavàochútoailinhđờitrướcđểlại,nhưconchóchếtbịtróicổ,nếunókhôngđợiđembinhtớiđánh,tựtróimìnhđếnđầuhàngmàluitớilàmtôi,tửtếnhưcũ,đólàthượng-sách.ĐịagiớiThượng-tưliềnvớiChấp-sự,chỉcầnmộtvàingườitảhữuđồng-ácvớinó,dùngchướcphĩnhdỗnóvềgiấutrongnhà,nóirằngkhôngchoainghebiếtrồinhơncơ-hộiấy,bắtmàcắtđầuđemhiếnchoTriều-đình,đó làTrung-sách,...Nếudùnghạngngườigiannhữnglàmmôicherăng, lấyhònđảongoàibiểnlàmgiậuchenhà,giấu-giếmgiúp-đỡ,màkhôngchịuđemnạp,rụtrènghingờmàchưaquyếtđoán,nhưvậybềtrongđã mang tiếng dung-nạp kẻ bạn-thần, bề ngoài lại lỗi nghĩa thờ phụngThượngquốc,ngồichờcùngnhauquyếtmột trậnhơn thua,đó làhạ-sách.Hẳnnhưthihànhtheohạ-sáchnóitrên,thìtôisẽtâulênHoàng-đếrõ.Oaitrờikhônglườngbiếtđược,hoặccómốihọabinh-cách,thìChấp-sựphảilosửasoạnchiến-thuyền,xâythànhchocao,đàoaochosâu,nhàcửakiên-cố,đồngruộngtrốngkhôngđểchờquântakéotớimàđối-địch,tôitướngdầucómưukếquỷquyệtđếnbựcnàocũngkhôngthểthi-thốnhưngàytrướcđược.Sởdĩnóinhưvậylàvìquânđichinh-phạtkẻbạnnghịchthìcódanh-nghĩa,màđãcódanhnghĩathìquânratrậnđượchùngmạnh,sựthắngbạirấtlàrõ-rệt.Mộtkhiquânnhàvuađếnđánhthìcáccánhquânđồngtiến,dàyđạptrênđấtđaicủakhanh,phátanhếtnhàcửacủakhanh,thìlẽtấtnhiênlàmấybứcthànhbằngụkiến,khôngthểnàochốngcựvớiđạiquâncủaThiên-tử.Chấp-sựcũngsẽlàmnhưngàytrước,chởcácvịthần-chủđi,suấtcảnhân-dântừgiàđếntrẻ,chạytrốnnơikhác,đếnnỗisinhlinhtrongnướcđềuphảiphơigantrảimậtchếtchócđầyđường,khônglẽvìcómộtđứathấtphumàlàmchobaonhiêungườivô-tộicũngbị lâymốihoạ,vìnướcvìdân,cóai làmnhưthếkhông?Tôihiệnnayđóngquân tạiTịnhGiang,đểchờsứ-giả tới.Viếtthưnầyđểtỏýthànhthậtcủatôi,tuyhơidàidòng,Chấp-sựnêncẩn-thậnchọnlấy.

Năm Diên-Hựu thứ 3 (1316), Trung-Thư-Tỉnh Xu-Mật-Viên khiến chức

Vạn-Hộ là Đăng-Dực, Lưu-Hưởng tên tự là Đạo-Tông và quan viên doQuảng-TâySoái-PhủpháiralàTriệu-Trung-Lương,sangđiều-traviệcnướcAn-namxâmphạmđịa-giới;SauđâylàbứcthơcủaLưuThiên-Hộ(tứcLưu-Hưỡng)gửichovuaAn-nam

Chúngtôitrộmnghĩrằng:"nướcnhỏmàthờnướclớn,làcáiđạosợoaitrời,dùng quân-lực để cầu sự tạm-an, không phải là cái mưu làm yên nước,nhữnglẽthuậnnghịchphảichorõrệt,cáicơannguyphảixemxétđến.TừxưanhàHánđặtrachínquận,nhàĐườngđặtranămquản,nướcAn-namlàmộtquậnhayquảnnóitrên,tứclàmộtxứmàthanh-giáoTrung-Quốcđãlantràn tới. Nay nhà Nguyên đã nhất-thống, văn-hoá đã hổn-hợp với nhau,phươngĐôngtớiNhật-Bản,phươngBắctớiSóc-Phương,cácnướcởngoàithanhgiáo, từxưa tớinaychưatừngnội-phụ,màbâygiờđãchịuđến làmtôi,tuycótámnướcmọicậythếcứ-hiểm,khôngquihàng,vìtộihậu-chỉ4,mànayđãbịtiêudiệtvàđãlàmquậnhuyệncủaTrung-Quốc.DuycónướcAn-namlànơiky-mi,vẫnđượchưởngquyền"phế-trí"5,ơnkhoan-hồngcủatriều-đìnhsovớicáctiểu-quốckhác,đãhơnnhiềurồi.Huốngchidângđồ-tịchvàcống-hiếnphẩm-vật,sựphân-biệtgiữathượng-quốcvàhạ-quốcxưanay vẫn rõ-rệt; cống-phẩm của quý quốc vẫn bạcmà triều-đình trả lại rấthậu,nhưvậy,cáiân-huệyênvỗcủatriều-đìnhcũngrấtđầyđủ.Thánh-triềuđối với quý-quốc có phụ bạc gì đâu. Nay vì sao không chịu yên giữ, lạimuốn cẩu thảmởmangbờ cõi, tuymột khoảnhđất trong sơn-thônkhôngtronghệgì,nhưngquan-hệđếnbản-đồcủaquốc-gialàviệcrấtlớn.Hơnnữa,nhữngkẻbịchémgiết,bắtbớ,đềulàdâncủatriềuđình,việclàmấycholàtầm-thườngtiểu-khấu,màtộilỗichấtchứathậttonhưgònúi,ngườicóhọcthứctấtkhôngailàmnhưvậy.Tỉnh-Viênđượctin,nhưngnửatinnửangờ,chưadámtâulêntriều-đình,sợThánh-thượngnổigiậnlênchăng.Chonênpháichúng tôiqua trước,xétnhận tìnhhình,naymắt trôngnhữngviệcđãlàmđềucóchứng-cứhiểnnhiên.Sự thểđến thế,há có thểđểyênchăng?Khôngbiếtmưumô làmđiềuphản-nghịchkẻnàobày ra?Hoặcdongười

quốc-trưởnghaydoquan-lạiởbiênquậngâyra,xinnóirõchochúngtôibiếtđểlàmgiấythântrình.Víbằngtrởvềđiềuthiệnmàđổiđiềulỗi,đemnhữngnhân-dânbịbắtbớcùngnhữngruộngđấtbịchiếmlấymàtrảlạichotriều-đình,thếlàchuyểnhọalàmphúc,thìquânhỏitộicũngcóthểhoảnlạiđược.Nếunhưchấp-mê,khônggiácngộ,còn tìm lờicải lẽ, thìchúng tôi tâuvềThiên-triều,sẽcóngàythihànhchinh-phạt.

Thanôi!NướcnhỏcủaChấp-sựsovớicương-thổcủaThánh-triều,thậttrămphầnchưađượcmột.Hơnnữa,quânlínhcódanhnghĩahỏitội,khiquaquíquốc,lẽtấtnhiêncũngquétsạchsàohuyệtnhưnúiThái-Sơnđètrênđốngtrứng,lẽgìmàkhôngtannát.Kẻthức-giảnóiquíquốcđãnguyngậplắm,Chấp-Sựphảiloliệungay".

Lúc đó, Thế-TửAn-nam sai Triều-Thỉnh-Lang là Khảng-Tất-Quá, Phụng-Nghị-Lang làĐỗ-Tắc-Dươngquadâng tờđiệpvàcácđồvàngbạc,nhưngLưu-Thiên-Hộnhậntờđiệpvàkhướccáctặngphẩm.

TiềnTriềuThưSớ

Mân-Việt đánh Nam-Việt, Hán-Vũ-Đế cử binh đánhMân-Việt, Hoài-Nam-VươnglàLưu-Andângthưcanvuađạilượcnóirằng:

Bệ-hạlàmvuacảthiên-hạ,thiânhuệ,hoảnhìnhphạt,đánhnhẹcácthứthuế,thươngxót kẻ quan, quả, cô, độc nuôi ônggià bà lão, chẩn tế người túngthiếu.Đức thịnhđầynhẩyở trên,ơnhoàkhắpnhuầnxuốngdưới,ngườiởgần tới cầu thân phụ thuộc, người ở xa hoài-vọng đức-độ, cả thiên-hạ êmđềm,ngườiđượcsốngyênổn,tự-tấtsuốtđờikhôngthấygiặclàgì.

Naynghenhàđươngcuộccửbinh,toanquađánhnướcViệt,tôitênlàAn,trộmnghĩmàlochoBệ-Hạ.ĐấtViệtởngoàiđịa-phươngTrung-Quốc,dân

họđềucắttócvẽmình,khôngthểdùngpháp-độcủaTrung-Hoalànướcđaimũmàcaitrịđược.

TừnhàHánđịnhquốcđếnnaylà72năm,2nướcMânvàViệtđánhnhaukhôngbiếtmấy lần,nhưngThiên-Tửchưa từngcửbinhvàođấtấy.Nam-Việtkhôngcóthànhquách,làngxóm,chỉởtrongkhesuối,hangđávàvườntre,từxưatậpluyệnthuỷchiến;đấtđạiởsâuxa,tốitămmànhiềukhesuốirấthiểm;sôngnúicáchtrởgaygo,câycốirậmrạp,luitớikhókhănkhôngxiếtkể.Mớitrôngqua,nhưtuồnglàdễ,màmuốntớithìkhókhăn.Thiên-hạnhờanh-linhcủatổ-tông,cảnướcđềuyên,ngườitừtrẻđếntócbạckhônghềthấygiặc,giữanhândân,vợchồngvàchaconđềuđượcyên-ổnlànhờân-đứccủaBệ-hạ.NgườiViệttiếnglàlàmtôi,nhữngđồcốnghiếnkhôngđemvôĐại-Nội,mộttênlínhcũngkhôngdùnggìvàoviệcbềtrên.Naychúngnóđánhnhau,màBệ-Hạđemquânracứuviện, tức là lấyngườiTrung-Quốcmàchiềuchuộngbọnmọirợ.Hơnnữa,ngườiViệtcótínhkhinhbạc,phảnphụckhôngthường,họkhôngtuântheopháp-độcủaTrung-Quốcđãlâurồi.Hễkhôngphụngchiếu-chỉ,bèncửbinhquađánh, thì tôi tưởngviệcbinh-cáchkhôngkhinàonghĩngơiđược.PhátquânvàođấtViệtlàvấn-đềquantrọng,phảiđikiệuquanúi,chèođòvàosông;đivàitrămngàndặmtoànlàtiếpgiáprừngsâu,trerậm,dòngnướctrêndướiđềuvấpphảiđá,trongrừnglạinhiều rắnđộc, cọpdữ,đếnmùahè, trờinắng, thi sinh rachứng thổ tả,hoắc loạn, gian-nan, vất vả và tật bệnh tiếp nối với nhau.Quân lính chưatừngcầmgươmgiaochiến,nhưngngườitừtrầnvàbịthươngchắcđãđông.Tôilạinghesaukhiđánhgiặc,ắtbịmấtmùa,vìdânmọingườiđầykhísầukhổ, làmchoâmdươngmấtđiều-hoàvàảnh-hưởng tới trờiđất,dođómàsanhrataihại.

Bệ-Hạđứcsánhvớitrờiđất,ơnthấmđếncỏcây,cómộtngườinàođóirétkhônghưởngtrọntuổitrờimàchết,thìcũnglấylàmthươngxót,trongnướckhông trộm cướp gì đáng lo sợmà lại khiến cho binh lính phơi thây nơi

chiến-trường, tắmdầm chỗ hang núi, dân ở biên-giới ban ngày phải đóngcửa, tốiđi làmăn,màvẫnkhôngđủấmno.Tôi là tênAnnầy, trộmnghĩrằngBệ-Hạnêntrongviệcdânlàphảihơn.TôilạicònnghenướcViệtkhácvớiTrung-Quốc, trờiđãhạnchomộtdãynúicao,xưanaykhôngaibướcchântới,xengựakhôngthông,hìnhnhưtrờiđấtđãcáchbiệtnướctrongvànướcngoàivậy.HuốngchiphươngNamnóngnựcvàẩmthấp,gầnmùahèthìkhíđộcvànóngnảykhóchịu,nhândânphảitrầntruồngởdướinước.Cónhiềusên, rắnvàcácgiốngsâuđộc,bệnhdịch thườngxảy ra,ngườichưachếtvìgươmgiáomàhai,baphầnmườiđãchếtbệnh;tuylấyhếtcảnướcViệt,cũngkhôngđủbùlạisựhaotổn.Gầnđây,tôinghengườiđiđườngnói,vuaMân-ViệtbịemlàGiápgiếtrồiGiáplạibịdiệt,dânđóchưathuộcvàoai, nếu Bệ-hạ phái một trọng-thần tới làm điều nhân-đức và treo thưởngchiêu-vỗ,thìdânđótừgiàđếntrẻ,tấtsẽđuanhauquythuậnThánh-đức;nếukhôngdùngtới, thìnối tiếpdòngvuađãđoạn-tuyệt,dựnglạinướcđãdiệtvong,lậpVương-Hậu,đểbảotồnnướcViệt,tấtnướcViệtsẽđemconcháuqualàmtin,chịulàmchư-hầuvàdânglễcống.Nhưvậy,Bệ-Hạchỉtốnmộtcáiấn tấcvuôngvàsợigiâygấm thêumột trượnghai (đểvấnvàoấn)màtrấnngựđượcmộtphươngchư-hầu,khôngphiềnmột tên lính, không sờnmộtcâygiáo,màcảânlẫnoaiđềuđượcrõrệt.ĐờiTầnsaiquanUýlàĐồ-ThưquađánhnướcViệt,ngườiViệt trốnvào rừngnúi,đánhkhôngđược,đóngquânởđámđấtkhông,lâungàyquânlínhmệtmõi,rồingườiViệtrađánh,quânlínhTầnđại-bại,bènđemcácngườiđiđàyquađểgiữgìn.Tronglúcấy,trongnướcngoàinướcđềutaođộng,dânsựrốiren,ngườiđikhôngvề,kẻquakhôngtrởlại,ngườingườikhôngvuisống,đuanhauchạytrốn,đâmratrộmcướp,gâythànhmốihoạtạiSơn-Đông.Lão-Tửnói:"Hễquânlínhởđâu,mọcchônggaiởđó",làthế.Vìdụngbinhlàviệcdữ,mộtchỗcógiặc,thìbốnmặtđềutheo;tôisợđềubiếnsinhra,trộmcướpnổidậy,donơicuộcđánhMân-Việtmàra.SáchChu-Dịchnói:"VuaCao-TôngđánhnướcQuỉ-Phươngđếnbanămmớihơnđược".

Quỉ-PhươnglànướcmọinhonhỏmàCao-Tônglàôngvuacường-thịnhnhàÂn.Mộtôngvuacường-thịnhmộtnước lớnmàđánhmộtnướcmọirợrấtnhỏ,cònđếnbanămmớithắng,thìbiếtdụngbinhkhôngthểkhinhthườngđược. Tôi nghe rằng: "đạo binh của Thiên-Tử có "chinh" 6 chứ không"chiến"7,nghĩalàđiđánhđâukhôngaidámđánhlại.NếunhưngườiViệtcóđứaliềuchết,cầumay,nghịchvớiviênChấp-Sựcủanómàxungphongđi trước,dầumột tênphu-xe,gặpkhikhôngphòngbị, cũnggiếtđượcmàđemđầuvềdânglấycông.NhưvậytuylấyđượcđầucủavuaViệt,thìnhàĐại-Háncũnglấylàmthẹn.

Bệ-Hạcoichínchâunhưmộtnhà,dânđâucũnglàthầnthiếpcả.Bệ-Hạchỉlấyđứchoámàchechở,khiếnnhân-dânđềuansinhlạc-nghiệp,ơnđểmuônđời, truyềnxuốngconcháuvôcùngvô tận,cả thiên-hạyênnhưnúiThái-Sơn,bốnphươngràngbuộc lấynhau,mộtcáchvữngvàng.Cònnhưcảnhthổcủamọirợ,khôngđánggiáđộngphiềnđếnbinh-mãmộtngày.

LúcbấygiờquânnhàHánchưaquakhỏiđấtLĩnh-Nam,vừagặpdịpngườiemvuaMân-ViệtlàDư-ThiệngiếtvuađemđầunạpchoVương-Khôi.Khôinhântiệnđóngquân,cáovớiHán-An-Quốcvàđemđầuvềbáo.VuaHánralời chiếu bãi-binh. Sau đó khiếnNghiêm-Trợ tuyên lời dụ choNam-Việt.VuaViệtlàHồcúitạnói:"ĐứcThiên-TửvìtôimàdấybinhtrịnướcMân-Việt, tôikhôngbiết lấygìbáođáp",rồikhiếnThái-TửAnh-TềquaTrung-QuốcchầuhầuvuaHán.VuaHánbanlờikhenngợiý-nghĩcủaHoài-Nam-Vương.

Trong năm đầu hiệu Vĩnh-Nguyên (89), đời vua Hán-Hoà-Đế, các quanLĩnh-Namdângnhữngquả lệ-chi tươi.Đường-Khươngdâng thơcan rằng:"Tôinghengườitrênkhônglấyđồngonvậtlạlàmđức,ngườidướikhônglấysựcốnghiếnđồănlàmcông,chúngtôithấybảyquậnởGiao-Chỉdângnhững trái long-nhã, lệ-chi, v.v... thì phải trong khoảngmười dặmđểmột

trạmngựa,nămdặmmộtnơinghĩ,đểtiệnngàyđêmchuyểnđạt.XétlạiđấtNamnóngnẩy,khắpcácngãđườngđềucóác-thú,khiếnchonhiềungườibịchếtdọcđường;vãlại,haivậtnầyđượcdânglêntriều-đình,vịtấtcóthểlàmchosốnglâuthêm".VuaHoà-Đếbènhạchiếunóirằng:"củaquícủanướcxa lạmàđemvềvốnđểdâng lênphụng thờ tôn tổ;nếucósự tổn-hạiđếnnhân-dân,thìtráivớilòngthươngdân.Vìvậy,hạsắcdụchocácquanlớnkhôngnêncống-hiếnlệ-chivàlong-nhãnnữa".

Trong thờiđạiHán-Thuận-Đế (126-144), dânởquậnTượng-Lâmnổigiặcđánhgiết quanTrưởng-Sử,Thứ-SửGiao-Châu làPhàn-Diễn thảo-phạtmàkhôngđược thắng, triều-đìnhđề-nghị sai các tướngphát quân línhở châuKinh,châuDương,châuDuyệnvàchâuDự,cảthảy40.000ngườitớiđánhgiặcấy.Lý-Cốbáclờinghịấyvànóirằng:"ĐảngtrộmcướpởchâuKinh,châuDươngđươngcònkếtbèkếtlủ,chưatanrã,quânmọirợởquậnVõ-Lăng và Nam-Quận chưa được xếp đặt yên-ổn; quận Trường-Sa và quậnQuế-Dươnghaybịmấychuyếntrưngbinh,nếusinhraviệctao-độnggì,ắtlạithêmsựhoạnnạn,ấylẽthứnhấtkhôngnênlàm.NgườiởchâuDuyệnvàchâuDựđixađến10.000dặmvàkhôngcókỳ-hạntrởvề;nếuhạchiếuđểcưỡngbáchhọratrận,thìhọphảilàmphảntrốnđi,ấylàlẽthứhaikhôngnênlàm.Thuỷ-thổởNam-Châuẩm-thấplạithêmdịch-lệ,sẽlàmchotrongmườingườiphảichếtbốn,năm,ấy là lẽ thứbakhôngnên làm.Đườngđimuôndặm,quânlínhmõimệt,vừatớimiềnLĩnh-Ngoạiđãkhôngcònsứcđểđánhgiặc,ấylàlẽthứtưkhôngnênlàm.Mựcđicủaquân-línhmộtngàylà30dặm,mà từChâu-Duyên,châuDự tớiquậnNhật-Namcả thảy9.000dặm,vậyphảiđi300ngàymớiđến;mỗingườiănmộtngàyhết5thănggạo,vậy phải dùng gạo đến 600.000 hộc, chưa kể vật-thực của các tướng, lại,ngựavàlừa,hễcửbinhthìsở-phínhưthế,ấylàlẽthứnămkhôngnênlàm.Đặtquânlínhtrútạiđâu,ắtlàngườibịchếtsốđông,đãkhôngđủsứcchốngvớiđịch,thìphảiphátthêmquânvàdânởđóđểsungvàoquânngạch,nhưvậy,đãlàmộtviệckhôngthểkhamđược,phươngchilínhbốnchâumàđi

cứutai-nạnởquảngđườngmuôndặm,laokhổbiếtchừngnào,ấylàlẽthứsáukhôngnênlàm.

NgàytrướcTrung-Lang-TướnglàDoãn-TựutớiđánhmọiKhươnglàmphảnởÍch-Châu,dânÍch-Châucămhờnmàcarằng:"Tặclạithượngkhả,Doãnlaisátngã"nghĩalàquângiặctớicòndễchịu,ôngDoãntớilàgiếtta.RồiTựubịmờivề,quânlínhthìgiaochoThứ-sửsở-tạilàTrương-Kiềuđốcsuất,Kiềunhânnhữngtướngtạiđó,trongmộtthángthìquétsạchbọntrộmcướp;điềuấychứngtỏrằngsaitướngradẹploạnlàvôích,khôngbằngsựhiệu-nghiệmcủacácquantạichâuquận.Vậynênchọnngườidũng-lược,nhân-từgiữchứcTướng-Súy,Thứ-sửvàThái-Thú,dồnquanvàdânNhật-NamsangquậnGiao-Chỉ,chiêutậpdânmandi,khiếnchohọcùngđánhnhau,mộtmặtkhácđemvàngbạctơlụađểlàmquânnhu.Nếucókẻnàodùngmưuphản-gián,đemđầugiặcđếndângnạp,thìthưởngchonóbằngcáchphongchứctướcvàbanchođấtđai.

NgàytrướccóChúc-LươnglàmquanThứ-SửtạiTịnh-Châu,cótínhdũng-quyết,Trương-Kiềuthìcócôngpháquângiặc,đềucóthểdùngđược.

Thuận-Đếhoàn-toànnghetheolờibàncủaLý-Cổ.

Bức thư của Viên-Huy, khách ngụ ở Giao-Chỉ hối Hánmạt, gửi choTuấn-Quắc.

Sứ-quânởGiao-Chỉ8họchỏirộngrãihơnngười,thôngthạovềmônchính-trị,ởtrongthờiđạiloạnmàbảo-toànmộtquậncủamìnhcaitrịhơn20năm,khôngcógiặcgiảgì,nhân-dânkhôngai thấtnghiệp,ngườihành-kháchtớilui đều được nhờ phước, tuy ông Đậu-Dung trước giữ đất Hà-Tây cũngkhônghơnđược.

QuanThái-ThúquậnGiao-ChỉvàHiệp-PhốđờiNgôlàTiết-TốngcùngThứ-SửLữ-ĐạidẹploạncủaSĩ-Huy,Lữ-Đạibịtriệuvề,Tiết-Tốngdângsớnóirằng:

HồixưaĐế-Thuấnđi tuầnphươngNamrồimất tạiThương-Ngô,nhàTấnđặtquậnQuế-Lâm,Nam-HảivàTượng-Quận,vậythìbốnnướcnóitrênđãnội-thuộcTrung-Quốclâurồi.Triệu-ĐàkhởinghiệpởđấtPhiên-Ngung,vỗyên quân-trưởng Bách-Việt phía Nam quận Châu-Quan 9 cũng là trongphạm-vicủabốnnướcấy.Hiếu-Võ-ĐếđờiHángiếtLữ-Gia,mởchínquận,đặtGiao-ChỉThứ-Sửđểthốngtrị;sôngnúidàimàxa,tậptụckhônggiốngnhau,ngườikhôngcótônty,dânkhôngbiếtlễ-nghĩa,dùcóđặtquancai-trịcũngxemnhưkhôngcó.Từđóvềsau,đưaphạm-nhânởTrung-Quốcsangtạpcưvớidânbản-xứ,dạychođọcsách,hơithônghiểucácmụclễ-hoá.Kịpkhi Tích-Quang làm Thái-Thú quận Giao-Chỉ, Nhâm-Diên làm Thái-ThúquậnCửu-Chân,dạydâncàycấy,độimũđigiày,lậptrườnghọc,dạybảolễ-nghĩa,đếnnayhơn400nămrấtcóhiệuquả,nhưngđấtrộngngườiđông,núirừnghiểmtrở,dândễlàmloạnvàkhócaitrị.Cácquanhuyệnyênvỗchỉthịoaikhiếnphục-tùng;thâulấythuếruộngchỉđủnhudụngmàthôi,cònviệccungnạpcác loại thổ-sảnnhư trân-châu,hương-liệu,ngàvoi, sừng tê, sanhô,chimanh-võ,lông-trĩ,concông,cácvậtlạ,làđểlàmcủabáu,chứkhôngcần bắt họ nạp thuế nhiều để bổ-ích cho Trung-Quốc. Tiếc rằng tại xứ ởngoài"Cửu-Điện"10, sự lựachọnquan lạikhôngđượccẩn thận, thờiHán,pháp-độkhôngđượcnghiêm,cácquan-lạiđịa-phươngthườnghaylàmviệctráiphép.TôithấyHoàng-CáilàmThái-ThúquậnNhật-Nam,mớixuốngxeđãđánhgiếtviênChủ-Bộởquậnấyvìtộicung-đốnkhôngđượcsungmãn,nhưngrồicũngbịdânđuổi;cònĐam-ManhlàThái-ThúCửu-Chân,vìchangười hầu làChâu-Kinh thiết tiệc vàmời quanThái-Sử đến dự, khi rượungon uống say, có đánh nhạc, công-tào là Phan-Hâmđứng dậymúa, biểuKinh ramúa,Kinh không đứng dậy,Hâmmuốn cưỡng bách, Đam-ManhgiậngiếtHâm;vìvậy,emHâmtênlàMiêusuấtquầnchúngđánhManh,cho

nên Thái-Thú Sĩ-Nhiếp phải phái quân tới đánh, nhưng không diệt được.VừaquanThứ-SửlàChâu-PhủdùngbọnngườilànglàNgu-Bao,Lưu-Ngạn,chianhaulàmquanTrưởng-sử,xâmlấnngangngượcvớidân-gian,mộtconcáthiabắtđổimộthộclúa,làmchonhândâncămhơnlàmphản,rồigiặcởnúiđánhvềcảchâucảquận,Phùchạyxuốngbiển,thấtlạcmàchết.Lúcấy,nhờBộ-Chấtlầnlượtxếpđặt,mớitáilậpđượctrậttựvàgiềng-mối.Sauđó,Lữ-ĐạidẹpyêncuộcloạncủaSĩ-Huy,mớiđặtlạicácTrưởngquan,nêurõphépvua,oai ramuôndặm,nhân-dâncácquậnchâu lớnnhỏđềuhấp-thụđượcphong-hoátốt.

Coi như thế, sự vỗ-yên dân biên-giới là nhờ bởi người có tài-đức, hễ đặtquanđứngđầucácchâuquận,phảichọnngườicóđức-tínhthanh-liêm,tuybờcõiởxa,màrấtcóquan-hệđếncơhoạ-phúc.

NaynướcGiao-Chỉtuyrằnghơitạmyên,màcòncóbọngiặcCao-Lươngởđó.CònbốnquậnNam-Hải,Thương-Ngô,Uất-LâmvàChâu-Quanđềuchưayên,vẫncòngiặcgiả.NếuLữ-ĐạikhôngtrởvềNamnữa,thìviênThứ-Sửmớiphảilàngườitàigiỏiđểcai-trịcảbảyquậnvàdùngmưu-trí,kế-hoạch,sắpđặtthếnàochoyên,mớicóbổích.Hễdùngngườithủ-thường,khôngcóthuậtgìlạ,thìbọndâncườngbạoấycàngngàycàngthêm.

QuanTrung-Thư-ThừanhàNgôlàHoa-Hạchtiến-cửLục-Duệvànóirằng:"LụcDuệcótàithôngđạt,cónếtliêm-khiết,xưađãtừngtrảicôngviệcvăn-phòng,điềuhaygiỏihãycònchéplại;trướcđây,ởquậnGiao-Châu,tuyên-bốđượcân-đứctriều-đình,khiếnbọnlưu-dânđềuqui-phục,cácquậnởgócbiểnđềunghiêm-lặng,ởhơnmườinăm,giữgìnyênổn,ôngbỏhếtsựhamchuộngcủaquí.Sinhbìnhông,ởtrongkhôngcóbọnhầuhạphấnsonsắcđẹp,ởnhàkhôngchứanhữngbữuvậtnhưngàvoi,sừngtêvàđồchâungọc,v.v...mộtvịnhân-thầngiữađờinay,thậtkhóđượccóngườinhưôngấy,nếumờivề traochonhậmchứccao trọng, thìviệc triều-đìnhbấtkỳ làviệcgì,

cũnghaytốtcả.

NhàTấndẹpxongnhàNgô, triệt hết quân línhở các châu, quận,Thứ-Sửquận Giao-Châu là Đào-Hoàng dâng thư nói rằng: "Giao-Châu là dải đấtchưamởmang,ởmộtphươngtrờixacách,phảihaibalớpthôngngônnóimớihiểu,liên-tiếpvớimấyhònđảogiữabiển,bềngoàicáchnướcLâm-Ấpchỉvàingàndặm,tướngmọitênlàPhạm-Hùngtrốnchổhiểmtrở,làmgiặcđãmấy đời, tự xưng làm vua, hay xâm-phạm nhân-dân; địa giới liền vớiPhù-Nam,chủngloạirấtđông,phânchianhiềupheđảng,nươngnhauchiếmcứ chỗ hiểmyếu, không chịu qui thuộc; hồi trước thuộc nhàNgô, họ haycướpbóclương-dân,giếthạiquanTrưởng-Lại.Tôilàconngựahènbướng-bỉnh, hồi trước được nhàNgô dùng để trấn-thủ tại phía nam, đến nay đãđượcmườimấynăm,trướcsaucónhiềukhirađánh,trừđượcmấyđứađầusỏ,nhưngcònmộtsốvẫntrốnởchốnthâm-sơncùng-cốc,chưatrừhếtđược.Banđầusốquânlínhdotôithốngsuấtlà8.000người;nhưngNam-thổẩm-thấpvànhiềukhí-độc,vả lại thườngnămphảiđánhgiặc,khiếnchonhiềuquânlínhbịchết,haomònrấtđông,hiệnchỉcòn2.400ngườithôi.Naybốnbể nhất thống, khôngnơi nào khôngqui phục, lẽ nên bãi bỏ việc binh-bị.Nhưngtôi thấydânchâunầyưalàmloạn,chưanêngiảmbớtquânlínhtựlàmyếuthếchomình.Tronglúcyênlặng,biếtđâukhôngxảyrasựbiếnbấtngờ,tôilàngườisốngsótcủanướcNgômấtrồi, thìbàncũngkhônghiệu-lựcgì".

Lúcbấygiờ,vuaTấn-Võ-ĐếxuốngchiếuylờicủaĐạo-Hoàng.ĐờinhàTề,Thái-ThúhaiquậnHoài-NamvàTuyên-ThànhlàLưu-Thiệndângtờbiểunói:

"Đất Giao-Châu ở ngoài cõi hoang-nhàn mà hiểu trở, cuối đời nhà Tốngchánh-sự khắc bạc, cho nên dân ở cõi ấy làm phản, nay thì nên dùng lốinhân-đứcmà cai-trị, không nên sai tướng-sĩ đi xa, thêm sựmệt nhọcmà

độngtớichỗgần,...(đoạnnầykhuyếtmất).

TốngThái-Tôngnốingôiđượcnămnăm,cóýmuốnđánhlấyđấtGiao-Chỉ,Vương-Võ-XứngthưquaGiao-Chỉdụrằng:

"Trung-Quốcđối với cácnướcmọi rợ, cũngnhư thân-thểđối với bốn taychưn;khivận-độngcovào,duỗira,tùylòngngườita,chonênquảtimđượcgọi là ngôi của đế-vương.Ví-dụ:một người cómột chưn đau,mạchmáukhôngchạy,gâncốtkhôngyên,thìphảiuốngthuốcđểtrịcholành,trịbằngcách uống thuốc chưa lành, thì phải châm chích cho thấu vào chỗ đau.Khôngphảikhôngbiếtrằngdùngthuốcthìđắngcholỗmiệng,châm-chíchthìcóhạichongoàida,nhưngsựthiệthạiít,màbịnhlànhlàđượcsựíchlợitolớn.

Vuađốivớithiên-hạcũngnhưvậy.

Thái-tổHoàng-đếtađượcnhàChunhườngngôi, thanhdanh,văn-vật,biếnđổitrởlạinhưxưa.

Chức-vị củađế-vươngnhưông thầy chữabệnh, trông thấymọi rợnào cóchứngđau, thì tìm thuốcchữa,năm thứnhất, thứnhì, làm thuốcchữachoChâuLũng,châuThục,châuTương,châuĐàm;nămthứba, thứ tư,châmchíchđấtQuảng,đấtViệt,nướcNgôvànướcSở;cơ-thể,gân,huyết, lànhmạnhmauchóng,nếukhôngnhờthần-cơvàtài lượccủaVương-gia,cóailàmđượcnhưthế.KịpđếnnayHoàng-đếnốingôi,giữnghiệplớn,lấytoàndânlàmhậuthuẫn,chỉchâuU,châuTinhlàbệnhđautrongquảtimvàganruột,bệnhởtrongtâm-phúcchưatrịthìtứ-chilàmsaochữalành.Chonênluyệnphươngthuốcnhơn-nghĩa,sửasoạncáikimvàmũiđáđạo-đức,chữabệnhnơigầnchothậtlànhmạnh,rồiđiều-trịcảchínchâubốnbiển,chẳngcònđauốmgì.Xét lạiGiao-ChâucủaKhanhởcuối chân trời,nằmngoài

chíncõi,nếusovớithânngười,thìchỉbằngmộtngóntaymàthôi!Dùchỉcómột ngón tay đau, thánh-nhân có lẽ gìmà không chữa.Vì vậymàmở trísángsuốtchokhanh,chođượcthấmnhuầnthánh-giáocủata,khanhcótheochăng?PhươngchiđờinhàChu,cósứthầnhọViệt-Thườngquadângconbạch-trỉ,nhàHáncóxâytrụđồngđểphângiớihạn,đờiĐườngthì thườnggọilànội-địa;đếncuốiđờiĐường,gặpnhiềukhókhăn,chưaxếpđặtyên.

Naygặpđờithánh-triều(nhàTống),baotrùmcảmuônnước,cơ-nghiệpthái-bìnhđãđượcthựchiện.Lễthờtrờiđấtsẽđượccửhành,chờkhanhđếnchầubanchotướclộc,nhưngvìkhanhkhôngchịunội-phụ,gâyramộtsựkhônghay,khiếnchotaphảibuộclòngchinh-phạt,tiêudiệttiểu-quốc,khiấy,thìdầucóân-hậncũngkhôngkịpnữa.DùnướcGiao-Chỉ,dướinướcsinhchâungọc,tacũngnémxuốngsuối;dướiđấtsinhbạcvàng,tacũngbỏtrênnúi,nghĩalàtakhôngthèmlợidụngcủabáugìcủakhanh.

Dâncủakhanhngẩngcổmàbay,thìtacóxevàngựa,dânkhanhdùngmũimàuống, thì ta có rượu thịt, để bỏ tụcmọi rợ củakhanh. ("Phi-cảnh" tứcngẩngcổbay làngườimọirợ;còn tụcdùngmũimàuống,ởcácman-liêumiềnGiao-ChâuvàQuảngChâu,cóloạinầy");dânkhanhcắttóc,thìtacóáomũ,dânkhanhnóilíulonhưchim,thìtacóthithư,đểdạydỗphongtụccho khanh.ĐấtViêm-Giao, nóng bức,mờmịt khóimù, thì ta đem chòmmâycủavuaNghiêu,đểrướicơnmưangọt;khíđộcdướibiểnbốclên,nhưlửa đốt nắng thiêu, thì ta lên cây đàn của vua Thuấn quạt ngọn gió êm.Khanhlàngôisaomờ,khôngaibiếtđến,còntalàngôisaotử-viđế-tọa,cácsaođềuphảichầubậcchí-tôn;đấtkhanhcógiốngyêuma,ngườitathấyquáidịmàsợ,thìtađúccáiđỉnhlớnkhiếnchochúngkhôngdámlàm

hại.Vậythìkhanhphảirakhỏihònđảoman-diđểxemlễnhạcởnhàMinh-Đường,Bích-Ung11;bỏ lốiănmặcđồcỏ, lácây,màyêuchuộngđồ thêuthùa,áoxiêmlongphụng;khanhcótớimàchịulàmtôikhông,đừngđểbịtrị

tộigấp;tađươngsửasoạnxecộ,quânlính,xếpđặtchuôngvàtrống,hễtheota, thì được tha tội, nghịch lại thì ta đánh, theo hay không theo, trong haiđườngấy,khanhhãyxétlấy.

NămThái-Bình-Hưng-Quốcthứ5(980),quânnhàTốngquađánhGiao-Chỉthấtlợi,Điền-Tíchdângsớnóirằng:

NayđánhGiao-Chỉ không thành công, sáchXuânThu cónói: "mònquânphícủa"vàBinh-Thưcónói:"cùngươmgảigiáo" là thế.TôingheThánhThiên-Tửkhônglolàmchorộngbờcõi,màchỉlolàmrộngnềnđứcnghiệp,theocáchdụngvõ,cóbảyđức12hay,Bệ-Hạsaokhôngsuyrộngra.Trờisinh giốngmọi ở bốn phương,Bệ-Hạ lấy nước của họ, có bổ-ích gì.Nếuthánh-đứcđượcngàymộtcanh tân, thìngườixa tựnhiên tới triều-cốngvàngoạiquốc tựnhiêuvềđầuhàng.Nướchọ sẽcó tậtdịch,nướchọ sẽmấtmùa.SáchThượng-thưcónói:"duyngườicóđứcmớicảmđộngđếntrời",lạinói:"cácnướcmọiđềutớichầu".SáchChu-Dịchnói:"Thánh-nhơnlàmviệc trước trờimàkhông trái ý trời, huống chi là bốn giốngmọiư?".TôithườngđọcHàn-ThiNgoại-Truyệncónói:"Việt-Thườngtớicốnghiến,trảiquachínlớpthông-ngônmớitới,Châu-Cônghỏivìduyêncớgìmàđến,thìngười đi sứ đáp rằng: "trời không có gió bão, không có mưa dầm, biểnkhôngcósóngdữ,đãbanămnay,chắc làởTrung-Quốccóvị thánhnhơnlàm vua, nên tới chầu vậy". Xưa vua Thái-Tông đánh nước Liêu, Nguỵ-Trưngcangián,kịpsauniênhiệuTrinh-Quán,thiên-hạđượcthái-bình,nội-địa của Trung-Quốc gồm có 360 châu, lại có 200 "Ki-Mi" châu,mở đồnđiền,pháilínhthú,đềuởngoàixa,khôngcầnxuấtbinhmàhọtựcầunội-phụ.GiaoChâulàxứbiển,thuỷ-thổđầykhílam-chướng,nếuđánhcóthắngtrậnmàlấy,cũngnhưđượcđámruộngđá;ngườiđitớikhôngquenthuỷ-thổ,ngườiởđókhôngchịuđượcnửangày,quânlínhđãđónglâu,chếtmấtrấtnhiều.Bệ-Hạhãynghĩsựchinh-chiếnlàkhổsở,tiêudùnglạitốnhao,nênthươngbinhsĩ,tiếcnhânlực,chớnênlàmcùngươmgiáomàphícủa,cholo

yêntrịbềtrong,chiêu-tậpngườiởxứxađitới,chớhữnghờviệctrongmàsiêng năng việc ngoài. Nên hạ chiếu cho kẻ Chấp-Sự hoản việc giết hại,khôngnêntứcgiậnvìmộtnướcmandinhỏmàlàmtổnthươngthể-diệncủatriều-đình.

VuaThái-Tôngbanthơkhenrằng:Điền-Tíchphôbàyviệcđờixưamàrăndạychođờinay,nóithẳngkhônggiấugiếmgì;ởđịavịngôn-quan,khôngtùng a với ai, thật là xứng đáng tư-cách một bề tôi can-gián, đáng khenchuộng.Đốivớiquốc sự, tađã suynghĩ chín chắn,mỗikhi cửbinhđánhnước phản-nghịch, đều có lý-do, chớ không phải là việc vô danh-nghĩa.NướcGiao-Chỉgầnmấynămnay,xảyraviệctiếmngôicướpnước,tiếptụckhông ngừng, theo lời tâu của Quảng-Tây-Chuyển-Vận-Sứ thì nhà Đinh-Triền bị giặc hãm hại, rối loạn không khi nào yên, nhân-dân ở nước ấy,khôngbiếtnươngtựavàoai,Phươngchitrảiquamấytriều,nướcGiao-Chỉđãtriều-cốngkhôngngừng,talàmnhân-chủnởnàokhôngcứuvản,nênmớichođạoquânởbiên-quậnquaan-ủidânấy,màkhôngthamđấtđaicủahọ,naychobãiquânrútvề.

NămHy-Ninhthứ9(1076),nhàTống,TrươngPhương-BìnhdângsớlênThần-TôngluậnvềviệcphòngngựGiao-Chỉcó10điều,điềuthứ9cónói:

Cácvịtổ-tôngbản-triều,mỗikhigặpnhữngviệclớnởbiêngiới,từngđemrabànluậnvớinhiềungười.NayvìviệcAn-nam,tađãdấybinhchinh-phạtlàmột sựphảivượtquanguy-hiểm, lợihại rấtnhiều,nhưngThánh-chỉđãđịnhtrước,lờibàntrongnướcđãđồngý,vậykínhxinđặcbiệthạchiếu-thư,khiếncácbềtôitrongtriềuvàngoàiquận,đềudânglênkế-sáchđểtỏđườnglốicủatriều-đìnhlàthămdòý-kiếncủamọingười,ngõhầubốnphươngbiếtýcủaBệ-Hạlàthận-trọng,baquânbiếtlòngcủaBệ-Hạlànhân-áivànhânđóxét lời phải trái, lại đượcbiết tài trí củaquần-thần.Người ngu lo nghĩ

ngànđiều,tấtcómộtđiềuphảilẽ,lựachọncáihaynhỏmọnmàlàm,khôngphảilàvôích.

Bài sớ của quanGiám-Sát Ngự-Sử là Thái-Phụng-Hỷ trong nămHy-Ninh thứ 10 (1077) dâng lên vuaTống-Thần-Tông về việc chinh phạtGiao-Chỉlầnthứhai:

Tôi nghe Hán-nho nói rằng: "Đấng Thánh-nhơn lấy độ lượng bao dungthiên-hạ", trong truyện thì nói "sông, biển dung nạp những đồ ô uế, đấngquốcquân thì baohàmcả sự trần cấu", xem thếđủbiết việc trị loạngiữathiên-hạlàvôcùng,nếusotínhtừngtýtừngly,thìsợrằngkhônghợpvớiđạo-lý.Vìvậy,thánh-nhơncholàphongtụcởchỗhoang-phếnênlấysự"bấttrị"đểcaitrị,màthiên-hạđềuđượcthốngtrịmộtcáchyênổn.TừkhibọngiặcGiao-Châukhôngquithuận,trongmộtgócnhỏmọn,màquânlínhkếtiếpchếtđường,ngườichuyển-vậnlươnghướngcũngtiếptụcchếtbịnhsốnhiều, tốnphí của trongnướckểhàngứcvạn; trải nămnọqua thángkia,cũngđãmệtnhọclắmrồi,màsởđắcmấychâuQuảng-Nguyênmàthôi.Núicùngbiểnđộc,Giao-Châulànơivựcsâubụirậmdầyđặcsươngmù,hơiđộcxônglên,làmchodiềuquạđangbaybịrơixuống;khíẩm-thấp,theogiótrànlanlàmchongườisinhbệnh;cơhồkhôngphảimộtcảnhgiớicóngười,tuycó lấyđượchết toàncõicũngkhông íchgìcho thiên-hạ.Vềvấn-đề trị tộiAn-nam,thìAn-namđãchịulỗirồi.Đờitrước,mọiTam-miêukhôngphụctùng, vua Thuấn chỉ đánh bảy tuần rồi lui quân về; việc làm hợp nghĩa,khônggìhơnnữa.BấygiờhaitướngQuách-Quỳ,Triệu-Tiết,cònởlạiGiao-Châu, quân lính phải đi chưa trở về dinh ngũ, dư-luận huyên truyền, chorằngLý-Càn-Đứccòndụngkếtiềmtàng,chưahẳnchắcđầuhàng,nêntriềuđìnhlạimuốnđemquântớiđánh,...khôngbiếtcóphảithếkhông?Tôinghĩrằngtụcmọirợởngoàikhu-vựchoang-phố,phảidùngthông-ngôn,mớitớixứnóđược;ởđờiTam-Đại (Hạ,Thương,Chu)đãcócáchcai trị rõ ràng,chu đáo, nhưng cũng coi xứ ấy không đáng trị.Vì sao vậy? Là vì không

muốn lấyviệcnơixa làmnhọcchochỗgầnvà lấyviệcbênngoàiđể làmphiềnchongườitrongnước.

Nay triều-đình lấycớbọnmandihayđicướpbóc,nênđã thuhếtđấtcủachúngvàgiếttêncầmđầu,nhưngbèđảngcủachúngcònsótlại,sợchúngngàysaucònkhởisựlàmloạn,thìchỉdùngbọnQuỳvàTiếtđểlàmThái-Thú,khiếnchúngkhiếpsợcáioailượccủacuộcchinh-phạtmàkhôngdámquấyrốinữa.Nếuvạnnhấtcócuộcxuất-chinhlầnthứhai, thì tôixinphảigiảngbànlonghĩchokỷ-càng,chongườiởQuế-ChâuvàQuảng-Châu,yênnghĩvàinăm,chờkhivết thươngđãbình-phục,sẽbànlạiviệcchính-thảo,khôngnênkhinh-suất,để tỏđộ-lượngtotátcủaBệ-Hạdungnạpcảnhữngloàiôuế.Tôi thật ngườikiến-thức cạn,nói thô-sơ, cóđộngchạmđếnoaitrời,xinchịutội.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệNgũChung

___________________________________________________

ChúThích:

Sách Tả-Truyện, Ẩn-Công năm thứ 11 chép: không đo đức, khônglườngsức,khôngthươngyêungườithân,khôngchứngminhlờinói,khôngxétmìnhlàcótội,phạmnămđiềukhôngphải,màđichinhphạt

ngườikhác.

SáchLuận-Ngữ,Khổng-Tửnói:ngườiquân-tửcó3điềusợ:sợmệnhtrời,sợbậcđại-nhân,sợlờinóicủathánh-nhân.

Chấp-sựlàngườicóphậnsựlàmmộtviệcgì,ởđâynhàNguyêndùngđểgọivuaAn-nam.

Hậu-Chí:ĐờinhàHạvuaĐại-Võhọp800nướcChư-hầu,chỉcónướcPhòng-Phongtớisau,bịvuaVõgiết.

Quyền"Phế-trí"tứcquyềncóthểtựlậphoặctựphếvua.

Chinh:Tớimàchínhtội-danh,ngườitrêntrịtội,ngườidướiphảichịutội,khôngkhángcựlại,nghĩalàđểgiữtrật-tự.

Chiến:Tớiđánhcóýcướpđấtđaicủacải,chonênphebịđánhphảidùngvõ-lực kháng-cự, có cuộc thắng bại, không kể trật-tự, aimạnhnấyđược.

TứcchỉSĩ-Nhiếp.

Châu-QuantứcchỉHợp-Phố.ThờiTam-quốc,nhàNgôđổi tênHợp-PhốlàmChâu-Quan.

Cửunghĩalàchín(9).Điệnnghĩalàkhu,cõi.Vùngquanhthànhnhàvua cách 500 dặm gọi là điện.Ngoài cửu-điện nghĩa là ngoài9 cõi,cũngnhưngoài9châu,tứclànhữngnướcxaxôi.

NhàMinh-Đường,Bích-Ung là điện đài nhà vua, dùng để họpHội-Đồng, tiếp tân,giảngsách,v.v...cóđồnhạc-khí,cahát,có lễ-nghĩa,trật-tự,...

Bảyđứchaylà:Cấmbạo,trấpbinh,bảođại,địnhcông,andân,hoàchúng,phongtài."XuấtTảTruyệnTuyêncôngnămthứ12".

BiểuChươngQuyểnĐệLục

BiểuChương

(Cácbàibiểu)

NămChí-Nguyên thứ 15 (1278), cô-thần họ Trần, Thế-Tử nướcAn-nam,dângbiểulênHoàng-đếBệ-HạlàNgườiđượclòngtrờiyêu-mến.Trướckiathân-phụ tôi thuậnvề thánh-hóađãhơn20năm,nhuần thấmnhân-ân,đứccủaHoàng-đếnhưtrờinhưđất,dungnạpôuế,lượngcủaHoàng-đếnhưbểnhưnon.Mộtđời thânphụ tôi,độiơncảmđức rấthậu.NămChí-Nguyênthứ14(1277),thânphụtôithấtlộc;tronggiờcuốicùng,bảocô-thầnrằng:"Bệ-Hạkhoannhânđạiđộ,haythươngnướcnhỏ,chắcconngàysausẽđượcđộiơnnhưđờitrước,tachỉân-hậnnaytrờikhôngchothêmtuổiđểphụngsựthiên-triềuchođượclâungày".Tôivừagặptangcha,vừagặpkỳcốnghiến,khôngdámđểsựloâudồndập,nhânvìsứ-thầntrướclàbọnLê-Khắc-Phụcởtriềulâungàychưavề,đểtiếptụcdânglễcống,naysaiTrung-Thịđại-phulà Châu-Trọng-Ngạn, Trung-Lượng đại-phu là Ngô-Đức-Thiệu làmHành-Nhơn-Sứđembiểu-vănvàphương-vật tới triều-đình cốnghiến, ấy là tuântheo chức-nghiệp của thân-phụ tôi và không dám sai lời dạy con lấy điềutrung làm đầu. Nhân-dân ở tiểu-quốc đều nói rằng: "Việc cống hiến nầychính là việc tôi noi theo chí-hướng và việc làm của thân-phụ tôi sau khingườiđãquađời.Bệ-Hạthươngngườitrungtrựcmàđùmbọchơnnữa,thìtôiởtronglúcbấthạnhlạiđượchạnh-phúc,ngóngcổtrôngsangphíabắc,nhưtrôngmặttrờimặttrăngvậy".

Kịp đến nămChí-Nguyên thứ 15, bọnChâu-Trọng-Ngạn chưa về, duy cóthiên-sứlàSài-Thượng-Thưđộichiếu-thưqua,cùngsứ-thầnkỳtrướclàbọnLê-Khắc-Phúctớitiểu-quốc,tôisuấtcảbáchquan,nghinhtiếpđànghoàng,

đốt lòhương,báiđọc thiên-chiếu, thấychiếu-thưdụ tôiphảivàochầu, tôingạcnhiênkinh-sợ,mànhân-dâncảnướcnghelờichiếu-thưcũngnhaonhaolên,sợnổimấtvua,vìtôisinhtrưởngởđấtViệt-Thường,khí-chấtmềmyếu,khôngquenthuỷ-thổ,khôngtừnắngmưa,naynếuvàochầu,tuyđượcxemquangcảnhcủaThượng-quốc,được làm tân-kháchcủanhàvua,nhưng sợtrởngạidọcđường,luốngphơixươngtrắng,chỉlàmchoBệ-Hạthêmlòngthươngxótmàkhông ích lợi gì cho thiên-triều trongmuônmột vậy.Thể-thốngcủaBệ-Hạ,tonhưbầutrời,tôithờBệ-Hạcũngnhưthờtrời,tuyrằngtrônglênthămthẳmchínlớpxanhxanh,màsựkínhsợoaitrời,chưakhinàodámlờndễ,nhưtuồngcáchmặtchỉtrongthướctấc,màơncủavua,khinàocũngghichạmtronglòng.XưalàmtôinhàThành-Châuquamấylầnthông-ngôn tới triều-cống, đời vua Hán-Võ-Đế thì bỏ qua không quan tâm, vìthươngnướcnhỏ,ởchỗđườngsáxaxuôi,núisôngcáchtrở,chonênthathứcả.Ngàynay,Bệ-Hạtrịvì,bấtcứnơinàomàxeđòđitớiđược,sươngmócxuốngđược,cómặttrờimặttrăngchiếubóngxuống,thìthảyđềuquiphục,sovớiđờiChâu,đờiHánlúcxưa,đãhơnđếnmấytrămvạnphần,từkhai-thiênlập-địađếnnay,chưahềcómộtthờikỳnàonhấtthốngthiên-hạtolớnnhư ngày nay. Bệ-Hạ thi-hành nhân chính, trước hết ắt là thương nhữngngườiquan,quả,cô,độc,kịpđếnsâubọcỏcâycũngnhờơnvuamàyênsựsinhsống.Tôilàngườicótộivớitrời,chỉsợrằngkhôngthấmnhuầnđượcnhơn-đứccủaBệ-Hạ.ChínhtrịcủaBệ-HạhayhơnnhàChâu,nhân-đứcsâuhơnnhàHán.

Tôi cúi đầu trôngmongBệ-Hạ thươngđứa cô thầnhènyếu, xét chỗ tiểu-quốcxaxuôi,cho tôiđượcnganghàngvớihạngngườiquan,quả,cô,độcgiữyêntánh-mạng,đểthờBệ-Hạtrònniềmchungthuỷ,ấylàsựmaymắncủatôi,màtoàndântiểu-quốccũngđượchưởngđại-phúcvậy.

NămChí-Nguyênthứ29(1292),Thế-TửnướcAn-namlàvuaTrầndânglờibiểunóirằng:

Tôilàđứaconmồcôi"lục-xích"1,trướcnhờgiáo-huấncủachavềviệclàmtôivớithiên-triều,khôngnênmộtnămnàobỏhởsựcốnghiến,lờidạyấytôiluônghinhớkhôngbaogiờlãngquên.Vìtội"ngộ-tiếm"2,chonêntôisaiTrung-Lượng đại-phu là Nghiêm-Trọng-Duy và Hữu-Võ đại-phu là Trần-Tử-Trường,trongthángchínnămChí-Nguyênthứ27(1290)đemphương-vậtquatriều-cống,trướcđểhếtlòngtrung-thànhphụng-sựBệ-Hạ,sauđểnốitheochíhướngcủatiền-nhân.Kịptháng2nămnay.

Thiên-sứChính-nghịđại-phulàTrương-Hiển-KhanhvàquanPhụng-Thuậnđại-phu làBất-NhãnThiếp-Mộc-Nhiđem lờiThiên-chiếuvà cácvật ân-tứcùngbọnNghiêm-Trọng-Duyvềnước.Các tôn-tộc,quan lại, nhân-dânvàkỳ-lãoởtiểu-quốcrađóntiếpvuimừngmànóivớinhaurằng:"đứcThánh-thiên-tửlấylòngnhânmàthươngkẻcô,lấyđứckhoandungmàđãingườidước,chắcdân-chúngsẽthoátkhỏicảnhlầmthanmàsungsướngđược",tôicùngnhân-dântiểu-quốcđềukhôngthểkhôngkínhsợviệcđó.

Ngàytrướcthân-phụtôicònsinh-tồnđãtừngkhiếnsứ-thầndânglờibiểutâulên,lúcđó,tôichưadựviệcchínhsự,thànhthửkhôngbiết,chúngtôinhắcchuyệnlại,khôngdámđổlỗichocha,đểtránhlỗichomình.Vạnnhấtđượcthiên-triềuthathứlàsựmaychotôi;nếukhông,thìtộicủatôiđángbịxử-tử.Còn việc dụ tôi thân-hành qua chầu triều, Thánh-thiên-tử sẽ không tiếcvương-tước,ẩn-tín,vàphongđấtchonhưcũ,thìtôicùngtôn-tộc,quanlạiởtiểu-quốcsaukhingheđượcnhưhồnvíađượcyên,nhưchếtđisốnglại,chorằngthiên-triềunếukhôngnghĩđến,thìsaođượclờidụnhưthế.Lúcôngnộitôi còn sống,Thiên-triều đã khen là có nết trung-cần, thương vì ở chỗ xacách,bỏquamọiviệc,khôngchấpnêgì,chonêntrongnămTrung-Thốngthứ2(1261),cóxuốnglờichiếuphongvươngtước,banphù-ấn,lạicósắcriêngnóirằngquânThiên-triềukhôngvàotiểu-quốcvàcáctụccũvềyquan,lễnhạc,đềukhôngthayđổi,nhờvậyôngnộitôiđượcyên-ổntrịnước,sinh

linhđếnnayđượcnhờkhôngít.

Trongđờithân-phụtôi,khôngmayquân-tướngởbiên-giớilàmloạn,nhưngđốivớiviệcphụngsựthượngquốcvẫnthuỷchungnhưnhất.Kịpđếnđờitôi,tựthaychatôigiữbờcõi,mayđượcthiêntriềuthươngđến;hơnnữalạibiếttôisinhtrưởngởxứxangút,khôngphụcthuỷthổ,khôngquennắngmưa,các sứ-thầnở tiểu-quốcqua lại, thường thường trongmườingười, vì lam-chướngmàchếtsáubảyngười.Nếutôikhôngbiếttựlượngsứcmình,thìchỉchết dọc đường, rốt lại không ích lợi gì cả.Vả lại, tiểu-quốc làmột nướcmọi-rợ,phong-tụcbạcác,hễmộtngàyxacách, thìanhemmặcdầu,cũngkhôngdungthứchonhau.Thánh-Thiên-tửnhơnnuôiloàivật,thươngkẻcô-đơn,tuymộtngườitôiởtiểu-quốc,cũngkhôngbỏsót,huốngchiôngchatôiđờiđờiphụng-sựtriều-đình,khôngnởnàokhiếntôiliềuphơithịtxương,bỏhoangxã-tắc.

Thanôi! ngườiở thế-gianmàđượcgặpmặt thánh-nhơn, sáchPhật cho làđại-phước,sáchnhogọilàcuộcgặpgỡtrongkhoảngngànnămmớicómộtlần.Tôihákhôngmuốnxemcảnhphong-quangởThượng-quốc,gộiơnmưamóccủaThánh-Triều,dạigìtráingượcmệnh-lệnhđểmanghọa?Nhưngcómặttrờiởtrênsoixét,thấythươngtìnhmànói,chỉvìhamsốngsợchết,màđắc tội vớiThánh-triều.Chúng tôi ở góc biển chưn trời, được sự che chởkhoandunglànhờcóBệ-Hạsoisángnhưmặttrời,mặttrăng,baodungnhưtrờicao,đấtrộng,nếukhôngthìnghiênghếtnướcbiểncảbốnphươngcũngkhôngđủrửatộicủatôichosạch.

Tôitâunóihếtlời,nhườngnhưphơibàyganphổi,mongmỏiBệ-Hạthươngngười cô quạnh, niệm cảnh khôn cùng, xét lòng ngay của tôi, tha hẳn tộinặng,chotôiđượckéodàihơithở,tậntâmphụngsựđại-quốc,trămhọđượcbảotồntánhmạng,hưởngphúcđứchiếu-sinh.Nhưvậythìchẳngnhữngmộtmình tôi nát thịt tanxươngmớimongbáođápcông-đứccủaBệ-Hạ trong

muônmột,màcảthiên-hạđềumuônmiệngmộtlời,chúctụngBệ-Hạthánhthọđếnmuônứcnăm.

Tháng3nămChí-Nguyênthứ30(1293),Thế-TửAn-namhọTrầnbáchbáitâurằng:

Kểcóvàimươinămnay, tội lỗi lút trờicủachacontôi,đếnnayđượcthabổngnhưnướcđá tan.Người chết cũngnhưngười sống, đềuđượcơn táisinhcủatrờiđấtchamẹ.

LờidụcủaTrung-Quốcnóirằng:"Phàmloạicótánhmạng,hácólẽnàoantoànđược lâudài".Tôivà sinh linh toànquốc lấy làmkinh sợ, thấtvọng,chẳngbiết tínhsao.Nhưng tôingherằngxưanaykhôngcóđấtbất tử,mànơicậynhờđượclàchỉcótrờihiếusinh.ThánhThiên-tửdựatheolòngtrời,thươngngười cô-đơn, rộng lòngnhơn-ái, thì vật gì cũng lâudài, cũngan-toàn,cũngsinh-tồnđượccả;nếukhôngthế,thìđiđâumớikhôngphảilàđấtchết.

Thiên-chiếu lại nói rằng: "chúng tôi theo lối hư-văn,hằngnămcốnghiến,lựa lờikhônkhéo,đốivớibề trên,chứkhôngcónghĩa lýgì", tôiđọcđếnđoạnấy,thìmáymắtsữngsờ,ganmậtrơirớt,nghelờichiếu-chỉấy,thấysựbấthạnhcủamộtmìnhtôikhôngchilớnbằng,đãkhôngđượcsốngtạitriềuđìnhcủaThiên-tử,sởdĩbàytỏlòngthành,chỉcóđồvậtthổ-nghidânglênmàthôi.TôihákhôngbiếtThánh-triềuvínhưcảbầutrờichephủ,cácnướctừđườngmuôndặm, trèononvượtbể, tới dângcácđồkỳ lạvàquýbáu,không thiếu thức gì, cần chi đến đồ-vật cống hiến của tiểu-quốc tôi sao?Nhưngtôikhôngnghĩđếntộilỗi,màcứmạomuộidânglênlàvìnghĩathờvua,khôngthểbỏhởđượcvậy.Tuylờichiếutráchrằngkhôngcónghĩa-lý,nhưnglòngbềtôikhôngdámsaichứcphận.TôicúiđầutrôngHoàng-đếBệ-Hạ suy lòng chamẹ,mở lượng đất trời, dung nạp hạng người ô uế, giúp

thươngnhữngkẻsinh-tồn,làmchomọingườithànhtâmquithuậnvàchotôimộtđạosắc-phongkếnghiệpnhư trước,đểcho tôiđốivới trên,được thờtrờihếtdạ trung-thành,đốivớidướcđượcthừa-kếchí-hướngtổ-tôn,hácóphảimộtmình vì-thần được kéo thêm hơi thừa sống sót,mà tất cảmuônngàn sinhmạngđều được hưởngđại đức hiếu-sinh của trời đất. Phận hènchóngựa,kêugàođếnbựcThánh-Minh,dầuxuốngsuốivàngthịtnátxươngtancũngkhôngđủbáođápThánh-ân.

LờibiểucủavuaAn-namchúchạVạn-Thọ

Nhờơntrời,Hoàng-đếBệ-Hạđượchưởngthọứcvạnngànnăm.

Phục-dĩ:

Támngànnămmớigiữasơ-tuần,tuổiứcvạn,lâudàiThánh-thọ;

Bảytrămdặmởngoàihoang-vức,chúcđôiba,theodõiHoa-Phong3

Muônnướcđềumừng;

Nghìnxưachưacó.

Chúngtôi

Hânhoantỏdạ;

Kínhcẩncúiđầu.

CungduyHoàng-đếBệ-Hạ,

Ngàytiếnthông-minh;

Trờichotrí-dũng.

Mộtcơngiậndẹpyênthiên-hạ;

Nămđiềuphúcthấmkhắpnhân-dân.

Thống-nhấtbốnphươngtrời,kểhơncảHán,Đường,Tấn,Tống;

Đồng-nhânmọinướcnhỏ,chẳngkhácgìNghiêuThuấn,Vũ,Thang.

Cóâncóoai;

Đượcdanhđượcthọ.

Chúngtôi

PhươngNamngồigiếng;

HướngBắcchầusao.

Bamươinămty-tiệnyênmình,khăng-khăngphậndưới;

Mộttấcdạtrungthànhthờchúa,lồnglộngtrờicao.

Bàytỏlòngson,luốngmongđượcvềchầukim-khuyết;

Kínhdângbìnhngọc,xatrôngchomởrộngThiên-Môn.

Chúngtôiănchay,tắmgội,tựtaysoạntảbàichúctụngnầy,làmbằngsáchvàng,đựngtronghộpvàng,saisứ-thầnlàĐào-Tử-Kỳtrântrọngdângbiểuxưnghạ.

Ngày4tháng3nămChí-Nguyênthứ30(1293)vuaTrầnnướcAn-namdânglờitấunóirằng:

Chúngtôiliềuchết,trămlạytâulênnhưsau:

Trongngày14tháng2nămnaythấyThiên-sứlàquanLại-BộThượng-ThưLương-Tăng, quan Lễ-Bộ Lang-Trung Trần-Phu đệ tờ chiếu-thư đến hạquốc.Tôikính-cẩnsuấtcảtôn-tộcvàquan-lại,vộivãrađườngxônghươngnghênhtiếp,khiđếnnơiđườngđicótrảinệm,tôibalầnhôvạntuếvàquìlạy,kínhđemratuyên-đọc,thấylờithiên-chiếunóirằng:"Tội-lỗicủanướckhanhđãbiếttựthúnhậnrồi,thìtakhôngtráchphạtnữa".ThánhThiên-Tửrộnglượngbaodungnhưthế,chúngtôimừngrỡ,khôngxiếtkể,lấygìmàtỏlòngcảmtạtrongmuônmột.

BàibiểucủaAn-namThế-TửhọTrầnmừngvuaThành-TôngHoàng-ĐếlênngôitrongnămđầuhiệuNguyên-Trinh(1295)

Rồngbaychínlớp,trênngôivàngtrởlạitiếttrờixuân;

Ngựaruổingànnon,trướccửangọckínhdânglờibiểuhạ.

Mộtngườicóphúc;

Muônnướcđềuyên.

KhâmduyHoàng-đếBệ-Hạ

Văn-trịrựcrỡquốc-trung;

Nhơn-đứcthấm-nhuầnhải-ngoại.

Sẵn-lònggiữđạo,nướcxagần,mộtmựcthảyyêuthương;

Dẹpvõdùngvăn,quânnhânnghĩa,bốnphươngđềunghỉrãnh.

Thậtmởrộngnhân-từđại-độ;

Làmsángthêmcông-đứctiền-vương.

Giông-tốtạnhcơn,nhuầnơnvũ-lộ;

Đấtđaiphongtước,tỏlượngcàn-khôn.

Đổimớichodân;

Mưaxuânchovật.

Chúngtôi

Maygặpthờibình;

Mừngnghelệnhmới.

XemtrờicửaBắc,trôngngôisaoBắcCựcxiêulòng;

GiữđấtphươngNam,xindângchénNam-Sơnchúcthọ.

VuaAn-namhọTrầndângbiểuxinkinhĐại-Tạng.

Tôiởnơiviêmnhiệthoangvu;

Ngàytrướcđãqui-yphật-pháp.

Hâm-mộtụngkinhbối-diệp4;

Truyền-bátừnướcTrung-Hoa.

NhớĐường,Tốngthờixưa,chởkinhsangcóđànngựatrắng;

Từđại-binhkéođến,thìlửacháyhóađốngtrotàn.

Ôi!Chữhuyền-viđãchẳngđượcxem;

Thờiýmàunhiệmtrọnkhôntìmthấy.

Nhưvàonhàtốimàkhôngđuốctuệ;

Nhưquabiểnkhổmàthiếuthuyềntừ.

Xinnghĩđếntiểu-bang;

KhôngcóKinhĐại-Tạng.

NếuchẳngcầuxintrênĐại-Quốc;

Lấygìgiác-ngộdướiquần-sinh.

KhâmduyHoàng-đếBệ-Hạ:

LàvuaNgu-Thuấtđươngthời;

LàPhậtThích-Catái-thế.

Giàulòngtế-độ;

Rộngđứcnhân-từ.

Maymàbantiếngngọcvàng;

Mongđượcmởkhoquíbáu

Từcủatrờirơixuống,xinchomộtvạnnămngànquyểnKinh;

Theođườngbểđưasang,đểcứuứctriệunhân-dânkhốn-khổ.

Công-đứcấyhơncông-đứctrước,rộnglớnkhôngbờ;

Thánh-nhânnaytứcthánh-nhânxưa,lưutruyềntạiđó.

(LúcấyquanTrung-ThơvânglờichiếuchỉchođưaKinhsang).

NămChí-Đại thứ 2 (1309), An-nam Thế-Tử họ Trần dâng biểu chúcmừngVõ-TôngHoàngĐếlênngôi:

Chúngtôinépmìnhtrôngthấy:

Rồngdướivựccaobay,vângmệnhtrờingựtrênngôibáu;

Nhạntrongđầmyênngủ,độiđứcnhânnhuầnđếnphươngxa.

Vangtiếngmừngreo,khắpcùngnonbể;

Thoãlòngao-ước,tấtcảhoadi5.

KínhvângHoàng-đếBệ-Hạ;

Thánhtrỗthông-minh;

Trờichotrí-dũng.

Dẹpyênhọaloạn,oailinhrungđộngcõingoài;

Ngồihưởngthái-bình,thanh-giáothấm-nhuầnđấtViệt.

Chế-độphỏngtheođờicổ,làmchothêmrộng,thêmxa;

Chính-trịđổilạithờitân,sắpđặtvàokhuônvàokhổ.

Khắphoàn-hảichungđườngvăn-hoá;

Vữngcơ-đồnhưnúiThái-Sơn.

Đứcởmộtngười;

Phướcramuônnước.

Chúngtôi:mấyđờigiữđất;

Mộtdạthờvua.

Trôngmặttrờisoithấuhangsâu,trung-thànhtỏdạ;

Cùngdân-chúngởnơigócbể,chí-đứcghiơn.

NămđầuChí-Thuận (1330),An-namThế-TửhọTrầndângbiểuchúcmừngVăn-Tông

Hoàng-đếlênngôi.

Vậnmởthánhthần;

Tàigồmtrídũng,

Nhân-đứcsánhcùngtrờiđất;

Giáo-hoákhắpcảBắcNam.

Tiếngvangdộiđờinay;

Côngcaohơnthờicổ.

Ngườixamến,ngườigầnquiphục,kinh-luânđờiThế-Tổdõitheo;

Việcvõxếp,việcvănsửasang,lễnhạchiệuChí-Nguyênmởrộng.

Khắpnơihoahạ;

Chungcảnhthái-bình.

Chúngtôi:

Ởnướcdướinhiềuđời;

Thờvuatrênhếtdạ.

Muôndặmđườngtuyxacách,vénmànmâytrôngngắmngôisao.

Thướcganglòngchẳngđơnsai,đứnggócbểlạychầumặtnhật.

NămChí-Nguyên thứ 31 (1294), nội-phụ An-nam vương là Trần-Ích-TắcdângbiểuchúchạnhândịpTếtNguyên-Đán.

Phục-dĩ:

Thánggiênglàkhíxuânhoà,nhânkhiếnmuôndânxemphéptrị;

Thượng-đếthươngvìmạnglớn,tómthubốnbiểnđứnglàmvua.

NgàyNguyên-đánvừagặpchữ"Nhâm",đông-giaorướcChúa,6

SaoThái-Tuếởvềhướng"Ngọ",namđiệnxemtriều7

Khíâm-dươngtrêndướigiao-hoà;Nềnvăn-hoáxagầnhỗnhợp.

NaykínhtrôngHoàng-đếBệ-Hạ:Cólễcónhân;Vừathầnvừathánh.

Bềnvữngtrênngaiđế-vị;Lâudàivuiđạothánhhiền.

Támtrămnuớcchầu-hầu,công-liệtsánhcùngChu-Võ;

Bămmốtnămthịnh-trị,qui-môhơncảHán-Quang.

Cõithọcaothêm;

Đàixuânvuikhắp.

TôilàÍch-Tắc:Cỏtranhdựphầnphongtước8

Hoaquì9nghiênghướngmặttrời,

Lấytrung-thànhbáođápơnsâu;

NgữađứcThánhthấmnhuầnngoàicõi.

MừngvuaThánhgồmnămđiềuphước,xưaCơ-Tử10 chép thiênHoàng-Cực,naynguyệntheođòi;

Phận tôi ngayquì lạyba lần, trướcTề-Hầu11 giữ lễ tôn-quân, kínhvângmệnh-lệnh.

Năm Chí-Nguyên thứ 31 (1294), An-nam Quốc-Vương Trần-Ích-TắcdânglờibiểuhạnhândịpThành-TôngHoàng-đếlênngôi

Bẩmtínhthông-minh;Nêudanhnhânhiếu.

BamươituổisứcnhưvuaThuấn,ngàyxuânthudàivẫncòndài;

TámtrămnămphướctợnhàChu,gươngnhậtnguyệtsángrồilạisáng.

Dòngthầnthánhôngtuyềnđếncháu;

Đứccù-laoconbáoâncha.

Trongkhihưởngphướcthái-bình;

Vẫngiữtấmlòngkế-thuật.

Dấuthần-long12,cỡimâynămsắc;

Điềmkim-kê13báohiệuânsâu,

Chúngtôi:

TrờiBắcgửithân;

PhươngNamphongtước.

Độiơncaocả;Chưachútđềnbồi.

Mừngchúalênngôi,lòngsuytônchẳngkhácgìtôiHán;

Trôngtrờigangthước,lễhạbáinguyềntheodõiTề-Hầu.

ThángnămmùahạnămĐại-Đứcthứ15,Võ-TôngHoàng-Đếlênngôi,An-nam-vươngTrần-Ích-Tắcdângtờbiểuchúchạ14

Phụcdĩ:

Mừngvậnnướcsinhrabậcthánh,vừamớilênngôi;

Vângmạngtrờichịulấyngôivua,lâudàinốinghiệp

Đấttrờigiúpđỡ;

Muônnướcvuimừng

KhâmduyHoàng-đế,Bệ-Hạ;

Bậcthánhthông-minh;Đấngngườicông-đức.

Oaitrờirungđộng,cơ-đồthêmbềnvữngnonsông;

Ơnchúadồidào,dânchúngthấythấmnhuầnmưamóc.

HuyhiệudânglênđứcMẹ;

Hiến-chươngtheodõiVuaÔng.

Chúngtôi:

Tranhcỏdựphần;Hoaquìdựabóng,

Chămchămngótrước,dầuxaxuôicũngsắpvớihàngloan;(chimloan,tỷvớihàngvinhquí).

Vòivọitrônglên,xinkhúmnúmlạyquỳtheodángcọp.(concọp,tỷvớibề

tôitrung,dũng).

Tháng3mùaXuânnămChí-Đạithứ4(1311)Nhân-TôngHoàng-đếlênngôi,An-namvươngTrần-Ích-Tắcdângbiểuchúchạ.

Phụcdĩ:

Đờithịnhsinhrabậcthánh,lênngaivàngxemcảbốnphương;

Mạngtobềnvữngngôivua,dởđồbảnrạngxemmuônnước.

Nonsôngđượcphước;Tôidướithêmmừng.

KhâmduyHoàng-đếBệ-Hạ:

Công-nghiệpthần,đượctrờitheogiúp;

Tư-chấtthánh,mỗingàymộtthêm.

Vẻtinhhoanhưcácvuatrên,khắpngoàiquậntrongtriềuchúctụng;

Lòngquảngđạinoitheonếpcũ,nhờcôngchađứctổlưutruyền.

Việcthảycanhtân;Đờithêmthịnhvượng.

Chúngtôi:

PhươngNamchịutước;

CửaBắcgửithân.

Mâygiógặpthời,mừngđượcchốnlong-trìgầngủi;

Nướcsôngvềbể,nguyềnchenhànghổbái15chầutriều.

Tháng3nămDiên-Hựuthứ7(1320),Anh-TôngHoàng-đếlênngôi,An-nam-vươngTrần-Ích-Tắc,dânglờibiểuhạnhưsau:

Trờiphủngaison,trênĐế-vịrồngbaychínlớp

Bóngsoicửatía,dướivương-đìnhcọplạymuônnăm.

Cảnhvậtxinhtươi;

Cơ-đồrộngrãi,

KínhlênHoàng-đếBệ-Hạ:

Cầmquyềnmuônnước,

Chịulễbốnphương.

Đểhiếu-tâmtheolốitônthân,miếuhiệuđềthêmchữtốt;

Thatội-lệtỏlòngnhânái,dân-sinhthấmđượcơndày.

Đạokếtruyềnkhôngđổichívuatrên;

Lượngquảngđại,lạithểtìnhtôidưới.

Chúngtôi:

Chịuơntướccũ;

Nươngbóngnướctrên.

Thâncô-đơnlưulạctừNam,nướcsôngHánxinchầuvàobểcả.

Lòngtrung-áinghiêngvềhướngBắc,trôngngôisaomàlạytrướcsânchầu.

TiềnĐạiThưBiểu

(ThưvàBiểucủađờitrước)

BứcthưcủavuaNam-ViệtlàTriệu-ĐàdânglênvuaHánVăn-Đế.

TôilàTriệu-Đà,xinliềuchết,hailạy,kínhdângthưlênHoàng-đếBệ-Hạ:

Lão-phunầylàmộtchứclạiởđấtViệtxưa,Cao-Hoàng-đếchotôiănngọctỷ, để làmvua nướcNam-Việt.Hiếu-Huệ-Đế lên ngôi không nỡ dứt tình,banthưởngchotôirấthậu.ĐếnđờibàCao-Hậucoiviệcnước,táchriêngxứmọi rợmàra lệnhcấmbánchonướcViệtnhữngđồ làmruộngbằngkim-loại,lạicấmbántrâubòdêngựavềgiốngcái,nếucóbánchỉbánconđựcmàthôi,...Lão-phunầyởnướcViệtđãđếntuổigià,tựnghĩrằngkhôngloviệccúngtếôngbàlàtộiđángchết,nênsaisứ-thầnlàquannộisửtênPhan,quanTrung-Uý tênCaovàquanNgự-sử tênBình, tất cả làbangười, quadâng thưchịu lỗi,đềukhông thấy trởvề.Hơnnữa,được tinnói;phầnmộcủachamẹtôiđãbịđàolênhuỷhoạihết,anhemgiònghọcủatôiđãbịgiếtcả.Vìcớđóbắtbuộctôihội-đồngvớiquanlạithảoluậnrằng:nayđốivớinhàHán đã tỏ lòng xích-mích, đối với các nước ngoài, không lấy gì làm

thanhdanh,nênđổihiệulàmHoàng-đế,làmvuaThiên-tửtrongnướcViệt,chứkhôngdámhạigìđến thiên-hạ.Cao-Hậungheđược, cảgiận, tướcbỏquốc-hiệuNam-Việt,khôngchosứ-thầnnhàHánqualại.Lão-phunghichoTrường-Sa-Vươngcólờidèmpha,nêncửbinhđánh,phạmđếnđịa-giới.

Lão-phuởnướcViệtđã49năm,hiệnđươngbồngcháu, tốingủsángdậy,nhưngnằmkhôngyênchiếu,ănchẳngngonmùi,mắtkhôngngótớisắcxinhđẹp, tai không nghe đến tiếng trống chuông, là vì mối sầu không đượcphụng-sự nhàHánvậy.Ngàynay,Bệ-Hạ thương tình, cho phục lại quốc-hiệu,chođếnchếtcònghivàtừnayxintrởlạitướcvương,khôngdámxưnglàmHoàng-đếnữa.

NămThái-BìnhHưng-Quốcthứ5(980),Giao-ChỉĐinh-Liễn(conĐinh-Bộ-Lĩnh)mất,emlàĐinh-Triềnlênlàmvua,quanĐại-HiệulàLê-Hoàncướpngôi,vuaTống-Thái-Tôngcửbinhquađánh,Lê-HoàngiảlờicủaĐinh-Triềndângbiểunhưsau:

Đờichịuơntrên;

Ởxagócbể,

Lãnhtiếtchếtrấnnơimọirợ;

Locống-triềuhếtphậntôicon.

Khôngngờgiavậnchẳngmay;

Xuikhiếnphụhuynhgặpnạn.

Tuyngọclụatôithườngcốnghiến;

Nhưngđấttranh,trênchữasắcban16.

Trướckia,chatôilàBộ-LĩnhvàanhtôilàLiễn:

Đềuđượcơnvua;

Phongchochứctước.

Kínhcẩngiữgìnbờcõi,

Khônghềtrểnảibỏqua,

Nhưngchưalậpđượccônglao;

Bỗngđãxảyrabiến-cố.

Lúcấytôi:

Cửanhàsắpsập;

Tang-chếđươngcòn.

Mànhữngngườitrongnước,

Nàolàquanlại,quândân;

Nàolàhọhàngkỳlão.

Cùngđếnnhàởchế;

Xinquyềnlãnhviệcbinh.

Tôitừchốinhiềulần;

Họnàixinthathiết.

Chưakịptrầntấu;

Vìsợdiêntrì.

Cácbọnmọirợởnơikheđộng,núirừng,tố-tínhgiảo-hoạt,hung-ác;

Khôngđượcthỏalòng;

Ekhisinhbiến.

Vì vậy, tôi đã nhận chức Tiết-Chế-Hành-Quân Tư-Mã, quyền lãnh châuquân-sự,

NéptrôngHoàng-đếBệ-Hạ:

Banchosắc-mệnh;

Vàohạngphiên-bang.

ĐểtỏơnrộnglượngcủaThánh-Triều;

Ngõthỏalònghếttrungcủathần-hạ.

Nhưvậytôiđược:

Nốitruyềnnghiệptrước;

VỗtrịdânMường,

Giặcgiảdẹpyên,ngoàiđồng-trụracôngcản-ngự;

Ngọcngàcống-hiến,dướikim-môntỏdạtrung-thành.

KínhmongHoàng-đếBệ-Hạthươngtìnhthatội.

NămBảo-Hựuthứ6(1258),vuaAn-namhọTrầndângbiểuxinnhườngngôichocon.

Tôinghenói:

Làmngườiphảitritúc,nênthoáiluikhôngđợituổigià;

Sanhconcókhảnăng,thìgiaophónốitheonghiệptrước.

Đólàlẽthườngthiên-đạo;

Lạithêmthuậncảnhân-tình.

Naytôitruyềnvịchoconthơ;

Kínhcẩntâubàylênchúathánh.

Tựxétkhôngcông-nghiệp;

Lạmmongphongtướchầu,

Lãnhsắc-mệnhởtriều,màchưakhinàolàmlễvàotriều;

Tỏtrung-thànhvớinước,màchưakhinàođềnơnchonước.

Nayđươngthờikhó;

Khôngxiếtlònglo,

Thânliểubồhéotrướcmùathu,xintraotrọngtrách;

Lòngquỳ-hoắc17,hướngtheomặtnhật,gầnánhthanh-quang.

Trướcchưathỉnh-mệnhthánh-triều;

NaydámkínhtâuBệ-Hạ.

Suốtngàyrunsợ;

Cúibướclomkhom,

Kínhdânglễmọnbao-mao18;

Đểtỏlòngthànhcầnhiến19.

NéptrôngHoàng-đếBệ-Hạ:

Đèntrờisoisáng;

Đứclớnthấmnhuần,

Thươngkẻdướitrung-thành;

Xéttìnhtôingu-xuẩn.

Baodungdân-chúng,họcđế-vươngthậtđánglưu-truyền;

Cùngcứucơ-vi,việclớnnhỏthảyđềuthanhthõa.

Banchoáomũ,ơnsũng-vinhrạngmộtcõimánmường;

Bềntợnúisông,lờiminh-thệđểngànnămsonsắt.

Lòngtôimongước;

Ýthánhchuẩny,

Thái-Thượngquốc-chủhiệuphong;

Chiếu-chỉmườihàngtrôngđợi.

Nếuđượcthoảtìnhty-tiện;

Thậtlàcóphậnvinh-quang.

Tôinguyện:

Giữdạtrung-trinh,

Suốtđờingaythẳng,

Tấclòngxintạcđághivàng;thườngtưởngthấyđấttrờichechở;

Muônmộtchỉbụihồnggiọtnước,ngõđềnbồinonbểcaosâu.

Phụ chép lời biểu của nước Chiêm-Thành dâng lễ cống cho vua nhàTống.(NướcChiêm-ThànhvốnlàhuyệnTượng-Lâm,quậnNhật-Nam.CuốiđờinhàHán,ngườitrongquậnlàmphản,xưnghiệulànướcLâm-Ấp, đời sau nhân cuộc loạn, dời qua đất Chiêm, gọi là nước Chiêm-Thành)

Nướctôiởgócbểxa,thườngđượcnhàvuayêudấu;Muôndặmvềdânglễcống,dámquênchứcphậntôiđòi.

Đãmongphonglàmnướcchư-hầu;Thìtriềucốngphảiythườnglệ.

Tôitrộmnghĩ:

NướcViệt-Thườngdùngnhiềulớpthông-dịch,mớivàochầuTrung-Quốc,làvìnghethịnhđứccủanhàChu;

NướcBàn-Mộc20soạnmấykhúcca-chương,đểdânglênvương-đình,làvìmếnlòngnhân

củanhàHán.

Mộtngườitrêncólòngnhânái;

Muônnướcdướitỏdạphụctùng.

Tuynướctôiởchốnrấtxaxuôi;

Vẫnngàytrướccótêntrongcácquận.

Tượng-Lâmthuộcbản-đồđấtViệt;

Đồng-Trụcòndấu-tíchPhục-Ba.

Chúngtôi:

Triều-cốngTrung-Hoa;

Đãnhiềunămtháng.

ĐươngthờivuaNghệ-Tổdựngnước,chúngtôitớichúchạđầutiên;

Xuốngđếncáctriều-đạinốingôi,chúngtôilạicống-triềuliên-tiếp.

Cáccâyhoatốt,đềugieogiốngvàođấtTrung-Hoa;

Nhữngloàivậtxinh,cũngđemdângđếnvườnThượng-Uyển21

Trênthiântiếp-đãi,nốivậnLục-Tiêu22;

Dướihếtdạtrung-thành,nhưhoaquì-hoắc23.

Đinhninhvânglờichiếuphụng;

Ân-huệchocỡixevàng24.

Tôinay:

Gặpvậnmayhưởngphướctháibình;

Vinhthânmọnởnơicố-quốc.

Lầnlúttronggòkiến,phậnthấphènnhờchiếuHánvinh-quang;

Ngữatrônglênsânrồng,lờichúchạcótrờiNghiêusoithấu.

Ởnhậm-thổ25cómộtvàiphương-vật;

Dângbaomao26nhưcácnướcchư-hầu.

CungduyHoàng-đếBệ-Hạ:

Nhất-thịnhânđồng27;

Tam-vôđạohợp.

Caodàyđứcthánh,haibênvănvõmúacanlông,

Đông-đúcsânvua,muônnướccônghầucầmhốtngọc.

ChẳngnhữngyênLào-QuốcmàmởđấtVĩnh-Xương(?);

SắpratớiTây-thànhmàtrịmiềnGiao-Chỉ.

Trờimộtloạttoảraánhsáng,dẫuhangcùngcũngsoitớitậnnơi;

Đườngbangãtấtcónơibằng,hễngườiởthìlàmthànhhoađất.

Tôi:

Nươngtheophonghoá;

Trảihếttrungthành.

Bônbamuôndặmbểkhơi,đểvềdânglễ;

Mộngtưởngchíntầngnhạcthổi,lầntớingheca

Tấclòngghitạcânsâu;

Muônmộtđềnbồilượngcả.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệLụcChung

___________________________________________________

ChúThích:

Lục-xíchnghĩalà6thước,tứcchỉngườicònnhỏ,ngườilớnthìbềcao

từ7xíchtrởlên.Theosách"Tiền-HánLuật-Lịch-Chí"thìmộthạtlúa"thử" là một phân, 10 phân là một thốn (tấc), 10 thốn là một xích(thước).

Ngộ-tiếm nghĩa là chưa có sắc mạng của triều-đình mà tự tiện lênngôi.

XưavuaNghiêuđituầnthúđếnđấtHoa,cóquanPhong-Nhân(chứcquancoigiữđấtđai)chúcmừngvuađaphú,đanamvàđathọ,nghĩalàgiàucó,nhiềucontraivàsốnglâu,đờisaugọilà"tamđa".

Lácâybối-đabênẤn-độ,xưadùngđểviếtKinhPhật.

HoalàTrung-Quốc,Dilàmọirợ.

Ngày xưa hễ đến ngày lập xuân, thì vua quan làm lễ nghênh-xuân(rướcchúaxuân),ởphươngĐông(Đông-giao).

Thái-Tuế làmộtngôi sao,nămnào thìởvềhướngnấy.Ví-dụ:nămNgọ thì ở phương Ngọ (chính nam). Nam diện thì ngảnh mặt vềphươngNam.Khivuaxemtriều,thìngảnhmặtvềphươngNam.

Theo lệxưakhiThiên-Tửphong tướcchochư-hầu, thìbanchomộtcụcđấtởhướngđượcphongvàmộtthứcỏtranhtrắng(bạchmao),gọilàmao-thư.

Hoaquìlàmộtthứhoaluônluônhướngvềmặttrời.

Cơ-TửlàconcháunhàThương,tứcnhàÂn.KhivuaVõ-VươngnhàChudiệtvuaTrụrồi làmvua,phongchoCơ-TửlàmvuanướcTống(tứcĐại-Hànbâygiờ)đểthờphụngtổ-tiêncủanhàÂn,nhưngkhôngphảilànướcchư-hầu,màlànướcbạn.TrướckhiquanướcTống,Cơ-TửcódângchoVõ-Vương,mộtbộ sáchHồng-Phạm,nói tất cả cácmụcchính-trị,họa,phúc.TrongsáchấycóthiênHoàng-Cực,cómộttiếtnóivềnămđiềuphước, thứnhất làThọ (sống lâu).Sáchấyđếnnay, trải mấy ngàn năm mà vẫn còn áp-dụng như thường, các nhàchínhtrị,kinh-tế,triết-lýĐông-Tâyđềudùngđểthamkhảo.

Tề-HầutứclàTề-Hoàn-Công.LúcnhàChusuy,khôngnướcchưhầunàođếmxỉađếnvuaThiên-tửnữa,chỉcóTề-Hoàn-Côngđãđếnsânchầu,làmlễbáitrướcThiên-Tử.

Thần-long:conrồngthần,rồnglà linh-vật,đứngđầutấtcảmọi loài.

Người ta ví vua với rồng, bề tôi vớimây.Hễ rồng hiện thì cómâytheo.

Kim-kê:Congàvàng.SáchBắc-Tề-Thưchép:khivuaVõ-Thànhlênngôi,banchiếuđại-xá,ngoàicửađiệncódựngmộtcongàvàng,vuahỏiý-nghĩavìsao,Tư-Mã-Ưng-Chitâurằng:"SáchHải-TrungNhật-Chiêmcónói:MỗikhisaoThiên-Kêrungđộng,thìcóân-xá,cácvịđếvươngthểtheohiệntượngấy".SáchĐường-Thơchép:"Ngàyânxá,ởphíaNamchỗthiếtnghitrướngcódựngmộtcongàvàngtrênmộtcâytrụ"cam"dài7thước,congàcao4thước,miệngngậmmộtláphướnsắctía.

Cácbảnđềuchép:"NămĐại-Đứcthứ15"nhưngcứuxétthìĐại-ĐứclàniênhiệucủaThành-TôngHoàng-đếchỉcó11năm(tứclàtừnăm1297đếnnăm1307).VìngàimấtvàokhoảngthánggiêngnămĐại-Đứcthứ11.Nhưvậychữ15chắclàchữ11màchéplầm.

Hổ-bái:tôilạyvuanhưcọpkhomlưng.

Đã chú ở bài biểu của Trần-Ích-Tắc mừng Võ-Tông Hoàng-đế lênngôi.

Quì-hoắclàhaithứhoaluônluônhướngvềmặttrời.

Bao-maolàmộtloạicỏ,đờixưathườngdùngđểlàmvậtcống-hiến.

Cầnlàmộtloạirau,hiếnlàdânglên.Cần-hiếnhayhiến-cầnlàdânglễmọn.

Bàn-Mộc:tênnướcmọiởđờinhàHán,códângvuaVõ-Đếmộtkhúcnhạc.

Thượng-Uyển:vườnvualậprađểtớichơi, trongvườncóđủcỏhoavàcầmthúquílạ.

Lục-Tiêu:Kinh-ThichépthiênLục-Tiêu,kểơnvuađãibềtôidựtiệc.

Quì-hoắc:xemchú-thíchsố17

Xe dãi vàng: Vua Thiên-Tử ban cho các nước chư-hầu có cấp bậc.Nướclớnthìđixetreodãiđỏ,nướcvừavừađixetreodãitía,xuốngnữathìsắcxanh,sắcvàng(chế-độcủanhàTần).

Nhậm-Thổ:đấtnướccủamìnhcai-trị.

Bao-mao:Xemchú-thíchsố18

Nhân-đồngnhấtthi:lòngnhânthươngngười,xemaicũngnhưnhau..

CácquanThứ-Sử,Thái-ThúQuyểnĐệThất

CácquanThứ-Sử,Thái-Thú

ởcácquậnGiao-Châu,Cửu-ChânvàNhật-Nam,

phụ-biêncácquanThứ-Sử,Thái-ThúđờiTam-Quốc

Đặng-Huân

Người Nam-Dương, ông nội của Tây-Hoa-Hầu Đặng-Thần, đời Hậu-HánlàmchứcChâu-MụcởGiao-Châu.

Ích-Cư-Xương

ConcủaCư-Ông,trongnămNgũ-Phụngthứ5(1),làmThứ-sửquậnGiao-Châu.

Đặng-Nhượng

Thân-thế thế nào chưa rõ, nhưng theo sách sử-ký của đời vua Quang-VõtrongHậu-Hán-Thư, thời trong thờiVương-Mãng,cácquậnGiao-Chỉ,đềuđóngcửatựgiữlấy,cóSầm-Bànhngàythườngcótìnhthân-mậtvớiĐặng-NhượnglàmquanMụcởđấtGiao-Chỉ,đưathưchoNhượng,NhượngbènsuấtcảcácThái-Thúởcácquận,saisứđemlễ-vậtvềcống-hiến,sauđóđều

đượcphongtướchầu.

Tích-Quang

NgườiHán-Trung,trongthờivuaBình-Đế,làmThái-ThúđấtGiao-Chỉ,lấylễ-nghĩadạydân.

Nhậm-Diên

Tự làTrường-Tồn,mới 12 tuổi đã thônghiểuKinhThi,KinhDịch,KinhXuân-Thu, nổi tiếng trong trường Thái-Học, người ta gọi làNhâm-ThánhĐồng,nghĩalàÔngthánhconníthọNhâm.ĐầuniênhiệuKiến-Võ(25sauCông-Nguyên),làmThái-ThúquậnCửu-Chân.Theophong-tụctập-quánthìdânCửu-Chânchỉ làmnghềđánhcávà săn thú, chứkhôngbiết càycấy.Nhâm-Diên dạy dân vỡ đất hoang, trồng lúa, đất mỗi nămmỗi mở rộngthêm,dânđượcnođủgiàucó.Cònhạngdânnghèokhôngcótiềncướivợ,thìNhâm-DiênbắttừquanTrưởng-Sửtrởxuốngphảichịubớilươngbổngđểgiúpkẻnghèo.Vìvậy,sốngườicướivợtrongmộtlúctới2.000người.Nămấy,mưagióthuậnhoà,cácgiốnglúađềuđượcmùa.Nhànàosinhđượccon cũng đặt tênNhâm.Cai-trị được bốn năm,Nhâm-Diên trở vềTrung-Quốc,ngườiquậnCửu-Chânlậpnhàsinh-từđểthờ.

Tô-Định

ĐầunămKiến-Võ,làmThái-ThúquậnGiao-Chỉ,tínhthamlammàhungdữ,nênTrưng-TrắcgiếtTô-Định làmphản.Sauđó,nhàHánsaiMã-Việnquadẹpyêncuộcloạnấy.

Lý-Thiện

TựlàThứ-Tôn,ngườiđấtNam-Dương,làmchứcThái-TửXá-NhâncủanhàHán. Trong thời vuaHiển-Tông, làm Thái-Thú quậnNhật-Nam, làm việchaydùngân-huệ,bác-áiđốivớidân,nêndânởcácxứkháccũngphụctùng,đổilàmchứcThái-ThúquậnCửu-Chân.

Trương-Khôi

TrongtriềuvuaHiển-Tông,làmThái-ThúGiao-Chỉ,vìănhối-lộbịtội,củabịtịchthuvàokho.VuanhàHánralờichiếulấycủaấybanchocácquan.

Hồ-Cống

ChacủaHồ-Quảng,làmchứcĐô-UýquậnGiao-Chỉ.

Phàn-Diễn

Trong nămVĩnh-Hoà thứ 2 (137) của Thuận-Đế, làm chức Thứ-Sử quậnGiao-Chỉ.GiặcmọiKhu-LiênhuyệnTượng-Lâm,quậnNhật-Namlàmphản,Diễnphátquânrađánhbịthua.

Trương-Kiều

TrongnămVĩnh-Hoàthứ3(138),làmchứcThứ-SửquậnGiao-Châu,saisứ-thầnđiủy-dụbọngiặcmọiởhuyệnTượng-Lâm;bọngiặcđềuhàngphục.

Chúc-Lương

Tự là Thiệu-Khanh, người Lâm-Tương. Trong năm Vĩnh-Hoà (136-141),làmThái-ThúquậnCửu-Chân.BọnmọiKhu-Liênnổilàmphản;lúcLươngđến, chỉđimột chiếcxevàonơigiặchiểudụ, lấyoai tínmà thuyết-phục,

ngườitớiđầuhàngcóvàivạn,cõiđấtLãnh-Ngoạiđềuyêncả.

Châu-Xưởng

TựlàTử-Kính,ngườiđấtNgô.TrongnămVĩnh-Hoàthứ6(141),làmThái-ThúGiao-Chỉ.Xưởngdângthưtâurằng:"ĐấtGiao-Chỉởxa,ngoàicảchínChâu,trôngvềKinh-đônhưxemngôisaoVân-Hán,thìnênđặtramộtchứcPhương-Bá để làm một hàng rào phía nam cho quốc-gia". Nhà Hán bènphongXưởnglàmchứcThứ-SửGiao-Châu.

Hạ-Phương

LàmThứ-SửGiao-ChâuđờiThuận-Đế,(126-144),dânGiao-Chỉlàmphản,phiến động đếnQuận Cửu-Chân, kết bè đảng với nha. Phương lấy ấn-tínkhuyếndụ,nênbọngiặcđầuhàng;nhâncôngđó,đượcthănglênchứcThái-ThúquậnQuế-Dương.NămDiên-Hy thứ 3 (160), dư đảngbọngiặc quậnCửu-Chânlạinổilênmãnh-liệt,nêntriều-đìnhlạisaiPhươnglàmThứ-SửởGiao-Châu;Phươngcai-trịcóâncóoai,nênquângiặckéonhautớixinhàngcả.

Dương-Phò

NgườiCối-Kê,cháucủaDương-Mậu.DươngMậutheovuaHánQuang-Võchinhphạtcócông,naychoPhòlàmThứ-SửquậnGiao-Châu.

Nghê-Thức

Trong năm Vĩnh-Thọ (Hoàn-đế), làm Thái-Thú quận Cửu-Chân. Lúc bấygiờ,quanlệnhhuyệnCư-Phongthamlamhungbạo,nênngườitronghuyệnlà Châu-Đạt giết quan lệnh và suất quân chúng đánh cả quận Cửu-Chân.

Thức tử trận.VuaHánhạ chiếu ban thưởng60vạn quan tiền, lại cho haingườiconlàmquanLang-Trung.

Ngụy-Lãng

Tự làThiếu-Anh, ngườiCối-Kê, làmquan lệnh huyệnBành-Thành, thănglênchứcĐô-ÚyquậnCửu-Chân.TrongnămVĩnh-Thọthứ3(157),bọnmọilàmphản,Nghê-Thứctửtrận,Lãngtới,trịviệcbinhngũrấtnghiêm,dẹpyênđượcgiặc.

Chúc-Điềm

TựlàBá-Hưu,ngườiTrung-Sơn,SáchNam-Việt-Chíchéprằng:"Điềmlàmchức Tư-Đồ, vì nói thẳng xúc phạm đến vua, bị giáng làm Thứ-Sử quậnGiao-Châu.Ông làmviệc thanh-liêm, lạicóân-huệvớidân,chonênđượclòngdânlắm".

XétlạitrongnămDiên-Hythứ2(159)củaHoàn-đế,ĐiềmgiữchứcQuang-LộcĐại-phu,thănglênchứcTư-Đồ,nămthứ3(160)thìmất.Nhưvậy,thìcólẽsáchNam-Việt-Chíkhôngđủlàmbằngcứ.

Cất-Kỳ

NămDiên-Hythứ6(163),điđánhgiặcGiao-Châu,bịgiặcbắtsốnggiữlại.

Đinh-Cung(2)

Đời vua Hoàn-đế (147-167), làm chức Thứ-Sử Giao-Châu, được mời vềnhậmchứcTư-Đồ.

Trương-Bàn

Tự là Tử-Thạch, người Đan-Dương. Trong năm Diên-Hy (158-166), làmThứ-SửGiao-Châu.

Ngu-Thiều

ChacủaNgu-Phiên.TrongđờiHậu-HánlàmThái-ThúquậnNhật-Nam,cóân-huệvớidân,đếnkhi chết,đưaquan-tàivề làng, cóbầychimnhạnbaytheođếnCối-Kê,đậutrênphầnmộ,chônxongmớibayđi.

Châu-Tuấn

Tự làCông-Vỹ,ngườiCối-Kê.NămQuang-Hoà thứ4củaLinh-Đế (181),Lương-Long ở quận Giao-Châu cùng với Thái-Thú quận Nam-Hải làKhổng-Chỉlàmphản,vuaHánsaiTuấnlàmThứ-SửquậnGiao-Châu.Khiđiquaquậnnhà,Tuấnchiêumộngườinhàhợpvới5.000quânchiahaiđạotiếnvào.Trướctiênđãchongườitớiquậnđểdothámtìnhhìnhhưthiệtcủagiặcvà tuyên truyềnoaiđứcđểchấn-độngnhân-tâmcủabọngiặc, liềnđókéo các đạo quân ở bảy quận(3) áp tới đánh chémLương-Long, rồi quângiặc đầu hàng, ướcmấy vạn người.Nhân công đó, được phong tướcĐô-Đình-Hầu.

Lý-Tiến

TựlàĐăng-Cao,trongthờivuaLinh-đế(168-189),làmThứ-SửquậnGiao-Châu.

Giả-Tông

Tự là Mạnh-Kiên, người Liêu-Thành, đậu khoa hiếu-liêm, bổ làm Kinh-Triệu-Doãn. Đương thời ấy ở đất Giao-Châu có nhiều của báu, các quanThứ-Sửbổtới,lớptrướccũngnhưlớpsau,khôngaigiữđượcnếttrongsạch,nênlại-thuộcvànhân-dânđềuoánmàlàmphản.NămđầuhiệuTrung-Bình(184), triều-đình cử Giả-Tông làm Thứ-Sử quận Giao-Châu. Sau khi đếnQuận,Tôngđưagiấyhiểuthị,khiếnnhân-dânđềuyênnghiệplàmăn,chiêu-mộ những người hoang-tán, tha xâu-thuế, giết những cường hào bóc-lột,chọnnhữngngườihiềnlànhlàmquan,trămhọđềuyên,dântrongquậnlàmlờicarằng:"Giảphụlaivân,sửgiãtiênphản,kimkiếnthanh-bình,bấtcảmphụcbạn",nghĩalà:ôngchahọGiảtớimuộn,khiếnchúngtatrướckialàmphản, nay thấy quan trường thanh-liêm và công-bình, không dám bội bạnnữa".

Chu-Thặng

LàmchứcNgự-Sử,vìnóithẳngtráiývua,nênbịchoralàmThứ-SửGiao-Châu.Khitớiquậnnhậmchứcxong,dângthơchovuanóirằng:"Giao-Châulà nơi tuyệt-vực, tập tục thamô, các họ hào cường thì gian-dối, các chứctrưởng-sửthìbạo-ngược,hàhiếpbóclộtmuôndân.Tôiđượcơntrênchotớigiữ chức trọng yếu, làm nanh vút cho triều-đình. Tôimuốn vì thánh-triềunghiêm-trịmột địa phương cho trong sạch".Lúc đó, các thuộc quan quậnGiao-Châutừchứcbỏđinơikháchơn30người.

(Thẩmthuyên-Kỳcócâuthơrằng:"ChuThặnganGiao-Chỉ",nghĩalàÔngChu-ThặnglàmđấtGiao-Chỉđượcyên).

Kiển-Lan

LàmThái-ThúquậnGiao-ChỉtrongthờinhàHán.

Lại-Tiên

LàmThái-Thú quậnGiáo-Chỉ. (NămChí-Nguyên thứ 22 (1285), có quanAn-Vũ-Sứnội-phụtriềuNguyêntênlàLại-Ích-QuylàcháuxađờicủaLại-Tiên).

Hoàng-Cái

LàmThái-ThúquậnNhật-Nam,về triềunhàNgô,vì tham-lam,giảdối,bịđuổi.

Đam-Manh

LàmThái-ThúquậnCửu-Chân,vìsựhiềmoánriêngmàgiếtquanCông-TàotênlàPhan-Hâm,rồingườiemcủaHâmlạigiếtManh.

Chu-Phù

TrongnămKiến-Anthứ5củaHiến-Đế(200), làmThứ-SửquậnGiao-Chỉ,chính-sáchbóclộtvàngoanngược,bịgiặcđánhđuổi,giếtchết.

Trương-Tân

Tự là Tử-Vân, người Nam-Dương. Trong nămKiến-An thứ 6 (201), làmThứ-SửGiao-Châu. Nhân có sự hiềm-khích với Lưu-Biểu, năm nào cũngdấybinhđánh,saubịbộ-tướnglàKhu-Cảnhgiếtchết.

Lại-Cung

Người Linh-Lăng, được Lưu-Biểu sai làm Thứ-Sử quận Giao-Châu, tính

người nhân-từ, cẩn-thận, không thạo việc đời, bị Thái-Thú quận Thương-Ngô là Ngô-Cự đuổi đi. Lưu-Tiên-Chúa (Lưu-Bị) dùng làm chức Thái-Thường.

Ky-Vô-Hạp

NgườiCối-Kê,đượcLưu-BiểusailàmThứ-SửquậnGiao-Châu.

Chu-Trị

Tự làQuân-Lý,ngườiĐan-Dương.TrongnămKiến-An thứ7 (202),Tôn-Quyền dâng biểu cử Trị làm Phò-Nghĩa Tướng-Quân, giữ chức Thái-ThúquậnCửu-Chân,đánhyênquânmọivàViệt.

Sĩ-Nhiếp

TựlàNgạn-Oai,nguyên trước tổ-tiên làngườiVấn-Thượng,nướcLỗ,gặpthờiVương-Mãnglàmloạn,lánhnạnquaởGiao-Chỉđược6đời.TrongthờiHoàn-đế,(147-167)thânsinhcủaNhiếplàSĩ-TửlàmThái-ThúquậnNhật-Nam.Nhiếplúccònnhỏ,theohọcvớiLưu-Tử-KỳởDĩnh-Xuyên,họcsáchXuân-Thu, Tả-Truyện, làm lời chú-giải, sau đậu khoa hiếu-liêm, được bổlàmchứcThượng-Thư-Lang.Nhânvìviệccông,phảicách-chức,saulạiđậukhoaMậu-Tài, làm chứcThái-Thú quậnGiao-Chỉ.Trong thời loạnĐổng-Trác,Chu-PhùlàmThứ-SửGiao-Chỉbịquângiặcgiết.Nhiếptớiquậnnhậnchức,thái-độrộngrãi,trung-hậu,lạihaykhiêm-nhượngthànhkínhtronglúcđốiđãivớicácsĩ-phu,chonênngườitrongnướcthêmphầnkínhtrọng.Cácbậcnhân-sĩTrung-QuốclánhnạnquaởđấtViệt,đếnnươngnhờSĩ-Nhiếp.

Em củaNhiếp là Sĩ-Nhất làm Thái-ThúHợp-Phố, còn anh em khác,mỗingườicai-trịmộtquận.Sĩ-Nhiếphùngcứmộtphương,khiđirađivào,thì

cóhiệu-lệnhchuôngkhánh, trốngkèn,xengựachậtđường,quânlínhtheohầuhaibênxe,xôngtrầmhương,cóvàimươingười.Vợhầuđềuđixecóchemàn,conemcỡingựa, có línhđi theohộvệ,đương lúcđó,quí trọngkhôngaibằng, trămgiốngmọi thảyđềukhiếpphục,sovớiTriệu-Đàngàytrướccũngkhônghơnđược.KhitrướcChu-PhùvàTrương-Tânđềubịgiết,châu,quậnnổiloạn,vuanhàHánbanchiếuthưnói:"ĐấtGiao-Châulàxứxangút,phíaNamlạicáchtrởnhiềusông,biển,ơntrênkhôngthấmxuốngdân, tìnhdânkhông thấuđến triều-đình, tabiếtnghịch-tặc làLưu-BiểusaitênLại-Cungqua cướp lấyNam-thổ.Nay ta choSĩ-Nhiếp làm chứcTuy-NamTướng-Quân, coi cả bảy quậnmà lãnh Thái-ThúGiao-Chỉ như cũ".Nhiếpsaingườilại-thuộclàTrương-DụcquaKinh-Sưnạplễcống.Lúcbấygiờ, thiên-hạ loạn lạc,đường sáđứtđoạn,màNhiếpkhôngkhinàobỏhởviệccống-hiến,nênvuaHánralờichiếuphongNhiếplàmAn-ViễnTướng-Quân, Long-Độ-Đình-Hầu. Cuối niên hiệuKiến-An (220), Tôn-Quyền saiBộ-Chất,làmThứ-SửquậnGiao-Châu.Chấtđến,anhemNhiếptuântheotiết-chế của nhà Ngô. Quyền cho Nhiếp làm Tả-Tướng-Quân, Nhiếp saingười con là Khâm, qua Trung-Quốc dâng lễ cống-hiến. Quyền lại thăngNhiếp làm Võ-Vệ Tướng-Quân, Long-Biên-Hầu.Mỗi lần sai sứ-thần quachầuTôn-Quyền,thìdânglêncáchương-liệu,châu,ngọc,san-hô,hổ-phách,chimcông,sừng-tê,ngàvoi,đồ

lạ,củaquívàcácthứquảngonngọtnhưchuối,long-nhãn,khôngthiếuthứcgìvàkhôngnămnàokhôngđưaqua.

NhiếpởquậnGiao-Chỉ40năm,thọ90tuổi.

Sĩ-Vỹ

EmcủaSĩ-Nhiếp,lãnhchứcThái-ThúquậnCửu-Chân.

Sĩ-Huy

ConcủaSĩ-Nhiếp.SaukhiSĩ-Nhếpmất,Huy tự lãnhchứcThái-ThúquậnGiao-Chỉ,saubịLữ-Đạichém.

Trần-Thời

ThaySĩ-NhiếptớilàmThái-Thú,bịconcủaNhiếplàHuycựtuyệt.

Đái-Lương

LàmThứ-SửGiao-ChâuđờiNgô.NămHoàngVõthứ5(226),nhânvìđấtGiao-Chỉởxa,nênchia từquậnHợpPhố trởvềBắc làmQuảng-Châu, từquậnGiao-ChỉtrởvềNamlàmGiao-Châu.VuaNgôchoLươnglàmThứ-Sử,LươngcùngTrần-ThờivàođấtGiao-ChâuđềubịSĩ-Huychốngcự.

Bộ-Chất

Tự là Tử-Sơn, người Hoài-âm, tỵ loạn quaGiang-Đông làm chức Trung-Lang-Tướng cho nướcNgô, kiêm chứcChính-NamTướng-Quân.NguyêntrướcLưu-BiểucóđặtNgô-CựlàmThái-ThúquậnThương-Ngô,nhưngCựbềngoàiphụctùng,màbềtrongthìtráilệnh.ChấtdụCựđemchém.Tôn-Quyền thăngChất làmThứ-SửGiao-Châu,ChấtđếnQuận,oai thanh lừnglẫy,Nam-Thổ bình yên. Sơ niênDiên-KhangQuyền sai Lữ-Đại đến thayChất.Chấtsuấtbọnnghĩa-sĩởGiao-ChâuđếnmộtvạnngườiraTrườngSa,vừagặpLưu-BịtiếnquânsangphươngĐông,bèncùngđánhnhautạiÍch-Dương.Lưu-Bị thuachạy,nhưngcácquậnởchâuLinh,châuQuế,đươngcònởtrongtìnhtrạngkinh-khủng.Chấtđềudẹpyên.

Lữ-Đại

TựlàĐịnh-Công;ngườiQuảng-Lăng.TrongnămHoàng-Võthứ5(226)nhàNgô, làmThứ-SửGiao-Châu.Khi trướcSĩ-HuyởGiao-Chỉ nghịchmệnh,Đạiđốcquânvượtbiểnquađánh,Huysợ,suấtcả5,6anhem,giơcánhtaytrầntớihàng.Đạiđemchémhết;lạikhiếnngườiđiphủ-dụcácnướcởngoàibiêngiới,chonênPhò-Nam,Lâm-Ấpđềutớicốnghiến.Nhâncôngđó,ĐạiđượcthănglênchứcTrấn-NamTướng-QuânvàtướclàPhiên-Ngu-Hầu.TônLượnglạiphongchochứcĐại-Tư-Mã.Đạingườithanh-liêm,chămlocôngviệc,điđếnđâucũngcótiếnghay.MấynămôngởquậnGiao-Châu,khônggửigì vềnuôigia-đình,vợconđóikhát, túng thiếu.Tôn-Quyềnđược tin,bènchotiềnbạc,vảilụađểtiêudùng.Đạithọđến96tuổimớimất.

(Tôn-Thịnhnóirằng:"yênvỗngườixa,sănsóckẻgần,khôngchibằnglòngtin.Đạigiếtngườiđầuhàng,đểkểlàmcông;ngườiquân-tửxemđóthìbiếtrằnghọLữkhôngđượclâudài).

Tiết-Tông

TựlàTử-Kỉnh,ngườiquậnBái,lúcnhỏ,nhờngườitronghọgiúpđỡ,đilánhnạnở đấtGiao-Chỉ đemhọc vớiLưu-Hy,Tôn-Quyền dùng làmThái-ThúHiệp-PhốvàGiao-Chỉ,cùngvớiThứ-SửLữ-Đại,dẹpyêncuộcloạnSỹ-Huy.

Lục-Duệ

TựlàCung-Tông,emcủaLục-Khải.TrongnămXích-Ôthứ11(248),nhàNgô,haiquậnGiao-ChỉvàCửu-Chânnổigiặccônghãmthànhấp,vuaNgôbèndùngDuệ làm chứcThứ-SửquậnGiao-Châu.Khi tới nơi,Duệ dụ dỗbằng những điều ân-nghĩa, tín thật, cho tiền của, lụa là, bọn giặc và dânchúngđềucúiđầuphụcmệnh, toàncảnhGiao-Châuyên lặngvuivẻ.DuệbènđượcthăngchứcAn-namtướngquân.

ĐầunămVĩnh-An(258)đượcphongtướcĐô-Đình-Hầu.

Tôn-Tư

TrongnămhiệuVĩnh-An(258-264), làmThái-ThúquậnGiao-Chỉ,có tínhthambạo.Lúcấy,vuaNgôsaisứ-thầnquaGiao-Chỉ;Tưlại tự tiện trưng-cầu30conKhổng-tước,bắtdânđemtớiKiến-Nghiệp.Dânsợđixalàmviệcmệtnhọc,bènkhởiloạn,tênlại-thuộctrongquậnlàLữ-HưnggiếtTưrồiquahàngphụcvớinhàTấn,cảhaiquậnCửu-ChânvàNhật-NamđềuhưởngứngtheoHưng.

Trần-Tập

NgườiLâm-Hoài.TrongnămVĩnh-Anthứ7(264),làmquanMụcởGiao-Châu.Lúcđó,saukhichínhsáchhàkhắccủaTôn-Tư,nhàNgôlạichiabốnquậnphíađôngbờbiểnlàmQuảng-Châu,dùngHùng-MụclàmThứ-Sử,baquận phía Nam bờ biển làmGiao-Châu, dùng Trần-Tập làm Thứ-Sử, đờiquậnlỵquaLong-Biên.

Ngu-Phiếm

Tự là Thế-Hồng, con của Ngu-Phiên. Trong năm đầu hiệu Kiến-Hoành(269), đờivuaNgô làHạo,Phiếmgiữ chứcGiám-QuânSứ-Giả, cùngcáctướng làTiết-Hủ,Đào-Hàng,Lý-MiễnvàTừ-Tồn,đánhGiao-Chỉ,bắtgiếtcáctướngdonhàTấnpháisang,nhânđó,quậnCửu-Chân,quậnNhật-NamlạithuộcvềNgô.Nhânthành-côngđóPhiếmđượcthăngchứcThứ-SửGiao-Châu,đượcphongtướclàDư-Diêu-Hầu.

Cốc-Lãng

Tự là Phụng-Tiên, người Quế-Dương, theo nhà Ngô, làm quan Thái-ThúquậnCửu-Chân.

Ky-Vô-Hậu

LàmquanThứ-SửquậnGiao-Châu,nhàNgô.

Tu-Tắc

Cha của Tu-Trạm, làm Đô-Đốc Giao-Châu, nhà Ngô, bị quanMục quậnGiao-ChỉcủanhàTấnlàDương-Tắcchém

Lưu-Tuấn

LàmThứ-SửGiao-ChâucủanhàNgô,bịMao-Quýnh(4)giết.

Hấn-Tông

Nhà Thục sai coi việc quận Giao-Châu, có sách chép Tống làm Thứ-SửGiao-ChâunhàTấn.

Mao-Quýnh

LàmThái-ThúGiao-ChỉnhàThục,cósáchchépQuýnhlà tướng-quânnhàTấn.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThấtChung

___________________________________________________

ChúThích:

XétNgũ-Phụng:làniên-hiệucủaHánTuyên-đế,khôngcónămthứ5,chỉtừnămđầuđếnnămthứ4(57-54trướcCông-Nguyên).Cólẽsáchchépsai.

Tịnh-bảnvàAnh-bảnchéplà:Đinh-Phú.

Bảyquận là:Nam-Hải,Thương-Ngô,Uất-Lâm,Hiệp-Phố,Giao-Chỉ,Nhật-NamvàCửu-ChânđềuthuộcvềGiao-Châu.

TheoĐường-Vận"Cổquýnhthiết.

CácĐôĐốc,Thứ-SửGiao-ChâuQuyểnĐệBát

CácĐôĐốc,Thứ-SửGiao-Châu--CácTháiThúởcácquậnGiaoChỉ,Cửu-ChânvàNhật-Nam-trongthờiLụcTriều

Đổng-NguyênLàmThái-ThúCửu-ChânnhàTấn(265-316).Soán-CốcLàmThái-ThúGiao-Chỉ.Mã-DungThaySoán-Cốc.Dương-TắcLàmThái-ThúquậnGiao-Chỉ,nhàTấn.Mạnh-CánBộthuộccủatướng-quânHoắc-Dặc,theoMao-QuýnhtừnướcThụcquaGiao-Chỉ,bịnướcNgôbắt,sauquithuộcnhàTấn,bàychonhàTấnnhữngkế-hoạch đánh nước Ngô, vua Võ-Đế nhà Tấn dùng làm Thái-Thú quậnNhật-Nam.

Đào-Hoàng

TựlàThế-Anh,ngườiĐan-Dương,làmchứcThái-ThúquậnThương-ngô,thuộcnhàNgô.KhitrướcLữ-HưnggiếtTôn-TưđemquậnấythuộcvềnhàTấn,TấnVõ-Đế(265-290),phongHưnglàmThái-ThúquậnGiao-Chỉ.VềsauHưngbịLý-Thốnggiết,vualạikhiếnSoán-CốcvàMã-DungởđấtBa-Tâykếtụcthaythế,nhưngmấyôngkểtrênđềubịđauchếtcả.Khiấyvuadùng Hoắc-Dặc và Dương-Tắc điền thết, hợp với Mao-Quýnh, Đổng-Nguyên,Mạnh-Cán,Lý-Tùng,Vương-NghiệpvàSoán-Năng,từnướcThụcraGiao-ChỉđánhpháquânNgôởThạch-Thành,chémTu-TắcvàLưu-Tuấn.

MùathunămKiến-Hoànhthứ3,(271),vuanướcNgôsaibọnNgu-Phiếm,Tiết-HủvàĐào-HoàngchốngvớibọnDương-Tắc,đánhnhauởPhần-Thuỷ.Hoàngbịbạitrận,rútquânluigiữquậnHợp-Phố.HủgiậnbảoHoàngrằng:"Ngươitựxinđiđánhgiặcmàkhôngthắnglợi,thìlỗitạiai?"-Hoàngnói:"Tôilàquannhỏ,khônglàmtheoýđược,cácôngkhôngđồngýnhau,chonênthuađấythôi".Đào-Hoàngmuốnđemquântronglúcbanđêmđểđánhthình-lìnhvàthẳngtiếnquậnGiao-Chỉ.Đổng-Nguyênkhángcự;khisắpratrận,Hoànnghicóphụcbinh,nấpở trongvách tường,bèncho từnghàngquâncầmgiáodàiởđằngsau,sẵnsàngđểchực.Quânhaibênvừagiáptrận,Nguyêngiảthuabỏchạy,Hoàngđuổitheo,quảcóquânphục-kíchnổidậy,nhưngbịmấylớpquâncầmgiáodàiđónđánh,nênquâncủaNguyênbịthuanặng.QuâncủaHoànglấynhữngđồbữu-vậtđemvề.Lúcđó,HủmớixinlỗiHoàng.HoànglấycủathuđượcchotướngởđấtPhù-NghiêmlàLương-Kỳ-ChiđểđềnơnđãgiúpHoàngmộtvạnngười.Đổng-Nguyêncómộtngườidũng-tướng làGiải-Hệcùngở trong thành,Hoàngdụngườiem làTượng,viếtthưchoHệ,lạikhiếnTượngngồixeđitheomình.Nguyênnói:"Tượngnhưthế,thìHệắccóýbỏđi",nêntứcthìgiếtHệ.KhiấyHoàngđánhcướpđượcthành,quậnCửu-ChânvàNhật-Namđềuđầuhàng.Hoàngthành-côngđượcthănglàmThứ-SửGiao-Châu.Đào-Hoàngcómưu-kế,haygiúpngườicùng khổ, ưa làm việc bố-thí, rất được lòng mọi người, những bọn mọiphiến-nghịch đều bị Hoàng đánh dẹp yên hết. Sau Hoàng bị triệu về, thìngườiởGiao-Châu,ướcchừng30bọnxinlưulại,nênHoàngđượcởlạigiữchức cũ. Khi Tôn-Hạo đầu hàng nhà Tấn, tự tay viết thơ bảo Hoàng quithuậnnhàTấn.Hoàngđượcthơkhócđếnmấyngày,rồisaingườiđưacảđồấn-thọ(1) tớiLạc-Dương,vuanhàTấnralờichiếucholàmlạichứccũvàphong cho tước Uyển-Lăng-Hầu, lại cải chức là Quán-Quân tướng-quân.Đào-Hoàng ở phương Nam 30 năm, đến khi chết, nhân-dân cả châu đềuthươngkhóc.

Ngô-Ngạn

TựlàSĩ-Tắc,làmThái-ThúquậnKiến-BìnhnhàNgô.Ngạntàikiêmvănvõ,taykhôngmàđánhlạicọp.KhinhàNgômất,NgạnvềvớinhàTấn,làmThứ-SửGiao-Châu. Khi Đào-Hoàng chết, các quân đồn thú ở quận Cửu-Chânlàmloạn,Ngạnđánhdẹpyên,chém

têntướnggiặclàTriệu-Chỉ,trấn-ngựGiao-Châuđến20năm,ânoairõrệt,chonênđấtNam-Châuyênlặng.

Cổ-Bí

Tự làCông-Trực, con củaCổ-Khải, tướngquân của nhàNgô.Bí thayNgô-NgạnlàmThứ-SửGiao-Châu.

Cổ-Sâm

Con củaBí.KhiBí chết, người trong châu cưỡngbáchSâm lãnhviệcGiao-Châu.

Cổ-Thọ

EmcủaSâm.KhiSâmchết,thìThọxinlãnhviệcGiao-Châu,ngườitrongchâukhôngthuận,ThọbèngiếtbọntrưởngsửlàHồ-Triệu,lạimuốngiếtcảLương-Thạc,ThạcđembinhbắtThọ,vàbắtcảmẹThọ,rồichouốngthuốcđộcgiếtluôn.

Đào-Oai(CóbảnchéplàĐào-Thành).

ConcủaĐào-Hoàng,khitrướcLương-ThạcgiếtCổ-Thọ,rướcOailãnhThứ-SửGiao-Châu.Oailàmviệc,rấtđượclòngdân.

Đào-Thục

EmcủaĐào-Oai,nốitheolàmThứ-Sử.

Vương-Đôn

LàmchứcTrần-ĐôngĐại-tướng-quânnhàTấn,đốcsuấtquân-sự6châulà:Giang,Hoài,Kinh,Tương,Giao,Quảng.

Vương-Cơ

Tự làLệnh-Minh,ngườiquậnTrường-Sa, tới xinVương-Đôncho làmquan Quảng-Châu, Đôn không cho, vừa gặp lúc người Quảng-Châu oánThứ-SửlàQuách-Nột,nổilênlàmphản,rồicùngÔn-ThiệutớirướcCơvềlàmThứ-Sửchâuấy.Vương-Đônsaitham-quânlàCát-U,đuổitheotớiLô-Lăng.Cơmắngmànóirằng:"Mầyưngtìmchỗchếtư?".UkhôngdámbứcCơnữa.Quách-NộtngheThiệutheoCơbènpháilínhđánhThiệu,bịThiệuđánhbại,NộtcầmcờMao-Tiết,chạytránhkhỏi.Cơvàothành,sợVương-Đônđánh,phảixinlàmThứ-SửGiao-Châu.ĐônthấyCơkhógiángựđược,nên thuậncho.CơquaGiao-ChâubịLương-Thạcchốngcự,bènquaUất-Lâm hợp với Đỗ-Hồng hùng cứ đất Lâm-Hạ, Cơ khuyên Hồng lấy đấtQuảng-Châu,từđócảHồngvàCơđềulàmphản,saubịĐào-Khảndẹpyên.

Lương-Thạc

LàmThái-ThúTân-Xương,tựtiệnlãnhchứcThái-ThúquậnGiao-Chỉ.

Vương-Lượng

Tự làẤu-Thành, lúc nhỏ đã có tài-cán,Vương-Đôn cho tham-dự việcPhủ. Khi trước Lương-Thạc chuyên quyền ở đất Giao-Châu, Đôn dùngVương-CơlàmThứ-Sử,ThạcchốnglạivớiCơmàrướcTu-Trạm,làconcủacốĐô-đốcTu-Tắc,đểcoilãnhviệctrongChâu.NămVĩnh-Hưngthứ3(2)(vuaHuệ-ĐếnhàTây-Tấn)ĐôndùngLượnglàmThứ-SửGiao-Châu.ĐônnóivớiLượngrằng:"Tu-TrạmvàLương-Thạcđềulàgiặctrongnước,ôngđến thì lập tức chém chúng nó đi".Lượng tới nơi thìTrạm lui về ở quậnCửu-Chân. Thứ-Sử Quảng-Châu là Đào-Khản khiến người dụ Trạm tới,Lượngnhângặp,bắttrịtội.Thạcnói:"TrạmlàconquanChâu-tướngtrước,nếucó tội thì trị tội,khôngnêngiết".Lượngnói:"nhàngươicónghĩavớingười cũ, điềuđókhông cai dựđếnviệc của ta", tức thì đemchém.Thạcgiận bỏ đi, Lượng âm mưu giết Thạc, sai thích-khách ám-sát mà khôngđược.Thạc tụ chúngvâyLượngnơi thànhLong-Biên.Khảnđembinh tớicứu,chưakịp,thìLượngđãbạitrậnrồi.ThạcmớibắtLượngphảiđầuhàngvàgiaocờtiết.Lượngcốchấp,khôngchịugiao,bịThạcchémvàotaymặt,mộttuầnnhậtthìchết.

Đào-Khản

TựlàSĩ-Hành,ngườiPhan-Dương,tínhthôngminh,siênglàmviệcquan,làm chức Thái-Thú Giang-Hạ, kiêm chức Long-Nhương tướng-quân. Lúcbấy giờVương-Cơ làmThứ-SửGiao-Châu, bị Lương-Thục chống lại,CơcùngbọnĐỗ-Hồng,Ôn-Thiệuvàtú-tàiởGiao-ChâulàLưu-Thẩmlàmphản,muốnchiếmcứđấtQuảng-Châu,Đào-Khảndẹpyên,chémbọnVương-Cơ,đemđầuvềKinh-Sư.Nhâncôngấy,KhảnđượclàmThứ-SửGiao-Châu,rồithăngchứcThị-TrungThái-ÚyvàgiữchứcĐô-ĐốccácviệcquânđộibảychâuGiaovàNinhvàKinh-ChâuThứ-Sử,Chinh-NamĐại-Tướng-quânvàđượcphongtướcTrường-Saquận-công.

Biện-Triển

LàmThái-ThúquậnGiao-Châu,vềđờinhàTấn.

Chữ-Đào

TựlàQuí-Nhã,làmThái-ThúquậnCửu-ChânđờinhàTấn.

Trương-Liễn

TựlàQuân-khí.Xétsử-kýđờivuaThành-ĐếnhàTấnchéprằng:"trongmùathunămHàm-Hoàthứ3(328),Trương-LiễnlàmThứ-sửGiao-Chỉ,cứđất Như-Cụ làm phản, tiến công Quảng-Châu, bị Tăng-Khối đánh tan.Vương-Húcchéprằng:"LiễnlàmThứ-SửGiao-ChâuđượcphongCaohầu,điđườngngangquanúiCư-Sơn,thấyphong-thổlấylàmvừaý,bènlậpchỗởtạiđó".Điềunầybấtđồngvớisáchsửký,chưabiếtbảnnàođúng.

Nguyên-Phóng

TựlàTư-Độ,emhọcủaPhu,giữchứcThị-LangBộ-Lại.LúcThành-Đếcònnhỏ,họDũ-Thịcầmquyền,Phóngxin làmquanởGiao-Châu.HọDũbèncholàmThứ-SửGiao-ChâukiêmchứcDương-OaiTướng-quân.PhóngtớiChâu,đaubịnhthìnhlìnhmàchết,đượctruytặngchứcĐình-Uý.

Hạ-Hầu-Lãm

TrongnămVĩnh-Hoà(345-356),đờiMục-đếnhàTần,giữchứcThái-ThúquậnNhật-Nam, say rượuquáđộ, làmrối loạncông-việc,dânởquậnđềucămhờn.CóngườitướngmọilàPhạm-VăngiếtLãm,lấythâymàtếtrời,rồichiếmlấyNhật-Nam.

Chu-Phiên

TrongnămVĩnh-Hoàthứ3(347),làmThứ-SửGiao-Châu.KhitrướcvuanướcLâm-ẤplàPhạm-VănhùngcứđấtNhật-Nam,PhiênsaiquanĐốc-HộlàLưu-Hùngđi tuầncõiNhật-Nam,Vănđánhhãm,rồiđánh luôncảquậnCửu-Chân, quân lính chết trận,mười phần hết tám chín.QuanĐốc-Hộ làĐằng-Tuấn đem quân Châu Giao và Châu Quảng, đánh Văn tại nơi Lô-Dung,bịVănđánhbại.

Dương-Bình

TrongnămVĩnh-Hoàthứ7(351)làmThứ-SửGiao-Châu,cùngvớiĐằng-TuấnhợpsứcđánhnướcLâm-Ấp,vuaLâm-ẤplàPhạm-Phật-Tửđánhthua,tróimìnhđếncửađồnxinchịu tội,nênDương-Bìnhcùnghoà-ướcrồikéovề.

Nguyễn-Phu

TrongnămVĩnh-Hoàthứ9(353),làmThứ-SửGiao-Châu,đánhvuaLâm-Ấp,pháđượchơn15đồnlủy.

Ôn-Phóng-Chi

ConcủaÔn-Kiểu,làmchứcHoàng-MônThị-LangđổisanglàmThứ-SửGiao-Châu,trongnămhiệuThăng-Bình(357-361),nhàTấn,đemquânđánhnướcLâm-Ấp.Khiấy,Thái-ThúĐổ-BữuvàBiệtGiáNguyễn-Lãngkhôngđồngý,Phóng-Chisợtrởngạiviệcquân-sự,nênđemgiếthaingườiấy,rồicầmquânđánhgiặc.VuaLâm-ẤplàPhạm-Phật-Tửđầuhàng.ỞphíađôngthànhLâm-Ấpcó3cáiđồigọilà3lủyÔn-Công.

Đổ-Bữu

LàmThái-ThúquậnGiao-Châu.

Đằng-Hàm

TrongthờinhàTấnlàmThứ-SửGiao-Châu.NămcuốicùnghiệuThăng-Bình(361),lạiđiđánhgiặcLâm-Ấpdẹpyênđược.

Cát-Hồng

TựlàTrỉ-Xuyên,tuổigià,ưaluyệnthuốctrườngsinhđểthêmthọ,ngheđấtGiao-Châucóvịthuốcđan-sa,bènxinlàmchứclệnhhuyệnCâu-Lậu.

Khương-Tráng

LàmThứ-SửGiao-ChâunhàTấn.

Lý-Tốn

VềthờicuốinhàTấn,làmThái-ThúquậnCửu-Chân,cảhaichaconTốnđềucóquyềnlực,uychếđấtGiao-Châu,bịĐổ-Việnchémhết.

Phó-Vĩnh

ConcủaPhó-Nha,làmThái-ThúGiao-Châu.

Đằng-Tốn

ConcủaĐằng-Tu,làmThứ-SửGiao-Châu.

Vương-Huy

TrongnămNguyên-Gia thứ4(427),nhàTống, từchứcĐình-Uý thănglàmThứ-SửGiao-Châu.

Lưu-Nghĩa-Khang

TrongnămNguyên-Gia (424-453)đờivuaVăn-ĐếnhàTống, làmĐô-Đốcquân-sựcảChâuGiang,ChâuGiaovàChâuQuảng.

Nguyễn-Di-Chi

LàmThứ-SửGiao-ChâuđờinhàTống.TrongnămhiệuNguyên-Gia(424-453),điđánhnướcLâm-Ấp.VuaLâm-ẤplàPhạm-Dương-Mạixuấtngoại,trongkhiấycóviêntướngcủaDi-ChilàNguyễn-Vô-Chilãnh7.000quân-sĩđánhúp thànhKhu-Túc (?).Di-Chivượtbiểngặpgió to,đếnbangàymàkhôngtìmđượcchỗnghỉhơi,đêmlạigặpgiặcởbãiThọ-Lệnh,quânthuỷcủaDương-Mạitớiđánhđôngđến500chiếcthuyền.Di-ChibắntrúngngườiláithuyềncủaDương-Mại,nênthuyềngiặctanvỡ.CóchiếcthuyềnnhỏđếnchởDương-Mại chạy trốn.Di-Chi bị gió phiêu bạt hơn100dặm, liệu thếkhôngthắngđược,bèntrởvềBắc.

Nguyễn-Nghiên

LàmThứ-SửGiao-ChâuvềthờinhàTống,viếtchữthảorấttốt.

Trương-Mục-Chi

TựlàTư-Tịnh, thân-sinhcủabàTrương-HậunhàLương, lúctrẻ tuổi là

người đúng đắn, và hoà nhã, làm chức Tán-Kỵ Thị-Lang, ban đầu cùngVương-Tuấnthân-thiện,sauxemthấymốihọa,bènxinlàmThái-ThúquậnGiao-Chỉ,cóchínhtíchhay.

(Sáchsửchépđượcítrõ-ràng,nóiMục-ChilàmThái-ThúquậnGiao-Chỉ,ekhôngđúng).

Đàn-Hoà-Chi

NgườiCao-Bình, cuốiniênhiệuNguyên-Gia (453)vuanhàTống, làmLong-Nhượng tướng-quân, Thứ-Sử Giao-Châu, có oai danh, giặc giả đềuyênlặng.VuanướcLâm-ẤplàPhạm-Dương-Mạilàmphản.Hoà-ChicùngTư-Mã là Tiêu-Cảnh-Hiến và Phó-Tướng là Tôn-Xác đến đánh, Hoà-Chilàmtiênphong,đánhđượcthànhnướcLâm-Ấp,lấyrấtnhiềucủaquílạ.

Hoàn-Hoằng

TựlàThúc-Duật,làmThứ-SửGiao-ChâunhàTống,tiềncủakểđếnhàngvạn, vì vuaHiếu-VõnhàTống có tính tham của cải, hễ có người nào làmquanănlương2.000thạch(3)khibãichứcvềnước,thìbắttheohạnđịnhmànạpcủacảivàđánhbạc.

Phòng-Pháp-Thừa

Trong nămVĩnh-Minh (483-493) nhàTề, làmThứ-SửGiao-Châu, chỉhamđọcsách,thườngcóbệnh,khônglàmviệc.Vìvậy,quanTrưởng-SửlàPhục-Đăng-Chiđượcchuyênquyền thayđổi các tướng lại.Pháp-ThừanổigiậnbỏtùĐăng-Chi.Đăng-ChiđemcủalótvớingườiemrễcủaPháp-ThừalàThôi-Cảnh-Thúcchođượckhỏiởtù,rồiđemquântớiđánhbắtPháp-Thừavà tâuvề triều-đình, rằng:"Pháp-Thừamắcchứngtâm-tật,khônglàmviệc

được".VuaTềxuốngchiếuchoĐăng-ChilàmThứ-Sử.

Lưu-Bột

ÔngnộicủaLưu-Kỳ,làmThứ-SửGiao-ChâunhàTề.

Lưu-Khải

LàmThứ-SửGiao-Châu, đời nhàTề.Khi sắp tớiGiao-Châu, nghe cóngườiconcủacốThứ-SửHoàn-Hoằng,tênlàHoàn-Thâm,đươnggiữchứcVõ-Giám,ngườinhonhãcóhọcthức,bènkhiếnđitheo,Thâmđichưađếnnơiđãchết.

Lý-Khải

TrongnămThiên-Giámthứ4(505)nhàLương.LàmThứ-SửGiao-Châu,trởlàmphản.

Lý-Tắc

LàmTrưởng-SửGiao-Châu,vìdẹpyênloạnLý-Khải,nênđượcthănglàmThứ-SửGiao-Châu.

Vương-Nhiếp

LàmThứ-SửđờinhàĐường.

Tiêu-Tư

Tự làThế-Thái.TrongnămđầuhiệuĐại-Đồng (535) nhàLương, làm

Thứ-Sử Giao-Châu, có tính nghiêm-khắc, sinh nhiều sự xích-mích, thấtnhân-tâm. Thổ-hào là Lý-Bí (4) làm phản, Tư chạy qua đấtQuảng-Châu.VuanhàLươngsaiThứ-SửCao-ChâulàTôn-QuýnhvàThứ-SửTân-ChâulàLô-Tử-Hùng, đem quân đánhBí. Quýnh lấy cớ đangmùa xuân, khí lam-chướngđangthịnh,xinchờquamùathusẽđánh.Tưthúcdụckhiếnđi,rồiquân lính tan rãcả,phải trởvề.Tưvu tấuchoQuýnhvàHùngcóýdunggiặc,đềubịtộitửhình.

Dương-Phiêu

LàmThứ-SửGiao-Châu, đời nhàLương, cùngvớiTrần-Bá-Tiên, đembinh đánh Lý-Bí, tiến binh đến đất Gia-Ninh, Bí chạy trốn trong động.Khuất-liệu,bịngườiởđộngấychémđầuđemdâng.

Trần-Bá-Tiên

TựlàHưng-Quốc,ngườiNgô-Hưng,chí-khíhùngkiệt,đọchếtkinh,sử;nhơnlàmTham-quânởQuảng-Châu,thănglênchứcTư-MãGiao-ChâuhợpvớiDương-PhiêuđánhLý-Bí.Phiêu tậphợp các tướng lại đấtGiang-Tây,hỏikế-hoạchđánhgiặc,Bá-Tiênnóirằng:"Ôngvângmệnhđiđánhgiặc,thìdầuchết,dầusống,cũngliềumìnhđánhchotớikỳcùng,khôngnênđểhoãnđãichoquângiặcbànhtrướng,màquânlínhtalạitanrãhưviệc".PhiêucửBá-TiênlàmTiên-phong.Tiênđiđếnđâulàđánhtanhết.Nhờcócôngấy,Tiên được thăng Thái-Thú quận Cao-Yêu, đốc suất quân-sự cả bảy quận.ĐầunămĐại-Bửu (550) vuaGiản-Văn-ĐếnhàLương, làmThứ-SửGiao-Châu,saulênlàmHoàng-đế.

Âu-Dương-Hột

TrongnămđầuThái-Kiến(569)vuaTuyên-ĐếnhàTrần,làmchứcĐô-

Đốc, quản lãnh quân-sự 19 châu gồm cả Giao-Châu và Quảng-Châu, oaivang toàncõiBách-Việthơn10năm.VuaCao-Tông (5)sinh lòngnghi, ralờichiếuvờivềtriều.Hộtsợ,bènlàmphản.

Dương-Tấn

LàmĐô-ĐốccảhaichâuGiaovàÁiđờiTrần,đượcphongtướclàVõ-Khangquận-công.

Dương-Hựu-Phố

TựlàVệ-Khanh,trongthờikỳnhàTấnmấtnước,làmchứcĐô-ĐốcGiao-Châu.

Lý(?):(khôngrõtên).

TrongnămđầuNhơn-Thọ(601-604)nhàTuỳ,làmThứ-SửGiao-Châu.

Khâu-Hoà

NgườiLạc-Dương,cuốinămĐại-Nghiệp,(605-616)nhàTuỳ,làmThái-ThúquậnGiao-Chỉ,hếtlònggiữgìnchonhân-dântrongquậnđượcyênổn.VuaDượng-ĐếnhàTuỳmất,Hoàchưakịpbiết,bềtôicủaDượng-ĐếnhưquanHồng-Lô làNịnh-Trường-Chân đem quậnUất-Lâm phụ thuộc Tiêu-Tiễn,Phùng-ÁngđemhaiquậnChâu-NhaivàPhiên-Ngu,phụ thuộcLâm-Sĩ-Hồng.Tiêu-TiễnvàSĩ-HồngđềusaingườiđếnchiêudụHoà,nhưngHoàkhôngtheo.CácnướcLâm-ẤphaychoHoànhữngđồchâubáunhưngọc,sừngtê,vàngbạc,củabáuthậtnhiều,chonênHoàgiàumuốnhơnvua.Tiễnngheđược,saiTrường-ChânsuấtquânởNam-ViệtđánhHoà.Hoàsợ,muốnra hàng, Thư-Tá Tư-Pháp là Cao-Sĩ-Liêm can rằng: "đạo hùng binh của

Trường-Chânđếncôngthành,lương-thựcthiếu-thốn,xemchừngkhôngthểởlâu,màquântatrongthànhcònmạnh,đủsứcchốngcự,lẽnàochịuchongườiáp-chế?".KhiấyHoàsaiSĩ-LiêmlàmchứcHành-QuânTư-Mã,suấtquânđánhTrường-Chânthuachạy.NhàTuỳmấtnước,HoàvềlàmtôinhàĐường.VuaĐườngcholàmTổng-QuảnGiao-Châu.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệBátChung

___________________________________________________

ChúThích:

Ấn-thọ(tứclàdãi)chế-độnhàHán:

a)Cácvuachư-hầu,chứcNgự-Sửđại-phu,chứcThừa-Tướng,Tướng-quân,đềuđượcchoấnvàng,cókhắcchữchỉđịnhchứctướcvàđịa-điểmcủamình.

b)Cómộtcáidãibằngtơ,dàimộtthướchai,thêurấtđẹpđểđeongọc.

Xétniên-hiệuVĩnh-Hưngchỉcó2năm(304-305)chứkhôngcónămthứ3,đâycólẽchépsai.

TứcchứcThái-Thú

Lý-Bí hoặcđọc làLý-Bôn cũngmột chữ, viết nhưnhau.Lý-Bí làmvua 7 năm, quốc-hiệu là Vạn-Xuân. Sử-chép: là Tiền-Lý-Nam-Đế,ngườiởtỉnhThái-Bình.

XétÂu-Dương-Hột làm quan đời nhà Trần thuộcNam-triều Trung-Quốc.SuốtcảđờiNam-triều,khôngcóôngvuanào,hiệulà

Cao-Tông,mãi đến nhàĐườngmới có vua Cao-Tông làm vua vàokhoảng650-685,cáchthời-đạiThái-kiếnhơn80năm.Nhưvậy,cólẽnhàchépsửnóisai.

CácquanĐô-Đốc,Đô-Hộ,QuyểnĐệCửu

CácquanĐô-Đốc,Đô-Hộ,Kinh-Lược-SứAn-nam-

-CácquanThứ-SửbaquậnGiao,Ái,Hoan-

đờinhàĐường

Lý-Đại-Lượng

Đầu niên hiệu Trinh-Quán (627), Đường Thái-Tông, làm Đô-Đốc Giao-Châu.

Lý-Thọ

Tôn-ThấtnhàĐường,làmĐô-ĐốcGiao-Châu,vìtham-lambịtội.

Lư-Tổ-Thượng

TựlàQuý-Lương,ngườiQuang-Châu.ĐầuniênhiệuTrinh-Quán(627),Lý-Thọbịtội,Thái-TôngmuốntìmmộtvịChâu-Mụcxứngđáng,triềuđìnhđềukhenTổ-Thượng tàigồmvănvõ, tínhngười liêmbìnhcông trực.Vuavờiđếnbảo rằng: "Giao-Châu làmộtphiên-trấn lớn,cầncókẻhiền trôngcoi,lâunaycácquanĐô-Đốcđềukhôngxứngchức,khanhcótàiyênvỗbiên-thuỳ,khávì tarađó trấnnhậm,chớvìđườngsáxaxuôimàtừchối".Tổ-Thượngtạơn,nhưngsaulạihốihận,lấycớbệnh-tậttừchối.

VuakhiếnĐổ-Như-Hốikhuyêndỗ,Tổ-Thượngcốtừ;vualạikhiếnanhvợônglàChâu,Phạmquadụrằng:"Kẻthất-phuhứavớinhaucũngcòngiữtín,khanhđãhứatrướcmặttrẩm,háđượcăn-năn,nênhãysớmđiqua,banăm

ắtcóchiếutriệuvề,khanhchớthốithác,trẩmquyếtchẳngnuốtlời".Thượngtâurằng:"Lĩnh-Namnhiềuchướngkhí,đãđikhôngthểtrởvề".Thái-Tôngnổigiậnphánrằng:"Takhiếnngườikhôngchịuđi,làmsaolàmviệcnướcchođược?".Bènkhiếnchémngayởtrướctriềuđường.Sauvuahốihận,chophụclạiquan-tước,concháuđượctậpấm.

Lý-Đạo-Hưng

Tôn-thấtnhàĐường,đượcphongQuảng-NinhQuận-Vương,sauvìcólỗibịgiángphongHuyệnCông.NămTrinh-Quánthứ9(635),làmĐô-ĐốcGiao-Châu,vìởphươngnamkhíhậuđộcđịa,sinhlo,chết tronglúcđươnglàmquan.

Lý-Đạo-Ngạn

Trong thời Trinh-Quán (627-649), làm Thứ-Sử Giao-Châu, Rợ Lèo (sơnliêu)làmphản,Đạo-Ngạndẹpyên.

Lý-Giám

ConcủaBa-VươngThần-Phù,làmThứ-SửGiao-Châu.

Liễu-Sở-Hiền

Người Bồ-Châu, thời Trinh-Quán, (627-649), làm Đô-Đốc Giao-Châu vàQuế-Châu.

Đỗ-Chính-Luân

NgườichâuTương.VuaThái-Tôngbiếttiếng,cholàmchứcTrung-ThưThị-

Lang, Thái-Tử Tả-Thứ-Tử. Vì Thái-Tử Thừa-Kiền bị truất, biếm Chánh-LuânlàmĐô-ĐốcGiao-Châu.

Đậu-Đức-Minh

LàmThứ-SửÁi-ChâuđờiĐường.

Nịnh-Đạt

ThờiTắc-Thiên(Vũ-Hậu),(685-705),làmThứ-SửÁi-Châu.

Chử-Toại-Lương

TựlàĐăng-Thiện,ngườiTiền-đường,concủaChử-Lượng,làmchứcTrung-Thư-Lệnh,cuốithờiTrinh-Quán(649),đổilàmĐô-ĐốcĐàm-ChâuvàQuế-Châu Sau đó, Hứa-Kính-Tông và Lý-Nghĩa-Phủ vu tấu Toại-Lương làmphản.Vũ-Hậugiận,biếmlàmThứ-SửÁi-Châu,đượchơnmộtnămthìmất.HaingườiconlàNgạn-PhủvàNgạn-Hàm-Thôngthứ5(864),Cao-BiềnbìnhđịnhAn-nam,mớitấuxinđưadi-hàivềDương-Địch.

Sài-Triết-Uy

TriềuCao-Tông(650-683),bịliênluỵvìemlàLệnh-VũtheoPhòng-Di-Áilàmphản,phảiđàyraThiệu-Châu.Saulạiđượctha,cholàmĐô-ĐốcGiao-Châu.

Lang-Dư-Khánh

Làmquanthanhliêm,nhưngtínhkhắcbạc,dần-dầnthănglênchứcNgự-SửTrung-Thừa,sauvìbịlỗi,giánglàmThứ-SửGiao-Châu.

Lưu-Diên-Hựu

TrongnămThùy-Củng thứ3 (687), làmAn-namĐô-Đốc.Lệ cũ, dânquêhằng năm nạp nữa thuế,Diên-Hựu bắt nạp toàn phần, chúng oán vàmưuphản.Diên-Hựugiếtngườicầmđầu làLý-Tự-Tiên;dưđảng làĐinh-KiếngiếtDiên-Hựu,chiếmcứGiao-Châu.Tư-MãQuế-ChâulàTào-Huyền-TĩnhđánhchémđượcĐinh-Kiến.

Lưu-Hựu

ĐờinhàĐường,làmAn-namđô-hộ,nhàgiàucólớn,mỗilầnnuôigàlợn,cóchếtconnào,bắtđàytớbồithườnggấpđôivàchẳngbaogiờănmộtmóngìngon.

Nguyên-Sở-Khách(1)

NgườiGiang-Lăng,đầuniênhiệuKhai-Nguyên (713), đổi ra làmAn-namđô-hộ,cùngDương-Tư-HúcdẹpyênloạnMai-Thúc-Loan.

Tống-Chi-Đế

EmcủaTống-Chi-Vấn,ngườicaotámthước.Trongkhoảngniên-hiệuKhai-Nguyên (713-741), đã từng làm Kiếm-Nam Tiết-Độ-Sứ và Thái-Nguyên-Doãn,bị tội đày raquậnChu-Diên.Lúc ấy cógiặcMánđánhhãmHoan-Châu,Chi-ĐễđượcbổchứcGiao-ChâuTổng-Quản,dẹpyênquânMán.

Đỗ-Minh-Cử

NgườiDương(?),cuốiđờiCảnh-LongnhàĐường(709),làmquanUýquận

Tế-Nguyên,nằmchiêmbaothấyđivàomộtphủ-đường,gặpmộtngườimặcáoxanh,váichàorấtcungkínhvànóirằng:"ÔngsẽlàmAn-namđô-hộ,tôilàdânAn-nam,nênđếnđâychàomừngtrước,xinônghãygiữgìnquíthể".Sauquảnhiên,Minh-CửlàmAn-namđô-hộ.

Hà-Lý-Quang

Người Quế-Châu, năm Thiên-Bữu thứ 10 (751) làm An-nam đô-hộ, đemquânđánhVân-Nam,thâuphụcthànhAn-Ninh,dựnglạitrụđồngcủaMã-Việnđểđịnhcươnggiới.

Trương-Bá-Nghi

LàmAn-namKinh-Lược-SửđờinhàĐường,bắtđầuđắpthànhĐại-La.

Khang-Khiêm

LáibuônởphươngBắc,làmAn-namđô-hộ.

Triều-Hoành

NgườiNhật-Bản,trongkhoảngniênhiệuKhai-Nguyên(713-741)đemhóa-phẩmđếntriều-kiến,hâm-mộphong-hóaTrung-Hoa,nhơnlưuởlại,đổitênlàTriều-Hoành,nhiều lần sang sứTrung-Quốc.NămVĩnh-Thái thứ2 (2),Triều-HoànhlàmAn-namđô-hộ.ThờiấycóquânMánxâmphạmcảnhgiớihaichâuĐức-HoávàLong-Vũ,vuaxuốngchiếukhiếnTriều-Hoànhquadẹpyên.

Phụ-Lương-Giao

NămKiến-Trung thứ 3 (782), đời ĐườngĐức-Tông, làmAn-nam đô-hộ.Lúcấy,Tư-MãDiễn-ChâulàLý-Mạnh-ThuvàThứ-SửPhong-ChâulàLý-Bỉ-Ngạn làm phản, tự xưng An-nam Tiết-độ Sứ, đều bị Lương-Giao bắtchém.

Cao-Chính-Bình

LàmAn-namKinh-Lược.

Trương-Ứng

ĐờinhàĐường,làmAn-namKinh-Lược,chếtđươnglúctạichức.Kẻtá-nhịlàLý-Nguyên-Độ,dùngbinhlựcuyhiếpchâuHuyệnlàmphản.TướngnhàĐườnglàLý-PhụcdụbắtđượcNguyên-Độ,cõiNamtrởlạiyênlặng.

Triệu-Xương

TựlàHồng-Tộ,làmThứ-SửKiền-Châu.Gặplúctù-trưởngAn-namlàĐỗ-Anh-Hànlàmphản,vuachoTriệu-Xươnglàmđô-hộ,mánrợđềuhoàtheo.Xương ở An-nam mười năm, chân đau xin về. Vua phái Binh-Bộ Lang-TrungBùi-Tháiquathaythế.Chưabaolâu,châu-tướngVương-Quý-NguyênđánhđuổiBùi-Thái.Đức-TôngđòiXươngđếnhỏi thăm tình-hình,Xươngtuổihơn70, tấuđối sángsuốt,vua lấy làm lạ, lạicho làmAn-namđô-hộ.Xươngđến,ngườiđềumừngrỡ,quânlàmphảntứcthìdẹpyên.

Bùi-Thái

Đãnóitrên.

Trương-Châu

Nguyên trước làmAn-nam kinh-lược phán-quan, đến đời vuaHiến-Tông,năm Nguyên-Hoà thứ 3 (808), đổi làm chức Đô-hộ Kinh-lược sứ. QuanKinh-Lược trước là Trương-Bá-Nghi đắp thànhĐại-La, thành chỉ cao haitrượnghaithước,mởbacửa,cửađềucólầu;đôngtâymỗiphíađềucóbacửa,phíanam5cửa,trêncửađặttrốngcòi,trongthành,haibêntảhữu,đềucất 10 dinh. ThờiBùi-Thái, hai thànhHoan,Ái, bịHoàn-Vương (tức vuaChiêmThành) đánh phá tan tành, Trương-Châu cho sửa đắp lại. Lúc đầutrong quân đội, khí giới chỉ có 8.000 món, 3 năm lại đây tăng lên hơn300.000món.Châukhiếnbộ-thuộc cất 30gian lầuđể chứa.Trướckia cóchiến-thuyền vài mươi chiếc rất chậm chạp, Châu khiến đóng thành kiểuthuyềnđồng-mông(3),32chiếc,mỗichiếcchởthuỷ-thủ25người,trạo-phu23 người, 2 cây nỏ bắn xe, thuyền chèo tới lui, mau như gió. Các nướcChiêm-Thành,Chân-Lạpđềulotiến-cống.Châuchết,Liễu-Tử-Hậulàmvăntế.

Mã-Tổng

TựlàNguyên-Hội.TrongnămNguyên-Hoà,ĐườngHiến-Tông(806-820),đươnglàmThứ-sửKiền-ChâuđổiqualàmAn-namđô-hộ,thanhliêmchẳngnhiễudân,dùngnhothuậtgiáohóa,dânmọiđượcyên.Mã-TổngdựngcộtđồngghicôngđứcnhàĐườngđể tỏ rằngTổng làgiòngdõicủaPhục-Ba.(Hàn-Dũlàmbàithơđưachâncócâu:"HồngkỳchiếuhảiápNam-Hoang",nghĩalàcờđỏrựcrỡtrênbiển,đànápcõiNam).

Lý-Tượng-Cổ

Tôn-thấtnhàĐường,làmAn-namđô-hộ,thamlamchẳnggiữphép,gặplúcHoàng-Gia-Động làm phản, Tượng-Cổ giao cho Thứ-Sử Hoan-Châu làDương-Thanh 3.000 binh để trợ chiến,Dương-Thanh trở lại tập kích giết

Tượng-Cổ.

Quế-Trọng-Vũ

LàmĐô-HộđờiĐường,dẹpyênloạnDương-Thanh.

Bùi-Hành-Lập

LàmAn-namKinh-Lược-Sứ,đờinhàĐường.Thời ấy cóngườiphản thầncủaHoàn-Vương (tứcChiêm-Thành) là Lý-Lạc-Sơn toanmưu cướp ngôi,đến xin quân viện. Hành-Lập bắt chém Lạc-Sơn trả thây lại cho Hoàn-Vương;ngườiChiêm-Thànhvuilòngphục-tùng.Bộ-tướngĐỗ-Anh-SáchvàPhạm-Đình-ChilànhữngtayhàohùngởKhê-Động,lệthuộctrongquân-đội.CácKinh-Lược-Sứtrướchaydungtúnglàmlơ,nênchúngquentínhdữtợn,buônglungkhótrị.Hành-Lậpmỗikhibắttội,trừng-phạtrồiđểchocốgắnglập côngmà chuộc tội, bởi thế,Anh-Sách thường gắng sức lập công, cònĐình-Chithườnghayđitắmgội,lâuchẳngvề;Hành-Lậptriệuvềgiaohẹnrằng:"phépquânđiquángàythìchém".Lầnkháclạicứthế,bènđánhchếtđem thây trả cho họPhạmvà chọn con emhiền lành thay thế. Từ ấy oaiphong thịnh hành, thăng chức Quế-Quản Quan-Sát-Sứ. Hoàng-Gia-Độnglàmphản,Hành-Lậpdẹpyên,bènthaythếQuế-Trọng-VũlàmAn-namđô-hộ.

Lý-Nguyên-Thiện

LàmAn-namđô-hộ,đầuniênhiệuBữu-Lịch(825)tâuxindờiphủ-lịquabờsôngphíaBắc.

Hàn-Ước

Làm An-nam đô-hộ. Năm Thái-Hoà thứ 2 (928), đời Văn-Tông, Thứ-SửPhong-Châu là Vương-Thăng-Triều làm phản. Ước dẹp yên, sau bị loạnquânđuổichạy.

Mã-Thực

TựTôn-Chi,đầuniênhiệuKhai-Thành(836),đờivuaVăn-Tông, làmAn-namđô-hộ,lấyvăn-nhãtrau-dồi,làmviệcquanthanhtịnhchẳngphiền,dânđượcyênổn,cáctùtrưởngđềunạplễquithuận.

Vũ-Hơn

LàmAn-namKinh-Lược,nămHội-Xươngthứ3(843),bịloạnquânđuổiđi.

Điền-Tảo

ConcủaĐiền-Hồng-Chính,trongkhoảngniên-hiệuThái-Hoà(826-830)làmAn-namđô-hộ.

Vương-Thức

Concủatể-tướngVương-Khởi,thờiTuyên-Tông(847-859)làmAn-namđô-hộ.NguyênĐiền-Tảodựnghàngràogỗ,làmhàngnămtốntiền,chưahoàn-thành,lạicógiặccướpđếnrấtcấpbách.Thứcđến,trồnghàngràocây,đàohàosâu,chungquanhtrồngtregai,giặccướpkhôngdámphạmđến.SaucóquânMánvàocướpCẩm-Điền-Bộ,Thứckhiếnngườithông-ngônchiêudụ,banđêmquânMánbỏđivàxinlỗirằng:"chúngtôiđếnbắttróingườiMánlàmphản,chứkhôngphảivàoăncướp".TrướckiaLa-Hành-CunglàmchứcĐô-Hiệu,chuyênquyềnchínhtrongphủđãlâu,bịThứcđánhđòncáchchức.

Thôi-Cảnh

NămĐại-Trungthứ6(852)củaChử-Toại-Lương

Điền-Tại-Hựu

ConcủaĐiền-Bố,làmđô-hộ,cócôngdẹpyênbiên-thuỳ.

Lý-Trác

TrongthờiĐại-Trung(847-859)làmchứcđô-hộ.Tráccótínhthamdữ,lấymộtđẩumuốiđổimộtconngựa,bởithế,Mán,Mườngtaoánlàmphản,liênkết với rợNam-Chiếu làĐoàn-Tù-Thiên, hiệu "Bạch-YMột-Mệnh-Quân"(quâncảm-tửáotrắng)đánhAn-namphủ.Khởi-Cư-LangTrương-Vândângsớnóirằng:"LệnhHồ-ĐàodùngLý-TráctrấngiữAn-nam,đầutiêngâyramối loạn, giặc cướp đầy thiên-hạ, luôn năm chinh-chiến, tổn binh haolương".(Bì-Nhật-HưulàmthơchếLý-Trác.Thơchépởquyểnthứ16).

Lý-Vu

Làmđô-hộ,đóngđồnởVũ-Châu,đầuniênhiệuHàm-Thông(860),đờivuaÝ-TôngnhàĐường,quânMánđếnđánh,Vuchạytrốn,bịvuaÝ-Tôngđuổi.

Vương-Khoan

ThayLý-Vu làmKinh-Lược-Chiêu-Thảo-Sứ.Lý-Trác tâuxinbãiđạobinhphòng thủmùa đông, 6.000 người, viện lẽ rằng: "giaomộtmình thủ-lĩnhđộngbảy-quánởĐào-LâmTây-Nguyên làLý-Do-Độccũngđủ sứcchốngngănquânmọi.SaumãntùgãcongáichoconDo-Độc,Do-Độcbènđemquânphụ-thuộcquânMán,Vương-Khoanchếngựkhôngnổi.

Thái-Tập

NămHàm-Thôngthứ3(862),thayVương-KhoanlàmAn-namKinh-Lược.Tháng11,rợNam-ChiếuvâyGiao-Chỉ,Tậpđóngcửathànhcốgiữ,đợibinhcứuviệnchẳngđến.ThánggiêngnămHàm-Thông thứ4 (863),quânMánđánh gấp, thành bị hãm, gia-nhơn 70 người đều tử-nghĩa. Tập cùngmấyngười thủ-hạ, đi chân không, ra sức cố đánh, muốn chạy ra thuyền giámquân,nhưng thuyềnđã lìabến,Tậpbịchếtchìm.TướngsĩKinh-nam400người chạyđếnbờ sôngphíađông thành,Ngu-HầuNguyên-Duy-Đứcbảochúngrằng:"Chúngtakhôngcóthuyền,xuốngnướcthìchết,chibằngtrởlạiquyếtchiếnvớiquânmọi",bènquayvề thành,đánhgiếtquânmọihơn2.000ngườirồichịuchết.Chỉcómạc-phủlàPhàn-XướcmangấncủaTậpchạy trước qua sôngđược khỏi chết.Nam-Chiếu hai lần hãm thànhGiao-Chỉ,cướpbắtchừng10vạnngười,đểlại12vạnbinh,khiếntướngDương-Tư-TânchiếmcứAn-nam.

Tống-Nhung

NămHàm-Thông thứ 4 làmĐô-Hộ, cùng các đạo binh qua cứu việnAn-nam,đồn trúởLĩnh-Nam,khôngchịu tiến,hao tổn lương-thực.Trần-Bàn-Thạchxintạothuyềnlớnchởnổi1.000hộc,chởgạotừPhúc-KiếnđếncấpchoNamquân.Nhungnghetheo,từấyquânlươngđượcđầyđủ.

Cao-Biền

TựlàThiên-Lý.NguyêntrướcmọiNam-ChiếucônghãmAn-nam,Tuyên-TôngxuốngchiếulậpHành-châuởHải-Môn,chothêmbinhhaivạn,khiếnDung-Quảng Kinh-Lược là Trương-Nhân thâu phục An-nam. Nhân dùngdằngkhôngtiến,bèngiaobinhchoBiền,phonglàmchứcđô-hộ.Biềnchọn

5.000 quân tiến trước, giao ước giám-quân Lý-Duy-Châu kế tục tiến sau.Duy-Châu đóng quân ở Hải-Môn, Biền tiến đóng Phong-Châu, phá quânMánởhuyệnNam-Định,chémbọnTrương-Thuyên,hàngphụcđượcmuônngười,thâuđượccủađểcungcấpquân-dụng.TintâuthắngtrậnvềđếnHải-Môn,Duy-ChâugiấuđivàtâudốirằngCao-Biềngiỡnvớiquângiặc,chẳngchịutiến.Vuagiận,saiHữu-Vũ-Vệ-Tướng-quânVương-Án-Quyềnthaythế.Lúcấy,Biền lại đánhpháquângiặc, tiếnvây thànhGiao-Châuhơnmườingày, thếgiặcrấtnguykhốn.Vừatiếpđượcđiệp-văncủaÁn-Quyền,BiềngiaoviệcquânchoGiám-QuânVi-Trọng-Tể trôngcoi,cùngquândướicờhơn100ngườitrởvề.Trướcđó,BiềnkhiếnTăng-CổnvềKinhbáotiệp,Cổnđiđếngiữabể,trôngthấycờ-xítiếnsangphíađông,nóiấylàthuyềnđộicủaquanKinhLượcSửmớivàquanGiám-Quân.CổnngờDuy-Châutấtcướplấybiểu-văn,bènnấpnơi cửađảo, chờchoDuy-Châuđiqua rồi liền ruổiđếnKinh-Sư.Vua tiếpđược tấu-văncảmừng,gia-phongBiềnchứcCông-Bộ Thượng-Thư, khiến trở lại trấnAn-nam.Biền đi đếnHải-Môn, trở vềnhiệmlạichứccũ.

Trong lúc Án-Quyền ngu hèn, Duy-Châu tham dữ, các tướng chẳng chịuphục tùng,quânMánngheBiền trở lại,bỏ trốnquánửa.Biền lạikhích-lệtướngsĩ,đánhđượcthành,giếtman-soáiĐoàn-Tù-ThiênvàquânMánhơn3vạnngười.Thổ-nhơnngàytrướcđầuhàngquânMán,nayđemchúngtrởvềhàng-phục.VuaxuốngchiếuđặtTịnh-Hải-QuânởAn-nam,phongBiềnlàmTiết-độ-sứ.

PhụchépbàivănbiaThiên-Oai-Kỉnh,đườngkênhmớiđào

Tịnh-hải-tiết-độ, chưởng thơ-ký, triều-nghị-lang, thị-ngự-sử nội-cung-phụng,

tứphỉ-ngư-đại(đượcđeodãithêuhìnhconcá),Bùi-Hìnhsoạn.

(ThấychépởsáchUng-Chí)

Biển lớn không bờ, xa tít tận chân trờimờ-mịtt, cuồng phong cuồn cuộn,sóng lớnnổidậy,nhưgòcát trôi,nhưnúi tuyếtdựng,nháymắt trắngxóamuôndặm,dầuoai-linhcủathuỷ-thầncũngkhôngngăncảnnổi.Cávoitosợsứcdàyvò,contrạnhlớnmắcvòngvâykhốn,loàithuỷ-tộclớnlaonhưthế,cònchẳngđượcyên;huốngthuyềnbèquangang,làmsaođiđược.Bởithế,đãcónhiềuthuyềnchìmđắmkhôngthểcứuvớt.CócứuvớtđặngchănglànhờThiên-Oai-Kỉnhngàynayvậy.

TừĐông-HánMã-Phục-Bamuốnđánhhai chị emhọTrưngđể thâuphụcGiao-Chỉ,vìđườngsáchuyển-vậnkhó-khăn,phảivượtquabểcả,bènđụcđáđàonúi,để tránhđườngbiển,nhưnglúclàmcôngviệc,nhân-côngchếthàngvạnngườicũngkhônglàmnổi;nhiềukhisétđánhlàmchođálớntrênnúilănxuốngngángđường;Phục-Bachẳnglàmsaođược,bènphảiđìnhchỉcôngviệc.

Từ ngày Hoàng-Đường ta lập cuộc đô-hộ, nghe kể chuyện cũ, nổi giận,muốn kế-tục làm nốt công việc, bèn khiến khởi công làm lại, nhưng haongườitốncủa,màcôngviệclàmcũngkhôngnên,dânphuđilàm,chếtchócbỏxươngđầyđường.Sauđókhôngaidámbànđếnviệcấynữa.

TừngàyKỵ-XạBột-Hải-Công rađánhMánrợ,vượtbểcả,dẹpyênGiao-Chỉ, thâuphụcquận thành, ruổingựamàigươm, lậpđồnđóng trại,nhưngchuyểnvậnlươnghướngcònphảixôngphasónggió;bànluậnmưuchước,chưađượcđồngývềmộtkế-hoạchnàohay.Bột-Hải-Côngnóirằng:"Chúngtachinh-phụcphươngNam,mởrộngoai-phonghoàng-gia,họpbinhđểandân,phảichịutốnkém,mớitiệnchocôngviệc",bènkhiếnbọnTrưởng-SửLâm-PhúngvàHồ-Namtướng-quânDư-Tồn-Cổlĩnhbảnbộtướng-sĩvàlấy

thêmdânphuhơnmộtnghìnngười,đemđikhaipháThiên-Uy-Kỉnh.Bột-Hải-Côngdụrằng:"Đạotrờigiúpthuận,sứcthầnphòtrì;naychúngtađàogiòngbiểnđểcứusinh-linh,nếu làmviệcngay thẳng thìchẳngcógìkhó.Cácquanđô-hộtrướclạikhaoquân,màchẳngđiđếnnơi,giữphépkhôngnghiêm,nhânviệccôngđểthulợiriêng,bởithế,ngườiđềubiếngtrể.Naytathìchẳngthế,cốtlàmchođượcviệcnhàvuamàthôi".BọnLâm-Phúngvânglờirađi.

Bắtđầutừngàymồng5tháng4nămHàm-Thôngthứ9(868)mọingườitaycầmcuốcxuổng,dựbịtiềnlương,gặpnúiđáđàophăng,chẳngsợgìcứngrắn,gặpnhữngtảngđálớnvàdày,thìđôngngườihợpsứcgiúptay,đậpphácạyxeo,chỉtrongvònghơnmộttháng,đườnggầnmởxong.Nhưngchặnggiữacóhaiđoạn,gặpđálớnchơmchởm,dăngquanhmấytrượng,cứngrắnnhưsắt,khôngthểđàothông,đụctraxuốngthìmũicong,búađậpvàothìcángãy,dânphungónhaungãlòng, taychânbảihoãi,chẳnglàmthếnàođược.Ngày16tháng5,giữalúcbanngày,thìnhlìnhmâykéođenđặc,gióthổiàoào,rừngnúitốimờ,ngữabàntaykhôngthấy,bỗngchốcsấmvangchớpnhoáng,ởsởlàmcóvàitrămtiếngsétđánhdồn,dânphukhiếpđảm,run rẩy,bưng taibịtmắt,một lát sau, trờiquangmây tạnh,chúngchạy raxem,thìđốngđáganlìbỗngdưngtannát,cónhữnghònlớncồng-kềnh,sứcngườikhôngsaoxeonổi,đềubịrồngcuốnvứtrahaibênlèn.Lạiởphíatâycónhữngtảngđárắnchắc,đếnngày11tháng6,sấmsétlạiđánhdữdộinhưởphíađông,chúngchạyđếnxem,thấyđátiêutanđâumất,nhữnghònđáquanhcoởhai bênbị phávỡchừngmười trượng.Đi lênphía tây lại gặpphảiđálớn,ngườichịubótay,chỉváitrờigiúpđỡ,thìsấmchớplạinổilên,đábịdđánhtan,suốinướctuônramùinhưrượungọt.Ấylàcànkhônggiúpsức, thần lực phò-trì, lối hiểm đường nguy,một giây san phẳng, đều nhờBột-Hải-Công lòng không riêng vạy, tinh-thần cảm thấu trời xanh, hoànthành việc lớn, thần diệu vô cùng, được sức mặc-tướng âm-phò, từ xưakhôngaisánhkịp.Từnaymộtmạchlưuthông,haihồliêntiếp,khôngcòn

mộtchúttrởngại;quanquânkinhquá,biểnnướcchẳngsợgiannguy,lươnghướngchởchuyên,thuyềnbèkhônglochìmđắm.TừtrướcđườngđiGiao-Chỉcóbanơinguyhiểm:

1.-MũiHoa-ChùyởbãiTống-Động,cósóngtocuồn-cuộn;

2.-RặngThạch-GiốcởvũngNữ-Âncócámậpvẩyvùng;

3.-SóngthầnĐại-Giadữ-dộ,aiđiquađóthảyđềurởnóclạnhmình.

Ngàynay,dòngêmđườngphẳng,chẳngphảiđiquanhữngnơinguyhiểmấynữa.Thanôi!CôngcáncủaBột-Hải-Côngcó thểngangvớingườiđàoHứa-Cừ vàmởQuế-Lĩnh để giúp người đời. Bọn Lâm-Phúng và Tồn-Cổsiêngloviệcnước,mẫncántinh-chuyên,ngoàicôngviệcchỉ-huy,cònbiếtxemxétđịa-thế,xẻnúiđốncây,sửacôngquán, lập thương-đình,suốiđàochonước thông, cầubắtngangnhưmốngdựng,miếu thầnchùaphạt,đềnthờThiên-LôivànhàthờLão-Tửđều

xâycấtđầyđủ,đểlưutruyềnđờiđời.Ngày15tháng9nămnayhoànthành,bọnLâm-PhúngvàTồn-Cổnàixindựngbiaghicông,đểđờisauđượcbiết.Bột-Hải-Côngnhânkhiếnngườichưởng-thưchéprõcôngviệc.TôilàBùi-Hìnhchẳngdámkhiêmnhườngtừchối,cầmbútlàmbàiminhrằng:

Trờiđấtmênh-mông,sứcngườihènyếu,

Đườngnguychởgạo,biểncảvượtthuyền,

Chẳngmấylúcyên,đắmnghiêngthườngbị,

Ôngtôiquyếtkế,đàonúixẻngàn;

Công-tácgian-nam,sấmchớpvangdậy,

Biểnthônglốichảy,thuyềndễquangang,

Sôngnướcphẳngbằng,thuậnđườngvận-tải,

Đạotrờikhaithái,oaithầnphò-trì.

Ngày13thánggiêngnămHàm-Thôngthứ11,(870)dựngbia.

"Nền cũ ở phía namGiao-Chỉ, thờiHàm-Thông (860-873),Bột-Hải-CôngCao-Biền,điđánhphươngNam,mởđườngvận-tảilương-thực,cósétđánhtrời giúp, bèndựngđá lớnghi công.Lối đi đặt tên làThiên-Oai.ĐếnđờiChiêu-Hy(Chiêu-Tông)(889-903),Hy-Tông(874-888),Trung-Nguyênloạnlạc,bỏrangoàibờcõi,khôngngóđến,nhàTốngtanhântheo,cũngchẳngsửachữađườngđingoạibang.Thái-ThúUng-ChâulàHoắc-Trung-Cẩntìnhcờtìmthấybảnkhắccũ,sợởchỗxaxuôi,lâungàyvùilấpthấttruyền,bènkhiếnthợkhắcđá,dựngởbênhữusảnh-đường,ýmuốntỏchongườixabiếtđượcthánhđứccủanhàvua,hằngnămphảiloviệctiếncông,khôngnêntrễnảivậy.

Ngày21tháng1nămThiệu-Thánhthứ5(4)

Cao-Tầm

TheoCao-BiềnthâuphụcGiao-Chỉcócông;vuakhiếnthayBiềnlàmchứcTiết-Độ-Sứ.

Tăng-Cổn

Tỳ-tướng củaCao-Biền, thườngvìCao-Biền đi báo tin thắng trận tạiAn-nam.TrongnămCàn-Phùthứ4(877),đượcbổ-nhiệmchứcAn-namđô-hộ.ThờiấyvuaNam-Chiếu làTù-Longmất, con làPhápnốingôi,xưnghiệuĐại-Phong-Nhân,cửquânxâmphạmAn-nam,CổnchạyquaUng-Châu,đạobinh đồn trú tan rã. Gặp lúc vua Hy-Tông chạy ra đất Thục, Trần-Kỉnh-Huyênđề-nghịhoàvớiNam-Chiếu,Lư-Huệ-ĐậuvàLư-Trácbènnóidốivớivua rằng: "Từ cuối đời Hàm-Thông (860-873), quânMán làm phản, xâmnhậpbốnChâu:An-nam,Ung,Quản,vàKiềm, thiên-hạ tao loạnđãmườilămnămnay;quánửatô-thuếkhôngnạpvềKinh-Sư,kho-tàngtrốngrỗng,quânlínhbịchếtvìlamchướng,đốtxươnggửitrovề;ngườichẳngnghĩđếnnhà,chỉlovongmạnglàmtrộmcướp,thựcđángđaulòng,huốngchiquânđồn-thúAn-namítỏi,nạncướpmùađôngrấtđánglongại.Naytakhiếnsứ-giảđibáohoàhão,tuyhọchưaxưngthần,nhưngtacũngcóthểdùngmưulung lạcbọnhọbắtphảiphục tùng,như thế trongnướcsẽđượcnghĩngơivậy".Vuacholờitâulàphải.NhưngvừalúcgiặcHoàng-Sào(5)đãyên,nênkhôngkhiếnđinghịhoà.

Kính-Ngạn-Tông

LàmThứ-SửÁi-ChâuđờinhàĐường.

Thôi-Lập-Tín

LàmAn-namđô-hộ, rễ làBùi-Duy-NhạcquyềnnhiếpchứcThứ-SửHoan-Châu,thamdữquáđộ.

TốngGiao-ChâuChuyển-Vận-Sứ,An-Vũ-Sứ

Hầu-Nhơn-Bữu

Con của Thái-SưHầu-Ích, được tể-tướng Triệu-Phổ gã em gái và cho bổnhiệmcông-vụởTây-Lạc luônmườinăm,không thayđổi.Lư-Đa-Tốncóhiềm khích với Triệu-Phổ, gặp lúc Phổ phải ra nhiệm ngoại-trấn,Đa-TốnlàmTham-Tri chính-sự, bèn đổiNhân-Bữu qua coi việcUng-Châu,mườinămkhôngđượcthaythế.Nhân-Bữutựnghĩchắcphảichếtgiàởcõingoài,nhơndângkế-sáchbìnhđịnhGiao-Châu,nóihiệunaychủ-súyGiao-Châuđãbịhại,trongnướcđươngloạn,cóthểđemmộtđạoquânnhỏthừathờiđánhchiếm,vàcầuxinvềtriềutấuviệc.Sởvào,vuaThái-Tôngcảmừng,khiếnngựatrạmratriệuvề.Đa-Tôntâurằng:"Giao-Chỉcónộiloạn,ấylàthờitrờilàmmấtnướcấy,triều-đìnhphátbinhthừalúcbấtý,vínhưsétđánhchẳngkịpbưngtaivậy.NaytriệuNhân-Bữuvề,mưucủatađãlậu,họsẽbiếtmàngừatrước,dựavàothếnúirừnghiểmtrở,khôngthểđánhđượcnữa.Bâygiờ,nênchoNhân-BữulàmChuyển-Vận-Sứ,theođườngtắtquanhậnchức,rồikhiếnphátquânKinh,Hồ3vạnngười,ruổithẳngđánhvào,thếắtvạntoàn, dễnhưđập lákhôvàbẻ củimụcvậy".Vua cho lời tâu làphải, bènphong cho Nhân-Bữu làm Giao-Châu thủy-lục chuyển-vận-sứ. Nhân-Bữutiếnbinh,gặpquânđịch rấtmạnh;việnbinhkhôngđến,nênNhân-Bữubịgiếtchếtgiữasông.Thái-Tônnghetinrấtlấylàmthươngxót,truytặngchứcCông-BộThị-LangvàchohaingườiconlàDiên-LinhvàDiên-ThếđềulàmTrai-Lang;Diên-LinhlàmđếnchứcĐiện-Trung-ThừavàDiên-ThếđếnchứcThái-TửTrung-Xá.

Thiệu-Diệp

NămCảnh-Đứcthứ2(1005),làmchứcQuang-Lộc-Khanh,Giao-ChâuAn-Vũ-Quốc-Tín-Sử.Năm thứ 3 (1006), Giao-Soái Lê-Hoànmất, trong nướcđươngloạn,vuaxuốngchiếukhiếnDiệpcùngvớiLăng-SáchQuảng-ChâuđồngđiKinh-lược,xemtiện-nghitâuvềchovuanghe.Tháng8,DiệpdângbảnđồđườngthuỷvàđườngbộtừUng-ChâutớiGiao-Chỉ.Chân-Tôngđưa

chocận-thầnxemvànóirằng:"Giao-Châulànơiđộc-địa,nếuđembinhquađánh thì tử-thương ắt nhiều; vả lại tổ-tôn mở mang cương thổ rộng lớnnhườngấy,chúngtachỉnêngiữgìncẩn-thậnmàthôi",bènkhiếnDiệplàmBinh-BộViên-Ngoại-Lang,vỗyênGiao-Chỉ,việcxongđượcthưởngcông.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệCửuChung

___________________________________________________

ChúThích:

Việt-sửThông-giámchép:Quang-Sở-Khách.

Vĩnh-TháilàniênhiệucủaĐại-TôngnhàĐường,chỉcómộtnămđầulànăm765saucông-nguyên.

Đồng-mông làmột loại chiến-thuyền, hẹpmàdài, dùngđểxôngvàođánhthuyềnđịch.

NiênhiệuThiệu-Thánhchỉcóbốnnăm1094-1097.

Hoàng-SàođờiÝ-TôngnhàĐường,thitiến-sĩhỏng,làmphảnvàođờiHy-Tông, bắt đầu từ nămCàn-Phù thứ 2 (875) đến nămTrung-Hoàthứ4(884)mớibịdẹpyên.

NhữngngườitôicácđờitrướcsangkýngụQuyểnĐệThập

Nhữngngườitôicácđờitrướcsangkýngụ

Hồ-Cương

ÔngtổbốnđờicủaThái-PhónhàHánlàHồ-Quảng.Làmngườithanhcao,cókhí-tiết,gặplúcVương-Mãngsoánngôi,treomãoởcửaphủmàđi,lưulạcởGiao-Chỉ,ẩnmìnhlàmhàngthịt.ĐếnngàyVương-Mãngthấtbại,mớitrởvềxứsở.

Lương-Tủng

TựlàKính-Thúc,đờivuaMinh-ĐếnămVĩnh-Bìnhthứ4(61),bịkếtánliên-lụyvìviệccủangườianhlàLương-Tùng.Nguyêntrướcđó,Lương-Tùngvìcósựoánhận,làmthưphỉbángtriều-đình,TủngcùngcảgiaquyếnvàemlàCungđềuphảidờiquaCửu-Chân,trảikhắpGiang,Hồ,Nguyên,Tương,cảmthươngTử-TưvàKhuất-Nguyên(1),khôngtộimàphải trầmmình, làmbàiphúđiệu-tao.Sauđượcvuaxuốngchiếuchovềcố-quận.Tủng thường lênnơicaotrôngxamàthanthởrằng:"trượng-phuởđời,sốngphảiđượcphonghầu,chếtđượclậpmiếutếtự,nếuchẳngthế,thànhàn-cưđểdưỡngchí,thơrượu cho vui vầy, chớ chuốc lấy công việc châu quân làm chi, cho nhọcngười vô-ích". Sau luôn luôn có chỉ triệu của nhà vua, nhưng nhất địnhkhôngđến.

Viên-Trung

TựlàChính-Phủ.CuốiđờiDiên-Hy(158-166),vuaHoàn-đế,thiên-hạloạn,bènbỏquan,đidulịchởquậnCối-Kê.Tôn-SáchđánhpháCối-Kê,TrunglạivượtbểlưuvongquaGiao-Chỉ.

Hoàn-Diệp

TựlàVăn-Lâm.Trongkhoảngniên-hiệuSơ-Bình(190-193),thiênhạloạn,lánh ở đấtCối-Lê, sau vượt bể ký ngụ tạiGiao-Chỉ.NgườiViệt cảm-hóatheokhí-tiếtcủaông,đếnnỗixómlàngchẳngcóviệctranhtụng.Sauvìkẻhungácvucáo,bịchếtởngụcHợp-Phố.

Đổng-Phụng

TựlàQuân-Dị,ngườiđấtHầu-Quan.Sĩ-NhiếpởGiao-Chỉ,cólúcmắcbệnhchết3ngày,Phụngchongậmmộthoànthuốc,giâylátnhan-sắclầnlầnbình-phục,nửangàysốngdậy.Việcnầythấychéptrong"Tiên-truyện".

Hứa-Tĩnh

Tự là Văn-Hưu. Người quận Nhữ-Nam, đậu Hiếu-Lâm, làm Thượng-thư-Lang, giữ việc tuyển-cử; tránh loạnĐổng-Trác, qua nương nhờ Thái-ThúCối-KêlàVương-Lãng.ĐếnlúcTôn-SáchquaGiangĐông,TĩnhchạyquaGiao-Chỉlánhnạn,đượcSĩ-Nhiếptiếpđãirấthậu,cùngvớiViên-HuyngườiTrấn-Quốc đồng ngụ ởGiao-Chỉ. Huy gửi thư cho Tuân-Quắc nói rằng:"Hứa-văn-Hưulàbậcanhtàivỹ-sĩ,từngàylưulạcđếnnơirừngnúixaxuôi,vẫnđượccácnhân-sĩđitheo;mỗilầncóviệcnguycấp,thườngtrướclochongười,saumớiđếnmình,cùngngườihọnộingoạichínđời,chungchịuđóirét". Người quận Cự-Lộc là Trương-Cao vângmệnh vua đi sứ Giao-Chỉ,hâmmộTĩnh,ỷthếmuốnyêucầuminhthệgiaokết,nhưngbịcựtuyệt.TĩnhgửithưchoTào-Côngnóirằng:"Tam-giang,Ngũ-hồđềuthànhsângiặc,tôi

cùngbọnLưu-Tử-Hiếu,ngườiđấtCổn-Bái,vượtbểcảđếnđấtGiao-Châu,trảiquaĐông-Âu,Mân-Việt,đisuốtmuôndặmchẳngthấyđấtnhàHán.LúcquaHải-Nam,gặpNghê-Hiếu-Đức,đượcbiếtTúc-Hạphấnphátlòngtrung-nghĩa,chỉnhsứcbinhnhung,raphíatâyrướcxagiávuavề,tứcthìtôicùngTừ-Nguyên-Hiến, người Cổn-Bái, lo sửa soạn hành trang về nước, nhưngKinh-Châuđườngthuỷlụckhôngthông,Giao-Châuviệcsứ-dịchlạibịđoạntuyệt.LạicóTrương-Tử-VânxưaởKinh-Thành,vốncóchímuốnkhuôngphòvươngthất,hiệnnayđếnởnơihoangvựcnầy,chẳngcònthamdựtriềuchánh,ngườiấycũnglàphiên-trấncủanướcnhà,cóthểlàmngoạiviệcchoTúc-hạvậy".Trương-CaogiậnTĩnhchẳngchịukếtgiaovớimình,bènlấybứcthưcủaTĩnhgửi,némxuốngnước.Lưu-ChươngkhiếnsứvờiTĩnhvàođấtThục.Tiên-Chúadùng làmThái-ThúBa-quậnvàQuảng-Hán, sau làmđếnchứcTư-Đồ,rồiquađời.

Lưu-Ba

Tự làTử-Sơ, người quậnLinh-Lăng.Lưu-Biểumấy lầnmời ra làmquan,chẳngchịuđến.Tào-CôngvờilàmDuyện-Lại,saiđichiêuhàngmấyquậnLinh-Lăng,Quế-Dương,Trường-Sa.Gặp lúcTiên-Chúa lượcđịnhbaquậnấy,Lưu-Bakhôngtrởvềđược,bènchạyquaGiao-Châu,cùngSĩ-Nhiếpbànluậnchẳnghợpý,lạivàođấtThục,đượcGia-CátkhenngợidùnglàmchứcThượng-Thư.Lưu-Batánhngườithanhkiệmkínhcẩn,baonhiêuxưng-hiệu,sách-mệnhcủaTiên-Chúa,đềudotayônglàmra.

Cố-Đàm

TựlàTử-Mạc,cháunộicủaCố-Ung, tướngnướcNgô.ĐàmlàmThượng-Thư,vìdângsớnóiviệcLỗ-Vương-Bá,từấy,BávớiĐàmhiềmnhau.LạinhânconcủaVệ-Tướng-quânToàn-TônglàToàn-KýlàmtânkháchcủaBá,ngườivốnkhinhbạcgiantà,nênĐàmkhôngchớivới.Ký,BácùngKýbèn

thêudệtlàmchoĐàmbịtội,phảiđàyquaGiao-Chỉ.

Cố-Thừa

EmcủaĐàm.TựlàTử-Trực,làmĐô-UýTây-Bộ;dẹpyênSơn-Việt,đượcvàolàmchứcThị-Trung.SaucùngvớiĐàmbịđàyquaGiao-Chỉrồichết.

Trương-Hưu

Tự là Tử-Do, làm Thị-TrungDương-Oai Tướng-quân, cùng với Cố-Đàm,Cố-ThừabịTuấnPhaluậncôngsựgiandối,phảiđàyquaGiao-Châu,saubịTôn-Hồnggièmpha,vuaxuốngchiếubắtphảitựtử.

Lưu-Hy

Khôngbiếtngườiởquậnnào.Tiết-TôngvàTrinh-BỉnhtránhloạnquaGiao-Chỉ, thường cùngHybàn luận đại-nghĩa.Vy-Chiêu nói rằng: "Lưu-Hy cólàm sáchThích-Danh támquyển nói về loài vật rất nhiều, nay khó xét rõđược.

Trình-Bỉnh

TựlàĐức-Xu,ngườiquậnNhữ-Nam,cóđượchọcvớiTrịnh-Huyền,tránhloạnquaGiao-Chỉ,thườngcùngLưu-Hybànđại-nghĩa,họcrộngthônghiểungũ-kinh,Sĩ-NhiếpkhiếnlàmchứcTrưởng-Sử.SauTôn-QuyềnmờivềlàmchứcThái-TửThái-Phó.

Du-Ích-Kỳ

NgườiDự-Chương,tínhcương-trực,chẳngtheothườngtục,chạyquaởquận

Nhật-Nam.

Dữu-Đạo-Mẫn

Người Yên-Lăng, cháu huyền-tôn của Dữu-Vĩnh làm chức Tư-không nhàTấn.Đạo-Mẫnlàmngườicóhiếuhạnhvàcóvăn-tài, tuổi trẻđãchịucảnhmồ-côi.LúcngườimẹđẻlưulạcquaGiao-Châu,Đạo-Mẫncònđươngtuổinằmnôi,kịpđếnngàykhônlớn,cầulàmchứcTá-NhịphủTuy-NinhthuộcGiao-Châu;ởđó,cáchGiao-Châucònxa,Đạo-MẫnmạohiểmđiđếnGiao-Châu, tìm kiếmmẹ suốt năm, hằng ngày than khóc.Ngày nọ, đi vàomộtthôn,banchiềugặpcơnmưalớn,phảivàokýtúcmộtnhàbênđường,bỗngcómộtbàgiàđộicủivề,Đạo-Mẫnthấy,độnglòng,hỏithămthìchínhlàbàmẹđấy.Mẹconômnhaunứcnởkhócthan,aithấycũngrơinướcmắt.SauĐạo-MẫnlàmquannướcTề,đếnchứcXạ-SinhHiệu-uý.

Trương-Dung

TựlàTư-Quang.ThờiTốngVăn-Đế,làmquanlệnhđấtPhong-Khê.LúcđitừBột-HảiquaGiao-Châu,giữabiểngặpgió,khôngsợsệt,ngồingâmnganóirằng:"ăncákhômàvềđượcquênhà,lọcầunemthịtmàlàmgì?".NhânlàmbàiHải-Phú,văn-từrấtquỉ-quyệt.Cố-Khải-Chinóirằng:"bàiphúnầyhayhơnbàicủaHuyền-Hư(2),nhưngchỉtiếctrongbàikhôngnóiđếnmuối.Dungtứcthìcầmbútlàmnốithêmmấycầu:"Lộcsacấubạch,ngaobaxuấttố,tíchtuyếttrungxuân,phisươngthử-lộ",nghĩalà:lọccátnấusóng,làmrachấttrắng,nhưtuyếtmùaxuân,nhưsươngthángnắng.

Cao-Kiệm

Tự làSĩ-Liêm.Cháunội củaThanh-Hà-VươngCao-NhạcnướcTề.Trongkhoảngniên-hiệuNhơn-Thọ(601-604),nhàTuỳ,thivăntài,đậuGiáp-Khoa,

bổlàmchứclạiởBộ-Hộ,bỏviệcquanchạyquaCao-Ly,nênbịbiếmlàmChủ-BộhuyệnChu-Diên,vìmẹgiàkhôngthểởnơinướcđốc,phảilưubàởlại đồnGiài-Vumà đi.Gặp lúc loạn,Thái-ThúGiao-Chỉ làKhâu-Hoà bổKiệm làm Tư-Pháp-tá. Khi ấy nhà Lương khiến Nịnh-Trường-Chân đembinh xâm chiếm Giao-Chỉ; Hoà khiến Kiệm làm Hành-quân Tư-Mã, đónđánhphátanquângiặc.Thờisơ-niênnhàĐường,KiệmlàmchứcTrung-ThưMôn-hạ.

Bùi-Kiến-Thông

LàmThứ-SửThần-ChâuđờinhàĐường.NămTrinh-Quán thứ2 (628),vìKiền-ThônglàngườicũcủavuaDượng-Đế,lạilàmnghịchloạn,chonêntuycólệnhân-xá,cũngkhôngthểdùngđểtrịdân,bịbôitênvàđàyquaHoan-Châu.

Vương-Phúc-Trĩ

Cha của Vương-Bột, thời Cao-Tông (650-683), làm Ung-Châu Tư-HộTham-Quân.VìviệccủaVương-Bột,bịđổiqualàmGiao-Chỉ-Lệnh.Vương-BộtquaGiao-Chỉthămcha,bịđắmthuyềnchết.

Lý-Sào

TựlàHiếu-Nghĩa,concủaLý-Diệm.Lúctuổitrẻrấthàohiệp,dângthơchovuađiều trần việc lợi hại, vua cho làm chứcGiám-SátNgự-sử.Sau vì cóviệctráiývua,bịbiếmlàmLong-BiênChủ-Bộ.

Lý-Hữu

Ngườiđồng tộcvớiLý-Nghĩa-Phủ, theoĐỗ-Chính-Luân,cùngnhaukể tội

Lý-Nghĩa-Phủ.SauNghĩa-PhủkhiếnngườiđầucáoChính-Luân làmphản,cùngLý-Hữugiao thôngđểdốivua, cómưu toangìkhác.VuaCao-TôngghétHữu,đàyquaHoan-Châu.

Thẩm-Thuyên-Kỳ

Tự là Vân-Khanh, người Châu-Tương, lần lượt thăng đến chức Cấp-Sự-Trung,trongkhiđixétcông-táccủaquanlại,cónhậncủahối-lộ,bịhạchtội,cứu xét chưa xong, vừa gặp lúc Trương-Dị thất thế, phải đày qua Hoan-Châu.SauđượclàmlênchứcTrung-ThưXá-Nhơn.

Hàn-Tư-Ngạn

Tự làAnh-Viễn,ngườiNam-Dương, làmGiám-SátNgự-Sử, có chính tíchhay.GặplúccósaoThái-Bạchmọcbanngày,Tư-Ngạnkhuyênvuasửađứcđểđáp sựkhiển trách của trời.Vua tráchLý-Nghĩa-Phủ rằng: "Một chứcquanbát-phẩm,cònbiếtnóichuyệnđắtthấtcủatriềuđình,nhàngươingôicaophúquí,coiviệcgì?".Nghĩa-PhủcùngcácngườihọVũgièmpha,Tư-Ngạnthôichứcbỏđi.TrongnămThượng-Nguyên(674-675),vuaCao-Tônglạivờiđếnđểbổdụng.Tư-Ngạnthôilàmquanđãlâungày,sơsótnghi-lễtriều-đình, lúc lạy vua, quênmúa tay tiến bước, bị Lý-Khâm-Nguyên tấuhạch,phảiđổiqualàmquanThừahuyệnChu-Diên,rồimấtởđó.

Lư-Tàng-Dụng

Tự làSĩ-Thanh,ngườiDo-Châu, thi tiến-sĩ khôngđỗ, cùngvớingười anhngaodu tạimiềnnướcNgôvànướcThục.Vũ-Hậudùng làmHoàng-MônThị-Lang.VìtộiphụgiúpThái-BìnhCông-chúa,Huyền-Tônglúcđầumuốnxử trảm, sau bớt giận, bèn đày đi Tân-Châu, có kẻ cáo Tàng-Dụng mưuphản,xétkhôngcóbằngchứng,lạiđàyquaHoan-Châu.GặplúcGiao-Châu

làm phản, Tàng-Dụng ngăn chồng có công, được thăng chức Trưởng-SửKiềm-Châu.

Tống-Tấn-Khanh

ConngườichịhọcủaVũ-Hậu,cóngườianhlàSở-KháchlàmHộ-BộThị-Lang.Tấn-KhanhcùngquânVũ-Lâmxâycấtdinh-thựchoSở-Khách,quánỗixahoa,bịlỗi,phảiđàyđiPhong-Châu.

Lý-Càn-Hựu

LàmThứ-Sử hai châuHình vàNgụy, thường viết thư cho người lại quenbiết,dùnglờibíẩn,nóiviệcđắcthấtcủatriều-đình;bịngười lạiấytố-cáolêntriều-đình,Càn-HựubènbịđàyquaHoan-Châu.

Nghiêm-Thiện-Tư

ThờiTắc-ThiênVũ-Hậu(685-705), làmGiám-SátNgự-Sửcông-bìnhngaythẳng,gặpviệcdámnói.TừthờiThuỳ-Củng(685-688),trởvềsau,chuyêndùngnhữngquanlại tànkhốc,hại tôn-thất,giếtđại-thần,nhữngbọnđiềm-chỉmật-báokhôngbiếtbaonhiêumàkể.Thái-Hậucũngchánsựphiềnphức,khiếnThiện-Tưtrahỏi,xétrachịuphụctộihơn800người.Nhữngphườngthêudệthếtthếhunghăng,bèncùngnhaugièmThiện-Tư,làmchoTưphảibịđàyquaHoan-Châu.

Đậu-Sâm

ThờiĐức-Tông(780-804),làmTể-Tướng,vìghétLý-TốnđuổiralàmThứ-SửThường-Châu.KịpkhiSâmbịbiếmlàmTiết-Độ-SứNghi-Châu,Lưu-Sĩ-NinhđưabiếuSâmnămmươicâylụa,TốntâuvuanóiSâmgiaokếtvớicác

quanphiến-trấn,vuagiận,muốngiếtSâm.MaynhờLục-Chírasứccứuvớt,bènbiếmlàmTư-HộHoan-Châu,kếbuộcphảitựtử.

Lý-Nhân-Quân

Cha củaLý-Ngại.KhoảngTrinh-Nguyên (785-804), đờiĐường,Thái-PhóLũng-Tây-CôngdẹpyênBiện-Châu,Nhân-quân làmThị-Ngự-Sử, coiviệcmuối,sắtởBiện-Châu.KhiLũng-Tây-Côngmất,quânlínhnổiloạn,nhữngngườitùngsựtrongquân-độiđềubịxửtử,Nhân-Quâncũngbịgièm,biếmlàmdânquậnNhật-Nam.

Bùi-Di-Trực

Tự làLễ, làmTrung-ThưXá-Nhơn.KhiVũ-Tông (841-846) lênngôi,Di-Trựcxemsáchđiệp,chẳngchịuký-tên,bịgiánglàmThứ-SửHàng-Châu;lạibị đuổi đi làm Tư-Hộ tham-quân tại Hoan-Châu. Thời Tuyên-Tông (847-859),đượctriệuvềlàmchứcThường-Thị.

Dương-Thu

TựlàTàng-Chi.Từniên-hiệuĐại-Trung(847-859)vềsau,mánNam-ChiếuthườngvàoUng-Châu,cướpbócGiao-Chỉ,quânTàuqualạiđồntrú,bịchếtvìlamchướngmườiphầnhếtbảy,thếgiặccàngngàycàngmạnh;ThubànmộquânDự-Chươngmộtvạnngười,đặtđạoquânTrấn-NamđểchốngquânMán,lạichothuyềnbèvậnlươngchoNamquân.Vuakhen,chothăngchứcThượng-thưBọc-Xạ.ThờiÝ-Tông (860-873), thăng làmTễ-Tướng.TrướcđâycontraicủaThượng-ThưHữu-ThừaBùi-ThảncướicongáicủaThu,lễđưađâucócủahồi-mônrấthậu,đồdùngtrangtrítoànbằngngọcvàsừngtê.Bùi-Thảngiậnnóirằng:"Đồấysẽpháhạinhàta",lậptứckhiếnđậpvỡhết.SauquảnhiênThuvìănhối-lộbịbãichức.NămHàm-Phongthứ11(870)

đàyquaHoan-Châu,kếbuộcphảitựtử

Trần-Bàn-Tẩu

Làmquan lệnh phủChí-Đức, thấy vuaÝ-Tônghoang chơi, chẳng lo việctriều-chính,vảlạitindùngLộ-Nham;Nhamxaxỉ,hayănhối-lộ,Tẩudângsớtâubày,xinchỉphámộtnhàBiên-Hàm,cũngđủnuôiquânbanăm.VuahỏiHàmlàai?Thưarằng:"làkẻthânlạicủaLộ-Nham".VuagiậnđàyraÁi-Châu.

Lưu-Chiêm

Tự là Cơ-Chi, ngườiQuế-Dương, thôi chức Tể-Tướng ra làmTiết-Độ-SứKinh-Nam. Năm Hàm-Thông thứ 11, Đồng-Xương công-chúa chết, vuaxuốngchiếubắtquany-việnhơnhaimươingười,toàngiahạngục.ChiêmcùngvớiKinh-Triệu-DoãnlàÔn-Chươngcốsứccangián,bảorằngvuaquáthươngcongái,làmkhổdân.Ý-Tônggiận,biếmChiêmlàmTư-HộHoan-Châu,ChươnglàmTư-MãChấn-Châu.

Trần-Trọng-Vy

TựlàTrí-Quảng,ngườiThuỵ-Châu,thiđậukhoaMậu-Tuất(1238)niênhiệuGia-Hy đời Tống-Lý-Tông (1225-1264), khoảng niên-hiệu Hàm Thuần(1265-1274)làmtriều-sĩ,thườngbànbạcchỉ-tríchGiả-Tự-Đạo,vìcớấybịđuổiranhiệmchứcngoại-quận,chuyểnđổiquađếnLĩnh-Nam.NămBính-Tý(1276),niên-hiệuChí-Nguyên(1264-1294),nhàNguyên,quan-quân(tứcquânnhàNguyên)vàobắtấu-chúa(vuanhàTống),cảnướcđềuquithuận,hai vua (tức Đoan-Tông và Đế-Bính nhà Tống), chạy xuống phía Nam,Trọng-VytừQuỳnh-Châuvàoyếtkiến,đếnQuảng-Châu,đượccửlàmLại-BộThượng-Thư,khiếnvớiThừa-TướngnhàTốnglàTrần-Nghi-Trung.Nhà

Tống mất, Trọng-Vy chạy vào An-nam, rất được vua Trần-Thánh-Tôngtrọngđãi.Thườnglàmthơrằng:

"TửviViệt-Quốcquihươngquỉ,

SinhtácNam-Triềucựgiánthần".

nghĩalà:

Lưu-lạctháclàmmaViệt-Quốc,

TrungcươngxưavẫnsĩNam-Triều(3).

ỞAn-namđượcvàinămthìmất,Tăng-Uyên-Tửvãnmộtbàithơrằng:

Giang-Namduynhịđiểu,

Dựcchiếtảnhtươngy,

Thínhvũthấptàncảo,

Trùngthiềmcựpháy,

BấttriPhậtLãocực,

Dovọngthái-bìnhqui.

tạmdịch:

Giang-Namchimmộtcặp,

Gãycánhtựanươngnhau,

Mưathấmcâykhônhánh,

Nhàchêáoráchbâu,

Phépmầunhiệmchẳngbiết,

Cònđờithái-bìnhsao?

Bình-TriềuTrương-Hoằng-Nghịaiđiếumộtcâurằng:

Giao-ChâuphươngphảnNgu-Phiêncốt,

Linh-VũthuỳminhĐỗ-Phủtâm.

Dịchnghĩa:

Linh-vũaihaylòngĐỗ-Phủ(4)

Giao-ChâuvừatiễncốtNgu-Phiên(5).

SauQuốc-đệnướcAn-namlàTrần-Thôibịtội,lénkhiếnconcủaTrọng-Vylà Trần-Văn-Tôn quaTrung-Quốc xin quân đánh An-nam.Mùa đông nămgiáp-Thân,đại-binhquađánhnướcNam,Trấn-Nam-VươngchoTrần-Văn-TônlàmThiên-Hộđểdẫnđường.VuaThánh-TôngnhàTrầncảgiận,khiếnbổquan-tàiTrọng-Vy.

Tăng-Uyên-Tử

Tự làQuảng-Trưng,ngườiVũ-Châu, thiđậukhoaCanh-Tuất (1250),niênhiệuThuần-Hữu(1241-1252),đờiTốngLý-Tông,dochứcThị-TũngralàmTri-HuyệnLong-Hưng,kiêmchứcAn-Vũ, lại đượcvời làmLâm-AnPhủ-Doãn,coiviệcTham-Chính-Phủ.MùaxuânnămẤt-Hợi(1275)dochứcđàiđoan biếm ra Lôi-Châu.Niên-hiệuChí-Nguyên nămBính-Tý (1276), đại-binhvàoHàng-Châu,ấuchúanhàTốngrahàng,NhịVươngvượtbiểnđếnQuảng-Châu. Uyên-Tử yết kiến, được cho làm Quảng-Tây Tuyên-Uý-Sử,kiêmquảnLôi-Châu.NămMậu-Dần (1278) làm chứcThị-độc, gia phongKim-TửQuang-Lộc đại-phu. Lúc Ích-Vương bại trận ở Nhai-Sơn, Tham-Chính làTú-PhuômQuảng-Vươngnhảyxuốngbiển.Uyên-Tửnhảy theo,nhưngđượcngườinhàvớt lênkhỏi chết, bènởnhờ trong thuyềncủaTô-Lưu-Nghĩa. BọnMã-Vượng giết Lưu-Nghĩa, đemUyên-Tử chạy quaAn-nam, rất được Trần Thánh-Vương trọng đãi. Mùa đông năm Giáp-Thân(1284),niênhiệuChí-Nguyên,đạibinhvàoAn-nam,Uyên-Tửđemchúngquiphục.Saukhôngbiếtchếtởđâu.

Tô-Cảnh-Do

Con của Tô-Lưu-Nghĩa, An-Vũ-Sứ nhà Tống. Năm Bính-Tý (1276), hiệuChí-Nguyên,quanbinhvàoLâm-An,NhịVươngchạyxuốngphíaNam,lúcấy người cha làmSách-ỨngĐại-SứQuảng-Đông, vàQuảng-Tây gia hàmThiếu-Bảo.Sau trận thua tạiNhai-Sơn,vuaTốngđãbịchônvàobụngcá.Lưu-NghĩabịbọnVương-Phục,Mã-Vượnggiếtchết.ChúngtônKhả-Văn-Kiệt lên làm trưởng,bắtvợLưu-NghĩagãchoVăn-Kiệt.LúcấyCảnh-Domớimười tuổi.Văn-Kiệt dẫn chúng chạy quaAn-nam,Cảnh-Do kêu oanchochavớiThánh-VươngnhàTrần,VươngkhiếnKiểm-Pháp-quanĐinh-Củng-Viêntraxét.Văn-Kiệtlolótrấthậu,Cũng-ViêntâuvớiVươngrằng:"ấylàviệcxảyralúcchúngnóchưavềphụvớita,bấttấtcậtvấnlàmgì".MùađôngnămGiáp-Thân(1284),niênhiệuChí-Nguyên,quanbinhvàoAn-

nam, Văn-Kiệt đem chúng ra hàng. Cảnh-Do lại đem việc ấy tố cáo vớiTrấn-Nam-Vương,Vương thươngxót, khiến người dò hỏi ra sự thực, bènchémVăn-Kiệt.Cảnh-DotheoquânvềBắc,đượcchovềlàngcũ.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpChung

___________________________________________________

ChúThích:

Ngũ-Tử-Tư là tôi nướcNgô,Khuất-Nguyên là tôi nướcSởvào thờiĐông-Châuliệtquốc.

Mộc-Huyền-HưđờiTấncólàmbài"Hải-phú"

TứctriềuNam-Tống.

Đỗ-PhủnhàĐườngbịtruấtraởđấtLinh-Vũ.

Ngu-Phiên,ngườiđờiTam-Quốc,họcgiỏi,vìlưu-lạcởphươngNam,sauchếtởđó.Thườngthanthởrằng:"Sốngkhôngbiếtnóichuyệnvớiai,chếtchỉcóruồixanhđếnđiếu.Đờingườigặpđượcmộtngườitri-kỷcũngđủkhỏibuồn".

GiathếHọTriệuQuyểnĐệThậpNhất

GiathếHọTriệu

TriệuĐà

NgườiChơn-Định, thời nhàTần, (246-207 trướcCông-Nguyên) làm quanlệnh huyệnLong-Xuyên (Tuần-ChâuởNam-Hải).Buổi đầu nhàTần gồmthâu thiên-hạ, đánh lấyđấtnướcViệt, đặt baquậnQuế-Lâm,Nam-HảivàTượng-Quận, để đemdân đi đày qua ở chung lộn với dânViệt.QuanUýquậnNam-HảilàNhâm-Ngaođaubệnhung-thưchết,nhàTầnbènchoĐàkiêmchứcNam-Hải-Uý.NhàTầnmất,ĐàđánhlấyluônQuế-Lâm,Tượng-Quận, tự lập làmvua.KhiHánCao-Tổ (206-195 trướcCông-Nguyên), đãbình-định thiên-hạ, vì trong nước trải qua chiến-tranh lao khổ, nên tha tộiĐà, chẳng trách. Năm thứ 11, khiến Lục-Giả phong Đà làm Nam-Việt-Vương. Thời Cao-Hậu cấmNam-Việt mua bán đồ sắt, Đà bèn tiếm hiệuxưngNam-ViệtVũ-Đế,phátbinhđánhTrường-Sa, lấycủacảimuachuộcmấynướcMân-Việt,TâyÂu-Lạc (1)bắt làm thuộc-bangđểsaikhiến.Bờcõitừđôngquatâyrộnghơnmuôndặm,cỡixeHoàng-ốctả-đạo(2),xưngđế-chếsánhngangvớiTrung-Quốc.

HánVăn-Đếlênngôinămđầu(179trướcCông-Nguyên),đặtngườithủ-ấp,đểcoisócmồmảcủathân-nhânTriệu-Đà3,hằngnămhương-khói, loviệcphụng-tự, lại vời anh em củaĐà đều ban cho ân-huệ, quan-tước. Đà bènxuốnglệnhtrongnướcrằng:"Tanghenóihaikẻhùngchẳngcùngđốilập,haikẻhiềnchẳngcùngsinhtồn.Hoàng-đếnhàHánlàđấnghiềnThiên-Tử,bènbỏhoàng-ốc,tảđảo".Văn-Đếrấtlấylàmđẹplòng.ThờiCảnh-Đế(156-

141 trướcCông-Nguyên)Triệu-Đà xưng thần, khiến người vào triều-yết...NhưngởNam-Việtvẫntiếmhiệunhưcũ...LúckhiếnsứvàochầuThiên-Tử,xưng triềumạngnhư chư-hầu.NămKiến-Nguyên thứ4 (137 trướcCông-Nguyên)Đàmất,cháulàHồnốingôi.(ThờiấynhàHánđãđược70năm,Triệu-Đàđãhơntrămtuổi,ởngôi71năm).

Hồ lên làm vua, lúc ấyMân-Việt đến đánhNam-Việt, Hồ không dám tựchuyêndấybinh,khiếnngườidângthưchoHánVũ-Đế.Vũ-ĐếvìHồdấybinh đánh Mân-Việt và khiến Nghiêm-Trợ qua dụ, Hồ cảm oai đức củaThiên-Tử, bèn saiThái-TửAnh-Tề vào chầu vuaHán, tựmình ngày đêmcũngsắpsửavàochầu.Cácđại-thầncanrằng:"Xưatiên-vươngcónói:"thờThiên-Tửgiữđừngthấtlễlàđược,cốtđừngnghelờidỗngonngọtmàvàoyết-kiến,vàoyết-kiếnthìkhôngvềđược,ấylàcơmấtnước".RốtcuộcHồxưngbệnhchẳngđi,saumườinăm,Hồđaunặng,Anh-Tềxinvề.Hồmất,tônThuỵ-HiệulàVăn-Vương.

Anh-Tề lên làmvua, giấu cất ấnngọc tỷ của tiên-đế (Lý-Khanhnói rằng:"giấu cất ấn ngọc tỷ, tiếm hiệu"). Trước đây, lúc Anh-Tề vào túc vệ ởTrường-An,cướicongáihọCùởđấtHàm-Đan,đẻconlàHưng.Đếnlúcnốingôivua,Anh-TềdângthưxinlậpCù-thịlàmVương-HậuvàHưnglàmtự.NhàHánthườngkhiếnsứdụAnh-Tềvàochầu,Anh-Tềxưngbệnhkhôngđi,chỉkhiếnconlàThứ-Côngvàochầumàthôi.Anh-Tềmất,tônThuỵ-HiệulàMinh-Vương.

Hưnglênlàmvua,tônmẹlàmThái-Hậu.Cù-ThịlúcchưalấyAnh-Tề,đãtưthông với người Bá-Lăng tên là An-Quốc-Thiều-Quý. Năm Nguyên-Đỉnhthứ4(113trướcCông-Nguyên),ngườitrongnướcbiếtviệcấy,chẳngphụcThái-Hậu.Thái-Hậusợnổiloạn,muốncậyoainhàHán,thườngkhuyênvuavàbềtôicầunội-thuộcnhàHán,bènnhờsứ-giảdângthưxinchoNam-Việtđượcđứngnganghàngvớichư-hầu,banămmộtlầnvàotriều-kiến.Thiên-

Tửycho,VuavàThái-Hậusắmsửahành-trang,đemnhiềucủabáuđểvàochầuHán-Đế.Thừa-tướngLữ-Gia canngăn, vua chẳngnghe,Gia có lòngmuốnlàmphản,thườngxưngbệnh,chẳngchịuramắtsứ-giảnhàHán.Thái-Hậugiận,mưutoangiếtGia,bènmởhộitrongcung,lúcuốngrượu,Thái-HậubảoGia rằng: "Nam-Việtnội-thuộcTrung-Quốc làviệc lợichonước;Thừa-tướnglạicốýkhôngchịulàvìcớgì?".Nóivậy,đểchọcgiậnHán-Sứ,nhưnghaibêncùngngónhau,hồ-nghi,khôngdámhành-động.Lữ-Giathấycómòichẳnglành,liềnbỏchạyra.Thái-Hậugiận,muốndùngcáimâuđâmGia,nhưngvuacanngănlại.Giarangoàixưngbệnh,mấyngàykhôngyết-kiếnvua,bèncửbinhlàmphản,đánhgiếtVua,Thái-HậuvàHán-Sứ,rồilậpcon thứ củaMinh-Vương là Vệ-Dương-HầuKiến-Đức lên làm vua. NămNguyên-Đỉnh thứ 5 (112 trướcCông-Nguyên).Vũ-Đế sai Phục-Ba tướng-quânLộ-Bác-Đức đemmười vạn quân qua đánh.Năm sau đánh bại đượcquân

Việt,khiếnbộ-tướngbắtKiến-ĐứcvàLữ-Gianơicửabiển, tiêu-diệtnướcViệt,chialàmchínquận,bắtđầuđặtquanThái-Thú.HọTriệulàmvuađượcnămđời,cộng93năm.

Phụchépbài"Nam-Việt-Hành"

củaQuanGián-NghịnhàTốnglàChu-Chi-Tài

(Chi-TàitênchữlàSư-Mỹ,ngườiLạc-Tây,khoảngniên-hiệuSùng-Ninh(1102-1106),

vìnóithẳngbịlỗi,ralàmquanlệnhởTứ-Thuỷ).

BàinầythấychépởTrung-Châu-Tập.

Nam-Việt-Hành

GáiHàm-ĐanvợvuaNam-Việt,

Răngtrắngngời,mắtliếcsángtrưng.

Ngọclàmtrướng,ngàlàmgiường,

Dươngcaotàngấm,đánhvangtrốngđồng.

AoThái-Dịch,phù-dungmộtđóa,

ChốnkhóiMườngđàyđọatấmthân.

Bá-Lăngtinvắngcố-nhân,

Thâm-cungchỉthấydấuchânphi-hồng.

Conlàmchúamàlòngchẳngnguyện,

ChỉnguyệnvềchầuđiệnBá-Lương(4)

Mậu-Lăngtuổitrẻquân-vương(5)

Saiquahải-đảotìmđườnghànhuyên.

ĐuốcKim-Nghêlong-diênthơmphức,

NgọcMinh-Châusángrựcthâm-cung.

XaxuôimuôndặmPhiên-Ngung,

Uyên-ươngđôilứathoảlònghômnay.

Lãothừa-tướngcầmtayấnbạc,

Chốntiêu-tườnggâyviệcđaocung.

Gáinầyaibảochẳnghùng,

Phụcbinhtiệcrượutrongcunganbài.

SứnhàHánmộtbầynhunõa,

Tótmâu-thần,bàđãrắptoan.

Cấmngănvìbởicô-man(6)

Thươngôi!uổngchếtgãHàn-Thiên-Thu.

Quânchinh-phạtthuyềnlầumuônđội,

RaQuế-DươngxuốnglốiLy-Giang.

Lữ-GiasalướiViệt-Lang(7),

An-namchínquận,Hán-Hoàngtómthâu.

CỏmấyđộxanhmồTriệu-Uý,

Mớingàynàongọctỷnghinhngang.

ThànhnghiêngvìgáiHàm-Đan,

NướcxuôiDương-Thuỷ(8),tretànsôngTương

Tương-Phi(9),Cù-Hậukhócthương.

NhữngkẻtiềmthiếtthờiNgũ-Đại

VuaHiếu-VũbỏnướcNam-Việt,chialàmquậnấp,đặtquancai-trị,trảimấytriềuđềunoitheo.CuốiđờinhàĐường,cácthổ-hàochâuGiao,châuÁilàcáchọKhúc,Dương,Kiểu,Ngônốinhausoánđoạt,trongthời-gianchừngnăm,sáumươinăm.ĐầuđờinhàTống,Đinh-Bộ-LĩnhcướpngôihọNgô,Thái-TổphongtướcvươngchoĐinh-Thị.

Khúc-Hạo:

ChiếmcứGiao-Chỉ.Lúcấy,Lưu-ẨnchiếmcứPhiên-Ngung,Ẩnchết,conlàLưu-Nghiễmkế lập, xưng quốc-hiệu làNam-Hán.Khúc-Hạo khiến con làThừa-MỹqualàmKhuyến-Hảo-Sứ,đếnQuảng-Châuđểdòxéthưthực.Hạochết,Thừa-Mỹkếngôicha;nămKỷ-Mão,niên-hiệuTrinh-MinhnhàLươngnămđầu(915)(10),khiếnsứtiếncống,cầulãnhtiếtviệt,nhàLươngnhântrao cho. Lưu-Nghiễm cả giận, tháng chín năm Đại-Hữu thứ 3 (930) đờiNgụy-Hán,khiếntướngmạnhlàLương-Khắc-Chínhđembinhđếnđánh,bắtThừa-Mỹđemvề.Khắc-ChínhlưugiữGiao-Chỉ,saubịDương-Đình-Nghệđuổi.

Thừa-Mỹ:

(Đãchépởđoạntrên).

Dương-Đình-Nghệ:

NgườichâuÁi,tướngcủaKhúc-Hạo.KhiLưu-NghiễmđãbắtKhúc-Thừa-Mỹrồi,phongtướcchoĐình-Nghệ,khiếnLý-TấnlàmThứ-SửGiao-Châu,cùngvớiLý-Khắc-Chínhgiữthành.Nghiễmbảokẻtảhữurằng:"DânGiao-Chỉưalàmloạn,chỉnênlunglạchọmàthôi".Quảnhiên,nămsau,Điình-Nghệ làm phản, đem quân vây thành. Khắc-Chính thua chạy. Đình-Nghệchiếmcứbờcõi,saubịKiều-Công-Tiễngiết.

Kiều-Công-Tiễn:

Nha-tướngcủaDương-Đình-Nghệ,giếtĐình-Nghệmà thay thế.Niên-hiệuThiên-Phúc nhà Tấn năm thứ 2 (Ngụy-Hán Đại-Hữu thứ 10, (937), Ngô-Quyền cử binhÁi-Châu vâyCông-Tiễn. Tiện sức kém, xin viện binh vớiLưu-Nghiễm.Nghiễmchocon làVạn-VươngHoằng-Thao làmGiao-ChâuTiết-Độ-Sứ,đembinhquacứu.VừađiđếnsôngBạch-Đằng, thìQuyềnđãgiết Công-Tiễn, đem binh đón đánh, làm cho toàn-quân của Thao đều bịhãm.

Ngô-Quyền:

NgườiChâuÁi,nha-tướngcủaĐình-Nghệ,giếtCông-Tiễn,tựlậplàmvua.ConlàXương-Ngập,emlàXương-Tuấnnốingôi.Ngụy-HánnămCàn-Hoàthứ12, (954),Xương-Tuấnxưng thầnvớiLưuThành,khiến sứvàocống,lãnh tiết việt.ThànhkhiếnCấp-Sự-TrungLý-Dựđemsinh-tiết quaphong.Dự đi đến Bạch-Châu, Xương-Tuấn khiến người đón lại bảo rằng: "Giặcbiểnlàmloạn,đườngsáchẳngthông".Dựbènkhôngđi.Xương-Tuấnmất,em làXương-Văn kế lập. Văn chết, tham-mưu củaVăn làNgô-Xử-Bình,

Thứ-SửPhong-ChâuKiều-Tri-Tả,Thứ-SửNinh-ChâuDương-Huyvànha-tướngĐổ-Cảnh-Thạc,dùngbinhtranhlập,rồiđềubịĐinh-Bộ-Lĩnhdẹpyên,màchiếmcứđấtnước.

Ngô-Xương-Ngập

Ngô-Xương-Tuấn

Ngô-Xương-Văn

(Đềucóchépởđoạntrên).

Gia-ThếhọĐinh

Đinh-Bộ-Lĩnh

Người động Hoa-Lư, Giao-Châu. Cha là Công-Trứ, làm nha-tướng củaĐình-Nghệ.CuốithờiNgũĐại,Đình-NghệđitrấnGiao-Châu,lấyCông-Trứquyền Thứ-Sử Hoan-Châu. Trước đây, Ngô-Quyền giết Kiều-Công-Tiễn,chaconBộ-LĩnhvềvớiNgô-Quyền,QuyềnnhânkhiếnCông-Trứvềnhiệmchức cũ.Khi Công-Trứmất, Bộ-Lĩnh kế tập chức cha.Kịp đến lúcNgô-Xương-Vănmất, bọn bộ-hạ nổi loạn,Bộ-Lĩnh cùng con làLiễn đánh dẹpyên hết, lĩnh việc cai-trị Giao-Chỉ, xưng hiệu Vạn-Thắng-Vương, riêngphongchứcchoLiễnlàmTiết-Độ-Sứ,đượcmườinămthìBộ-Lĩnhmất.

Đinh-Liễn:

Kếlậpđượcbảynăm,nămTân-VịKhai-Bửuthứ4(971),Thái-TổnhàTốngkhiến đại-tướng Phan-Mỹ qua đánh Lĩnh-Nam. Liễn sợ, dâng biểu-văn,khiếnsứvàocống,xinnội-phụ,Thái-TổxuốngchiếuphongLiễnlàmTiết-

Độ-SứAn-Namđô-hộ.Tháng5nămthứ8,(975),Liễntiếncốngvànglụa,sừng tê,ngàvoi, trà thơm.Ngàymồng7 tháng8,Thái-Tổxuốngsắc-chế,phongchaLiễn làBộ-Lĩnh làmGiao-ChỉQuận-Vương; thựcấp1.000hộ.Tháng 12, khiến Cao-Bảo-Chư làm Quan-Cáo-Sứ 11). Năm Thái- BìnhHưng-Quốcthứ2(977),LiễnsaisứquacốngmừngvuaThái-Tônglênngôi.Nămthứ5(980),Liễnmất,emlàTruyềnlênngôi.

Đinh-Truyền:

Truyền còn nhỏ, xưng Tiết-ĐộHành-Quân Tư-Mã, quyền lãnh việc quânphủ.Tháng4nămCanh-Thìn,Thái-Bình-Hưng-Quốcthứ5(980),khiếnLư-TậpđisứGiao-Chỉ.Đại-hiệuLê-Hoànchuyênquyền,hiếpdờiTruyềnởmộtnhàriêng,bắtgiamcảhọvàthaythếquảnlãnhbinh-quyền.Thái-Tônggiận,khởibinhtiếnđánh.Hoàngiảlàmbiểu-văncủaTriềudânglên.Quatháng11,khiến sứ tiếncốngnhữngđồbáu,nhưkhí-mãnhbằngvàng,bằngbạc,sừngtê,ngàvoivàdângmộttờtrạng-văn,nóirằngtấtcảtướnghiệu,quânlính,kỳ-lãotrongnước,đồngxinchoTruyềnlàmchứcTiết-Độ-Sứ,nốingôicủacha,anh.LúcấynhàTốngđãdấybinh,biểuvăntâuvàokhôngđượctrảlời.Mùađông tháng11,quanbinhđánhbạiquânGiao-ChỉởBạch-Đằng.Nămsau,binhnhàTốngthấtlợirútvề.Nămthứ7(982),HoànlạitráxưngTruyềnkhiếnsứtiếncống,vìsợquânTốngtiếnđánhvậy.TruyềnbịHoànsáthại.

HọĐinhnốinghiệpbađời,cộngđược17năm.

Gia-ThếhọLê

Lê-Hoàn

NgườiChâuÁi, có chí-lược, được lòngquân-sĩ, đượcĐinh-Liễngiao-phó

binh-quyền,nhânsoánngôihọĐinh,tựxưngGiao-ChâuTam-SứLưu-Hậu,khiến sứ tiến cống nhà Tống, dâng biểu nói: "Đinh-Truyền cùng mẹ làDương-Thị suất lại,dân, tướnghiệu,baquân,nàixin thần thống lĩnhviệcphủ".VàgiảlàmmộttờbiểucủaĐinh-Truyềndânglên.Thái-Tôngyên-vỗdụrằng:"HọĐinhđãtruyềnnốibađời.TrẩmmuốnchoTruyềnlàmThống-Soái,nhàngươilàmphó.NếuTruyềnkhôngcótướngtài,còntínhtrẻcon,thìnênkhiếnmẹconvàochầu,sẽđượcưu-đãi, ta tứcthì traotiết-việtchonhàngươi.Tronghaiđiềuấy,nhàngươinênxétchọnlấymột".Thái-Tôngkhiến bọn Trương-Tôn-Quyền đi sứ, đem chỉ-dụ ấy qua. Nhưng Hàm đãchuyên cứ đất nước, chẳng phụng mệnh. Sau Hoàn dâng sớ nói: "NướcChiêm-thànhđemmấyvạnvoingựavàocướpAn-Nam,đãbịtôiđánhđuổichạy".

NămThái-BìnhHưng-Quốcthứ8(983),Hoànkhiếncốngcácvậtvàngbạc,tê-ngưuvàvoi.

NămUng-Hy thứ2 (985),Hoànkhiếncống rùavàng,hạc, lư-hương,ngàvoivàmộtvạncâylụatrắngđểmừngtiếtCàn-Minh.VuaTốngchosứ-giảmộtbộáo,đaibạc,yêncươngvànămconngựa.Hoàncốngvàngbạcvàcácvậtthổ-sản.

Tháng 10 ngàyCanh-Thân, vuaTống khiếnLý-Nhược-Chuyết làmQuan-Cáo-Sứ,đemchế-sắcphongHoànlàmKim-TửQuang-Lộcđại-phu,Kiểm-Hiệu Thái-Uý, Sử-Trì-Tiết, Đô-Đốc Chư-Quân-Sự, An-Nam đô-hộ, sungTĩnh-Hải-Quân Tiết-Độ, Giao-Châu Quản-Nội Quan-Sát-Sử-Trí Đẳng Sứ,Thượng-Trụ-Quốc,Kinh-Triệu-Quận,Khai-Quốc-Hầu, thựcấpbangànhộ,vẫnbanhiệulàThôi-ThànhCông-Thần.

Tháng4nămđầuhiệuĐoan-Củng(988),vuaTốngkhiếnbọnNgụy-TườnglàmQuan-Cáo-Sứđemchế-sắctiếnphongHoàntướcKhai-Quốc-Công,cho

thêmthựcấpngànhộ.

Tháng5nhuận,Hoànkhiến sứ tiếncống.NămđầuThuận-Hoá (990),vuaTốngkhiếnbọnTống-Cảo làmQuan-Cáo-Sứ,giaphongchoHoàn.Tháng10,Hoàncốngmộtcáighếkhảmthất-bửuvàcácvậtvoitê-ngưu.

Tháng3nămthứ4(993),vuaTốngkhiếnbọnVương-Thế-TắclàmQuan-Cáo-Sứ,đemchế-sáchphongHoàntướcGiao-Chỉquậnvương.

Tháng 3 năm thứ 5 (994),Hoàn khiến sứ tiến cống, về sauHoàn cậy thếnướchiểmtrở,thườngvàođánhcướp,khônggiữđúnglễphiên-thần.

Mùa xuân năm đầu Chí-Đạo (995), Chuyển-Vận-Sứ Quảng-Tây Trương-Quantấurằng:"HoànchoquânvàotrấnNhư-HồngthuộcKhâm-Châu,đánhphácưdân,cướpbóclươngthực,rồibỏđi".Mùahạnămấy,5.000binhTô-Châudưới quyền chỉ-huy củaHoànvào cướpLộc-Châu, thuộchuyện củaUng-Châu,bịTuần-KiểmDương-Văn-Kiệtđánhđuổi.Thái-Tôngchúýyên-vỗcõixa, chẳngmuốnhỏi tội.Trương-Quan lạinóingheđồnHoànbịhọĐinh truấtđuổi,naykéo tàn-quân raởvùnghải-đảo, chưabiết lậpcăn-cứnơinào,chonênlấysựcướpbócđểtựtúc.NayHoànđãchết,Quandângbiểumừng.Thái-TôngbènkhiếnquanThái-ThườngTrần-Sĩ-LonglàmThể-Phỏng-Sứđểdòxemhưthực,mớibiếtrằngLê-Hoànvẫncònsống,tintrướcchỉ là lời truyền-văn sai lầm.Năm thứ 2 (996), vua xuống chiếu hạch tộiTrương-Quan,Quanđauchết,lạirachỉ-dụchémVệ-Chiêu-MỹởtrấnNhư-Hồng. Mùa hạ năm ấy, vua Tống khiến Trần-Nghiêu-Tẩu nhiệm chứcQuảng-TâyChuyển-Vận-Sứ,nhânlàmchiếu-thưkhiếnLý-Kiến-Trungđemqua cho Lê-Hoàn.NguyênKhâm-Châu có ba trấn ở gần bờ biển làNhư-Hồng,Xy-BộvàNhư-Âm,trướcđâycóbọnVăn-Dõng,dânTriều-Dương,thuộcquậnGiao-Châu,bịángiếtngườirồiđemcảgia-quyếntrốnquaNhư-Âm,đượctrấn-tướngbọnHoàng-Lệnh-Đứcchegiấu.Hoànkhiếntrấn-tướng

triều-DươngHoàng-Thành-Nhãtheobắt.Lệnh-Đứckhônggiaotrả,Thành-Nhã bèn đánh cướp rồi đi. Nghiêu-Tẩu đến Như-Âm, cật vấn biết đượcduyên-doviệcchegiấu,bènbắthếttấtcảnamnữgiàtrẻ,mộttrămbamươingười,giao trảchonhàđươngcuộcTriều-Dương.Thành-Nhãbắt lạiđượcngười,làmthưtạơnNghiêu-Tẩu.Hoàncũngdângbiểu-chươngtạơnvànóiđãước thúc các khê động, từ nay không còn việc quấy rối nữa.Tháng 7,Thái-Tông lạikhiếnLý-Nhược-Chuyếtđemchiếu thưvàđai-ngọcbanchoHoàn.Nguyên trướcKiến-Trung đếnGiao-Châu,Hoàn tiếp đãi rất sơ-sài,nhândângbiểu-vănlêntâurằng:trướckiađánhcướpNhư-Hồngchỉlàquậnngoàibờcõi,màthôivậy.Nhânbắt27têndânmọi,bọnkhônghiểutiếngTàu, giải giao choChuyển-vận-sứ. Triều đình tiếp được biểu-văn củaLê-Hoàn,bènkhiếnNhượcThuỷquađisứ.Thoạtmớiđến,Lê-Hoànrangoàithành tiếp đón, chào hỏi rất khinh rẽ; Hoàn bảoNhược Thuỷ rằng: "Xưađánh cướpNhư-Hồng, chỉ là quân ngoại cảnhmà thôi,Hoàng-Đế có biếtkhông? Nếu Giao-Chỉ làm phản thì chúng tôi vào Quảng-Châu trước, rồiđánhđếncácquậnởMân-Trung,háchỉđánhtrấnNhư-Hồngmàthôiđâu?".Nhược-Khuyết khoan thai trả lời rằng: "Chúa Thượng ngheNhư-Hồng bịcướp, chưa rõ thực hư thế nào; nghĩ rằng Túc-Hạ xuất-thân từ hàng nhatướng,đãđượctraochotiết-việt,lẽnêntậntrungđềnđáp,hácònmanhlònggìkhácnữasao?ĐếnlúcTúc-Hạbắtquângiặcbiểngiảinạp,thìsựtrạngđãrõràng.Nhưngcácđại-thầnbànrằng:"triều-đìnhtraotiếtviệtchoTúc-Hạđể trấnanhải-ngoại,nayđãcó loạngiặcbiển, ấy làGiao-Châumộtmìnhkhông đủ sức chế-ngự, nên phát vài vạn tinh binh, hội với quân bảnchâu,đồngđánhgiặcbiểnđểdứthậuloạn.Hoàng-ĐếsợGiao-Châukhônghiểuýcủa triều-đình, rồisinhrahoảngsợ,chibằngchuyênuỷviệcdẹpgiặcchoTúc-Hạlàhơn,bởithếkhôngkhiếnbinhđinữa".Hoànngạcnhiênnóirằng:"Giặc biển xâm phạm bờ cõi, ấy là tội của kẻ thủ-thần, (bầy tôi có tráchnhiệmphòng thủ), thánh-nhân khoan-hồng, chưa hề trách phạt, ơn ấy quáhơnchamẹ,từnayxinkínhvângđức-hoátriều-đình,dẹpyênbờcõi".Nóixong,trôngvềphíabắc,cúiđầuchúcmừng.

Tháng4nămthứba(997),nhândịpTống-Chân-Tônglênngôibanơn,gia-phongHoànlàmNam-Bình-VươngkiêmchứcThị-Trung.

Tháng9,Hoàngcốngmộtcáighếkhảmvàngbạcthấtbửu,sừngtê,ngàvoivàlụamịn.VuaTốngxuốngchiếukhiếnbàycácđồphươngvậtấyởLinh-ToạđềnVạn-Tuế,chosứlàmlễlạydâng.Nămấy,Chiêm-Thànhvàocướpbiên-thùy,Hoàn đánh đuổi quânChiêm rồi dâng biểu vào nhà Tống, đại-lượcrằng:"Quốc-cảnhtôitiếpgiápvớiChiêm-Thành,khoảngvàinămnay,lân-bangấyxáođộng,cướp thuếmáởhương-thôn,quấydân lànhởbiên-cảnh,bởithế,tôiphảiphátquânngănchống,đếnđổitrễnảicôngviệctriều-cốngkhônggiữđúngquy-chế".VuaTốngxuốngchiếukhenngợi,phúcđápvàbanchocácthứđaigiápvàngựa.

Tháng9nămđầuHàm-Bình(998)vuaChân-Tông,Hoàncốngmộtconvoithuầnthục.

Tháng 12 năm thứ 4 (1001), vua Tống ban sắc-chế gia-phong Hoàn làmcông-thần.Nămthứ4,để tạơnvua,Hoàncốngvoi thuần, tê-ngưuvàmộtbìnhthất-bửunạmvàng.

Tháng11nămthứ5(1002),giaphongHoànlàmPhụng-Tiếtcông-thần.

Tháng 3 năm thứ 6 (1003),Khâm-Châu tâu rằng: "dân trường (12)Hiệu-ThànhthuộcGiao-ChâuvàĐầu-MụcBátChâu-SứlàbọnHoàng-Khánh-Tậpđembộ-thuộchơn450người,vàoởthônÔ-Thổ,sôngDũng-Bộthuộcđịa-giớiKhâm-Châu.Vuaxuốngchiếukhiếnsứ-thầnđếnan-ủivàkhiếntrởvềquêcũ.BọnHoàng-Khánh-Tậpsợtộikhôngdámtrởvề,bèndờiraởvùngbờbiểnKhâm-Châu.Tháng6nămCảnh-Đức(1004)Lê-HoànkhiếnconlàLê-Minh-Đếvàocống, ngày 27 vào tâu dối ở đềnSùng-Chính, vua lại vời

vàotiện-điệnan-ủivàchoMinh-ĐếlàmchứcKim-TửQuang-Lộcđại-phu,kiểm-hiệuThái-Bảo,Hoan-ChâuThứ-Sử,Thượng-Trụ-Quốc.

Tháng giêng năm thứ hai (1005), nhân ngày tiết Thượng-Nguyên, xuốngchiếuchoMinh-Đếtiền,khiếncùngcácsứ-thầnĐại-ThựcvàChiêm-Thànhxemrướcđèn,ănyếnuốngrượu.Thángấy,theolờithỉnh-cầu,banchoHoànmộtbộKinhĐại-Tạng.

Tháng3nămthứ3(1006),Lê-Hoànmất.

Long-Việt

CongiữacủaLê-Hoàn,nốingôilàmvua,bịemlàLong-Đĩnhgiết.

Long-Đĩnh

ConútcủaLê-Hoàn,giếtLong-Việtmàtự lập làmvua.AnhlàLong-Kim(?) nổi giận, cướp của kho chạy trốn và Long-Hộ đem binh trại Phù-Lanđánh nhau để giành ngôi. Trước đây Lê-Minh-Đế vào cống, vì nước loạnkhôngvềđược,phải lưu lạiởQuảng-Châu.Tri-ChâuCao-Nhậtkhôngcấpcho nhà ở nữa. Chân-Tông xuống chiếu cho tiền 50 vạn, gạo 150 hộc vàkhiếntiếptụccấpchonhàở.Tháng6,quancai-trịQuảng-ChâuLăng-Sáchtâurằng:"vânglờichiếu-chỉ,vìGiao-Chỉcóbinh loạn,khiến tôicùngvớiTrị-Biên An-Vũ-Sứ Thiệu-Diệp đi kinh-lý xem việc tiện-nghi tâu về vuanghe.ChúngtôitớiBạch-Châu,gặpQuảng-Châu-BộgiảigiaodânGiao-ChỉbọnHoàng-Khánh-Tậphơn1.000người, chúngnóiLê-Hoànđãchết,mấyngườiconđềutụtậpbinhmã,chiađặttrạisách,quanthuộclytán,nhândânlosợ,bọnKhánh-Tậptìnhnguyệnxinlàmtiềnphong.Chúngtôihộinghị:NếuTriềuđìnhy theo lời thỉnhcầu trênđây,xin lấybinhcácđồnQuảng-Nam,thêmvào5.000quânKinh-châu,Hồ-nam;quânthuỷquânbộtềtiến,

cóthểlậptứcbìnhđịnhđược".Chân-Tôngnóirằng:"Lê-Hoànđãlocốnglễ,cũngthườngkhiếnconvàochầu,bờcõiyênổn,vẫngiữlòngtrungthuần;nayngheHoànchết,tachưachongườituấtđiếu,lạithừalúccótangmàgiabinh,háphảiviệclàmcủaVương-Giả".BènxuốngchiếukhiếnbọnSáchcứy theo lờichiếu trước, thi-hànhviệcan-vũ,saocho trongnướcyên tĩnh làđược.CònbọnKhánh-Tập,cứtínhtheonhân-khẩu,cấpphátlương-thực,y-phục,chođượcbổ-dụng,lậpthànhđiều-lệ,tâulênchovuanghe,sẽcóân-mệnh ưu-đãi. Mặt khác, đưa thơ cho Giao-Châu dụ cho biết oai-đức củatriều-đình,nếucứđánhgiết lẫnnhau, lâungàykhôngđịnhđượcvương-vị,sẽkhiếnmộtđạoquânquahỏitội,họLêsẽtiêu-diệtkhôngcònmộtngườivậy.Long-Hộsợ,bèntônLong-Đĩnhlênchủviệcquân.

Tháng7Thiệu-Diệptâunóicócông-điệpcủaLong-Đĩnhđến,tựxưngTịnh-Hải-Quân Tiết-Độ Quan-Sát, Xử-Trí-Đẳng-Sứ, Kiểm-Hiệu Thái-Uý Khai-Minh-Vương;xinđếntháng8,sẽsaiemvàocống.TôinghĩLong-ĐĩnhchưachịuChân-mệnhcủanhàvua,dámtựxưnghônhưthế,nênkhôngdámphúcđáp.Vuacho là cõixavựa lạ, khôngbiết thể-thống triều-đình,bènxuốngchiếugiaoThiệu-Diệpdụkhiếntướcbỏngụy-quan,mớichovàocống.VềviệcLê-Minh-Đế,lúcấycònlưu-trúởQuảng-Châu,chiếukhiếnThiệu-DiệpchoĐếbiếtviệcnước,nhấtlàtờtâucủaLong-Đĩnhvàtờdụcủatriều-đìnhkhiến bỏ xưnghiệu, và nếumuốnvề, sẽ cấp tiền lương chovề.Ngày23,Diệpdângmộtbứchọc-đồ,chỉ rõđường thuỷ-lục từUng-ChâuđếnGiao-Châu.VuaChân-Tôngđưachocận-thầnxemvànóirằng:"Giao-Châulamchướngđộcđịa,nếurabinhđánhdẹp,tử-thươngắtnhiều,vảlạitổ-tôngmởmangbờcõi,rộnglớnnhườngấy,chúngtachỉnêngiữgìncẩnthậnmàthôi,hàtấtnhọcdânđộngchúng,thamchỗđấtvô-dụnglàmgì?Nếutrongvòngảnh-hưởngcủata,cókẻphảnloạn,tamớicầnphảitiễu-trừmàthôi".Thiệu-Diệplạitâu:"BọnHoàng-Khánh-TậpởGiao-Châutrướcđâytránhloạnqui-thuận,thuộcdânnhiềugiống,naynếukhiếntrởvề,ebịsáthại,mongbanchochúngnóân-huệ".VuabènkhiếnlàmtambantảchứcLiễu-ChâuGiám-

thuế.

Tháng7nămthứ4(1007)quyềnAn-NamTịnh-Hải-QuânTiết-ĐộQuan-SátXử-Trí lưu hậu Lê-Long-Đĩnh khiến em là Lê-Minh-Vĩnh cùng Chưởng-Thư-KýHoàng-Thành-Nhãvàocống.Long-Đĩnhdângbiểuxin sáchCửu-Kinh(13)vàmộttạngKinh-Phật.Vuaycho.

Ngày17 tháng8,vuasắcphongLong-Đĩnh làmchứcKiểm-HiệuThái-UýTịnh-Hải-Quân Tiết-Độ-Sứ An-Nam đô-hộ, Giao-Chỉ quận-vương, Thôi-Thànhcôngthần,bantênlàChí-Trung.LạitặngCố-Tịnh-Hải-QuânTiết-Độ-SứNam-Bình-VươngLê-HoànchứcTrung-Thư-Lệnh,truyphonglàmNam-Việt-Vương,banvải,lụa,dê,rượu,làmlễphúngđiếu.TheonghichếphongGiao-Châu,banđầuchỉtraotiết-việt,chưachotướcvương,Chân-Tôngchorằngđốivớixứxa,cầncóân-mệnhcủatriều-đình,mớitrấnphụcđược,bởithế,xuốngchiếu-mệnhđặc-cáchgia-phong.

Ngày18,phongMinh-VĩnhlàmTrì-TiếtGiao-ChâuChư-Quân-SựPhó-Sứ,Hoàng-Thành-Nhã làmTriều-Tấnđại-phu,Điện-Trung-Thừa,Tri-An-Nam-Sứ.Minh-Vĩnhlãnhchế-mệnhcủaanh,xinđếnđềnSùng-Chínhcáotạ,vuavờivàođiện,hỏihanvỗvề.

Tháng9,đúcấnGiao-ChỉQuận-Vương,xuốngchiếukhiếnChuyển-Vận-SứQuảng-Namđemquabancho.ThánggiêngnămđầuĐại-TrungTường-Phù(1008), sắc chế gia phong Chí-Trung làm Dực-Đái Công-Thần. Tháng 9,Giao-Châu-Vương tâunóicóhaingười láibuônChân-Lạp,bịGiao-Châu-Sãnh trục xuất, trốn đến xin nhập-tịch làmdân bản châu.Chân-Tông nói:"ngườiphươngxavìcùngđườngphảichạyđếnquiphụ,xuốngchiếucấpyphục,tiềnbạcvàkhiếnsứdẫnvềnước.

Tháng12,sắcphongChí-TrunglàmKiểm-HiệuThái-Uýnhưtrước,Đồng-

Bình-Chương-Sự, Annam đô-hộ, Giao-Chỉ Quận-Vương, sung Tịnh-Hải-QuânTiết-Độ,Quan-sátXử-Trí-Đẳng-Sự.

Tháng12nămthứ2(1009)Chí-Trungcốngphương-vật,đồvàngbạcvàtêngưu.Chân-Tôngchorằng:"tê-ngưuởxađemđến,khônghạptính,muốntrảlại,nhưngsợmíchlòngChí-Trung,nênkhiếnsứ-giảvề,rồiđemthảrabờ biển". Chí-Trung dâng biểu cầu xinmột bộ áo giáp vàmão-trụ khảmvàng,vuaycho.Chí-

Trunglạigửiđiệp-vănchoChuyển-Vận-SứcầuxinmuabántạiUng-Châu.Chân-TôngnghĩarằngdânbờbiểnthườngbịGiao-Chỉcướpphá,theolệcũchỉ cho thông thương vớiLiêm-Châu và trấnNhư-Hồng, vì chỗ ấy là nơikhống-chếbiên-thuỳ,naynếuchothông-thươngtrực-tiếpvàonội-địathựclàbấttiện.Bènxuốngchiếukhiếnbản-châucứviệctheolệcũmàhiểudụ.

Tháng3 năm thứ3 (1010),Chí-Trungmất, có conmớimười tuổi, bịLý-Công-Uẩnsoánngôi.Lúcấy,sứ-thầncủaChí-TrungcònởKinh-sư,Chân-Tôngchobiết tinvànóinếumuốnđể tangcũngchophép.Sứ-giảchỉchemặtthankhócmàthôi.

HọLê3đời,cộngđược30năm.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpNhầtChung

___________________________________________________

ChúThích:

LạctứclàGiao-Chỉ.

Hoàngốclàmuixelợpmàuvàng,tảđảolàchùmlôngđặttrướcđầungựakéoxeởphíatrái,chongựakhôngngóthấynhau.

MồmảthânnhânTriệuĐàởChânĐịnhbênTàu.

BáLương:đềncủavuaHán.

MậuLănglàlăngcủaHánVũĐế.

CôManlàtênMườngmồcôicha,tứcchỉViệtVươngHưng.

ViệtLanglàchứcquanLangcủanướcViệt,tênlàĐôKê,bắtLữGianạpchotướngnhàHán.

QuảngĐôngcũnggọilàNgũDươngThành.

TươngPhi:vuaNguThuấnđituầnthú,chếtởThươngNgô,haibàvợtheokhócrồichếtởsôngTương,ngườiđờisaugọihaibà làTươngPhi.

Theo"Thếgiớiniênbiểu"thìnămTrinhMinhnguyênniênlànămẤtHợi(915),cònnămKỷMãolànămTrinhMinhthứ5(919).

Sứthầnđituyênphong.

Trườngcũngnhưđạo,lộ,tỉnh.

GiathếHọLýQuyểnĐệThậpNhị

GiathếHọLý

LýCôngUẩn(tứcLýTháiTổ)

NgườiGiao-Châu(cókẻbảolàngườiPhúc-Kiến,khôngđúng),cótàithaolược,Lê-Chí-Trungdùnglàmđại-tướng,rấtthântín.NămCanh-Tuất,niênhiệuĐại-Trung-tường-phùthứ3(1010),Chí-Trungmất,conđươngnhỏ,emlàMinh-Vĩnh tranh ngôi,Công-Uẩnđuổi và giếtMinh-Vĩnh, tự lĩnh côngviệcGiao-Châu,xưngAn-namTịnh-Hải-quânquyềnlưu-hậu.

Chuyển-vận-sứQuảng-tâyHà-Lượngtâunóirằng:"Công-Uẩncóđưagiấynóixinđưaphươngvậttiếncống,xinvuaxuốngchiếuchỉ".

Tống-Chân-Tôngnóirằng:"Chí-Trungbấtnghĩamàđượcngôi,nayCông-Uẩnbắtchướclàmbậy,lạicàngđángghét".TứcthìxuốngchiếukhiếnHàLượngyênvỗdânbiênthùy,xemxétsựcơđểtâulên.

Tháng10,sắcphongLý-Công-UẩnquyềnchứcTịnh-hải-quânlưu-hậu;đượcđặccáchtiếnchứcKiểm-hiệuTháiphó,An-namđô-hộ,tiết-độquan-sát,sử-trí đẳng sứ,Giao-Chỉ quận-vương, thực ấp 3000 hộ, thiệt phong 1000 hộ,kiêmNgự-sửđại-phu,Thượng-trụ-quốc,đặcbiệtântứchohiệulàSuy-thànhThuận-hóacôngthần,lạichoáocùngđồbằngvàngvàtiềntệ.

Tháng12,Công-UẩnkhiếnsứmừnglễtếPhần-âmhậuthổ,lạidângbiểuxinKinh Đại-Tạng và tám thể ngự-bút. Vua y ban cho Kinh Đại-Tạng cùng

Thái-Tôngngựthư,(nghĩalàchữcủavuaThái-Tôngviết),mộttrămbức,vàbanchiếuthưkhenngợi.

Thánggiêngnămthứ4(1011),bantướcchobọnLương-Nhiệm-Văn,Tiến-phụng-sứAn-nam,vàkhiếntheodựlễphần-âm;ân-chếgiaphongLý-Công-UẩnchứcĐồng-Trung-Thư-Môn-hạBình-Chương-Sự.

Tháng4nămthứ5(1012),Công-UẩnkhiếnLý-Nhân-Mỹcốngcácvậtvàngbạc,thelụa,sừngtê,ngàvoi,đượcvàotâuđốiởđềnSùng-Chính.Nhân-Mỹxinphépđicácchùađềnhànhhươngxemlễvàxemsư-tửcủanướcThiên-Trúc tiến cống. Vua y cho và cho người đi theo. Tháng 5, ban tước choNhân-Mỹ. Tháng 11, ban chế-sắc gia-phong Công-Uẩn tước Bảo-tiết-thủ-chínhcông-thần.

Mùng 10 tháng 7, xuống chiếu khiến từ nay các nước Giao-Chỉ, Chiêm-Thành,Đại-Thực,Đồ-BàvàTam-Phật-Tề, sai sứ tiến cống, cácnơi sở tạiphảikhiếnngườiđóntiếpsứ-thầnvàcáctrạmquán,quanải,phảicungcấpcho đầy đủ.Vì lúc ấy sứ-thầnGiao-Chỉ tiến cống, quán trạm dọc đường,cungcấprấtsơsài,nênmớicólệnhấy.

Ngàymồng10tháng7,nămthứ7(1014),Công-UẩndângthơnóicóquânMánHạc-Thác130.000người,từbiêngiớibản-châuđếnđóngtrại,toandòmngóbảnđạo, tôi đemquânmã cùnggiao chiếnởMao-Lâm,quângiặc cảthua,bắtđượcchủ-quânhọDươngvàngườingựacủaman-động.Naykhiếnsứđếncửaquyếtcống60conngựa,đểdângcốngthắngtrận.Vuavờisứ-giảđếnđềnSùng-Đức,banchođaimão,đồdùngtheothứbậc.

Tháng8,Công-Uẩntiếncốngđồthổ-sản,cầuxingiáptrụvàKinhĐại-Tạng.Vuaycho.

Tháng 12, Chuyển-Vận-Sứ Quảng-Tây Cao-Huệ-Liên dâng thơ nói Giao-Châuvàocướp trạiNhư-Hồng thuộcchâuKhâm,bắtngườivà súcvật rấtnhiều.VuaxuốngchiếukhiếnHuệ-Liên tưđiệp-vănchoGiao-Châuvàsaisứ theo đòi lại.Nguyên trước đây có dânMường làTrương-Phố, lánh tộichạyđến đầu ngụ, quan cai trịKhâm-Châu làMục-Trọngvời vào, đi đếnnửađườnglạingănkhôngchovào.Đô-Tuần-KiểmTàng-TựbènkhiếntrạiNhư-Hồngkhao đãi trâu rượu.Giao-Châu dò biết được việc ấy, bèn nhânđuổibắtdânMường,đánhcướpluôntrạiNhư-Hồng.Vuaxuốngchiếu-thưbảocácchâutừnaykhôngđượcdụvờiquânmánrợvàkhaođãiyếntiệc,đếnđỗisanhsự.

Tháng 3 niên-hiệu Thiên-Hy năm đầu (1017), lễ Thượng-Kim-hiệu xong,phongCông-UẩntướcNam-Bình-vương,giathực-ấy1000hộ.

Tháng 5 năm thứ 2 (1018), theo lời thỉnh cầu, cho Công-Uẩn Kinh Đại-Tạng.

Nămthứ3(1019),Công-UẩnkhiếnemtênHạcvàocống.

Tháng 12, gia phong Công-Uẩn chức Kiểm-hiệu Thái-uý. Càn-hưng nămđầu,xuốngchiếugiaphongCông-UẩnchứcThái-sư,Sùng-nhơncông-thần.VìvuaNhân-Tônmớilênngôinênmớicóânchiếuấy.Công-UẩnkhiếnLý-Khoan-Tháivàomừng,vuathưởngchorấthậu,rồikhiếnvề.

Tháng12,nămThiên-Thánhthứ2(1024),giaphongchoCông-Uẩnthực-ấp,công-thần.

Tháng3năm thứ6 (1028),Tam-ty tâunói: lúc làmkhovật-liệu, địnhgiácho người Giao-Châu, tiến nạp thuốc thơm, trị giá tiền 2760 quan. Vuaxuốngchiếukhiếntrảcho5000quan,tỏýcưumếnngườixa.

Tháng5,Chuyểnvận-sứQuảng-Tây tâunói:"Công-Uẩn tự tiệnkhiếnconemvàrểlàbọnThân-Thừa-Quýđemquânvàobảnđạo,cướpbócdânbiênthùy.Chúngtôinhiềulầnchotheotìm,đềukhôngchịuthảvềnhữngngườiđãbịcướpđi,elâudầnsẽtrởnênviệcđánglochobiêncảnh.Naychúngtôimuốn tăng thêmbinh sĩ đãhuấn luyệnchoBản-lộ, cùngquân sĩBộ tuần-kiểm,hộihợpvớitrángđinhcáckheđộng,lấytiếngđiđòihỏicácngườibịcướp,thừatiệnkiểmtratrừkhửácđảng.NênhạlệnhchoBản-lộthiếtthựchợp sức đánh giặc, nếu bọn Thừa-Quý ra mặt kháng-cự, cố-ý giữ nhữngngườiđãcướpđi,khôngchịutrảlại,tứcthìcùngvớiUng-Châu,cũngđồngpháisốbinhnhưBản-lộ,hiệpbinhtiểutrừ.Vềcácngườibịcướpđi,chúngtôichobímậtdòxéttrước,đểsaunầyquâncướpkhỏichốngchế.Nếulờitâuthỉnhđượcy,chúngtôixinlậptứcthihành.

Ngàymồng3tháng3nămthứ6(1028),Công-Uẩnmất,conlàĐức-ChínhkhiếnsứđếnbáotangvàtựlĩnhchứcLưu-Hậu.

Lý-Đức-Chính(tứcLý-Thái-Tông)

TêncũlàKhai-Thiên,kếtậpngôicủacha.

Lúcấy,Chuyển-vận-sứQuảng-Tây tâunói:"EmKhai-Thiên làKhai-Quốctriệu-tậpbinh-mã,thếắttranhngôi,xinkhiếncácchâuUng,Khâm,Quảng,Huệ,tăngbinhphòngthủđểngừaviệcphithường".VuaxuốngchiếukhiếnTyQuảng-Tây tạm phái tuần-kiểm cácChâuQuế,Nghi, bọnTrương-Bânđembinh-sĩbảnbộragầnbiênthuỳphòngthủ,chờyêntĩnh,lạivềchỗcũ.

Tháng4nămThiên-Thánh(Tống-Nhơn-Tông) thứ7 (1029),LĩnhAn-namTịnh-Hải-quânlưuhậu-sứLý-Đức-Chínhtâunóichađãmất,tham-tátướng-sĩ,kỳ-lãotoàntrấnyêucầutôiquyềnlĩnhchâutrấnvàkhiếnsứvàocống.

VuaxuốngchiếukhiếnChuyển-Vận-sứQuảng-TâyChương-Tầnquađiếu-tế, tặng Công-Uẩn chức Thị-Trung, truy phong Nam-Việt-Vương, phongquanchoĐức-ChínhcũngnhưCông-Uẩn.

NămCảnh-Hựuthứ3(1036),Giao-ChỉđánhcácchâuTư-Lăng,cướpngựatrâu,đốtnhàcửa,rồibỏđi.Vuaxuốngchiếutráchhỏi,khiếnbắtkẻcầmđầutrịtội.

Mùa đông tháng 12, niên hiệuBửu-Nguyên năm đầu (1038), phongĐức-ChínhlàmNam-Bình-Vương.

Mùathutháng9,nămđầuniênhiệuHoàng-Hựu(1049),mánLĩnh-NamlàNồng-Trí-Caođánhcướpbiênthùy,Giao-Chỉxinđembinhđánhgiúp.BanđầuDư-Tỉnh cho thế là tiện lợi, đemvấn đề ra bàn ở triều đình.Đến lúcĐịch-Thanhlàmđạitướngbèntâurằng:"Mượnbinhngoàiđểtrừgiặcbêntrong,chẳngphảilàviệccólợichota.VìTrí-CaogiàypháhaiChâu,khôngchếngựnỗi,phảinhờbinhngoạiviện,giảthửbinhấynhânđómàdấyloạn,thìtabiếtlấygìmàchếngự.VậyxinbãiviệnbinhcủaGiao-Chỉ".

Thánggiêngnămthứ5(1053),xuốngchiếuđìnhchỉviệnbinhcủaGiao-Chỉtheolờithỉnh-cầucủaĐịch-Thanh.

NămChí-Hoàthứ2(1055),Đức-Chínhmất,conlàNhật-Tôngnốingôi.

(Đức-Chínhởngôi30nămthìmất,thuỵ-hiệuThái-Tông).

Nhật-Tông(tứcLý-Thánh-Tông)lênngôi.

Nhân-Tông nhàTống xuống chiếu phong làmTịnh-Hải-QuânTiết-Độ-Sứ,Giao-Chỉquận-vương.

NămGia-Hữuthứ3,(1058),tiếncốngmộtcondị-thú,gọilàlântrắng.Anh-Tông nhà Tống lên ngôi, gia phongNhật-Tông chứcĐồng-Bình-Chương-Sự.Thần-TôngtiếnphongtướcNam-Bìnhquận-vương,giachứcKhai-Phủ-Nghi-Đồng-Tam-Ty.

NămHy-Ninhthứ4(1071),Nhật-Tôngmất,conlàCàn-ĐứckhiếnsứbáotangvớinhàTống.

Càn-Đức(tứcLý-Nhân-Tông):lênngôi.

NhàTốnggiaphonglàmGiao-Chỉquận-vương.

NămHy-Ninhthứ8(1075),mùađôngtháng11,Giao-Chỉcướpbiêncảnh,đánhhãmmấy châuKhâm,Liêm.VuaThần-TôngnhàTốngkhiếnTriệu-TiếtvàNội-ThịLý-Hiếnrađánh.NguyêntrướcquancoiQuế-ChâulàTrầm-Khởi, Lưu-Di nối nhau khiến quan vào hải-động, hợp thổ-binh, đặt quânbảo-giáptừnglàng,lạikhiếnhọpbinhthuyềnởbờbiển,chuẩnbịtậpthủychiến,ralệnhcấmchỉcácchâuhuyệnkhôngchomuabánvớingườiGiao-Châu.NgườiGiao-Châusinhnghi,bèncấtquânchiađườngvàođánhcướp,quânsố8vạnngười, tiếnvâyUng-Châu.Tháng10,hãmKhâm-Châu,đếnnaylạihãmLiêm-Châu.Đánhpháthànhấpnàocũnglàmtờbố-cáoniêmyếtdọcđườngnóirằng:"QuânbộhạcủatalàmphảnchạyvềTrung-Quốc,bọnquanlạichegiấu,tađãbốcáovớiQuế-Quản,khôngtrảlời,chonênquântađuổi theo, để bắt kẻ làm phản". Lại nói rằng: "Quế-Quản điểm duyệt dânbinhcáckhêđộng,cóýmuốnđánhGiao-Châu".Lạinóirằng:"Trung-Quốclậpphép"thanh-miêutrợ-địch2làmchonhândânđaukhổ, tanay raquân,muốn cứu dân khỏi khổ". An-Thạch nổi giận, sai Triệu-Tiết làmAn-namChiêu-Thảo-Sứđiềukhiểnchínviêntướngtiếnđánh,Lý-Hiến,Yên-Đạtlàmphó.NhưngAn-Thạchlạitựtaythảolờichế-dụ.Lờichếcócâurằng:"Thiên

thị trợ thuận, ký triệubố tân chi tường.Nhân tri hối vong, hàmhoài địchkhái chí khí".Nghĩa là: "Trời tỏ lòng giúp kẻ thuận lý, đã cho thấy điềmlành.Người biết ăn-năn sự bại vong, đều quyết chí đánh giặc".An-Thạchvẫn không tin thuyết tai dĩ trong thiên Hồng-Phạm, nhưng nay thấy saochổi,bènsuytoánchođâylàđiềmdữchiếuvềGiao-Chỉvậy.Thánggiêng,Ung-Châu bị hãm, Đô-Giám Quảng-Tây Trương-Thủ-Tiết đem quân cứuUng-Châu đánh thua ở ảiCôn-Lôn, bị tử trận.Châu bị vây 40 ngày, Tri-ChâuTô-Giamngàyđêmthânhànhanủiquânlính.GiamlấycungThần-týbắn chết ngườiGiao-Châu chẳngbiết baonhiêumàkể.NgườiGiao-Châumuốnkéođi,gặpcóngườidạychếtbaocátmàlênthành,thànhbènbịhãm.Tô-Giam nói rằng: "Ta giữ nghĩa chẳng chịu chết vào tay giặc". Bèn vềdoanh, khiến gia nhơn 36 người đều tự tử trước, giấu thây vào hầm, rồiphónghoảtựđốtmình.GiặcđếntìmGiamkhôngđược,giếtquanlại,quândân,hơn5vạnngười.CònsốngườichếtởChâuKhâm,ChâuLiêmcộng10vạn,thànhtrìđềubịpháhuỷ.LúcđầuUng-Châubịvâyđãlâu,lươngthựchết ráo, giếng aođều cạn;đóikhát sinh tật bệnh,người chết nằmgốivàonhau,thếmàdânkhôngcóýlàmphản.SauvuaphongtặngTô-GiamchứcPhụng-quốcquântiết-độ,đặttênThụylàTrung-Dũng,banchomộtkhunhàlớn ở Kinh-thành, ruộng thượng-hạng 10 khoảnh và cho bảymươi ngườithân tộc làm quan, con là Tô-Nguyên làmCác-Môn-Chi-Hậu, ... Châu-Sưphó-tướng,chovàotâuchuyệnnơitiện-điện.Vuavỗ-vềan-ủirấtmựcvànóirằng:"Ung-Châu,nếuchẳngcóchanhàngươingăngiữ,nhưhaichâuKhâm,Liêm, giặc vừa đến đã bị phá, giặc thừa thắng ruỗi tiến, thì Tượng-Quận,Quế-Lâmđềuđãthất-thủcảrồi.XưaTrương-Tuần,Hứa-Viễnlấyquânbì-tệthànhThư-DươngngăngiữsôngGiang,sôngHoài,sovớichacủangươicònthuaxavậy".LúcđầuVương-An-Thạchcầmchính-quyền,muốnlậpchiến-côngởbiên-thùy, lúcấycókẻdâng lờibảorằng:"Giao-ChỉđãbịChiêm-Thànhđánhbại,binhchúngcònkhôngđầyvạnngười,cóthểkhắckỳthâuphục.An-ThạchbènchoTrầm-KhởiracoiQuế-Châu.Khởiởphươngnamthường làmquấy, tự chuyênchiêuhọa,bị tội phảibãi chức.An-Thạch lại

dùngLưu-Dyrathaythế.Dyđến,lạisanhsự,rồithìngườiGiao-Châuvàođánhcướp.BènđàyKhởiđiTrình-Châu,DiđiTuỳ-Châu.

Ngàymồng2tháng9, lấyQuách-QuỳlàmAn-namChiêu-Thảo-Sứ,Triệu-Tiếtlàmphó.

Mùađông,tháng11,Giao-Chỉnạpkhoản(nạplễxinhoà-hảo).

Mùa thu tháng chín, năm đầu hiệu Nguyên-Phong (1078), Giao-Chỉ vàocống. Triết-Tông lên ngôi, gia phong Càn-Đức chức Bình-Chương-Sự,khoảng niên hiệu Nguyên-Hựu (1086-1096), tiến tước Nam-Bình-Vương.Càn-Đức ở triều Thần-Tông hằng xâm phạm biên-cảnh. Sau trải hai triềuTriết-TôngvàHuy-Tôngmớithôiquấynhiễu.

NămTuyên-Hoàthứ93,đờivuaHuy-Tông,gia-phongchứcTư-Không.Đầuniên hiệu Tĩnh-Khương (1126), Càn-Đức còn mạnh khỏe. Năm đầu hiệuThiệu-Hưng(1131),đờivuaCao-Tông,Càn-Đứcmất.

(Ởngôi59năm,thụyhiệulàNhân-Vương).

Dương-Hoán(tứcThần-Tông):

ConcủaNhân-Vương,lậplênlàmvua.Mùaxuântháng3nămThiệu-Hưngthứ2(1132),phongtướcGiao-Chỉquận-vương.Nămthứ7,(1137)Dương-Hoánmất.

(Ởngôi7năm,thụyhiệuThần-Vương).

Thiên-Tộ(tứcAnh-Tông).

ConcủaThần-Vương,lậplênlàmvua.

Mùa xuân tháng 3 năm Thiệu-Hưng thứ 8 (1138), phong tước Giao-ChỉQuận-vương.

Mùathutháng7nămthứ25(1155),giaphongNam-Bình-Vương,chohaibộáovà6mónđồ:hoangự-tiên,đaivàng,trắpbạc,đồbằngvàngthếpbạchaitrămlượng,vảiđểmayáomặc200cây,yêncươngmộtbộ,ngựa2con.VìThiên-Tộtiếncống,chonêncólệnhbanthưởngnhưvậy.

Năm thứ 26 (1156), Thiên-Tộ khiến sứ vào cống.Mùa thu tháng 8, giaphongKiểm-hiệuThái-sư.

Mùađông tháng12nămthứ30 (1160),dâng thuần tượng.Cao-Tôngbảocác quan đại-thần rằng: "Ta chẳngmuốn vì con thú lạmà phải làm nhọcngườixa,nênkhiếnsuý-thầnrahiểudụ:từnayvềsau,chớđemvậtấyvàocống".

NămLong-Hưngthứ2(1164),đờivuaHiếu-Tông,Giao-Chỉvàocống,đượcchotênlànướcAn-nam(An-namxưngquốcbắtđầutừđó),giaphongNam-Bình-Vương.

Nămthứ3(1165),Thiên-Tộmất.

(Ởngôi39năm,xưngThụy-hiệuAnh-Vương).

Long-Trát(tứcCao-Tôn):

ConcủaAnh-Vương,lậplênlàmvua.

Mùađông tháng10nămThuần-Hy thứ6 (1179),Tống-đếphong làmAn-namquốc-vương.

NgàyẤt-Mãotháng8mùathunămThiệu-Hythứ5(1194),đờivuaQuang-Tông,giaphongTư-trungcông-thần.

NgàyGiáp-Týtháng12mùađôngnămấy,lạigiaphongTế-Mỹcông-thần.SauoaithanhhọLýsasút,giặctrộmnổidậykhắpnơi,hợpvâyLa-Thành,Long-Trát chạy qua Quy-Hóa-giang, nương tựa nhà Hà-Vạn. Nhờ ngoại-thíchanhemhọTrầnhộphương-binhdẹploạn,rướcvuavềcung.

Ngàyquí-dậumùahạ, tháng5nămGia-Định thứ5 (1212) đời vuaTống-Ninh-Tông,Long-Trátmất,nhàTốngkhiếnsứquađiếu.

(Long-Trátởngôi30năm,thụy-hiệuCao-Vương,conlàHạo-Sámnốingôi).

Hạo-Sám(tứcHuệ-Tông)

Lúc ấy tướng giặc châuQuốc-Oai làNguyễn-Niên, xưng hiệuKim-ThiênĐại-vương, cùng với người Hồng-Lộ là Đoàn-Ma-Lôi nổi dậy làm phản.Trần-ThừacùngemlàKiến-Quốcđánhkhôngyênđược,bèngiảnghoàvớiMa-Lôi,hợpsứcđánhNiên,bịNiênđánhbại.SauNiênchết,loạnmớiyên,Thừacócôngđánhgiặc,xinchoconkếthônvớicông-chúaChiêu-Thánh.Vươngbằnglòng.Hạo-Sámkhôngcócontrai,lậpChiêu-Thánhnốingôi,lui

ởchùaChơn-GiáohọcPhậtrồimất.

(Ởngôi16năm,thụy-hiệuHuệ-Vương).

Chiêu-Thánh:

Lênngôiđượcmộtnăm,nămCanh-Dần(1230)traoquốc-chínhchochồnglàTrần-Nhật-Cảnh.Tấtcảtôn-thấtnhàLývàbình-dânhọLýđềukhiếnđổirahọNguyễnđểdứtlòngdântrôngnhớ.(LúcnhàLýtruyềnngôiđượcbađời,Vương-Võ-Xứng nhàTống làm sáchĐông-đô-sự-lượcGiao-Chỉ phụ-lụccónóirằng:"Lê-HoàncướphọĐinh,truyềnbađờithìnướcmất.Công-UẩncướphọLêđãmấyđờicònđimayhaysao?".NayhọLýtruyềnngôitámđờihơn220năm.Huệ-Vươngkhôngcon,truyềnnướcchorể.ĐếnnayhọLývẫnđượctế-tựluônluôn,kểsựmaythìmaybiếtbaonhiêu?).

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpNhịChung

___________________________________________________

ChúThích:

1-MinhSử:Nam-ChiếucũngcótênlàHạc-Thác.

2-TânphápcủaVươngAn-Thạchchodânvaylúanon.

3-Theo"ThếGiớiniênbiểu"thìniênhiệuTuyên-Hoàchỉcó7năm(1119-1125).

GiathếHọTrầnQuyểnĐệThậpTam

GiathếHọTrần

Đờithứnhứt(tứcTrần-Thừa)

NgườiGiao-Chỉ,ngoại-thíchcủanhàLý.CuốicuộcloạnđờiLý,Trần-ThừacùngemlàKiến-Quốcđánhgiặccócông,đượcphongchứcThái-Uý;Kiến-Quốcđượclàmđại-tướng-quân.ContrailấycongáicủaLý-Huệ-VươnglàChiêu-Thánh,nhânđóđượctruyềnngôi(Thừachết,truytặngThái-Tổ).

Đờithứhai(tứcTrần-Cảnh)

CongiữacủaThái-Tổ,tínhngườikhoannhânthôngtuệ,vănvõtoàntài,lấytưcáchconrểnhàLýkếvịquốc-vương.Chiêu-Thánh-Hậukhôngcon.Cảnhlạilấyngườiemvợ1sinhđượcbangườicontrai.

Đầu đời Thiệu-Định (1228-1233) nhàTống khiến sứ tiến cống, Lý-Tôngphong làmAn-namquốcvương chức kiểm-hiệu thái-úy, kiêmNgự-sử đại-phu, Thượng-trụ-quốc, cho hiệu là Hiệu-Trung Thuận-Hoá, bảo-tiết thủ-nghĩa, hoài-đức qui-nhân, Tịnh-hải-quân tiết-độ, quan-sát xử-trí đẳng sứ,thựcấp11.000hộ, thậtphong4200hộ.NămBửu-Hựuthứ6(1258),dângbiểuxinkếvị.NămCảnh-Địnhthứhai(1261),lạikhiếnsứtiếncống.VuaTốngxuốnglờidụchiếukhenvàsaisứ-thầnđemchovàngvàphápcẩm2.

Tháng12nămĐinh-Tỵ(1257),đờiĐại-Nguyên,đại-súyNgột-Lương-Hộp-ĐãiđembinhtừVânNamđiquabiên-ấpAn-nam.Ngườitrongnướckhángcự, bị quan quân đánh phá, sợ phải đầu hàng.Qua nămMậu-Ngọ (1258)VươngđổitênlàQuang-Bính,khiếnbồi-thần3dângbiểunạpkhoản,xingiữ

chứcphậnphụng công.Nămấy,Vươngnhườngngôi cho con tứcThánh-Tông.

NămTrung-thốngthứ64,sắcchếphonglàmAn-NamQuốc-Vươngvàbancho hổ-phù quốc ấn. Năm Chí-Nguyên thứ 8 (1271) khiến sứ tiến cống.Triều-đìnhkhiếnsứđemchiếu-thư,dụkhiếnAn-namphảibanămmộtlầntiếncống,sẽcholễ-vậthồiđápvàdụTrấn-Vươngvàobệkiến.Vươnglấycớđươngđautừchối.

NămChí-Nguyênthứ14(1277),Trần-Vươngmất.

(Ởngôi18năm5thọ60tuổi,thụy-hiệuThái-Vương).

Đờithứba(tứcTrần-Hoảng):

Trần-HoảngtứcTrần-Thánh-Tông,trướcđặttênlàThế6,conthứvuaThái-Vương,dángngườikhôingôcónhãlượng.NămMậu-Ngọ(1258)thaychagiàlênlàmvua,khiếnsứtiếncốngnhàTống.KhoảngniênhiệuBửu-Hựu(1253-1258) Tống-Lý-Tông phong làmAn-nam quốc-vương. Lúc đầu chacon đều thần-phục thiên-triều, đến lúc cha mất, Thế-Tử tự lập làm vua,chẳngxinmệnhlệnhcủaThiên-Tử.

Năm Chí-Nguyên thứ 15 (1278), vua (vua nhà Nguyên), khiến Lễ-BộThượng-thưSài-Thungdụvàobệkiến.Thế-Tửlấycớđautừchốivàtruyềnngôichocon.Năm thứ17 (1280),vua lạikhiếnSài-Thungđemchiếu-thưquadụ.Thế-Tửsợ,khiếnngườichúlàTrần-Di-Áithaymìnhvàochầu,bènlậpDi-Ái làmAn-namquốc-vương.Năm thứ 19 (1282) phongSài-ThunglàmAn-namTuyên-uý-sứĐô-nguyên-soái, khiếnđem1000quân, hộ tốngDi-Ái về nước và xuống chiếu hiểu dụ dânAn-nam, các hàng tôn-thất vàquanlại.Thế-Tửkhôngvângtheochiếu-chỉ,truấtDi-Áilàmthứdân.Năm

thứ 19 (1282), lại khiến sứ dụThế-tử vào triều kiến vàmượn đường tiếnbinh đánh Chiêm-Thành, khiến An-nam phải giúp quân, cung cấp lươngthực. Thế-Tử từ chối, nói đau lâu ngày, không thể vào chầu và nước nhỏkhôngcóquânđểgiúp.

Mùađôngtháng12nămthứ21(1284),đại-quâncủaTrấn-Nam-Vươngápđếnbiêncảnh.Thế-Tửđemcảnướcnghênhđịch,đánhthua,bènbỏthànhtrốn,cận-thầnbọnTrần-Ích-Tắc,Trần-Kiện,Trần-Tú-Viên,Trần-Văn-Lộngđềuđầuhàng.Tháng4nămsau(1285)quốc-dânthừalúcviêmnhiệt,đánhthâuphụcLa-Thành.Tháng5,Trấn-Nam-Vương,vì cớnước lụt, rútquânvề.Nămthứ21(1284)Thế-Tửdângbiểutạtội.Triều-đìnhgiamsứ-thầnlạivàkhiếnTrấnNam-Vươngđemquânquađánhmộtlầnnữa.

Tháng12đại-binhđến,Thế-Tửđánhthua,chạytrốnrahải-đảo,saulạithừatiệntrởvềtậpkích.Tháng3nămsauTrấn-Nam-Vương,vìcớtrờinắng,ẩmthấp,rútquânvề.Thế-Tửkhiếnconthaymìnhvàotạtội7tiếncốngthổ-sản.Nămthứ27(1290),lạikhiếnsứtiếncống,vuakhiếnđề-hìnhán-sáttybọnLưuĐình-

Trựcđemchiếu-thưquahiểudụ.Nămsau(1291)Thế-Tửmất.

(Ởngôi31năm,thọ51tuổi,thụy-hiệuThánh-Vương).

Đờithứtư(tứcNhân-Tông)

NămChí-Nguyên thứ15 (1278), lấycớchagià thoái-vị,dângbiểuxinkếtập,vuakhôngcho.

Nămthứ28 (1291)vuakhiếnLễ-BộThượng-thưTrương-Lập-Đạodụvàotriềukiến.Nămsau,(1292)Nhân-Vươngkhiếnbồi-thầnđếncửakhuyết tạ

lỗivàxinchờhếttangchasẽvàochầu.Nămthứ30(1293)vuakhiếnbọnLương-Tăng,Binh-BộThượng-thư,dụvàobệ-kiến,Nhân-Vươnglấycớđautừ chối, khiến tướng-thần Đào-Tử-Kỳ tiến cống. Triều-đình giữ Tử-Kỳ ởGiang-Lăng, lậpAn-namhành-tỉnh,khiếnbọnBình-ChươngLưu-NhịBạt-ĐôđembinhđóngTĩnh-Giang,chờngàytiếnđánh.Mùaxuânthánggiêngnămthứ31(1294),Thế-Tổbănghà.Thángtưmùahạ,Thanh-Tônghoàng-đế lên ngôi, xuống chiếu bãi binh, khiến Lễ-Bộ Thị-Lang Lý-Hãn đemchiếu-thưthatội,thảbồi-thầnĐào-Tử-Kỳvềnước.NămNguyên-Trinhthứhai (1296),Nhân-Vương khiến sứ tiến cống, dâng biểu xin phong vương-tước.Triềuđìnhkhôngythuận,chichomộtbộKinhĐại-Tạngtheolờixin.NămĐại-Đứcthứ5(1301),vuakhiếnbọnThượng-thưMa-Các-MađemsứAn-nambọnĐặng-Nhữ-Lâmvềnước,dụAn-namtheolệtrước,banămmộtlầntiếncống,đếnkỳcứtựvào,Triều-đìnhkhôngsaisứquanữa.Mùaxuânnămsau(1302),

Nhân-Vương khiến Lê-Khắc-Phục vào cống. Năm đầu Chí-Đại (1308) lạikhiếnsứvàocống,triều-đìnhkhiếnbọnAn-Lỗ-Oai,Lễ-BộThượng-thư,banchiếulênngôicủaVũ-TôngHoàng-đế.Sứ-thầnđến,Nhân-Vươngđãmất.

(Ởngôi15năm,thọ53tuổi,thụy-hiệuNhân-Vương.LúcđầuhọcđạoPhật,thìnhlìnhmộtngày,thoạtgiác-ngô).

Đờithứnăm(tứcAnh-Tông):

Anh-Tông kế lập, khiến sứ vào cống, chúcmừngVõ-TôngHoàng-Đế lênngôi.NămChí-Đạithứ4(1311)lạikhiếnsứvàocống.Mùađôngnămấy,triều-đình khiến bọn Nãi-Mã-Thái, Lễ-Bộ Thượng-thư, qua tuyên dụ tờchiếu lên ngôi của vua Nhân-Tông Hoàng-Đế. Sứ thần đến, Anh-Vươngđươngđembinh

điđánhChiêm-Thànhvàbắtđượcvuanướcấy.Đếntháng6nămNhâm-Tý(1312)niên-hiệuHoàng-Khánh,quânmớitrởvề,bènnghênhbáichiếu-thư,khiếnsứcốngmừngvàdângbiểuxinlỗi.ĐầunămDiên-Hựu(1314)triều-đình cho lễ-vật hồi đáp.NămDiên-Hựu thứ6 (1319)Vương tạ thế, thụy-hiệuAnh-Vương.

Đờithứsáu(tứcMinh-Tông):

Minh-Tôngnốingôi.NămDiên-Hựuthứ7(1320)khiếnsứtiếncống.NămđầuhiệuChí-Trị(1321),Anh-TôngHoàng-đếlênngôi.Minh-Vươngkhiếnsứ tiếncống,mừng lễđăng-quang.NămđầuhiệuThái-Định(1324),khiếnLại-Bộ Thượng-Thư Mã-Hiệp-Mưu, Lang-Trung Dương-Tông-Thụy đemchiếuthưquadụ.Minh-Vươngkhiếnsứtiếncống.NămđầuhiệuChí-Thuận(1330), lại tiếncống.Nămsau (1331), triều-đìnhkhiếnbọnSát-Chỉ-Ngoả,Lại-BộThượng-thư,quatuyênchiếu-thưlênngôicủaVăn-TôngHoàng-đế.Năm sau (1332), khiến sứ tiến cống,mừng lễ đăng-quang.Năm đầu hiệuChí-Nguyên(1335),triềuđìnhkhiếnbọnThiết-Trụ,Lại-BộThượng-thư,quatuyên chiếu-thư lên ngôi của Hoàng-đế hiện nay. Lúc ấy, Anh-Vương đãtruyền ngôi cho con, lui về học đạo, xưnghiệuThái-Hư-Tử.Phàmnhữngbiểu-chươngtiếncốngcònvẫndùngtêncũ.NămChí-Nguyênthứ5(1339)lạikhiếnsứtiếncống.

CácVương-HầuNội-Phụ

Trần-Ích-Tắc:

Con thứ 5 của Thái-Vương, thôngminh tuấn-tú, có tính hiếu học. Lúc ởnướcnhà,đượcphongtướcChiêu-Quốc-Vương,kiêmchứcĐại-tướng-quân,trấngiữalộĐà-Giang.

Mùa đông, năm Giáp Thân, hiệu Chí-Nguyên (1284), đại-binh của Trấn-Nam-Vươngtiếnvàobiên-giới,anhlàThế-Tử,đemcảnướcchốngđịch,bịthuachạy.

Năm sau, (1285) Ích-Tắc đem gia-quyến đầu hàng Trung-Quốc. Tháng 5,theoVươngsưvềTàu.Mùathuvàobệkiến.

Mùa xuân tháng 2, năm Bính-Tuất hiệu Chí-Nguyên (1286), vua Thế-Tổthương Tắc có lòng trung hiếu, đặc ân phong cho tước An-nam-vương,quang-lộcđại-phu,bancấpphùấn,chotiền5.000quan.ContrưởngtênBá-Ý, được phong chức Gia-Nghị đại-phu, lĩnh An-Vũ- Sứ lộ Đà-Giang (hưchức),banchoáomũ,cungtên,yêncươngvàngựa.

NămĐinh-Hợi (1287) được chi cấp nguyệt-bổng,mùa đông theo quân vềnước. Tháng giêng năm sau (1288), đại-binh đánh quốc-đô, Thế-Tử chạytrốn,quanquântìmđánhkhôngđược.Tháng3,Trấn-Nam-Vươngvìviêm-nhiệtvàẩmthấprútvề.An-namquốc-vương(tứcÍch-Tắc)theođại-quânvềđấtNgạc.

Mùathuvàobệkiến,đượccấpáonệmvàchotiềnmộtvạnquan.ĐếnnămNhâm-Thìn(1292),lạiđượcgiachứcHồ,QuảngĐẳngxứHành-Trung-Thư-Sảnh, Bình-Chương Chính-Sự. Năm Quý-Tỵ (1293), mới khiến sứ dângbiểu,mừngtiếtThiên-Thọ.MùaxuânnămGiáp-Ngọ(1294),đemquânquađánh nước Nam, nhưng lại bãi binh, về ở Ngạc-Châu. Mùa hạ tháng 4,Thành-Tônghoàng-đếlên-ngôi,vàobệ-kiến,đượcchotiền5vạnquan.

NămTân-Sửu(1301),hiệuĐại-Đứclạivàobệ-kiến,đượcbantiền5vạnvàcho các quan tùy thuộc 5.000 quan. Tháng giêng mùa xuân năm Ất-Tỵ(1305),khiếnsứđếnKinh-đô,dângthỏbạch.VuavờisứvàođếnNgọc-Đứcuỷ-lạovàchocủanội-phủđại-tử-kim-đoạnhaicâyđểđáplễ.NămBính-Ngọ

(1306)vua

ban cho Ích-Tắc 200 khoảnh ruộng và các thuộc quan bọn An-Phủ-sứVương-Nghị200khoảnhruộng.

Mùa thu nămĐinh-Tỵ (1307), Trần-Ích-Tắc khiến Lại-Ích-Qui và Lê-TắcdângbiểumừngVũ-TôngHoàng-đếlênngôi.LúcHoàng-Thái-Thửchínhvịđông-cung, Ích-Tắc có vào yết-kiến. Năm Mậu-Thân, niên-hiệu Chí-Đại(1308), Ích-Tắc được gia-phong chức Ngân-Thanh-Vinh-lộc đại-phu vàđượcbancho

150lượngbạc.

Tháng bamùa xuân năm Tân-Hợi (1311), Nhân-Tông hoàng-đế lên ngôi.Mùa thu Ích-Tắc dâng biểu mừng. Năm Nhâm-Tý (1312) hiệu Hoàng-Khánh, Ích-Tắcvàobệ-kiếnđượcgia-chứcKim tửquang-lợi đại-phu, chotiền50.000quan,đaivàngmộtchiếc,kim-đoạnbốncây.

NămMậu-Ngọ (1318) hiệu Diên-Hựu, vào bệ-kiến được gia chức Nghi-đồngtam-ty.

ThángbamùaxuânnămCanh-Thân(1320)Anh-TôngHoàng-đế lênngôi;Ích-Tắckhiếnsứdângbiểumừng,đượcbanlễvậthồiđáp.

NămMậu-Thìn(1328),hiệuThiên-Lịch,Văn-Tônghoàng-đếlênngôi,dângbiểumừng,đượcbanthưởngrấthậu.

Tháng4nămsau(1329)Ích-Tắcquađời,hưởngthọ76tuổi,an-tángởnúiHạ-Gia,đấtHán-Dương.Hồ-QuảngHành-Tỉnhtâulêntriều-đình,Hoàng-đếthươnglòngtrung-nghĩa,truytặngthụy-hiệuTrungÝ-Vương,chotiền5.000

quanlàmlễphúngđiếu.

Ích-TắctínhưađạoPhật,Lão,làmthơhay,cóchorađờitậpthơCủng-Cực-Lạc-Ngâm8.NămGiáp-Tuất(1334),hiệuNguyên-Thống,conlàTuyên-vũ-sứTrần-Đoan-Ngọ, vào bệ-kiến,Hoàng-đế đương-kim khiến tập tước chalàmAn-namquốc-vương,đượcânsủngrồitrởvề.

Trần-Tú-Viên:

CháugọiAn-namquốc-vươngbằngbác,concủaVũ-Đạo-Hầu,dángngườithanhtú,cótàivănchương.

MùađôngnămGiáp-thân,niên-hiệuChí-Nguyên(1284),đạibinhđếnAn-nam.Mùaxuânnămsau(1285),Tú-Viênkhuyênchamẹquithuận.Tháng4vào bệ kiến. Lúc bỏ nước ra đi, dọc đường giaquyến bị tử-vong hết támngười,làmthơai-điếucócâu:

"Tamthếbáttangthiên-cổthống,

Nhấtthânvạnlýbáchniêncô".

nghĩalà:

Bađờichịutámtang,đauthươngnghìnthuở,

Mộtmìnhngoàimuôndặm,côquạnhtrămnăm.

Tháng9đếnKinh-Sư,Hoàng-thượngngợikhenvàxuốngchiếuphonglàmPhụ-Nghĩa-Công,Tư-Thiện-Đại-phu,cấphổ-phù,cho tiền5.000quan,chongười con là Đứ-Tiệm làm chức Tuyên-vũ-Sứ Annam Phủ-Lộ, Gia-Nghị

đại-phu. Người em cô cậu là Lại-Ích-Qui làm chức An-vũ-sứ Nam-SáchGiang-Lộ, Gia-Nghị đại-phu. Năm Ất-Hợi, hiệu Chí-Nguyên (1335), cácngườiđềuđượcchocungtên,tiềnbạc,yênngựađểđitheoquânquađánhAn-nam.Nămsau,(1336),trởvềHán-Dương.Trấn-Nam-Vươngcướingườiem gái làm thứ-phi, sinh được hai con. Tháng 5 nămẤt-Sửu 9 hiệu Chí-Nguyên,Tú-ViênmấtởTúy-Sơn?Viêncótậpngâm-cảotruyềnđời,lúcđầungụởVũ-Xương.

Trần-Văn-Lộng:

Con của Nhân-Thành-Hầu, Trần-Duyệt, cháu nội của quốc-thúc thái-sưTrần-Thủ-Độ,ởnướcnhàđượcphongtướcChương-Hoài-Thượng-Hầu,tínhngười khiêm tính ôn hoà, được quốc-vương dùng làm đại-tướng, trấn thủsôngTam-đái.MùađôngnămGiáp-Thân,hiệuChí-Nguyên(1284),đạibinhcủaTrấn-Nam-VươngđếnAn-nam.Năm sau, (1285),Văn-Lộng đemgia-quyến nội-phụ Thiên-triều, được cho làm chức Gia-Nghị đại-phu, Tuyên-Vũ-SứQui-HoáGiang-Lộ,chotiền,lụa,cungtên,yênngựa,theoquânđánhdẹp,hiệu lựccócông.NămTân-Mão,hiệuChí-Nguyên (1291),vào triều-kiếnđượctuyênmệnhthăngTrung-đại-phu,Tuyên-Úy-SứQuảng-Tây-đạo,cho tiền 25.000 quan, kim-đoạn hai cây. Năm Bính-Ngọ, hiệu Đại-Đức(1306),đìnhchỉcấplươngthángchothuộc-liêu,choruộng100khoảnhđểtựdưỡng.

NămNhâm-TýhiệuHoàng-Khánh(1312),vàoyến-kiến,chuyểnquangạchChánh-Phụng đại-phu, chức như cũ. Tháng 2 năm sau, (1313), Văn-Lộngmất,chônởhồMã-GiađấtHán-Dương,concháuphụngthờchẳngdứt.

Trần-Kiện

Con của Tịnh-Quốc-Vương, cháu nội của Thái-Quốc-Vương, ở bản quốc

được phong Chương-Hiến Thượng-Hầu, tướng mạo khôi ngô, đọc thuộcbinh-thư, giỏi việc bắn cung, cỡi ngựa, thay cha lĩnh chức Tịnh-hải-quânTiết-Độ-sứ, cưới nàng Quỳnh-Huy, con gái Thái-Sư Chiêu-Minh-Vương,sinhconlàMặc-Hầu.

NămGiáp-Thân,hiệuChí-Nguyên(1284),nhâncùngconcủaThế-TửlàTá-Thiên-Vương có hiềm khích, giả thác theo học đạo Trang, Lão, về làngNhân-Mụcẩn-cư.Mùađôngnămấy,đại-quânTrấn-Nam-Vươngvàonước,Thế-Tử đánh thua. Hữu-Thừa Toa-Đô lại từ Chiêm-Thành đánh tập hậu,Thế-Tử hoảng hốt, không tính được chước gì, bèn khởi phục Trần-Kiện,khiếnđemquâncựToa-Đô.Sứcyếu,khôngcóviệnbinh,Thế-Tử thìmấtcòn chưa biết, Kiện bảo với bọn Lê-Tắc rằng: "Thế-Tử bị Thiên- Tử chỉtriệu,chẳngchịuvàochầu,đếnđỗigâyviệcbinhđao,nguy-cơsắpđến,thếmà còn chấpmê, chẳng tỉnh ngộ, nở để cho nhà tan nướcmất hay sao?".Tháng giêng năm sau (1285), Kiện đem bọn Lê-Tắc vài vạn người, dângbinh-khí xin hàng. Trấn-Nam-Vương khen ngợi và ban thưởng xiêm áo,yêncương.

Mùahạtháng4,VươngkhiếnMinh-Lý-Tích-BandẫnbọnChương-HiếnvàoramắtThiênTử.Ngựa trạmđến ảiChi-Lăng, bị quốc dân ngày đêmvâyđánh.BọnChương-Hiếncùngcácquanbồi-bạnphávòngvâychạyrađàngtrước, lạibị chúngđónđánh,xecộchở lương-thựcđềubị cướpphá sạch.Chương-Hiếntínhngườikhiêmcungnhã-lượng,đãikẻdướirấtcóơn,nhândânai cũng thươngmến, chẳngmaygiữađường tửnạn,khôngđemđượcviệcmìnhtâuvớitriều-đình,chẳngđượchưởngơnđiểnsinhphongtửtặng.Lúcởnướcrađi,cóbàquốc-mẫu-côLê-Thịvàmấyngườithânquyếncùngđi,đềubịquốc-dânbắtgiết, đauđớnbiết chừngnào.Chỉ cóôngngoại làthân-huynhcủaThế-Tửđượcthoátchết.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpTamChung

___________________________________________________

ChúThích:

1- Chị vợ chứ không phải em vợ, tức bà Thuận-thiên Công-chúa, vợ củaTrầnLiễu.

2-Gấmđểmayyphụctheopháp-chế.

3-Sứthầnthuộcquốcgọilàbồithần.

4-TrungThốngchỉcó4năm(1260-1263).

5-TrầnTháiTôngchỉ làmvua từnămẤtDậu (1225)đếnnămMậuNgọ(1258),cộng33năm,ởđâychép18làsai.

6-"Thế"cólẽsainhầm,cácsửsáchvềViệtNamchéplà"Hoàng".

7-Theosửta,thìviệcnầykhôngcó.

8-CủngCựcnghĩa là triềucũngngôi.Hoàngcực, tứcqui thuậnHoàngđếnhàNguyên.

9-NiênhiệuChíNguyênkhôngcónămẤtSửu,cólẽlànămKỷSửu(1349)màchépsai,vìchữ"Ất"vàchữ"Kỷ"hơigiốngnhau.

HọcHiệuQuyểnĐệThậpTứ

HọcHiệu

Triệu-ĐàlàmvuaNam-Việt,mớilấythi,lễgiáo-hóanhân-dânmộtít.Cuốiđời Tây-Hán, Tích Quang cai-trị Giao-chỉ Nhâm-Diên cai trị Cửu-Chân,dựngnhàhọc-hiệu,dạydânnoitheonhânnghĩa.

Thời Hán, Đường, thường cống những người tiến-sĩ minh-kinh (nhữngngười học hành thông-thái) như bọn Lý-Cấm, Trương-Trọng, Khương-Công-Phụ, ...ĐếnđờiTống,An-nam lập thànhQuốc-Gia,họLýđặtphépkhoa-cử ba năm một kỳ thi, lấy trạng-nguyên, bảng-nhãn, Thái-hoa-lang,thành ra điển-lệ. Những người thi đậu được ban cấp áo mão, võng ngựavinh-qui.

Quan-Chế

Từ nhà Đinh trở về sau, mới chịu vương-tước của nhà Tống gia-phong.Nhưngở trongnước tựđặtdanh-hiệu, bắt chướcviệc cũ củaTriệu-Đà, tựphongtrongnướccóvương,hầu;đặtquancó"chánh",có"tiếp",cũnggiốngnhư"phẩm"và"tòng"vậy.VươngTự-vương

Vương

Tự-vương

Thượng-Hầu

Hầu

Tiếphầu(sautướcHầumộtbậc)

Nội-Minh-Tự(cácquanhầucậnthêmchữ"Nội"lêntrên)

Minh-tự

Tiếp-Minh-Tự

Nội-đại-liêu-ban

Đại-liêu-ban

Đại-liêu

Thân-vương-ban(danhtướccủathânthuộcvua)

Nội-ký-ban

Ký-ban

Nội-ChưVệ

Chư-Vệ

(trênđâyxenlẫncảvăncảvõ)

Văn:

Nội-viên-ngoại-lang

Viên-ngoại-lang

Võ:

Nội-lang-tướng

Lang-tướng

Văn:

Nội-lệnh-thư-gia

Lệnh-thư-gia

Võ:

Nội-thượng-ban

Thượng-ban

Võ:

Nội-thượng-chế

Thượng-chế

Võ:

Nội-Cung-phụng

Cung-phụng

Võ:

Nội-Thị-Cầm

Thị-Cầm

Văn:

Hiệu-thư-lang, quyền miễn cung-hậu thư-xá. (chữ "xá" có chỗ viết chữ"gia").

Võ:

Nội-trực-điện

Trực-điện

Văn:

Cung-hậuxá-nhân

Thư-Xá

Văn:

Xá-nhân

Sư-Ông

Võ:

Tá-chức

Tá-chức-quan

Văn:

Đô-tào

Binh-tào

T ể - t h ầ n t i ế m - h i ệ u

Thái-Sư

Thái-uý-bình-chương-sự

Thái-phó

Thái-bảo

Phụ-quốc

Thiếu-sư

Thiếu-bảo

Thiếu-phó

Tả,Hữu-bộc

Tham-tri-chính-sự

V õ - S o á i

Đô-Nguyên-Soái

Tiết-Độ-sứ

Đại-tướng-quân

Phó-nguyên-soái

Phó-Tiết-độ

Phó-tướng-quân

(Mấychứctrênnầy,chỉdùngngườitông-tộcnhàvua)

Nội-điện-tiền-chỉ-huy-sứ

Chiêu-thảo-sứ

Thiên-tướng

Tỳ-tướng

V ă n - C h ứ c

Ngự-sử-đài-quan

Hàn-lâm-viện-quan

Kiểm-pháp-quan

An-Vũ-Sứ

Thượng-Thư

Đông-Thượng-Các-Mônsứ

An-Vũ-phó-sứ

Tam-ty-việnquan-nhân:

(tứclànơixửkiệntụng)

1.Tuyên-thanh

2.Túc-hiến

3.Hình-chánh

An-Vũ-Tyquan-nhân.

C ậ n - T h ị - Q u a n

Nhập-nộiphán-thủ-hầu(quảnlãnhcácquanhầucận).

Thượng-phẩm-hầu.

Thượng-phẩmminh-tự.

Thượng-phẩmđại-liêu-quan-ban.

Thượng-phẩmphụng-ngự

Trung-phẩmphụng-ngự

Hạ-phẩmphụng-ngự

Thị-vệ-nhânhỏa-đầu

Thị-vệ-nhândũng-thủ

Thị-vệ-nhân

Phân-quyền-nhân

Thái-sưThái-uýnhađô-quan(tứclànhữngchứcphụ,lấycácviênMinh-tựsungvào).

Vương-hầu-gia-hành-khiển(quyết-vệ,nội-thị)

Vương-hầu-nha-quản-giáp(cũnggiốngchứchành-khiển,mộtvăn-chức,mộtvũ-chức,đềucóđặtquản-hầu).

P h ư ơ n g - T r ấ n

Thượng-lộtrại-chủ(lấycácquanhầuvàMinh-tựlàmchứcấy).

Phótrại-chủ(tụcgọilàHành-KhiểnhayThượng-thư,lấycácquanMinh-Tự,Đại-liêulàmchứcấy).

Tri-châu

Quan-sát

Sát-hải

Áp-ngục-quan

Trấn-Át

T h ể - t ậ p h ư ơ n g - ấ p q u a n

(quanlàng,đờiđờikếtập)

Quản-giáp(Cóthượng, trung,hạ,babậc, lấycácquanđại-liêu, lang-tướnglàmchứcấy).

Đại-Toát

Tiểu-Toát

Chủ-đô

P h á n - c u n g

(Học-quan,dùngcáchọc-sĩthihỏnglàm,đểdạyhọc-trò).

T ă n g - Q u a n

(Chứcsắcnhàchùa)

Quốc-sư

Tăng-thống

Tăng-lục

Tăng-chính

Đại-hiền-quan

Đ ạ o - Q u a n

(Chứcsắccácthầypháp)

Đạo-Lục

Uy-nghi

Đô-quan

Chương-phục

(áomãophẩmphục)

(phủ-phất,đại-phấn,hoa-trùng:nhữngthẻnhưcontrùngkếttrênmão.

Tổthọ:lụathắtlưng.

Thùybội:nhữngviênngọcđeolòngthòng.

Phương-tâm:tấmphụtâmvuôngdínhtrướcngựcáo.

Khúc-lĩnh:cổáotràng.

Miễn-lưu:dãituađínhởmão,đềuhơigiốngTrung-quốc).

Quốc-chủđộimãoBình-thiên,mãoQuyển-vânhaymãoPhù-dung,mặcáocổn-y,đeođai lưngKim-Long,cổáođính là trắnghaybông trắngkết lại,khănkếttuavàngvàngọcchâu,phủtấmvuông,tràngáocong,taycầmngọckhuê.Lúckhánhlễ,chịubềtôilạymừng.

Mãocủatướcvươngchiarababậc,tướchầuhaibậc,Minh-Tựmộtbậc,gọilàmãoCủng-thần,ởtrêncódínhconong,conbướmbằngvàng,lớnnhỏsưadày tùy theo cấp bậc. Thân-vươngmặc áo Tiêu kim-tử-phục (áo tía thêukim-tuyến), Hầu, Minh-tự mặc áo phượng-ngư-tú-phục (áo thêu chim-phượng,cá).Từđại-liêu-ban trở xuốngmặc áo cổn, độimãomiễn, đều cócấpbậc(vănbanthêmconcávàng).Viên-ngoại-lang,Lang-tướngđộimãomiểnKim-ngân-gián-đạo(vàngbạcxennhau).Lệnh-thư-xáđếnVăn-hiệu-thư-lang(thượng-chế,thị-cấm)đềuđộimãomiễnbằngbạc.Mãomiễnđạilễmới dùng đến, thường lễ chỉ đội khăn vàmặc áo tía, các chứcCung-hầu,Thư-Xá-Ôngđượcmặc.Đailưngbằngdatêhaybằngvàngtuỳtheophẩmtrật,hốtđềubằngngàvoi.Bọnchức-quan,tá-chứcđềuđộikhăn,mặcáotía,thắtđaixéo,khôngcầmhốt,chắptaylạyquốc-chủ.Bìnhthườngởnhàđộikhăntàu,thườngphụcchuộngmàutrắng,ngườitrongnướcaimặcđồtrắng,cholàtiếm-chế,duyphụ-nữthìkhôngcấmvềtrang-sức.Từvương,hầuđếnthứdânthườnghaymặcxiêmmàuhuyền,cổtròn,quầnbằnglụatrắng,thíchđigiàyda.Vương,hầulúcvàoyết-kiếnQuốc-chủ,khôngbịtkhăn,tỏýthânquý,thứdânthìkhôngđượcnhưvậy.Cácnội-quanhầucận,Thượng-phẩmđộimãodương-thường,đínhongbướmvànghoặc thưahoặcnhặt,mặcáophẩmphục,trung-phẩmthìáomão,sắc-chếhơigiảm.Hạ-phẩmthìđộimãodương-thường tía,mặc áo tía, thảy đều chắp tay lạy vua, không cầm hốt.Khăn đội thường của quan thượng-phẩm thường dùng nhungmàu tía xenmàubiếclàmsáutuakếtsaukhăn,đaithắtngang,đểtỏvẻquanquý.Trung-phẩmkếttuatía,hạ-phẩmtuađen,khảmquanhbằngngọc,vàngvàđồi-mồi,làmchoravẻlạvậy.

Hình-chính

Theophépkẻmưuphảnbịgiếtcảthân-tộc,kẻgiếtngườiphảithườngmạng.Bắtđượcgianphu,đượctựchuyêngiếtchết.Đờigầnđây,mớiralệnhcho

gian-phu được lấy 300 quan tiền chuộc tội chết. Dâm-phụ, xử trả về chongườichồnglàmtỳ-thiếpvàngườichồngđượcphépmuốncầmbánchoaitựý.Giếtkẻcóquantước,tùytheophẩmhàmcaothấp,thườngtiềnchuộctội,nhưngphảibịđánhđòn80 trượng, tộinặngđánh60 trượng.Giếtchếtđồnglệvớitộigiandâm.Lỵ-mạ(mắngruả),kẻcóquantước,tuỳviệckhinhtrọng,khiếnphạm-nhânđemtiềnvàtrầurượutạlỗi,sốtrượngbịđánhcũngnhưtộitrên.Haingườiđánhnhauđềucóthương-tích,thìkẻđánhtrướcbịtội. Kẻ ngụy-tạo những đồ phi-pháp bị thích tội danh lên mặt, đánh đòn(trượng) và đày đi xa.Cường đạo bị xử trảm.Thiết đạomới sơ phạm, bịđánh80trượng,thíchlênmặthaichữ"phạmđạo",đồlấytrộmmộtthườngrachín,nếukhôngthườngnổi,bắtvợconramàtrừ;phạmtội lầnthứhai,chặttaychân,lầnthứba,giếtchết.Kẻvucáotrởlạibịtội(nghĩalàbịtộimàmìnhđãvucáochongười).

Công-điềnphảihằngnămnạplúa.Dânhằngnămphảinạptiềnthân-dịchvàthánggiêng,thángbảyđimừngquan,mùanàotráiấy,cá,gạo,v.v...

Kẻnông,thương,khỏibịtrưngthâulươngthuế.-(đấthẹpngườiđông,đờitrướcđặtraphépnầyđểbớtgánhnặngchodân).

Quan lạinào liêmminh,có tàixửđoánviệc thưakiện,đềuđượcxétcôngthăngchức.

Đồđolường,cân,tráicânthảyđềugiốngTrung-quốc,chỉcóvàngbạc,sôđoạn, tơgai,vị thuốc,cácmónấyđều tự tínhmà thôi.Muabángiao-dịchdùngtiềnthờiĐường,Tống,70chữ(văn)làm1tiền,700chữlàmmộtquan.Thiếu nợ có thể bị giam cầm, trả hết vốn lãimới được thả ra. Cùng-dânkhôngthểtựnuôisống,cóthểtựcầmbánmìnhchongườikhác.

Binh-chế

Quân không có sổ bộ nhất định, chọn những dân tráng-kiện sung vào, 5ngườilàmmộtngũ,10ngũlàmmộtđô; lại lựahaingườilanh-lẹvàcótàicho coi việc giảng tập vũ-nghệ.Đòi nhập ngũ thì ra, lúc rảnh chovề làmruộng.

T h â n - q u â n

Thánh-dực-đô

Thần-dực-đô

Long-dực-đô

Hổ-dực-đô

Phụng-vệquan-chức-đô

(cóphậnsựđibắtvàghinhữngtội-phạm.Cácđôtrênnầyđềucótả-đô,hữu-đô)

D u - q u â n

Thiết-lâm-đô

Thiết-hạm-đô

Hùng-hổ-đô

Vũ-An-Đô

Gia-nhâncủacácVương-Hầu

Toàn-Hầu-đô

Dước-Đồng-đô

Sơn-liệu-đô(cònnữa,nhưngkhôngchép).

Sứ-thầncácTriều-đại

S ứ - t h ầ n đ ờ i T r i ệ u

ThờiCao-HậunhàHán,Nam-ViệtTriệu-ĐàkhiếnNội-sửPhan,Trung-uýCao,Ngự-sửBình,babọnngườidângthưtạtội,đềuchẳngtrởvề.Đàbèntiếmxưngđế-hiệu, rồi concháunoi theo.Khoảngniên-hiệuNguyên-Đỉnh(116-111 trước Công-Nguyên) (Hán Vũ-Đế), Nam-Việt nội-thuộc Trung-quốc,nhàHánđặtquanphủcai trị, trảimấytriềukhôngthayđổi.ĐếnđờiNgũ-Đại (907-959), biến loạn,Giao-ChỉĐinh-Bộ-Lĩnh bèn cứ quốc xưngvương.

S ứ - t h ầ n đ ờ i Đ i n h

ĐầuđờiTống,Đinh-Bộ-Lĩnhkhiếnsứtiếncống,Thái-Tổ(960-975),phongBộ-LĩnhlàmGiao-ChỉQuận-vương.Khoảngniên-hiệuKhai-Bửu(968-975),Đinh-Liễn kế tập ngôi cha, khiến Trịnh-Tú, Vương-Thiệu-Tộ, Giang-Cự-Hoàngtiếncốngvànglụa,tê-ngưuvoi.

S ứ - t h ầ n đ ờ i L ê

NhàTống,nămThái-Bình-Hưng-quốc thứ5 (980),Lê-HoàncướpngôihọĐinh,khiếnTriệu-Tử-Ái,Trương-Thiệu-Bằngcốngvật thổ-sản,Thái-TôngphongHoànlàmGiao-ChỉQuận-vương.

NhàTống,hiệuCảnh-Đứcnămđầu(1004),Lê-HoànkhiếnconlàLê-Minh-Đềvàocống.Thái-Tôngvờiđếntiện-điệnvũủithămhỏivàphongtướcchoMinh-Đế.Tháng3năm thứ3 (1006),Lê-Hoànmất, con làLong-Đỉnh lênlàm vua, khiến em là Lê-Minh-Vĩnh cùng Chưởng-thư-ký Hoàng-Thành-Nhãvàocống.Thiên-Tửvờivàođiện,vỗvề thămhỏi rất lâu,phong tướcvươngchoLong-ĐỉnhvàbanchotênChí-Trung,bọnMinh-Vĩnhcũngđượcphongchứctước.

S ứ - t h ầ n đ ờ i L ý

NhàTốngnămĐại-Trung-Tường-Phùthứ3(1010),Lý-Công-UẩnsoánngôihọLê,đượcNhân-TôngphonglàmGiao-Chỉquận-vương,Công-Uẩnkhiếnbồi-thầnLương-Nhiệm-Văn,Lê-Tái-Nghiêmtiếncống.Thiên-Tửbantước-mệnh cho bọn Nhiệm-Văn. Năm thứ 5 (1012), khiến Lý-Nhân-Mỹ, Đào-Khánh Văn, Đào-Thạc, Ngô-Hoài-Tự vào cống, sứ-thần đều được phongquan.NămThiên-Hythứ3(1019)Công-UẩnkhiếnemlàLý-Hạcvàocống.Năm đầuCàn-Hưng (1022) lại khiếnLý-Khoan-Thái,Nguyễn-Thủ-Cườngvào cống, mừng Nhơn-Tông lên ngôi. Năm Thiên-Thánh thứ hai (1024),Thiên-Tửxuốngchiếuhồiđáp,banchoCông-Uẩntiềnbạc,vật-dụngđểtỏýcưumếnngườixa.

S ứ - t h ầ n đ ờ i T r ầ n

Mùa Đông năm Đinh-Tỵ (1257), nhà Đại-Nguyên, Đại-Súy Ngột-Lương-Hộp-Thái đem binh tới An-nam, Trần-Thái-Vương khiến bồi-thần Viện-Học-Sĩ dâng biểu cống phương vật. Năm Tân-Dậu, Trung-Thống thứ 2(1261),Trần-Thái-Vương khiếnĐại-phuNguyễn-Thâm,Nguyễn-Diễn tiếncống.NămQuý-Hợi thứ 4 (1263), khiến điện-tiền Phạm-Cự-Địa và Trần-Kiều,tiếncốngvoi.Thiên-TửxuốngânchiếukhiếnAn-nambanămmộtlầntriềucống.

NămBính-DầnChí-Nguyênthứ3(1266),khiếnĐại-phuDương-An-DưỡngvàVõ-Hoàntiếncống.

NămMậu-Thìn, Chí-Nguyên (1268), khiến Đại-phu Phạm-Nhai và Châu-Lãmđicống.

NămCanh-Ngọ,Chí-Nguyên (1270),khiếnĐại-phuLê-ĐàvàĐinh-Củng-Viênđicống.

NămNhâm-ThânChí-Nguyên (1272), khiếnĐại-phuĐồng-Tử-Dã vàĐỗ-Mộcđicống.

NămTân-Vị,Chí-Nguyên(1271),khiếnĐại-phuPhùng-TrangvàNguyễn-Nguyênđicống.

NămẤt-HợiChí-Nguyên (1275)khiếnĐại-phuLê-Khắc-PhụcvàLê-Văn-Túy đi cống, gặp lúc đạibinh đánh nhàTống, năm sau (1276), bọnKhắc-PhụcmớiđitheođườngHồ,Quảngvềnước.

NămĐinh-SửuChí-Nguyên thứ14 (1277),Trần-Thái-Vươngmất, con lênngôi, khiếnĐại-phuChâu-Trọng-NgạnvàNgô-Đức-Thiệu tiến cống.NămsauThế-TổHoàng-ĐếkhiếnLễ-BộThượng-ThưSài-ThungquavờiThế-Tửvào chầu. Thế-Tử lấy cớ đương đau không đi, khiến đại-phu Trịnh-Đình-ToảnvàĐỗ-Quốc-Kếvàocống.Đình-Toảnbịcâu-lưuởKinh-sư.

Năm Canh-Thìn, Chí-Nguyên (1280), lại khiến Sài-Thượng-Thơ đưa Đỗ-Quốc-KếvềvàđưachỉdụThế-Tử.Thế-Tửsợ,khiếnTùng-thúc (chú thúcbá)Trần-Di-Áivàochầuthaymình,Lê-Trọng-Đàlàmphó.

NămNhâm-Ngọthứ19(1282),Thế-TửkhiếnĐại-phuLê-NổvàĐặng-Hữu-Điểmvàocống.

Năm Quí-Vỵ Chí-Nguyên (1283), khiến Đại-phu Nguyễn-Đạo-Học vàocống.

NămNhâm-NgọChí-Nguyên (1282), sai Hữu-Thừa Toa-Đô đánh Chiêm-

Thành.Mùađông nămGiáp-Thân (1284),Triều-đình khiến sứ dụThế-Tửmượnđường tiếnbinh, khiếngiúpquân, vận tống lương-thực.Thế-Tử sợ,khiếnĐại-phuTrần-Khiêm-PhủvàTrần-QuânđếnHành-sảnhChiêm-ThànhởKinh-Hồcầuxinhoãnbinh,khôngchấpthuận.LạikhiếnĐoàn-YếnvàLê-Quývàocống.Khiấyđại-binhđãlênđường,nêncâu-lưubọnĐoàn-YếnởlạiKinh-sư,Thế-TửlạikhiếnNguyễn-Văn-Hànxinđìnhviệcquânlại.Mùađông năm ấy, đại-binh củaTrấn-Nam-Vương đến biên-cảnh, bắtVăn-Hànlàmhướng-đạo,pháđượccửaảiNội-Bàng,Trấn-Nam-VươngmừngvàthaVăn-Hànchovềdụchúađầuhàngchosớm.Thế-Tửkhôngnghe,Văn-Hànbèndụtôn-tửVăn-Nghĩa-HầuTrần-Tú-Viênđemgia-quyếnquithuận.Nămsau, triều-đình cho Văn-Hàn làm Trung-thuận đại-phu Qui-hoá-giang-lộTuyên-Vũ-sứ(hưhàm).

ThánggiêngnămẤt-DậuhiệuChí-Nguyên(1285),quan-binhhạLa-Thành,Thế-TửkhiếnTônnhơnTrung-Hiếu-HầuTrần-ThangvàĐại-phuNguyễn-Nhuệlàmphó,đếnxinhoà.Sứ-thầnbịcâu-lưuởtrongquân.Tháng5,Trấn-Nam-Vương,vìnắnglụt,rútquân,đemNguyễn-Nhuệvềbắc.Nhuệtrốnnépdướicỏ,bịquânlínhbắtđượcđemchém.

NămBính-TuấtChí-Nguyên(1286),khiếnđại-phuNguyễn-Nghĩa-ToànvàNguyễn-Đức-Vinhtiếncống.Triều-đìnhvìcớThế-Tửkhôngvàochầu,lưuNghĩa-ToànlạiKinh-sư.

Năm Đinh-Hợi Chí-Nguyên (1287), khiến Đại-phu Nguyễn-Văn-Ngạn vàBạch-Xávàocống,gặplúctriều-đìnhlạicửbinhđiđánh,lưubọnVăn-Ngạnởlạivàinăm,sauthachovềnước.

Mùa xuân năm Mậu-Tý hiệu Chí-Nguyên (1288), Trấn-Nam-Vương rútquân về nước, Thế-Tử khiến cận-thị-quan Lý-Tu và Đoàn-Khả-Dung tiếncốngphương-vật,tạtội.

Năm Kỷ-Sửu Chí-Nguyên (1289), khiến Đại-phu Đàm-Chúng vào cống,

nămsauThế-Tửmất.

Năm Tân-Mão Chí-Nguyên (1291), Thế-Tử (Trần-Nhân-Tông) khiến Đại-phuNghiêm-Trọng-DuyvàTrần-Tử-Trườngvàocống.

Năm Nhâm-Thìn Chí-Nguyên (1292), Thế-Tử khiến Lệnh-Công Nguyễn-Đại-PhạpvàTrung-TánHà-Duy-Nghiêmvàocống.

NămQuý-TỵChí-Nguyên (1293), khiếnTể-tướngĐào-Tử-KỳvàĐại-phuLê-Văn-Táo tiến cống. Triều-đình vì cớ Thế-Tử bị triệu, không chịu vàochầu,nêngiữTử-KỳởlạiGiang-Lăng,lậpAn-namHànhsảnhđểđembinhquađánh.NămsauThành-TôngHoàng-đế lênngôi, tha tộiThế-Tửvà thảbọnTử-Kỳvềnước.

NămđầuNguyên-TrinhẤt-Vị(1295),khiếnĐại-phuNguyễn-Mạnh-HiềnvàTrần-Khắc-Dụngtiếncống.NămđầuĐại-Đức,Đinh-Dậu(1297),khiếnĐại-phuNguyễn-Văn-TịchvàPhạm-Cátvàocống.

NămĐại-ĐứcMậu-Tuất (1298), khiếnĐại-phuĐặng-Bất-VănvàVũ-Bất-Quỹvàocống.

NămCanh-TýĐại-Đức(1300),khiếnĐại-phuĐặng-Lâm(Đặng-Nhữ-Lâm)vàNguyễn-Tấttiếncống.

NămNhâm-DầnĐại-Đức (1302), khiến Tể-Tướng Lê-Khắc-Phục và Đại-PhuĐào-Vĩnhvàocống.

NămGiáp-ThìnĐại-Đức(1304),khiếnĐại-PhuNguyễn-Nhược-ChuyếtvàTô-Hânvàocống.

NămBính-NgọĐại-Đức(1306)khiếnĐại-phuPhí-Mộc-ĐạcvàLê-Nguyên-Tôngvàocống.

NămđầuChi-Đại,Mậu-Thân(1308),khiếnĐại-PhuNguyễn-Khắc-TuânvàPhạm-Kính-Tưđicống,mừngVũ-Tông lênngôi.SauđóThế-Tửmất,conlênngôi.

Năm Kỷ-Dậu, Chí-Đại (1309), Thế-Tử (Trần-Anh-Tông) khiến đại-phuĐồng-Ứng-ThiềuvàTạ-Đại-Huânvàocống.

NămTân-HợiChí-Đại (1311)khiếnĐại-PhuLê-Nhân-KiệtvàVõ-Tử-Banvàocống.

NămHoàng-Khánh thứ2 (1313),khiếnđại-phuNguyễn-Văn-DiệmvàLê-Thời-Mạovàocống,mừngNhân-TôngHoàng-đếlênngôi.

NămđầuDiên-HựuGiáp-Dần (1314),khiếnĐại-phuĐặng-Quốc-DụngvàNgô-Nguyên-Lãovàocống.

NămĐinh-TỵDiên-Hựu (1317), khiến Đại-phu Doản-Thế-Thôn và Đinh-Quanvàocống.

NămCanh-ThânDiên-Hựu(1320),Anh-Vươngmất,Thế-Tửkhiếnbồi-thầnĐặng-Cung-KiệmvàĐỗ-Sĩ-Tốnvàocống.

NămđầuChí-TrịTân-Dậu(1321),khiếnĐại-phuMạc-Tiết-PhuvàLại-Duy-Cựuvàocống.

Năm Ất-Dậu Thái-Định thứ 2 (1325), khiến Đại-phu Lê-Lão-Ngô vàNguyễn-Duy-Hànvàocống.

NămđầuThiên-Lịch,Mậu-Thìn (1328), khiếnđại-phuNguyễn-Xử-LạcvàĐàm-Ngô-Thiếuvàocống.

NămđầuChí-Thuận,Canh-Ngọ(1330),khiếnđại-phuĐoàn-Tử-LaivàLê-Khắc-Tốnvàocống.

Năm Nhâm-Thân Chí-Thuận (1332), khiến đại-phu Đặng-Thế-Diên tiếncống,mừngVăn-TôngHoàng-đếtứcvị.

NămGiáp-TuấtNguyên-Thống thứ2, (1324)Hoàng-Đếđổiniên-hiệu làmChí-Nguyênnămđầu,Thế-Tửkhiếnđại-phuĐồng-Hòa-KhanhvàNguyễn-Cố-Phuvàocống,mừngHoàng-thượngđươngkim(Thuận-đế)lênngôi.

Năm Đinh-Sửu Chí-Nguyên (1337), khiến đại-phu Phan-Công-Trực vàNguyễn-Tất-Chiếuvàocống.

NămKỷ-MãoChí-Nguyên(1339),khiếnđại-phuTrần-Quốc-Thiệtvàocống.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpTứChung

___________________________________________________

NhânVậtQuyểnĐệThậpNgũ

NhânVật

NhữngngườichịuquantướccủaTrung-Quốc

Lữ-Gia

NgườiViệt,làmtướngtriềuTriệu-Đà,phụ-chínhbađờivua.Giangườituổitác,contrailấycôngchúa,congáilấyhoàng-tử,anhemởtrongnướcrấtcóthếlực,đượclòngngườiViệttincậyhơncảnhàvua.LúcấyvuadângthưlênnhàHánxinnộithuộc,nganghàngvớichư-hầunội-địa,banămmộtlầntriều-cống,bãibỏcửaảiởbiêncảnh.Thiên-TửthuậnchovàbanchoLữ-Giaấnbạc,lạichoấnNội-sử,Trung-uý,Thái-phó,còncácchứckhácđềuđượctựđặtlấy.Bỏnhữnghìnhphạtthíchmặt,cắtmũi,dùngphápluậtnhàHán;cácsứ-giảnhàHánđềuđượcgiữlạiđểtrấnvũ.VuavàThái-hậumuốnvàochầu Thiên-Tử, Lữ-Gia can ngăn, vua không nghe, Gia bèn có lòng làmphản, thườngxưngđau,chẳngramắtvua.Sứ-giảnhàHánđềuchúýGia,nhưng thế chưa có thể giết trừ được. Thái-hậu cũng sợ Gia ra tay trước,muốnbàytiệcrượuđểcậyquyềnHán-SứmưugiếtGia,bènhộiyếntrongcung,giữatiệcrượu,Thái-HậubảoGiarằng:"Nam-Việtđượcnội-thuộc,ấylàlợichonướcta,vìcớgìtướngcôngnhưcóýcholàbấttiện?".TháiHậuhỏinhưthế,cóýkhíchgiậncácsứ-giả.Giahiểuý,lánhbỏđira,Thái-Hậugiận,muốnlấycâymâuđâmGia,vuangănThái-Hậulại.Giabènvề,chiabinhchoemcoi,nằmnhàxưngbệnh,âm-mưucùngcácđại-thầnnổi loạn.VuavốnkhôngmuốngiếtLữ-Gia,chonênmấythángchẳnghành-độnggì.MộtmìnhThái-HậumuốngiếtGia,nhưngkhôngđủsức.Thiên-TửngheLữ-

Gianghịchmệnhvua,cònThái-Hậuthếcôsứcyếu,khôngchếnỗi,sứ-giảthìnhútnhát,khôngquyếtđoán,nghĩrằngvuađãthầnphụcnhàHán,mộtmìnhGia làm loạn, chẳng cần cử binh, chỉ saiChung-Quân vàAn-Quốc-Thiếu-Quíđi sứquahiểudụýcủa triều-đình.Giabènphản,hạ lệnh rằng:"Vuacòntuổitrẻ,Thái-HậulàngườiTrung-Quốc,lạitưthôngvớiHán-sứ,chuyênmuốnnội thuộc,đemhếtbửu-vậtcủaTiên-vươngvàodângThiên-Tửđểduamịcầulợitrướcmắt,chẳngđoáiđếnxã-tắccơ-đồhọTriệu".Bèncùngemđemquânđánhgiếtvua,Thái-HậuvàHán-sứ, lậpconcủabàphingườiViệt làKiến-Đức lênnốingôi.LúcấybinhcủaHàn-Thiên-ThucòncáchPhiên-Ngung40dặm,bịGiachậnđánhtan.Giakhiếnngườilấyhòmphongcờtiếtcủasứ-giảnhàHánđemđểtrêncửaải(trênnúiĐại-Dũ),phátbinhphòngthủcácnơihiểmyếu.Thiên-Tửnghetin,khiếnPhục-Batướng-quânLộ-Bác-Đứcđemquântiếnthảo.Bác-ĐứcđánhbạiquânViệt,bọnGiatrốn ra biển. Khiến Hiệu-uý Tư-Mã Tô-Hoằng theo bắt được Kiến Đức,phongHoằnglàmHải-Thường-Hầu,Việt-Lang1Đô-Kế2 bắt đượcLữ-Gia,phongKêlàmLâm-Thái-Hầu.

Lý-Cầm

NgườiGiao-Châu,khoảngniên-hiệuSơ-Bình(190-193),HánHiến-Đế, túctrựcởđô-đài.Thời-ấyởđấtGiao-Châu, sốhiếu-liêmđượccử rất ít.NgàyNguyên-Đán,Cầmcùngngười làngbọnBốc-Longđếndướiđềnkêurằng:"ânhuệcủanhàvuakhôngđượcquânbình".Vuahỏivì cớgì?Tâu rằng:"mộtmìnhnướcNam-Việtkhôngđượctrờicheđấtchở".Vuabèncholấythêmmộtngườimậu-tài,bổlàmquanlệnhquậnLục-HợpởLô-Giang.CầmsaulàmđếnchứcTư-Lệ-Hiệu-uý.

Trương-Trọng

NgườiNhật-Nam,đượctiến-cửvàoLạc-Dương.Gặpngàyđại-hộiNguyên-

Đán,TấnMinh-Đế(323-325)hỏirằng:"NgườiNhật-Namthấymặttrờimọcởhướngbắchaysao?".Trọng tâu rằng: "Naycóquận têngọiVân-Trung,nhưng thật ra có phải quận ấy ở trongmây đâu, quận chúng tôi,mặt trờicũngmọchướngđông,chỉcókhí-hậuoi-bức,dân thườngsốngdướibóngmặttrờivậythôi".VuachoTrọnglàmThái-ThúquậnKim-Thành.

Đỗ-Hoằng-Văn

Con củaĐỗ-Tuệ-Độ.ThờiTống-Văn-Đế (424-453) làmTrấn-Viễn tướng-quân, Thứ-SửGiao-Châu, tính khoan hoà, được lòng dân, tập tước Long-Biên-Hầu.NămNguyên-Gia thứ tư (427), triều-đìnhchoĐình-UýVương-Vyquathaythế.Lúcấy,Hoằng-Vănđươngđau,cóchỉtriệuvề,Văntựđivõnglênđường,cóngườikhuyênnênchờhếtđausẽđi.Vănnóirằng:"Tabađờilàmphương-trấn,thườngaoướcđượcgieomìnhởsânnhàvua,huốngchinayđượcvờivề,lạikhôngđiư?".VănđiđếnQuảng-Châuthìmất.

Đỗ-Anh-Sách

Mộttayhào-hùngởKhê-Động, thờiĐường-Đức-Tông(780-804), làmAn-namphó-đô-hộ.

NhữngngườilàmquanởTrung-Quốc

Đỗ-Viện

TựlàĐạo-Ngôn,ngườiChu-Diên,(cóchỗnói:ViệngốcởKinh-triệu,ôngnộitênNguyênlàmThái-thúHợp-Phố,nhânởluônlạiGiao-Chỉ),cuốiđờiĐông-Tấn (317-419), làm Thái-Thú quận Nhật-Nam và quận Cửu-Chân.ViệnchémquanThái-ThútrướclàLý-Tốn,trongquậnđượcyên,vuaphongchứcLong-Nhươngtướng-quân,Thứ-SửGiao-Châu.KhiLư-Tuầnchiếmcứ

Quảng-Châu,khiếnsứđếnthônghảo,sứ-nhânbịViệnchém.

Đỗ-Tuệ-Độ

Conthứ5củaĐỗ-Viện.NămNghĩa-Hythứ7(411)đờiTấnAn-Đế,đượcbổlàm Thứ-SửGiao-Châu; chiếu-thư chưa đến,mùa xuân năm ấy, Lư-Tuấnđánh phá Hợp-phố, kéo quân thẳng tới Long-Biên, Tuệ-Độ cự Tuấn ởThạch-Kỳ,quânTuấnthuachạy.Thờiấy,bọnLý-Nhiếp,conLý-Tốn,chạytrốnởThạch-Kỳ,liênkếtcácMường,Mán.TuấnbiếtNhiếpcóhiềm-khíchvới họĐỗ, khiến sứ chiêu dụ, bọnNhiếp theo chịumệnh lệnh của Tuấn.Tháng6ngàyCanh-Tý,sángsớm,Tuấnđếnbếnphíanam,khiếnbaquâvàothành.Tuệ-Độđemhếtcủariêngcủadònghọ,thưởngchoquânsĩ,tựmìnhlênmộtchiếnthuyềncao,phóngđuốcđốtthuyềnđịch,xuabộbinhgiápbờbắnsang,quânđịchtanchạy,Lư-Tuấnnhảyxuốngnướcchết.Tuệ-ĐộchémchaLư-Tuấn làLư-HỗvàbangườiconcủaTuấn,dângđầuđemvềKiến-Nghiệp. An-Đế phong Tuệ-Độ tước Long-Biên-Hầu, tiến hiệu Phụ-Quốctướng-quân.ĐờiTốngVũĐế,nămVĩnh-Sơthứ2(421),thăngchứcGiao-ChâuThứ-Sử.Tuệ-Độáovảicơmrau,kiệmướcchấtphác,cấmđềnthờmaquỷ, lập trườnghọcdạydân, gặpnămđói, lấy lộc riêngcủamìnhđem rachẫncấp,làmviệcquantinh-tếnghiêmmật,lạidânkínhsợ,nhưngyêu-mến;chếtđượcphongtặngchứcTả-tướng-quân.

Đỗ-Tuệ-Hựu

EmcủaĐỗ-Tuệ-Độ,làmThái-ThúGiao-Châu.

Lê-Hồi

NgườiÁi-Châu,làmchứcLạc-Dương-uý.

Khương-Thần-Dực

NgườiÁi-Châu,làmThứ-SửThư-Châu.

Khương-Công-Phụ

Cháu nội của Khương-Thần-Dực, con của Khương-Đĩnh, đậu tiến-sĩ đờiĐườngĐức-Tông(780-804),bổlàmHiệu-Thư-Lang,nhờlàmchế-sáchhay,đượcthăngchứcHữu-Thập-Di,Hàn-LâmHọc-Sĩ.

Nhậm chứcmãn năm, đáng đổi đi nơi khác, nhưng vìmẹ già, cần phụngdưỡng,nênxinlưulàmHộ-TàoTham-quânởKinh-Triệu.Công-Phụcótàicao,mỗilầnthấyviệcgì, trầntấuminhbạch,rấtđượcvuaĐức-Tôngkínhtrọng.KhiChu-TývềKinh-Sư,Công-Phụcanrằng:"Bệ-HạkhôngnêntincậyngườiTý,chẳngbằnggiếtphắtđi,chớnuôicọprồiđểhạivềsau".Vuakhông nghe theo. Bỗng chốc Kinh-Sư có loạn, vua từ cửa vườn chạy ra,Công-Phụ gò ngựa lại can rằng: "Chu-Tý thường làm soái ở đất Kinh-Nguyên,rấtđượclòngtướng-sĩ,trướcđâyvìChu-Thaolàmphản,Týbịtướcbinh-quyền,ngàythườngphẩn-uất,naynênmautớibắtTýđemtheo,chớđểlọtvào tayquândữ".Vuahoảnghốtkhôngkịpnghe theo.Lúcđãđi, vuamuốnchạysangPhụng-Tường,nươngthếTrương-Dật.Công-Phụnóirằng:"Dậttuylàmộtngườitôiđángtincậy,nhưngchỉlàmộtvăn-lại,vảquâncủaôngấycaiquản,đều làđộingũcũcủaChu-Tývàkỵ-binhởNgư-Dương,nếuChu-Týđượclậplên,Kinh-Nguyênbiếnloạn,thìởlạiđấy,khôngphảikếvạntoàn".VuabènchạyquaPhụng-Thiên.CókẻnóiChu-Týlàmphản,xinlongừagiữ.Lư-Kỷnóirằng:"Chu-Týtrungthực,thànhthực,cớsaongờôngấylàmphản,mếchlòngkẻđại-thần,tôixintrămmiệngbảođảm".Vuabiếtbè tôikhuyênChu-Týđến rướcxa-giávề,bènxuốngchiếukhiếncácđạobinh,phảingừnglạicáchthànhmộtxá.Công-Phụnóirằng:"Vương-giảchẳngcóbinhtúc-vệnghiêmchỉnh,chẳnglấygìtôntrọngoai-linh,naycấm-

quânítỏi,màquânlínhđềuởngoài,thậtđángnguychoBệ-Hạ".Vuakhenphải,truyềnquânđềuvàođóngnội-thành.BinhChu-Týquảđến,đúngnhưlờiCông-Phụtiênđoán.VuabènthăngCông-PhụlênchứcGián-Nghịđại-phu, Đồng-Trung-Thư Môn-hạ Bình-Chương-sự. Khi chạy theo vua raLương-Châu,dọcđườngcongáilớncủavualàĐường-Ancôngchúachết,vua muốn dựng tháp làm lễ chôn cất cho trọng thể. Công-Phụ can rằng:"Sơn-Namkhôngphảichổởlâudàivàhiệnnaynêntiếtkiệnđểdùngvàoviệcquân".VuabảoLục-Chí rằng: "Công-Phụmuốnchỉvạchđều lầm lỗicủata,đểcầuđượctiếngtrungtrực".Lục-Chítâurằng:"Công-PhụlàmquanGián-Nghị,giữchứctể-tướng,phảilấyviệcdângđềuphải,bỏđềutráilàmgốc.ĐặtrachứcTể-Phụlàcốtđểhômsớmcanvuatừviệcnhỏnhen".Vuanói:"Khôngphải thế,chínhvìPhụ tựxét tàikhôngđủ làmTể-Tướng,xinthôi,tađãhứacho,naybiếtphảithôi,nêngiảlàmtrungtrựclấytiếng".BèndờiCông-PhụlàmThái-TửTả-Thứ-Tử.Phụvìcótangmẹ,giảichức.SaulạilàmHữu-Thứ-Tử, lâu năm không được dời đổi. Lúc Lục-Chí làm tướng,Công-Phụxinđổi.Lục-Chíthầmbảorằng:"Thừa-tướngĐậu-Thamthườngbảoônglàmquanhaybiếnđổi,Hoàng-thượngkhôngvuilòng".Công-Phụsợ,xinlàmđạo-sĩ.Vuahỏivìcớgì?PhụkhôngdámtiếtlậulờinóicủaLục-Chí, lấy lời nói củaĐậu-Tham thưa lại với vua.Vua giận, biếmPhụ làmBiệt-GiáTuyền-Châu và khiến sứ tráchTham.VuaThuận-Tông lên ngôi,choPhụlàmThứ-SửCát-Châu,nhưngchưanhậnchức,Phụđãmất.

Khương-Công-Phục

EmcủaCông-Phụ,làmđếnchứcTỷ-BộLang-Trung.

D a n h N h â n

Liêu-Hữu-Phương

NgườiGiao-Châu.BàitựacủaLiễu-Tử-Hậuđưathi-nhânLiêu-Hữu-Phươngnói rằng:"Giao-Châu có nhiều vàng ngọc, châu-báu, đồi-mồi, tê-ngưu vàvoi,sản-vậtđềukỳ-quái,cảđếncâycỏcũngkháclạ.TathườnglấylàmlạvìsaokhíchóisángcủaDương-Đức(Trời)chỉpháthiệnởhoacỏngọcngàmàthôi,ítthấychungđúcởngười.NayLiêu-Sinhcóđức-tínhcương-thiệptrọng-hậu,thảo-thuận,tinnhường,trongthìchấtmàngoàithìvăn,thi-văncóđiệuđại-nhã.Nhưthếthìsinhđãđượcchungđúcbởikhíthiêngư?Đờirấthiếmcóvậy.Thếthườngngườiđờinay,đốivớingọcsánghoathơm,aicũng biết quý, nhưng có ai quý sinh chăng?Nếu có, thì ta bảo người ấykhôngphảingườithường,đờicũngrấthiếmcóvậy".

An-Trung-Vương

TôngthấtnhàLý,hamhọc,khoannhân,ưahỏikẻsĩcódanhtiếng.Kẻdướikhôihàibông-lơn,đôikhixúcphạm,cũngchẳngchạnhlòng.An-Trungđichơithuyền,banđêmđậudướicầu,nghecóngườicarằng:

"Vũthêthênhiphonglãnhlãnh,

Ytrướcvôthườngdạcảnhcảnh.

Thờiquangtấntốclãothôinhân,

Báchsựvôthànhthùyphụctỉnh".

Nghĩalà:

"Mưaphơiphới,gióreolạnhlạnh,

Thiếuáochăn,cànhcạnhđêmthâu.

Thờiquangdụckháchbạcđầu,

Aiơi!trămviệc,việcnàonênchi?".

Bèngiácngộ,bỏnhàđitu,sauhọcđắcđạo.

Oai-Minh-Vương

Tông-tửnhàLý.TheoLý-Thánh-VươngđiđánhChiêm-Thành,khiquaquậnBố-Chánh,Oai-Minh lấymũi thuẩngiởnxúccátsỏi,bổngchốc thànhhònnúi,lạilấygươmchặtvònướcđứtởgiữa,mànướckhôngchảy,nhữngkẻđứngxemđềuthấtkinh,lấylàmlạ.Lúcbinhtrởvề,VươngmấtởquậnBố-Chánh.Ngườitarấtlấylàmthươngtiếc,lậpđềnthờ,mỗilầncầuđến,đềulinh-ứng;trongquậnkẻnàotrộmcắpthìlậptứcchết,dânởđóbảobịOai-Minh giết. Người trong quận tập tục chẳng dám gian-trá, đến nay, ngoàiđườngchẳnglượmcủarơi.

Lê-Hiểu(tứcLê-Phụng-Hiểu)

NgườilàngBăng-SơnchâuÁi,lúctuổitrẻ,rấthùngmạnh.Thờiấy,hailàngCổ-Bi,Đàm-Xá,giànhđịa-giới,đếndàntrậnđánhnhau.HiểubảongườiCổ-Birằng:"Tôimộtmìnhcóthểđánhtancảlàng".PhụLãonghenóikinhsợ,dọn cơm rượu thết đãi.Hiểu ănmột bữamấyđấugạo, uống rượu thì quáchừng.ĂnxongraghẹolàngĐàm-Xáđánh,Hiểutungmìnhnhổcâyđạithọquấtngang,đánhnhiềungườibị tổnthương.LàngĐàm-Xáthất-kinh,phảitrảruộngcholàngCổ-Bi.VuanhàLýnghetiếng,dùngHiểulàmtướng.Lúcấycótàulớnngoại-quốc,đếncửabiển,cóýtoanmuốnxâm-lăng.Hiểutâuvuaxin làmmột trămchiếc thuyềnchởcây lớnnhọnđầu.Quângiặc tiến,Hiểulaocâyđánhchìmthuyền,quângiặcđềubịchếtđắm.Vuakhenngợi

thưởngcông.Hiếunóikhôngmuốnquantước,xinchođứngtrênnúiBăng-Sơn, ném cây đại-đao tới đâu, thì xin cho đất đến đó để lập nghiệp.Vuabằng-lòng;Hiểulênđỉnhnúi,đứngnémđại-đaoxamấychụcdặmvàodaorơiđếnlàngĐa-my,vuabènbanchođấtấy.Hiểuchặthaicâyđãkhôhéo,trồngngượclênlàmgiới-hạn.Câynứtnhánhtrổthànhđại-thọ,cànhlásumsênhưcái tàn.Mùahènóngnực,hàng trămkháchbộ-hànhnghỉdướigốccây.Câytrổhoatrắng,nhưbôngvải,ngườilàngháilàmáolạnh.Hiểumất,tronglànglậpđềnthờ,cầuđếntứclinh-ứng.Lúcnàotrongnướcsắpcónạn,thìbanđênnghetrongđềncótiếngđộngcủagiáomácvàáogiáp,mỗilầnđềucóứng-nghiệmcả.

Trần-Lãm

Quancận-thịcủaLý-Thánh-Vương.VươnglàmnhàgácởgiữasôngđểngheThảo-ĐườngQuốcSưtruyềnpháp,Lãmnépmìnhdướibènghetrộm.Vuabiếtđược,muốn lấycây thươngđâmLãm.SưÔngngăn lại,nói rằng:"Nócũng có duyên, chớ giết nó". Bèn dạy thủy-pháp3 cho Lãm. Vua đi chơiđườngbiển, khiếnLãmcoi việcnấu ăn.Lãm lấybát đĩa liệng lênkhông-trung,đếnnơinàothuyềnđậu,bátđĩanổilênbênthuyền,bènlấydọnđồăn.Vualạibảosắmsửanhữngcâygỗlớn,Lãmmộthômđemđếnmộttrămcây,vuakhiếnthợđẽo,câyramáurồivàonướcđimất.

Trần-Toại

Cháu kêu Trần-Thái-Vương bằng cậu, phong tướcOai-Văn-Vương, thôngminhhamhọc,tựhiệuSầm-Lâu,có"văntập"truyềnđời.Thườnglàmthơcócâu:

"Cổlạihàvậtbấtthànhthổ,

Tửhậuduythikhảthắngkim".

Nghĩalà:

"Muônvậtrồirađềuhóađất,

Vầnthơđểlạiquýhơnvàng".

LạicólàmmộtcâuthơvãnngườicháulàVăn-Hiếu-Hầunhưsau:

"Sơnkhởinhẫnmaithành-khíngọc,

Nguyệtkhôngtựchiếuthiếu-niênhồn".

Nghĩalà:

"Hồntrẻ,thanôi!trăngluốngrọi,

Ngọclànhhánỡnúichônsâu".

Toạichếtnăm24tuổi,ngườitrongnướclấylàmthươngtiếc.

Trần-Tấn

Thái-Vươngdùnglàmtả-làng,thăngchứcHàn-trưởng,làmsáchViệt-Chí.

Lê-Tần4

NgườiÁi-châu,tínhhoàkính,họcrộng,Thái-VươngdùnglàmHàn-Trưởng.MùađôngnămĐinh-Tỵ(?)theoVươngchốngNgột-LươngHợp-Thai;binh

bại, cùng Vương giong ngựa chạy đến Phạm-Gia-Bảo, gặp có Phạm-Cụ-Chíchđembinhđếncứu,quan-binhgiếtCụ-Chích,Thái-VươngchạykhỏiđếnbếnLãnh-Mỹ,mớilênthuyền,kỵ-binhđuổitheokịp,nhắmThái-Vươngloạn xạ, Tần lấy ván thuyền che cho Vương chạy khỏi. Thái-Vương nhớcông,phongTầnlàmBảo-Văn-Hầu,Nhập-nộiPhán-thủ.

Lê-Hưu(tứcLê-Văn-Hưu)

Vừacótài,vừacóhạnh,làmthầyChiêu-Minh-Vương,đổilàmKiểm-Pháp-Quan,sửasáchViệt-Chí.

T i ế t P h ụ

Tiết-phụHọKim

Mẹ của tướng giặcAn-namĐào-Trai-Lượng, thường lấy điều trung nghĩadạycon,nhưngTrai-Lượngcứngcổkhôngnghe,bàbèncựtuyệt,tựcàymàăn,dệtmàmặc,làngxómtâuxintưởngthưởng.NhàĐường,đầuniên-hiệuĐại-Lịch (766-779),vuaxuốngchiếucấpchohai têndânhầu-hạvàkhiếnquanbổn-đạo,bốnmùathămhỏi.

Vạn-Xuân-Phi

Tênhọgìkhôngrõ,vìchamẹởlàngVạn-Xuân,nêngọitênnhưvậy.Lúctrẻ thanh nhã, hiền thúc, lớn lên hứa gả cho văn-sĩTiêu-Nhã, người đồnglàng.Quốc-Vươngnghenàngsắcđẹp,nạpvàocung,đượcyêu,phonglàmthứ-phi.Hơnmườinăm,Vạn-XuânvẫnnhớchàngTiêu, tuyđượcvuayêuquý,nhưnglòngchẳngthỏa,thườngthácbệnhxinrangoàichữathuốc.Vuabằng lòng cho trở về làng. Lúc ấyNhã đã ra làm quan, có thành-tích tốt,đượcthăngThanh-HoáPhủ-LộAn-Vũ-Sứ,kếthôiviệcvềnhà,vợchết,cùng

Vạn-Xuân-Phinốilạiduyênxưa.Đượcmườinăm,Nhãchết,đểquan-cửuởnhà,bóilựangàyan-tángchưabiếtngàynào.Phingàyđêmômquan-tàikêukhóc,banămhếthơirồichết,ngườitrongnước,aicũngthương.

P h ư ơ n g N g o ạ i

Mai-Viên-ChiếuThiền-Sư

ThườnglàmmộtbàiquyếtchoquanTham-TụngHiển,đại-lượcrằng:"Mộtngàynọđươngngồi trướcnhà,bỗngcónhà sưhỏi rằng: "PhậtvớiThánhnghĩalàthếnào?".Trảlời:"Cũngvínhư:

"Lyhạtrùng-dươngcúc,

Chiđầuthục-khíoanh"

Nghĩalà:

"Hoacúcdướigiậuthu,

Chimoanhtrêncànhxuân"5

Không-LộvàGiác-Hải

HainhàsưthườngvàoTrung-Quốc,xinđồngđểđúcchuông,lúcvềcóthần-nhân ủng-hộ, thuyền đi một buổi chiều về đến quê hương, đúc hai cáichuông,một cái lớn,một cái nhỏ, treoở chùa núiPhổ-Lại,mỗi lúc đánh,tiếngvọngrấtxa,tiếngđồnđếnTrung-Quốc.Chưađượcbaolâu,cáichuônglớnchạyvàokheBài-Nam,mưalớnnướcdânglêntrôiđimất.Nhàsưsợcáinhỏcũngđitheo,bènlấysắtđónglại,nayđươngcòn.(TụctruyềnKhông-

Lộcótàibaylênkhông-trung,Giác-Hảicótàilặnxuốngnước).

Thảo-Đường

Theo thầy sang ởChiêm-Thành. Lý-Thánh-Vương đánhChiêm-Thành bắtđược,cholàmđầy-tớSư-Lục.NgàynọSư-Lụcviếtvănsớđểtrênbàn,đirangoài,Thảo-Đườnglénsửachữa lại.Sư-Lục lấy làmlạ, tâuvuanghe,vuaphongThảo-ĐườnglàmQuốc-Sư.

Từ-Đạo-Hạnh

Nho-sinh,ưathổisáo,ngàycùngbạndu-ngoạnsơn-lâm,đêmđọcsáchsuốtsáng.MộthômvàonúiPhật-Tích,thấymộthònđácódấubànchânphải,ấnchânvàosothử,innhưhệt,vềnhàtừbiệtmẹ,vàonúicấtamtuhành.Lý-Vươngchưacóconnốidòng,khiếncác thầychùadanh tiếngcầuđảo.Cómộtôngsư,giàkhôngdựlễcầu,lạidùngpháptrấnyểm.Quốc-Vươngngheđược,bắt hạngục tất cả thầy chùa trongvùng.Nhờmộthoàng-tửhết sứccứusưĐạo-Hạnhrakhỏi.Hoàng-tửnóivớisưrằng:"tacũngkhôngcon,xinsưvì tamàcầuđảo".SưnóivớiHoàng-tửbảophu-nhânvào trongphòngtắm,sưđiquatrướccửa,phu-nhâncảmmàcóthai.Đếnngàyđẻ,hoàng-tửkhiếnvờisư,thìsưđãngồimàtịch-hóa.Phu-nhânsinhđượcmộttrai,mặtmũikhôi-ngô.Lý-VươnglậplàmThế-Tử.Xáccủasưnayvẫncòn.

Giới-Châu

Trìgiới tinhnghiêm,mỗi lầncầumưa liềnứng-nghiệm.Trần-Thái-Vươngthườngđặtmộtcáichumgiữasân;sưlàmmưađầychummàởngoàikhôngcómộtgiọt,vìthế,vươngcàngkínhlễ.

Hoàn-Nguyên

Nhanho,họcPhật, lạihoàntục, lấycôcủavualàbàThụy-Tư,Trần-Thái-VươngphonglàmLiệt-Hầu.NguyênthườngbắtbuộcThụy-Tưtheođúnglễchính,dođó,vợchồngbấthoà,rồiNguyênđilàmđạo-sĩ.Nguyênlàmthơhay,tínhưangaodurừngsuối,vuacholàmchứcĐạo-Lục,tụcgọilàĐạo-Lục-Hầu.

Nhữngkẻphảnnghịch

Trưng-Trắc

CongáicủaLạc-TướnghuyệnMy-Linh,quậnGiao-Chỉ.ChồnglàThi-Sách,con traicủaLạc-TướnghuyệnChu-Diên,bịThái-ThúđờiHậu-Hán làTô-Địnhdùngpháp-luậttrịtội.Trắcoán,cùngemgáilàTrưng-Nhịlàmphản,đánhchiếm65thành,tựlậplàmvua,kếbịMã-Việnchém.

Triệu-Ẩu

CongáiởhuyệnQuân-Ninh,quậnCửu-Chân, lúc trẻkhông lấychồng,vúdàibathước,vắtrasaulưng,thườngmặcáovàng,đidépngà,cỡiđầuvoiđánhgiặc.Ởtrongnúitụđảngđitrộmcướp,bịThứ-SửGiao-ChâulàLục-Duệ6giết.

Lý-Bí(hayLý-Bôn)

Thổ-hào ở Giao-Châu. Về đời nhà Lương, đầu niên hệu Đại-Đồng (535-545),Hầu-TưlàmThứ-Sử,trịdânnghiêm-khắc,thấthòa,Býlàmphản.TưchạyvềQuảng-Châu,Bítiếmhiệu,đặtquan,dựngđàiVạn-Xuânmàở.Vũ-ĐếkhiếnThứ-SửDương-PhiêuvàTư-MãTrần-Bá-Tiêndẹpyên.

Dương-Thanh

Người Giao-Châu, khoảng niên-hiệu Khai-Nguyên (713-741) đời Đường,làmThứ-sửHoan-Châu,đô-hộLý-Tượng-Cổcóýnghikỵ,vờivềcholàmnha-tướng, Thanh uất giận, chực nổi loạn. Gặp lúc Hoàng-Gia-Động làmphản,Tượng-CổgiaobinhchoThanhtrợchiến.ThanhcùngconlàChí-LiệtđembinhvềđánhúpTượng-Cổ,saubịQuế-Trọng-Vũbắtchém.

Nùng-Trí-Cao

NgườichâuQuảng-Nguyên,chalàToàn-PhúclàmTri-ChâuThảng-Du,chúlà Toàn-Lộc làm Tri-Châu Vạn-Nhai, đều phục tòng Giao-Chỉ. Ngày nọ,Toàn-PhúcgiếtToàn-Lộcvàchiếmluônchâu-trị.Lý-Thái-Vươnggiận,cửbinhbắtToàn-PhúcvàconlàTrí-Thôngđemvề.VợToàn-PhúclàẢ-NùnglấyngườiláibuônGiao-ChỉsinhTrí-Cao.Được12tuổi,Caogiếtchavànóirằng:"thiênhạhácóhaichaư?".NhânmạolấyhọNùng,lâusaulạicùngmẹrachiếmcứchâuThảng-Du,đặtquốc-hiệulàĐại-Lịch;kếbịGiao-Chỉđánhbại,nhưngđược tha tộivàkhiếncoichâuQuảng-Nguyên.Đượcbốnnăm, căm oán Giao-Chỉ, đánh úp chiếm cứ châu An-Đức. Về đời Tống-Nhơn-Tông, năm đầu niên-hiệu Hoàng-Hựu (1049), Trí-Cao tiếm xưngNam-Thiên-Vương,đặtniên-hiệulàCảnh-Thụy.Mùahạtháng5,nămthứ4(1052),đánhhãmlấychâuUng,Hoành,ngụyxưngquốc-hiệulàNam-Thiênquốc, tiếm hiệuNhân-Huệ hoàng-đế, đổi niên-hiệu là Khải-Lịch và ân-xátoàncõi.BèđảnglàHoàng-Sư-Mật,xưngquan-danhTrung-Quốc.TiếnbinhvâyQuảng-Châu, 50 ngày không hạ được, lại trở vềUng-Châu.Mùa thuthángchín,nhàTốngkhiếnĐịch-Thanhrađánh.MùaxuânthánggiêngnămHoàng-Hựuthứ5(1053),đại-quâncủaĐịch-ThanhđếnTân-Châu,mộtngàyđêmvượtquanúiCôn-Lôn,thừalúcgiặcbấtý,bàytrậnởQuy-Nhơn-Phố.Trí-Cao bày trận chống lại, bị Địch-Thanh đánh tan. Trí-Cao lại chạy vềUng-Châu,đêmấyđốtthành,chạyvềnướcĐại-Lý.Sángmai,Thanhđem

binhvàothành,chémbêuđầuSư-Mật,bắtmẹTrí-CaolàẢ-Nùng,emlàTrí-Tiên,conlàKế-Tông,Kế-Long,đóngcũigiảivềKinh-sư.SauTrí-Caochết,tấtcảđềubịgiết,bỏthâyngoàichợ.

(Trước đây có câu ca-dao: "Họ Nùng trong, họ Địch hái", nay quả ứng-nghiệm).

SảnVật

Điền-thổ

Nhâm-Diênnóirằng:"ruộnggiồnglúatrắng,tháng5cấy,tháng10gặt;lúađỏ, thángchạpcấy, tháng4gặt.Bởi thếngười ta thườngbảo rằng:"Nướcthâuthuếruộnghaimùa,làngcốngtơtằmtámlứa.(Quốcthuếlưỡngthụcchiđạo,hươngcốngbáttàmchity).Đấthẹpdânđông,cósảnxuấtlúc,mè,nhưngkhôngcólúamạch.

Tằm-tang(nuôitằmtrồngdâu).

Sách"Giao-Châuký"củaLưu-Hân-Kỳchép:"mộtnămtámlứatằm,tằmsảnxuất ở Nhật-Nam, dâu thì có lớn nhỏ hai giống, giống dâu nhỏ trồng vềthánggiêng,cànhlásuasê.Từthángbađếnthángtámđềunuôitằm,lấytơdệtlụa".

Muối

Nấunướcbiểnlấymuốitrắngnhưtuyết.Dânbiên-thùyquaphục-dịchởAn-nam,đềuvìnguồnlợimuốivàsắt.

Hoàng,bạch-kim(vàngvàbạc)

CácChâuPhú-Lương,Quảng-Nguyênsảnxuấtvàng,bạc,nhưngcácngườitìm vàng, tìm bạc thường không kiếm đủ số nạp cho quan, phảimua chỗkhácđểnạp.

Minh-châu

ContraisinhởĐông-Hải,Giám-Thể-Quanmỗilầncầuđảovớithần-linh,thìtìmđượcngọc-trailớn.Sách"Hải-Cổ"chéprằng:"nămnàotrung-thutrăngsáng, năm ấy có nhiều ngọc trai".Mạnh-Thường làm Thái-ThúHợp-Phố.CácquanThái-Thútrướctham-lam,bắtdânmòtìmhạttraibaonhiêucũngkhôngchán,vìthế,ngọctraidờiquaGiao-Chỉ.Mạnh-Thườngđến,thayđổitệtậptrước,hưnglợitrừhạichodân.Nhữngcontraingàytrướcbỏđinaytrởvề,dânxưngtụngThườnglàbậcthần-minh.Đào-BậtlàmbàithơHoàn-Châu-Đìnhrằng:

ChâuvềHợp-phốtiếngvangtruyền,

Thái-Thúthần-minhsángcổ-hiền

Trongbụngsòngaochâuchóisáng,

Dướichằmrồngcángũthườngyên.

Về đời nhàĐường, nămTrinh-Quán thứ 4 (630), huyện Lâm-ấp có ngọcchâu lớn, quanHữu-Tư trưng cầu,Lâm-ấp dâng biểu trả lời không thuận.Hữu-Tưxinđánh.VuaThái-Tôngnóirằng:"Ưachinhchiến,ắtvongquốc,gươngcủaDượng-Đế7vàHiệt-Lợi8,chúngtađềuthấy.Đánhhơnmộttiểu-quốc,chẳngoai-vũgì,huốngchichưachắchơn".

San-Hô

Cóđỏđenhaithứ,ởdướibiểnthìthẳngvàmềm,thấymặttrờithìcongvàcứng.ĐầuđờinhàHán,Triệu-Đàdângcâysan-hôđỏgọilàhỏa-thụ9.

Đơn-Sa

ĐờiTấn,Cát-Hồngmuốnluyện thuốc tiên,xinra làmquan lệnhtạihuyệnCâu-Lậu.ThơĐỗ-Phủcócâu:

Giao-Chỉđơn-sanặngtrĩu.

Thiều-châubạch-cátnhẹbong10.

Đại-Mạo(đồi-mồi)

Hìnhgiốngrùa,nhưngvỏhơidài,có6chân,haichânsaukhôngcómóng.

Hương

Sáchxưachép:"Nhật-Namcónghìnmẩurừngsinhgỗthơmrấtquý".SáchNam-Việt-Chí chép: "Giao-Châu có cây hương-mộc, muốn lấy thì đốnxuống,chờlâunămchovỏmụcrồilấyruộtvàmắtcây,thứnàocứng,đen,bỏxuốngnướcchìm,gọi"trầmhương",nổi,gọi"kê-cốthaybán-thủy",thứthôgọi"sạn-hương".

Kim-Nhan

Cóchỗgọicâycam-ma,thườngtụcđốtcâyấyđểtrừtà-khí.

Bài-Hương

Câynàocómộtrễthìtốt.

Hương-Phụ-Tử

MộttênkhácgọilàKê-dầu,thứnàomọcgầnbờbểlàtốt.

Giáng-Chân-Hương

Thứlâunămdùngtốt.

An-Tức

Mật

Sápong

Chì

Sắt

Thiếc

Quế

Thứvỏmỏngthịtdàytốt.

Tử-Thảo

SáchTrung-Châuchép:"Kỳ-lântử-thảodokiếntạora,cũngnhưonglàmramật vậy. Tử-Thảo sắc đỏmà vàng, giống tùng-chi". Giao-Châu-Chí chéprằng:"Tử-Thảovàhuyết-kiệtđềusảnxuấtởGiao-Châu,rõràngkhôngphảicùngmộtthứ".Bản-thảocương-mụcnóirằng:"haivậtấychủ-trịtà-khítrongngũ-tạng,chỉ-thống,pháhuyết-tích,trịghẻmụt".

Kha-Lê-Lặc

Sách Trung-Châu chép: Kha-Lê-Lặc sản-xuất ở Giao-Châu, Ái-Châu, hoatrắng,hộtnhưhộtquảchi11,vỏvàcơmdínhsátnhau,vịkhôngđộc,chủtrịkhílạnh,bụngtrướngđầy.

Thường-Sơn

Cóhaithứ,tụcgọihoàng-đaovàbạch-đao.

Bồ-Hoàng

Bịdaomácthànhthương,dùngBồ-Hoàngghiềnnhỏ,rắcvàothìlành.

A-Ngùy

RauĐồ

Rau đắng, sách xưa chép: sản-xuất ở huyệnCổ-Đô thuộcLượng-Châu, vịđắngkhóuống.

Ý-Dĩ(Hạtbo-bo)

KhiMã-ViệnsangđánhGiao-Chỉ,cóchởý-dĩvề,điquaNgũ-Khê,hạtrơi

xuốngrồimọclên.TôĐông-Phacóbàithơ:

Phục-Badùngý-dĩ,

Trịngượcthuốcnhưthần.

ĐộcNgũ-Khêtrừđược,

Khôntrừnộcsàm-nhân12.

Phong-Cương(Gừng)

Xắtlátdánhaibênmàngtang,hếtđauđầu.

Hỏa-Cương(Riềng)

Sắchơitía,thườngdùnglàmmenrượu,rấttốt.

Cao-Lương-Cương

GốcởChâuCao-Lương,ởGiao-Châucũngcó,giốngsinhởLôi-Châu tốthơn.ỞGiang-TảgọilàcũĐỗ-Nhược.Vịrấtôn,chủtrịtích,lạnh,đaubụng,giãnhỏ,saosơ,hòavơớinướcgạomàuống.Trịthổ-tảhoắcloạn:dùngCao-Lương-Cươngnămlượng,nướngchín,đậpdập,rửasạch,đổvàomộtthăngrượu,đunsôinămba lần,uốngvàokiếnhiệu tứckhắc.UốngCao-Lương-Cương thì thanh-khí tăng thêm,nhan-sắc tươi tốt, nhữngnhàphú-hàohaysắcđểuống.

Hoàng-Cương

Bản-thảochép:"giốngsinhởHải-Nam,gọi làbồng-truật.Vịcayđắng, rấthàn,khôngđộc,chủtrịtâmphúckiếttích,trừphongnhiệt,tiêuungthũng,nhaisống, trịkhí.Thiên-Kim-Phương:trịghẻlácmớisinh,ngứalâungày,lấymộtlượnghoàng-cươnghiệpvàobalượngquế-hương,tánbột,hoàgiấmuống.

Uất-Kim(củnghệ)

Vị cay đắng, tính hàn, chủ trị tích huyết, lạnh, hạ khí, sinh da non, cầmhuyết.Lưu-Vũ-Tíchnóirằng:"dùngUất-Kimđộcvị,trịbệnhcongáichậmthấy tháng, tâmkhíkiết tụ,màivớigiấmnóngmàuống;đaudậy, tánbộttrộnvàocháomàăn".

Thông-Thiên-Tề

Sách: "Giao-Châu-Ký" của Lưu-Hân-Kỳ chép: "lông tê-ngưu giống lôngheo, đầu cóba sừng, sừng trênmũi ngắn, hai sừng trên trán,một dàimộtngắn.Di-Vật-Chínóirằng:"trongsừngthườngcóvântrắngnhưsợitơ,sángngời,suốttừngọnđếngốc",gọilàthông-thiên-tê.

Tịch-Thủy-Tê

TụctruyềnAn-Dương-Vươngcósừngvăn-têdài7tấc,khiđánhtrậnthua,némsừngtêxuốngbiển,nướcrẽra,Vươngchạyvàonước,thoátnạn.

Tịch-Hàn-Tê

NămKhai-Nguyên thứhai (714),đờiĐường, tiếtđông-chí,Giao-Chỉdângmộtsừngtê,sắcnhưvàng,sứ-giảxinmộtcáimâmbằngvàng,đặtsừngvào,để trongđền,khíấmxông lênngười.Vuahỏivìcớgì?Sứ-giả tâu:"ấy là

Tịch-Hàn-Tê.ThờiVăn-ĐếnhàTùy(589-604),cótiếnmộtcái,đếnnaymớitiếnlại".Vuavuilòngtặngthưởngrấthậu.ThơĐỗ-Phủcócâu:"Kimbàntêduythận",nghĩalà:"Sừngtêđểtrongmâmvàngrấtcẩn-thận".

Voi

XứLâm-ấpsản-xuấtvoi,lúcđầutạinướcChiêm-Thành,tụchaydùngvoiđểcỡi và chở.QuậnBố-chánh ngày nay, tức huyện Tượng-Lâm thuộcQuậnNhật-Namngàyxưavậy.Thổ-hàogiếthuyệnlệnh,lậpnướcgọilàLâm-ấy.ThờiTống-Lý-Tông (1225-1264),An-namcốngvoi, công-khanhđềudângbiểumừng.Cómộtthái-học-sinhdângbàithơrằng:

Bavoiđềutámthướccao,

Giang-hồmuôndặmbiếtbaonhọcnhằn.

Công-Khanhcangợithăng-bình,

Lữ-Ngao13chỉcótrâu-sinh14tâubày.

NămBính-Tý(1276)hiệuChí-Nguyên,triều-đìnhdẹpyênnhàTống,thẳngruỗiđếnQuế-ChâugầnAn-nam,nướcấythườngđemvoicống.Voiđựccóhaingà,voicáikhôngcó.Sứcmạnhcủavoiởnơivòi.Nhàvuathườngmởcuộcđấuvoiđểxemhơnthua.Muốnsănvoi,ngườitalùavoicáivàorừng,kếlấymíadụvoiđựcđến,đàohầmđểsậpbắt.Lúcmớisahầm,voirốnghétomsòm,ngườitabắtvềtập,dầndầnnóhiểuýngười.Gặplễtiết,ngườinàilấygấmphủlênlưngvoi,khiếnquỳlạyquốcchúa.

Lúcđámtang, thắngyênvàng(?),voichảynướcmắt thànhkhối.Tínhrấtkhôn,ởrừngnúi,mộtconvoiđựccặpbốn,nămchụcvoicái;ưauốngrượu

(?), thường lấy vòi xoi phên nhà của dân ở núi để uống, uống hết vòmàkhông say.Nếuhai con đi chung, đượcmột vật gì, cũng chia đôi.Nhữngđêmtrăng,ưarasôngtắmlội.Lúctrởvềrừng,dânđuổitheosauđánhtrống,thanh-lainhỏi,làmchovoikinhsợchạybậyvàolốihẹp,salầy,khôngdậyđược,bịdânđâmgiếtchết.Ngàvoicóvân,sắctươisáng,nhữngngàchết,ngà rụng, không tốt. Người Lâm-Ấp hay giết voi, voi oán, dàn trận vâyngười,người sợ trèo lêncây, cởi áo treoởcành, rồi chuyềnquacâykhácchạytrốn,voithấyáotreo,tưởngngười,lấyvòihútnướcxốivàocâyvàlaychocâyđổ,không thấyngười,giậnchànátáo rồibỏđi.Voibệnh thìdayđầuvềhướngnammàchết.Thịtvoithô,đểcảdanấumauchín,thịtgầnnơingàvàbànchânkhángon.

Bòtót

Giao-Châu-Kýchéprằng:"Bò tótsảnxuấtởquậnCửu-Đức,cómộtsừng,dàihai thước.ThờiHánLinh-Đế(168-188),Cửu-Chândângbòtót,cholàconthúlạ.KhoảngniênhiệuChí-Nguyên(1264-1294),An-namthườngđemcống.

Bạch-Lộc

ĐờiTấn,đầuniên-hiệuNguyên-Khương(291-199),cóconhươutrắngxuấthiệnởhuyệnVũ-Ninh,quậnGiao-Chỉ.ĐờiTốngVăn-Đế,cuốiniên-hiệuNguyên-Gia(453),Giao-Chỉđemdânghươutrắng.

Tiềm-Thủy-Ngưu(trâulặndướinước)

Giao-Châu-Ký chép răằng: "tại huyện Câu-Lậu có giống trâu lặn ở dướinước,lênbộthìsừngmềm,vàonướcsừnglạirắn".

Tinh-tinh

Nam-Trung-Chíchéprằng:"hìnhchó,mặtngười,ởtronghangnúi,đikhôngdomột lối quen nào, hằngbầy cả trăm con.Người ta thường lấy rượuvàmấy chục đôi giép cỏ kết lại với nhau, bày ra giữa đường, Tinh-tinh gặpthấy,tứcthìkêutênhọôngchacủangườimàchửi,vànóirằng:"Tụibâycốbẩyta,maubỏđichorồi".Nhưngsaulạikêunhauuốngnếmrượu,xỏgiépđichơi,uốngmộtvàichungđãsay,giépbịgiâychằng,téngữa,thếlàbịbắt.NgườixưahỏiquanlệnhPhong-Khê:"Phong-Khêcóvậtgì?".Đáp:"Chỉcótinh-tinh,rượuvàtớ".

Phất-phất(đườiươi,mộtloạikhỉ)

Quách-Phácnói rằng: "Đười-ươi sản-xuất trongmiềnnúiGiao-Châu, hìnhdánggiốngngười, lưngdài,mìnhđen,cólôngđếngótchân,xỏatóc,chạymau,ănthịtngười,thấyngườithìcười".Tả-Tưnóirằng:"Đười-ươicườibịđấm".

Nghị-Tử-Diêm-Ải(trứngkiếnmuốichua)

Sách xưa chép: "Tù-trưởng các khê độngởGiao-Châu hay lấy trứng kiếnmuốichua,khôngphảicácquanvàthân-tộc,khôngđượcdùngmónănnầytiếpđãi(?).ThiênGiao-Đặc-Sinhcónói:"dùngtươngtrứngkiến".SáchTế-Thống bảo rằng: "muối sản-xuất ở lục-địa, tứcmàmuối dùng làm tươngtrứngkiến".SáchChâu-Lễ:"ngườiđầubếpdọntươngcómóntươngtrứngkiến".Phạm-Uý-Tôngnóirằng:"MóntrứngkiếnởTrung-Quốcthấttruyền,nênmớitìmởnơingườiMán,chứkhôngphảingườiMánbiếtlàmratrước".

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpNgũChung

___________________________________________________

ChúThích:

ViệtLangtứclàquanlangNamViệt.

ĐôKếcũnggọilàHệLang.

Theo "TừHải" thì là "PhápThủy", danh từ nhà Phật, nghĩa là Phậtphápcóthểgiảitrừphiềnnão,bụibặmcũngnhưnướccóthểrửasạchôuế.

ViệtSử:Thái-TôngchoTấntênlàPhụTrần.

Ýnóihaithứđềuđẹpcả.

NamsửchéplàLụcDẫn

VuanhàTùy.

VuanướcĐột-Quyết.

Câylửa.

Giâysắntrắngđểdệtlàmáomỏng.

Chilàtêncây,quảnódùngđểnhuộmmàuvàng.

MãViệnđánhGiao-Chỉ, lúc trởvề,chởvềmấyxehạtbobo,cókẻgièm với vuaQuangVõ, nóiMãViện chở ngọcMinh Châu về rấtnhiều.

Lữ-NgaolàmộtthiêntrongKinhThơ.ThờivuaVõVươngnhàChâu,nướcTâyLữdângconchóngao,ÔngThiệuCônglàmthiênLữNgao

đểkhuyênrănvuakhôngnênquíchuộngvậtlạ.

Trâulàloạicánhỏ."Trâusinh"nghĩanhư"Tiểusinh",nghĩalàngườihọctròhènmọn,lờitựxưngkhiêmtốn.

TạpKýQuyểnĐệThậpLục

TạpKý

ĐờiĐường, nămHội-Xương thứ 5 (845), tiếtmục nói về cách tuyển-cử:"An-namđưavào thi tiến-sĩkhôngđượcquá támngười,minh-kinhkhôngđượcquámườingười".

XéttheophépđờinhàĐường,chức-vụcủacácquanphiên-trấn:đô-hộAn-namvàPhong-Châucónhiệm-vụđề-phòngđườngbộ,đừngchongườinướcChân-LạpvàoLĩnh-Nammuakhí-giớivàngựa.Cáckhê,độngởphiên-tấn,nơinàoương-ngạnh,cầnphảitrấnáp,thìcácvịđô-đốcởnămchâu:Giao,Quảng,Ung,QuếvàDung,banămmột lần,phảiđemquânđi tuầnáp,điđếnđâulàmtrạngtâuvềvuanghe.Cácbiênquậnloviệcđóntiếpvàhướngdẫn, các thủ-lĩnhởcácphiên-trấn lochỉnhbịnghi-thức.Thục-quân,Nam-Hải,An-namđềuchosử-dụngtừ300quânkỵgiởxuống.Dướiquyềnquản-trị của cácđô-đốc-phủcácquậnQuế,Quảng,Ung,Dung,An-nam,Kiếm-Nam,cónhữngbộ-lạc lớn,cầnphải travấnnhân-sốgiápbinh,phụ-huynhcácbộ-lạcấy,nếucóngười tínhnết tốt, làmviệcgiỏi,cóvănvũ tài lược,mỗinămbiêntêntâuvềvuangheđểtùytàisửdụng.

Cácquanvàgia-quyếncácquậnAn-nam,Quế-ChâuvàQuảng-Châu,mỗilúcphónhiệm,đượccấpphátngựatrạmnhưsau:

Nhấtphẩm:ngựa10con,lừa10con.

Nhìphẩm:ngựa9con,lừa9con.

Tamphẩm:ngựa8con,lừa8con.

Tứphẩm,ngũphẩm:ngựa4con,lừa4con.

Lụcphẩm,thấtphẩm:ngựa2con,lừa2con.

Bátphẩm,cửuphẩm:ngựa1con,lừa1con.

Ngườiít,tùysốngườimàcungcấp.

SáchDịch-ViênTùng-Chí1, nói rằng: "mỗi lúcphongvươnghayban tiếtviệtchocácquận-trưởngcácnướcMán,nộithuộcTrung-Quốc,chỉcóAn-namvàHạ-Châuthìquanhọc-sĩthảotờchế-sắc,còncácxứkhácthìkhôngcần.

Sử-Thông2 chép rằng: "Xómở 10 nhà, tất có người trung tín;muốn lưutruyền bất hủ, công truyền bá nhờ ở nơi người. Vì sao Giao-Châu xa ởphươngnam,dònggiốngcủaViệt-Thường,Đôn-HoàngởtậnTây-Vực,quêhương củaCôn-Nhung, nhơn-vật củahai xứ ấy, từ xưakhông thấy truyềnchép?Bởivìởtậnnướcngoài,đườngxakẻchợ,chonênsử-quankhôngghichép đến vậy.May nhờ cóSĩ-Nhiếp chép truyện,Lưu-Bính viết sách,màanh-tàilỗilạchaixứấymớiđượclưudanh.Nếuhainhàhiền-giảkhôngrađời,việchaiquậnấykhôngcósáchchép,thìcácbậcquân-tửởbiênquận,làmsaotruyềntiếngđếnđờisau.Dođó,biếtcôngviệctrướcthuậtcóhiệu-lựcrấtlớn,chẳngphảicùngnghềmọnthơphú,sosánhhơnthuavậy".

LờitâucủaLục-Tuyên-CôngbànvềviệcKinh-Lược-SứLĩnh-Namxinđặtsở thị-bạc(cũngnhưsởđại-lýmuahàng)ởAn-namvàpháiTrung-sứquagiám-thị: Lĩnh-Nam Tiết-Độ Kinh-Lược-Sứ tâu rằng: "Gần đây có nhiều

thuyềnquaAn-nammuavật-dụngđểdânglênvua,côngviệclớnlao,sợđồcungcấpkhôngđủ.Naytôimuốnsaiphán-quanquaAn-namthumãivật-hạng,xin triều-đìnhpháimộtvịTrung-sứcùngvớiSứ-ty của tôi, đồngđicông-tác,ngõhầutránhviệcgiandối.MongxinThánh-chỉchuẩn-y".Thiếtnghĩ:"Nhữngkẻbuônbánnướcngoàichỉcầumốilợi,đượcyênvỗthìđến,bịquấynhiễuthìđi.Quảng-Châulànơiđô-hộitrọng-yếu,cótiếngdânđông,củanhiều.Chỉvìbọngiaodịchxâmkhắcquáchừng,mấtcảý-nghĩalàmchongườixacảmmến.Đãkhôngbiết tự-trách,cònvượt rangoàichức-vịcủamình.Ngọcnáttronghòm,vìainênnỗi,châuđờingoàicõi,baothuởtrởvề.Kinh-thơnóirằng:"Khôngquívậtởphươngxa,thìngườixađến".Nayđãhammuốnnhưthế,chonênphươngxakhôngquiphụclàphải.Huốngnaymuốnlàmdaođộnglòngvua,xinsaiTrung-sứ,tỏlòngthamchothiên-hạ,thông hối-lộ với triều-đình, quấy nhơ thời buổi thanh bình, thương-tổnThánh-triềuphong-hóa,phépnêntráchphạt,việckhóytheo.Vãlại,Lĩnh-Nam,Annam,đâuchẳnglàđấtnướccủavua,Trung-sứ,Ngoại-sứ,aicũnglàtôivua.Nếucầnviệcnước,việcquân,đãcóphép thường lệcũ.Người lotròn chức, nước tự thừa dùng.Hà tất tin Lĩnh-Nammà cự tuyệtAn-nam,trọngTrung-sứmàxemkhinhNgoại-sứ,đãtráihẳntấmlòngthànhthực,lạitổnthươngphonghóakhinhtài.

Lờitấu-nghịcủaTuyên-Côngđềubịim,khôngđưarabànluận.

BàivăncủaLiễu-Tử-HậulàmchoquanThị-ngựAn-NamhọDươngtếquanĐô-HộhọTrương

Duy:Ngày... tháng...năm...cố-lạimổ,quan-chứcmổ,kínhtế trướclinh-vịCốĐô-HộNgự-SửTrung-ThừaTrương-Côngmàthanrằng:

"Giao-Châurộnglớn,xatítchântrờiphươngnam,công-đứccủavuaHạ-Vũkhôngthi-thốđếnnơivàcường-quyềncủanhàBạo-Tầnkhôngchế-ngựnổi.

Khilàmphản,lúcxưngthần,từđờiHántrởlạiđây,luônluônnhưthế.

Thánh-thiên-tửnhàĐường ta tuyêndươngphong-hóa,banđầuchẳngmấylúcđượcyên.Dầndầnphong-tục thayđổi,dân-tộc"tóccàiáocỏ",hướnghóaxưng thần, cuối cùng trởnênnhưngườiTrung-Hoa, thấmnhuầnhòa-thuận.TrịcôngcủaSĩ-Nhiếp,chỉcóôngnốiđược,lúcnàoôngcũngsiêngnăng,biếtloxa,rộngthiânhuệ,bồiđắpcông-nghiệpcủatiên-nhânđãlậptrụđồnglàmtiêubiểuởphươngnam.Đitừphươngbắcquatrấnngựman-khu;liềnliềnxengựa,phớiphớisinhkỳ,làmchoGiao-Châutrởnênmộtxứphồn-hoađô-hội,thấmnhuầnoaiđứccủanhàvua.Ôngđươngđượcnhàvuatin yêu, đáng lẽ được phong tước công-hầu, nhưng tiếng ông vừa đồn vềKinh-Sưvangdậy,thìhồnôngđãsớmlìacõithếởđấtViêm-Châu.Than-ôi!Thươngthay!Nhớlạingàyxưa,lúcôngmớibướcchânvàođườngquan-lại,đãnổitiếngtàicánthanhliêm,đếnlúcqualàmkinh-lượcphán-quanởAn-nam,giữđúngmựcthước,nhữngkẻcôquảđượcyên,thuếkhoáđầyđủ.DờiqualàmchứcTrụ-sử,kếthăngchứcTào-Lang,ởđâucũngcóchính-tíchtốt,dân duyên-hải được hưởng sự an-ninh. Nay triều-đình chuyên nhiệm ôngqualàmđô-hộởphươngnam,lễbanrấthậu,ântứrấtnhiều.Ôngmởphủ-đườngtuyểndụngnhân-tài,baonhiêukẻlương-năngđềuvềlàmthuộclại.Tựxétkẻhènmọnnầy,đâudámmongđượcchọnlựa.Mayđâuơntrênsaikhiến,đượctuyểnbổlàmchứcAn-namThị-Ngự.

Tôivừatoanchờngàyđăngtrìnhphónhậm,quảnbaođườngsáxaxuôi.Điđượcnửađường,gặpngườianhbịtríchralàmquanngoại-quận,cùngnhaulưuluyếnkhóclóc,thànhratrễnãi.Vảthê-tửkhôngcó,chiếcbóngbơ-vơ,thânlưuởgiangbiên,mộngrangoàithiên-tế.Chậmbềphục-dịch,trằn-trọclo âu, thành thử sinh ra thương cảm. Chỉ chờ hết bề lo lắng, kíp kíp lênđường,ngờđâu trời chẳngchìungười,hạn taikhông tránhkhỏi,vừa toanthượnglộ,thìhungtínđãđưađếnnơi.Vậtmìnhtứctối,sữngsốtbiai,đãkhôngkịpthấydung-nhan,khốnnỗibáođềnân-đức.Naykínhdânglễbạc,

vọngbáitrướcxetang,Nam-Câumộtchénrượusuông,tảtìnhu-uất.

Đời Đường, Trịnh-Điền, tên chữ Thai-Văn, làm tướng triều Hy-Tông.NguyêntrướcđộiNam-binhởbachâuGiao,QuảngvàUng,vậnlươngdonămđườngLĩnh-Bắc,thuyềnbèchuyểnvậnqualại,haybịchìmđắm.Điềnxin lấy lợimuối và sắt ở Lĩnh-Nam, giao cho Tiết-ĐộQuảng-Châu hằngnămnấunướcbiển lấymuối cung cấp choAn-nam,bãi việcvận lươngởmấychâuKinh,Hồng,quânlươngnhờvậyđượcđầyđủ.SauVương-Sư-PhủlàmHồng-QuânPhó-SứLĩnh-Nam,xinđừngtiếnbinhmàhiếntiềnthêmhaimươivạn.Kinh-Lược-Sứkêunàirấtgắt,nhưngSư-Phủthấylợinhửtriều-đình,toanđoạtbinhquyền,việckhôngđược,bènthôi.

ĐờiTống,Hứa-Trọng-Tuyên,tênchữHy-Xán,ngườiquậnBắc-Hải,Thanh-Châu,đậu tiến-sĩ,đượcbổ làmchủ-bộTào-Châu.Lúcmới tuyển-bổ,đượcvàotâuviệcởđềnriêngcủavua.Thái-Tổnghetiếng,cấtlênlàmchứcThái-Tử Trung-Doãn, coi Bắc-Hải quân-khu và làm chức Chinh-NamMã-Bộ-Quân Chuyển-Vận-Sứ. Thái-Tông dấy binh đánh Giao-Chỉ, không đượcthắng lợi. Trọng-Tuyên cho rằng đất Giao-Chỉ oi-bức độc-địa, quân línhchưagiao-chiến,mườiphầnđãchếtmấthaiba, tuyđánhhơncũngkhônggiữđược,bèndângsớđiều-trầnphản-kháng.Lạiengàygiờtrểnãi,lậptứctự tiệnbãibinh,khiếncácquậnphát tiềnkhocấp thưởngchoquân-sĩ, rồidângsớtựnhậntộikiểu-chiếu(tựtaythayđổichiếuchỉnhàvua)củamình.Vua Thái-Tông khen ngợi, xuống chiếu ban khen. Trọng-Tuyên liền thảohịch-vănchiêu-dụcừ-soáiGiao-Châu.Giao-Châumuốnnạplễxinnội-phụ,lo việc cống-hiến. Trọng-Tuyên được thăng hàm Gián-Nghị đại-phu, lĩnhchứcquân-sứnhưtrước.ĐờiTống,Dương-Hữu,vàokhoảngđầuniên-hiệuThiệu-Hưng(1131),làmThái-ThúKhâm-Châu.LúcấycósứGiao-Chỉtranhluậnvềgiới-hạnruộngđất.Hữucắmmộtcâythươngbằngsắtởgiữasânvànói rằng: "Nếumuốn tranh địa-giới, thì đánh nhaumột trận để quyết hơnthua". Sứ Giao-Châu sợ hãi lui ra. Người trong nước nhớ việc ấy, gọi

Dương-HữulàDương-Thiết-Thương.

NămDiên-Hựuthứ7(1320)nhàĐại-Nguyên,dânbầncùngởHải-NambắtcongáicủadânchúngđemvàoAn-nambánlàmconở.Quốc-chủngheviệcấy,khiếnngườitheobắtđượcbọncướpngườivàtruyhồicácngườibịbán,khiếnsứđưavềphủNguyên-SoáiởHải-Nam.

ThơđềVịnhcủaDanh-hiềncácTriều-đại

ThơcủaLục-Sĩ-HoànhtặngThứ-SửGiao-ChỉlàCổ-BítựCông-Chân3

Cố-Hầugặpbuổithịnh,

Hoạnlộlướtthanhphong.

Phiên-Hậu4từngvuagiúp,

Nam-Châulạiruỗigiong.

Trốngvangngoàinămnúi,

Cờphấtvượtmuôntrùng.

Dùnhỏ,nênlánhtrọc,

Chẳngto,cũnglậpcông.

Noncaochingạivượt,

Bểcảchỉquanhvòng.

Buồnbãxemdiềuliệng,

Cờvềnhướngcổtrông.

ThơcủaThẩm-Thuyên-KỳkhibịbiếmsangHoan-Châu(2bài)

Bàithứ1

NgheđồnGiao-Chỉquận,

NamvớiQuán-Hungliên5

Ngàylạnhchiamùaít,

Mặttrờibổbóngthiên.

Úy-Đàtừngdựngnước,

Sĩ-Nhiếpđãxamiền.

Làngxómliênnhàở,

Ngưdiêmnốinghiệptruyền.

NgườiGiaodângtrĩmúa6,

TướngHánngắmdiềulên7

Đầubắcsườnnonquẩy,

Giónammặtbiểnrền.

Biệtlybaoquảntháng,

Râutócđãkinhniên.

Thânthuộcthanphầnsố,

Vợconcắtnợduyên.

Mộngàn,hồnbốirối,

Sầuchất,bệnhtriềnmiên.

Thôichớmuônhànglệ,

LòngchẳngthấuHoàng-thiên.

(VượtbểvàoLong-Biên).

Bàithứ2

Từtrướcngheđồngtrụ,

Mộtnămvừatrảiqua.

ĐấtLâm-ấpchẳngbiết,

Trờiđạo-minhcònxa.

Baothuởnhuầnmưamóc,

BêntrờicáchKinh-hoa.

Nhớailụychanchứa,

TợsuốiNhật-Namsa.

ThơcủaQuyền-Đức-DưđưachânĐô-HộBùi-Thái

BổngđeoGiao-Chỉấn,

Bằngbốitạmchiatay.

Quannhiệmdùxacách.

Chúalomừngđượcthay.

Chu-Diênđườngkhuấtkhúc,

Phỉ-túybayliềnbầy.

Thuyềnđộivượtsóngbiển,

Sinhkỳcuốnkhóimây,

Cõixavénmànthấy,

Hangnúikhóihươngbay.

Bắc-Việtmừngyênvỗ,

Nam-huânsáchđứcdày.

Bạnthânthantạmbiệt,

Cônglạchờcóngày.

Ý-dĩquàbênấy,

Ngàyvề,dámphiềnai.

ThơcủaBì-Nhật-HưuchêĐô-HộLý-Tráclàmviệcquantànbạo,nhơndânphảnloạn

Phươngnamchẳngtriệu-hồiđô-hộ,

KhiếnGiao-Châumộtđộngửanghiêng.

Kểtừbabốnnămliền,

Trung-nguyênnhụcnhãliênmiênlắmhồi.

Kẻnhunhượcthụtlùitrướctrận,

Ngườioaihùngmấybậndùngbinh.

Quân-nhuhaotốnsinh-linh,

Mấytaychiếu-tướngmặctìnhkiếmăn.

Nạoxương-tủynhân-dânquá-mức,

Đểđemlàmlương-thựcquân-nhân.

Hứa-Xươnghùnghổtướng-quân,

Hơnngườioaivõmườiphầnhiênngang.

Mạnhnhưgió,kéosangmuônkỵ,

Biếnthànhthâylấpbígiòngsông.

Cóngườisốngsóthồitông,

Muônnhàtrôngthấyhãihùngkhócthan.

Tiếngaioánlantrànthôndã,

Khícămhờnđầycảnúihang.

Ngọncờtiếngtrốngbẽbàng,

Aimànghethấtchođangtấmlòng?

Biếtaimàthởthancùng?

Dĩnh-Xuyêncổ-lụcmấytrùngxaxa.

BàiđànViệt-ThườngcủaHàn-Dũ

Mưaphảithì,

Vậntốttươi,

Nàotacóýgìvớiai?

TừthuởThành-Chu,

Chămchỉgianlao,

Mởmangbờcõi,

Lưutruyềnđờisau.

NgàynayThánh-hoàng,

Ngựtrịbốnphương.

Oailinhlừnglẫy

Aidámkhinhthường.

Nhàkhôngbỏtrống,

Ruộngcóngườicày.

Việt-Thườngthầnphục,

Bốnbểvuivầy.

ThơcủaHứa-HồnlàmkhilênlầuÚy-Đà

Hạng,LưuđươngmãngđuổihươuTần8,

Hoàng-ốcnghênhngangchốnhải-tân.

CậysứcNhâm-Ngaotừngdựngnước,

NghelờiLục-Giảlạixưngthần.

ThơLý-SinhtiễnbạnđiLĩnh-Nam

XakhơinonnướccõiGiao-Châu,

Thươngkẻnămtànruổivócâu.

BênbiểnTạ-Côngngờichấtbạc,

TrênđàivuaViệtthoángnhìntrâu.

Lềutranhvượnhútrăngsoisáng,

Nhàđácâygiàkhóitỏathu.

NgảnhmặtTrường-Annửavạndặm,

Gốcđồngbóngmátchớyêmlưu.

ThơcủaTrương-TịchchơinúitặngthầytuquậnNhật-Nam

Trongnúimộtsưgià,

Cửatùngkhépmưasa.

Dởkinhtrênláchuối,

Rủáodướibôngla9

Xâyđámớiđàogiếng,

Phárừngtựtrồngtrà,

Hải-namcókháchđến,

Trămtiếngthổ,hỏinhà.

ThơcủaTư-MãđểđềnthờPhục-Ba

BiểnNambanlệnhHán,

RừngUấtđuổibinhMường.

Đồng-trụchiabiên-giới,

Hoàng-kimcốngquân-vương.

Ýgian-thầnđãtrải,

Lòngbáo-quốcaithương.

Lam-chướngđànhtrôigiạt,

Trungdũngmộthòmxương.

Tăng-Uyên-Tử khách-ngụ An-Nam, thấy Tiến-Phụng-Sứ về, khẩuchiếmbốncâu

An-namaibảoxaxăm,

Kế-Châucókẻhằngnămđivề.

Giang-Nam,Giang-Bắcbạnbè,

Banămthư-tín,chẳnghềgửithăm.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpLụcChung

___________________________________________________

Dịchlànách,mộtbên,viênlàtòanhà.DịchviênlàhaitòaTrung-ThơvàMôn-Hạởhaibêncungđiệnnhàvua.Chưa rõ tácgiảcủaDịch-Viên-Tùng-Chílàai.

Sử-ThôngdoLưu-Trí-CơđờiĐường soạn, có20quyển, chia ra nộithiênvàngoạithiênnóivềnguồngốcvàđắcthấtcủasửsách.

Ởquyểnthứ8chéplàCông-Trực.

PhiênHậulànhữngtướcvươnggầnvớiThiênVương.

NướcngườiMáncótụcxuyênhông.

ĐờinhàĐường,ngườiViệtđemchimđịch(trĩ)vàochầuvàmúa.

MãViệnđờiĐông-HánkhiquađánhTrưngTrắcchưayên,dưới thìnướclụt,trênthìmâymù,ngửamặtthấydiềubaysàxuốngnước,cóýbuồnnhớquêhương.

LưuBangvàHạngVũnổilêntranhthiênhạcủanhàTầnvínhưgiànhnhaumộtconhươu.

Bôngđằngla.

Thơcủacácdanh-nhânđisứAn-namQuyểnĐệThậpThất

Thơcủacácdanh-nhânđisứAn-nam,từniên-hiệuChí-Nguyêntrởxuống

Thị-LangLý-Tư-DiễnhiệuVũ-Sơn

Thơlàmtrongtiệctheolờiyêu-cầucủaThế-Tử

BàiI

Càn-khônnaygặphộitrinh-nguyên,

Trăngsánglàulàu,chướng-khítan.

Cõibắcruỗisaobancáo-mệnh,

Trờinamxuântỏakhắpgiang-san.

Cảm-thôngthờchúalòngtuakính,

Kiêngsợoaitrờinướcmớian.

QuythuậnnaymaichầuTử-bệ

Nonmònbiểncạnvữngmuônngàn.

Bài-thơnầyThế-Tửhọavầnngaytrongtiệcrượu,cóhaicâunhưsau:

"Tựthẹnkhôngtàimayđượcđất,

Chỉnhânhayốmlỗichầutrời".

BàiII

Mưamócơntrênkhắpdẫyđầy

Chiếusonphượngngậm1xuốngtừngmây.

Chiến-trầnrửasạchsôngNgân-Hán2,

Hòa-khílantrànchốnhải-nhai

TỏrõthưVăn3banmộtlá,

SobằngđànThuấn4gẫynămdây.

Trờicheđấtchởnamnhưbắc,

Chẳngsợvânlôi5lạicóngày.

Thế-Tử tặngvàngbạc.Tư-Diễnkhước từ.Thế-Tửnhắc tíchLục-Giảngàyxưađisứ,Triệu-Đàcũngtặngvàngbạc,v.v...,âncầnnàiép.Tư-Diễnbènlàmmộtbàithơtừtạnhưsau:

Lờivàngcăn-dặnlúclênđường,

Chínbệvìdânnặngxótthương.

YênThục,Tương-Nhưvângthảohịch6,

SứNam,Lục-Giảháthamvàng.

Tuyếtbăngtrongtrắnglòngthần-tử,

Trờiđấtsinhthành,lượngđế-vương.

Aoướctừnaytrờithuậný,

Thêhàng7chứccốngmỗinămthường.

Quankỳ(xemđánhcờ)

Tréobànngồimátlúcbantrưa,

Caothấpxemchơimộtcuộccờ.

Vôitrắng,trầuxanh,caulạidẻo,

Nhàaihoabưởinứcthơmđưa.

(HoabưởiAn-namrấtthơmnhưhoalài,Lĩnh-Bắckhôngcóthứhoaấy).

Nho-Họcđề-cửTừ-Minh-Thiện (giúpVũ-Sơnđi sứGiao-Châu, đêmxuânngồixemđánhcờ,tặngThế-Tửmộtbàithơ).

Xanhumđìnhviện,nguyệtlàulàu,

Ngườidướitrờiconchiếmmộtbầu.

Đuốcđỏmộtbànngồixúmxít,

Mâyxanhmuôntrượngnghĩđâuđâu.

Aingănlỡnướcngườitrongcuộc,

Nhờcókhoanhtaykháchngoạichầu.

Thắngtrậnkhoe-khoangbinhtốikỵ,

Muốnbàycuộckhácngạicanhthâu.

Thượng-thưTrương-Hiển-Khanh

Ngắmcảnhtrờihômkhóimịtmờ,

Xanơithành-thịđỡhuyên-hoa.

Quạnhhiuđìnhviệnkhôngbaosở,

Tươitốtvuờncâychỉmộtnhà.

Thiên-Hánbếnnamtuônmạchnước,

Mộc-miêncâylớntrổcànhhoa.

An-namtuynhỏvăn-chươngthịnh,

Ếchgiếng,khuyênđừngchếgiễungoa.

Thượng-ThơLương-Công-Phụăntráivảingẫuđề

Chỉmộtđôingàyđổisắchương,

Phảinghìnvạndặmtrạmbăngđường,

Hoàng-triềuchỉtráchbao-maolễ8.

VôíchlàmchiviệcHán,Đường9.

Lang-TrungTrần-Cương-Trung(2bài)

BàiI

MẹgiàNam-Việtphơđầubạc,

VợốmBắc-Yênđợibóngtà.

Mưachướngmâymù,Giao-Chỉkhách,

Mộnghồnchungmột,xứchiaba.

BàiII

TừgiảGiao-ChâuđểthơchoĐinh-Thiếu-Bảo

Mưagiótheoxekhóitỏamàn,

Cánhbằngháchỉdặmbangàn,

QuanamMa-Cậtcònvươngbệnh10,

VềBắcĐạt-Malạinhớthiền11.

Đồngtrụtầmthườngvângsứtiết,

Ngọc-giaigangtấcđốithiên-nhan.

Chiataychẳngcólờichidặn,

Gắngtỏnghìnthumộttấmđan.

Thị-LangLý-Trọng-TânhọathơcủaThế-TửĐộng-DiệuTự-Chân

Giốngrồngtiếngnổithuởcònmăng,

Đấtmớinứtlênđãvẽvằn.

Mộtbuổichầutrờibènhóatrúc,

Tinh-thầnvượthẳngấptrămlần.

Thị-TrungTiêu-Phương-NhaihọathơcủaThế-Tử

Tiệckháchmưaxuânlấmtấmrơi,

Đườngvềgiụcgiãngựatraroi.

TừnayNam-Thổthêmvuivẻ,

Nghiêu-Đếmừngchungđộimộttrời.

Thị-LangLý-Cảnh-Sơn

Đitừđế-khuyếtđếnthiên-nhai,

Chínvạnbằng-trìnhkhoáivượtbay.

Khắpchốnxaxuôilàngiómát,

Trênđườnggiongruổibóngxuânchầy.

Nhân-tâmthiên-ýnàoaibiết,

Lịch-sốâu-casẵncóđay.

Chúathánhyêudânnhưtrứngmén,

Lựachilolắngphảinhănmày.

Lang-TrungĐỗ-Hy-Vọng

Thể-phượngnămmâyngậmchiếutrời,

An-namvângsứcõixakhơi,

Liệngbaymayđãtheorồngđược,

Quắcthướccònkhamnhảyngựachơi.

Nonnướcxứngườivuivịnhcảnh,

Tôiconnướcmọncúinghelời.

Vềtriều,mệnhchúamaykhôngnhục,

Lềucỏnonxanhcũngthảnhthơi.

Lang-TrungVăn-Tử-Phương

BàiI

ĐứcnhuầnChí-trị12hộiphi-long,

MuôndặmNam-bangsứruổigiong,

Vương-Chínhgiữatrờinêunhậtnguyệt13

Đức-âm14khắpđấtdậylôiphong.

Nướcphiênkínhcẩnkhôngcầnlễ15

Lượngthánhgầnxachẳngkháclòng.

Chobiếtýngườiaicũngvậy16,

Cốngtriềuchisávượtnonsông.

BàiII-TặngThế-TửThái-Hư-Tử17

Văn-ChươngThế-Tửnổitinh-thần,

Áomãokhoanthairủbội-thần18

Quỳnởvườntiênnghiêngbóngnhật,

Quỳnhtrồngđấtbiểnđượmmàuxuân.

Thềmrồnglầnbướcvângminh-chiếu,

Lễlớnphôbàytiếpthượng-tân.

Từấyvuatôigìnđấtnước,

Việt-Nammãimãiđộithiên-ân.

Lang-TrungDương-Đình-TrấnđápvậnThái-TửThế-Tử.

Sứ-thiềuhải-quốcthẳngđườnggiong,

Gióbấcheoheokhílạnhlùng.

Báotrướctinxuân,sôngnúiđẹp,

Thấmsâuơnchúa,trẻgiàmong.

Đức-ChâuhằngtụngthơLang-Bạch19,

TrờiSởxađưachiếuphụnghồng.

Truyềnnốitrảiđờingayvớichúa,

Đấttrờisoithấutấmlòngtrung.

Lang-TrungTriệu-Tử-KỳhọavầnThái-TửThế-Tử

SángngờisóngtuyếtdộiTam-san20,

Mộtbuổixerồngxuốngthế-gian.

Chiuchítbóngdâmkêuhạcnội21,

Lữnglơsườnnúitỏamâynhàn22.

Sửasangviệcnướcthừathongthả,

Đẹpđẽlờivânkhéodệtđan.

Tiếpđónhômquatrêntiệcngọc,

Biệtlychixiếtnỗibànghoàng.

Lang-TrungTrí-Tử-Nguyênđápvần(Haibài)

BàiI-HọavầnThái-Tử

Chúathánhlênngôibáu,

Ơnsâuxuốngcõixa.

Chíntrùngbanchính-sóc,

Muôndặmlắngđànhòa.

Nhậtnguyệtgiữatrờisáng,

Gióxuânkhắpxứqua.

Nhânânđồngmộtloạt,

Trântrọngyêudânta.

BàiII-MừngtrờimưaởAn-Nam

Đơnphụngmangthưxuốngcửu-tiêu23,

Cõixaác-khíđãngầmtiêu.

Mócmưatrờiđấtthôngnguyên-khí,

Mâygiónonsôngruổisứ-thiều24.

ThuyềnchiếnDương-Công25khôngphảitiến,

TrụđồngMã-tướngchẳngcầnnêu

Chohayơnthánhdồidàokhắp,

Xanhmướtđầyđồngngọnlúamiêu.

Quảng-ChâuGiác-ThụPhó-Nhược-Kim(2bài)

(ÔngnàygiúpThượng-thưThiết-TrụđisứAn-nam).

BàiI

MùađôngvàonướcViệt,

Vừngmâyđónsứ-thiều.

TênquậnđờiTầnđặt,

TrụđồngtướngHánnêu,

Đườngsôngmăngmớimọc,

Ruộngnúilúavừacao.

Gầnxaơnnhuầnthắm,

Hành-dịchdámtừ-lao.

BàiII-ThơChí-Hỹ

Nguyên-Thốngbanămbanchính-sóc26

Cực-nammuôndặmmởthưphong.

Vàodoanh,cờsứmâylayđộng,

Đónbến,tàntiênbóngtrậptrùng.

DụThục,Tương-Nhưkhôngtốngiấy,

Triều-Châu,Việt-sứtựvuilòng.

Vềnhàkỳlãoaithămhỏi,

Văn-hóangàynaybốnbểthông.

NhữngbàitựavàthơcủacácquanHàn-Lâm-ViệnđưatặngSứ-giả

Bài tựa của Hàn-Lâm Học-Sĩ Lý-Khiêm, hiệu Thụ-Ích, đưa Thượng-ThơSài-Trang-Khanh.

NămChí-Nguyênthứ15(1278),An-namquốc-vươngdângbiểutháccớvìbậnlođềphòngnướclánggiềngxâmlấn,khôngthểvàotriều-kiến.Quốc-Vươngmất,Thế-Tửtựlập,khôngchờxinmệnh-lệnhThiên-Tử.Triều-đìnhbànkhiếnsứ,nhưngkhóchọnngười.VừagặpAn-Vũ-SứKim-SỉSài-Trang-Khanh27,từVân-Namvề,cácđạithầnđềutiếncửtàicủaông.Vuavờivào

hỏi,biếtrằngphụhuynhcủaSài-Côngđềulàtôicũcủatriều-đình,vàSài-Côngtâuđối,lờiýkhẳng-khái,thôngthạophong-thổAn-nam.TứcthìvuagiaphonglàmLễ-BộThượng-Thư;khiếnđisứ,banchoáogấm,cungtên,yênngựa,đểchocuộchànhtrìnhthêmphầnvẻvang.Trang-khanhđếnAn-nam,tuyêný-chỉnhàvua,khuyêndụhaibalần,nhưngquốc-vươngchấpnệ,chẳng tỉnh-ngộ, rốt cuộc không có ýmuốn lai triều. Trang-Khanh trở về,Hoàng-thượng chẳng nỡ gia-binh, xuống chiếu dụ mong vua An-nam laitriều,Trang-Khanhtrongbanămbalầnqualại.NămấyngườivàochầulàTrần-Di-Ái,emcủaquốc-vươngvàchúcủaThế-Tửhiệnnay.

Hoàng-thượngbảorằng:"ĐólàThế-tửtráimệnh,chứngườinướcấynàocótộigì,nênchoDi-Áilàmvuađểyênvỗdân",bènbansách-mệnhchoTrang-KhanhlàmchứcTuyên-Uý-SứĐô-Nguyên-Soái,đembinhhộ-tốngDi-Áivềnước.Lúcsắpđi,cácquanHàn-Lâm-Việnđều làmthơtống tiễn.Tôimayđược dự một chức trong Viện Hàn-Lâm thường những chiếu-dụ, biểu-chương,đềucódựnghe,bèn thuật lạicôngviệcvàkính tặngmấylờinhưsau: "Từxưachẳngphảicónhân-tài làkhó,màchọnnhân-tàimới làviệckhôngphảidễ-dàng.Naychúa-thượngbiếtTrang-Khanhlàngườithuần-hậu,lanh lợi, học rộng biết nhiều, đủ sức đảm nhận trọng trách; đi sứ bốnphương, không nhục mệnh nhà vua, cho nên ký thác việc biên-thùy, ủy-nhiệmsứ-mệnhởnơituyệt-vực,phàmcácviệcquân-lữ,đềuđượctựýđiều-khiển,lạilấyChấn-VănLý-Cônglàmtá-nhị,Phi-nhịLý-Quânlàmthamtán,chọn tài nhưvậy, thực là tinh-tế.Trang-Khanhhãy đi cho khỏi phụ ý lựachọn củaThánh-Thiên-Tử, khỏi phụ lòng kỳ-vọng của hàngCông-Khanh,chiêu-dụ vỗ yên, chính do ở chuyến đi nầy.Vài hômnữa, tôi sẽ đón chờHiền-Côngởngoài cửađô-mônmàmừng rằng: "Chung-quân28,Lục-Giả29khôngchuyênchiếmtiếngtốtởngàyxưa".

Ngàytháng11nămChí-Nguyênthứ18(1281).

ThơtặngcủaHàn-LâmThừa-ChiVương-BànhiệuLộc-Am

XeSàiThượng-thơlướtviễn-phương,

Đầmrồnghanghổtợđườngtrường.

Đơnthanhrạngvẽsứngoại-quốc,

ChẳngkémHán-triềuTô30vớiTrương31

Cung-sơnLý-Sinhcómưu-trí,

Cầmroigiongruổimộtconđường.

Saochoơnchúakhắpvũ-trụ,

CủaquýkhôngcầnnạpĐế-hương.

Hàn-LâmThừa-ChỉCao-ĐườngDiêm-PhụctựTử-Tịnh32

Sài-Hầuquyếthiếnmìnhchonước,

Chí-khísaorấtmựcthâmthuần!

Anhemtuyệt-vứcliềuthân!

Ốc-Nhai33mộtcặpngọc-lânkhácnào.

Nóicườiđượcphonghầu"Vạn-lý"34

Tuốtgươmxônghùm-khílêntrời.

Đườngnguydongruỗinhưchơi,

Ởnơikhách-địanhưnơixómlàng.

Chí-Nguyên35đãhàhoangyêndẹp,

Bốnphươngđềukhépnépxưngthần.

Cớsaotráimệnhbalần36,

Chonênphế-lậpnguyên-nhânrõràng37.

Bỏlốtvảythaybằngxiêmáo38,

Chủquândântrênđảoman-di.

Đườnghoàngrạngvẽuynghi,

Ngữatrônggiúpđỡlấyvìnhân-quân.

Hàn-Lâm Học-Sĩ Vương-Cấu, tự là Khẳng-Đường Thượng-Khanh phongchứcbuổivàochầu,

SangsứAn-namnắmtiếtmao39.

Xanhngắtnộirồng40saosứrạng,

Títmùđườngnhạnvócâumau.

Mâyhồkhóiđảođềutansạch,

Chuộttrộmbeothamthảycúiđầu.

Hộ-tống,Nam-Vươngđitrướcngựa,

Chaconbuộcchặtmốitìnhsâu.

Hàn-LâmHọc-SĩHồ-Chi-DuậttựlàThiệu-Văn

Viêm-phươngcáchvạndặm,

Xelọngbaogiờvề?

Hải-quốckhentiếtthẳng,

Giang-thầnphụctàikỳ41

Hếtlònglậpcônglạ,

Muốnmởrộngbiên-thùy.

Trelụalưutênhọ42,

Đờingườicũngsướngghê.

Tập-HiềnHọc-SĩLương-TăngtựCống-Phủ

Sắtđálòngtrungmãnhgiấytinh,

Phẩmngườicaoquýcửatrâmanh,

BêntrờiTô-Vũtoàndanh-tiết,

GócbểTrương-Khiênruỗisứtrình.

Đồng-trụtrăngcaođềtuyệtcú,

Đế-thànhhoanởđónqui-sinh.

An-namtuynhỏvăn-chươngthịnh,

Ếchgiếngxemtrờichớvộikhinh.

Quốc-PhóKiến-AnVương-Tái

Vàngđálòngđơnđộngchíntrùng43

Ngựaquenlốicũthẳngđườnggiong.

Xekhôngý-dĩlòngliêmtỏ44,

Lễcóbao-maochức-vụxong45.

Taychỉđịa-đồtriềubắc-khuyết,

Miệngtruyềnthiên-chiếuđếnNam-Ngung.

Chung-quânchẳngđợixindâylụa46,

MuôndặmBan-Sinhthỏavẫyvùng47.

Học-SĩVương-Chi-CươngtựTử-Duy.

Tam-tíchơntrênhậulễ-nghi48,

Anhemquýhiểnhọtênghi,

Mộtnhàtrung-nghĩatừxưahiếm,

Nghìnthuởsủng-vinhmấykẻbì.

Tuổi-trẻđãhaytròntiết-nghĩa,

Phươngxavốnsẵnphụcphong-uy.

Từnaylàngnướccaodanhvọng,

Tiếngtốtđờiđờiđểlụatre.

Yên-SơnDũ-Thái

NghenóiGiao-Châuxatuyệtvời,

Tướng-quânruổingựamộtphenchơi,

Khoánvànglónglánh,hùmtrươngmắt,

Chiếungọcthơmtho,phụngngậmlời.

Nghìnnúichônggaithanhkiếmmở,

Chínkhesươngkhóicánhbuồmbay.

Rađimệnhchúatuaghinhớ,

Vảlạitây-namnửagóctrời

Vương-Hy-Hiền

Tinh,Udòngtướngđấnganh-hào49,

Chítiếtlừngmâyvạntrượngcao.

Muônđộiơntrênđeohổấn50,

MộtgieononTháinhẹhồngmao51.

DãilàtróiViệtxemnhưbỡn52,

TấclưỡiépTầnchẳngkhónao53.

Muôndặmrungcươngngườitiếnbước,

Giàđờibọntớchỉngâmkhào.

Di-MônLý-Thanh(2bài)

BàiI

Cànhnamtruyềnhịchsứ-thầnqua,

HơnhẳnngàyxưaMã-Phục-Ba.

Thuyết-phụcphươngxadùngđứchóa,

Nămkhehàtấtđộngcanqua.

BàiII

Khácngườikháctiếnghávôtình,

Cũnghiểugặpnhaunóithái-bình.

Tacómộtlời,ôngthửnghiệm,

XưanayĐịnh-viễnvốnthư-sinh54.

Lý-Hoằng

Văn-hóangàynaybốnbểđồng,

An-namvốnthuộcbản-đồchung.

Chíntầngchọnkhiếnhoàng-hoasứ,

MuônnướcchầuvềTử-cựccung.

Bác-vọngngườixưamừnglạigặp55,

Quế-Lâmđườngcũvẫncònthông.

Trung-nguyênxuânđếnhoanhưgấm,

Khuyênchớyêm-lưudướigốcđồng56.

Hà-NamHầu-Tông-Lễ

QuỳlạyThiên-triều,bậcthượng-khanh,

LạicầmcờtiếtsứNam-thành.

Vàihàngđơn-chiếunghìncânnặng,

Muônhộcminh-châumộtmảykhinh.

Chỉcốtbaodungkhoanđộlượng,

Chẳngcầnlờilẽsínhtunghoành.

An-namThế-Tửđừnglongại,

Sớm-sớmgiongcươngđếnĐế-Kinh.

Đàm-Hoài-HầuKhiêm

Nhẹvócâudònlướtgióthu,

Áothêuđeoấnhổ-kim-phù.

Gìnlòngtrung-nghĩathờvuachúa,

Rạngcửay-quanđủsắcmàu.

CờsứTô-Côngnaytạmbiệt,

DanhthơmMã-Tướngắtvềsau.

Đángcườibọntớtìnhnhi-nữ,

Quanhquẩngiàđờichẳngbiếtđâu.

Haibàitứ-tuyệt

củaHàn-LâmThừa-ChỉCửu-MônĐổng-Văn-DụngđưaLý-Vũ-Sơn

BàiI

Mấyđộchiến-tranhngọnsóngtràn,

Lão-thầnmộttiếngMánMườngan,

Chúataphướclớnnhưtrờibể,

Phíabắclầucaohứnggiónhàn.

BàiII

Đông-Chiết57sinh-dânđợiTử-Ông58

Tử-Ôngtâm-sựvớitrờithông.

NhớđemmộtquyểnGiao-ChâuCảo,

KhắcởThiên-ThaiđỉnhNhạn-hồng59

Hàn-LâmThừa-ChỉCao-ĐườngDiêm-Phục

Sứ-thiềunămtrướcruỗiphươngxa,

Tiếtphụngđườngđườngchúngngợica.

MuôndặmChu-Nhanhưvảyvụn,

MộtsôngNgân-Hánvượttinh-sà60.

Chuyển-duđãnghỉnơiNam-quận61,

KhóilửavừayênchốnHải-Nha.

Mangđảytrởvềchầuchúa-thượng,

Lạivângân-chiếuxướngHoàng-hoa62.

BàitựacủaTrương-Bá-Thuần,Hàn-LâmHọc-Sĩ,

ngườiGia-Hưng,tiễnchânLý-Trọng-TânvàTiêu-Phương-Nhai.

An-namlàđấtViệtngàyxưa,tuyởngoàiCửuChâu,nhưngcólẽcũngthuộc

bản-đồcủavuaHạ-Vũ.TừxưađặtThứ-sử,thái-thúcai-trị,triêm-nhiễmvăn-hóa,chonênphong-tụccũngcóvăn-vật,khôngđếnđỗichẳngbiếtnghĩalývềviệc tônvuavà thânkẻ trên.Thếmàtừngàyliệtvàohàngphiên-thuộcNguyên-Triềuđếnnay,nghĩavụthân-thượngsự-quân,cóphầnkhôngđượctỏ rõ.Vìvậy triềuđìnhphảikhiến sứqua lại luôn luôn.Vảđườngđườngquốc-giacủachúng ta,đốivớimãnhđấtnhỏxíuấy,há lạibỏsót.Đại-để,phương-pháp làm cho kẻ xa thần phục,một là dùng đức, hai là dùng oai;dùngđứclàviệcđầutiêncủaThánh-nhân,dùngoaichỉlàmộtviệcbất-đắc-dĩ.VuaThuấn ban bốVăn-đức ở hai bên thềm, vuaVăn-vương sửa sanggiáo-hóamàbốnphươngthảyđềuphụctòng.NayThiên-tửchínhngựngôirồng, nhuần ơnmưamóc, chẳng vì nước An-nam xa xuôi mà bỏ rơi. Vìmuốntuyên-bốđức-âm,chonênkhiếnLễ-BộThị-LangLý-QuânTrọng-Tânlàmsứ-giả,phósứthìdùngBinh-bộLang-trungTiêu-QuânTắc-bình, thựcđãchọnngườixứngđángvậy.

Mọingườiđềubảochuyếnđinàydễ,riêngtôilạicholàkhó.Vìsaomàbảokhó?Trướcđây,cácsứ-giảđiquanướcấy,aicũngđemnghĩaquânthần,cơhọaphúcrahiểudụ,nếuvuanướcấycólòngsợmànghe,thìnóidễđắtlời,nếuchẳng thế, thìhọ lại trởvềbáo-cáo, thế làhết trách-nhiệm,cònxử-trícách nào, đã có quốc-gia. Nay hai ông vượt mấy nghìn dặm, mang mộtphongthư,phảilàmsaomởđườngcảiquátựtânchonướcấy.Nếuù-ùrađi,rồiù-ùtrởvềthìaiđichẳngđược,cầnchidùngđếnchúngta.Vảlạinhân-tình saukhi lo lắng,bỗng thấymìnhđượckhông lỗi thì chẳngxiếtmừng,nhưngmừnglạisinhrakhinhmạn.Naytanhânlúcchúngđươngmừng,làmsaochochúngbỏlòngtrì-nghiđểđitheođườngmới,thếmớikhỏithẹnvớisứ-mệnh hoàng-hoa của chúng ta. Trọng-Tân từng ở ban thượng-thư-lang,Tắc-Bìnhsungchứcphó-sứhailần,bình-tốhọchànhnhữnggì?Nayhaiôngrađi,một lòng trung-nghĩa, khôngquảnđếnviệc riêngmìnhvàkhôngcóthái-độđangôn trongkhivào trựcvua, chắc chắn thếnào cũng làmxongcôngviệcmàngườikháccholàkhólàm.Trongtiệckháchkhôngnỡnghe

hátkhúcDương-Quan63, lại không thểbắt chước cácbạn chúc lờimạnhgiỏi,tỏýnhớnhung,tôixinviếtmấyhàngnầyđểtiễnbiệt.

Ngày1 tháng7nămChí-Nguyên thứ31 (1294),viết tạinhàNgọc-Đường(tứcHàn-Lâm-Viện)tạiThượng-Đô.

Nội-HànDương-TáitựTrọng-HoằngđưaLý-Thị-Làng.

Trờichínthusắcmuộn64,

Đườngmuôndặmđưachàng,

Mâyhànđầungựadậy,

Gươmbáugiắtlưngngang.

Tuyênđọcchiếuthiên-tử,

Yênlòngngườiviễn-bang.

Mộtngàytankhínóng,

ThắngruỗibếnMan-Giang.

Hàn-LâmThừa-ChỉĐổng-Văn-DụngtốngbiệtTiêu-Lang-Trung

Ô-đàibỏtrốngrêuphong65,

Tư-nông66mộtlúc,Ngao-Phong67lạivề.

Vuithay!gặpgỡbạnbè,

Việcđờitráiýcóhềchiđâu.

Thươngdânơnchúacaosâu,

Chinh-manchưanỡthuyềnlầuxuấtquân.

Xưanaylựasứkhókhăn,

Ung-dunglễmạo,Tiêu-quândángngười.

Nóinăng,văn-họcđủtài,

Tể-thầntrôngthấyliềnngaygậtđầu.

An-namnhỏbéchư-hầu,

SớmvềcửakhuyếtvàochầuThánh-quân.

Hàn-LâmThừa-ChỉTín-Nhữ-Triệu

ChỉtuyểnlựachọnsứNam-Bang,

Lục-Nhấttiên-sinhtiếngdậylàng68

Saotởtrờithuân-sũngmới,

Gióthanhbểchướngphẩmđềsang.

Haithềmcan-vũvăn-minhrạng69,

Muôndặmnonsôngchiếu-chỉban.

Mộttiếngcảm-thôngngườikháctục,

LiềmđemngọclụatớiĐồ-San70.

Haibàitứ-tuyệtcủaTập-HiềnHọc-SĩHà-ĐôngTống-Bột.

BàiI

KhoannhânđứcđộsánhĐườngNghiêu,

Ân-huệvừabanchiếuThánh-triều.

Kénchọnanh-tàisungsứ-bộ,

Khônghềphânbiệtchỗhoangyêu71.

BàiII

BểnamngườiViệttựlàmăn,

Vốnchẳngphiềnchiđếnsứ-thần.

Linhthúhaibanđềubãibỏ,

Hán-triềunhânhậucóvuaVăn.

Hàn-LâmHọc-SĩLư-ChâuLưu-Nhạc.

Mừnghộirồngbaymớikỷ-nguyên,

Giótronghâyhẩyliễunonnon.

Hươngnồngphấn-thự72tinh-thầnrạng73

LễtrọngHoàng-hoađức-huệđồn74.

Bắc-khuyếtvừabanlờichiếu-chỉ,

Nam-bangliềnchịuphậntôicon.

Thái-bìnhcảnh-tượngđầytrờiđất,

Sứ-mạngxongrồilạingọc-môn75

Hàn-LâmTrực-Học-SĩTrần-Nghiễm.

Hoàng-hoadứthát,rượutàngtàng.

Trướccửađô-thànhngựabuộccương.

Vânglãnhtiết-maotừBắc-khuyết,

TuyêntruyềnngọcchiếuđếnNam-bang.

Thơhaygiátrọngrừngkê-quái76

Chícảganlỳchốnhổlang.

DụThụcTrương-Nhưxongsứ-mạng,

MauquaychèoquếvượtsôngTương.

TừkhúccủaHàn-LâmỨng-PhụngĐằng-Tân

đưachânLý-Cảnh-Sơn(Theođiệu"Đoạt-Cẩm-phiêu")

Hùng-khílênmâyxanh,

Muôndặmrạngtàidanh.

Giótâygiongruổi,

Nhơnvậtđệ-nhấttriều-đình.

ĐềcầuTư-Mã77,

NémbútBan-Sinh78,

Nhớxưaphong-hóalưu-hành,

Cõixalừnglẫyuythanh.

Thétroicườichỉquan-hà,

Kìanămxưabiếtrõrànhrành.

Từxưalòngngườitrung-nghĩa,

Nướcchảybiểnđông.

Saochầutử-cực,

Vôcớtrụđồng,

Ngăncáchtrờinambắc,

Đoáixemkimkhuyếttỏamâyhồng.

Vàngthếphươngxông,

Trịanbiênsách,

Nămsauvềđốitây-sơntường-thuật.

Hàn-LâmHọc-SĩÂu-Dương-HuyềnđưaPhó-Dữ-LệlàmAn-namtá-sứ.

Sảnhđườngtiến-cửthàydanh-công,

Xesứtrờinamsánhruổigiong.

Ngựakýtrongbầytàiđãtỏ,

Chimbằnglướtbiểngióliềntung.

TúiriêngLục-Giảkhôngchâubáu,

DấucũVăn-Uyên79cótrụđồng.

Thơmớitrămnghìntrêndặmkhách,

Bắc-phươngthỉnhthoảnggửitinhồng.

Nghệ-VănGiám-ThừaDương-Hề-Tư.

.....................................................80

.....................................................

XưatựHán,Đườngchiaquậnhuyện,

NaythìNghiêu,Thuấnbuộcqualoa.

Thi-nhângiúpsứchoàng-hoa-sứ,

Triều-Sĩngâmbàibạch-trĩ-ca.

Bểlặngtrờiim,mưagióthuận,

Mớihayvăn-đứckhắpgầnxa.

Bác-sĩVương-Nghi

Ánh-sángtỏaNam-Minh81,

Văn-Tinhdõisứ-tinh82

Kê-Lâmtruyềncâuđẹp83

Đồng-trụkhắclờiminh84.

Bóngnhậtgieosóngbạc,

Gióxuânthổibiểnxanh.

.......................................85

Nhướngmắtđợivân-bình86

Tống-Nghi-Tử

Banămchánh-sócbanhành,

Sứ-quânmuôndặmtớithànhGiao-Châu.

Diêu-trì87trờirộngơnsâu,

Trụđồngchướng-khímộtbầutiêu-hao.

Sứ-thầnLục-Giảtàicao,

Chung-Quân88némlụa,tiêu-daophỉ-tình.

Trongmànhùngbiệnnổidanh,

VềđâyMao-Toạiắtgiànhđầucông89.

Hàn-Lâm-Thị-Độc-Học-SĩNgu-TậpđưaNam-cungXá-NhânTriệu-Kỳ-Hy.

Nămthứbabanhànhchánh-sóc,

Khoảngthángnămchiếungọctruyềnsang.

Vương-thầnvừamớilênđàng90.

Bồi-thầnđãđếnsẵnsàngquanchiêm91.

Hồnglướtgióáoxiêmrựcrỡ,

Giáogươmdùngdahổbaongoài.

Giótungquétsạchkhóimây,

Nướcsôngchảyxiếtsaucâymưarào.

Diềuđỏnọdòmvàonhàđất,

Trỉtrắngkiaxuốngcấttổchơi92.

Giao-nhânđêmvắngdừngthoi93,

Lệ-ChiđươngháiởngoàiDương-Quan.

Tìnhly-biệtbâng-khuângchinữa,

Câuthôixaotrongbữatiễnđưa94,

Trụđồngdõigótngườixưa,

Công-danhchikémkẻtrừgiao-long95.

Hàn-LâmTu-SoạnTô-Thiên-Tước.

Ân-đứcthánh,caodàythiên-cổ,

Oai-phongvua,yênvỗCửu-Châu.

Chiếusonbantrướcsânchầu,

TrươngcờNgọcTiếtruổimauLong-Thành.

Trangbác-nhãtàirànhchuyên-đổi,

Đấnghào-hoađươngtuổitrẻmăng.

Lang-Trungvừamớivinh-thăng,

Trướckiatỉnh-phủđãtừngcông-lao.

Đứcvăn-trịdồidàoTrung-Quốc,

Lòngnhân-ânthấmsuốtngoại-bang.

Gióthanhmưachướngliềntan,

Vừngtrăngsoisángtrênlànkhóimây.

Nhẹchânbướctrôngcâyđồng-trụ,

Cấtmìnhngồitrênbộyênthêu.

Ban-hànhlịchmớiĐường-Nghiêu,

CũngtrongVũ-Cống96,mấytriềunonsông.

Tiếngngoại-quốcdầuthônghiểukhó,

GiốngĐiêu-Đề97tìnhcóđángthương.

Sangnămvừatiếtthiều-quang,

Mauvềtâutrướcngaivàngphânminh.

Tập-HiềnĐại-Học-SĩVương-ƯớctêntựlàNgạn-Bác.

Tấclưỡiphụckiêungạnh,

Trung-thànhdùngrấthay.

Công-danhngàydựngtrụ98,

Khẳng-kháilúcxindây99.

Bao-maođủcốnglễ100

Ý-dĩphòngriêngtây101

Ôngđicókế-hoạch,

Vương-sưyêncóngày.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpThấtChung

___________________________________________________

ThạchQuýLong đờiHậu-Triệu, khiến chạmmột con phượng bằnggỗ,miệngngậmchiếuthưbanbốchothiênhạ.

Chiếntrầnnghĩalàbụichiếntranh.CâunầyýnóikéosôngNgânHàxuống để rửa giáp binh, nghĩa là thiên hạ thái bình, dẹp việc chiếntranh.

HánVănĐếchỉbanmộtláchiếuthưmàTriệuĐàxưngthầnphụngcống.

VuaThuấnômđàngảykhúcNamHuânmàmuôndânđượctháibìnhanlạc.

Ýnói từnaykhỏi loThiênTửraoaisấmsétmàgiaphạtnhưtrướcnữa.

ĐờinhàHán,TưMãTươngNhưthảohịchvănchiêuanngườiThục.

Thêlàcáithang,hànglàđithuyền,ýnóicốngsứphảitrèononvượt

bể.

Baomaolàcỏống.Nướcnhỏkhôngcócủabáucốnghiến, thìcốngmộtxecỏbaomao,đểThiênTửdùngtrongviệctếlễ.

ThờinhàHánvànhàĐường,GiaoChỉphảicốngtráivải.

MaCậttứcDuyMaCật,nhàcưsĩdanhtiếng,lúcđứcPhậtcòntạithế.TiếngPhạnnghĩalà"Tịnhdanh".

ĐạtMatứcBồTátĐạtMa,nghĩalà"GiácPháp"hay"ĐạoPháp",ôngtổđầutiêncủaphái"ThiềnTôngĐôngThổ".

ChíTrị:niênhiệuvuaAnhTôngnhàNguyênlúcấymớilênngôi.

Banvươngchínhtứclàlễbanchínhsóc,cửhànhvàongày1tháng12mỗinăm,đểbanlịchnămmới.

Lờiânchiếucủanhàvua.

Ýnóitheophongtụctừngnước,khôngcầnphiềntráchlễnghi.

Tãtruyệncócâu:"vậtvậtcáchữuquan".

TứcvuaMinh-TôngnhàTrần.

Dảingọc.

KinhThi:ThơBạchLangtụngcôngđứcnhàChâu.

Bahònnúithầntiênngoàibể,cũnggọilàTamHồ:PhươngHồ,BồngHồvàDoanhHồ

Quẻ trung-phuKinhDịchcócâu: "Minhhạc tại âm,kỳ tửhọachi".Nghĩalàchimhạckêutrongbóngdâm,cóhạcconkêutheo.Ýcâuthơnầynói:ThếTửđãcóconhiềnnốinghiệp.

Câuthơnầyýnói:"ThếTửđãtruyềnngôichoconđểanhưởngthanhnhàn.

Cửutiêulàchíntừngmây.

Xesứgiả.

HánVũ-ĐếsaiDương-Bộcđemmộtđội lâu thuyềnquađánhNam-Việt.

Nguyên-ThốnglàniênhiệucủaThuận-TôngnhàNguyên,nhưngchỉcóhainăm(1333-1334),quanămsauđổilàChí-Nguyên.

TứcSàiThung.

ChungQuânđờiHánxinquađánhNamViệt.

LụcGiảđisứNamViệt,khiếnTriệuĐàxưngthần.

TôVũsứHungNô.

TrươngKhiênsứTâyVức.

NguyêntrướcchépDiênThuần,ôngTrúcĐinhchữalạiDiêmPhục.

SôngỐcNhai,nayởtỉnhCamTúc,theosáchSửký,sôngấycóthầnmã.

Hậu-Hán-ThưLiệt-Truyệnchép:Ban-Siêmhàméncổhùm,bayđiănthịt,cótướngmạođượcphong"VạnLýHầu".

NiênhiệuvuaThế-TổnhàNguyên.

VuanhàTrầnđãbalầnbịvờimàkhôngvàochầu.

Nhà Nguyên phong Trần-Di-Ái làm An-nam quốc vương, sai Sài-Thunghộtốngvềnước.

ÝnóiđổitụcMan-DitheotụcTrung-Quốc.

Tiết là cờ tiết,mao là chùm lôngkếtởđầu cờ tiết, phùhiệu của sứthần.

RồngxanhthuộcvềphươngĐông.

ĐườngVươngBộtđiquaNamViệt.Giangthần(thầnởsông)biếtBộtcókỳtài,giúpmộtđêmgióchomautới,đểlàmbàitựaĐằngVươngCác.

Đờixưakhôngcógiấy,ngườitadùngtrevàlụađểviếtsách.

NguyênHánvănlà"TáoLưu"nghĩalàdảimãocủaThiênTử.

Xemchúthíchcácbàitrước.

Xemchúthíchcácbàitrước.

ChungQuânxindâylụađibắtvuanướcViệt.

BanSiêu:xemchúthíchbàitrước.

Tamtích:vuabanchobamón:cungtên,yênngựa,áobạc.

SàiThungngườiởChâuU,châuTinhphươngbắcnướcTàu.

Hồphùlàấntướngquân.

Hồngmaolàlôngchim.

ChungQuânxindãilụadàiđểbắtvuanướcViệt.

Lãn-Tương-Nhưuốnbatấclưỡi,thuyếtphụcnướcTần.

BanSiêuđờinhàHánđượcphonglàmĐịnhViễnHầu.

BácVọngHầulàTrươngKhiênđờinhàHán.Câuthơnầyýnói:SàiThungnayđisứAnnamlầnthứhai,cũngnhưTrươngKhiênhailầnđisứTâyvực.

XembàithơcủaLýSinh,đưangườibạnđiLĩnhNam.

ChiếtGianglàmộttỉnhduyênhảiởphíađôngnamnướcTàu.NguyênđờiĐườnggọilàChiếtGiang,ĐôngvàTâyĐạo,đờiTốngchialàmhailộChiếtĐôngvàChiếtTây.

Điểmnầychưarõ.

NúiThiên-ThaiởphíabắchuyệnThiênThai,tỉnhChiếtGiang,ởvàokhoảngsaođẩuvàsaongưu,ứngvớisaoThai,nêngọitênnhưvậy.NúiNhạnĐãngởphíanamhuyệnLạcThanhtỉnhChiếtGiang, trênđỉnh cao nhất cómột hồ nước không bao giờ khô, mùa xuân chimhồngnhạnthườngvềđậuđó,nêngọitênlàNhạnĐãng.

Sàlàcáibè,cỡibèđiquasôngNgânHán,tứcđisứphươngxa.

CâunầytácgiảnóiLýVũSơnvừalàmChuyểnVậnSứởGiangNamvề,naylạiđisứNamViệt.

HoàngHoalàmộtthiêntrongKinhThi,dùngđểkhiếnsứthần.

DươngQuanKhúclàbàiháttiễnbiệt,nguyênVươngDuyđờiĐườngđưabạnlàNguyênNhịđisứAnTâycócâuthơrằng:"VịThànhtriềuvũấpkhinhtrần,kháchxáthanhthanhliễusắctân,khuyếnquâncánhtânnhấtbôitửu,tâyxuấtDươngQuanvôcốnhân".Đờisauđembàithơấyvàonhạcphủđểlàmbàiháttiễnbiệt.

Chínthulàcuốithu,đãgầnhết90ngày.

Trongphủ củaquanNgựSửxưa cómột hàng câyBách, thường cóbầyquạđếnđậu,nêngọilàBách-đài,Ôđài,ÔphủhayÔThự(Ôlàconquạ).

Tưnônglàchứcquancoiviệccanhnông.

NgaoPhonghayNgaoSơnlàhònnúicóthầntiênởHànUyển(vườnHànmặc,vănchương),lànơithanhquí,nênđượcvínhưNgaoPhong.

ÂuDươngTu đời Tống tự hiệu là LụcNhất cư sĩ. Có người hỏi ýnghĩagì,ôngđáp:"Nhàtôichứamộtvạnquyểnsách,gópbiênnhữngbàivănhaytừTamĐạitrởxuốngmộtngànquyển,cómộtđàncâm,mộtbàncờ,mộtvòrượu,mộtngườitôivuicảnhgiàởgiữanămmónấyháchẳngphảilàLụcNhấtư?".

Can là cái thuẫn, vũ là cái lông, là haimón dùng đểmúa.Xưa vuaThuấnkhôngdùngvõlực,chỉchomúacanvũởhaibênthềm,màcácnướcđềuđếnchầu.

VuaHạVũhội họp chư hầuở núiĐồSơn, có hàng vạn nước đemngọcvàlụađếnhọp.

Hoangyêulànơixaxuôi.

Cácdinhthựdùnghồphấnquéttườnggọilàphấnthự.

Tinhthầnởđâycũngnhưtinhtú,làcácvìsao.

XemchúthíchởbàithơcủaDiêmPhục.

Cửacungđiệnnhàvua.

KêLâm:tênnước,tứcnướcTânLa.NămThoátGiải(niênhiệucủavuanướcTânLa)thứ9,(tứcnămVĩnhBìnhthứ8,đờivuaHánMinhĐế,C.N.65),rừngthủylâmởphíatâythànhKinhđôTừ-La-Phạtcókêquái (congà thànhquáiquỉ),bènđổi tên làKê-Lâm,nhơndùnglàmquốchiệu.ĐờisaugọinướcTriềuTiênlàKêLâm.SáchĐườngThơ chép: "Thơ củaBạchCựDị rất hay, truyền tụng đến nướcKêLâm,mỗibàitrịgiámộtlượngvàng,ngườitacóthểphânbiệtnhữngbàingụytạo.

Tư-MãTương-NhưđờiHánkhicònhànvi,điquacầuThăng-Tiêncóđề:"Khôngcỡixecaongựatứ,khônqualạicầunày".

Ban-SiêuđờiHậuHánnhànghèo,làmnghềviếtthuê,thườngnémbútthan rằng: "Đại trượng phu nên bắt chước Phó-Giới-Tử và Trương-KhiênlậpcôngnơixađểđượcphongHầu,cólẽnàocứluicuiởgiữacâybútvànghiênmựcnầy?".

Văn-Uyên:tênchữcủaMã-Viện.

(Khuyếtvăn.)

BiểnphươngNam.

VăntinhchỉPhóDữLệ.

XembàithơTrầnNghiễm.

Bàivănkhắcởbiahaytrênmộtvậtgìđểlưu-truyềnđượclâu.

(Khuyếtvănmộthàng.)

Vânbìnhcũngnhưvânxa,ýnóichờxemâysứgiảtrởvề.

Chỗtiênở.

ChungQuânlúchànvi,đivàoQuanTrungyếtkiếnquanBác-Sĩ,khiqua ải, người giữ ải trao choChung-Quânmộtmiếng lụa dùng làmphù-hiệu để khi trở vềmới được đi qua ải. Chung-Quân nói: "Đại-trượng-phusangphươngtâyngaodu,quyếtkhôngtrởvề,bènnémlụamàđi.Saulàmquanđisứcácquận,khiquaải,ngườigiữảinhìnbiếtvànóirằng:"Sứ-giảnầylàchàngthơ-sinhnémlụangàyxưa".

Mao-Toại: người đời Chiến-Quốc, môn-khách của Bình-Nguyên-Quân,tướngnướcTriệu,theoBình-Nguyên-QuânquathuyếtnướcSởđể chống nước Tần. Bình-Nguyên-Quân thuyết vua Sở từ sáng đến

trưakhôngcóhiệuquả,Mao-Toạibènchốnggươmuy-hiếpvuaSởvàbàytỏlợihại,vuaSởmớibằnglòngchoquânsangcứunướcTriệu.Khi về nước, Bình-Nguyên-Quân bèn đãi Mao-Toại làm thượngkhách.

TôicủaThiên-Tửgọilàvương-thần,tôicủaChư-Hầugọilàbồi-thần.

TôicủaThiên-Tửgọilàvương-thần,tôicủaChư-Hầugọilàbồi-thần.

BốncâunầytảcảnhvậtởGiao-Châu.

SáchThất-Dị-Kýchép:"TrongbểNam-Hải,cónhàởcủaGiao-Nhân(ngườigiốngnhưGiao-Long),ởdướinướcnhưloàicá,luônluôndệt

cửi.

Giả-ĐảođờiĐườngcócâuthơ:"tăngxaonguyệthạmôn",nghĩalà:"thầy tugõcửadướiánh trăng", lúcđầumuốndùngchữ thôi" (đẩy)thaythếchữ"xao"nhưngchưanhấtđịnh,nênngồitrênngựađưatayralàmthế"thôixao",khôngngờxúcphạmđếnquanKinh-Triệu-DoãnlàHàn-Dũ,bị línhbắt,Hàn-Dũhỏivìsao,Giả-Đảonói rõđầuđuôi,Dũbènnói,chữ"xao"hayhơn.Đờisau,gọilàmvănchọnlựatừgchữlàthôixao.

SáchLã-Thị-Xuân-ThuQuí-Hạchép:"Saingườiđánhcádiệttrừloàigiao".Đời xưa, khi sắp cóhồng-thủy, thì có congiaodưới đất hiệnlên,nênkhiếnngườiđàođấttrừkhửđểtránhthủy-tai.

VuaĐại-VũnhàHạlàmthiênVũ-CốngtrongKinh-Thơ,nóirõvềnúisôngtrongchínChâu.

Điêu-Đềlàkhắcchữtrêntrán.

ĐiểnnóivềMã-Việndựngđồngtrụ.

ĐiểnnóivềChung-Quânxintrường-anh.

Đãchú-thíchởbàithơtrước.

Ý-dĩcũngđiểnvềMã-Viện,đãchú-thíchởnhữngbàitrước.

Thơcủacácdanh-nhânAn-NamQuyểnĐệThậpBát

Thơcủacácdanh-nhânAn-Nam

Trần-Thái-VươngđưaThiên-sứTrương-Hiển-Khánh

(Trương-Hiển-KhánhđisứAnnamhailần)

Mảymaythẹnchửađápơnsâu,

Hútmắtsôngcồnnhữngngánngao.

Vỏkiếmgióthureomỏnngựa,

Ánthưbóngnguyệtlọtrườnglầu1.

Énvềcõibắckhônlưutrú,

Nhạnbiệttrờinamnhữnggợisầu.

Nghiênglọng2baogiờngàytái-ngộ?

Tiễnđưathơhứngtạmvàicâu.

Nội-phụAn-namquốc-côngThiện-LạcLão-nhân(5bài)

Xuấtquốc:

Bỏnướcrađinhớtựngày,

Lòngtrungcánhcánhcótrờihay.

ChẳngquaVi-TửbuồnÂnmất3,

HáphảiVăn-Côngtrốnnướcngoài4.

Nghềmọncơcầunoinghiệptrước5,

Tiếngthơmsửsáchđểsaunầy.

Ngàynaybốnbiểnchungđườnglối6

NhàcũxatrôngnúiViệtdài.

ChầuyếnởđềnĐại-Minh

Ngọc-banchầuchựcángmâyhồng,

Mặtnhậthâyhâykhíấmlồng.

Saosángmuônngôichầuhướngbắc,

Nướctriềutrămngọnchảyvềđông.

VầnthơTrạm-Lộkhoanthaihát7,

KhúcnhạcQuân-Thiênphưởngphấtmòng8.

Mầmmọn,mảylôngơnchúacả,

Báođềnnguyệnhếttấmlòngtrung.

ChầuyếnởnúiVạn-Tuế(Ngàyấycótuyếtxuống)

Bích-Hánloankêulắngbụitrần9,

Ngọc-kinhnhấp-nhớihọptinh-thần10.

MúaquanhNgao-bốinonphơtuyết11,

RượuchuốcLong-nhanhộimởxuân12.

ThấmkhắpgiónhâncâyNgự-Uyển13,

DẫyđầyơnThánhnướcThiên-Tân14.

Việt-Namky-lữtheohàngngũ15,

Gangtấcgươngsoinhậtnguyệtgần.

Trởvềnước

Baonămxanướckhóimâymờ,

Mìnhgởinhungyêntạmviếngnhà.

Lớplớplâuđàitrơbóngnhật,

Hànghàngchâuthúycáchphươngxa16.

HạcvềĐông-Hảithôiđànhvậy17

RắncắnNam-Mônhádámmà18.

Hiuquạnhbiếtcùngainhắnhỏi,

Giósônglayđóalệ-chigià.

TặngThiên-sứTrương-Hiển-Khánhđisứvề

GióđưahồnmộngđếnGiao-Châu,

Cáchmộtnămtrònlạigặpnhau.

Ngựaruổibụihồngtheobóngác19,

Nhạntungchiếcảnhliệngmâymù.

GiãtừNgũ-Lĩnh,đườngxathẳm,

Ứngđốitứphương,thithuộclàu20.

Nghenóitriều-đìnhdùngvăn-sĩ,

Thượng-thưchí-khíngấttrờithu.

Trần-Thánh-Vương(tamthế)vănđiếuTrần-Trọng-Huy,tôinhàTống

(NhàTốngmất,Trần-Trọng-HuylánhquaAn-namrồitạthế).

ThankhócGiang-Namlãocự-khanh21

Gióxuângạtlệxótxatình.

Bỗngdưngcontạoghinămtháng,

Chẳngquảnngườitacótửsinh.

Mâytrắngmuôntrùngchecố-quốc,

Đấtvàngmộtnấmlấpphươngdanh.

Chốngtrờilựclượngtheogiòngnước,

Giòngnướctrôixuôicứthái-bình.

Trần-Nhân-Vương (tứ thế), Trúc-LâmĐại-Sĩ biếu Thiên-sứ Trương-Hiển-Khánhbánhxuân

Thôimúacànhdâu22,thửáoxuân,

Ngàynayhàn-thực23lạiđươngtuần

Mâmsơnhồngngọc,bánhxuân-thể,

TụccũAn-namcứmỗilần.

ThơtiễnchânThiên-sứLý-Trọng-TânvàTiêu-Phương-Nhai

Chénđưavân-dịch24nứchươngbay,

Giómátkhônngănkháchtrởgiày.

Chẳngbiếthaingôisaosứ-giả,

Trờinamcònchóimấyhômnay?

TiễnThiên-sứMa-HiệpvàKiều-Nguyên-Lãng

TrờiViệthaingôisaosứ-giả,

Hào-quangthai-phủrọibavòng.

Ơntrêntìnhnặngbaohâncảm,

Nướcmọnlễsơnhữngthẹnthùng.

Lam-chướngxôngphangườimạnhkhỏe,

Gióxuângiongruổingựathungdung,

ChiếubanTrung-Thống25lờiônhậu,

Lonướcbâng-khuângkhỏibậnlòng.

Kiều-Nguyên-Lãnghọavần

Ngũ-Lĩnhmâymùkháchruổigiong,

Maixuânmớiđiểmmộtvàibông.

Lòngnhânthiên-tửkhôngriêngbiệt,

Chícảtrượng-phunhữngthẹnthùng.

Giụcngựamấyphenxônggiótuyết,

Ngừngcươngtạmchútngắmnonsông.

NgàymaikhóinướcsôngLô-Thủy,

Chénrượuđàotươitảnỗilòng.

Trần-Anh-Vương(ngũthế)đưathiên-sứAn-Lỗ-OaivàLý-Cảnh-Sơn

Rựcrỡhàoquangrọihảinhai,

Sụtsùigạtlệthấyrồngbay26.

Đãđànhxứnóngđồndanhkhắp,

Dámgiậnđầuxuânrọibóngchầy.

Nhũ-Lĩnhnoncaongườichữavượt,

Tam-tươngsôngrộngnhạnvềngay.

Thái-bìnhcảnh-tượngphiềntâulại,

Hớnhởmừngvuinởmặtmày.

BốnbàithơcủaTrần-Thái-Hư-Tử27(Lụcthế)

BàiI:TặngThiên-sứSát-ChỉNgõa,Văn-Tử-Phương

Chí-trịkỷnguyênmới28,

Chiếubanđếnhải-tân.

Tâmthànhnghiêngquỳhoắc,

Ốmgượngnghetyluân29.

Lam-chướngtanđêmtối,

Câycỏđượmmàuxuân.

Đềnngọcvềtâulại,

ChớbỏViệt-Namdân.

BàiII:TạThiên-SứMã-Hợp-MưuvàDương-Đình-Trấn

Vócâumuôndặmvượtnonsông,

Ngọc-tiếtlunglaykhílạnhlùng.

Bỗngthấymườihàngtuyênchiếuphụng,

Cũngnhưgangtấcđốimàyrồng.

Thờibình,Hánđổikỷ-nguyênmới,

Đứcrộng,Thuấnbantuế-lịchchung.

LạiđượcTam-côngdờibướcđến,

Càngthêmxuân-sắcnhuậntư-dung.

BàiIII:ThơđưatrìnhThiên-sứ(nguyêntácHán-văndùngnguyênvậnbàitrên)

ChínvạcvữngbềntợThái-Sơn30,

Mưahòagióthuậnkhóimùtan.

KhắptrờingọclụachầuNghiêu,Thuấn,

TrămhọđàncahọcKhổng,Nhan.

ĐồngtrụchẳngcầnphiềnMã-Viện,

Bồ-Tiên31ailạingợiLưu-Khoan32.

Thánhânlộnglẫymâylànhphủ,

Mátmẽlàmmưarướithế-gian.

BàiIV:ThơtiễnThiên-sứSát-Chi-NgõavàTriệu-Tử-Kỳ.

Ngựatrạmbonbonlướtgiómù,

Lậplòesaosứrọibiên-khu.

Chítraibốnbiểnraănnói,

Lòngchúamuônphươngvốnái-ưu.

LờingọcphẩmđểsôngnúiViệt,

TiếngtơnhuầnthấmmócmưaChu.

Ngàymaicáchtrở,mâynambắc,

Khuyêncạnhômnayrượumộtbầu.

LãoQuốc-thúcChiêu-Minh-Vương,Lạc-ĐạoTiên-Sinh33(2bài)

BàiI:TặngThiên-sứbọnSài-Trang-KhanhvàLý-Chấn.

Mộtphongphụng-chiếuxuốngThiên-đình,

Muôndặmhoàng-hoaruổisứ-trình.

Khuyếtbắcáoxiêmgiànhtiễnbiệt,

Cõinamcâycỏthảynghedanh.

Khenchêoaiphúcvuatheomiệng,

Khinhtrọngannguynướchệmình.

Nhắngửibốnônglòngbácái,

KhéovìbảobọcViệtthương-sinh.

BàiII:ĐưaSài-Trang-Khanh

Bànghoàngtiễnkháchlúcđăngđồ,

Vóngựalămxămchỉđế-đô.

Nambắclátimcờtrổngọn,

Chủtânmùiđạorượutrànhồ.

Chiabâunhữngtiếckhicườinói,

Đốingọakhônquênlúcxướngthù.

Chưabiếtngàynàochogặpmặt,

Âncầnhanhỏibắttaynhau.

Nội-phụđượcphongtướcPhụ-Nghĩa-CôngTrần-Túy-Sơn(2bài)34

BàiI

Lầucaotrămthướcngấttừngkhông,

Ốmgượngtrèolênthửngắmtrông.

Yên-táixavơimùtítmắt,

Động-đìnhlailángthảnhthơilòng.

Quạchìmcửađộngrừnguám,

Rồngđánhlòngsôngkhílạnhlùng.

Biếttỏcùngaitìnhlữ-thứ

Cỏlaumanmácnướcmênhmông.

BàiII:Vàokinhchầu,vềđếnLoan-Thànhgặptuyếtxuống.

Giótápsươngngưnglạnhbuốtgan,

Trướcthềmgangtấcđốilong-nhan.

Mộtlờinhườngnướcđồndanhtiếng,

Muôndặmchầutrờiđượcvẻvang.

Đấtởbiểnnamvưngchứcgiữ,

Saochầungôibắctrọnniềmđau.

Vócâuhăngháivềquêcũ,

ThămthẳmtrờiđôngngắmTúy-San.

Nội-phụAn-Vũ-SứLại-Ích-QuyngàyNguyên-Đántriềuhội.

Rọikhắptrờinambóngthái-dương,

Dịch-đìnhgốcliễungựadừngcương.

Balần,áomãohômuôntuổi35,

Mộtdấuxathưhệtbốnphương36.

Hươngnhảtúy-vânhơithấmnhuận,

Rượunghiêngkim-hảisáodu-dương.

Bầytôimúanhảy,trờigangtấc,

Mưamócơnnhuầnchúađoáithương.

HọabàithơvịnhĐông-sơnPhiêu-Nhiên-LâucủaTham-NghịHứa-Công

Trướcđìnhthu-hứngbóngtrăngmờ,

Sắcnúiđầylầuhỏivậnthơ

Mìnhtợhoasenranướcchậm,

Lòngnhưtơliễusớmbùndơ.

QuyểnKinhđãkémvuingườiẩn,

Bầurượunêncùnghẹnkẻưa.

KhắpcảnhLang-Hồnươngcửangắm,

Bụitrầnphơiphớichẳnglòngmơ.

Lê-Tắc(15bài)

Nội-phụ

(Năm Giáp-Thân niên-hiệu Chí-Nguyên (1284), quan-quân (quân nhàNguyên) vào biên-cảnh, Thế-Tử khiến con người anh, Chương-Hiến-Hầu(Trần-Kiện)đembọnTắcrachốngcự,sứcyếuhènđầuhàng).

Mườitrượnglâu-thuyềnvàovịnhViệt,

Tướngquânbuộclụabênthànhhàng37

Ngàynaynhất-thốngtriềuTrung-Quốc,

Sôngấyxinthề,tôitiểu-bang38,

Từthuởcánhlôngvàophụthuộc,

Dẫurằngvảyvụncũngvinhquang.

NgàyxưatrămtuổiTầnĐàlão,

Saomãithithưtrệmộtphương39.

Triềuhội

Muônnướcyquanvẻsángngời,

Vàngthêutayáoquyệnhươngtrời.

NgàylànhHoàng-Đạokiền-khônmở,

Điềmtốthồng-vânnhậtnguyệtsoi.

Trườngthọtùngxuânmừngtuổichúa,

Hướngdươngquìhoắcgiữlòngtôi.

HômnaydõigótPhong-nhânchúc,

ĐứcsánhĐườngNghiêutrịnốiđời40.

Mừngchiếuchỉnhàvua

Tiếnggàgiụcgiãsánglinhlung41,

Gangtấclămxămtớiđiệnrồng,

BènkhiếnlờiNghiêukhắpthiên-hạ42,

MớihaychiếuHáncảmSơn-Đông43.

Âuvàngphómặctayanhtuấn44,

Đuốcngọcđềunhờbựctướng-công45.

Gặplúcthái-bìnhngườirảnhviệc,

Lànglàngthơmnứclúađơmbông.

Chầuănyến(nămđầuHoàng-Khánh)(1312)46

Thềmvàngnghi-trượnggiụcbanmai47,

Bóngácbừnglênquạtbáukhai48.

Trờiđấtsấmvangbabậnchúc,

Mócmưaxuândộichínlyđầy.

RồngvànghiệuHánđiềmghimới49

Trĩtrắngsânchầulễcốngbày.

Từấyphươngnamcàngcảmđức,

Trụđồngchấtngấtchẳngcầnxây.

Đôthành

Tỏrõtrờimaibóngrángxa,

SắmsanhruổingựadạoKinh-hoa.

Banghìncungcấmtrongmâyhiện,

Trămvạnlâuđàidướcmócsa.

Hếtlạnhtrướccunghoachớmnở,

Mừngxuântrênliễuquạkêuòa.

Thái-bìnhkhí-tượngnaynhườngấy,

Mớibiếtbằngtrờiphúcchúata.

NgàyTrùngCửunhớChương-Hiến-Hầu

Lâukhônglênnúi,chẳngngâmnga,

Trùngcửuhômnaylạiviếnghoa.

Trênngựacửatâycònchạnhnhớ50,

Chiếcngaotaytráilửngkhuâykhoa51.

Tócthayhaimáingàythêmbạc,

Rượuuốngvàichungkẻonữagià.

Cáibướmconongcònbiếtthú,

Trăngthanhgiómátnỡhoàiqua.

TặngThượng-thưSát-Lý-NgõađisứAn-Namvề.

Hoamaiđườnganổn,

Thượng-thưvềbắcphương.

Nonsôngmuôndặmkhách,

Thônxómhaibênđường.

Nam-ViệtthôngchàngLục,

Ngọc-quanvượtgãTrương.

Hoàng-Hoavốnthạoviệc,

Mừnglạithấyquân-vương.

TặngLang-TrungTriệu-Tử-Kỳ

HạquốcchầuThần-Cực52,

Giao-Châungờisứ-tinh.

Hoamainambắcnở,

Cànhtrúcvẫndàixanh.

Tụclạthơkhôntả,

Thônhoangrượumặctình.

Triệu-Công-Tửphơiphới53,

Chẳngthẹnmạngtriềuđình.

ThơtiễnThị-LangTrí-Tử-NguyênđisứAn-Nam

PhíanamChâuQuếtiếpChâuGiao,

Láliễutàucaurợpdịch-lầu54.

Sứ-giảcầmthưratuyệt-vực55,

Thị-Langruổingựangắmthanh-thu56.

Rồngvàngnămmớikỷ-nguyênHán57

TrĩtrắngngườixalễcốngChâu.

Khaihóavăn-thânlàmchương-phủ58,

BệrồngLục-giảtrởvềtâu59.

TiễnPhó-Dữ-LệtựlàVăn-Sử,phụ-táthiên-sứquaAn-nam

Thượng-thưVăn-sửsẵnchân-tài,

Ruổingựatheongườisứcõingoài.

ĐàingọcTriệu-vươngthơhạcxuống,

Biểnxanhthiên-tửchiếurồngbay.

Cáckhemăngtrúcsoleđộng,

Nămnúihoamaisắpsửakhai.

Bách-Việtgiómâydầucókhác,

Ngâmđềháthiếuvậnthơhay.

Ngàymồng3tháng7,chúcthọAn-Namquốc-vương

Trờithusaothọrọingân-hà,

Baothuởưu-đàm-bátnởhoa60.

Ơnnặng,cánhbằngdờibắc-hải61,

Đơnthành,gàchóởnam-gia62.

Sổtrườngsinhtámnghìnthulẻ,

NhàThiện-lạcthángbảymồngba63.

Trân-trọngmôn-đồđầubạctrắng64,

Sayxuântạmmượnchénlưu-hà.

ChiềuhômchơihồLang-Trung,làmthơtheovầncủaTải-Đạo

Quanhràothưathớtbờlaulách,

Lấplánhtrênhồbóngthái-dương.

Ngườiđứnggầnchimtrờisắptối,

Hoacườibênliễunướcdườnggương.

Việcđờiphiền-phúcghêđôimắt,

Lòngkháchbồi-hồivịnhmộtchương.

MừnggặpVăn-Ôngvuithưởngthức65,

Lờiquêbiatạcdựngbênđường.

TặngPhó-Dữ-LệđisứAn-Namvề

Núihúđười-ươi,trúcgọiquyên,

An-namsứ-giảxuốnglong-thuyền.

ChiếubanDiên-Chỉvuilòngđón66,

ThơđếnKê-Lâmdộitiếngtruyền67.

Tiếtngọcgiữgìnthêmvũ-lộ,

Tuổixanhqualạimỗiphongyên.

Đầusôngmáitócphơphơtrắng,

Lục-Giảcònghibuổisứbiên.

VịnhcâybácủavuaĐại-VõởnúiĐại-Biệt

Trảibấyxuânthuýhữnghờ,

NgườitruyềnVũ-Bátựnghìnxưa.

Thần-côngtừthuởÂn,Chutrước,

Nguyên-khímộtcànhGiang,Hántrơ.

Láchtáchđồng-longtrờimuốntối68,

Thâmtrầmmộc-hổtuyếtsamờ69

Lấmbùntruyệncũtoandòhỏi70,

Cáiquạbayđâuvắngmiễuthờ.

VãnAn-namquốc-vương71

Ngàynàokhách-tọangheđàmđạo,

Naytrướclinh-sàngđốtnếnthờ.

Nhìnhọa-dungxưahồnphảng-phất,

Đọcthơ-cáocũlụychanhòa.

NấmmồNam-quốchầuxanhcỏ,

LốicũTây-Mônvẫntrắnghoa72

BaonáchiêuhồncakhúcViệt,

Trotiềngióthổi,cỏcâymờ.

Tiến-phụng-sứAn-namđềtrạmQuế-Lâm(5bài)

BàiI

Đìnhliễulôithôivắnlạidài,

Giang-thànhphơiphớingọnsinhbay.

Khôngngườiquenthuộckháchnhìnkhách,

Biếttỏtâmtìnhaivớiai.

Nghìndặmhồnquêlòngđiệpvướng,

Mộtthuyềntứkhách,tiếngquyêngầy.

Sángmaichẳngbiếttrênđườngsứ,

Cònphảiyênbađộmấyngày?

BàiII

Giang-thànhngàyhạnắngoighê,

Khổnỗihoàng-hoagấphạnkỳ.

Muôndặmvócâureobướctiến,

Nămcanhcánhđiệpvướnghồnquê.

Nỗiniềmcảm-khái,tariêngbiết,

Muốnhỏicùngthông,trờichẳngnghe

Bình-nhậttúidùikhôngtínhkế73,

Hổngườinămthướcthấplethe.

BàiIII

Dặmtrườngđêmvắnggióhiuhiu,

Layđộnglòngthumấylátiêu.

Bóngngựamộtroibayvútgió,

Hoamainămcũnởchiêmbao.

Nhìntrănglữ-thứquenquenmặt,

Vắngnhạnthiên-thaithủithủisầu.

Baynhẩybình-sinhchưatoạichí,

Ngồibuồngõnhịphátnghêungao.

BàiIV

Mâyunrừngquếmấyngàythâu,

Hóngmát,nơinàochẳngcởibâu.

Vegióreovangngaongánkhách,

Cúcvàngchưanởướcmơthu.

Kiền-khônmùtítsayvương-sứ,

Sơn-thủyngâmngahỏibạnbầu.

Bỗngtrậnmưađêmđâuđổxuống,

Đánhtanmuôndặmmốihươngsầu.

BàiV

Muôndặmquan-hàtrảibướcchân,

Ngừngxequánkháchluốngtầnngần.

Annguynàotớđâuhaybiết,

Nóilặngtùyngườinghĩtủithân.

Uốngcạnsầuquêverượuthánh,

Ngâmtiêuhậnkháchtậpthơthần.

Mảymaythẹnchửađềnơnnước,

Roingựahailầnthétgióxuân.

BàithơcủaDoãn-An-PhủlúcđicốngnhàNguyên,từbiệtngườiem.

Vềnamđibắctáchhaiphương,

Haibóngmờmờngựarẽcương.

Hồngnhạntuyệtvờimâycửaải74,

Tích-linhlạnhlẽogióbêntường75.

Kềgiườngtròchuyệnđêmmưagió,

Mượnrượukhuâykhoanỗinhớthương.

Tagiữtiết-mao76,ngườiquạtgối77,

Hiếutrungkhônvẹncảđôiđường.

SứAn-namvângmệnhquantỉnhHồ-Quảnglàmthơ.

Gióthổiàoàotungcátbụi,

Caothâmlộnglẫychốnquannha.

Trămnămmãngngắmnonsôngrộng,

Muôndặmbaonàiđườngsáxa.

Vechéncỗbànnồngbạchtửu,

Áoxiêmlễnhạcthẹnhoàng-hoa.

Ngườiđờitántụđườngnambắc,

Thạnhtrịđồngvuicảnhthái-hoà.

QuanĐại-phuNguyễn-Cố-Phuvângmệnhquantỉnhlàmthơtrongtiệcrượu

Nướcxamếnphụcđứctuần-tuyền78,

Ấmápngàyxuâncuộcyếndiên.

Thánh-triềuthiên-tửrấtminhthánh,

Phụ-bậttaychânđềulươnghiền.

Khoanhồngrộnglớnnhưtrờiđất,

Baodungkếtnạpđứcvôbiên.

Mọnhènmaymắngặpđờithịnh,

Thànhtâmgiữchứclạitriềuthiên.

Vevàngđầyrượuơnnồnghậu,

Tắmgộisaysưatheolệnhtrên,

Tỉnh-đườnggangtấcvângýtốt,

Đầynhàvuivẻcùngmờikhuyên.

Thái-cựcdựngngôichuyểntrờiđất,

Támphươngbốnbiểntheohóaquyền.

Chẳngnhữngchúngtachịuânhuệ,

Dầnxaứctriệumãivuiyên.

BàithơcủasứAn-namtừtạBạn-tống-quan.

Bịnrịnchiaphôinhữngngậmngùi.

Câyxuânmâytốihạnchiađôi79,

Xưakhôngsứ-mệnhngườikhôngặp,

NaybiếtKinh-Châutrờikhéoxui80.

Đối-ẩmgiườngTừ81dùchữathỏa,

BànvănthuyềnLý82đãchungngồi.

Saunầymuốnbiếttìnhthươngnhớ,

Giómáttrăngtrongchínhnhữnghồi.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpBátChung

___________________________________________________

ThơnhớbạncủaLýBạchcócâu:"Lạcnguyệtchiêuốclương",nghĩalànằmthấybóngtrăngrọivàorườngnhà,bângkhuângnhớbạn.

Anh em bạn xa nhau, lúc gặp lại, nghiêng lọng bên đườngmà nóichuyện.

ViTử là anh của vuaTrụ nhàÂn.VuaTrụ hoang dâm,ViTử canngănkhôngđược,bènbỏđi.SaukhiVõVươngdiệtvuaTrụ,phongViTửởnướcTốngđểnốidòngdõinhàÂn.

Văn-CônglàcôngtửnhàTấn,bỏtrốntronglúcnướccónạn,sauvềphụcquốc.

ThiênHọcKý trongKinhLễ có câu: "Lương dã chi tử học vi cầu,lươngcungchi tửhọcvicơ",nghĩa làconngười thợđúckhéo, thấycha thổi chảy các loại kimđể hàn đồ, thì bắt chước sưu tầmnhữngmiếngda thúnhỏđể làmáocừu,conngười thợ làmcungkhéo thấychauốncâyđiềuhòađể làmcung thìbắtchướcuốncây làmthúng.Chữcơcầudùngchỉnốinghiệpcũcủaôngcha.

"Xađồngquỹ,thưđồngvăn"nghĩalàxeđồngdấu,sáchđồngchữ,ýnóihoànhảigiaothôngrộngmở.

Trạm-Lộ:bàithơtrongKinhThi,ThiênTửdùngđểyếnẩmchưhầu.

Quân-Thiên:khúcnhạctrênthiênđình.

Bích-Hán:sôngNgânHánởgiữatrờixanh.

Tinhthần:cácngôisao.

Ngaobối:(lưngconNgao)cũngnhưNgaoSơnlànơitiênở.

Longnhan:mặtrồngtứcnhàvua.

Vườncủavua,cũngnhưThượngUyển.

ThiênTâncũngnhưThiênHà,làsôngNgân-Hàtrêntrời.

Kylữlàngườikháchkýngụởnướcngoài.

Haicâu3và4,ýnóilúcvềthấylầuđàivắngvẻvàanhemlytán.

ĐinhLịnhUyởLiêuĐông, theohọc tiên,sauhóahạcvềđứngkêutrêncộthoabiểu.

ỞNamMônnướcTrịnh,cóconrắnởngoàicắnvớiconrắnởtrong.Rắntrongthànhlàrắnyêu,bịcắnchết,ấylàđiềmLệCôngsẽđượcvề

nước.

Vềbóngácnghĩalàvềdướimặttrời,tứclàvềKinhĐô.

Luận Ngữ: "Tụng thi tam bách, thọ chi dĩ chánh bất đạt, sứ u tứphương,bấtnăngchuyênđối",nghĩa làhọcKinhThi300thiên,đếnkhilàmChánhSựlạikhôngthôngsuốt,đisứbốnphươngthìkhôngđủtàimộtmìnhứngđối.

Ngườicóquanchứclớn.

NguyênHánvănlà"Đồ-Chi",tênmộtbàiháthaymộtđiệumúaxưaởnướcTàu.

HànThựclàngày3tháng3âm-lịchvìngàyấyngườitakhôngđốtlửađể kỷ niệm Giới-Tử-Thôi, người nước Tần đời Xuân-Thu, bị cháytrongnúi.

Vândịchlàmộtthứrượutiên.

NiênhiệuvuaThế-TổnhàNguyên.

LúcnầyTháiThượngHoàngTrầnNhânTôngmớichết.

BiệthiệuvuaTrầnMinhTông.

NiênhiệucủaNguyênAnhTông(1321-1325).

Lời chiếu thư êm ái của thiên tử như tiếng tơ. Sách LễKý có câu:"Vươngngônnhưty,kỳxuấtnhưluân".

VuaHạVũđúcchíncáiđỉnhđểtượngtrưngchínchâu.Từđóvềsau,chínđỉnhlàmộtbửuvậttruyềnquốc.

Bồtiênlàroilau.

LưuKhoanngườiđờiHán làmNamDươngTháiThú, tínhnhân từ,dâncólỗi,chỉđánhbằngroilau.

TứcTrầnQuangKhải.

TứcTrầnTúViên.

Trămquanchúcthọđếnbalần.

Bốnbểxađồngdấu,sáchđồngvăn,ýnóinhấtthống.

Thửaxưanhữngngườibại trận, lấy lụa trắngbuộccổđứngxinđầuhàng.

"Cũngnhưsôngấy"làmộtcâunóidùngđểthềlòngtrungthành.

HaicâukếtýnóiTriệu-Đàngàyxưasaoriêngbiệtsơnhà,khôngchịuthần phục nhàHán.Ám chỉ sao vua nhàTrần không chịu vào chầuthiêntửnhàNguyênđểtránhhọabinhđao.

Phongnhânlàmộtchứcquancoigiữbờcõi.XưavuaĐườngNghiêu

đi tuần thúđếnTháiHoa,quanPhongnhânởđó chúcvuađượcđanam,đaphú,vàđathọ.

Sángtờmờ.

LờinóicủavuaNghêu.

LúctờchiếucủanhàHánbanxuống,dânSơnĐôngđềucảmđộng.

Nghiệpnướcvữngnhưâuvàng.

Đuốcngọcsángtượngtrưngtháibình,lànhờcóvịtểtướnggiúpcông(Điềuhòađỉnhnãi(cáivạclớn),làcôngviệccủatểtướnggiúpnướcbìnhtrị,làmchokhíâmkhídươngđượcđiềuhòa).

NiênhiệuNguyênNhânTông.

Thềm vàng là thềm điện vua, nghi trượng là đồ trần thiết trangnghiêm.

Mặttrờimọc,vuangựrađềnĐồng-Chương.

HánTuyênđế,nhâncórồngvànghiệnra,đặtniênhiệuHoàngLongđểghiđiềmtốt.

Câunầy tácgiảnóinhớ lúc trênngựabồng thâyChươngHiếnHầuchạyởcửatây.

TấtTrácđờinhàTấn,chỉmơướcđượcsuốtđờilúcnàocũngtaymặtnâng ly rượu, tay trái cầm ngao cua.Câu thơ nầy nói: nhớChươngHiếnHầuđếnđỗiđươngcầmngaouốngrượucũngquênlững.

ThầncựctứclàBắcđẩu,chỉngôithiêntử.

TứcBìnhNguyênQuân,đisứthuếtphụcđượcvuaTần.

Lầutrạm.

Cõixaxuôi.

Mùathutrongsáng.

BankỷnguyênmớicủanhàHán.

ChươngphủlàcáimãocủakẻsĩđờinhàThương.Ýnóihóatụcxămmình(vănthân)đểtheovăn-hóaTrungQuốc,biếtđộimãomặcáo.

NguyênHánvănlà:"QuylaiLụcGiảthuyếttiềnlưu".Lưulàcáimãocủathiêntửđội,nóitrướcmãolưu,tứclàphúctấuvớithiêntử.

Ưu-đàm-bát làmột loạicâykhôngcóhoamàcó trái,mùingon, lớnbằngnắmtay.Cũngcóloạicóhoa,nhưngkhótrồng,trongKinhPhậtdùngthứhoanầyđểvínhữngthứítcó.

Câu nầy nói An nam quốc vương, Trần Ích Tắc, chịu ơn nặng nhàNguyên,làmquanởTrungQuốc.

Nóithuởxưagàchócủatiêngianhờuốngbãthuốclinhđơnđềuđượctrườngsinh,nayÍchTắc luyệnđược thuốc linhđơnmàgàchó thìởAnnam.

Thiện-LạclàbiệthiệucủaTrần-Ích-Tắc.

Lê-TắctựnhậnlàmônđồgiàcủaAnnamquốcvương.

Văn-ÔngđờiHánlàmthái thúquậnThục,ưachuộnggiáohóa, thiếtlậptrườnghọc.

ChuDiênvàGiaoChỉ.

XemlờichúthíchởbàithơcủaTrầnNghiễmởtrước.

Đồnglonglàcáiđồnghồđểlườnggiờ.

Mộchổ:đờixưalấygỗchạmhìnhconhổ,trổmiệngnơilưngđểdùngtrongviệcbắnthi,ngườinàobắntrúngthìđượcbỏthẻvàođóđểghinhớ.

VuaĐạiVõtrịnướclụt,taylấmchânbùn.

TứcTrầnÍchTắc.

ĐườngcửaTâylúcbỏnướcrađi.

MaoToạiđờiChiếnQuốctựvímìnhnhưcáidùi,đựngtrongcáitúi,bình thường không ai biết, nhưng có ngày trổ tài, cũng như cái dùitrong túi thoátmũi nhọn ra.Hai câu kết ý tác giả nói, ngày thườngkhônglokếtiếnthân,chonênđườngcôngdanhthẹnvớianhlùnMaoToại.

Hồngnhạnvíanhem.

Tích-linh,conchimgiốngchimyến.Kinh-Thơ,thơTích-Linhkhuyênanhemgiúpnhaukhihoạnnạn.

Tứcđisứ.

Tứcquạtnồngđắplạnh,vềnhàhầuchamẹ.

Tuần tuyên:cácquankinh-lượcđi tuầnhànhđể tuyênbốđứcýcủathiên-tử.

Trongbài thơ củaĐỗPhủnhớLýBạch có câu: "Vị bắcxuân thiênthụ,GiangĐôngnhậtmộvân",ýnóiĐỗPhủthấycâymùaxuânởVị

Bắc thì nhớ Lý-Bạch, cũng như Lý Bạch trông mây buổi chiều ởGiangĐôngthìnhớĐỗPhủ.

Hàn-Triều-TônđờiĐườnglàmThứ-SửKinh-Châu,nhânsĩđềumuốnbiếtmặt, nên có câu: "Sinhbất dụngphongvạnhộhầu, đànnguyệtnhấtthứcHànKinh-Châu",nghĩalàởđờikhôngcầnđượcphongvạnhộhầu, chỉmuốnđượcbiếtmặtHànKinhChâu.Đời saudùngchữ"thứcKinhChâu"đểtỏýnóigặpđượcbậchiềnsĩ.

Tư-Trĩ (tênchữ làNhụTử)vàTrầnPhồn,haidanhsĩđờiHán, làmbạnvớinhau.TrầnPhồncómộtcáigiườngthườngtreolên,chờlúcnàocóTừTrĩđếnmớihạxuốngđểtiếpbạn.

LýƯngvàQuáchThái,haidanhsĩđờiHán,kếtbạnvớinhau,thườngcùngđimộtthuyền,đàmluậnvănchương.

ĐồChíCaQuyểnĐệThậpCửu

ĐồChíCa

Đồ-bảnAn-nammấynghìndặm,

Cư-dânthưa-thớtnhiềusơnthủy.

ĐônggầnHợp-Phố,bắcNghi-Ung.

NamđếnChiêm-Thành,tâyĐại-Lý.

XưanayNgũ-Lĩnhtiếngman-di,

ThoạttựĐào-ĐườnghiệuGiao-chỉ.

ĐếnđờiThành-Châu,xưngViệt-Thường,

Dùngchuyềnthông-ngôn,cốngbạch-trĩ.

TầngọiTượng-Quận,HánGiao-Châu,

Cửu-Chân,Nhật-Namởliềnkế.

ThờiHán,Triệu-Đàdấyxưnghùng,

Cao-Đếphongvươngbanngọctỷ.

KếvìCao-Hậucấmmuabán,

Đàlạiỷmạnhdámtiếmngụy.

TựxưngĐế-hiệungangTrung-Quốc,

Tànhạibiêndânnghiêmvõ-bị.

Hán-giatừấydấybinhqua,

Đánhmãikhônghơnnhọctướng-sĩ.

Văn-đếdùngvănkhôngdùngvõ,

RađứckhoanhồngthaTriệu-Thị.

Đànhâncảmđứcxưngphiên-thần,

KhiếnconAnh-Tềvàobáilễ.

Trânchâuvậtlạcốnghằngnăm,

Concháunốitruyềnđượcngũthế.

Lữ-giamưuphảnngầmhưngbinh,

BắtgiếtTriệu-VươngvàHán-sứ.

Vũ-Hoàngnổigiậndấythiên-binh,

Nghìndặmtinh-binhtrừhunguế,

Lộ-Hầu-Bác-Đứctaytướngtài,

ĐánhpháđấtViệtnhưtrechẻ.

Chialàmchínquậnđặtquanquyền,

Nam-Việttừấybịtruấtphế.

Trung-Hoakhaihóakhắpchínchâu,

Dạydỗngườixathônglễnghĩa.

Quang-VũvừatrừloạnVương-Mãng,

Chưarảnhchọnngườiquatrấn-lỵ,

Mê-Linhhaigáisínhanh-hùng,

ChịlàTrưng-Trắc,emTrưng-Nhị.

PhấtcờđộclậpxứGiao-Châu,

Oaiphụctrămmanaidámví.

Lĩnh-Namsáumươilẽnămthành,

Bàchịlàmvương,emlàmsúy.

ĐườngđườngtướngHánMã-Phục-ba,

Cắnrăngkhổchiếnbanămlẽ,

ChiaquânthẳngruổiđếnMan-Khê,

Tặc-tướngchịuthuathảybìnhtrị.

RộngmởHángiớitộttrờinam,

CaongấttrụđồngtruyềnHán-sử,

Khiếnquanđặttướngcai-trịdân,

Đứcchínhthanhtânkhôngxiếtkể.

ĐếnđờiSĩ-Nhiếpkhéovỗyên,

Nhớđứcphương-dânđềuquýtrọng.

Trung-Quốcrốibờithờiloạnly,

Ngô,Thụctranhnhauchiađồnlũy,

ĐờiTấnGiao-ChâulạithuộcTàu,

Tống,Tề,Lương,Trầnnốithốnghệ,

TrảiđờimãimãiđếnTùy,Đường,

ĐặthiệuAn-namtừbuổiấy.

ĐếnthờiTrương-Châulàmđô-hộ,

SửađắpLa-thành,chếquân-khí.

Cao-Biềnoaitiếngcũnglẫylừng,

Vềsaumọingườiđềulờndễ.

CuốiđờiHàm-ThôngTrung-Quốcloạn1,

Chuyển-vậnđườngxabỏbêtrễ.

Ngô-Quyền,Khúc-Hạo,Kiểu2vàDương3,

Soánđoạtgiànhnhau,dânkiệtquệ.

HọĐinh,đờiTốngmớiphongvương,

HếtĐinhlạiphongLêvàLý.

Lýtruyềnchínđờimộttrămnăm4

LiềncóTrần-Vươnglênkếvị.

Thái-Bìnhlâungàytrọngnhophong,

Lễnhạc,yquancóbềthế.

Hoàng-Nguyênnhất-thốngquánnghìnxưa,

Đứcphụcmuônnướcthiânhuệ.

Trần-Vươngcốnghiếnbamươinăm,

Tự-Vươngbấtđạodámvichỉ.

Giáp-thânmượnđườngđánhChiêm-Thành,

Khiếngiúpquân-khícùnglương-phí.

Ngangnhiênnghịchmệnhrachốngngăn,

Khángcựvương-sưmuốncốý.

ConcháuvuaTrầnhaibangười,

Mộnghĩaquythuậnnhờântứ.

Nhàvuadấybinhđánhkẻtội,

Ngàndặmoaihùngdươngcờxý.

TiếnbinhmấyđạohộiGiao-Châu,

Thếnhưsấmchớpruổimuônkỵ.

VuaTrầntrốnbiển,núpnúirừng,

Muôndânvôcốchịutộilệ.

Trần-Vươngphụctộidângbiểu-chương,

Cốnghiếntê,tượng,ngọctrânquý.

Thánhtâmquảngđạithươngmuôndân.

NghibinhthểtheolòngThượng-đế,

NướcNamtừấyđượcbìnhyên,

Ứcvạnsinh-linhnhờchechở.

Ngườixamếnđứctựquytâm,

Thiên-hạmộtnhàxưngthạnhthế.

TôichịuhoàngânởMiến-dương,

Ănuốnglộcvualòngtựsĩ.

Thừanhàngópnhặtviệcthấynghe,

LàmbàiAn-namphong-thổ-chí.

TựSự

Tắc người An-nam, dòng dõi của Nguyễn-Phu, Thứ-sử Giao-Châu đời

Đông-Tấn.ĐãnhiềuđờiởÁi-Châu,tằngtổtênKhôn,khoảngcuốiđờinhàLý làmchứcĐông-Thượng-Các-Môn-Sứ,ôngnội tênTrưng,đầuđờiTrầnlàm chứcNgoại-lang, cha tênViễn-Vọng làmLệnh-Thư-Xá, cưới con gáicủaHứa-Thúc-TônởChư-Vệ,sanhraTắc,choôngcậulàLê-Bỗng,ngườiChư-Vệ,làmconnuôi.Tắcđượcdạychohọc,chíntuổithikhoathần-đồng.Trần-Thái-VươnglưuTắcởhầu-cậntảhữuđểđọcthơ;lớnlêncướicongáicủaTrương-XánởChư-Vệ,làmquanđếnchứcThị-Lang,đổiquagiúpviệcdướitrướngTịnh-Hải-Quân-Tiết-Sứ,Chương-Hiến-Thượng-Hầu.

An-namtừđờiTrung-Thống(1260-1263), trởvề trước, trảibaonămthần-phục Thiên-Triều, cống-hiến phương-vật. Niên-hiệu Chí-Nguyên (1283),nămQuý-Mùi, có chiếndịchởChiêm-Thành,HoàngThượngkhiến sứdụAn-namchomượnđườngvàcấpquân,vậnlươnggiúpHữu-ThừaToa-Đô.Thế-Tửchẳngchịunghetheo.QuamùađôngnămGiáp-Thân(1284),Trấn-Nam-Vương 5 cùng quan Bình-Chương A-Lý-Hải-Nha, phụng mệnh tiếnbinh.Tháng12,quânđếnbiên-cảnh,Thế-Tửcựđịchbịđạibại.MùaxuânthánggiêngnămẤt-Dậu(1285),Hoàng-thượnglạikhiếnToa-ĐôtừChiêm-Thànhtiếnbinh,Thế-Tửquẩnbách,khiếnconngườianhlàChương-Hiến-Hầu Trần-Kiện đem bọn Tắc vàmấy vạn người, chống cự với Toa-Đô ởThanh-Hóa.Đánh bị thua,Chương-Hiến bảo rằng: "Nước nhỏ chẳng địchnướclớn,kẻyếuphảithuakẻmạnh,cũngvìlẽấymàVi-Tử6phảitheovềnhàChu;talàcháunhàvua,hánỡngồinhìncảnhnhàtannướcmất?".Bèncùng bọn Tắc đem quân đầu hàng, được Trấn-Nam-Vương khen thưởng.Tháng 4,Vương khiếnMinh-Lý-Tích-Ban đembọnChương-Hiến vào bệ-kiếnThiên-Tử.ĐiđếntrạiChi-Lăng,bịnam-quânchậnđánhrấtgấp.Đangđêm, quan-quân chiến đấu đột xuất vòng vây, viên quan hướng-dẫn gặpChương Hiến đương kịch-chiến, bị địch-quân dồn ém giết chết trên lưngngựa.Tắc ôm thây ruổi chạymấymươi dặm, raKhâu-ôn an-táng.Nhữngthuộc-lạiđi theoChương-Hiến,bịgiếtgầnmộtnửa.TắctheoTích-BanvềđếnĐế-Kinh,ởHội-Đồng-Quán.VuakhiếndẫnvàođiệnĐại-Minhbanyến

và cho tất cảmọi ngườimột số tiền 5.000 quan, chia phầnTắc được 500quan.MùaxuânnămBính-Tuất (1286),Hoàng thượng thương lòng trung-thành của quốc-đệ Trần-Ích-Tắc, đặc ân phong làm An-nam quốc-vương.Cácquan-viênđầuhàngđềuđượcphongchức-tướctheothứbậc.Tắcđượcphong sắc Tòng-Thị-Lang, lãnh chức Chỉ-Huyện-Lệnh-Doãn. Năm Đinh-Hợi(1287),cácthuộc-quancủaAn-namquốc-vươngđềuđượccấpnguyệt-bỗng, ban cho cung tên, yên ngựa và khiến đưa về nước. Hoàng-thượngkhiếnTrấn-Nam-VươngcùngBích-ChươngÁo-Lỗ-Xích-Khêđembinhtiếnthảo.Mồngbathángchín,quânkhởihànhtừtỉnhNgạc, tháng11đếnAn-nam.Thế-Tửnghênh-chiến,quânbịthuatanchạy.LúcấyTắcđươngbệnhphảiởlạiTư-Minh,kếsauquânbịtanvỡ.Ngày28tháng12,Vương-sưpháảiNội-Nha, tiếngiữsôngBình-Giang,An-nam,daylưngrasôngdàntrận,đốthếtnhàcửa,bắntênthuốcloạnxạ.Lúccanhnăm,quânbịtanvỡ,Sảnh-Đô-SựbọnHầu-đômấynghìnngườichạy lạcđườngđềubịvâyhãm.MộtmìnhTắcdẫnĐạt-Vạn-Hộ,Tiều-Thiên-hộ(têngìchưatường)vàThiêm-Sự-ViệnLĩnh-Phủ-PhánLê-Yến.Yến,trênngựabồngcậubéchíntuổi,concủaAn-namquốc-vương, tước-hiệuĐại-Thúc-Hầu, cộng tất cảohơn sáumươikỵ-mã-quân, giết lính giữ ải, chạy về phương bắc.NgựaLê-Yến sức yếu,chạythụtđườngsau,gầnbịnam-quânđuổitheobắtkịp,Tắcthươnghại,đổingựakhỏecủamìnhchoYến,mìnhcỡingựađisauquấtngựaYếnchạytớiđể thoátnạn.Khốnnỗi,đường trướccũngbịnam-quânđónđánh,haimặtgiápcôngvấtvãmuônlầnsuýtchết,giongruổisuốtmấytrămdặm,từnửađêmđếnmờsáng,đếnảiChâu-Chiếulạymừng.TếtNguyên-đánnămMậu-Tý(1288),Vạn-Hộ,Thiên-Hộ,mởtiệcrượuđãiTắc,đemgấmlụatạơnnóirằng:"Ôngchủ-trươngchạyracửaải,khiếnchúngtôicòngsốngđếnngàynay,ấylàđẻchúngtôilạimộtlầnnữavậy".Lê-YếndẫnĐại-Thúc-Hầucầmngọc-tỷ,độimãotế-đằng7cókhảmngọcthạchbính-nê,đếntạơn.Tắcnói:"chúngtahãmvàotửđịa,mànayđượctoànsinh,ấylànhờơnđứccủađấngThượng-đế",đềutừkhướckhônglấycủatạ.YếnlớnhơnTắcbảytuổi,gọiTắcbằngchavàlấymộthạthoàng-nê-thạch,haicâyvảiCao-lytạơn,Tắc

cũng từ khước. Mọi người về đến Tư-Minh, chờ lệnh quân địch. QuanTuyên-UỷTriệu-Tu làm thơkhenngợivàmỗi lúcđemquânđi tuầnbiên-cảnh,đềumờiTắccùngđi.Tắcgiúpsứcnhưthếđượcbatháng,thìgặplúcTrấn-Nam-Vương lấy cớ vìAn-nam oi-bức độc-địa, kéo quân trở về, bọnTắccũngtrởvềHán-Dương.Tắccógiao-duvớingườibạnvăn-họctênChu-Khởi, người ởMân-Trung.Nguyên trướcChu-Khởi cùng tôi nhàTống làTăng-Uyên-Tử di-cư quaAn-nam, sau theo Chương-Hiến-Hầu quy thuận,triều đình cho tước trật, ban cấp tiền lụa. Chu-Khởi theo quan-quân giúpviệc, đến lúc về, ở chung với Tắc, được ít năm thì mất. Tắc thương bạnkhông có gia-quyến, mua nghĩa-địa ở núi Phụng-Thê chôn cất. An-namquốc-vươngnghĩTắcgiúpviệccócông,tiếncửlêntriều-đình.NămNhâm-Thìn(1292),TắcđượcbancấpsắcđiệphàmPhụng-Sự-Lang,lĩnhhưchứcđồng-tri-châuAn-Tiêm.Lúcđầubản-quốc (An-nam) loạn lạc, chamẹ,giaquyếnlytán,TắcvàoTrung-Châu,mườinămsaucướiTôn-nữhọLý,conquốc-vương trước, làmvợ.LýTôn-nữ theochanuôi làChương-Hoài-HầuTrần-Tuyên-Uỷ8hàngphụTrung-Quốc.Chương-Hoài-Hầuđượccungcấplươngănáomặc,saubãicungcấp,chohaikhoảnhruộngđểdưỡnglão.NămQuý-Tỵ (1293), triều-đình lập An-nam Hành-Sảnh, còn đặt chức Đồng-Bình-Chương-Sự,Toa-ĐôkhiếnTắc cùngSảnh-LangHồ-Tổ-Quảng,Hán-Khanh,Vạn-HộHồ-Kế-Ân ruổi ngựa trạm raGiang-Chiết để lo tính việcquân.LạitừHàng-Châutrảiqua...(đoạnnầythiếu).

Tháng7nămCanh-Tuất (1790),Trúc-Đình cư-sĩTiền-Đại-Hânmượnđọchết.(TronglúcđithuyềnởNhiệm-Thành)9

Trên đây bộAn-namChí-Lược cònmười chín quyển, (đoạn sau có thiếu)nguyênbản saocủaHồ-Từ-Thôn,màông sui của tôi làViên-Thọ-Giagiữđược.Tiền-Thiếu-Thiềmcómượnđọcquamộtlượt,dùngbútmực,bútsonsửachữavàchấmcâulại.Hiềmvìbảncũsaisótrấtnhiều,nênchấmcâuchưađượchoàntoàn.TôimướnngườichéptheobảncủahọViênvàchépcả

lờiđính-chính,rồitựtaychấmcâulại,thậtlàmộtbảnsáchhiếmcóvậy.Chỉcóhàngkhoảngtheonguyênbảnsai lệchkhônggiốngnhauvàcóchỗsailầm,naycũngytheobảnhiệu-chínhcủaThiếu-Thìm,tu-chỉnhhàngkhoảngvàsửachữalạicácchỗsailầm.Tôiđãđọclạixong,xinghiđầuđuôicủabảnsáchnầynhưtrên.

NămNhâm-Thân(1812),sautiếtmang-chủngmộtngày.

PhụcÔng

LờibạtcủaPhục-Ông

Thángtám,sautiếtTrung-thumộtngày,Ngô-Xuân-Sanhđếnthămtôi,thấybảnsáchnầy,nguyênbảncũcủanhàsáchNgũ-Nghiên-Lầu,cóbúttíchcủaThiếu-Thiềm, tỏ ýmuốnđổi, tôi nhânbiếu cho và giữ lại phó-bảnnầy đểxem. Năm Canh-Tuất (1790), Thiếu-Thiềm lấy tư-cách hưu-quan cao cấpvào kinh chúc thọ nhà vua.Nămấy, An-namquốc-vươngNguyễn-Quang-Trungmớiđượcphong,vàoKinhbệkiến,nênThiếu-ThiềmmượnbộsáchnầyđểxemtạiNgũ-Nghiên-Lầu.Tronglờibạtcónóirằng:"ThángbảynămCanh-Tuất(1790),ấylànămbát-tuầnthánh-thọcủaThuần-Hoàng-đế.Cácquan về chúc thọ, lo vềKinh trước, chonên trong lời bạt cónói: "lúcấyđươngđithuyềnởNhiệm-Thành".

PhụcÔnglạighi.

BàithơLữ-NgụAn-namcủaĐỗ-Thẩm-Ngôn(Thẩm-NgôntênchữTất-Giản,ngườiTương-Dương)

Giao-Chỉkhácthời-tiết,

Lạnhtrễlạinóngliền.

Tráinúichínthángmột10

Hoađồngnởthánggiêng.

Mưadầmsinhmùtối,

Sươngnhẹdậysấmrền.

Làngcũxamuôndặm,

Tứkháchvẫnliên-miên.

Bài thơ trên đây là chép theo bản sao Đường-Thi-Tuyển của Lam-Cáchtàng-trữnơiTuyển-Mộng-CáccủaTrầm-Lãng-Thuyến,đểbổ-túcmục"Lịch-TriềuDanh-Hiền-Tập-Đề"củasáchAn-namChí-Lược.

NămGiáp-Tuất(1814)thángba,sautiếtlập-hạmộtngày.

Phục-Ôngviết.

An-NamChí-LượcQuyểnĐệThậpCửuChung

___________________________________________________

Lờicẩn-bạchcủaNgạn-Ngâm-Hương(Kishi-Ginko)tạiĐông-Đô

Thiếtnghĩ:thẻngọckhuônvàng,vườnCôn-Lônbản-đồtrình-hiến;chữxanhvănđỏ,núiVụ-Uyểnthư-tịchlưu-truyền11.VềsauChâuđạosuyvi,hiến-chương loạn bỏ; đốt sách vở,Doanh-Tần bạo ngược, khinh nho-gia, Tân-Mãng hung tàn. Sách cổ vùi chôn, tư-văn quét sạch 12. Bản-đường khaitrương Nhật-Bản, ở nước Phù-Tang 13, đo lường tinh-triền, thuộc miềnTích-Mộc 14. Thập-Châu, Tam-Đảo15, biết bao linh báu trân tàng; Bát-Sách, Cửu-Khâu16, góp nhặt lang-hoàn quý giá. Sách đem theo của Từ-Phúc17,tuychẳngcònbaonhiêu;sáchchưadângcủaĐiêu-Nhiên18,vẫnđủdùngbác-lãm.Trêntrasách-phủ,dưới

hỏinghệ-lâm,nhữngsáchquýxưanay,cònmấynghìnbộ.Khônglòngtư-kỷ,chọnlựasanhành.Xavượttrùng-dương,cống-hiếnđồng-chí.Hếtlònggắngsức,hiệu-chínhrấtmựctinh-tường;phân-mụcchiahàng,chạmkhắcrấtnênkhéoléo.Làmthànhquyểnsáchbáu,baobằngtúilụaxanh.Đủcungđạinhãtiện-nghi,mongđượccao-minhthưởng-lãm.

Tháng trọng-xuân năm Giáp-Thân (1884), Đông-Đô Ngạn-Ngâm-Hươngcẩn-bạch.

1-NiênhiệuvuaÝ-TôngnhàĐường.

2-Kiều-Công-Tiện.

3-Dương-Đình-Nghệ.

4-NhàLýlàmvua220năm.

5-TrấnNamVươngtênlàThoátHoan.

6-Xemchúthíchởbàithơ"bỏnướcrađi"củaThiện-LạcLãoNhântrongquyểnthứ19.

7-Mãođanbằngmâychuốtnhỏ.

8-TứcTrầnVănLộng.

9-LờibạtcủaTiềnĐạiHân.

10-Thángmườimột.

11-Đoạnđầubàinóivăntựđồthưđãcótừđờithượngcổ.

12- Đoạn thứ 2, nói từ đời nhà Chu suy vi, Tần-Thủy-Hoàng đốt sách,Vương-Mãnhkhinhnho,nênsáchvởmấtđicũngnhiều.

13-Phù-TanglànướcNhật.

14-Tích-Mộcthuộcdần,nướcNhậttheothiênvăn,vị-tríthuộcdần.

15-ThậpChâuTamĐảotứcnướcNhật.NgườiTàungàyxưatưởngBồngLaiTamĐảoởđấy.

16-Bátsáchlàsáchnóivềbátquái,CửuKhâulàsáchnóivềCửuChâu.

17- TừPhúc, tênchữlàQuânPhòng,cóphápthuật,TầnThủyHoàngsai

Phúcvượt biển điTôChâu, (tứcNhậtBảnhiện nay), tìm cỏ trường sinh.Phúcđikhôngtrởvề,cóđemtheonhiềusáchvở.

18- Điêu-Nhiên làmộtnhà sưNhậtBản,đemsáchHiếuKinhcó lời chúthíchcủaTrịnhNguyên,dângvuaChânTôngnhàTống.

-CHUNG-

Lờicuối:Cámơnbạnđãtheodõihếtcuốntruyện.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Pháthành:NguyễnKimVỹ.

Đánhmáy:LêThyvàhộiviênthuvienvietnam

Nguồn:thuvientoancau

Đượcbạn:NHDTđưalên

vàongày:27tháng12năm2003