‘Mo Scéal Féin i mo Dhá Theanga Féin’fm · ii Buíochas Tá mé fíorbhuíoch den...
200
‘Mo Scéal Féin i mo Dhá Theanga Féin’: Teanga, Códmheascadh, Pearsa agus Féiniúlacht i Reacaireacht Dátheangóirí Óga as Gaeltacht Thír Chonaill Kevin Conroy (Caoimhín Mac Con Raoi) Tá an tráchtas seo á chur faoi bhráid Ollscoil na hÉireann, Gaillimh, d’fhonn cuid de na coinníollacha a bhaineann le bronnadh an M.A. sa Phleanáil Teanga a chomhlíonadh Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge Ollscoil na hÉireann, Gaillimh Meán Fómhair 2011 Ceann Scoile: An Dr Conchúr Ó Giollagáin Stiúrthóir: An Dr Brian Ó Curnáin
Transcript of ‘Mo Scéal Féin i mo Dhá Theanga Féin’fm · ii Buíochas Tá mé fíorbhuíoch den...
‘Mo Scéal Féin i mo Dhá Theanga Féin’:
Teanga, Códmheascadh, Pearsa agus Féiniúlacht i Reacaireacht
Dátheangóirí Óga as Gaeltacht Thír Chonaill
Kevin Conroy
(Caoimhín Mac Con Raoi)
Tá an tráchtas seo á chur faoi bhráid Ollscoil na hÉireann,
Gaillimh, d’fhonn cuid de na coinníollacha a bhaineann le bronnadh
an M.A. sa Phleanáil Teanga a chomhlíonadh
Acadamh na hOllscolaíochta Gaeilge
Ollscoil na hÉireann, Gaillimh
Meán Fómhair 2011
Ceann Scoile: An Dr Conchúr Ó Giollagáin
Stiúrthóir: An Dr Brian Ó Curnáin
i
Achoimre
Pléitear sa tráchtas seo riocht an dátheangachais i gcás chainteoirí óga dúchais Gaeilge as
Gaeltacht Thír Chonaill. Bailíodh scéalta pearsanta ó dheichniúr daoine óga (a rugadh idir
1988 agus 1992) as Gaoth Dobhair agus Rann na Feirste i nGaeilge agus i mBéarla. In anailís
an chás-staidéir seo, tugtar aghaidh faoi leith ar chúrsaí sainréime teanga, cumas na
gcainteoirí sa Ghaeilge agus sa Bhéarla, an chaoi a mbaineann na cainteoirí feidhm as na
hacmhainní teanga atá acu le scéalta pearsanta a insint, chomh maith leis an léargas a thugas
sé seo ar phearsantacht agus fhéiniúlacht na gcainteoirí le hais a dtuairimí féin faoin ábhar.
Cuirtear san áireamh gur mionteanga atá i mbaol báis atá sa Ghaeilge agus tionchar
choibhneas cumhachta an dá theanga i sochaí na Gaeltachta agus na hÉireann freisin. Maítear
go síleann roinnt dátheangóirí go bhfuil pearsantachtaí faoi leith acu de réir an teanga atá á
labhairt acu. Is dócha go bhfuil dlúthbhaint ag cúrsaí cultúrtha leis seo chomh maith. Ach ó
tharla go bhfuil an Béarla fite fuaite i saol ionann is chuile Ghael agus chuile Ghaeilgeoir
anois, fiú sa Ghaeltacht, an fíor seo i gcás chainteoirí óga Ghaeltacht an lae inniu? An
idirdhealaíonn siad an áit Ghaelach agus an áit Ghallda/neamh-Ghaelach, agus ar an modh
céanna, an ndéantar idirdhealú ar an duine Gaelach agus ar an duine Gallda/Béarlaithe (ina
gcás féin agus i gcás daoine eile)? Léireofar sa chás-staidéar seo gurb amhlaidh go bhfuil
éagsúlacht mhór ann ó thaobh thraidisiúnachas na Gaeilge de agus i dtaca leis an nasc atá idir
an dá theanga agus féiniúlacht na ndaoine seo. Cé go bhfuil chuile dhuine faoi bhrú ag an
mBéarla agus faoina thionchar, tá cúpla faisnéiseoir ann ag a bhfuil Gaeilge measartha
traidisiúnta dá n-aoisghrúpa agus a bhfuil áit lárnach ag an nGaeilge ina bhféiniúlacht. Ach os
a choinne sin, tá cainteoirí eile a bhfuil Gaeilge i bhfad níos neamhthraidisiúnta acu agus
nach bhfuil féiniúlacht ar leith acu a bhaineas leis an nGaeilge. Léireofar gurb é an chaoi a
mbaineann ilchúiseanna leis an éagsúlacht seo—aois (fiú i gcás na gcúig bliana den am
dealraitheach atá i gceist sa tráchtas), ceantar, teanga(cha) na tógála, agus nósanna teanga ina
measc. Is cúis imní i gcónaí do thodhchaí na Gaeltachta mar cheantar inarb í an Ghaeilge
teanga an phobail treocht chumas, úsáid agus fhéiniúlacht chultúrtha na Gaeilge i gcás aos óg
na Gaeltachta.
ii
Buíochas
Tá mé fíorbhuíoch den deichniúr Conallach as Rann na Feirste agus Gaoth Dobhair a bhí sásta a
gcuid scéalta a aithris agus a roinnt liom—gan iadsan ní bheadh an t-ábhar agam don tráchtas
seo ar chor ar bith. Gabhaim buíochas ó chroí freisin le Hannah Ní Bhaoill agus le Kayla
Reed as ucht a gcuidithe chun na cainteoirí a aimsiú agus mar gheall ar chúnamh agus
comhairle a thabhairt dhom go fial flaithiúil maidir le Gaeilge Thír Chonaill thar dhá bhliain
anois (agus le linn dom an tráchtas a scríobh freisin).
Lena chois sin, gabhaim buíochas leis na daoine uile go léir a chuidigh liom go carthanach sa
Chrann Óg, in Áislann Rann na Feirste, agus i bPobalscoil Ghaoth Dobhair nuair a bhí mé i
mbun na hoibre páirce i dTír Chonaill.
Táim ag iarraidh m’fhíorbhuíochais a ghlacadh le mo stiúrthóir, Brian Ó Curnáin, chomh maith,
as ucht a chúnaimh agus na moltaí leis an taighde seo a dhéanamh agus an tráchtas a scríobh.
Ina theannta sin, ní mór dom mo bhuíochas a ghlacadh le Conchúr Ó Giollagáin agus na
léachtóirí eile sa bPleanáil Teanga (agus sa MA sa Nua-Ghaeilge anuraidh freisin) a chuidigh
go mór liom i rith na bliana. Tá mé faoi chomaoin ag mo chuid cairde agus comhscoláirí san
Acadamh chomh maith as ucht a gcuid cairdis agus comhairle.
Glacaim buíochas leis an gCoimisiún Fulbright aríst as ucht an tacaíocht a thugadar dhom le
bliain eile a chaitheamh in Éirinn chun tabhairt faoin MA seo sa bPleanáil Teanga. Chomh
maith leis sin, tá mé buíoch de na múinteoirí Gaeilge go léir a bhí agam i Meiriceá agus in
Éirinn a chuidigh liom chun Gaeilge a fhoghlaim.
Ar deireadh thiar, táim ag iarraidh mo bhuíochas a chur in iúl do mo thuismitheoirí, do mo
dheirfiúracha, do mo dheartháir agus do mo mhuintir go léir thiar i Meiriceá a thuganns
tacaíocht dhom i gcónaí.
Is amhlaidh gur orm féin amháin atá an locht má tá aon bhotún sa tráchtas seo.
- Caoimhín Mac Con Raoi, Meán Fómhair 2011
iii
Clár an tráchtais
Achoimre ................................................................................................................................................... i
Buaíochas.................................................................................................................................................. ii
Clár an tráchtais ..................................................................................................................................... iii
Tábla na bhfigiúirí ................................................................................................................................... v
Foclóirín an tráchtais ............................................................................................................................ vii
Caibidil 1 — Réamhrá, comhthéacs, léirmheas liteartha .................................................................... 1
1.1 Réamhrá—Ábhar an tráchtais ........................................................................................................... 1
1.2 Comhthéacs—Léirmheas liteartha .................................................................................................... 3
1.2.2 Fadhbanna sealbhaithe teanga sa nGaeltacht chomhaimseartha ............................................ 3
1.2.3 An Ghaeilge iarthraidisiúnta (.i. toradh an tsealbhaithe easnamhaigh) .................................. 6
1.2.4 Sainréimeanna agus stíleanna teanga i gcás na mionteangacha ............................................. 8
1.2.5 Dátheangachas, déchultúrthachas, féiniúlacht, agus pearsantacht ....................................... 10
1.2.6 An tsícshochtheangeolaíocht; an phearsa sa heitribhéascna; comhghníomhaíocht
shóisialta—Múnla anailíseach Koven: ‘voicing’ srl. .................................................................... 15
1.3 Sprioc taighde – ceisteanna le freagairt .......................................................................................... 17
Caibidil 2 — Modhanna taighde .......................................................................................................... 18
2.1 An plean bunaidh ............................................................................................................................ 18
2.2 Cúlra na bhfaisnéiseoirí .................................................................................................................. 18
2.3 Obair pháirce ................................................................................................................................... 20
2.4 Trascríobh, códú, agus anailís ......................................................................................................... 22
Caibidil 3 — Torthaí ginearálta na n-agallamh ................................................................................. 23
Caibidil 4 — Cumas sa Ghaeilge - an teanga féin sna scéalta ........................................................... 26
4.1 Forbhreathnú ................................................................................................................................... 26
4.2 Na ceisteanna foclóra agus abairtí .................................................................................................. 27
4.2.1 Foclóir .................................................................................................................................. 27
4.2.2 Na ceisteanna ....................................................................................................................... 29
4.3 An chanúint áitiúil agus an Ghaeilge chaighdeánaithe ................................................................... 34
4.4 An Ghaeilge iarthraidisiúnta ........................................................................................................... 41
4.5 Na claochluithe tosaigh ................................................................................................................... 45
4.6 An tuiseal ginideach ........................................................................................................................ 49
4.7 Sárchéim agus breischéim na haidiachta ........................................................................................ 50
4.8 Códmhalartú agus códmheascadh ................................................................................................... 50
4.8.1 Marcóirí dioscúrsa sna scéalta Gaeilge ................................................................................ 50
iv
4.8.2 An Béarla sna scéalta Gaeilge .............................................................................................. 58
4.8.3 An Ghaeilge sna scéalta Béarla ............................................................................................ 61
4.9 An Ghaeilge sna scéalta scríofa ...................................................................................................... 63
4.10 Achoimre as chumas gramadaí na bhfaisnéiseoirí—scéalta béil agus scríofa .............................. 67
Caibidil 5 — Réimeanna agus réimsí Teanga ..................................................................................... 68
5.1 Sainréimeanna teanga .................................................................................................................... 68
5.1.1 Samplaí d’fhoirmiúlacht nó de neamhfhoirmiúlacht na bhfocal agus na gcor cainte ó na
cainteoirí uilig—comparáid idir an Ghaeilge agus an Béarla ....................................................... 69
5.1.2 Ráitis chráifeacha ................................................................................................................. 74
5.1.3 Na boic ................................................................................................................................. 74
5.2 Sainréim teanga agus na scéalta scríofa .......................................................................................... 75
5.3 Nós an chódmhseactha agus an chódmhalartaithe .......................................................................... 78
5.4 Saibhreas foclóra an dá theanga—líon na lemmata ........................................................................ 79
Caibidil 6 — Tuairimí na ndaoine óga féin faoina bhféiniúlacht agus an dá theanga, srl.. ............ 82
6.1 “Ní an duine céanna mé sa dá theanga” .......................................................................................... 83
6.2 Féiniúlacht teanga, tuairimí pearsantachta láidre agus an leathlíofacht? ........................................ 86
6.3 Daoine a tógadh le Gaeilge agus Béarla ......................................................................................... 88
6.4 Tógáil le Gaeilge (amháin/go príomha), an phearsantacht chéanna ............................................... 90
6.5 Cleachtas teanga .............................................................................................................................. 91
6.6 Foghlaimeoirí .................................................................................................................................. 91
6.7 “Guth” agus tábhacht an chleachtais agus na nósanna teanga ........................................................ 92
6.8 Teorantacht na teanga féin .............................................................................................................. 93
6.9 Achoimre......................................................................................................................................... 93
Caibidil 7 — Torthaí na hanailíse ar ghuthú na hinsinte .................................................................. 94
7.1 Comhréir mheánach na trí ról cainte de réir clásail ........................................................................ 95
7.2 Coibhneas na ról cainte: an deichniúr cainteoirí ............................................................................. 97
7.3 An dioscúrsa díreach ..................................................................................................................... 102
7.4 Sainréimeanna teanga agus na róil éagsúla ................................................................................... 104
Caibidil 8 — Mionphlé ar scéalta “Nóra” (cainteoir 4B89) ............................................................ 104
8.1 An cainteoir ................................................................................................................................... 104
8.2 Struchtúr an phlota—céard a dúradh le hais an chaoi ar dúradh é ................................................ 107
8.3 Anailís ar na trí Scéal .................................................................................................................... 108
8.3.1 Frustrachas agus an Bus ..................................................................................................... 110
8.3.2 “Tír gan Teangaidh, Tír gan Anam” .................................................................................. 112
8.3.3 Comórtas Peile na Gaeltachta ............................................................................................ 117
8.4 Tábhacht an chomhthéacs áitiúil .................................................................................................. 120
v
Caibidil 9 — Conclúid ......................................................................................................................... 124
9.1 Achoimre ar fhreagraí na gceisteanna taighde .............................................................................. 124
9.2 Impleachtaí na dtorthaí seo don Phleanáil Teanga don Ghaeilge sa Ghaeltacht ........................... 126
Leabharliosta ....................................................................................................................................... 130
Aguisíní ................................................................................................................................................. 135
Aguisín I—Na ceisteanna foclóra ....................................................................................................... 135
Aguisín II—Na scéalta reicthe ............................................................................................................ 137
Aguisín III—Na scéilíní scríofa .......................................................................................................... 190
Tábla na bhfigiúirí
Tábla 1-A Cumas an dreama óig Ghaeltachta i nGaeilge agus i mBéarla .............................................. 4
Tábla 2-A Faisnéis chúlra ar na cainteoirí ............................................................................................ 19
Tábla 3-A Líon na bhfocal sa trascríbhinní agus céatadán de réir cainteora ........................................ 24
Tábla 4-A Achoimre fhreagraí na bhfaisnéiseoirí ar na ceisteanna foclóra .......................................... 27
Tábla 4-B Tábla achoimre ar líon na gcomharthaí de ní agus cha de réir cainteora ............................. 40
Tábla 4-C Earráid easpach agus earráid ócáidithe maidir leis na claochluithe tosaigh ........................ 45
Tábla 4-D Claochluithe tosaigh cruinne de réir na Gaeilge traidisiúnta ............................................... 46
Tábla 4-E Coibhneas na gclaochluithe tosaigh earráideacha de réir cainteora ..................................... 47
Tábla 4-F Coibhneas na n-earráidí claochluithe tosaigh de réir líon na bhfocal sa trascríobh ............. 47
Tábla 4-G An tuiseal ginideach traidisiúnta agus neamhthraidisiúnta sa chorpas ................................ 49
Tábla 4-H Comharthaí traid. agus neamhthraid. bhreischéim agus shárchéim na haidiachta............... 50
Tábla 4-I Marcóirí dioscúrsa Gaeilge agus Béarla ................................................................................ 51
Tábla 4-J Céatadán na marcóirí dioscúrsa Gaeilge sna scéalta Gaeilge amháin ................................... 53
Tábla 4-K Líon na bhfocal nach raibh litrithe mar is ceart i leaganacha Gaeilge na scéalta scríofa .... 64
Tábla 5-A Rogha samplaí de réimeanna teanga ó na scéalta reicthe Gaeilge agus Béarla ................... 70
Tábla 5-B Rogha samplaí de réimeanna teanga ó na scéilíní scríofa Gaeilge agus Béarla .................. 76
Tábla 5-C Coibhneas líon na lemmata agus líon na bhfocal sna scéalta scríofa ................................... 80
Tábla 5-D Comhréir mheánach líon na lemmata sna scéalta scríofa de réir míle focal ........................ 80
Tábla 5-E Lemmata i rogha na scéalta béil - comparáid idir an dá leagan ........................................... 80
Tábla 7-A Comhréir mheánach na gclásal sna trí ról cainte—scéalta uilig an deichniúir chainteoirí .. 95
Tábla 7-B Comhréir mheánach na gclásal sna sé ról cainte—an deichniúr cainteoirí .......................... 95
Tábla 7-C Comhréir na dtrí ról cainte: Na cainteoirí go léir fré chéile ................................................. 97
Tábla 7-D Comhréir na sé ról cainte: Na cainteoirí go léir fré chéile ................................................... 97
Tábla 7-E Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 1B88......................................................................... 97
Tábla 7-F Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 1B88 ........................................................................... 98
Tábla 7-G Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 2B88 ........................................................................ 98
Tábla 7-H Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 2B88 .......................................................................... 98
Tábla 7-I Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 3F89 .......................................................................... 98
Tábla 7-J Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 3F89 ............................................................................ 98
Tábla 7-K Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 4B89 ........................................................................ 99
Tábla 7-L Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 4B89 ........................................................................... 99
Tábla 7-M Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 5B91 ....................................................................... 99
vi
Tábla 7-N Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 5B91 ........................................................................ 100
Tábla 7-O Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 6B90 ...................................................................... 100
Tábla 7-P Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 6B90 ......................................................................... 100
Tábla 7-Q Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 7B92 ...................................................................... 100
Tábla 7-R Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 7B92......................................................................... 100
Tábla 7-S Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 8F92 ....................................................................... 101
Tábla 7-T Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 8F92 ......................................................................... 101
Tábla 7-U Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 9B89 ...................................................................... 101
Tábla 7-V Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 9B89 ........................................................................ 101
Tábla 7-W Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 10F90 .................................................................... 101
Tábla 7-X Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 10F90 ....................................................................... 102
Tábla 7-Y Comhréir mheánach de chineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh—na cainteoirí go léir ...... 103
Tábla 7-Z Comhréir mheánach de chineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh—na cainteoir go léir: Béarla
sna scéalta Gaeilge as an áireamh ....................................................................................................... 103
Tábla 8-A Comhréir na ról cainte: Iomlán na scéalta—Cainteoir 4B89 ............................................. 108
Tábla 8-B Comhréir na sé ról cainte: Iomlán na scéalta—Cainteoir 4B89 ......................................... 108
Tábla 8-C Comhréir cineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh – Iomlán scéalta chainteoir 4B89 ........... 109
Tábla 8-D Comhréir na dtrí ról cainte: Na trí scéal seo amháin ......................................................... 109
Tábla 8-E Comhréir na sé ról cainte: Na trí scéal seo amháin ............................................................ 110
Tábla 8-F Comhréir na dtrí ról cainte: “Frustrachas agus an Bus” ..................................................... 110
Tábla 8-G Comhréir na sé ról cainte: “Frustrachas agus an Bus” ....................................................... 110
Tábla 8-H Comhréir na dtrí ról cainte: “Tír gan Teangaidh...” ........................................................... 115
Tábla 8-I Comhréir na sé ról cainte: “Tír an Teangaidh...” ................................................................ 115
Tábla 8-J Comhréir na dtrí ról cainte: “Comórtas Peile na Gaeltachta” ............................................. 118
Tábla 8-K Comhréir na sé ról cainte: “Comórtas Peile na Gaeltachta” .............................................. 118
Léaráid 4-A Líon na bhfocal ceart de réir cainteora ............................................................................. 28
Léaráid 4-B Graf achoimre ar líon na leaganacha canúnacha agus caighdeánacha de réir cainteora ... 41
Léaráid 4-C Graf achoimre chéatadán earráid na gclaochluithe tosaigh, an tuisil ghinidigh
thraidisiúnta, agus na marcóirí dioscúrsa Gaeilge i gcóimheas le chéile .............................................. 57
Léaráid 4-D Líon na bhfocal léacsach Béarla sna scéalta de réir cainteora .......................................... 60
Léaráid 4-E Coibhneas na bhfocal léacsach Béarla sna scéalta de réir líon na bhfocal i dtrascríobh na
scéalta de réir cainteora ......................................................................................................................... 61
Léaráid 4-F Graf achoimreach ar chumas gramadaí na bhfaisnéiseoirí—idir labhartha agus scríofa .. 67
vii
Foclóirín an tráchtais
AN DUINE ANN FÉIN, AN FHÉINEACHT ‘the self’
ANAILÍS AR GHUTHÚ NA HINSINTE/REACAIREACHTA ‘narrative analysis of voicing’
COMHARTHA ‘token’
COSÚLÚ ‘convergence’
GUTHÚ (NA PEARSA) ‘voicing’
HEITRIBHÉASCNA ‘heteroglossia’ (разноречие)
IDIRLABHRAÍ ‘interlocutor’ <Laid. interloqui (.i. idir + labhairt)
IDIRLABHRAÍOCH ‘interlocutory’
INSINT AN SCÉIL ‘narrative’
MAIREACHTÁIL (sa ról cainte) ‘inhabitance’ (of the speaker role)
MOTHACHTÁIL ‘affect’
NEAMHTHAGRACH ‘non-referential’
REACAIRE ‘narrator’
REACAIREACHT ‘narration’
SÉAN ‘index’
SÉANA AN DUINE ANN FÉIN AGUS NA MOTHACHTÁLA ‘indexes of self and affect’
SÉANACH ‘indexical’
SÉANACHT ‘indexicality’
SEIFT SHÉANACH ‘indexical device’
TAGRACH ‘referential’
TAGRACHT ‘referentiality’
1
Caibidil 1 — Réamhrá, comhthéacs, agus léirmheas liteartha
1.1 Réamhrá—Ábhar an tráchtais
Sa tráchtas seo, beidh mé ag plé le cúrsaí sainréime teanga, cumas sa Ghaeilge agus sa
Bhéarla agus an gcaoi a mbaintear feidhm as na hacmhainní teanga sin le scéalta pearsanta
a insint, chomh maith leis an léargas a thugas sé seo ar phearsantacht agus fhéiniúlacht na
gcainteoirí, le hais a dtuairimí féin faoin ábhar. Cainteoirí óga (tuairim is scór bliain d’aois)
as Gaeltacht Dhún na nGall atá i gceist—cainteoirí dúchais Gaeilge, mionteanga atá i
mbaol báis. Maíonn roinnt dátheangóirí go bhfuil pearsantacht dhifriúil acu ag brath ar an
teanga atá á labhairt acu agus seans maith go bhfuil baint ag cúrsaí cultúrtha (seachas
teanga amháin) leis seo. Ach ós rud é go bhfuil an Béarla fite fuaite i saol chuile Ghael
agus chuile Ghaeilgeoir anois, nach mór, an fíor seo i gcás chainteoirí óga Ghaeltacht an lae
inniu?
D’ainneoin na n-iliarrachtaí athbheochana agus cothabhála teanga go léir, cé gur mhoilligh ar
mheath na Gaeilge sna ceantair Ghaeltachta ar feadh píosa, níor cuireadh ina stad go
hiomlán é, agus tá an t-aistriú teanga go Béarla fós ag dul ar aghaidh. Ó na 1960idí i leith
go háirithe,1 tháinig dlús le meath na Gaeilge mar theanga phobail sna ceantair Ghaeltachta
ba láidre fiú (.i. Catagóir A in SCT2). Tháinig an dátheangachas (poiblí) chun cinn—agus
an dátheangachas dealaitheach. Mar a léirítear in SCT agus in Ó Curnáin (2009) tá ag teip
ar aos óg na Gaeltachta an Ghaeilge a shealbhú go hiomlán—ach sealbhaítear an Béarla go
líofa gan stró. Seo é riocht na mionteanga. Ní hé pobal na Gaeilge amháin a bhfuil
fadhbanna den chineál seo acu, ach is cuid den chúinse mhionteangach é an sealbhú
easnamhach seo.
Ní féidir éalú ón mBéarla áit ar bith in Éirinn nua-aoiseach na saolta seo, agus is cuid
thábhachtach d’fhéiniúlacht na Gaeltachta (agus na hÉireann ar ndóigh) é an Béarla anois—
agus an dátheangachas féin fiú.3 Tá an chumhacht (shóisialta) ag an mBéarla agus ag
cainteoirí an Bhéarla. Táimid go léir faoi smacht mheáin chumarsáide an Bhéarla. Dá bharr
seo uilig, tá easpa ionchuir chirt leordhóthanaigh ar fáil do na cainteoirí dúchais óga atá i
mbun na teanga a shealbhú, chomh maith le castachtaí agus dúshláin a bhaineas leis an
1 Cf. Ó Curnáin (le teacht).
2 Staidéar Cuimsitheach Teangeolaíoch ar Úsáid na Gaeilge sa Ghaeltacht (Ó Giollagáin et al. 2007).
Tabharfar SCT air amach anseo. 3 ‘Tá go leor Gaeilgeoirí níos tugtha d’idé-eolaíocht an dátheangachais ná don chine Gael mar choincheap. Is
mó de dhia beag acu an dátheangachas ná an Gaelachas’ (Ó Curnáin 2009:106).
2
gcaidreamh idir mhóramh agus mhionlach. Ní hannamh a dhéantar a lán códmhalartaithe
agus daoine (.i. cainteoirí dúchais) ag labhairt Gaeilge, ach ní minic a dhéantar a leithéid (.i.
ní minic a chuirtear Gaeilge i gcomhrá Béarla—códmhalartú nó códmheascadh aontreoch
atá ann) agus an drong céanna ag labhairt as Béarla.
Sa chás-staidéar seo, sula dtosófar ar chur síos a dhéanamh ar mo chuid taighde féin ar
chainteoirí dúchais óga Thír Chonaill, tabharfar cur síos ar an gcomhthéacs idirnáisiúnta
agus Éireannach. Cíorfar an t-eolas sa litríocht atá ar fáil maidir le riocht mionteangacha sa
domhan, an sealbhú easnamhach i gcás na mionteangacha, deacrachtaí sealbhaithe teanga
sa Ghaeltacht in Éirinn, feiniméan na Gaeilge iarthraidisiúnta, réimeanna teanga i gcás
mionteangacha, agus cúrsaí féiniúlachta i gcás dátheangóirí (déchultúrtha). Pléifear tionchar
an dátheangachais gan teorainn ar fhéiniúlacht na nGael agus taispeánfaidh mé na
ceisteanna a eascraíos as taighde Koven i dtaca le cainteoirí dúchais Gaeilge— ceisteanna a
spreag mé le tabhairt faoin ábhar seo ach go háirithe.
Ansin, tosóidh mé ag plé le mo chuid taighde féin. I dtús báire, déanfaidh mé cur síos ar an
mbealach ar thug mé faoin taighde—an mhodheolaíocht taighde agus na cainteoirí a bhí
rannpháirteach (Caibidil 2). Ansin tabharfar cur síos gairid ar thorthaí ginearálta na n-
agallamh (Caibidil 3). Ina dhiaidh sin, pléifidh mé cumas Gaeilge na bhfaisnéiseoirí mar a
léirítear é sna scéalta pearsanta a d’insíodar (Caibidil 4): fairsinge na foclóra, cruinneas
gramadaí, tréithe na Gaeilge traidisiúnta le hais na Gaeilge iarthraidisiúnta, an chanúint
áitiúil le na Gaeilge caighdeánaithe díchanúnaithe, an códmheascadh sna scéalta, marcóirí
dioscúrsa agus Gaeilge (neamhfhoirmiúil) scríofa na bhfaisnéiseoirí. Sa chéad chaibidil ina
dhiaidh sin (5), pléifear réimeanna teanga sna scéalta. Ansin cuirfear tuairimí na gcainteoirí
maidir le heispéireas a bheith ag insint na scéalta sa dá theanga agus maidir lena
bpearsantacht agus lena bhféiniúlacht agus an Ghaeilge agus an Béarla (Caibidil 6). Tar éis
dom sin a dhéanamh, pléifear le hionmhaireachtáil na ról cainte sna scéalta Gaeilge agus
Béarla (Caibidil 7). Ansin déanfar mionanailís ar chúpla scéal de chuid cainteora amháin
(Caibidil 8). Agus i ndeireadh na mbeart, i gCaibidil 9, pléifead na conclúidí a shíolraíos ón
taighde seo, na himpleachtaí a bhaineas leis na torthaí seo agus an taighde atá fós de dhíth
ar an ábhar seo. Faightear trascríbhinní de na scéalta a hinsíodh dom (na cinn a cuireadh san
áireamh sa tráchtas) san Aguisín, agus na róil chainte marcáilte iontu.
3
1.2 Comhthéacs—Léirmheas liteartha
1.2.1 Mionteangacha, teangacha mionlaithe agus an sealbhú easnamhach
Tá a fhios againn go bhfuil tromlach theangacha an domhain (nó tuairim is a leath) i mbaol
a meatha go tubaisteach nó i mbaol a síothlaithe fiú sa chéad seo amach romhainn (cf.
Crystal 2000: 18-19 agus Harrison 2007: 3). D’fhonn léargas a thabhairt ar fhíric
thromchúiseach seo forlámhas na mórtheangacha agus na n-ollteangacha—is féidir a
mheabhrú gur amhlaidh nach bhfuil ach 4% de dhaonra an domhain ag labhairt 96% de
theangacha na cruinne agus tá 4% de theangacha an domhain á labhairt ag 96% den daonra
iomlán (Crystal 2000: 14). Ceann de na castachtaí a bhaineas le sealbhú mionteanga é
sealbhú na mórtheanga a bheith ar bun ag an am céanna nó luath i saol an pháiste ar a
laghad. Is lú ionchur agus labhairt ghníomhach na mionteanga dá bhrí sin, agus is doilí an
mhionteanga a shealbhú go críochnúil nó go hiomlán mar gheall air sin:
A common pattern in simultaneous bilinguals is that as the child begins socialization in the
majority language, the amount of input and use in the minority language is reduced.
Consequently, the child’s competence in the heritage language begins to lag behind, such that
the heritage language becomes, structurally and functionally, the weaker language.
(Benmamoun, Montrul, agus Polinsky 2010: 44)
Agus mar a phléifear ar ball, is é an chaoi a bhfuil sealbhú easnamhach i nGaeilge agus
sóisialú i mBéarla ar siúl sna ceantair Ghaeltachta agus tá sé seo le sonrú i gcumas agus i
gcleachtas teanga an aosa óig.
1.2.2 Fadhbanna sealbhaithe teanga sa nGaeltacht chomhaimseartha
Agus an t-ionchur measctha (.i. a lán Béarla ag aois óg fiú) atá formhór ógbhaidh na
Gaeltachta a fháil ar na saolta deireanacha seo, ní haon iontas é go mbeadh Béarla líofa acu
ag aois an-óg agus go bhféadfadh nach sealbhaíonn siad an Ghaeilge go hiomlán. Sa
Ghaeilge féin, ní thig le roinnt mhaith daoine óga iad féin a chur in iúl i nglan-Ghaeilge.
Caithfidh siad a bheith ag códmheascadh (.i. ag baint feidhme as focail Bhéarla) agus iad ag
déanamh iarrachta Gaeilge a labhairt: ‘Is fearr a chuireann an dream is óige iad féin in iúl le
bheith ag tarraingt ar fhoclóir an Bhéarla’ (Ó Curnáin, le teacht). De réir an Staidéir
Chuimsithigh Theangeolaíoch, is léir gur fearr an cumas Béarla atá ag aos óg na Gaeltachta
ná an cumas Gaeilge ina dtuairim féin, mar is léir i dTábla 1-A thíos.
4
Tábla 1-A Cumas an dreama óig Ghaeltachta i nGaeilge agus i mBéarla
An Ghaeltacht
trí chéile
Catagóir A4 Catagóir B
5 Catagóir C
6
is ‘fearr an comhrá a bheadh acu i
nGaeilge ná i mBéarla’
5% 10% 3% 3%
ar chomhchumas: ‘comhrá maith
sa dá theanga’
36% 61% 43% 23%
is ‘fearr an comhrá a bheadh acu i
mBéarla ná i nGaeilge’
59% 29% 54% 74%
(SCT: 311)
Le cois na ceiste ginearálta seo, fiafraíodh den aos óg i dtaca le haon deacrachtaí a bhíos
acu chun ábhair éagsúla a phlé i nGaeilge agus i mBéarla agus mar an gcéanna faoina gcuid
mothúchán a chur in iúl sa dá theanga. Is rífhollas ó na freagraí go léir don Ghaeltacht ar
fad agus do na ceantair is lú Béarla fiú gur fearr a gcumas sa Bhéarla agus iad ag plé le
hábhair ar nós cúrsaí comhaimseartha a bhaineas le saol na hóige (m.sh. popcheol, spórt,
cluiche agus cúrsaí ríomhaireachta, obair scoile, agus a saol sóisialta) agus lena mothúcháin
(m.sh. fearg, grá, áthas, brón, imní, frustrachas, mífhoighne, agus éad) (SCT 312-18). Beidh
mé ag tabhairt aghaidhe faoi leith ar na mothúcháin go háirithe sa taighde seo, dá bharr sin.
Is é tátal an Staidéir Chuimsithigh maidir le Catagóir A ná ‘go bhfuil an dátheangachas
cothromaithe nó an dátheangachas le cumas sa Bhéarla in uachtar bainte amach ag na
daoine óga i bpobail Chatagóir A agus go mbaineann siad leis an staid idirtheangach ina
bhfuil lagú á dhéanamh ar a n-acmhainn teanga réimeanna áirithe teanga a shaothrú go
saoráideach’ (SCT 319). Luíonn sé le réasún go mbíonn cainteoirí in ann a gcuid
mothúchán a chur in iúl sa chéad teanga i gcodarsnacht leis an dara teanga (nó tríú teanga
srl.) de ghnáth, ach ní hamhlaidh atá i gcás na mionteangóirí nár shealbhaigh an chéad
teanga (.i. an mhionteanga) go hiomlán nó a bhfuil a gcumas sa T1 i ndiaidh creimeadh
(Pavlenko 2008a agus Ó Curnáin, le teacht). Is soiléir gurb é seo a atá ag tarlú i gcás glúine
óga na Gaeltachta anois, mar a léiríonn an fhianaise in SCT.
Ar ndóigh, ní shealbhaítear teanga ón teaghlach amháin, ach is cuid thábhachtach den
phróiseas sealbhaithe teanga é an sóisialú i measc comhaoiseach—baineann a lán nósanna
teanga le glúin ar leith. Léirítear in Staid Reatha na Scoileanna Gaeltachta agus in SCT
araon gurb é sóisialú trí Bhéarla an toradh is minice ar chóras oideachais na Gaeltachta
4 Cuimsíonn an catagóir seo na ceantair Ghaeltachta is láidre ó thaobh na teanga de, .i. na ceantair ina
labhraíonn os cionn 67% den daonra an Ghaeilge go laethúil. Baineann na ceantair Chonallacha atá idir
chamáin agam sa tráchtas seo leis an gcatagóir seo go bunúsach (Machaire Chlochair, Mín an Chladaigh agus
Dún Lúiche i gCatagóir A; ach Anagaire i gCatagóir B). Cé go bhfuil Rann na Feirste i dtoghroinn Anagaire,
tá próifíl teanga an bhaile fhearainn seo cosúil le Catagóir A (cf. Ó Giollagain 2009: 185, fonóta 4). 5 Idir 44% agus 67% den daonra ina gcainteoirí laethúla Gaeilge.
6 Níos lú ná 44% cainteoirí laethúla Gaeilge.
5
anois: ‘gur fearr atá ag éirí leis an gcóras oideachais sa Ghaeltacht úsáid an Bhéarla a
chothú i measc cainteoirí dúchais Gaeilge ná mar atá ag éirí leis úsáid na Gaeilge a chothú i
measc cainteoirí Béarla’ (Mac Donnacha et al. 2005: 124). Tá sé ag éirí thar a bheith
deacair do na cainteoirí T1 Gaeilge an Ghaeilge a shealbhú go hiomlán i mbreac-Ghaeltacht
an lae inniu (óir ní hann don fhíor-Ghaeltacht a thuilleadh) de bhrí go bhfuil (go leor)
ionchur na mórtheanga ann ón tús:
a less-than-ideal scenario for the task of completing minority language acquisition in which the
language input from the minority language is being inundated by majority language inputs at
every stage in the process. The extensive nature of the mixed language context in the
contemporary Gaeltacht, mediated by an excessive exposure to majority-language media and
majority-language participants in Irish speaker social networks, has contributed to an
acquisition scenario which is ... disadvantageous to L1 speakers of Irish who have essentially
been dislocated from an environment when the completion of their L1 acquisition would be
feasible (Ó Giollagáin 2010: 15)
Taispeánann Montrul gur minic a chailltear chuid den T1 má mhaolaíonn ar ionchur na
teanga sin nó gurb é an chaoi nach sealbhaítear ach leagan laghdaithe den teanga. Tugtar
sealbhú easnamhach nó neamhiomlán air seo. Lena chois sin, bíonn drochimpleachtaí níos
tromchúisí i gceist (don mhionteanga inár gcásna) más dátheangachas chomhuaineach atá i
gceist seachas dátheangachas céimnitheach (Montrul 2008: 265). Chomh maith leis sin, is
léir go bhfuil comhchosúlacht ann idir chás teangeolaíochta ógbhaidh na Gaeltachta agus
páistí de chuid inimirceach.7
I gcás go leor de ghlúin óg chainteoirí dúchais na Gaeltachta anois, tá a gcumas sa
mhionteanga laghdaithe go mór, agus níl sé de nós acu í a labhairt ina lán dálaí. Ar ndóigh,
beidh impleachtaí tromchúiseacha ollmhóra aige seo (d’ainneoin a mbunúis) don chéad
ghlúin eile d’aos óg na Gaeltachta d’inmharthanacht na Gaeilge mar theanga phobail (agus
do mharthain na Gaeltachta féin mar Ghaeltacht ar an gcaoi chéanna) agus don chaighdeán
teanga freisin. Mura mbeidh formhór na dtuismitheoirí Gaeltachta breá líofa sa Ghaeilge
agus in ann cúrsaí an tsaoil a phlé sa teanga sin, gan trácht ar mhéid an ionchuir agus an
“dátheangachas” i gcomhthéacs an teaghlaigh, creill bháis a bheas ann don Ghaeltacht
Ghaelach agus don Ghaeilge (thraidisiúnta) mar theanga phobail.
7 .i. sainmhíniú a thugas Polinsky ar an bhfoghlaimeoir neamhiomlán nó ar an gcainteoir oidhreachta: ‘An
incomplete learner or heritage speaker of language A is an individual who grew up speaking (or only hearing)
A as his/her first language but for whom A was then replaced by another language as dominant and primary’
(2008: 40).
6
1.2.3 An Ghaeilge iarthraidisiúnta (.i. toradh an tsealbhaithe easnamhaigh)
Bunaithe ar eolas ar chainteoirí dúchais óga as Conamara go príomha, tugann an Curnánach
Gaeilge neamhthraidisiúnta ar an teanga nuair a tháinig foirmeacha neamhthraidisiúnta
chun cinn, .i. athruithe móra trí bhíthin an Bhéarla, an dátheangachais luaith, agus breis
teagmhála le Béarlóirí. Daoine a rugadh sna 1960idí/1970idí agus ina dhiaidh sin de ghnáth
atá i gceist anseo de ghnáth. Mar bharr ar an mí-amhantar seo, tharla meath suntasach eile
ar Ghaeilge na Gaeltachta timpeall na bliana 1990 (agus is dócha gur éirigh rudaí níos
measa ó thaobh na Gaeilge traidisiúnta de ina gcás siúd a rugadh sna 2000idí ach beidh le
feiceáil i dtaca lena gcumas teanga agus iad fásta). Gaeilge laghdaithe atá á labhairt ag a lán
de na cainteoirí “dúchais” a rugadh timpeall na bliana 1990 agus ina dhiaidh sin.8 De bharr
na n-ollathruithe seo: ‘ní mó an bhearna idir Céitinn agus Ó Cadhain agus an bhearna atá
idir Ó Cadhain agus an Ghaeilge Laghdaithe’ (Ó Curnáin, le teacht). Sealbhú neamhiomlán
is ciontach, go bunúsach. Sa tráchtas seo, beidh mé ag plé le cainteoirí óga as Tír Chonaill a
rugadh gar don “tairseach” seo idir Gaeilge neamhthraidisiúnta agus Gaeilge laghdaithe.
Sampla beag atá ann, ach tá leibhéil chumais sách éagsúil ann maidir leis na cainteoirí is
fearr nó is traidisiúnta agus iad siúd atá níos laige nó is neamhthraidisiúnta.9 Níl Gaeilge
aon duine acu saor ó thionchar an Bhéarla, ach is ann do chúpla duine díobh atá níos
compordaí ag labhairt i nGaeilge faoi ábhair áirithe ar a laghad (cúpla duine a áitíos gurb
amhlaidh atá agus léirítear é seo i gcuid de na téacsanna), agus daoine eile atá níos
compordaí agus níos cumasaí ag labhairt Béarla. Breathnófar ar a gcumas sa Ghaeilge agus
sa Bhéarla, ar fhairsinge na stíleanna agus na sainréimeanna teanga atá acu agus ar an gcaoi
a gcuireann said a n-acmhainní teanga ag obair ag insint scéalta pearsanta mothúchánacha
sa dá theanga.
Céard is cúis leis an sealbhú neamhiomlán seo? Laghdú agus simpliú ionchur Gaeilge
traidisiúnta agus méadú ionchur an Bhéarla (ag aois óg), in éineacht le sóisialú sa Bhéarla.
Ní hé an dátheangachas breisitheach atá i mbarr a réime sa Ghaeltacht anois, ach an
dátheangachas dealaitheach. Coinneoidh treocht an tsealbhaithe easnamhaigh uirthi ag dul
chun olcais de bharr go mbeidh níos lú ionchur na Gaeilge traidisiúnta ann don ghlúin ina
dhiaidh sin:
8 Cf. ‘I gceantair Ghaeltachta i gCatagóir A (SCT) tá de shonraíocht ar urlabhra fhormhór na n-óg a rugadh i
ndiaidh 1960-70 gur féidir Gaeilge Neamhthraidisiúnta a thabhairt uirthi, agus i ndiaidh 1990 gur féidir
Gaeilge Laghdaithe a thabhairt uirthi.’ (Ó Curnáin, le teacht). 9 Agus ní hé sin le rá go bhfuair mé samplaí den Ghaeilge is fearr a bhí ag an dream ba “laige” ach oiread, ná
nach mbeadh níos mó tréithe den Ghaeilge iarthraidisiúnta le fáil i gcaint na ndaoine is láidre babhtaí eile.
7
Ní miste a rá gur fáinne iompair fritáirgiúil, le carraig de théarma a thabhairt dó, atá anseo: laghdú
san ionchur don óige simpliú san aschur as an óige simpliú san ionchur as an seandream
don óige simpliú san aschur … Níl oidhre ar an iompar seo ach teanga shimplithe
d’eachtrannaigh nó próiseas an phiseanaithe. (Ó Curnáin 2009: 103).
Is compordaí agus táirgiúla iad a lán de na cainteoirí dúchais óga (de réir SCT) i mBéarla ná i
nGaeilge agus ina cheann sin tá dul an Bhéarla go láidir le sonrú sa Ghaeilge atá ag an aos
óg. Ní hannamh a bhíos aistriú focal ar fhocal ó Bhéarla go Gaeilge ar siúl—fiú más í an
Ghaeilge atá á labhairt, is in intinn Bhéarlaithe a ghintear a lán de na friotail. Is léir nach
bhfuair go leor acu a ndóthain ionchur Gaeilge (den chineál cheart) chun an Ghaeilge a
shealbhú go hiomlán, ach a mhalairt atá fíor i gcás an Bhéarla. Mar a mhaíos Ó Curnáin: ‘ní
hionann a máthairtheanga agus a bpríomhtheanga’ (2009: 105). Cuimhnímis chomh maith
gur minic a bhíos a lán páistí nach bhfuil (mórán) Gaeilge acu sa bhaile ag freastal ar na
scoileanna Gaeltachta freisin (.i. cainteoirí T2 Gaeilge) agus spreagann sé seo Gaeilge
shimplithe a bheith á labhairt ag na múinteoirí agus ag na cainteoirí dúchais óga chomh
maith. Is doiligh cumarsáid a dhéanamh ach leis an leagan den teanga a thuigtear go
forleathan—riail an chomhainmneora is ísle (Ó Curnáin 2009: 112). Tugann an córas
oideachais Gaeltachta níos mó airde ar shealbhú na Gaeilge bunúsaí i gcás na mBéarlóirí
óga seachas ar shaibhriú Ghaeilge na gcainteoirí dúchais agus dá thairbhe seo: ‘learner
fluency and literacy level become yardsticks of minority language linguistic achievement’
(Ó Giollagáin 2010: 16). Agus imríonn sé seo uilig go léir tionchar ar an nGaeilge a
labhraíos na daoine fásta freisin dá réir sin. Buille eile don mhionteanga agus bua ag an
mórtheanga.
I measc na dtréithe a bhaineas le Gaeilge iarthraidisiúnta an aosa óig is ea deacrachtaí feidhm
a bhaint as an nGaeilge i gcomhthéacsanna agus i sainréimeanna teanga áirithe, ós rud é go
bhfuil an-chuid de na cainteoirí óga teoranta ag a gcumas gramadaí agus ag a bhfoclóir
tearc:
deficiencies in the ability to use Irish in contexts and registers associated with native speaker
competency and conventional social interaction
extensive unskilled use of codeswitching in registers not associated with advanced or
specialised language use, which is more typically functionally determined rather than
stylistically employed because of reduction in lexicon
more pronounced narrative abilities and creative use of language, i.e. wit, sarcasm, mockery,
the expression of a range of emotions, verbal abuse and disputations of language in heightened
emotional state
(Ó Giollagáin 2010: 17)
8
Beidh mé ag tabhairt aghaidhe ar na gnéithe teangeolaíocha seo sa mhionscrúdú ar
Ghaeilge agus Bhéarla ógbhaidh Thír Chonaill sna scéalta pearsanta a d’inis siad dom.
Thairis sin, is fiú a lua ag an bpointe seo chomh maith an bhaint atá ag gnéas leis an nGaeilge
laghdaithe agus leis an gclaonadh chun códmhalartaithe. Is iondúil go mbíonn na mná chun
tosaigh ar na fir maidir leis an gcódmheascadh agus leis an gcódmhalartú, agus go bhfuil an
nós ag éirí níos coitianta le himeacht aimsire (i gcás cainteoirí as croílár na Gaeltachta) (cf.
Ó Curnáin, le teacht). Mar shampla, ardú tuine ag deireadh cainte (Ó Cunráin 2009: 99) nó
like athfhriotail (Ó Curnáin, le teacht). Maidir le traidisiúnachas na Gaeilge agus an dá
ghnéas (a bhfuil baint aige le nós an chódmheasctha chomh maith), i nGaeilge Iorras
Aithneach, mar shampla, ó thús na 1970idí i leith, tá baint ag úsáid an fhoircinn nuálaigh
áitiúil dur (.i. bheadh dur, tháinigdar, tádar, bíonn dur) leis na fírinnigh, áit a bhfuil sé de
nós ag na baineannaigh cloí leis na foirmeacha níos caighdeánaithe (cf. Ó Curnáin 2007:
1235-1249). Maidir leis an aimsir chaite go sonrach: ‘The female variant, siad, corresponds
to the written standard and therefore complies with a familiar modern or ‘western’ pattern
of more standardised female speech’ (Ó Curnáin 2007: 1244). Seans go bhfuil patrún
comhchosúil leis an gceann sin le sonrú i dtaobh na bhforainmneacha réamhfhoclacha i
nGaeilge Charna tar éis na 1960idí: is coitianta acab ag na fir (an leagan traidisiúnta
canúnach) agus acú ag na mná (Ó Curnáin 2007: 1431).
1.2.4 Sainréimeanna agus stíleanna teanga i gcás na mionteangacha
Agus an Bhriotáinis idir chamáin aige, áitíonn Dressler gurb é an chaoi a bhfuil stíleanna
teanga teoranta ag mionteangóirí. Ós rud é gur minic a bhíos feidhm shóisialta theoranta ag
mionteangacha, maolaíonn ar na stíleanna, réimsí agus sainréimeanna ina bhféadtar leas a
bhaint as an teanga, mar shampla, stíl ard nó fhoirmiúil. Labhraítear an mhórtheanga sna
comhthéacsanna seo agus cailltear saibhreas agus feidhmiúlacht sa den mhionteanga:
Terminal language decay shows a tendency towards monostylism ... i.e. recessive languages are
more and more used in casual styles, those which are appropriate for intimate routine
interactions at home among close friends, etc. Thus the whole style repertoire shrinks to a very
narrow one of casual styles both in phonology and syntax.10
(Dressler 1991: 101)
De thoradh an aonstíleachais seo, teorannaítear feidhmeanna sochtheangeolaíochta agus
sochphragmatacha na teanga:
10
Agus seo an sampla Briotáinise a thugas sé: ‘For example, in Breton the present “I sing/I’m singing” is
normally expressed by kan + añ a ra +n “sing + imf. /particle/ do + I,” [ach] if the subject is
stressed/emphasized, by me a gan “I /particle/ sing” (with lenition after the particle a). In casual speech the
particle is dropped (but lenition still applies): [´kaːnə r kan r , ´me: gan]. Most terminal speakers use only
the second construction and always drop the particle a’ (Dressler 1991: 101).
9
This stylistic shrinkage is a dysfunctional change insofar as the recessive language becomes
inadequate for certain speech situations, domains, and functions. Moreover, it implies loss of
sociolinguistic norms governing stylistic choice. (Dressler 1991: 101-2)
Agus ós rud é go bhfuil baint thimthriallach ag sealbhú agus cumas sa teanga le leas a
bhaint as an teanga (mar a luadh thuas maidir le hionchur na mionteanga), leanfaidh díothú
na mionteanga ar aghaidh.
I dtaca leis na teangacha Gaelacha go sonrach, thug William Lamb (2008) faoi scrúdú a
dhéanamh ar mhalairtí i sainréimeanna teanga i nGaeilge na hAlban sa teanga scríofa agus
sa teanga labhartha araon. Bréagnaíonn sé an tuairim nach ann do na sainréimeanna teanga i
gcás na teangach i mbaol, ag déanamh tagairr do ráitis Dressler:
Some researchers, such as Dressler (1988) have asserted that one of the qualities of a dying
language is monostylism - the lack of register variation. It is reasoned that as languages ‘die’
they tend to be used for fewer and fewer contexts until they retreat to either a purely domestic
or ritual domain. The process of language extinction is one of mass obsolescence; instead of
words and idiomatic phrases falling into disuse gradually, in tandem with the situations that
gave rise to them, entire contexts become linked to a higher-status language in lieu of a lower-
status one. (Lamb 2008: 17)
Maidir le héagsúlacht sainréimeanna teanga sna teangacha Gaelacha (agus sna
mionteangacha trí chéile is dócha), is cinnte go bhfuil torthaí na teagmhála teanga le sonrú
go soiléir i stíl neamhfhoirimiúil sa mhionteanga, ach i gcásanna áirithe bíonn stíleanna
foirmiúla níos traidisiúnta agus níos coimeádaí ann. Seachas éagsúlachtaí laistigh den
teanga féin, is traidisiúnta í stíl fhoirmiúil na mionteanga (gan a bheith faoi olltionchar na
mórtheanga) agus ceadaítear códmheascadh fairsing agus tionchair eile na mórtheanga i
ngnáthstíleanna agus i stíleanna ísle:
...formal registers evince less language contact phenomena, have a more conservative
morphosyntax, and take their cues from the currency of institutionalised higher discourses such
as religious language and oral literature; informal registers, on the other hand in addition to
displaying qualities converse to those above, also have higher frequency of ‘colourful language’
(eg. insults and asseverations). (Lamb 2008: 19)
Is léir don dall gur minic a chuirtear a lán Béarla i gcaint neamhfhoirmiúil na Gaeltachta (i
nGaeilge) agus go seachnaítear Béarla i scríbhneoireacht fhoirmiúil agus sna meáin, bíodh
is go bhfuil níos mó Béarla ag sleamhnú isteach le deireanas. Ach i mullach ar thionchar an
Bhéarla ar an nGaeilge, an bhfuil difríochtaí eile ann a bhaineas le comhréir nó le focail
mharcáilte, mar shampla? An ionann na patrúin i nGaeilge agus i mBéarla nó a mhalairt?
An bhfuil na malairtí stíle céanna ar fáil sa dá theanga? An mbaintear feidhm as
10
gnáthfhocail, eascainí, clásail choibhneasa, aidiachtaí taispeántacha, caint dhíreach, srl. ar
an dul céanna sa dá theanga?
Is minic a chuimhnítear ar “shainréim teanga” ar scála foirmiúlachta amháin nó go príomha
(cf. Ní Laoire 1988: 290), ach ní hé seo príomhchúram Lamb. Ina ionad sin, déanann sé
mionscrúdú ar théacsanna, idir labhartha agus scríofa agus idir fhoirmiúil agus
neamhfhoirmiúil, i nGaeilge na hAlban, chun éagsúlacht comhréire, deilbhíochta, léacsach
agus stíle a imscrúdú (in úsáid clásal coibhneasta, fo-ordaithe agus neaschóngaracht11 mar
shampla). Fiú agus í ag plé le canúint a bhí an-lag, maíonn Dorian mar an gcéanna i gcás
Ghaeilge Oirthear Chataibh, gurb é an chaoi a raibh stíleanna éagsúla ar fáil do na cainteoirí
deireanacha Gaeilge sna bólaí sin (canúint a bhí ag fáil bháis agus an lán leath-chainteoirí á
labhairt), ach ina dhiaidh sin féin, bhíodar teoranta:
All but the last one [.i. Gaeilge ársa na heaglaise] of these English and Gaelic speech varieties
are polystylistic; that is, one can locate styles within them which are appropriate to formality
or informality, to vulgarity, to humor, to anger, and the like. Speakers differ in their ability to
perform vividly in these styles, but they can certainly shift in the appropriate directions.
(Dorian 1981: 85)
Ach ní féidir teitheadh ón gcastacht a bhaineas leis an teanga mhionlaithe, go háirithe má
tá sí ag dul in éag:
In fact, when studying register variation in an endangered language, one must account for many
more variables influencing linguistic form than in the case of a monolingual language situation.
Internal language change, superstratum influence, differing proficiency levels among speakers
(see Dorian 1981) and contextual vicissitudes coalesce to present a rich and complex web of
linguistic variation. (Lamb 2008: 37) (Is liomsa an cló iodálach.)
Mar is léir ón bplé ar an nGaeilge laghdaithe agus ar na deacrachtaí atá ann maidir leis an
sealbhú easnamhach, tig linn a bheith ag súil lena lán éagsúlachta maidir le malairtí
sainréime teanga, maidir le cumas gramadaí, agus maidir le hiompar Gaeilge na gcainteoirí.
1.2.5 Dátheangachas, déchultúrthachas, féiniúlacht, agus pearsantacht
Maíonn Koven (2007) gurb é an chaoi a mothaíonn roinnt daoine dátheangacha12
go bhfuil
dá “fhéineacht”13
acu ag brath ar an teanga atá á labhairt acu ag an am—is é sin le rá gur
11
“Juxtaposition”, is é sin gan leas a bhaint as cóngaracht an dá chlásal seachas as fo-ordú chun an caidreamh
eatarthu a léiriú, nós atá níos coitianta sa chaint ná sa scríbhneoireacht (mar a mbaintear feidhm as fo-ordú).
Seo sampla a thugas Lamb maidir le Gaeilge na hAlban: tha mi a’ creidsinn bha e uaireigin aig Baile
Raghnaill e fhèin sa chaint le taobh tha mi a’ creidsinn gu robh e aig Baile Raghnaill e fhèin sa
scríbhneoireacht, mar a gcuireann an fo-ordú coibhneas an dá chlásal in iúl go sonrach (2008: 97-8). 12
An Fhraincis agus an Phortaingéilis sa chás áirithe seo, agus d’fhéadfá a rá gur cainteoirí dúchais sa dá
theanga iad na daoine a phléas sí. 13
Is é sin gur dhá dhuine iad; nó dhá self acu mar a deir an Béarla, téarma as a mbaintear feidhm i saothar
Koven (.i. teideal an leabhair – Selves in two languages (Koven 2007)).
11
pearsana éagsúla iad agus iad ag labhairt ceann den dá theanga, nó go bhfuil pearsantacht
nó féiniúlacht ar leith acu sa dá theanga. Nó lena rá ar bhealach eile, tá “guth” ar leith acu
sa dá theanga. Níor cheap gach aon bhean óg a scrúdaigh sí gur duine difriúil í agus an
teanga eile á labhairt aici, áfach. Ach mar sin féin dealraíodh do dhrong áirithe gurb ann do
na difríochtaí seo. Cé go dtig leo an rud ceannann céanna a rá sa dá theanga, ní deirtear ar
an mbealach céanna é. Ach ní feiniméan é seo a mhaireas in intinn an chainteora amháin,
óir tá na tréithe céanna tugtha faoi deara ag daoine eile nuair a éisteas siad leis na daoine
dátheangacha seo ag insint a gcuid scéalta pearsanta sa dá theanga. Sna cásanna a ndéanann
Koven trácht orthu, is de bhunadh inimirceach as ceantair thuaithe na Portaingéile iad na
cainteoirí a bhfuil a gcaint idir chamáin, a d’fhás aníos i bPáras na Fraince. Is mionteanga í
an Phortaingéilis sa chomhthéacs seo gan amhras, ach bíonn an-teagmháil ar bhonn rialta
acu go léir le ceantair dhúchais a muintire thiar sa Phortaingéil freisin. Rinne Koven (1998,
2001, 2002, 2004, 2007) mionanailís ar scéalta pearsanta na gcainteoirí seo, scéalta a
bhaineas le hábhair mhothúchánacha a hinsíodh sa dá theanga agus léiríonn sí gurb
amhlaidh nach n-insíonn na dátheangóirí déchultúrtha sin na scéalta ar an gcaoi chéanna sa
dá theanga agus go réitíonn an t-eolas seo leis an léargas a thug na cainteoirí féin agus le
barúlacha na n-éisteoirí chomh maith maidir lena “bpearsantacht” sa dá theanga a labhraíos
na dátheangóirí óga sin.
Léiríonn Koven gurb é an chaoi a bhfuil cuid de na cainteoirí sin teoranta ar bhealaí ag a n-
easpa cumais sa Phortaingéilis. Tá Portaingéilis líofa acu go léir (rud nach bhfuil fíor i
gcónaí i gcás aos óg na Gaeltachta sa lá atá inniu ann), ach níl na leaganacha
sochphragmatcha go léir ar fáil acu ar an gcaoi chéanna is atá san Fhraincis.14
Is í an “stíl
neodrach” atá ar a dtoil acu go príomha sa mhionteanga, gan an oiread céanna foirmeacha
san ardstíl fhoirmiúil nó sa stíl íseal ina gcuid acmhainní teangeolaíochta i gcás na
mionteanga. Tá a bpearsantacht(aí), mar a léirítear in insintí na scéalta pearsanta í/iad,
teoranta ag na heaspaí seo. Agus tá a mhalairt fíor freisin—tá an teanga a mbaintear feidhm
aisti agus an chaoi a n-insítear scéalta faoi thionchar luachanna agus nósanna an dá chultúr:
However, in Portuguese [i gcodarsnacht leis an bhFraincis – mórtheanga an phobail inar fhás na
cainteoirí aníos go príomha], speakers are more sociolinguistically constrained and restrained.
Lusa-descendents may be able to produce an unmarked form, but may be less likely to
strategically produce creative marked forms. These speakers may thus not have equivalent
degrees of freedom in their sociolinguistic presentations of self in French and Portuguese
sociolinguistic contexts. In this respect, they not only project different personas and social
origins in their two languages, they are also better able to use language to manipulate and shift
14
‘One might argue that although these speakers are fluent bilinguals, they may not productively master an
equivalent range of registers in French and Portuguese’ (Koven 2007: 143).
12
among multiple personas in French in the same stretch of discourse. Therefore, in monolingual
settings speakers do not accomplish the same kinds of sociolinguistic identity work in each
language. (Koven 2007: 56)
1.2.5.1 Teanga na heachtra agus teanga na hiniste agus forléiriú na mothúchán
Lena chois sin, luífeadh sé le réasún go bhféadfadh go mbeadh nasc idir an chaoi a n-
insítear scéal agus teanga na reacaireachta agus caithfear aird a thabhairt ar an teanga (nó
teangacha) a bhí á labhairt ag an scéalaí agus an daoine eile nuair a tharla imeachtaí an scéil
(Koven 2007: 119). Ina dhiaidh sin féin, maíonn Koven gurb é an chaoi nach raibh
difríochtaí suntasacha trombhríocha idir na scéalta a insítear sa teanga nach raibh á labhairt
nuair a tharla an eachtra ná nuair a aithrisíodh don darna huair é:
From the preceding analyses, it seems that speakers do not perform characters in significantly
different amounts because of the language of narration, because the event is retold in the
language in which it occurred, or because the story was repeated. (Koven 2001: 538)
Ina theannta sin, áitíonn sí in alt eile a bhaineas leis an tionscadal taighde céanna nach
bhfuil aon éifeacht oird shuntasach i dtaca le léiriú na mothachtála le sonrú sa chorpas atá
aici (2004: 479). Chomh maith leis seo, is follas nach bhfuil drogall ar chainteoirí ról an
charachtair a ghlacadh agus sleachta na cainte dírí a thabhairt sa teanga “eile” (Koven 2007:
121). Léiríonn sé seo gurb an chaoi a gcruthaítear an scéal agus an chaint agus an cainteoir
ag insint an scéil. Fiú agus iad ag aithris an scéil i mbunteanga na heachtra, cruthaíonn siad
an comhrá in athuair agus iad i mbun fhorléiriú na heachtra a tharla agus na ndaoine a bhí
rannpháirteach (iad féin ina measc).
Ach mar sin féin, is é an mheabhair a bhaineas Marian agus Kaushanskaya as a staidéar ar
fhéinléirmhíniú agus na mothúcháin i gcás dátheangóirí déchultúrtha (Rúisis agus Béarla)
gurb é an chaoi a mbíonn mothachtáil níos tréine i gceist má bhíonn siad ag aithris an scéil
sa teanga a bhí á labhairt nuair a tharla an eachtra sin: ‘bilinguals expressed more intense
affect when speaking the same language at the time of retrieval that they spoke at the time
when the event took place’ (2004: 190). Chomh maith leis seo, áitíonn na húdair seo go
bhfuil ábhar an scéil féin faoi thionchar theanga na hinste, mar shampla, insíodh scéalta
níos indibhidiúlaíche15
i mBéarla i bhfarradh le scéalta níos comhshealbhaí16
i Rúisis
d’ainneoin na teanga ná an tsuímh chultúrtha a bhí gceist sa bhuneachtra. Mar sin, tá
féiniúlacht an duine faoi thionchar na (d)teanga(cha) atá á labhairt aige agus an cultúr a
bhaineas leis an teanga/na teangacha sin. Cruthaíonn na scéalaithe a bpearsantacht féin ar
bhealaí difriúla (agus a ndearcadh ar an saol mar an gcéanna) agus iad ag insint scéalta
15
“individualistic”. 16
“collectivist”.
13
pearsanta sa dá theanga atá acu (Marian agus Kaushanskaya 2004: 190, 198-9).17
Baineann
sé seo le hipitéis Sapir-Whorf,18
a mhaíos go bhfuil nasc idir an teanga a labhraíos duine
(agus an pobal teanga) le Weltanschauung19
an duine sin (agus an phobail teanga sin).
Maidir lenár gcainteoirí dúchais Gaeilge, ní mór dúinn an cheist a chur, an daoine déchultúrtha
iad ar na saolta seo, nó cé na hiarmhairtí atá agus a bheas ag an dátheangachais fhorleathain
sa Ghaeltacht? An bhfuil léargas le fáil air seo sna mothúcháin a léirítear sa dá theanga?
Ceaptar gurb í an T1 an teanga is mothúchánaí de ghnáth, ach a mhalairt a bhíos amhlaidh i
gcás cainteoirí de theangacha laghdaithe nó de T1-anna nár sealbhadh go hiomlán
(Pavlenko 2008a: 156).
1.2.5.2 Téis Koven agus Gaeltacht an lae inniu
I bhfarradh is a bheith dátheangach, tá na mná óga ar a ndearna Koven staidéar
déchultúrtha. Tá comhthéacs na Fraincise (agus na féiniúlachta agus na pearsantachta
Francaí) agus comhthéacs na Portaingéilise (agus na féiniúlachta agus na pearsantachta
Portaingéalaí) scartha óna chéile a bheag nó a mhór, cé go bhfuil dream beaga dá
gcomhghleacaithe dátheangacha déchultúrtha féin ann. Tá norm aonteangach aonchultúrtha
ag an bhFraincis agus ag an bhFrancachas agus mar an gcéanna ag an bPortaingéilis agus
ag an bPortangéalachas (rud nach bhfuil amhlaidh i gcás na Gaeilge a thuilleadh). Is an
chaoi a n-áitíonn Koven gurb í an deighilt nó an teorainn idir an dá theanga agus an dá
chultúr (agus an dá thír) a chothaíos na pearsantachtaí agus féiniúlachtaí ar leithligh atá acu
sa dá theanga. Tá an deighilt thíreolaíochta chultúrtha seo ríthábhachtach do théis Koven
maidir le pearsantacht dhifriúil a bheith ag dátheangóirí ina dhá dteanga:
I argue that what keeps LDs’ [“Luso-descendents” .i. na dátheangóirí atá faoi scrúdú aici] two
languages and their associated identities separate or bounded is as much an effect of local
language ideologies as literal spatiotemporal (geographical or chronological) distinctiveness of
the linguistics contexts. Because LDs know that they must function with and be judged
according to French and Portuguese monolingual, monocultural norms, they do not necessarily
expect to be able to translate or transport the same kinds of identities easily across languages or
contexts. As such, language ideologies are part of what creates the contexts that foster a sense
of the separateness of speakers’ languages, identities, and contexts. (Koven 2007: 248)
Is dátheangóirí iad, ach feidhmíonn siad mar a bheadh daoine aonteangacha ann agus iad ag
labhairt ceachtar dá dhá dteanga:
17
Ach féach plé Koven ar chúrsaí den chineál seo freisin (2007: 27-31). 18
Whorf 1956 agus is é Getner agus Golden-Meadow 2003 an mholas Marian agus Kaushanskaya i dtaca le
plé is deireanaí ar an hipitéis. 19
.i. cruinneshamhail, an chaoi a ndearcann duine/pobal/cultúr ar an saol.
14
In this regard, that LDs seem to perform distinct French and Portuguese identities is related to
the fact that they do, in large measure, occupy two ideologically monolingual words, even when
among other bilinguals. (Koven 2007: 248)
Agus is mian leo an dá theanga a labhairt mar a labhródh aonteangóir dúchais iad: ‘[they]
have been socialized to strive for French and Portuguese monolingual norms’ (Koven 2007:
238). Tá siad ag iarraidh Fraincis a labhairt ar nós Francaigh ar bith dá n-aois agus an
Phortaingéilis mar an gcéanna.
Ach céard faoi chás na Gaeltachta? Ní hann don fhíor-Ghaeltacht a thuilleadh, tá Béarla ar fud
na háite i saol na ndaoine óga le tamall de bhlianta anois agus is dócha gur cuid
thábhachtach dá bhféiniúlacht é an Béarla anois, mar Éireannaigh nó mar dhaoine ag a
bhfuil cumas Béarla i gcultúr leathan domhanda Angla-Mheiriceánaithe. Níl ann ach
comhthéacs measctha teanga a thuilleadh, agus níl aon mhúnla aonteangach Gaeilge ann ná
aon cheantar nó réimse saoil atá go hiomlán Gaelach. Agus ní beo don idirdhealú
traidisiúnta idir Ghael agus Ghall feasta i ndáiríre (cf. Ó Curnáin 2009: 94, 97, 126). Is é sin
le rá nach bhfuil an t-ionghrúpa mionlaithe á shainmhíniú féin lena gcuid Gaelachais, ach is
Éireannaigh iad á gcomhshamhlú leis na Gaill nó na Béarlóirí (cf. Ó Curnáin 2009: 127).
Maítear san argóint sin gurb amhlaidh nach bhfuil an Ghaeilge chomh lárnach sin ina
bhféiniúlacht, a mhalairt ar fad, is roghnach í an Ghaeilge i gcroílár na gceantar Gaeltachta
is láidre fiú le tamall anois, óir ní fhoghlaimíonn daoine ón taobh amuigh an Ghaeilge cionn
is go labhraíonn muintir na Gaeltachta Béarla leo gan leisce—ná ní dhéanann siad
fíoriarracht leis an nGaeilge a fhoghlaim ach oiread, ach amháin i gcásanna eisceachtúla.
I gcás aos óg Ghaeltacht an lae inniu (a bhfuil Gaeilge neamhthraidisiúnta ná laghdaithe ag a
dtromlach), an bhfuil pearsantacht nó féiniúlacht Ghaelach ar leith acu ag a bhfuil
dlúthbhaint leis an nGaeilge féin, in ainneoin nach bhfuil deighilt shoiléir idir Gaeltacht
agus Galltacht a thuilleadh? Mura bhfuil teorainn fhollasach idir an dá theanga agus an dá
chultúr an mbeidh difear ann maidir le dá phearsantacht agus maidir le hidé-eolaíocht
teanga? Ar an modh sin, bheartaigh mé staidéar a dhéanamh air seo, agus ar chúrsaí
sainréimeanna teanga, i gcás chainteoirí óga dúchais Ghaeltacht Thír Chonaill. D’ainneoin
na n-ildifríochtaí atá ann idir cás dátheangóirí Fraincise-Portaingéilise Koven agus cás
mhuintir dhátheangach na Gaeltachta, measaim go bhfuil a lán cosúlachtaí ann. Chuile
sheans go mbeidh castachtaí sa scéal ós rud é gur Éireannach é chuile Ghael le fada, ach
creidim féin gur fiú breathnú ar a gceapann na Gaeil óga seo faoina bpearsantacht agus a
bhféiniúlacht agus an dá theanga atá acu—le cois an chaoi a dtugtar léargas ar a
bhféiniúlacht (teanga) trína gcumas sa dá theanga agus tríd an gcaoi a mbaineann siad
15
feidhm as an gcumas teanga atá acu. Is cinnte nach mbeidh na cainteoirí uilig mar an
gcéanna, ar ndóigh, óir tá an-éagsúlacht ann maidir le cumas agus saibhreas na Gaeilge atá
acu, oideachas sa mhionteanga, a dtiomantas don Ghaelachas, teanga(cha) a dtógála, agus a
gcleachtas teanga lena gcomhaoisigh.
1.2.6 An tsícshochtheangeolaíocht; an phearsa sa heitribhéascna; comhghníomhaíocht
shóisialta—Múnla anailíseach Koven: ‘voicing’ srl.
Cur chuige idirdhisciplíneach is bonn d’anailís Koven. Ní phléifear chuile rud anseo, ar
ndóigh, ach déanfaidh mé cur síos gairid ar an múnla anailíseach atá aici. I measc na
bpointí is tábhachtaí is ea guthú na pearsan agus heitribhéascna Bakhtinach (maraon le
séanacht Silversteinach):
I draw from Bakhtinian concepts of voicing and heteroglossia, where languages and styles in
the verbal repertoire of a community become associated with different kinds of values, social
locations, and ideas of personhood ... Consequently, multilinguals may use their multiple
languages to enact a range of indexically associated identities. People’s different ways of
talking (languages, dialects, or registers) then become not just superficial fluctuations of a
single “core,” but tools that perform identity, central components of people’s experience and
performance of who they are. (Koven 2007: 6)20
Go bunúsach, is féidir cialla caolchúiseacha a chur leis an urlabhra teangeolaíochta trí
fheidhm a bhaint as na teangacha atá ag duine agus as sainréimeanna atá sna teangacha sin,
ag a bhfuil baint le cúrsaí cultúrtha agus féiniúlachta chomh maith. Pointe amháin
tábhachtach a bhaineas le sainréim teanga í an tséantacht neamhthagrach (Koven 2007: 13).
Cuimsíonn an téarma seo comharthaí séanacha neamhthagracha a chuireas leis an mbrí
chultúrtha, shóisialta nó/agus mhothachtála, de réir a n-ábharthachta don chomhthéacs
áirithe teangeolaíochta sin—marcóirí dioscúrsa, intriachtaí agus malairtí sainréime teanga
marcáilte, cuir i gcás. Tig le duine an rud céanna a rá ar bhealaí éagsúla, ach ní hionann a
mbrí shochtheangeolaíochta, shoch-chultúrtha, fhéiniúlachta ná mhothachtála (Koven 2007:
13). Le seo a léiriú, cuir an dá abairt seo i gcóimheas lena chéile “A Sheáin, a chara, bí
ciúin, le do thoil, óir tá tinneas cinn orm” , “dún do chlab” , “a amadáin, druid do fuckin’
béal anois!” agus “would you shut the hell up!”. Tuigtear an teachtaireacht chéanna astu go
léir (“bí i do thost!”), ach tá brí diomaite den bhrí shimplí thagrach le fáil i ngach ceann acu
freisin. Léiríonn na seifteanna (neamhthagracha) séanacha éagsúla an caidreamh idir na
cainteoirí, comhthéacs (sochtheangeolaíochta) na cainte, luachanna cultúrtha agus bail
mhothúchánach an chainteora, mar shampla. D’fhéadfadh go bhfuil baint ag an teanga a
mbaintear feidhm aisti sa chomhthéacs leis na tosca seo freisin:
20
Féach Koven (2007) féin ar mhaithe le tagairtí breise maidir le guthú na pearsa, heitribhéascna, srl. a fháil.
16
It is quite possible that a shift in language is associated with a shift in social roles and
emotional attitudes. Since each language is learned and usually employed with different
persons and in a different context. The use of each language may continue to be associated with
shift on a large array of behaviour. (Ervin 1964: 506; In Koven 2007: 29; Liomsa an cló
iodálach anseo.)
Ceapaim gur fiú machnamh a dhéanamh air seo i gcás chainteoirí dátheangacha Gaeilge-
Béarla na Gaeltachta. Feictear dom go mbaineann sé seo le hábhar i gcás cuid de na
faisnéiseoirí a d’inis scéalta dom, agus go mbaineann na cainteoirí feidhm as an nGaeilge
agus as an mBéarla (in éineacht leis na sainréimeanna teanga éagsúla atá ag an dá theanga)
chun a bhféiniúlacht agus a bpearsantacht chainteora a chur in iúl (de réir mar is mian leo i
gcomhthéacs an scéal atá á insint acu agus de réir chomhthéacs na hidirlabhraíochta).
Baintear feidhm as an dá theanga, ar bhealaí éagsúla, chun brí shéanach shóisialta a chur in
iúl. Ní hionann “cumhacht” shóisialta na Gaeltachta agus an Bhéarla sa Ghaeltacht ná sa
Ghalltacht (ar shlite éagsúla) (m.sh., cf. Ó Curnáin 2009: 102-3).
Ina theannta seo, ní rud docht daingean do-athraithe iad pearsantacht nó féiniúlacht duine, ach
is rud idirghníochaíoch í an fhéiniúlacht, rud a chruthaítear agus a aithrisítear agus muid ag
insint scéalta pearsanta:
In the social constructionist framework, rather than speak of identity as a closed entity, or as a
label that is attached to people, identity is seen as a process, as something that is performed and
“done” (Priller, 2002)... In this view, cultural identity is re-enacted and constructed anew over
time. (Du Bois 2010: 9)
Mar gheall air sin, ní féidir an duine féin agus an teanga a scaradh óna chéile, óir bíonn
dlúthbhaint acu lena chéile: ‘In this way, the self is not prior to or independent of language,
but rather self and language are fully interlinked’ (Koven 2007: 4). Agus is é seo sprioc
amháin an taighde seo, cén léargas an thugas an chaoi a gcuireann cainteoirí dúchais
Gaeilge an Ghaeilge agus an Béarla ag obair ar a bhféiniúlacht agus ar an bpearsantacht
agus cé na tréithe féiniúlachta agus pearsantachta atá le sonrú sa Ghaeilge agus sa Bhéarla
atá acu?
1.2.6.1 Na róil chainte
Seo a leanas cur síos ar na róil chainte mar a shainmhínigh Koven iad (2007: 102-3). Beidh
mé ag baint feidhme as na sainmhínithe céanna chomh fada agus is féidir san anailís ar na
scéalta seo.
-reacaire nó scéalaí: Gnáthreacaireacht neodrach, neamh-mharcáilte.
17
-idirlabhraí: Tráchtaireacht a scaras ón reacaireacht nó/agus a dhéanas trácht ar an scéal;
“meitireacaireacht”. Mar shampla: (1) taerthó idiraisnéiseach nó láithreach (“anseo-agus-
anois”) nach gcuireann an plota chun cinn; (2) aistriú go dtí sainréim teanga marcáilte a
shéanas21
mothachtáil an chainteora go neamhthagrach nó/agus a chuireas le féiniúlacht
shóisialta thar an tagrán lena mbaineann siad; (3) aidiachtaí/dobhriathra treisithe cainníochtúla
a chuireas mothachtáil an chainteora in iúl; (4) marcóirí dioscúrsa nach bhfeidhmíonn chun
cónaisc loighciúla a léiriú; (5) aistriú go dtí an dara pearsa (i reacaireachta sa chéad phearsa);
(6) intriachtaí nach gcuireann ach le séanadh na mothachtála, nach gcuireann leis an tagairt ar
chor ar bith; (Níor bhac mé le gáire22
ná le hosnaí ná le snaganna i ndáiríre).
-reacaire/idirlabhraí: Reacaireacht ina bhfuil tráchtaireacht idirlabhraíoch (comharthaí an
dearcaidh idirlabhraíoch laistigh den phlota féin).
-carachtar: Aithris ar charachtair ag baint feidhme as athfhriotal díreach; déanann na focail
dheicteacha tagairt don imeacht a tharla seachas d’aithris na himeachta.
-reacaire/carachtar: Aithris ar charachtair ag baint feidhme as athfhriotal indíreach.
-idirlabhraí/carachtar: Comhtháthú de dhearcadh reatha an scéalaí le seasamh an charachtair
atá i gceist.
1.3 Sprioc taighde – ceisteanna le freagairt
Á gcur siúd go léir san áireamh, is éard a chuir mé romham imscrúdú a dhéanamh ar:
chumas aos óg na Gaeltachta i nGaeilge agus i mBéarla agus ar an gcaoi a gcuireann siad
an dá theanga atá acu ag obair; aon difríochtaí a bheith le sonrú i stíleanna éagsúla agus i
sainréimeanna teanga ar leith i nGaeilge le hais a leithéidí i mBéarla; an chaoi a mbaintear
feidhm as an dá theanga i dtaca le féiniúlacht an dhátheangaigh óig Ghaeltachta. Caithfear
cumas na bhfaisnéiseoirí sa nGaeilge a chur i gcóimheas lena gcumas sa mBéarla, ar
ndóigh,23
ach dírítear go háirithe ar chastacht ghramadaí agus fairsinge foclóra sa dá
theanga. Cainteoirí dúchais óga iad seo a fuair a gcuid oideachais trí mheán na Gaeilge (go
príomha), ach an bhfuil a gcumas sa nGaeilge inchurtha lena gcumas sa mBéarla, nó an
rómhór é olltionchar (Angla-Mheiriceánach) an Bhéarla dhomhanda ar shealbhú na teanga
mionlaithe? An bhfuil féiniúlacht Ghaelach nó Ghaeltachta ar leith acu?
Seo a leanas cuid de na príomhcheisteanna is tábhachtaí a chíorfar sa tráchtas:
Cumas sa Ghaeilge
21
NB Baineann séan, séanadh, séanach(t) le “marcáil le comhartha” seachas le “diúltú”! 22
Mharcáil mé gáire go minic i dtrascríbhinní sna scéalta, ach ó tharla gur inis siad na scéalta Béarla achar
gearr tar éis dóibh iad a insint i mBéarla (agus don duine chéanna), mheas mé gur mar gheall air seo a bhí nós
mó gáire sna scéalta Gaeilge, agus gur fearr gan é seo a chur san áireamh. 23
Rud nach ndearna Koven, ach baineann sé le hábhar níos mó i gcás na mionteangacha atá i mbaol a
ndíothaithe.
18
Tréithe na Gaeilge iarthraidisiúnta /traidisiúnta i gcomparáid le canúintí eile
Sainréimeanna teanga i nGaeilge agus i mBéarla – fairsinge/éagsúlacht chéanna
Aonstíleachas sa mhionteanga?
Féiniúlacht/pearsantacht
Tuairimí na gcainteoirí faoina bhféiniúlacht agus a bpearsantacht agus an dá theanga
Aon difríocht maidir leis seo sa chaoi a n-insíonn siad a gcuid scéalta pearsanta (ról
cainte agus sainréimeanna teanga)
Úsáid na ról cainte
Ról an idirlabhraí
An “guth” a thugann siad dóibh féin sna scéalta agus do charachtair eile
An nasc idir an dá fhéiniúlacht/phearsantacht theoranta, an dá theanga, agus an dá
áit/thír ar deighilt (.i. cosúlacht/codarsnacht na nGael óg agus dátheangóirí Koven)
Caibidil 2 — Modhanna taighde
2.1 An plean bunaidh
I gcaoi is go mbeinn in ann na ceisteanna maidir le hinsint na scéalta sa dá theanga,
sainréimeanna teanga agus pearsantacht/féiniúlacht agus an dá theanga a chíoradh, réitigh
mé chun scéalta pearsanta a thaifeadadh sa dá theanga ó dhaoine fásta óga (cainteoirí
dúchais Gaeilge) as Gaeltacht Thír Chonaill (scéalta i ngnáthstíl chomhráiteach in éineacht
le modh aonteangach Gaelach); scéalta ag déanamh aithrise ar chaint na seandaoine a
thaifeadadh, plé a dhéanamh ar eispéireas insint an scéil chéanna sa dá theanga agus ar
chúrsaí féiniúlachta agus pearsantachta; scéal scríofa sa dá theanga a chruinniú, samplaí
d’aistí a scríobh siad sa dá theanga a iarraidh orthu; agus ceisteanna foclóra agus cur síos a
dhéanamh ar phictiúr sa chaoi is go mbeadh na rudaí céanna agam ó gach aon fhaisnéiseoir
le cur i gcomparáid lena chéile. Leanadh an cur chuige a leag Koven amach ar a lán bealaí,
ach ní mar an gcéanna iad ar ndóigh. Déanfaidh mé cur síos gairid ar na faisnéiseoirí a bhí
rannpháirteach sa tionscadal, an bealach ar tugadh faoi na hagallaimh (an t-eolas a bailíodh
agus an chaoi ar bailíodh é) agus an dóigh ar thug mé faoin trascríobh, faoin gcódú agus
faoin anailís.
2.2 Cúlra na bhfaisnéiseoirí
Thug mé cuairt ar Thír Chonaill i dtús mhí Iúil 2011. Bhailigh mé scéalta ó dheichniúr
cainteoirí dúchais Gaeilge óga (c. 19-23 bliain d’aois) as Gaoth Dobhair agus Rann na
Feirste. Bhí triúr fear agus seachtar ban páirteach; triúr as Rann na Feirste agus triúr as
Gaoth Dobhair, seachtar a tógadh le Gaeilge (amháin/go príomha) agus triúr ag a bhfuil
tuismitheoir atá gan Ghaeilge. Tá aithne mhaith agam ar dhuine amháin a ghlac páirt agus
aithne de chineál éigin ar bheirt eile. Chuidigh beirt charad de mo chuid as an gceantar
19
(duine amháin as Rann na Feirste, agus duine eile as Meiriceá ó dhúchas, ach atá ina cónaí i
nGaoth Dobhair le roinnt blianta anois) chun na daoine eile a aimsiú. Diomaite de sin,
duine nó dhó a bhí rannpháirteach, bhí siad thart nuair a chuir mé daoine eile faoi agallamh
agus bhí siadsan sásta scéalta a insint dom freisin. Ar an drochuair, ní raibh mé in ann
bualadh le duine eile arb as Cnoc Fola í a moladh dom mar gheall ar a cuid Gaeilge (dúradh
liom gur dócha go mbeadh Gaeilge níos fearr aici ná na daoine eile as Gaoth Dobhair a
chuir mé faoi agallamh, ach gan a bheith chomh maith céanna leis an duine is fearr as Rann
na Feirste). Tá sonraí na gcainteoirí thíos i dTábla 2-A.
Tábla 2-A Faisnéis chúlra ar na cainteoirí
Ainm24
Gnéas Bliain a
b(h)reithe Cérb as í/é Oideachas iar-
mheánscoile
Áit dhúchas na
dtuismitheoirí
Teanga a
t(h)ógála
Cód
1 Brídín bain. 1988 Mín an Iolair,
GD
BA tráchtáil, MA
Health Economics,
HDIP i nGaeilge; (cuid
acu i nGaillimh ar a
laghad)
GD & an
Ghréig
B/G (+
beagáinín
Gréigise)
1B88
2 Bláthnaid bain. 1988 Mín an Iolair,
GD
BA Gaeilge & Béarla
OÉG
GD & Gleann
Túlaí(?) (áit gar
do Leitir
Ceanainn)
B/G 2B88
3 Ruairí fir. 1989 Rann na Feirste bunchéim sa Ghaeilge
(OÉG); iarchéim sa
chumarsáid (An
Cheathrú Rua)/i mbun
iarchéime san
oideachas anois
GD & RnaF G 3F89
4 Nóra bain. 1989 Rann na Feirste BA Gaeilge & aistr.
MA Gaeilge; OÉG
Croithlí & RnaF G 4B89
5 Órla bain. 1991 Rann na Feirste (ach Dún Dealgan
go dtí naoi
mbliana d’aois,
áit ar tógadh le
Gaeilge í)
dioplóma sa Ghaeilge;
an tsíceolaíocht
ar an ollscoil i Má
Nuad
RnaF & Dún
Dealgan (ach
Gaeilge ag an
mbeirt)
G 5B91
6 Clíona bain. 1990 An Charraic,
GD
i mbun BA sa
Ghaeilge; OÉG
GD & na Rosa G 6B90
7 Aoife bain. 1992 GD Eolaíocht ag Coláiste
na Tríonóide; scéim
chónaithe Ghaeilge
Clochán Liath
& GD
G 7B92
8 Odhrán fir. 1992 GD Dlí ag Coláiste
Ollscoile BhÁC; scéim
chónaithe Ghaeilge
GD & na Rosa (an mháthair, a
bhí in Albain go
dtí go raibh sí 17
bliain d’aois; gan
mórán Gaeilge)
B/G 8F92
9 Róisín bain. 1989 Dún Lúiche,
GD
BA sa Ghaeilge (OÉG) Dún Lúiche &
RnaF
G 9B89
10 Fiachra fir. 1990 Dún Lúiche,
GD
Dioplóma sa Ghaeilge
(Gaillimh)
Dún Lúiche &
Cró na
gCúigeadh (gar
do Chroithlí)
G 10F90
24
Tá ainmneacha na bhfaisnéiseoirí athraithe agam sa tráchtas seo (agus ainmneacha fhormhór na ndaoine a
luaitear sna scéalta mar an gcéanna).
20
Ó thaobh chúrsaí nósanna teanga de, tá aithne mhaith agam ar chainteoir 4 le dhá bhliain
anuas, agus labhraímid Gaeilge i gcónaí le chéile.25
Bhí aithne de chineál éigin agam ar
chainteoirí 9 agus 10 chomh maith – ach gan i gceist ach cúpla comhrá timpeall na
hollscoile i nGaillimh.
2.3 Obair pháirce
Ba í an Ghaeilge príomhtheanga na n-agallamh agus na teagmhála a bhí agam leis na
faisnéiseoirí, ach amháin nuair a bhíomar ag plé le leaganacha Béarla na scéalta. Rinneadh
na hagallaimh uile go léir sa Ghaeltacht. Tar éis dom eolas a bhailiú maidir leis na
cainteoirí féin, chun iad a chur ar a gcompord ag insint scéalta dom a chéaduair,
d’fhiafraigh mé díobh an raibh. Ina dhiaidh sin, d’iarr mé orthu scéalta pearsanta a insint
dom i nGaeilge ar na hábhair mhothúchánacha seo a leanas: rud a chuir frustrachas ort, am
a raibh fonn gáire ort, am a raibh an t-ádh dearg ort, rud a chuir fearg ort, am a raibh an-
eagla/an-fhaitíos ort, drocheachtra/drochrud a tharla (~rud a chur isteach ort) le duine nach
bhfuil aithne mhaith agat air /strainséir, agus drocheachtra/drochrud a tharla (~rud a chur
isteach ort) le duine muinteartha nó le cara. Níor lean mé an t-ord céanna gach uair. Ní
dhearna mé iarracht chun cosc a chur ar chódmheascadh/fhocail Bhéarla ar dtús (ag
déanamh iarrachta “just” agus rudaí mar sin a rá mé féin), ach tar éis cupla scéal d’iarr mé
orthu focail Bhéarla a sheachaint go sonrach, go háirithe na marcóirí dioscúrsa—
macasamhail “so, but, just, like, really, you know”, srl. Ní hamhlaidh a bhí mórán éifeacht
ag an iarratas seo Béarla a sheachaint ar chor ar bith. In Koven (2007), iarradh ar chuid de
na faisnéiseoirí na scéalta a insint i bPortaingéilis i dtosach agus ar an gcuid eile a n-aithris i
bhFraincis ar dtús ar mhaithe le hiarmhairt an oird a sheachaint (89). Ach sa chás seo,
d’fhonn tionchar an Bhéarla ar an nGaeilge a sheachaint nó a laghdú ar a laghad, d’inis na
faisnéiseoirí go léir na leaganacha Gaeilge ar dtús agus ansin leaganacha Béarla na scéalta
ina dhiaidh sin. Mé féin a bhí i láthair an t-am ar fad do na scéalta sa dá theanga agus ní
raibh am agam chun fanacht cúpla seachtain leis na scéalta a thaifeadadh an athuair sa dara
teanga.26
Tar éis dóibh na scéalta a insint, luaigh cupla duine go raibh siad ag cuimhneamh
25
Ach amháin má bhíonn cainteoir (aonteangach) Béarla sa chomhluadar agus ní minic a tharlaíos a leithéid
sin. 26
Seans go mbainfeadh an ord ina n-aithrisítear na scéalta le hábhar agus agus go mbeadh struchtúr na scéalta
faoina thionchar (cf. Pavlenko, 2008b: 313), agus ní mór ord theanga na hinsint a athrú ar an ábhar sin. Sa
chás-staidéar seo, bhíothas ar thóir leaganacha Gaeilge gan tionchar na scéalta Béarla, áfach. D’fhéadfaí cuid
den tionchar seo a sheachaint ach an dara leagan den scéal a bhailiú coicís i ndiaidh an chéad inste (Pavlenko
2008b: 318). Ach de cheal cúrsaí ama ní raibh mé in ann taisteal go Tír Chonaill ach aon uair amháin leis na
scéalta pearsanta a thaifeadadh. Ina dhiaidh sin féin, bailíodh an dá leagan de na scéalta ar an lá céanna i gcás-
staidéar Koven (cf. 2007: 91).
21
ar an scéal a d’inis siad i nGaeilge agus iad á ath-aithris i mBéarla, nó ag aistriú ina n-
intinn fiú agus iad i mbun na scéalta céanna a rá i mBéarla. Go háirithe nuair a chuirtear
cúinsí na mionteanga atá ag fáil bháis san áireamh (.i. an sealbhú easnamhach, teanga
neamhthraidisiúnta/laghdaithe á labhairt, olltionchar an Bhéarla, an códmheascadh agus an
códmhalartú), tá sé níos dóchúla go bhfuil scéalta Gaeilge níos “Gaelaí” againn ar an gcaoi
seo ná mar a bheadh againn dá n-inseofaí na leaganacha Béarla ar dtús.27
Tar éis an tsaoil,
is ar an nGaeilge go príomha atáim a dhíriú sa tráchtas seo.
An chéad rud eile, chuir mé ceist orthu i dtaca le haon athruithe a cheapann siad atá tagtha ar a
gcuid Gaeilge féin agus Gaeilge a máithreacha móra agus a n-aithreacha móra agus an
seandream i gcoitinne agus d’iarr mé orthu scéal a (ath)insint mar a déarfadh seanduine. Ina
dhiaidh sin, d’insíodar na scéalta céanna i mBéarla (agus thosaigh mé ag labhairt Béarla ag
an bpointe seo chomh maith den chuid is mó, ach ní hannamh d’iompaíomar ar ais ar an
nGaeilge agus muid i mbun comhrá idir na scéalta). Ansin, d’iarr mé orthu scéilín a scríobh
i nGaeilge agus ansin an scéilín céanna i mBéarla (agus béim á leagan agam gurb é an chaoi
nach aistriúchán a bhí i gceist agam ach an scéal céanna i mBéarla). Thug mé mo sheoladh
ríomhphoist dóibh agus d’iarr mé orthu sampla d’aiste (dhea-scríofa) i mBéarla agus i
nGaeilge má bhí a leithéid acu agus iad sásta iad a chur chugam i ríomhphost. Ansin, chuir
mé ceisteanna orthu faoin gcaoi ar mhothaíodar ag insint na scéalta sa dá theanga—an
mbeadh an léargas céanna ar ar tharla agus orthu féin le fáil sa dá leagan? Os a choinne sin,
phléamar a bpearsantacht féin agus an bhfuil pearsantacht ar leith/rud beag difriúil acu sa
dá theanga, ina dtuairim féin, agus an dtug siad é sin faoi deara i gcás daoine eile.
Ag an bpointe sin, chuir mé cúpla ceist foclóra orthu (deich bhfocal a ainmniú as pictiúir i
leabhar28
) agus ansin cupla abairt (ag freagairt ceisteanna a chur mé – deich gcinn) i riocht
is go mbeadh abairtí den chineál céanna agam do chuile dhuine a bhféadfainn a gcur i
gcomparáid dhíreach lena chéile.
Ainmhithe le hainmniú (pictiúir díobh sa leabhar):
1. tua cheatha, tuar ceatha, bogha báistí...
2. eas
3. carria, fia
27
Mar sin féin, bhí siad ag cuimhneamh ar na scéalta féin agus iad á n-insint i mBéarla, ar ndóigh. Maidir leis
na scéalta i nGaeilge, d’iarr mé orthu, cuir i gcás, scéal a insint maidir le ham a raibh fearg orthu. Ach i
mBéarla rinne mé tagairt don scéal a insíodh cheana. Ní hionann an chaint idirlabhraíoch ag tús na scéalta dá
bharr seo, ach tá an cineál sin cainte ann sa dá chás ar aon chaoi. 28
Little red train- Race to the finish (Blathwayt 2006)—ceann de na leabhair as ar baineadh leas sa Togra
Sealbhaithe Dhátheangaigh (Ó Giollagáin agus Ó Curnáin, le teacht).
22
4. madadh uisce, madra uisce, dobharchú...
5. bó, an bhó, ba, an t-eallach
6. craobh, géag, brainse
7. crosóg (mhara), crosán, méadail (mhéarach), méarán....
8. faoileog, faoileán,
9. giúrann
10. feamnach, feamainn
Ceisteanna (bunaithe ar phictiúr):
1. Cén bhó is gaire (/is gairide/is cóngaraí) don ráille traenach?
2. Cén chaora is faide ón droichead?
3. Dá mbeifeá ag iarraidh ghoil ag iascaireacht anois, cá rachfá ar an bpictiúr seo?
4. Nuair a bhí tú óg, an mbailít(h)eá / gcruinnít(h)eá sliogáin agus clocha ar an trá? / Ar
ghnách leat....a bhailiú/chruinniú?
5. Dá mbeifeá ar an gcladach anois, an mbaileofá /gcruinneofá sliogáin?
6. “I would buy”
2.4 Trascríobh, códú, agus anailís
I ndiaidh dom na scéalta a thaifeadadh, thrascríobh mé na scéalta pearsanta a hinsíodh
chomh maith leis an bplé ar na scéalta agus ar cheist na bpearsantachtaí. Bhain mé feidhm
as litriú canúnach (i nGaeilge go háirithe) i riocht is go léirítear an chaint agus an chanúint
chomh maith agus is féidir. Lean mé cur chuige údar eile a rinne cur síos ar Ghaeilge Uladh
(m.sh. An teanga bheo – Gaeilge Uladh (Ó Baoill 1996), an chaibidil ‘Gaeilge Uladh’ in
Stair na Gaeilge (Hughes 1994), agus Leabhar mór bhriathra na Gaeilge (Hughes 2008))
chomh maith le heagarthóirí ar an mbéaloideas (m.sh. Seanchas Rann na Feirste (Mac
Cionaoith 2005) agus Ulster Gaelic voices (Ní Bhaoill 2010)). Is dócha go mbeadh an
chuid is mó de na litrithe neamhchaighdeánacha le fáil mar fhoirmeacha malartacha i
bhfoclóir Uí Dhónaill. Thug mé míniú ar rud ar bith nach mbeadh soiléir.
Lean mé cur chuige Koven ar an mórgóir chun na róil chainte a chódú (ról an reacaire, ról an
idirlabhraí agus ról an charachtair, agus meascán díobh). Ní dhearna mé ach na scéalta a
bheadh feiliúnach don anailís seo. Mar shampla, cuid de na scéalta, níor bhaineadar le saol
an duine a bhí ag labhairt, ach rud a cheapann siad nó a c(h)uid tuairimí. Ní bheadh aon
chomhrá ná carachtar sna scéalta seo. Rinne mé iarracht a chinntiú go bhfuil scéalta san
áireamh ó chuile chainteoir, ach ní raibh sé cothrom ar chor ar bith. D’inis roinnt daoine
tuilleadh scéalta feiliúnacha ná daoine eile. Sa deireadh thiar, ceapaim go bhfuil corpas sách
maith agam le hanailís a dhéanamh ar insint scéalta pearsanta i nGaeilge agus i mBéarla. Le
cois na ról cainte, mharcáil mé na focail mharcáilte ó thaobh sainréimeanna teanga de. Tá
na scéalta ar fáil in Aguisín II. I dteannta na ngnéithe sin ar mhaithe le hanailís a dhéanamh
23
ar theanga na scéalta, mharcáil mé (i ndoiciméid eile ar an ríomhaire) tréithe eile
teangeolaíochta: marcóirí dioscúrsa, aidiachtaí, séimhiú/urú, botúin ghramadaí
/Béarlachas/easpa na foirme canúnaí, srl.
Tar éis dom an trascríobh a dhéanamh, thosaigh mé ar an anailís a dhéanamh. Díríodh ar na
gnéithe seo a leanas: an teanga féin (gramadach, canúint, foclóir), guthú na pearsa agus
anailís ar ghuthú na reacaireachta à la Koven, sainréimeanna teanga, struchtúr na n-abairtí,
agus mionanailís ar scéalta cainteora amháin.
Caibidil 3 — Torthaí ginearálta na n-agallamh
Déanfaidh mé cur síos gearr ar thorthaí ginearálta na n-agallamh anois ar mhaithe le míniú
a thabhairt ar an eolas a fuair mé le hais na dtorthaí a raibh mé ag dréim leo de réir an
phlean a bhí beartaithe agam. I dtosach báire, bhí mé réasúnta sásta leis na scéalta a fuair
mé uathu. Is dócha go raibh gnáth-Gaeilge (measartha maith) dá n-aois ag formhór na
gcainteoirí, bhí duine nó beirt ann a raibh a gcuid Gaeilge ní ba thraidisiúnta agus duine nó
beirt a raibh Gaeilge níos laige agus níos neamhthraidisiúnta acu (bunaithe ar an am
teoranta a raibh mé ag éisteacht leo, ar ndóigh). Ní raibh a lán de na tréithe i gcaint go leor
díobh a phléas Ó Curnáin (le teacht) atá coitianta i gcaint a lán dá gcomhaoisigh i
gConamara agus i gCorca Dhuibhne, ach mar sin féin, fuarthas a lán samplaí den Ghaeilge
iarthraidisiúnta. Bhí cuid de na daoine breá ábalta scéalta feiliúnacha a insint dom gan stró,
ach b’ann do dhaoine eile ag a raibh deacrachtaí cuimhneamh ar scéalta ar an bpointe (agus
bheinnse mar an gcéanna, tá mé cinnte de). Bhí cúpla duine neirbhíseach faoin agallamh
(go háirithe an duine “is laige” ó thaobh na Gaeilge de, .i. 7B92, agus b’fhéidir 9B89
freisin). Ní cothrom é méid na scéalta a fuair mé ó chuile dhuine, agus ní scéalta pearsanta
(leis na tréithe mothúcháin a bhí mé ar a dtóir) iad go léir. Fuair mé go leor leor scéalta ó
chainteoir amháin go háirithe (4B89, an té a bhfuil aithne mhaith agam uirthi); bhí sí siúd i
bhfad níos compordaí ag labhairt liom (agus tá ciall leis sin gan amhras) agus is dócha gur
tháinig léi scéalta níos mothúchánaí agus pearsanta a insint dom dá thoradh sin—uair a
chloig taifeadta di ag insint scéalta (agus an plé eatarthu) le hais tuairim is 20 nóiméad i
gcás na ndaoine eile go hiondúil. Mar is léir ó Tábla 3-A thíos, baineann beagnach 30% de
24
na focail i dtrascríbhinní na scéalta le cainteoir 4 agus breis agus 50% díobh leis an triúr
cainteoirí arb as Rann na Feirste iad.29
Tábla 3-A Líon na bhfocal sa trascríbhinní agus céatadán de réir cainteora
Cainteoir Líon na bhfocal sa trascríobh Céatadán
1B88 1114 5.37%
2B88 1690 8.17%
3F89 2739 13.2%
4B89 6147 29.63%
5B91 2530 12.2%
6B90 1311 6.32%
7B92 970 4.68%
8F92 1844 8.9%
9B89 831 4.01%
10F90 1570 7.57%
Rann na Feirste (3,4,5) 11416 55.03%
Gaoth Dobhair (1,2,6,7,8,9,10) 9330 44.97%
Iomlán 20746 100%
Maidir le cainteoir 4 arís agus méid na scéalta a d’inis sí, ag an am céanna, ós rud é go
mbímid ag labhairt go minic (i nGaeilge amháin), níorbh fhurasta di a bheith ag labhairt
Béarla liom (ná mise léi). Bhí orainn tosú ar an gcéad leagan Béarla cúpla uair, ach d’éirigh
sé níos éasca ina dhiaidh sin. Chomh maith leis sin, bhí cuid de na scéalta (nó scéalta
gaolmhara leo) cloiste agam cheana féin. Tarlaíonn gurb ise an cainteoir is láidre agus is
traidisiúnta a ghlac páirt (an Ghaeilge ceannasach ina lán réimsí) agus tá a fhios agam nach
mbíonn sí compordach ag labhairt Béarla i gcomhthéacsanna áirithe, rud a luaigh sí freisin.
Luaigh cúpla duine eile nár cheap siad go raibh Béarla maith acu ná nach rabhadar ar a
gcompord ag labhairt Béarla in amanna freisin. Baineann siad go léir le teaghlaigh ina
bhfuil Gaeilge ag an mbeirt thuismitheoirí (ach aisteach go leor an duine a raibh Gaeilge
sách lag aici (bunaithe ar an agallamh seo amháin) san áireamh go láidir de réir a barúla
féin).
Maidir leis na leaganacha Béarla de na scéalta, ceapaim go raibh trí chur chuige bunúsach ag
na cainteoirí sa chuid seo den agallamh. Is léir go raibh cuid de na daoine ag cuimhneamh
ar an méid a dúirt siad i leagan Gaeilge de na scéalta agus iad i mbun iad a aithris don dara
uair i mBéarla (ag aistriú ina gcloigeann go bunúsach); dream eile ní dhearna siad ach
achoimre a thabhairt (ós rud é go raibh siad díreach tar éis an scéal ceannann céanna a
insint i nGaeilge is dócha); agus lena chois sin, b’ann do cúpla duine eile a d’inis an scéal
céanna arís ach i mBéarla, ach uaireanta chuimhnigh siad ar shonraí eile, a chuir siad leis an
29
Tá an cúpla abairt a dúirt mé féin sna scéalta sin, teidil na scéalta, nóta ar an ngáire, srl. san áireamh sna
huimhreacha seo freisin.
25
scéal i mBéarla. Is dócha gurb é an cur chuige seo an ceanna is feiliúnaí don taighde atá ar
siúl agam, ach lean siad ar aghaidh scaití ag dul ar seachrán rud beag nó chuir siad leis an
scéal go mór. Is mór an trua é nach bhfuil leagan Gaeilge de chuid de na codanna sin.
Ní raibh Gaeilge aon duine saor ó thionchar an Bhéarla, ámh, agus bhí an-éagsúlacht ann
maidir le cumas sa Ghaeilge is dócha. Ní raibh a gcuid Béarla faoi thionchar an Ghaeilge go
mór, ach ba léir nach raibh cuid de na daoine in ann smaoineamh ar an bhfocal feiliúnach
Béarla a réiteodh leis an bhfocal Gaeilge a bhí ina n-intinn. Bhí cúpla frása sách aisteach i
mBéarla freisin, i mo thuairimse ar a laghad. (Ach ba chóir admháil gurb é an chaoi nach
bhfuil mórán cur amach agam ar Bhéarla na Gaeltachta ná ar Bhéarla Dhún na nGall ach
oiread, óir bímse ag labhairt as Gaeilge leo.)
Tá difríochtaí le sonrú i gcás na daoine a tógadh le Gaeilge amháin (nó den chuid is mó) agus
iad siúd a tógadh go dátheangach (Gaeilge le tuismitheoir amháin, ach Béarla leis an
tuismitheoir eile agus is cinnte gurb é Béarla teanga an teaghlaigh mar sin. Sna cásanna seo,
díol suntais gurb amhlaidh nár fhoghlaim an tuismitheoir eile Gaeilge d’ainneoin go bhfuil
siad ina gcónaí le fada an lá i gceantar Gaeltacht inarb í an Ghaeilge teanga an phobail). Ní
beag líon na dtuairimí difriúla mar gheall ar chúrsaí pearsantachta nó féiniúlachta agus an
dá theanga. Mhaígh cuid de na daoine go raibh pearsantachtaí an-difriúil acu sa dá theanga,
cheap cuid acu gur thug siad siúd faoi deara i gcás daoine eile ach gan ina gcás féin, agus
ansin b’ann do dhaoine eile nár shíl (nó nár thug faoi deara) go raibh na difríochtaí ann ina
gcás féin ná i gcás daoine eile.
D’ainneoin go bhfuil an sampla seo beag (agus ní féidir conclúidí críochnúla a bhaint as
maidir le chuile rud), ach tá difríochtaí le sonrú (agus le cloisteáil) i gcás aois na gcainteoirí
(ach d’fhéadfadh gur comhtharlú é sin freisin). Tá na daoine seo cóngarach do thairseach na
Gaeilge laghdaithe, agus tá Gaeilge na ndaoine a rugadh sna blianta 1990-92 níos laige nó
níos iarthraidisiúnta ná iad siúd a rugadh sna blianta 1988-89 ar an mórgóir i gcás an
deichniúir seo. I dtaca le hinscne, ní dóigh liom gur féidir mórán a rá fúithi bunaithe ar na
samplaí seo ó na cainteoirí seo. Ach tá difríochtaí le sonrú maidir le háit. Is as Rann na
Feirste (ar a bhfuil clú agus cáil mar gheall ar shaibhreas na Gaeilge) an bheirt chainteoirí is
traidisiúnta agus tá féiniúlacht teanga níos láidre ag na daoine as Rann na Feirste a ghlac
páirt sa tionscadal seo ná na daoine as Gaoth Dobhair (ach bheadh staidéar níos
forleitheadaí de dhíth lena dheimhniú ar ndóigh).
26
Rud eile de, an triúr cainteoirí is óige (5, 7, 8), bhí nó tá siad ag freastal ar an ollscoil i mBaile
Átha Cliath ná Má Nuad (seachas Gaillimh i gcás na ndaoine eile) agus tá an dream seo ag
díriú ar réimsí eile seachas Gaeilge (agus daoine eile nach iad freisin). Luaigh cainteoirí 7
agus 8 araon go raibh siad ina gcónaí ar scéim chónaithe Ghaeilge i mBaile Átha Cliath
agus seans maith go bhfuil a gcuid Gaeilge faoina thionchar seo. Mheas 8F92 go raibh
canúint mheasctha aige anois, tar éis dó a bheith i measc daoine ag labhairt canúintí eile (nó
Gaeilge na scoile gan amhras). Bhí níos lú de na tréithe traidisiúnta ag cainteoir 5 ná mar a
bhí ag an mbeirt eile as Rann na Feirste (bíodh is go bhfuil Gaeilge níos traidisiúnta aici ná
formhór na gcainteoirí as Gaoth Dobhair), agus mhínigh sí i scéal amháin gurbh é an chaoi
nár thuig a lán daoine ar an ollscoil i Má Nuad a canúint. Seans gur athraíodh a caint as a
bheith ansin. Ach ina dhiaidh sin féin, tá a fhios agam go mbíonn deacrachtaí den chineál
chéanna ag mic léinn Chonallacha i nGaillimh freisin, ach b’fhéidir nach bhfuil siad faoi
thionchar Ghaeilge na bhfoghlaimeoirí an oiread céanna i nGaillimh ná atá i mBaile Átha
Cliath ná i Má Nuad. Tá líon ard cainteoirí T2 Gaeilge gníomhach sna gréasáin Ghaeilgea
agus tarlaíonn a leithéid sna scoileanna Gaeltachta mar a bhfuil a lán páistí nach bhfuil
(mórán) Gaeilge acu sa bhaile. Tá cruthúnas ann go bhfuil an feiniméan céanna ag tarlú i
gcás na mBreatnaiseoirí dúchais (cf. Hickey 2009: 671-2; mar a bhfuil tagairtí breise a
bhaineas leis an ábhar seo in Éirinn agus sa Bhreatain Bheag).
Ar chaoi ar bith, tuigim gurb é chaoi arbh fhéidir nach bhfuil na cainteoirí seo go hiomlán
ionadaíoch, ach beidh mé ag déanamh anailíse ar an gcóras scéalta atá agam ón deichniúr
seo.
Caibidil 4 — Cumas sa Ghaeilge — an teanga féin sna scéalta
4.1 Forbhreathnú
Ní mór cúrsaí gramadaí agus cumas Gaeilge a phlé ó tharla go bhfuil Gaeilge
neamhthraidisiúnta nó laghdaithe ag teacht chun cinn san aoisghrúpa seo. Mar a dúradh
cheana, éagsúlacht atá ann ó thaobh caighdeán na Gaeilge agus méid na Gaeilge traidisiúnta
atá ag na cainteoirí. Sa chaibidil seo, déanfar cur síos ar an gcumas Gaeilge atá ag na
cainteoirí, canúnachas na Gaeilge atá acu, tréithe na Gaeilge iarthraidisiúnta, agus cur síos
ar an gcódmheascadh i gcaoi is gur féidir cumas gramadaí a chur i gcóimheas le tuairimí na
gcainteoirí maidir lena bhféiniúlacht agus maidir leis an dá theanga le cois na hanailíse ar
ghuthú na reacaireachta. Tosófar le scagadh ar na ceisteanna foclóra a cuireadh ar na
27
faisnéiseoirí agus ar na habairtí a bailíodh. Ina dhiaidh sin breathnófar ar an teanga sna
scéalta a hinsíodh.
4.2 Na ceisteanna foclóra agus abairtí
4.2.1 Foclóir
Seo thíos tábla achoimreach ar na freagraí a thug na faisnéiseoirí ar na ceisteanna foclóra.30
Tábla 4-A Achoimre fhreagraí na bhfaisnéiseoirí ar na ceisteanna foclóra
Eochair
freagra ceart, inghlactha
freagra mícheart, do-ghlactha
? ní raibh an cainteoir cinnte faoin bhfreagra tugadh, nó nár tugadh
freagra
freagra níos ginearálta tugtha ná lena rabhthas ag dréim
botún de chineál éigin ann
30
Tá tábla a léiríos na freagraí iomláine a thug siad le fáil san Aguisín. 31
Luaigh cainteoir 8 liom níos deireanaí an lá sin gur chuimhnigh sé ar chúpla ceann de na focail nach raibh
sé in ann smaoineamh orthu i rith an agallaimh. Tá cruthúnas ann gur fadhb níos coitianta ag dátheangóirí é
“barr do theanga” (.i. “tip-of-the-tongue”) (cf. Pyers et al. 2009).
Focal 1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90
tua(r)
c(h)eatha,
bogha
báistí…
? ? ? ? ?31
eas ? ? carria, fia (níor
cuireadh
an cheist)
? ?
madra/
madadh
uisce,
dobharchú
? ? (‘madadh
uisce’
glactha
aige)
(aistriú)
?
bó, ba,
an bhó
géag,
craobh,
brainse
craobh
?
crosóg
(mhara),
crosán, srl.
(starfish)
? ?réalt-
iasc
? (?)
réalt mara ? ?iasc-
réalt
?iasc-réalt ? ?réalt-
iasc, iasc-
réalt
c(r)asóg
faoileog,
faoileán
-án
-án
-eog
-eog
-eog, -án
-eog
? ? -án
? -án
giúrann
‘barnacle’
nó
bairneach
‘limpet’
? sliogáin
? ?barnaicle
sliogáin
sliogáin ? ? ?
sliogáin
feamnach,
feamainn ? ? ?aoileán,
aolán
(focal
nach n-
aithním)
?
28
Is léir ó Léaráid 4-A thíos go raibh i bhfad níos lú den téarmaíocht seo ag cainteoirí 6, 7
agus 8 ná an dream eile agus gur éirigh le cainteoirí 4 agus 10 ocht bhfreagra chearta a
thabhairt.
Léaráid 4-A Líon na bhfocal ceart de réir cainteora32
4.2.1.1 Tráchtaireacht
Tá an líon is mó de na foirmeacha inghlactha ag cainteoirí 4 agus 10, agus méid i bhfad
níos ísle ag cainteoirí 6, 7 agus 8 (cuid de na cainteoirí is óige). Bhí éagsúlacht ann maidir
le ceart na hinscne i gcás an fhocail bó (agus eallach). Thug cuid de na faisnéiseoirí an
leagan caighdeánach faoileán i leaba an leagain Chonallaigh faoileog.33
Thug cainteoir 3,
fear a bhfuil fianna aige, an leagan caighdeánach fia in éineacht leis an leagan canúnach
carria. Bhí brainse ag tromlach na gcainteoirí (de réir LASID ceist 970, bhí mé ag dréim le
géag ach bhí brainse ag an gcainteoir as Mín an Chladaigh). Sampla é seo den chosúlú i
dtreo na mórtheanga: brainse ≈ ‘branch’ in aghaidh géag nó craobh; tréith atá coitianta sa
Ghaeilge iarthraidisiúnta agus sa teagmháil teangeolaíochta sa dátheangachas (cf. Matras
2009: 59). Ag cainteoir 4 amháin a bhí an focal dúchasach craobh. Ní raibh an focal
giúrann ag duine ar bith. Ní raibh leagan ceart Gaeilge de ‘starfish’ ar eolas ag bunús na
gcainteoirí. Casóg a dúirt cainteoir 10, agus glacaim leis gur crasóg nó crosóg a bhí i gceist
aige. Chum cúpla duine focal bunaithe ar an mBéarla iasc réalt nó réal iasc.34
Seans go
bhfuil na leaganacha sin in úsáid ag cainteoirí neamhthraidisiúnta. Leagan níos Gaelaí a bhí
ag cainteoir 4—ba é réaltóg mara an chéad leagan a thug sí agus ansin tháinig sí ar mhalairt
32
Glacadh le duileasc, ach níor glacadh le sliogáin seachas giúrann ná le iasc réalt ná a leithéid. 33
Cf. LASID léarscáil 217. 34
Tá réalt-iasc ‘star fish’ i bhfoclóir an Duinnínigh (foinse a luadh: O’Reilly’s Irish-English Dictionary); agus
tá réiltín ‘starfish’ ag an Duinníneach chomh maith, ach ní dóigh liom gur thógadar an focal ó sheanfhoinse ar
bith.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Cainteoir
29
intinne agus thug sí an fhoirm réalt mara.35
Is dócha gur leagan áitiúil é seo—seo an focal
atá ag athair chainteoir 4 chomh maith. Tugtar ainmneacha ar nós scian mhara ar
ainmneacha muirí agus tá a fhios agam go dtugann an cainteoir áirithe seo gráinneog
mhara ar an ngráinneog thrá. Tá údar tíreolaíoch ag cainteoirí 9 agus 10 as Dún Lúiche
maidir leis na focail mhuirí gan a bheith ar eolas acu mar gheall ar nach bhfuil siad ina
gcónaí cois cladaigh.
4.2.2 Na ceisteanna
Seo a leanas na ceisteanna a chuir mé ar na cainteoirí agus na freagraí a thugadar. Is éard é
sprioc na gceisteanna seo abairtí a bhailiú ina bhfuil clásail choibhneasta indíreacha, an
modh coinníollach (an chéad phearsa uatha agus briathra den darna réimniú go háirithe),
chomh maith leis an aimsir ghnáthchaite.
1. Cén bhó is gaire (/is gairide/is cóngaraí) don ráille traenach? Ceist Cainteoir Freagra
1
1 An bó36
is gaire don traein ná an bó a bhfuil a ruball in airde aige.
{neamhchinnteacht maidir le bó/bhó nuair a bhí sí á rá an dara huair; ach bhí an bhó aici
roimhe sin sna ceisteanna foclóra}
2 An cionn atá a’ léimtigh in airde. Tá a ruball, ruball in airde.
3 An cionn sin lena ruball sáite san aer.
4 Bó lena ruball in airde, is dóiche.
{Ansin, d’iarr mé uirthi Gaeilge a chur ar “the cow whose tail is up”}:
An bó {gan séimhiú an iarraidh seo, mar a bhí aici cheana sna ceisteanna foclóra} a bhfuil a
ruball.....ruball s’aige in airde.
5 Tá an bhó sin iontach cóngarach don.... Tá an bhó sin fada ar shiúl ón traein, ach tá sin i
bhfad níos....
6 An bhó leis a thóin leis an traein agus a ruball san aer.
7 Cén bó is close-áilte? Is é /ɪs e:/an bó atá ag léimnigh ar barr an chuí(?) atá is cóngaraí
don traein.
8 Sin an bó atá ag léimtigh thairis an uh na tracks.
9 Tá trí bhó ann agus tá an cionn leis an ruball in airde níos cóngaraí don traein ná an
bheirt eile.
10 An bhó atá is gaire ná cóngaraí don traein ná an cionn atá i ndéidh léimtigh ar an track,
mar a déarfá. Ruball an bhó? Tá sé in airde.
An clásal coibhneasta indíreach, mar is ceart, ag cainteoirí 1 agus 4 (bhí a fhios ag cainteoir 4
nuair a d’iarr mé uirthi Gaeilge a chur ar “the cow whose tail is up” go raibh mé ar thóir an
chlásail choibhneasta chirt agus d’aithris sí an abairt go mall agus éiginnteacht ina glór, cé
go raibh an ceart aici). Bhain a lán cainteoirí (3, 4, 6, 9) leas as “le,” faoi thionchar an
Bhéarla gan amhras, áit a mbeadh clásal coibhneasta sa Ghaeilge thraidisiúnta (tá an rud
céanna le fáil sa Ghaeilge iarthraidisiúnta i gCúige Chonnacht agus i gCúige Mumhan, cf.
Ó Curnáin, le teacht). Díol spéise nach raibh séimhiú ar bó tar éis an ailt ag 1, 4, agus 8
35
Glacadh leis, mar sin, de bhrí nach lomaistirúchán ón mBéarla é agus gurbh in a d’airigh sin óna hathair. 36
Baintear leas as clós dubh ar mhaithe le haird a tharraingt ar na foirmeacha neamhthraidisiúnta.
30
d’ainneoin go raibh an leagan ceart acu cheana féin nuair bhíomar ag plé le cúrsaí foclóra—
agus a mhalairt a tharla i gcás chainteoir 5. Seans go raibh cainteoir 4 ag tabhairt airde ar
leith ar an gclásal coibhneasta seachas ar inscne an ainmfhocail.37
Díol suntais freisin sna
ceisteanna foclóra go n-admhaíonn cainteoir 10 go ndéarfaí an bó ina chanúint, ach go
bhfuil a fhios aige gurb é an bhó an leagan “ceart”. An bhó a bhí aige sna habairtí seo, sa
tuiseal ainmneach agus sa tuiseal ginideach. Féach Ó Curnáin (le teacht) maidir le samplaí
eile de an bó (agus an bean) in aistriúchán.
2. Cén chaora is faide ón droichead? Cei
st
Cainteoir Freagra
2
1 Is é /ɪs e:/ an caora is faide ón droichead an cionn is close-áilte38
don traein... train
tracks....
2 An cionn ina seasamh faoin chrann.
3 An chaora ar thaobh an láimhe deise ... an cionn atá faoi na duilleoga ansin, níl sé le
feiceáil chomh maith leis an chionn eile.
4 An cionn is lú, tá mé ‘déanamh. Tá dheá dhuilleog air.
5 An caora sin is faide.
6 An cionn cois an trá...cois na trá.
7 Is é an cionn sa insa cúlra in aice leis an cloch an caora is faide ón traein.
8 Is é an caora atá faoin chrann.
9 An chaora atá faoi scáth an chrá(i)nn.
{/n/ ag an deireadh rud beag caol, ach is deacair a rá, ach bheifí ag súil le níos mó caoile
sa chanúint seo}
10 An chaora, tá duilleogaí thart ar an chaora eile, so an chaora gan duilleogaí ar bith thart
air.
Ba mhinic nár chuir na cainteoirí seo séimhiú ar an bhfocal baininscneach caora i ndiaidh an
ailt (cainteoirí 1, 5, 7, 8). Bhí an leagan traidisiúnta ceart ag triúr 3, 9, 10). Bhí séimhiú in
easnamh ag cainteoir 7 dhá uain eile chomh maith.
3. Dá mbeifeá ag iarraidh ghoil ag iascaireacht anois, cá rachfá ar an bpictiúr seo? Ceist Cainteoir Freagra
3
1 Dá bheinnse ag iarraidh ghoil ag iascaireacht, sílim go rachainn ar an bád le Wully
Dug.39
2 Amach ar bhád, dá mbeifeá ag iarraidh goil amach ag iascaireacht, rachfá amach ar an
bhád.
3 Dá seasfá ar an droichead ní bheadh sé ró-olc, ach b’fhéidir dá mbeifeá ‘do sheasamh ar
na carraigeacha chomh maith.
4 Is dóiche go rachainn b’fhéitir i lár an droichid ansin.
5 Rachfá amach i lár anseo, sin an áit a bhfuil an chuid is mó de na hiasc...... na héisc,
gabh mo leithscéal.
6 Isteach sa bhád.
37
Bhain sí feidhm as aige seachas aici le tagairt a dhéanamh don bhó freisin. 38
Tá na focail Bhéarla marcáilte le líne fúthu anseo. Ní hionann é seo agus ról an charachtair ar ndóigh (sa
phlé ar na róil chainte agus i dtrascríobh na scéalta go príomha). Ní doiligh a fheiceáil cén fheidhm atá ag an
bhfolíneáil. 39
.i. an t-ainm a bhí scríofa ar an mbád sa phictiúr.
31
7 Dá bheinnsa ag goil ag iascaireacht ag an bhomainte seo, sílim gur an áit is fearr ná ar
an bád ar an uisce.
8 Dá bheinnse ag iarraidh bheith ag iascaireacht, rachainn ar an cloch ar taoibh an
tseanchaisleán.
9 Amach ar an bhád is dóiche.
10 Amach ar an bhád.
Maidir leis na freagraí seo (2-3), is díol spéise é an séimhiú i ndiaidh dá a bhí ag triúr: 1, 7
agus 8 (cf. samplaí den fhoirm neamhthraidisiúnta chéanna i nGaeilge na hógbhaidhe i
gCorca Dhuibhe, Ó Curnáin, le teacht). Bhí an fhoirm chearr seo ráite acu díreach tar éis
dom an cheist a chur orthu agus urú ar an mbriathar, dá mbeifeá... Ach tá samplaí eile d’urú
a bheith ag na cainteoirí seo sa chomhthéacs seo (cf. ceist 5 thíos i gcás chainteoir 1). Is
díol suime é an féincheartú i gcás chainteoir 5 tar éis di na hiasc a rá in ionad na héisc. Bhí
an fhoirm bomainte ag cainteoir 7, is dócha go bhfuil sé seo faoi thionchar an fhocail
Bhéarla moment. Baineann an cainteoir céanna leas as an gcónasc Muimhneach (ó cheart)
ná (ach atá sách tógálach agus a chloistear sna canúintí go léir agus i nGaeilge na
bhfoghlaimeoirí anois). Sa chás seo, is dócha gurb é comhréir an Bhéarla is cúis leis: “I
think that the best place is on the boat on the water” (cf. Ó Curnáin, le teacht). Tá easpa an
tséimhithe le sonrú ag cúpla cainteoir freisin: ar an bád a bhí ag cainteoirí 1 agus 7; ar an
cloch agus ar taoibh ag cainteoir 8; agus goil in áit ghoil Ghaeilge Uladh traidisiúnta ag
cainteoir 2.
4. Nuair a bhí tú óg, an mbailít(h)eá /gcruinnít(h)eá sliogáin agus clocha ar an trá? ~ Ar ghnách
leat iad a bhailiú/ a chruinniú?
Ceist Cainteoir Freagra
4
1 Nuair a bhí muid ar an champa samhraidh like bheinn thíos ag an tráigh agus bheadh
muid ag bailiú na sliogáin...
2 ‘Sea, nuair a bhí mé níos óige, ‘ghnách liom a bheith ag bailiú sliogáin.
3 Ó bhaileochainn [ bhailínn], ba ghnách le m’athair iad a em...feirm a bheith aige, feirm
ruacain agus agus cupla oisir (=oisre). {{beagnach cosúil le oisin?}}
4 An gcruinnfinn iad? Á, ba ghnách liom iad a chruinniú corruair.
5 Ó chruinnfinn, ó yeah, cupla uair, ‘sea, sa tsamhradh nuair a bhí mé beag.
6 Nuair a bhí mé níos óige, chruinnfinn
7 Níor ghnách liomsa, ach bh’ghnách le mo dhearthracha (=deartháracha) mar bhí mé,
corruair racha {{= chuaigh, nó rachadh?? In áit théadh is dócha!!}} mo dad amach ag
iascaireacht, e-, le mo chomharsain, ach ní rabh choíche cead domsa (sic; ní domhsa)
ghoil ‘cause is cailín mé. But ba ghnách le mo dheartháir a dhéanamh nuair a chuaigh sé
amach go dtí an oileán.
8 Ar an tráigh, ba ghnáth liom a bheith ag bailiú na sliogáin le Dad agus le mo
sheanathair, dá mbeadh(?) ar an tráigh
9 Ó, bh‘ghnách, yeah…
10 No, ní chaith(f)inn am ar bith ‘chois farraige.
32
Ní bhaintear mórán leas as an aimsir ghnáthchaite infhillte i nGaeilge Uladh, agus bíonn an
modh coinníollach ina háit nó baintear feidhm as an dul cainte ‘ba ghnách le...’. Tá ceachtar
den dá rogha ar fáil sna freagraí thuas. Mar bhriathar den chéad réimniú a d’infhill
cainteoirí 4, 5 agus 6 cruinnigh sa mhodh coinníollach: chruinnfinn seachas
chruinneochainn. Tá dul an Bhéarla maidir le suíomh an dobhriathair ar ráiteas chainteoir
7: “ní rabh choíche cead domhsa ghoil ‘cause is cailín mé”, is é sin “I never had permission
to /was never let go ‘cause I am a girl. Lena chois sin, dúirt sí racha—seans gur chuaigh a
bhí i gceist aici nó níos dóchúla, rachadh in ionad théadh. Tá an foclóir a bhaineas le cúrsaí
iascaireachta ag cainteoir 3.
5. Dá mbeifeá ar an gcladach anois, an mbaileofá /gcruinneofá sliogáin? Ceist Cainteoir Freagra
5
1 Anois? Ní bhíom ag goil thart ag cruinniú iad, ach b’fhéidir go bpiocfá iad
suas...b’fhéidir nach {=mura!?} mbeifeá in Éirinn, dá mbeifeá thar lear, so cionn
iontach ann...phiocfá suas agus bhaileofá agus thabharfá leat ‘na bhaile [é].
2 Dá mbínnsa ar an cladach anois bhalfainnsa(n) sliogáin.
3 Bhalfainn, or bhaileochainn sliogáin dhubha. Ach nuair a bhí muidinne níos óige, ba
ghnách linn a bheith em ag iascaireacht saíán40
(/si:εn/) agus bheinn agus bheadh muid
ag cuartú e- baidhte ( baoite) agus f’, agus muid amuigh, sliogáin, ná eu- tá mé ag
iarraidh smaointeamh air, caidé an...tá cionn amháin ann.... breallach. Ba ghnáth linn
bheith ag cuartú breallach.
Taighdeoir: Céard é sin, breallach?
Tá mé ‘ deánamh gur “clam” atá ann. Ach níl mé cinnte. Em ach dhá chuartú agus sin an
baidhte is fearr a gheofá fá choinne, fá choinne saíán (/si:εn/).
4 Ní chruinnfinn e- mar tá mé breá cleachtaithe lena fheiceáil agus ní a dheath a chuireann
iontas orm fá dtaobh daofa. Ach dá mbeadh cuairteoir agam as tír inteacht eile
bhéarfainn síos iad agus chruinnfinn iad leofa sin.
5 Ní chruinneachainn, no, no.
6 Cha gcruinnfinn, tá mé ró-chleachtaithe leis anois.
7 B’fhéidir má bhí duin’ inneacht eile liom agus tháinig seisean suas leis an smaoineamh
‘cause ní smaoinfeá fhéin, like nuair a bhí mé liom féin, “ó tá mé goil a’, you know,
sliogáin a chruinniú”.
8 Níl a fhios agam, tá an oiread sin sliogáin anuas fán teach againn, tá mo sheomra lán
daofa.
9 B’fhéitir, níl’s agam, is dóiche.
“I would collect”: Bhaileochainn
10 Is dócha go gcruinneochfá.
Tá cúpla sampla den Ghaeilge neamhthraidisiúnta ag cainteoirí anseo. Díol suntais go
háirithe é ag cruinniú iad ag cainteoir 1 seachas an leagan traidisiúnta (dh)á gcruinniú.41
Tharla an earráid chéanna nuair a bhí Gaeilge Oirthear Chataibh (Dorian 1973) ag dul in
éag agus tharla sin i nGaeilge Mhanann chomh maith. Lena chois sin, tá a macasamhla le
40
FGB saíán ‘young coal-fish’; Foclóir Uí Dhuinnín saoidhean ‘young of any fish’; LASID pt 74 /sɪ:anʹ/
‘sprats’; pt 74a /sɪ: nʹ/ ‘another kind of coal-fish’. 41
Cúpla sampla eile in 4.4 thíos (cainteoirí 2 agus 7).
33
fáil sna canúintí go léir in Éirinn anois agus sa Bhreatnais chomh maith (cf. Ó Curnáin, le
teacht). Tá an leagan neamhthraidisiúnta tá mé ag goil sliogáin a chruinniú ag cainteoir 7 in
áit tá mé ag goil a chruinniú sliogá(i)n na Gaeilge traidisiúnta (cf. Ó Curnáin, le teacht
maidir leis an neamhghramadúlacht chéanna i nGaeilge iarthraidisiúnta Chonamara). Rud
eile a bhaineas le cúrsaí forainmneacha, tá dhá shampla den fhorainm curtha chun tosaigh,
áit a mbeadh sé níos traidisiúnta a bheith ag an deireadh—go bpiocfá iad suas ag cainteoir
1 agus chruinnfinn iad leofa sin ag cainteoir 4 (ag leanúint chomhréir an Bhéarla).42
I gcás
chainteoir 4 ar aon chaoi, tá neart samplaí coiste agam uaithi den chomhréir thraidisiúnta,
m.sh. scríobh mé suas ar an chlár dubh é. Tá an forainm cuspóireach in uireasa uair amháin
ag cainteoir 1 freisin: thabharfá leat ‘na bhaile [é].
Chomh maith leis sin, bhí nach mbeifeá ag cainteoir 1 mar a mbeadh mura mbeifeá níos
feiliúnaí, dar liomsa. Léiríonn na samplaí seo go bhfuil éagsúlacht ann freisin i dtaca le
fréamhacha agus infhilleadh na mbriathra. Baineann cainteoir 4 leas as an seanleagan
traidisiúnta canúnach bhéarfainn seachas thabharfainn. Bhí dhá leagan de bhaileoinn ag
cainteoir 3, mar atá, bhalfainn agus bhaileochainn. Cé go raibh chruinnfinn ag cainteoir 5
roimhe seo, chruinneachainn a bhí aici an iarraidh seo. Seans go mbaintear leas as an
leagan níos faide chun béim a leagan ar an mbriathar—ar an bhfreagra diúltach sa chás
áirithe seo, mar shampla, cf. foirmeacha freagracha nó macallacha na mbriathra mírialta i
nGaeilge na hAlban: thuirt agus thubhairt; bhiodh agus bhitheadh; bidh agus bithidh; agus
an deagh agus an deigheadh, mar shampla.43
Féach Ó Curnáin (2007: 978-9) maidir le
coinneáil /h/ i bhfoirmeacha macallacha i nGaeilge Iorras Aithneach.
Díol suntais é an tagairt a rinne cainteoir 1 do bheith thar lear. Léiríonn sé seo a shoghluaiste
is atá an saol don dream óg seo chomh maith le dífhréamhú ón gcultúr traidisiúnta (.i. aird
ar thíortha i gcéin). Déanann cainteoir 4 trácht ar chuairteoir as “tír inteacht eile” ar an
gcaoi chéanna.44
Os a choinne sin, léiríonn cainteoir 3 saineolas ar théarmaíocht
iascaireachta arís (agus ar an saol traidisiúnta cois cladaigh mar sin) agus tá an chuma ar an
scéal nach bhfuil an téarmaíocht choibhéiseach aige i mBéarla.
42
Tá leofa sin iad ceadaithe sa Ghaeilge, ach is iondúil a chuirtear an forainm ag deireadh an chlásail i
bhfrása den tsórt seo (cf. Ó Siadhail 1989: 207-10). Sample eile den chosúlú i dtreo chomhréir an Bhéarla atá
anseo ar chaoi ar bith. 43
Cf. Gillies 1993: 191-2; Akerbeltz:
http://www.akerbeltz.org/beagangaidhlig/gramar/grammar_answerverbs.htm. 44
Ag cuimhneamh orm féin, b’fhéidir. Ba é an chaoi a dtug sí síos chuig an gcladach mé nuair a bhí mé ar
cuairt babhta eile le siúl cois cladaigh agus breathnú ar na sliogáin, óir cuireann cúrsaí a bhaineas leis an
bhfarraige iontas orm go fóill.
34
6. “I would buy” Ceist Cainteoir Freagra
6
1 {Níor chuir mé an cheist seo ar an gcéad duine}
2 cheannóinn, cheannachainn, cheannfainn (is é an ceann deiridh seo a déarfadh sí)
{{beagnach gan séimhiú sna cásanna seo}}
3 cheannochainn {{san aimsir láithreach, luann sé go mbíonn foghlaimeoirí ag rá
“ceannaím” ach ag scríobh “ceannann mé” “éiríonn mé” ....scoláirí ón gcathair}}
4 cheannfainn
5 cheannochainn
6 cheannóinn
7 cheannfainn
8 cheannóinn
9 cheannochainn
10 cheannochainn
Bhí éagsúlacht ann i réimniú an bhriathair seo. Foirm an chaighdeán a bhí ag cainteoirí 6
agus 8. Sin an chéad fhreagra a thug cainteoir 2, ach thug sí dhá cheann eile agus mhaígh sí
go ndéarfadh sí cheannfainn sa ghnáthchaint. Ba é cheannfainn a bhí cainteoirí 4 agus 7
freisin, .i. aistriú go dtí an chéad réimniú. I gcás na ndaoine eile, bhí an foirceann fada
Ultach acu—cheannochainn nó cheannachainn. I gcontrárthacht leis an treocht i nGaeilge
Chonamara (cf. Ó Curnáin 2007, le teacht), is amhlaidh nach bhfuil foirmeacha scartha
amhail bheadh mé agus bheadh tú ag teacht chun cinn i nGaeilge Uladh—bheinn agus
bheifeá atá acu. Ach tá cúpla leid sa chorpas seo go mb’fhéidir go mbeidh. Is é an chaoi ar
baineadh feidhm as foirmeacha scartha leis na forainmneacha treise: bheadh mise ag
iarraidh díoltas (1) agus dá mbeadh tusa ag iarraidh... (3). Níl aon sampla de bheifeása nó
bheifeá thusa (leagan treise atá coitianta i nGaeilge Uladh anois, cf. Hughes 1994: 638) sa
chorpas seo. Ach tá comharthaí de bheinnse ann: bheinnse (1), bhalfainnsa (2), dá mbínnsa
(2), dá mbeinnsa (2), rachainnsa (2), labharfainnsa (3) bheinnsa (7), agus bheinnse (8).
Díol suime go bhfuil an dá fhoirm in éindí lena chéile in aon abairt amháin ag cainteoir 2:
dá mbeinnsa a bheadh ann bheadh mise ag iarraidh díoltas (2). Seans go bhfuil an fhoirm
bheadh mise faoi thionchar an fhoirm bheadh díreach roimhe. Chuir mé ceist ar chainteoir 4
faoi seo, agus cheap sí go mb’fhéidir go ndéarfaí bheadh mise nó a leithéid i bhfreagra
d’fhonn béim a leagan ar chontrárthacht. Díol suntais é foirm neamhthraidisiúnta den
iarmhír threise atá ag a lán de na cainteoirí anseo (.i. bheinnsa seachas bheinnse). Seans gur
forchanúnchas é de bharr bíomsa, srl. a bheith sa chanúint in ionad bímse.
4.3 An chanúint áitiúil agus an Ghaeilge chaighdeánaithe
Seo a leanas comparáid idir leaganacha canúnacha le hais leaganacha caighdeánacha, nuair
a bhí éagsúlacht ann sa chorpas, is é sin nuair a bhí samplaí den fhoirm chanúnach agus den
fhoirm chaighdeánach araon i gcorpas seo na scéalta. Mar sin, níor bhac mé le focail amhail
35
madadh a lua anseo de bharr nár bhain aon chainteoir feidhm as an leagan caighdeánach
madra. Ina theannta sin, níor bhac mé le haon rud a lua faoi fhoirmeacha amhail téann de
bhrí nach bhfuil aon sampla den leagan canúnach téid nó théid sa chorpas. Díreofar ar an
éagsúlacht maidir leis seo laistigh den chorpas féin, mar sin. Pléifear an deilbhíocht anseo
go príomha, óir roghnaigh mé díriú uirthi sin ach go háirithe seachas ar chúrsaí
fóneolaíochta.
D’fhéadfadh sé go n-eascraíonn an éagsúlacht seo as cúpla foinse, cuir i gcás, an sealbhú
easnamhach, sealbhú ón scoil (.i. an caighdeán ar scoil seachas an chanúint ón mbaile), nó
go ndiúltaíonn cuid de na cainteoirí leas a bhaint as an gcanúint (mná go háirithe, b’fhéidir;
stádas ag an gcaighdeán/oideachas, agus ó tharla nach cainteoir dúchais an taighdeoir agus
nach bhfuil Gaeilge Thír Chonaill agam). Ach i ndáiríre, ní dóigh liom go raibh aon duine
ag déanamh iarracht foirmeacha Conallacha a sheachaint, a mhalairt a bhí fíor i gcás
chainteoir 4, b’fhéidir, bean óg a bhfuil a fhios aici go bhfuil spéis agam i gcúrsaí
canúineolaíochta, ach ní airím gur labhair sí ar bhealach éagsúil le comhrá ar bith eile a bhí
againn. Díol suntais é gur luaigh cainteoir 8 liom gur cheap sé go raibh canúint mheasctha,
cineál de, anois aige de bharr a bheith in éindí le cainteoirí a bhfuil canúintí eile acu (agus
Gaeilge na scoile) ar an ollscoil.
Is féidir (ach ní gá) gur gné den Ghaeilge neamhthraidisiúnta é an díchanúnú. Sé sin le rá gur
comhartha é go mb’fhéidir go bhfuil an Ghaeilge á foghlaim is á cleachtadh ar scoil níos
mó ná i measc an phobail:
Tá an díchanúnú ar bun ar fad na cruinne nua-aoisí agus is ábhar imní breise é do mhionteangacha
ar údair éagsúla i gcomhthéacs a leochaileachta ginearálta. Níl mífheidhm i gceist le díchanúnú
mórtheanga, tríd is tríd, mar gur sa mhórtheanga chéanna atá foinsí an díchanúnaithe. Le laghdú
thábhacht agus fhiúntas an ionchuir bhaile agus phobail sa mhionteanga, ardaíonn ar thábhacht
ionchur na scolaíochta. Dá bhrí sin, ní hí an scolaíocht aisti féin is bunúdair le hollmhéid thréithe
díchanúnaithe na Teanga Laghdaithe ach a coibhneas boilscithe sa sealbhú. (Ó Curnáin, le teacht)
Ar an ábhar sin, tá baint ag an athrú sóisialta, a bhaineas leis an saol iar-nua-aoiseach, leis
an díchanúnú seo agus leis an nGaeilge neamhthraidisiúnta araon. Tá na meáin dhomhanda
Bhéarla i gceannas agus tá níos lú airde á tabhairt ar an saol agus ar an gcultúr traidisiúnta
áitiúil:
With some rare exceptions, younger Irish speakers do not have such a deep knowledge of their
regional variety because the bilingual society in which they live is now dominated by English and
the opportunities to obtain the profound passive knowledge that older members of the community
had are now no longer available due to social changes... (Ó hIfearnáin 2008: 126).
36
Leagtar amach an plé ar na sóinseálaigh mar seo: ‘canúint (~ canúint) /caighdeán’.
■ Ainmfhocail:
•teangaidh/teanga
leis an teangaidh (4), gur teangaidh cineál féiniúlachta (4)45
gur teanga doiligh é (7)
•deirifear/deirfiúr
le mo dheirifear bheag (4)
buachaill-cara mo dheirfiúr (5)
•cistineach, gin. cistiní / cistin, gin. cistine
sa chistineach (4) (níos traidisiúnta “sa chistinigh” sa tuiseal tabharthach)
locht na cistine (5)
•laetha/laethanta
na laetha sin (4)
laethanta saoire (2), an chuid eile de do laethanta (8)
•toigh (ainmn./tabhr.) /teach (ainmn./tabhr.)
toigh (10) (thart fán toigh, fán teach – “cheartaigh” sé é féin....an leagan caighdeánach
teach (1), (2), (3), (4), (7), (9), (10)
(toigh(e) (4) sa tuiseal ginideach, ar ndóigh)
■ Réamhfhocail, forainmnecaha réamhfhoclacha agus frásaí réamhfhoclacha:
•ar tús/ ar dtús
ar tús (3), (5)
ar dtús (2)
ar dtús báire (1)
•frí/trí
fríd (3), (4), (6), (10)
trí (1)
•eadar/idir
eadar (3), (4)
idir (5), (8), (1), (3)
•faofa/fúthu
faofa (3)
fúthu (1)
•daoithe/dí
daoithe (4), (5), (10)
dí (1)
45
Arna cheartú aici uair amháin nuair a bhí leagan an Chaighdeán Oifigiúil aici: tír gan teanga tír gan an-, tír
gan teangaidh, tír gan anam. Díol suntais gurbh é “tír gan teanga, tír gan anam” a bhí aici sa scéal Béarla.
Frása é seo a bheadh ar eolas ag a lán (daoine nach bhfuil (mórán) Gaeilge acu san áireamh) agus an leagan
caighdeánach teanga ann.
37
•leofa/leo
leofa (2), (3), (5)46
leo (1), (3), (4), (6)
An dá fhoirm san abairt chéanna: Agus thiocfadh leofa bheith ag bualadh leo. (3)
■ Briathra:
◘ Fóneolaíocht:
•smaoint-/smaoin-
smaointeamh [ainmn.br.] (8),(4), smaointíom (4), smaointeoinn (4), smaointíonn (4)
smaoineamh (5), na smaoineamh [iol.!] (8)
•toisigh/tosaigh
thoisigh (2), (4), (5,) (6), (7); a thoiseann (3)
thosaigh (1),(7)
◘ Ainm Briathartha:
•rannt/roinnt
a’ rannt (4)
a roinnt leis (5)
•leanstan/leanúint
leanstan [x2] (2), (4)
leanúint (7)
◘ Aidiacht bhriathartha:
• -iste / -ithe 47
náiriste (4)
imrí {.i. imrithe [= imeartha]}...goil a bheith imri- imriste (*) ag Naomh Muire an lá sin,
ach ní rabh ach triúr a’ goil a bheith imriste (*) ag e- Laochra Loch Laoi (4)
(seans anseo go raibh sí ag iarraidh a bheith níos dílse don chanúint thraidisiúnta)
◘ Briathra mírialta:
•tchím/feicim
tchíonn (4), tchíthears (4), tchíonn tú (4), tchifidh mé (4)
feicim (3)
•ghníonn/déanann
ghníonn (4), a ghníonns (5)
a dhéanann siad (1), nuair a dhéanann siad (3), a dhéanann sin (5)
•ní thearn~cha dtearn / ní dhearna
cha dtearn (3), go dtearn (4), ní thearn sé iarracht ar bith, cha dtearn (5), cha dtearn (5),
ní dhearna (8)
46
Chuala mé cainteoir 4 ag rá leofa go rímhinic freisin. Cé nach níl sampla de sa i gcorpas na scéalta béil, tá
ceann ann i bhfreagairt na ceisteanna (bunaithe ar na phictiúir)— chruinnfinn iad leofa sin. 47
Cé go bhfuil –ithe sa chanúint seo chomh maith le –iste, ós rud é gur rud fíor-Ultach é agus gur athraigh
cainteoir 4 ó –ithe go –iste, le bheith níos canúnaí de réir dealraimh, áireofar é mar chomhartha canúnach
anseo. Ní raibh –iste ag duine ar bith eile, ach ní raibh na focail seo (.i. náirithe nó imeartha/imrithe) ag
cainteoir ar bith eile sa chopras ach oiread.
38
•t(h)ig ~ tarann/ tagann
tig sé isteach (4), cha dtig liom (4), go dtig leat (5), cha dtig liom (5), ní thig liom [x2] (4),
thig le (3)
tarann siad (4)
tagann siad amach le (8), cionn a taganns(!) (8), tagann (8), a thagann sí amach leo [x2] (4)
Luaigh Nóra go raibh an fhoirm tarann ag a seanmháthair. Níor tháinig mé ar iomrá air i
bhfoinse ar chanúint Thír Chonaill, ach d’aimsigh mé sampla as seanchas Rann na Feirste.48 Is
fréamh choitianta é tar- as a mbaintear leas sa mhodh ordaitheach agus sa mhodh foshuiteach
(Hughes 1994: 654). Maidir leis na trí fhoirm a bhí ag Nóra, bíonn thig san fhrása t(h)ig leat
aici i gcónaí, ach tá sampla de tig aici i ngnáthabairt chomh maith: tig sé isteach ón obair.
Seans gur stíl scéalaíochta é seo (“láithreach stairiúil” b’fhéidir). Chomh maith leis sin seans
gur thóg sí an frása neamhthraidisiúnta49 (agus foirm an bhriathair in éindí leis) tagann sí
amach le (= deireann sí, ó “to come out with” an Bhéarla) ó chainteoirí eile b’fhéidir. Chuir mé
ceist uirthi faoi na foirmeacha seo go sonrach agus ní raibh sí féin in ann smaoineamh ar aon
“riail” ar leith, ach is dócha go bhféadfaí patrún a aimsiú ach tuilleadh samplaí a iniúchadh.
•tugann/bheir(eann)
a bheir (3), a bheireas (5),
a thugann siad (4)
•sula dtáinig / sular tháinig50
sula dtáinic (3), sula dtáinig (4),
sular tháinig (10), gur tháinig (10)
◘ Foirmeacha táite agus scartha:
•bhí muid / bhíomar
muid iliomad samplaí – ó chuile chainteoir (ach amháin cainteoir 1)
-amar (8)
“nuair a amharcamar ar staid na tíre faoi láthair” Amharcaimid, aimsir láithreach atá i
gceist aige i ndáiríre, áfach.
Ní hiondúil foirm tháite den chéad phearsa iolra san aimsir chaite i nGaeilge Uladh (cf. Ó Baoill
1996 agus Hughes 1994, 2008). Bhaintí feidhm as –amar san ardréim i gConnachta, m.sh. Carna (Ó
Curnáin 2007: 1880), áit a bhfuil an fhoirm scartha sa ghnáthchaint chomh maith agus a bhfuil
samplaí d’fhorcheartú den chineál seo freisin. Seans go raibh cainteoir 8 ag iarraidh leas a bhaint as
stíl scéalaíochta anseo, agus gurb in an fáth ar cuireadh –amar ag obair san aimsir láithreach.
48
: “Is cuma sin,” adeir sé [.i. Oisín], “tá fhios agam go bhfuil ar dhúirt tú fíor ach tarann siadsan [.i. an
Fhéinn] ann mo chionn ar fad agus ba deas liom a ghoil agus inse daofa goidé an cineál áite atá anseo.”
(Seanchas Annie Bhán [Nic Grianna] MacLennan, 1997: 92). 49
Béarlachas é seo ar ndóigh. Tá leagan comhchosúil leis seo tugtha faoi deara i nGaeilge neamhthraidisiúnta
Chonamara agus sa Bhreatnais neamhthraidisiúnta: chuaigh sé X nó bíonn sé ag goil X agus mae e’n mynd
(=tá sé ag goil) nó gwneud allan (=déanamh amach) faoi seach (Ó Curnáin, le teacht agus Jones 1998: 84
agus 184). 50
An dá rud sa chanúint: an dtáinig, ní tháinig/cha dtáinig amháin ag Hughes (1994, 2008) ach ní(or)
thanaic/thanaig nó cha dtanaic/dtanaig ag Ó Baoill 1996 ). Tá na foirmeacha uraithe níos stairiúla agus níos
traidisiúnta sa chanúint seo (cf. LASID I, léarcáil 242).
39
◘ Comhréir bhriathartha:
•toisigh~tosaigh +a + séimhiú ar ainm briathartha / toisigh~tosaigh + ag + ainm briathartha
Séimhiú: thoisigh mé ‘bhúirthigh (4)
Gan séimhiú: thosaigh sí ag tabhairt amach domhsa (1), thoisigh muidinne ag caint (2),
thoisigh siad a’ cur (5)
(Comhthéacs do-anailíse nó neodraithe: thoisigh [sé] a rith (5), thoisigh siad a ráit (5), thoisigh
siad a labhairt (5), thoisigh mé a scairtigh (6), thosaigh sí a sceardaigh (7))
◘ Réimniú na mbriathra:
•tharlaigh/tharla
tharlaigh (4), (5)
tharla (3), (5), (8)
• -acha(i)dh, -ocha(i)dh, ócha(i)dh /-ó(i)dh
imeachadh (10), cuideochaidh (2), dá mbeachainn51
~dá mbeinn (3), d’imreachainn (3)
tharlóidh (3), smaointeoinn (4)
■ Focail eile agus a bhfóneolaíocht:
•b’fhéitir vs. b’fhéidir
b’fhéitir (4), (3), (9)
b’fhéidir (2), (3), (5), (8), (10)
•inteacht~inneacht / éigin
inteacht/inneacht (1), (2), (3), (4), (5), (7), (10)
éigin (8)
•fhéin / féin
fhéin (4), (5), (6), (8)
féin (8) (/f/ ag cainteoir 7 in áit eile san agallamh freisin)
•Cha agus Ní
Go traidisiúnta i Rann na Feirste, tá ní níos coitianta (ach amháin i gcúpla leagan ar nós chan
amháin), ach baintear leas as cha chomh maith, go háirithe chun béim a chur in iúl.52
Sampla deas
de seo ón gcorpas is ea: ní thearn sé iarracht ar bith, cha dtearn (5). Níl ach sampla amháin de cha
le briathar rialta (char chaith).
Cha chan mise (1), cha rabh [x2] (2), chan mo charrsa (2), chan fhaca (2), chan Gaoth Dobhair (2), char
chaith (2), cha dteacha’ (2), cha dtearn (3), cha dtabhram (4), chan fhuil (4), cha dtiocfadh leo (4),
cha dtiocfadh liom (4), cha dtig liom (5), char mhiste linn (5), cha dtearn [x2] (5), cha bhfaca (6),
cha rabh (7)
Ní ní rabh [x2] (1), ní dhéanfaidh (2), ní rabh [x3] (2), níl [x5] (2), níl [x2] (3), ní [cop.] (3), ní rabh [x5]
(3), ní tharlóidh (3), níor chaill [x2] (3), ní chuireann (3), níl [x9] (4), ní [cop.][x7] (4), ní bhíonn (4),
ní rabh[x7] (4), ní théann (4), níor aontaigh (4), níor ghortaigh [x2] (4), ní bheadh (4), ní thiocfadh
linn (4), ní thig liom [x2] (4), ní rabh [x11] (5), ní [cop.] [x2] (5), níor dhúirt (5), ní tharlaíonn (5),
níor tógadh (5), níor labhair (5), ní tuigeann [x4] (5), ní thuigim (5), ní rabh [x2] (6), níl [x3] (6), níor
51
Nó b’fhéidir go bhfeilfeadh an litrú mbeifinn nó mbeafainn nó mbeithinn anseo, agus gur faoi thionchar
fhoirm an darna pearsan uatha é, .i. bheifeá. 52
Ní Bhaoill agus McCoy 2007: 76
40
shíl (6), ní sílim(!) (6), ní labhair(!) (7), níl (7), ní rabh [x6] (8), níl [x2] (8), ní dhearna (8), ní [cop.]
[x4] (8), ní tharlann (9), ní chuiream (9), níl [x2] (10), ní rabh [x5] (10), ní labharfainn (10), ní bhfuighinn (10), ní bheidh (10)
Is léir ó Tábla 4-B thíos go mbaineann úsáid cha le cainteoir 2 ach go háirithe agus go bhfuil
ní ag díláithriú cha i gcaint na bhfaisnéiseoirí is óige. Tá cha níos gainne i gcás na
gcainteoirí is sine as Rann na Feirste chomh maith.
Tábla 4-B Tábla achoimre ar líon na gcomharthaí de ní agus cha de réir cainteora
Cainteoir Cha Ní Céatadán
cha Br.
mírialta
Br.
rialta
Copail Iomlán
cha
Br.
mírialta
Br.
rialta
Copail Iomlán
ní
1B88 1 1 2 2 33.3%
2B88 4 1 2 7 9 9 43.8%
3F89 1 1 7 4 1 12 7.7%
4B89 3 3 22 3 7 32 8.6%
5B91 3 1 4 12 8 2 22 15.4%
6B90 1 1 5 2 7 12.5%
7B92 1 1 1 1 2 33.3%
8F92 0 9 4 13 0%
9B89 0 2 2 0%
10F90 0 9 1 10 0%
Iomlán 13 1 4 18 76 21 14 111 14.0%
Achoimre ar chúrsaí canúna
Níl cha agus ní san áireamh anseo, ach líon na dtréithe canúnacha agus caighdeánaithe a
bhí ag na cainteoirí seo thuas. Níor comhaireadh líon na gcomharthaí de gach tréith, ach an
tréith a bheith ann nó as (na tréithe a pléadh thuas) sa chorpas i gcás na bhfaisnéiseoirí. Faoi
mar is léir ó Léaráid 4-B thíos, baineann tromlach na bhfoirmeacha canúnacha leis an triúr
cainteoirí as Rann na Feirste (3, 4, 5) i gcuideachta beirte nó triúir eile, .i. cainteoirí 2, 10
agus 6 freisin. Ar ndóigh, tá i bhfad níos mó samplaí agam as cainteoirí 3, 4 agus 5 de bharr
gur inis siad níos mó scéalta agus scéalta níos faide, ach mar sin féin, is léir ón tábla seo gur
ceanntréith de chuid Ghaeilge chainteoirí 3 agus 4 iad na foirmeacha canúnacha agus go
bhfuil Gaeilge níos caighdeánaí ag cainteoirí 1, 7 agus 8. Is óige iad cainteoirí 7 agus 8 ná
formhór an tsampla agus tógadh cainteoirí 1 agus 8 le Gaeilge agus le Béarla (agus
cainteoir 2 chomh maith, ach bhí níos mó foirmeacha canúnacha aici seo).
41
Léaráid 4-B Graf achoimre ar líon na leaganacha canúnacha agus caighdeánacha de réir cainteora
Pléann M. C. Jones (1998) cailleadh na dtréithe canúna agus caighdeánú sa Bhreatnais, chomh
maith leis an gcaoi a mbaintear leas as foirmeacha ó chanúintí eile, go háirithe i gcás na
nglún is óige, de bharr thionchar na meán cumarsáide de bharr agus téacsleabhar scoile ina
bhfuil leaganacha ó chanúintí éagsúla (109). Ach mar sin féin, is léir go bhfuil Breatnais i
bhfad Éireann níos traidisiúnta á labhairt ag an seandream agus go bhfuil Breatnais
neamhthraidisiúnta agus caighdeánaithe (.i. díchanúnaithe) á labhairt ag na glúine óga.
Lena chois sin, is traidisiúnta iad cainteoirí Breatnaise Rhosllannerchrugog ná cainteoirí
Breatnaise Rhymney, agus is léir gurb é staid na Breatnaise sa phobal an rud is cionsiocair
leis seo (Jones 1998: 205). Tá Breatnais níos traidisiúnta agus níos canúnaí á labhairt mar a
bhfuil suíomh níos ceannasaí ag an mBreatnais i measc an phobail. Seans gurb eo is cúis le
traidisiúnachas na Gaeilge i Rann na Feirste freisin.53
4.4 An Ghaeilge iarthraidisiúnta
Seo thíos liosta de chuid de na tréithe a bhaineas leis an nGaeilge iarthraidisiúnta a fuarthas
sna scéalta seo. Níor thug mé aird ar chúrsaí foghraíochta anseo, ach ar dheilbhíocht,
comhréir agus claochlaithe tosaigh. Pléifear cuid de na gnéithe seo níos mine in 4.5–4.8. Ní
liosta uileghabhálach é seo, ach léiríonn sé na tréithe den Ghaeilge iarthraidisiúnta atá le
sonrú sna scéalta a hinsíodh.
53
Go háirithe ag leibhéal na bunscoile, .i. tionchar an tsóisialaithe i mBéarla ar Ghaeilge na gcainteoirí
dúchais agus ar nósanna teanga an phobail (cf. Mac Donnacha et al. 2005: 124).
0
5
10
15
20
25
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Cainteoir
Canúnach
Caighdeánach
42
•An t-ainmfhocal
-Easpa tuisil ghinidigh ag goid an bia (1)
lán fuil (2)
cuid mhór frustrachas (3)
cara mo dheirfiúr (5)
thart cois an, linn (10)
-Foirm an uatha in áit na huimhreach iolra
na buíon (6), na smaoineamh (8)
•Infhilleadh na haidiachta; iolra, sáirchéim
ag druidiú síos em na na na ospidéil difriúil (iolra) (8), rudaí difriúil (iolra) (3)
is náireach (sárchéim) (5)
•Foirm réamhfhoclach mhíchruinn/neamhthraidisiúnta
léamh thairis mo chuid nótaí (8)
le na lóisteoirí (4), le na rudaí (7)
an duine le an rud uilig (6)
in éadan-sainne (6) (‘inár n-éadan-na’)
•Claochlú tosaigh (pléitear leis na heaspaí agus earráidí claochluithe tosaigh de réir cainteora in 4.5
thíos)
-Easpa séimhithe
-inscne
an bean (1), scoil céarna (1), an cuid (2), teanga doiligh é (7), an Gaeilic (7), ardteist maith (8), an
pearsantacht céanna (6), buíon ceoil (6)
-réamhfhocal
ag an cat (2), fá cait (2), ar crainn (2), leis an madadh (7), roimh madaidh (9), roimh cait (9), (ag
caint) ar saoire (10), mé cur isteach ar poist (10)
-ainm cinnte
Gaeilic Dún na nGall (2)
-aidiacht shealbhach
mo dreatháir (7), a fiacla (7) “his”, mo focla (7), a máthair (8) “his”
-comhfhocal, uimhir
gnáthpeataí (3), aon peataí (8), an céad cionn (8)
-aimsir an bhriathair
trampáil mé é (2), tiontaigh siad (2), go dúirt (2)
-coibhneasta díreach
a taganns (8)
-Easpa Uruithe
-réamhfhocal
fuair sé in trioblóid (2), istoigh i babhla (8), in cúlú (8)
-tuiseal (ginideach iolra)
madadh na comharsanaí (9) áit sin na carriacha (4)
-aidiacht shealbhach
ár iarrachta (6) (ní cruinn tuiseal ginideach a bheith ann sa chomhthéacs seo)
43
-uimhir
ocht teach (4)
-briathar
go téann (8), an caithfidh (8)
-t roimh ghuta
caidé’n airgead (5), an iasc (8), an amhrán (10)
-h roimh ghuta
a’ feedáil cionn de na uain (2), ag druidiú síos em na na na ospidéil difriúil (8)
-Séimhiú nó urú san áit mhícheart
dara bhliain54
(2), shílimsa (7), cha bhfaca (6)
bhí muid ina shuí (6) (Ní tréith nua é seo i nGaeilge Uladh— tá sampla ag Ó Siadhail (1979: 144)
fearacht tá muid ina sheasamh ó chainteoirí as Gaoth Dobhair a rugadh idir 1940-1960.)
•Suas agus anuas, srl.
tháinig sí suas chugam (7)
I bhfarradh is leaganacha traidisiúnta ag cainteoirí eile:
Agus tháinic cupla duine de na leaids* a bhí ina suí ‘chúl a’ bus, tháinic siad aníos chugam (4)
tháinic sé anuas agus muidinne a’ pleil (9)
agus iad ag teacht as, anuas, anuas as na cnoic (2)
•Cuspóir an ainmbhriathair: forainm (feacht thuas in 4.2.2, ceist 5, mar a bhfuil tuilleadh samplaí)
ag leanstan mise thart cosúil55
máthair s’acu (2), go bhfuil mé ag ráit iad mar is ceart (7)
Tá samplaí den leagan traidisiúnta sa chorpas chomh maith, m.sh. [bhí] an rud rud seo á leanstan suas
a’ bealach (4).
•An briathar substainteach in áit na copaile (nós atá chun tosaigh i nDún na nGall i gcomparáid le
canúintí eile (Ó Siadhail 1989: 251)); Féach Ó Curnáin (le teacht) maidir leis seo i gcanúintí eile)
Bhí sise as Torr (9) (Cloisim é seo go minic ag cainteoirí as Tír Chonaill agus acu siúd a bhfuil Gaelscoilis acu.)
Tá seo scéal millteanach (2) (Níor chuala mé a leithéid seo ag cainteoir dúchais a rugadh roimh c. 2000 cheana.)
•Feidhm neamhthraidisiúnta ag le faoi anáil an Bhéarla
Ocht teach ar an bhaile le lóistéaraí iontu (4) in áit: ocht dteach ar an bhaile a bhfuil lóistéirí iontu56
An duine le an rud uilig (6) in áit: an duine ar leis an rud uilig (.i. stiúrthóir na buíne ceoil)
Bhí muid níos fearr leo (6) in áit: bhí muid níos fearr ná iad
54
Tá dara bliain aici ag deireadh an scéil chéanna. 55
Cosúil gan le; faoi thionchar an Bhéarla b’fhéidir? .i. cosúlú de bharr nach bhfuil ach focal amháin i gceist i
mBéarla (like). 56
Thar a bheith coitianta i measc foghlaimeoirí agus cainteoirí iarthraidisiúnta (cf. Ó Curnáin, le teacht). Thug
mé an nós faoi deara i gcás lucht acadúil na Gaeilge, sna meáin chlóite, ar shuímh idirlín a bhaineas leis an
rialtas agus in iliomad áit eile, cp. daoine le Gaeilge (acu). Seachnaítear castachtaí an dá chineál chlásail
choibhneasta ar an modh seo.
44
•Clásal coibhneasta—clásal coibhneasta díreach in ionad clásail choibhneasta indírigh57
(feacht thuas
4.2.2 freisin)
an scoil céarna a bhí mise ann nuair a bhí mise óg (1)
agallamh a d’éist mé leis (3)
ar an rud atá meas agamsa air (4)
áit a bíos (4)
ón campa samhraidh atá sé aige (8)
•So, like, really, but, not, srl. (i measc focal Béarla eile) (cf. plé in Ó Curnáin, le teacht faoi na marcóirí
dioscúrsa go háirithe)
So thosaigh sí ag tabhairt amach domhsa, like. (1)
not leo, but bíonn tú... (1)
ach rudaí just rudaí úra
‘Cause mise an duine is óige
Like tá sé saghas odd bheith ag inse scéaltaí i mBéarla (7)
I don’t know, it–, tá just tá sé weird, nuair a inseann tú an scéal céarna sa dá language, tá
cosúil(e)iseachtaí ag inse dheá scéal difriúil even though nach bhfuil (7)
‘Cause e- buntáiste é an Gaeilic a bheith agat like. (7)
So nuair a, like nuair a deirim iad i mBéarla, tá siad like, caithfidh mé smaoineamh ar mo focla, ‘cause
caithfidh mé just déanamh cinnte go bhfuil mé ag ráit iad mar is ceart (7)
•Béarlachas ag leanstan mise thart cosúil máthair s’acu (2)
fuair sé in trioblóid (2)
muna ndéanann tú ard- ardteist maith (8)
ag druidiú síos em na na na ospidéil difriúil (8)
chuir mé on an teilifís dó (8)
rinn mise suas mo intinn (10) (Tá an frása seo cloiste ar Raidió na Gaeltachta go minic agam freisin—á
rá ag daoine ag a bhfuil canúintí éagsúla)
a’ goil thart faoi mo ghnó (10)
tháinic ríomh-phost fríd (10)
gheobhann na buíon sin fríd (6)
bhuail sé isteach i mo charr (2)
daoine nach bhfuil a fhios agam (4)
an rabh fhios agam an duine seo agus an duine seo agus dúirt mé, “Oh yeah, tá aithne mhaith agam
orthu” (5)58
fáil isteach (5) ‘enter, get in’
bhí Coppers thart (5)
buachaill-cara (5)
57
Thosaigh an nós seo i nGaeilge Uladh sular rugadh na cainteoirí seo. De réir chuntas Uí Shiadhail (1979:
146) maidir le Gaeilge Ghaoth Dobhair, thosaigh cainteoirí a rugadh c. 1950 agus ina dhiaidh sin ag baint
feidhme as an gcoibhneasta díreach in abairtí ar nós an duine atá mé ag labhairt leis, ach bhí an duine a bhfuil
mé ag labhairt leis ag an dream ba shine ná sin go fóill. Tá cúpla sampla den leagan stairiúil i gcorpas an
chás-staidéir seo, m.sh. té a bhfuil(?) aithne agam air (2) (doiligh a chloisteáil i gceart) agus tá bean ansin a
bhfuil capaill aici (10). Pléadh na samplaí traidisiúnta a bhí ag cainteoirí 1 agus 4 in 4.2.2 thuas. 58
An nós neamhthraidisiúnta seo coitianta i gConamara i measc an aosa óig freisin (cf. Ó Curnáin, le teacht).
Tá úsáid an fhrása seo ag tagairt do dhaoine ann, áfach, .i. Tá a fhios agat Seán ‘you know the sort of person
Seán is’. Agus luann Ó Siadhail tá a fhios agam an leaid sin ‘I know of that fellow’ (1989: 266). Seans gurb é
seo atá i gceist i gcás shampla chainteoir 5, agus seans go bhfuil dul an Bhéarla air chomh maith ó tharla nach
bhfuil ach briathar amháin ‘know’ i mBéarla. Tá an frása aithne a bheith ag X ar Y ag cainteoir 5 san abairt
chéanna agus ag cainteoir 4 sna scéalta chomh maith, agus lena chois séin ag cainteoirí 1 agus 2.
45
caithfidh mé just déanamh cinnte (7)
na scéaltaí atá agam a ráit’ fríd Ghaeilic (7)
like nuair a deirim iad i mBéarla (7)
Ar ndóigh bhí a lán leaganacha dúchasacha ann freisin. Seo a leanas dhá shampla shuntasacha
a sheas amach domsa:
téann sé (.i. an cat) isteach ar an fhuinneog corruair (4)
Is dócha go bhféadfaí ag dréim le fríd an fhuinneog (~t(h)ríd an bhfuinneog) a bheith ag a
lán cainteoirí óga (agus ag foghlaimeoirí chomh maith) faoi anáil an Bhéarla. Tá ciall leis
an abairt sin chomh maith, ach cuireann sé sin le fios gurbh é an chaoi ar bhris an cat gloine
na fuinneoga agus é ag dul tríthi.59
Lena chois seo, tá an úsáid thraidisiúnta aici i gcás an
fhrása tháinic siad [na daoine a bhí ar chúl an bhus] aníos chugam, difríocht (anuas agus
aníos) atá ag dul i léig i gcás cainteoirí iarthraidisiúnta (cf. Ó Curnáin, le teacht).
4.5 Na claochluithe tosaigh
Léirítear líon agus cineál na n-earráidí maidir leis na claochlaithe tosaigh a fuarthas sna
scéalta i dTábla 4-C thíos.
Tábla 4-C Earráid easpach agus earráid ócáidithe maidir leis na claochluithe tosaigh
1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90
Easpa
séimhithe
alt ginideach 1 1 2 4 (bus-2)60 3 5 1
réamhfhocal 3 7 (fón-1;
gáire
roimhe-1)
3 (stad
roimhe-
1)
2 2 (stad
roimhe-1)
2 1 2 3 2
inscne 2 2 2 7 3 3
comhfhocal/aid.
roimh ainmnfh.
2
aid. shealbh. 1 1
(dioplóma)
1 (fón) 3
(Mum-
1)
3 1
uimhir 1 3 2
ainm.br. 1 (a
seiceáil)
briathar 3
(trampáil,
pasáil)
2 61 2
Iomlán easpa
séimh. (lúide earráidí
inleithscéil idir
lúibíní)
7 (6) 10 (6) 8 (7) 7 (5) 8 (6) 16
(15)
10 (9) 12 5 2
59
Tháinig sé isteach ar an fhuinneog ‘came in the window’ le hais isteach fríd an fhuinneog / doras ‘literally
means 'through', as in breaking through the window or door’ (potafocal.ie sub ‘fuinneog’). 60
Na cinn inleithscéil idir lúibín mar aon le míniú. 61
Sampla de seo i bplé ar na scéalta aici: nuair a bíonn.
46
+ séimhiú san áit
chearr
1 1 1 1 1 1
Iomlán—
Séimhiú
1 1 0 1 0 1 1 1 0 0
Easpa uruithe briathar 1 1
réamhfhocal 1 1 1 1 2 1
gin. iol. 2 1 1 1
aid. shealbh. 1 1 1
uimhir 1
Iomlán easpa
uruithe
0 2 0 5 1 2 1 4 1 2
+ urú san áit
chearr 1
Iomlán—urú 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0
s seachas ts 3
easpa t roimh
ghuta
2 (stad
roimhe-1)
4 5 1
easpa h roimh
ghuta 1 (stad
roimhe)
1 3 1 (le)
IOMLÁN
GACH
BOTÚIN (lúide earráidí
inleithscéil idir
lúibíní)
8 (7) 13 (9) 8 (7) 16 (12) 13 (11) 24
(23)
12
(11)
25 7 (6) 5
Faightear i dTábla 4-D thíos líon na gclaochluithe tosaigh cearta de réir na gramadaí
traidisiúnta. Níor cuireadh chuile chomhartha de shéimhiú agus d’urú san áireamh óir
rinneadh iarracht claochluithe tosaigh sioctha (macasamhail bhí agus ‘na bhaile) a
imghabháil.62
Tábla 4-D Claochluithe tosaigh cruinne de réir na Gaeilge traidisiúnta
1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90
séimhiú
ceart
20 26 58 92 74 25 15 35 17 18
urú ceart 1 2 21 19 10 4 1 3 4
ts 1 1 2 1 2
tG 3 1 1 1 3
hG 1 4 7 3 4 2 1
IOMLÁN 23 32 83 121 87 34 17 40 20 26
De gheall ar chomparáid idir na cainteoirí a léiriú, taispeántar coibhneas na n-earráidí a
bhaineas leis na claochluithe tosaigh i dTábla 4-E thíos.
62
Gan an chuid is mó de na briathra neamhrialta a chomhaireamh (ach amháin i ndiaidh “dá”, mar a bhfuil
éagsúlacht ann), agus frásaí sioctha as an áireamh freisin (m.sh. ‘na bhaile, i gcónaí, ba ghnáth, fá choinne
srl.). Ní bheifí ag súil le hearráidí sna cásanna seo.
47
Tábla 4-E Coibhneas na gclaochluithe tosaigh earráideacha de réir cainteora63
1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90
%
earráideach
25.81 28.95 8.79 11.68 13.00 41.38 41.38 38.46 25.93 16.13
%
earráideach
leasaithe64
23.33 21.95 7.77 9.02 11.22 40.35 39.29 38.46 23.08 16.13
Ní cuntas beacht é seo, ar ndóigh, ar fíorchéatadán na n-earráidí claochluithe tosaigh,65
ach
mar sin féin, tig linn na cainteoirí a chur i gcóimheas lena chéile agus cúpla patrún a
shonrú. Agus réitíonn na patrúin seo lena lán eile i dtaca le réimsí eile den teanga. Tá cúpla
grúpa le sonrú maidir le coibhneas na n-earráidí seo:
c. 10% earráideach: 3, 4, 5 (.i. bunadh Rann na Feirste)
10-20% earráideach: 10
c. 20-23% earráideach: 1, 2, 9
c. 40% earráideach: 6, 7, 8
Níl mé go hiomlán cinnte cén áit ar chóir cainteoir 10 (16%) a chur, óir tá sé idir dhá
ghrúpa i ndáiríre. Ach is léir, pé scéal é, go bhfuil baint ag na nósanna claochlaithe tosaigh
seo le háit (níos cirte agus níos traidisiúnta i gcás na ndaoine as Rann na Feirste) agus le
haois (na daoine níos óige as Gaoth Dobhair a rugadh 1990-1992 (c. 40%) le hais na níos
sine as Gaoth Dobhair a rugadh 1988-1989 (20-23%)). Bhí cainteoir 10 níos traidisiúnta ná
daoine eile dá aois as Gaoth Dobhair maidir leis an tréith seo. Is iad lucht c. 40 % ba bhí
séimhiú in easnamh acu de bharr cúrsaí insne.
Ní hionann líon na bhfocal sna scéalta ach oiread. Má chuirtear líon iomlán na bhfocal sna
trascríbhinní san áireamh, tá na patrúin chéanna, a bheag nó a mhór, le sonrú, mar is soiléir
i Tábla 4-F thíos.
Tábla 4-F Coibhneas na n-earráidí claochluithe tosaigh de réir líon na bhfocal sa trascríobh
1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90 7B92 8F92 9B89 10F90
%
earráideach
.718 .769 .292 .260 .514 1.831 1.237 1.356 .842 .318
%
earráideach
leasaithe
.628 .533 .256 .195 .435 1.754 1.134 1.356 .722 .318
63
Briathra mírialta agus frásaí áirithe sioctha as an áireamh i gcomhaireamh na gclaochluithe tosaigh cearta,
mar a míníodh thuas. Ní hé seo fíorchéatadán na n-earráidí as iomlán na gclaochluithe tosaigh, ach is féidir na
cainteoirí a chur i gcóimheas lena chéile ar an mbealach seo. 64
Na cinn inleithscéil as an áireamh. 65
Mar a admhaíodh cheana, níor cuireadh na briathra mí rialtas ná roinnt frásaí áirithe sioctha san áireamh
agus ina theannta sin bhí “cuid mhór” ag go leor cainteoirí go minic agus b’fhéidir gur frása é seo anois
seachas an séimhiú a bheith ann de bharr na hinscne.
48
Is iad cainteoirí 3 agus 4 go háirithe a bhfuil níos lú foirmeacha earráideacha de réir líon
iomlán na bhfocal. Tá cainteoir 10 ina gcuideachta de réir an léargais seo, ach tá cainteoir 5
níos cosúla leis an meánghrúpa (cainteoirí 1, 2 agus 9). Mar a léiríodh cheana féin, is iad
faisnéiseoirí 6, 7 agus 8 na cainteoirí is neamhthraidisiúnta ó thaobh na gclaochluithe
tosaigh de.
Séimhiú baininscneach
Is fiú súil faoi leith a chaitheamh ar shéimhiú ar ainmfhocail bhaininscneacha i ndiaidh an
ailt agus ar an aidiacht i ndiaidh an ainmfhocail bhaininscnigh freisin. Seo thíos na
foirmeacha traidisiúnta agus earráideacha maidir leis an tséimhiú bhaininscneach ó
thrascríbhinní na scéalta. Bhí cuid mhór an-choitianta (x12) sna scéalta, agus ós rud é gur
dócha gur foirm shioctha é seo, níor cuireadh san áireamh anseo é.
•Séimhiú an ailt bhaininscnigh
-Séimhiú
an bhliain (2), an mhuc (4), an ghnaoi (4) (x2), an mhaidin (5), an chóisir (5), an ghiorsach
(5), an bhliain (6), an pholaitíocht (8), an bhliain (8), an mhaidin (10)
-Easpa séimhithe
an bean (1), an cuid (2), an pearsantacht (6), an Gaeilic (7), an gramadach (7)
•Séimhiú na haidiachta baininscní
-Séimhiú
dúil mhór (1), máthair mhór (2), dóigh chéarna (4), aithne mhaith (5), garmháthair mhór (9)
-Easpa séimhithe
scoil céarna (1), cuma feargach (4), pearsantacht maith (6), teanga doiligh (7), Ardteist maith
(8), fearg mór (8)
Cé gur deacair mórán tátail a bhaint as an sampla gann seo, is léir go bhfuil séimhiú
baininscneach ag cainteoir 9B92 ar chor ar bith (bunaithe ar an sampla fíortheoranta seo).
Seans nach bhfuil córas inscne aici ina cuid Gaeilge, ach go fíoreisceachtáil. Is díol spéise é
go bhfuil séimhiú ag cainteoir 8F92 i ndiaidh an ailt bhaininscnigh, ach nach bhfuil sé aige i
gcás na haidiachta. Réitíonn patrún an chainteora seo leis an bpatrún a fuair Dorian (1981:
126-8) i nGaeilge laghdaithe Oirthear Chataibh agus a fuair Jones (1998: 171-3) i
mBreatnais Rhosllannerchrugog, .i. gurb é an chaoi ar ‘fearr a choinnítear séimhiú i ndiaidh
an ailt bhaininscnigh ná séimhiú ar an aidiacht i ndiaidh an ainm bhaininscnigh’ (Ó
Curnáin, le teacht). Díol suntais gurb é na buachaillí is fearr a lean an patrún seo sa Togra
Sealbhaithe Dhátheangaigh, cé go raibh an séimhiú in easnamh bunáite an ama sa dá
shuíomh (Ó Curnáin, le teacht). I dtaca leis na cainteoirí is traidisiúnta sa chás-staidéar seo,
ní raibh aon samplaí cuí ag cainteoir 3 agus ní raibh earráid séimhithe ar bith ag cainteoir 5
49
sa chomhthéacs seo. Bhí earráid amháin séimhithe ag cainteoir 4 ar an aidiacht i ndiaidh an
ainmfhocail bhaininscnigh (cuma feargach), ach seans go mbaineann sin le leisce séimhiú a
chur ar /f/.66
4.6 An tuiseal ginideach
Ní mór aghaidh a thabhairt ar an tuiseal ginideach chomh maith.67
Léiríonn Tábla 4-G líon
chomharthaí an tuisil ghinidigh thraidisiúnta agus neamhthraidisiúnta agus a gcoibhneas
bunaithe ar na samplaí ón gcorpas seo (an scéalta, plé ar na scéalta agus na habairtí san
áireamh anseo). Cuireadh foirm an ailt, infhilleadh an ainmfhocail agus an claochlú tosaigh
san áireamh sa chuntas seo.68
Tábla 4-G An tuiseal ginideach traidisiúnta agus neamhthraidisiúnta sa chorpas
Cainteoir Tuiseal
ginideach
traidisiúnta
Tuiseal
ginideach
earráideach
Neamhchinnte/measctha Codán
traidisiúnta
Céatadán
traidisiúnta
1B88 6 4 6/10 60.00%
2B88 2 12 2/14 14.24%
3F89 10 8 10/18 55.56%
4B89 20 8 2 (bus faoi dhó...ach focal
Béarla gan gin.?)
20/28 71.43%
5B91 7 9 1 measctha 7/16 43.75%
6B90 9 5 9/13 69.23%
7B92 1 (ainm míosa) 4 1/5 20.00%
8F92 5 8 1 measctha 5/13 38.48%
9B89 2 2 1 measctha (an chra(i)nn) 2/4 50.00%
10F90 8 1 8/9 88.9%
Tá sampla deas d’fhéincheartú (a léiríos tuiscint mheititheangeolaíochta) ag cainteoir 6:
cois an trá, cois na trá. Seo roinnt samplaí den tuiseal ginideach ceart (fiú tar éis an ainm
bhriathartha) ag cainteoir 4:
bus na pobalscoile, taobh na coláiste, cúrsa dearúcháin, múineadh na bpáistí, i lár na
hardteiste, máthair mo mháthara, ag léamh an pháipéir
Tá an patrún is traidisiúnta le sonrú i gcás chainteoirí 1, 3, 4, 6 agus 10. Díol suntais, gur
traidisiúnta cainteoirí 1 agus 6 maidir leis an ngné gramadaí seo ná le cuid de na gnéithe
eile; gur neamhthraidisiúnta í cainteoir 5 le hais na gcainteoirí eile as Rann na Feirste (agus
baineann aois le hábhar anseo); gur neamhthraidisiúnta í cainteoir 2 maidir leis an ngné seo
66
Cf. Ó Siabhail 1989: 113. 67
Caithfear cuimhneamh go bhfuil meath ag teacht ar infhilleadh traidisiúnta an ainmfhocail, go háirithe i
gcás an tuisil ghinidigh, le fada an lá, maidir le Gaeilge Uladh, féach Hughes 1994: 628-35. 68
Ach foirmeacha sioctha amhail campa samhraidh, airgead breise, ‘na bhaile, suíocháin tosaigh as an
áireamh.
50
den ghramadach le hais gnéithe eile. Léireofar an caidreamh idir cúpla gné gramadaí i
Léaráid 4-C thíos tar éis an phlé ar na marcóirí dioscúrsa.
4.7 Sárchéim agus breischéim na haidiachta
Mar is léir ó Tábla 4-H, bhí cúpla foirm neamhthraisiúnta ag an triúr cainteoirí is óige (a
rugadh sa bhliain 1991 nó 1992).
Tábla 4-H Comharthaí traidisiúnta agus neamhthraidisiúnta bhreischéim agus shárchéim na
haidiachta68
Cainteoir Comharthaí na
foirme traidisiúnta
Comharthaí na
foirme
neamhthraidisiúnta
1 4 0
2 9 0
3 12 0
4 25 0
5 5 (1-ach) 3 (3-ach)
6 4 0
7 9 (1-ach) 2 (2-ach)
8 6 1 (“is deacair”)
9 2 0
10 3 0
Ba é an tréith neamhthraidisiúnta ba mhó a bhí ag na cainteoirí i gcomparáid na haidiachta,
foirm aidiachtaí dar críoch -ach. Bhí rudaí ar nós “níos faiteach” agus “níos compordach”
ag cainteoirí 5 agus 7, cé go raibh foirmeacha traidisiúnta acu ina gcuid cainte freisin, ar
nós “níos suaimhní”. Bhí foirmeacha cruinne fearacht “níos compordaí” ag a lán de na
cainteoirí eile freisin.69
4.8 Códmhalartú agus códmheascadh
4.8.1 Marcóirí dioscúrsa sna scéalta Gaeilge
Tréith shuntasach de chuid na Gaeilge iarthraidisiúnta é líon ard na marcóirí dioscúrsa
Béarla a mbaintear feidhm astu i nGaeilge, agus lena chois sin cailleadh a lán de na
marcóirí dioscúrsa dúchasacha Gaelacha. Suaitheantas iad na marcóirí dioscúrsa Béarla seo
de ghéilleadh agus chomhtháthú na nGael sa seachghrúpa, sa mhórchultúr an Bhéarla in
Éirinn agus go domhanda. Is cuid den mhionteangachas é an nós seo (cf. Ó Curnáin 2009;
Matras 2009). Laghdaíonn ar stíl thraidisiúnta na Gaeilge agus tá an Ghaeilge
comhshamhlaithe i ngnáthnósanna an Bhéarla:
Is mearbhall a cheapadh gur féidir lear marcóirí dioscúrsa nua, marcóirí an Bhéarla sa chás seo
de, a thabhairt isteach ar bhonn leanúnach breisitheach gan athrú a chur ar stíleolaíocht na
69
Níor comhaireadh leaganacha traidisiúnta den tsórt sin ach amháin i gcás na ndaoine a raibh foirmeacha
cearra acu chomh maith.
51
Gaeilge. Is é ceann d’fheidhmeanna na marcóirí Béarla ná a bheith éagsúil le stíl na Gaeilge
traidisiúnta. (Ó Curnáin, le teacht).
Díreach ar nós an chódmhalartaithe agus an chódmheasctha i gcás na mionteangacha, is
feiniméan aontreoch é seo:
In a bilingual community with two ‘healthy’ languages such tags [you know, srl.] would be
considered as quite legitimate examples of code switching yet, in Rhymney [agus fearacht
Ghaeltacht an lae inniu], the phenomenon is, to the best of my knowledge, unidirectional. No
evidence of Welsh tags embedded in English was encountered. (Jones 1998: 88).
Is é a fhearacht sin é ag na cainteoirí seo. Tá you know acu sna scéalta i nGaeilge (in
éineacht le ‘bhfuil fhios agat go minic) ach ní chloistear ‘bhfuil fhios agat ná ab é ná a
macasamhla sna scéalta Béarla ar chor ar bith.
Léiríonn Tábla 4-I thíos líon na marcóirí dioscúrsa éagsúla, idir Ghaeilge agus Bhéarla, atá ag
an deichniúr cainteoirí sna scéalta Gaeilge sa chorpas le cois an phlé ar insint na scéalta.
Tábla 4-I Marcóirí dioscúrsa Gaeilge agus Béarla sna scéalta Gaeilge agus sa phlé ar insint na scéalta70
Gaeilge 1B 2B 3F 4B 5B 6B 7B 8F 9B 10F Iomlán
an bhfuil fhios
agat
4 4 +3 4 +1 1 13
tá fhios agat
(féin)
1 1 +2 1 +1 2 8
níl/chan fhuil
fhios agam
1 3 4
‘sea/’sé 1 5 1 1 +2 10
ar scar ar bith 4 2 1 7
ach 2 3 5-1 +3 3 1 1 3 +1 1? 2 24/26
och 3 3
bhuel 3 1 3 +1 14 +1 2 1 5 2 5 1 39
cibí 1 +1 2 1 5
anois 6 6
ansin 1 1 1 1 2 1 1 8
cineál 2 +1 1 2 3 +1 10
cineál do +3 3
sórt 2 2
mar sin 1 1
mar sin de 1 1
is dóiche 3 1 4
ar an ábhar sin 1 1
an chéad rud
eile
1 1 2
70
Suaithnítear na samplaí ón bplé a rinneadh ar insint na scéalta ar an tábla i ndiaidh “+”. Ciallaíonn “?” i
ndiaidh uimhreach go raibh mé in amhras faoi comhartha acu sin (ar chuí é a chomhaireamh ina mharcóir
dioscúrsa nó nár chuí), agus mar an gcéanna i dtaca leis an dara huimhir in 4-2, ceithre chomhartha cinnte
agus dá chomhartha nach raibh mé go hiomlán cinnte fúthu, agus sé cinn san iomlán. Cuireann uimhir amhail
24/26 in iúl go bhfuil 24 marcóir dioscúrsa ann san iomlán, ach 26 marcóir dioscúrsa má chuirtear na cinn a
raibh mé in amhras fúthu san áireamh.
52
an chéad rud 1 1
ar dtús báire 2 2
ar an drochuair 1 1
‘sé go díreach 1 1
fiú 1 1 2
ach cibí rud 1 1
?rud(aí) mar
seo/sin
+1 1 3 5
rudaí é (???) (=rudaí mar
sin???)
1 1
deireadh
seo/sin
3 3
go díreach 1 2 3
sílim 2 2
mar a deirim 1 1
deirfinn 2 1 2 5
mar a déarfá 4 1 5
buíochas le Dia 1 1
ag an am
céarna
1 1
is a leithéid
(sin)
3 3
a leithéid mar
sin
1 1
mar a tharla sé 1 1
go háirithe +1 1
Iomlán
Gaeilge
18 15 20 57/58 29 8 7 20 7/8 15 196
/198
Béarla 1B 2B 3F 4B 5B 6B 7B 8F 9B 10F Iomlán
like 8 3 +1 1 2 +2 +1 19 +10 3 2 52
like
(athfhriotail)
1 1 2 1 5
you know,
y’know, srl.
1 2 1+3 21 28
I don’t know +1 1
y’see +1 1
really 1 4 5
so 5-1 9 4 7-2 +1 1 8-1 2-1 +4 6 +2 2 9-2 60/67
yeah 1 3 1 1 7+1 1 3 1 19
yep 1 1 1 3
aye 1 1
no 1 1 1 1 4
no, no, no 1 1 2
just 1 5 4 +1 13 +2 1 +1 9+3 40
but 2-1 1 +1? 1? +1 6 7-2 1 1? 1 1? 19/25
but still +1 1
even 1 1
but even 1 +1 2
even though +1 1
oh my God 1 2 (athfhr.)
3
53
Jesus 1 1
jeeze 1(athfhr.) 1
right 1 1
anyway 2 1 3
(be)cause 1? 2? +1? 2-2
+1
3/8
I mean 1 1
I suppose 1 +2 3
or whatever +1 1 2
wow 1(athfhr.) 1
especially +1 1
Iomlán
Béarla
19/21 26/28 15/16 45/50 25/27 11/12 66/69 30/31 8 20/23 259/
279
% Gaeilge 46.2 34.9 55.6 53.7 51.8 40 9.2 39.2 50 39.5 41.5
% Gaeilge
lúide na cinn
amhrasach
48.6 36.6 57.1 55.9 53.7 42.1 9.6 40 44.7 42.9 43.1
Tá céatadán níos airde de na marcóirí dioscúrsa Gaeilge i measc an triúir as Rann na
Feirste. Tá céatadán fíoríseal Gaeilge ag cainteoir 7:
c. 55% Gaeilge Lucht Rann na Feirste (3, 4, 5)
c. 40-50% Gaeilge 1, 6, 8, 9, 10 (1 agus 9 ard, ach gan mórán samplaí ag 9; 8 íseal)
c. 35% Gaeilge Cainteoir 2
c. 10% Gaeilge Cainteoir 7
Má bhaintear an plé ar na scéalta as an áireamh, tá cúpla athrú suntasach le sonrú: tá
céatadán (suntasach) níos lú de mharcóirí dioscúrsa Gaeilge ag cainteoirí 2 agus 8, ach tá
céatadán rud beag níos airde de mharcóirí dioscúrsa Gaeilge ag cainteoir 7. Léirítear
céatadán na marcóirí dioscúrsa Gaeilge sna scéalta amháin i dTábla 4-J thíos.
Tábla 4-J Céatadán na marcóirí dioscúrsa Gaeilge sna scéalta Gaeilge amháin (plé ar insint na scéalta
as an áireamh)
1B 2B 3F 4B 5B 6B 7B 8F 9B 10F Iomlán
% Gaeilge 46.2 27.8 58.1 54.3 54.3 40 13.5 35.6 50 37.8 42.7
% Gaeilge
lúide na cinn
amhrasach
48.6 28.6 60 56.3 56.8 42.1 14.3 36.4 44.7 41.2 44.4
Nótaí ar chúpla marcóir dioscúrsa:
Tá an leagan seo coitianta sa dá theanga: tá a fhios agat nó an bhfuil a fhios agat chomh maith
le you know an Bhéarla.
-tá/bhfuil fhios agat ag 1,2,4,5,6,10 ; you know ag 2,4,5,8
54
-you know ag 8 go rímhinic (gan an leagan Gaeilge a bheith aige sa chorpas)
Tá like ag 7 go rímhinic (x39). Tá 49 comhartha ag na mná (móide 4 chomhartha athfhriotail).
Tá like tearc i gcás na bhfear (3 chomhartha chomh maith le comhartha amháin de like
athfhriotail).
Tá just coitianta ag 2, 3, 4 agus 7.
Tá bhuel agus so sách coitianta ag cách; just, but agus ach go forleathan freisin.
Baineann mar a déarfá leis na fir de réir cosúlachta (.i. cainteoirí 8 agus 10)
•Ach
Tá ach agus but araon ag na cainteoirí seo. Iasacht níos seanbhunaithe i nGaeilge Uladh é but
ná sna canúintí eile de réir cosúlachta, ach mar sin féin, ní raibh but ag an scéalaí Seán Bán
Mac Grianna as Rann na Feirste (Ó Curnáin, le teacht), cainteoir an-traidisiúnta, ag a raibh
eolas ar stór focal saibhir leathan (MacLennan 1972: 54). Thug mé faoi deara go bhfuil but
ag seanmháthair chainteoir 4, áfach. I gcás Ghaeilge Uladh, seans go mbaineann
coitiantacht agus luaithe na hiasachta seo le cúrsaí foghraíochta. De bharr go n-athraítear /x/
go dtí /h/ i nGaeilge Uladh nó go gcailltear é fiú, fuaim sách lag atá ag ach: /ah/ nó /a/ (cf.
Ó Curnáin, le theacht). B’fheiliúnaí but ná /a/ (an-chosúil leis an bhfuaim á! freisin) chun
béim agus contrárthacht a chur in iúl. Díol suntais go bhfuil /h/ sách láidir, ionann is cineál
de /x/ go minic, ag cainteoirí 3 agus 471
scaití (ach ní i dtólamh) nuair a bhí ach acu (nó
och ag cainteoir 4) mar mharcóir dioscúrsa. Tá codarsnacht anseo le ngnáthfhuaimniú na
fuaime seo mar atá sé ag na cainteoirí seo. Baintear leas as fuaimniú coimeádach
(traidisiúnta) chun an focal dúchasach ach a threisiú; féach gur /x/ nó /χ/ a bhí ag Seán Bán
in LASID de ghnáth.
•Like
Tá like thar a bheith coitianta ag cainteoir 7 agus tá sé ag a lán de na cainteoirí eile chomh
maith (na baineannaigh go háirithe). Tá like ag cainteoir 4B89 cúig huaire i nGaeilge
(ceann amháin acu seo athfhriotalach) sna scéalta Gaeilge san iomlán. Tréith
neamhthraidisiúnta é seo, ar ndóigh, ach chíor mé marcóirí dioscúrsa ina cuid scéalta Béarla
a chíoradh, agus tá 27 comhartha de like mar ghnáthmharcóir dioscúrsa aici sna scéalta
Béarla chomh maith le like athfhriotail amháin. Mar sin, tréith láidir idirlabhraíoch ina cuid
Béarla é like, ach ní bhaineann sí feidhm as like ach go hannamh i nGaeilge. Céard faoi
chainteoir 7, ag a raibh like go rímhinic i nGaeilge (mar shampla: ‘cause i mo theachsa just
71
Tá an tréith seo níos tréine agus níos minice (agus an /x/ níos láidre mar an gcéanna) ag cainteoir 3 ná
cainteoir 4. Tá /x/ aige de ghnáth in ach (ach /h/ i bhfocail amhail carriacha). I gcás chainteoir 4, tá /x/ níos
láidre aici in och ná in ach, ach ach uaireanta le /h/ níos tréine aici ná a bhíos le ‹ch› go hiondúil.
55
Gaeilic a bhí ann in gcónaí agus like sílim gur rud maith é like)? Cé nach bhfuarthas ach
líon focal beag i nGaeilge uaithi, tá like aici 21 uair ina cuid scéalta (ina measc seo, dhá
shampla de like athfhriotail). Cé gur gonta leaganacha Béarla a cuid scéalta, is sé an chaoi a
bhfuil difríocht shuntasach ann. Níl ach dhá chomhartha de like sna scéalta Béarla, in
éineacht le dhá chomhartha de like athfhriotail. Mar sin de, tréith shuntasach dá cuid
Gaeilge é líon ard like-anna de réir dealraimh. Ar mhaithe le comparáid, tá just aici go
coitianta sa dá theanga (naoi n-uaire sna scéalta Gaeilge agus cúig huaire sna scéalta
Béarla). Diomaite de bhuel (iasacht Bhéarla ó cheart) níl ach ach (x1) agus rudaí é (x1)
(‘stuff like that’) aici. Sin a bhfuil de mharcóirí dioscúrsa Gaeilge ina cuid scéalta sa
chorpas. Díola spéise nach bhfuil well aici ar chóir ar bith i mBéarla, mar a bhfuil oh
coitianta aici. Seans gur modh galldaithe é like di, a bhfuil gá leis chun an nGaeilge a
ghalldú is a dhéanamh “cool” (agus inghlactha ag an seachghrúpa nó ag foghlaimeoirí
Gaeilge72
) (cf. Ó Curnáin 2009: 104).
•Like athfhriotail
Tá sé chomhartha de like athfhriotail (bhí mé like) i gcopras na scéalta. Cúig cinn ag
baineannaigh agus sampla amháin ag fireannach:
Agus bhí mise réidh le briseadh, ‘sea, and like caoineadh and really like “ahhhahahh”. (1)
Agus bhí muid just like* “aeh!?” (2)
Agus bhí mé like “ó!” Bhí mé cineál náiriste but ag an am céarna bhí mé ag gáirí liom. (4)
Agus chaith sí an deoch orm, agus ansin bhí sí like “Oh my God, you’re not Lorain” nó rud
inneacht. Bhí mé like “Oh my God”. (7)
ní rabh sí ach a’ magadh ach bhí sí ‘ráit like “Oh, I’m famous” or whatever, so ansin, anyway,
(10)
Baineann like athfhriotal leis an mBéarla domhanda i SAM agus in Éirinn agus tá sé de nós
ag baineannaigh óga go háirithe leas a bhaint as (Ó Curnáin, le teacht). Is follas ó na
samplaí seo go mbaintear feidhm as seo chun dioscúrsa inmheánach a chur in iúl (na
smaointe mothúchánacha a bhí ag daoine, i gcás chainteoirí 1, 2 agus 4 fuaimeanna
intriachta seachas focal) chomh maith like rud a dúradh (cainteoir 7 agus 10). D’fhéadfadh
baint a bheith ag an darna sampla ag 7B92 leis an smaointeoireacht inmheánach nó le rud a
dúirt sí (bhí mé like “Oh my God”). Díol suntais gur lean dioscúrsa díreach i mBéarla like
athfhriotail, an intriacht (Oh my God) atá á boilsciú i gcaint na hÉireann trí anáil Bhéarla
SAM, agus gur spreag sé seo tuilleadh focal Béarla (Féach Matras 2009: 114 agus Ó 72
Meon agus nósanna an tseachghrúpa inmheánaithe aici, b’fhéidir? Cf. ‘Boggers’ Irish’ nó ‘culchie Irish’ á
dtabhairt ar ghlan-Ghaeilge thraidisiúnta (Ó Curnáin 2009: 101). Meabhraigh gur chaith an cainteoir seo
bliain ar scéim chónaithe Ghaeilge ar an ollscoil i mBaile Átha Cliath.
56
Curnáin, le teacht). Tá blas agus dath an choimhthís ar na habairtí seo de chuid chainteoir 7
gan amhras.
Réitíonn an fheidhm a bhaineas na cainteoirí níos sine (1, 2 agus 4 a rugadh 1988-89) as like
athfhriotail leis an bhfeidhm bhunaidh a bhí ar dtús aige, feidhm smaointeoireachta
inmheánaí, fhéintagarthach go minic:
When first discussed in the literature, be like was described as a marker of internal dialogue
(Butters 1982; Tannen 1986) and earlier studies have found this to be the strongest constraint on
the form (Tagliamonte and Hudson 1999; Cukor-Avila 2002). (Buchstaller agus D’Arcy 2009:
296).
Ach baineann na cainteoirí rud beag níos óige (7 agus 10 a rugadh 1990-92) leas as chun
athfhriotal díreach a chur in iúl. Sna cásanna seo, seachas a bheith ag tuairisciú an rud a
dúradh (i ndáiríre nó mar a síleadh), tá na cainteoirí ag déanamh aithrise ar an mbealach ar
dúradh é san eachtra féin (mar dhea):
Quotation [ag baint leas as like athfhriotail] can be used to encode purely linguistic quotes (i.e.
lexical content produced in the normal speaking voice of the speaker), as in (6), but it can also
be used to encode expressive or mimetic content. This latter type of quote involves lexical
material that is realized as heteroglossic (Vološinov 1973), produced with a different ‘voice’
(Bakhtin 1986) from that which encodes the surrounding material in terms of prosody, pitch,
accent, etc. (Klewitz and Couper-Kuhlen 1999). (Buchstaller agus D’Arcy 2009: 297).
Seo go díreach an fheidhm, .i. feidhm aithriseach, a bhain cainteoirí 7 agus 10 as like
athfhriotail sna sleachta seo.
Pléann Kallen (2006) cineálacha éagsúla de like-anna i mBéarla na hÉireann, tréithe a
bhaineas le mná ach go háirithe de réir na samplaí atá aige. Díol suime é nach bhfuil like ag
Hickey ina halt ar an gcódmheascadh agus marcóirí dioscúrsa i nGaeilge stiúrthóirí
naíonraí—ag a raibh now, c’mon, okay, agus sure an-choitianta, agus lena chois siúd,
níorbh annamh alright, right, because, just, so, well/bhuel, but (2009: 678). Bhí na mná seo
ag labhairt leis na páistí, ag tabhairt orduithe dóibh (ar an modh sin: c’mon, okay, now),
nach mbeadh chomh coitianta i gcomhthéacs na scéalta pearsanta a taifeadadh sa chás-
staidéar seo. Ní raibh a lán de na marcóirí dioscúrsa atá coitianta sna scéalta pearsanta
Conallacha ag na stiúrthóirí naonra i gcás-staidéar Hickey, mná 30-50 bliain d’aois:
‘Interestingly, the discourse markers like, you know, you see, whatever, really, I know noted
in O’ Malley Madec’s participants rarely or never occurred in the Leaders’ data’ (2009:
678). Seans go mbaineann cúrsaí aoise le hábhar anseo, agus go bhfuil an nós (like agus like
athfhriotail go háirithe) ag éirí níos coitianta i mBéarla agus i nGaeilge an aosa óig.
57
Graf achoimre
D’fhonn léargas a fháil ar thraidisiúnachas Ghaeilge na gcainteoirí seo maidir leis na tréithe
seo ina n-iomláin, cumascadh gnéithe de chumas Ghaeilge na gcainteoir le chéile i Léaráid
4-C thíos.
Léaráid 4-C Graf achoimre chéatadán earráid na gclaochluithe tosaigh, an tuisil ghinidigh
thraidisiúnta, agus na marcóirí dioscúrsa Gaeilge i gcóimheas le chéile73
Is léir gur traidisiúnta an Ghaeilge atá ag cainteoirí 3, 4, 5 agus 10 ná an dream eile. Tá
cainteoirí 1, 2, agus 9 i ngrúpa amháin sa lár (gan an tuiseal ginideach a bheith bisiúil ag 2).
Maidir leis an dream is neamhthraidisiúnta, tá cainteoirí 6 agus 8 cosúil lena chéile maidir
le hearráidí sna claochluithe tosaigh agus na marcóirí dioscúrsa, ach tá cainteoir 6 níos
traidisiúnta ná 8 ó thaobh an tuisil ghinidigh de. Ar deireadh, is í cainteoir 7 an cainteoir is
neamhthraidisiúnta. Ar an mórgóir mar sin, maidir leis na tréithe seo, tá bunadh Rann na
Feirste níos traidisiúnta ná bunadh Gaoth Dobhair; is traidisiúnta iad na cainteoirí is sine;
agus tá na fireannaigh níos traidisiúnta ná na baineannaigh. Má chuirtear na cainteoirí a
rugadh sna blianta 1988 agus 1989 le chéile (1, 2, 3, 4, 9), is traidisiúnta iad na cainteoirí a
tógadh le Gaeilge amháin (agus as Rann na Feirste 3 agus 4) ná na cainteoirí a tógadh le
Gaeilge agus Béarla (agus is as Gaoth Dobhair an bheirt seo). Tá cainteoir 9 (as Dún
Lúiche) níos cosúla leis an dream deireanach seo, cé gur tógadh le Gaeilge amháin í, ach ní
73
Earráidí tosaigh inleithscéil as an áireamh sa ghraf agus tá marcóirí dioscúrsa faoina bhfuil mé amhrasach
as an áireamh chomh maith. Ar an ngraf, marcálann na ciorcail céatadáin thréithe na Gaeilge traidisiúnta (.i.
marcóirí dioscúrsa Gaeilge agus an tuiseal ginideach traidisiúnta) agus marcálann na cearnóga céatadáin
thréithe na Gaeilge iarthraidisiúnta (.i. earráidí maidir leis na claochluithe tosaigh).
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Céa
tad
án
Cainteoir
% Earráid claochluithe
tosaigh
% Tuiseal ginideach
traidisiúnta
% Marcóirí dioscúrsa
Gaeilge
58
bhfuarthas a lán samplaí uaithi. D’fhéadfadh seo go bhfuil sé seo faoi thionchar cúrsaí
logánta chomh maith, áfach.
4.8.2 An Béarla sna scéalta Gaeilge
Seo a leanas liosta de na focail Bhéarla ar baineadh feidhm astu i leaganacha Gaeilge de na
scéalta agus sa phlé ar insint na scéalta agus ar chúrsaí féiniúlachta. Níor cuireadh sleachta
d’athfhriotal díreach san áireamh anseo, ná na marcóirí dioscúrsa (a pléadh thuas). Pléifear
leis an nós chun Béarla a chur i mbéal carachtar in athfhriotal díreach sa mhionphlé ar
chainteoir 4 (caibidil 8). Tagairt don chainteoir atá san uimhir idir lúibíní.
Téarmaíocht/rudaí “nua-aimseartha”:
Oppositional Defiant Disorder (1)
Farrow (.i. fia bán/fionn) (3)
reds, na dearga (.i. fia rua) (3)
amplifier (10) (cf. leagan Béarla den scéal: em kind of amplifier or sound thing)
King Charles (madra) (6)
Pomeranian (madra) (6)
handbrake (5)
treacle (3)
rollercoaster (2)
scanners (1)
episode (10)
cuir on on na kiddies, cartoons domh (8)
Focail iasachta i ngnáthúsáid:
cent (1)
dollar(s) (3)
Euro (2), (5)
Féincheartú leis an bhfocal Gaeilge
summer cam-, ar an campa samhraidh (1)
motorbike, le rothar gluaisteáin (4)
agus le tee-,74
l- lena just a a fiacla (7)
Béarla-áil, agus leaganacha measctha eile
reverse-áil (2), skip-eáil (2), cram-áil (8), laugh-áil(?) (10), chase-áil (7), play-áil75
(7), pleil
(play-áil) (9)
clos-áilte (4), (9), (7 i rith an agallaimh freisin, 1 sna habairtí)
topic-í (8)
shop-a (1)
Logainmneacha:
Maynooth (5), Derryness (6), Roscommon (8)
74
Creidim go raibh sí ar tí “teeth” a rá! 75
Ag súgradh ag cainteoir 2.
59
Mothúcháin:
outgoing (2)
B’fhéitir nach mbeinn ábalta, you know, capture the, my real fear, you know, i mBéarla. (5)
sórt surprise (6)
níos dramatic (6)
tá sé weird (7)
saghas odd (7)
‘Yeah, I suppose, yeah, like especially like, mé féin is mo chairde like, bhí mé a’ ráit, bíonn muid
ag caint Gaeilic i gcónaí agus nuair a bíonn muid ag caint Béarla, like, em, just ní bhíonn siad
comh…. animated I suppose (7)
“Tá,” mar a déarfá, “gut feeling....” (8)
alright (9)
Focail eile:
queue (2)
taiceáil (3) (seachas taicil nó taicleáil)
onion (3)
an smokin’ area (5)
ambassadors (5)
na tips (5)
headlock (7)
le fanacht still (7) {gan bhogadh}
game (7)
sa dá language (7)
bheith “politically correct,” mar a déarfá (8)
cat amháin still againn (10) {go fóill}
Ponies mar a déarfá (10)
Cead (agam) Béarla a úsáid...“mar a déarfá”:
“Tá,” mar a déarfá, “gut feeling....” (8)
cramáil*, mar a déarfá (8)
a bheith “politically correct,” mar a déarfá (8)
Ponies mar a déarfá (10)
Is díol suntais é gur fir amháin sa chorpas seo a dhéanas iarracht focail Bhéarla a cheadú le
“mar a déarfá”, príomhfheidhm an fhrása seo:
Words and phrases like cineál ‘kind of’ and mar a déarfá ‘as you would say’ do seem to
function...similar to that noted by other writers [.i. chun focail sa teanga eile a cheadú], but
these flags are also found freely with native words and integrated loans, so that they are
certainly not restricted to marking switches. (Stenson 1991: 574)
Tá an nós ceannann céanna tugtha faoi deara i nGaeilge na hAlban chomh maith:
In this context, English words or phrases in a Gaelic utterance are often introduced with
identifying discourse tags such as: mar a chanas iad ‘as they say,’ or: mar a theirear ris ‘as it is
called’ (Lamb 1999: 155). The use of such devices would appear to be most common in settings
where code-switching in the ‘normal’ fashion would be considered impermissible, most
obviously in the context of an interview on Gaelic radio. (McLeod 2009: 46)
60
Is díol spéise é gur luadh feidhm a bheith ag na frásaí seo chun códmheascadh a cheadú i
gcomhthéacsanna nach nglacfaí le gnáthnós an chódmheasctha iontu go hiondúil. Braithim,
go háirithe i gcás chainteoir 8, gur spreag comhthéacs an agallaimh na cainteoirí chun
leas a bhaint as an marcóir dioscúrsa seo. Iarradh orthu Béarla a sheachaint sna scéalta
Gaeilge ag pointe éigin san agallamh, agus fiú roimhe sin, thuigeadar gur chomhthéacs
measartha foirmiúil é an t-agallamh. Tá sampla amháin den fhrása seo ag cainteoir 8 nach
mbaineann leis an mBéarla féin go díreach glan, ach ceadaíonn sé Béarlachas a chur
isteach: go bhfuil rudaí anois em, mar a déarfá, “droicheadta”, droichead nua a thógáil
idir an dá dhream (...). Maidir le comharthaí de mar a déarfá i gcorpas na scéalta, tá trí
chomhartha de sna scéalta a hinsíodh sular iarradh orthu focail Bhéarla a sheachaint (dhá
chomhartha ag 8F92 agus ceann amháin ag 10F90). Mar sin, tá dhá chomhartha ag cainteoir
8 i scéalta a haithrisíodh i ndiaidh dom iarraidh air Béarla a sheachaint (gut feeling agus
cramáil). Tá comhartha amháin eile aige chomh maith sa chuid deiridh den agallamh nuair
a cuireadh ceisteanna air i dtaca leis na pictiúir sa leabhar, nuair nach raibh sé in ann
cuimhneamh ar an bhfocal Gaeilge.: ar an track, mar a déarfá.
Léiríonn Léaráid 4-D thíos líon na bhfocal Béarla seo i gcorpas na scéalta do chuile chainteoir.
Tá a lán lán focal Béarla ag cainteoir 7 go háirithe agus níl mórán ag cainteoir 4 (agus is léi
c. 30% de na focail sa chorpas; bhí níos mó focal Béarla aici (agus ag cainteoirí eile freisin)
san athfhriotal díreach, ach níl siad san áireamh anseo). De bhrí nach ionann líon na bhfocal
ná líon na scéalta i gcás na gcainteoirí éagsúla, léirítear céatadán na bhfocal léacsach Béarla
de réir líon na bhfocal sna trascríbhinní i Léaráid 4-D thíos.
0
2
4
6
8
10
12
14
16
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Cainteoir
Léaráid 4-D Líon na bhfocal léacsach Béarla sna scéalta de réir cainteora
61
Léaráid 4-E Coibhneas na bhfocal léacsach Béarla sna scéalta de réir líon na bhfocal i dtrascríobh na
scéalta de réir cainteora
Arís, is léir go bhfuil difríocht shuntasach idir cainteoir 7 agus na cainteoirí eile.76
4.8.3 An Ghaeilge sna scéalta Béarla
Ní raibh an oiread céanna focal Gaeilge sna scéalta Béarla ar ndóigh. Agus nuair a bhí,
rinneadh iarracht é a aistriú nó a mhíniú go minic. Ainmfhocail dhílse nó logainmneacha
atá i gceist go minic, nó téarmaí nach bhfuil éasca a aistriú (bean an tí), ach ina dhiaidh sin
féin, tá cúpla sampla d’fhocail eile a cuireadh isteach de thaisme nó nuair nach raibh an
duine in ann cuimhneamh ar an bhfocal feiliúnach i mBéarla.
•Ainmfhocail Dhílse / Logainmneacha
Pobalscoil Ghaoth Dobhair (1)
Coláiste na Rosann (3)
Comórtas Peile na Gaeltachta (3)
John Dubh (3)
Inis Eoghain (3)
Rann na Feirste (4) (Bhí Ranafast aici uair amháin i mBéarla freisin sa scéal céanna.)
Dobhar (ach is dócha nach bhfuil mórán difir idir Dobhar agus Dore ó thaobh na fuaime de) (4)
Coláiste na Rosann in Anagaire (4)
Comórtas Peile na Gaeltachta (4)
And Naomh Muire, my team (4)
Fál Carrach, no Cloch Chionnfhaola and Moycullen (4) (Díol suntais gurb iad na logainmneacha
áitiúla atá i nGaeilge agus na cinn eile i mBéarla)
Áislann [Rann na Feirste] (5)
Seán, Seán Óg’s (5)
Conradh na Gaeilge (5)
76
Is léir go bhfuil cainteoir 7 ag brath ar fhoclóir an Bhéarla go suntasach len í féin a chur in iúl i nGaeilge.
Tá an tréith chéanna tugtha faoi deara ag múinteoirí i gCorca Dhuibhne, .i. nach bhfuil an foclóir
leordhóthanach Gaeilge ag déagóirí (ar cainteoirí dúchais iad) le gnáthchomhrá a dhéanamh i nGaeilge (Ní
Chonchúir, le teacht).
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
1.2
1.4
1.6
1.8
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Cainteoir
62
Club a’ Chonartha (5)
Gaeltacht (5)
Gaoth Dobhair77
(6)
Dáil (8)
“Siar go Conamara” (10)
Gaeltacht (10)
television programs with the Irish language like Gleann Ceo agus Ros na Rún and FSC (10)
Ní bheadh aon rud ach Gaeltacht i mBéarla (in Éirinn ar aon chaoi), ach d’fhéadfaí “the
Gaeltacht Gaelic football competition” a rá, agus b’fhéidir go ndéarfaí a leithéid dá mba le
Béarlóir gan Gaeilge a bhíothas ag insint na scéalta, go háirithe eachtrannach. Ina theannta
sin, baintear leas as na focail Ghaeilge Dáil agus fleadh i ngnáthchomhthéacs an Bhéarla in
Éirinn chomh maith.
•Téarma nár aistríodh
we call it “is déagóir mé”, but it’s really it’s a gimmick* of “ I’m a celebrity” (3) (ainm cluiche)
“cailleach olc, droch-chailleach” (7) (.i. an rud atá na páistí a rá le linn dóibh an cluiche a
imirt...tugann sí the evil witch ar an gcluiche i mBéarla)
fleadh (ceoil) (6) (úsáidtear é seo i mBéarla chomh maith, ar ndóigh)
mná toighe or uh that these uh I don’t know what you would call mná toighe...the the people...the
women that keep the students and feed them and all this. (4)
the mná toigh78
aren’t (4)
“tír gan teanga, tír gan anam” —it’s “a country without a language is a country without a soul” (4)
Bhí sé de nós ag na cainteoirí míniú de chineál éigin a thabhairt ar an téarma Gaeilge i
mBéarla, seachas i gcás fleadh, a bheadh ar eolas go forleathan i mBéarla na hÉireann.
•Focail Ghaeilge a caitheadh isteach de thaisme b’fhéidir nó deacair cuimhneamh ar an
mBéarla
there was a story anois, Inis Eoghain, a few years ago (3) (anois agus inis cosúil lena chéile)
it was about the cúpla, er the twins (3)
Agus tá, or we have we have a horse as well (10)
that gives us kind of a...féiniúlacht, I suppose, personality (gáire), I don’t know. (4)
kind of twisty, scheme-adaeireacht(?) (=scéiméireacht?) or sc- l- like like twisted basically (10)
Níl míniú agam ar na cásanna seo. I gcúpla cás, seans go rabhadar ag cuimhneamh ar an
scéal a d’inis siad i nGaeilge (cúpla, féiniúlacht)—nó ag smaoineamh i nGaeilge agus ag
“aistriú” go Béarla. Chomh maith leis sin, rinneadh na hagallaimh i gcomhthéacs Gaeilge
agus Gaeltachta.
77
Tá Gaoth Dobhair ag 8F92 ina scéal scríofa chomh maith. 78
Siolla amháin a bhí aici an iarraidh seo.
63
•Iompú ar an nGaeilge ag deireadh an scéal (comhartha go bhfuil reacaireacht an scéil
críochnaithe agus go bhfuil sí ag labhairt liomsa arís, b’fhéidir)
Nóra: ...and stuff like that. Em, tá sí, tá sí in home anois le tamallt. Em so...
Taighdeoir: Tharla sin cupla uair, bhuel....
Nóra: Is g- bhí Gandja istoigh f’choinne operation. But tá sé alright like. But as in respite. Tá sí i home
agus.... (4)
Duffy the dentist a thugann siad air anois... Dentist Duffy. (gáire) Anyway, sin é? (4)
Faoi is go mbaineann an nós seo leis an gcainteoir áirithe seo amháin, pléifidh mé go sonrach
i gcaibidil 8 é, mar a bhfuil mionphlé ar scéalta Nóra.
4.9 An Ghaeilge sna scéalta scríofa
Is fiú aird a thabhairt ar an nGaeilge scríofa atá ag na faisnéiseoirí seo. Ar an gcéad amharc
agus ar an gcéad chíoradh orthu, is ríléir agus is díol suntais é uireasa an Bhéarla i
bhfarradh is na scéalta labhartha. Ar ndóigh, sna scéalta béil, is líonmhaire iad na marcóirí
dioscúrsa ná aon fhocail Bhéarla eile, ach is léir ó na scéalta scríofa gurb é an chaoi ar féidir
leo Béarla a sheachaint. Mar sin féin, tá an-Bhéarlachas le fáil i gcuid de na scéalta scríofa
seo. Ach an oiread leis na téacsanna labhartha tá réimse teanga níos leithne i gcás an
Bhéarla. Níl an oiread céanna focal marcáilte ó thaobh na sainréime teanga de sa Ghaeilge
agus atá i mBéarla.
Níor thug mé aon treoir dóibh maidir le canúint ná caighdeán. Bhain cúpla duine leas as
leaganacha canúnacha nach nglactar leo sa chaighdeán docht. Ach os a choinne sin, i gcás
cuid de na cainteoirí is laige, tá Gaeilge níos “caighdeánaí” nó iasachtaí as canúintí eile acu.
Ar ndóigh, ní mór a mheabhrú gur chaith a lán acu seal ar an ollscoil, áit a mbeidís i measc
cainteoirí Gaeilge as ceantair Ghaeltachta eile, foghlaimeoirí as an nGalltacht agus pobal
mór Béarla freisin gan frídín amhrais.
Bhí i bhfad níos mó botún litrithe sna téacsanna Gaeilge i gcoitinne ná sna cinn Bhéarla, ach ní
raibh siad siúd saor ó mheancóga ach oiread (agus tuigimis gur scríbhneoireacht sciobtha,
neamhfhoirmiúil gan seiceálaí litrithe ná foclóir atá i gceist anseo). Baineann a lán de na
botúin leis an síneadh fada (agus is dúshlán intuigthe é seo don Ultach as los gur minic a
ghiorraítear na gutaí fada). Ach bíodh sin mar atá, is dócha go léiríonn sé seo gurb é an
chaoi nach mbíonn litearthacht ghníomhach chomh coitianta sin i measc na nGael óg seo, ní
hionann agus i mBéarla. Thug mé faoi deara nach ionann a lán de na gutaí i mo chuid
Béarla féin agus i mBéarla Uladh, ach níl fianaise anseo go bhfuil na cainteoirí seo ag
streachailt len a litriú siúd i gceart ar chor ar bith.
64
Tugann Tábla 4-K thíos achoimre ar na bhfocal nach raibh litrithe i gceart agus ar na botúin
ghramadaí sna scéilíní scríofa seo.79
Tábla 4-K Líon na bhfocal nach raibh litrithe mar is ceart i leaganacha Gaeilge na scéalta scríofa +
gramadach neamhthraidisiúnta80
Faisnéiseoir Líon na
bhfocal
mílitrithe
Líon iomlán
na bhfocal sa
téacs
Céatadán litrithe
mícheart
Botúin ghramadaí (de réir na
Gaeilge traidisiúnta)
1B88 14 75 18.67% 3
2B88 8 67 11.94% 4
3F89 5 44 11.36% 2
4B89 1 157 0.64% 5
5B91 5 129 3.89% 5
6B90 8 64 12.5% 2
7B92 6 91 6.59% 6
8F92 9 114 7.89% 10
Is léir nach réitíonn cumas i litriú na Gaeilge leis an gcumas labhartha i gcónaí (bhí a lán
botún litrithe ag 3F89 ag a bhfuil Gaeilge labhartha traidisiúnta le hais chainteoir 7 a bhfuil
Gaeilge an-neamhthraidisiúnta labhartha aici, ach a bhí in ann na focail a litriú rud beag
níos fearr). Ach is sé an chaoi arbh iad cuid de na cainteoirí ba thraidisiúnta ab ísle céatadán
mílitrithe ar an mórgóir (m.sh. 4 agus 5). Bhí a lán litrithe canúnacha ag faisnéiseoir 4 ar
glacadh leo, ceadaíodh seamra, don (=den), go gceannachadh agus achan nduine a léiríos
an chanúint. Bhain mé féin feidhm as litrithe den chineál sin i dtrascíobh na scéalta agus ba
leasc liom iad a chomhaireamh ina mbotún litrithe le hais litrithe amhail athás agus lúoi.
Seo thíos rogha liosta de na botúin litrithe i nGaeilge agus i mBéarla, cúpla sampla de
Bhéarlachas, foirmeacha a bhaineas le canúintí eile, botúin ghramadaí/an Ghaeilge
neamhthraidisiúnta, agus botún gramadaí i mBéarla:
■Litriú – Bhí a lán botúin litrithe ann de chineálacha éagsúla. Bhain a bhformhór leis an
síneadh fada agus le caoile nó leithne na gconsan.
•Easpa an tsínidh fhada
luachair (= lúcháir) (1), beagan (1), na lúoi (1), taim81
(1), móthúchain (1), ban (bán aici freisin)
(2), bhi (3), don chursa (5), athás (5), leamh (5), coisir (8), ceanna (7), collaiste (7), an t-adh (8),
cuigear (8), a dheanfaidh (8)
79
De cheal ama, ní bhfuarthas scéal scríofa ó chainteoirí 9 agus 10. 80
Leaganacha agus litrithe canúnacha ceadaithe. 81
Is é tá an fhoirm bhriathartha is coitianta inar fágadh séimhiú ar lár i gcás-staidéar Uí Dhomhnalláin agus
Uí Bhaoill (1978: 40) ar earráidí na Gaeilge ag iarrthóirí ar scrúdú Gaeilge na hArdteistiméireachta (sa bhliain
1975) , ceann de na focail is coitianta sa scríbhneoireacht is dócha, ach is díol spéise go bhfuil an oiread sin
fadhbanna ag scríbhneoirí Gaeilge (cainteoirí dúchais agus foghlaimeoirí) le focal chomh coitianta sin.
65
•Síneadh fada san áit mhícheart82
mó mháthair (1), mó (agus mo freisin) (7), na lúoi (1), bascéid (2), fósta (2), cóicís (5),
athás (5), an lá inár fuair mé (6)
•Caoile agus leithne na gconsan
fuar mé83
(2), áthas an domhan84
(2), bascéid (2), scartaigh (3)
chugaim (5) (forcheartú canúnach de bharr –am seachas –aim a bheith ag an mbriathar sa 1ú
phearsa uatha san aimsir láithreach)
•Comhfhocal
fíor bhuíoch (1), bán dearg (2)
•Litriú eile
luachair (= lúcháir) (1), sular raibh (1), ullmhaigh (3) (=ullmhaithe), baighte (3), ba ghnáth85
(4), go h-iomlán (5), staideér (5)
■ Bhí corrfhocal nach raibh litrithe i gceart sna scéalta Béarla chomh maith (ach i bhfad Éireann níos
lú botún i mBéarla ná i nGaeilge):
I’am (1), throughly (1), swaet (3), adress (5), recieved86
(6), relised (6), infact (8)
■Rogha samplaí den Bhéarlachas sna scéalta scríofa:
ar son mó bhreithlá 21 a cheiliúradh (1)
mhuscail mé suas(2)
leamh suas (5)
scríobh suas, scríofa suas (5)
go dtí mo ríomhphost (5)
chaill mé amach (5)
bhí siad ag déanamh mó ghruaig don phrom (7)
■Canúint eile:
níor theastaigh sé uaim (1) (le hais ní rabh sé ‘e dhíth / ‘e dhíobháil orm; cf. LASID I, léarscáil
24)
pictiuirí (1) (Connachtachas le hais pictiúracha —iarracht chun an caighdeán a úsáid?)
82
Is díol spéise nach bhfuil a lán de na focail seo luaite in Ó Domhnalláin agus Ó Baoill (1978), Ó
Domhnalláin agus Ó Baoill (1979) agus Ó Baoill (1981) i measc na bhfocal is mó a bhí mílitrithe ar an
Ardteist. Is léir gur bhain an-chuid de na hearráidí sin le focail ina mbeadh guta fada sa chaint i gcás canúintí
áirithe (cinn, am, ard, srl.), ach ní i gcónaí (m.sh. duine, eile). Mar sin féin, is é an chaoi a raibh 18
comhartha sa chorpas sin den mhílitriú mó in áit mo. 83
Níl an litirú fuar in ionad fuair luaite ag Ó Domhnalláin agus Ó Baoill, ach is ríchoitianta na hearráidí
litrithe a bhaineas leis na consain chaoile agus leithne i gcás na gconsan ‘l’, ‘n’ agus ‘r’ go háirithe (1978: 43). 84
Tá an sampla áirithe seo ag Ó Domhnalláin agus Ó Baoill (1979: 91). Chomhair siad mar earráid tuisil é,
ach d’fhéadfadh an dá rud a bheith i gceist, de bharr nach soiléir de na cainteoirí/scríbhneoirí an difríocht idir
chonsain chaoile agus leithne. 85
Tar éis dom an ceann seo a thabhairt faoi deara, bhí orm gach rud a athrú sa trascríobh óir rinne mé an
botún céanna. 86
Litrithe i gceart aici roimhe sin sa scéilín.
66
rothar nua (2) (le hais úr; cf. LASID I, léarscáil 78)
chun tí (4) (le hais toighe; bhain sí feidhm as foirmeacha canúnacha eile go minic sa scéal)
ana neirbhíseach (6) (Muimhneachas)
Ní raibh mé in ndán (7) (.i. in ann; Connachtachas )
Is é an áit a rinne mé an agallamh nó i leithreas an grugadóir (=ná Muimhneach; ardstíl sa
scríbhneoireacht?)
■ Botúin ghramadaí (de réir ghramadach na Gaeilge traidisiúnta):
-Inscne
-Claochluithe tosaigh
cuimhne maith (2) an seachtain (5) an agallamh (7) ina háit (4) (forcheartú? in áit an chait
(fhirinn) atá i gceist), an coisir (8)
-Forainmneacha
Bhí sé; ann (4) (ag déanamh tagairt do cathaoir), é a scríobh (5) (ag déanamh tagairt do
aiste)87
-Tuiseal ginideach
áthas an domhan88
(2), bos mo lámh (3), spriocdháta an aiste (5), ag déanamh mó ghruaig
(7), coisir samhraidh an Uachtaran (8)
-Foirm iolra speisialta
trí seachtain (5)
-Réamhfhocail—foirm nó claochlú tosaigh
go mBaile Átha Cliath (7), de grúpa ceoil (8)
leis a chathaoir (4) ( lena chathaoir nó leis an chathaoir?)
an lá inár fuair mé (6) (an lán ina bhfuair mé, nó níos traidisiúnta: an lá a bhfuair mé)
-Alt dúbailte
ar an scéim labhairt na Gaeilge (7)
-Briathar
a dhéanann mé89
(5)
an lá inár fuair mé (6) (an lá ina bhfuair mé)
-Béarlachas nó foirmeacha neamhthraidisiúnta faoi anáil an Bhéarla
ag déanamh mó ghruaig (7)
an lá ceanna le mo “prom” (7)
bhí mar an phríomh-ghrupa (8) (Féach Ó Curnáin, le teacht; an-choitanta i measc
foghlaimeoirí freisin—pléite ag Stockman (1996))
87
Is minic a bhaintear leas as forainmneacha firinscneacha le tagairt d’ainmfhocal baininscneach sa
Bhreatnais neamhthraidisiúnta (cf. Jones 1998: 65-66) agus mar an gcéanna i nGaeilge
neamhthraidisiúnta/laghdaithe Oirthear Chataibh, faoi anáil it an Bhéarla, b’fhéidir (Dorian 1981: 125). 88
Luadh an leagan seo thuas a bheith ina earráid litrithe chomh maith. Ní fios go baileach, ar ndóigh, ach mar
a cruthaíodh in 4.6, is iondúil nach mbaineann an cainteoirí seo leas as an tuiseal ginideach sa chaint. Níl aon
sampla eile den tuiseal ginideach ná a uireasa sa scéilín scríofa. 89
Botún sách coitianta ba ea a leithéid seo de bhutún i gcorpas Uí Dhomhnalláin agus Uí Bhaoill—28
comhartha (1978: 61).
67
■ Botúin ghramadaí i mBéarla
and relised that I have achieved the correct amount of points (6) (mar a mbeadh I had ní
b’fheiliúnaí)
4.10 Achoimre ar chumas gramadaí na bhfaisnéiseoirí—scéalta béil agus scríofa
I léaráid Léaráid 4-F thíos, cuirtear céatadáin an bhfocal ceart a bhí ag na cainteoirí sna
ceisteanna foclóra chomh maith le líon na bhfocal nár litríodh i gceart sna scéalta scríofa
leis an eolas a bhí i Léaráid 4-C thuas.
Léaráid 4-F Graf achoimreach ar chumas gramadaí na bhfaisnéiseoirí—idir labhartha agus scríofa90
Réitíonn an léargas a fhaightear sa ghraf seo lena bhfacthas cheana féin. Is traidisiúnta
cainteoirí 3, 4, 5 agus 10. Agus is é cainteoir 7 an faisnéiseoir ag a bhfuil an Ghaeilge is
neamhthraidisiúnta. Rugadh í féin agus cainteoir 8 sa bhliain 1992 agus is iad seo an bheirt
is óige agus an bheirt ag a bhfuil an Ghaeilge is neamhthraidisiúnta. Cé go bhfuil Gaeilge
labhartha níos traidisiúnta ag cainteoirí 1, 2, 3, agus 6, bhí líon aird focal mílitrithe sna
scéalta scríofa nar mar a bhíodh ag cainteoirí 7 agus 8.91
Mar sin féin, tá líon is ísle focal
mílitrithe ag beirt de na cainteoirí is traidisiúnta, mar atá, 4 agus 5.
Maidir leis na cainteoirí is neamhthraidisiúnta de réir na fianaise seo, d’admhaigh cainteoir 8
gur cheap sé go raibh canúint mheasctha aige anois tar éis bliana ar an ollscoil i mBaile
90
Ar an ngraf seo, marcálann na ciorcail céatadáin thréithe na Gaeilge traidisiúnta (.i. marcóirí dioscúrsa
Gaeilge agus an tuiseal ginideach traidisiúnta) agus marcálann na cearnóga céatadáin thréithe na Gaeilge
iarthraidisiúnta (.i. earráidí maidir leis na claochluithe tosaigh). 91
Cf. Ureland (1991: 684-5) a léiríos nach bhfuil ceangal soiléir idir labhairt na Gaeilge sa bhaile agus
Gaeilge scríofa níos fearr a bheith acu.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Cainteoir
% Earráid claochluithe
tosaigh
% Tuiseal ginideach
traidisiúnta
% Marcóirí dioscúrsa
Gaeilge
% Ceart sna
ceisteanna foclóra
% Litrithe míchearta
sna scéalta scríofa
68
Átha Cliath (agus tá samplaí de seo le sonrú ina chuid scéalta) agus seans maith gur thóg
cainteoir 7 a cuid “ó mo dhiachas” agus “bhí mé like, bhí sí like” ó na daoine ar chónaigh sí
leo ar an scéim chónaithe, nó gur treisíodh an nós dá bharr seo ar a laghad. Seachas
teagmháil le cainteoirí traidisiúnta, bíonn a lán foghlaimeoirí ann agus an “Ghaelscoilis” i
gceannas i measc an mionlach a bhaineas aon leas as an nGaeilge ar chor ar bith. Níl a fhios
agam faoi chainteoir 5 agus scéim chónaithe Ghaeilge i Má Nuad, ach luaigh sí go raibh
fadhbanna ag daoine eile a canúint a thuiscint ansin i dtosach chomh maith. Ach mar sin
féin, luaigh cainteoir 4 cuid de na deacrachtaí céanna a bheith aici (daoine nach raibh in ann
a canúint a thuiscint) mar an gcéanna ar an ollscoil i nGaillimh, i gcás foghlaimeoirí agus
cainteoirí dúchais as Conamara agus Ciarraí.
Caibidil 5 — Réimeanna agus Réimsí Teanga Sa chaibidil seo pléifear le sainréimeanna teanga i nGaeilge agus i mBéarla mar atá i
gcorpas na scéalta. Díreofar ar na focail agus ar na frásaí atá marcáilte ó thaobh
foirmiúlachta nó neamhfhoirmiúlachta na teanga de. Tabharfar aghaidh faoi leith ar
chomparáid idir an tsainréim teanga a mbaintear leas aisti chun an rud céanna a rá sa dá
theanga. Cíorfar na scéalta béil agus na scéalta scríofa. Ina diaidh sin, pléifear nós an
chódmhalartaithe agus an chódmheasctha chomh maith le réimsí teanga. Ar deireadh,
cuirfear saibhreas stór focail na gcainteoirí sa dá theanga i gcóimheas le chéile trí anailíos
ar líon na lemmata sna scéalta.
5.1 Sainréimeanna teanga
Idirdhealaíonn Koven ceithre chineál sainréime teanga (ar scála foirmiúlachta go
bunúsach):
Réim Teanga Béarla Sampla i nGaeilge
Foirmiúil “formal” the gentleman an fear uasal, an duine uasal
Neodrach/neamh-mharcáilte
“everyday/unmarked”
the man an fear
Gnáthchainteach “familiar” the guy an leaid, an boc
Gráisciúil/lábánta/barbartha
“vulgar”
the dude an diúlach, an bodach, an
diabhal, a chailleach
(cf. Koven 2007: 107)
69
Tháinig le Koven tarraingt as foinsí foilsithe a dhéanas cur síos ar fhocail a bhaineas le
sainréimeanna foclóra éagsúa san Fhraincis agus sa Phortaingéilis, ach níl a macasamhail
d’fhoilseacháin ar fáil don Ghaeilge. Mar gheall air sin,92
nílim le hanailís a dhéanamh mar
a rinne Koven ar shainréimeanna teanga. Ach mar aon leis sin, i gcás na Gaeilge sa lá atá
inniu ann, beidh baint ag an gcódmheascadh le sainréimeanna teanga agus le foirmiúlacht
na hócáide cainte. I dtaca le códmheascadh an Bhéarla sa Ghaeilge, caithfear a aithint nach
ionann cás na Gaeltachta agus cás na ndátheangóirí lenar phléigh Koven, de thairbhe nach
bhfuil aon suíomh ná aon mhúnla aonteangach Gaeilge ann. Lena chois sin, tá an
comhthéacs ar bith lán-Ghaelach nó lán-Ghaeilge sách gann anois, má tá a leithéid ann ar
chor ar bith.
I dtrascríbhinní na scéalta, mharcáil mé na focail a mheas mé atá “marcáilte” maidir leis an
tsainréim teanga. Is follas ó shracfhéachaint ar na scéalta seo nach lia na focail (nó cora
cainte nó frásaí), “mhóra,” fhoirmiúla agus ghnáthchainte i nGaeilge le hais mar atá siad i
mBéarla. Ní hin le rá nach bhfuil a leithéid le sonrú sna scéalta Gaeilge, áfach, ach ag
leibhéal níos ísle. Scagfar samplaí ó dhá leagan de na scéalta a léiríos difríochtaí maidir le
sainréim teanga thíos in 5.1.1 agus déanfar mionphlé ar chúpla ceann roghnaíodh in 5.1.2
agus 5.1.3. Chomh maith leis sin, bhí foclóir níos leithne ag na cainteoirí seo (mar a
léirítear é sna scéalta seo ar aon chaoi) i mBéarla, ar an mórgóir. Pléifear líon na lemmata
sna scéalta Gaeilge i bhfarradh is na leaganacha Béarla níos mine in 5.4 thíos.
5.1.1 Samplaí d’fhoirmiúlacht nó de neamhfhoirmiúlacht na bhfocal agus na gcor cainte
ó na cainteoirí uilig—comparáid idir an Ghaeilge agus an Béarla
Pléitear thíos rogha samplaí a léiríos codarsnachtaí maidir leis réimsí, stíleanna arda agus
stíleanna ísle. Roghnaíodh samplaí ó na scéalta (nach bhfuil uileghabhálach) agus díríodh
go háirithe ar shamplaí ina bhfuil codarsnacht idir dhá leagan an scéil. Tugtar an samplaí ó
na scéalta taobh le taobh agus cló trom ar na focail atá faoi chaibidil agus déantar trácht sna
nótaí ar thaobh na láimhe deise.
92
Lena chois sin, níl mórán tuisceana agam ar Bhéarla na hÉireann ná ar Bhéarla Dhún na nGall ach oiread.
Thug mé faoi deara i dtaobh cuid de na focal a deirtear i nDún na nGall i mBéarla, go bhfuil siad an-
mharcáilte i mo chanúint féin, ach neamh-mharcáilte sa chanúint sin, de réir cosúlachta.
70
Tábla 5-A Rogha samplaí de réimeanna teanga ó na scéalta reicthe Gaeilge agus Béarla i gcóimheas le
chéile
Cain-
teoir Gaeilge Béarla Nótaí
1 thug sí íde béil domhsa
thosaigh sí ag tabhairt
amach domhsa,
she was actually giving out
to me
Leagan sách ardréimeach aici i nGaeilge
(íde béil) a bhí ag 3F89 in áit eile san
agallamh freisin. Seachas sin tá an nath
cainte coitianta tabhairt amach/giving out (a
bhaineas le Béarla na hÉireann93
de bharr
gur lomaistirúchán ón nGaeilge é). 1 d’éirigh racán agus ruaille
buaille
(gan frása coibhéiseach i
leagan Béarla an scéil) Focail ardstíleacha don ócáid i nGaeilge.
1 agus rudaí mar sin and all this spiel Leagan níos gnáthchaintí agus níos beaichte
i mBéarla. 2 ó cé tá ábalta fáil suas is
airde
oh let’s have a competition
and see who get up the
highest up the tree
Cur síos níos beaichte i mBéarla.
2 bhí mé iontach tógtha le
bheith ag goil amach, am
maith a bheith agam
I got very fond of goin’ out
and partyin’ away an’
havin’ great craic
Leaganacha níos mothúchánaí, níos
gnáthchaintí agus níos beaichte i mBéarla.
Seans gur Béarlachas é “am maith” freisin. 3 Ní rabh eagla air agus
ansin nuair a tháinig
adhairc air.
(Níl iomrá ar an gcuid seo den
scéal sa leagan Béarla) Is léir go bhfuil tuiscint aige ar chúrsaí
canúnacha, óir luaigh sé an téarma áitiúil
carria chomh maith leis an leagan i
gcanúintí eile fia sa scéal seo, ní raibh ainm
beacht Gaeilge ar speiceas na bhfianna
(Farrow agus reds/dearga i leaba fia bán nó
fia fionn agus fia rua). Lena chois sin, níl an
téarma cuí cruinn aige ar (‘antlers’) na
gcarrianna, ach bhí adhairc ‘horns’ aige ina
ionad. 3 a chaitheamh isteach, agus
é a mheascadh suas
just slapped down,
blended up and dished out Ráiteas níos gnáthchaintí i mBéarla le hais
frása níos neodraí agus éideimhne i
nGaeilge. 4
tá sé iontach tugtha do
bheith thuas ag teach
amháin.
He loves rambling. And
one house in particular he’s
very fond of is Nuala G.’s
house
Is dócha gurb ionann tugtha do agus fond94
of don chainteoir seo, ach i dteannta fond of,
bhain sí leas as rambling, focal marcáilte
mothúchánach. Ní hin le rá nach bhfuil
focail macasamhla rantaeireacht nó
ragaireacht aici, ar ndóigh, ach níor bhain sí
ócáid astu sa scéal seo. 4 agus dar leis go rabh an
rud rua seo á leanstan
suas a’ bealach
he noticed the same
thing following him
Stíl scéalaíochta aici i nGaeilge.
(dar le aici sa scéilín scríofa chomh maith)
4 Fuair sé gloiní ó shin he invested in a pair of
glasses
Focal níos ardréimí agus níos sainiúla i
mBéarla (NB invested aici sa scéilín scríofa
freisin), ach réitíonn an leagan Gaeilge níos
fearr le rithim agus stíl an scéil áirithe seo. 4 nuair a chailleam mo
chloigeann
(gan frása coibhéiseach i
leagan Béarla an scéil) Ísilstíl chomhráiteach i nGaeilge, ar a bhfuil
dul an Bhéarla. 4 ag búirthigh amach mar
seo shouted
Focal níos tréine sa Ghaeilge le hais focail
neodraigh i mBéarla.
93
Cf. Dolan 2004, 107. 94
Bhain beirt (2 agus 4) feidhm as an bhfocal seo fond. Ní focal coitianta bheadh ann i mo chanúint féin, ach
focal ardréimeach. Ní focal ardréime i mBéarla na hÉireann é, ámh.
71
Cain-
teoir Gaeilge Béarla Nótaí
4 thoisigh mé ‘bhúirthigh screamed …. Absolutely
screamed it.
Focal tréan i nGaeilge arís; focal níos tréine
agus níos mothúchánaí i mBéarla i bhfarradh
is shout, ach gan a bheith chomh láidir leis
an bhfocal Gaeilge búirthigh (‘roar, bellow).
Neartaíodh an focal scream le dobhriathar i
mBéarla, áfach. An dá leagan
mothúchánach. 4 agus bhí achan duine comh
suaimhneach agus, y’know
súile móra ‘rthu.
everyone was kind of
shocked and appalled by
my behaviour
Stíl níos gnáthchaintí i nGaeilge le cois an
fhrása ardréimigh shocked and appalled i
mBéarla; ach ag an am céanna, tá an frása
Béarla níos mothúchánaí agus beaichte. 4 (gan frása coibhéiseach i
leagan Gaeilge an scéil) that really grinds my
gears Teilgean cainte thar a bheith
gnáthchainteach i mBéarla anseo, Béarla
Mheiriceá. 4 Chaith mé lá amuigh le
thart fá fiche duine anseo um ag piocadh suas bruscar
agus deireadh sin
we made a community
effort about two weeks ago
to pick up rubbish
Téarma beacht (ardréimeach) i mBéarla, ach
cur síos ginearálta neamhbheacht i nGaeilge
(bhí sí ag piocadh suas bruscar in éineacht le
fiche duine anseo). 4 nuair a bhí rudaí a’ goil go
maith cúig bliana ó shoin
b’fhéitir
But whe- when when we
were in an economic boom Cur síos níos sonraí i mBéarla (agus frása
gnáthchainteach atá ann). Tá “nuair a bhí
rudaí ag goil go maith” cloiste agam ar
Raidió na Gaeltachta ag déanamh tagairt do
chúrsaí geilleagracha (fear meánaosta as Tír
Chonaill). 4 (gan frása coibhéiseach i
leagan Gaeilge an scéil) which is usually a sore
spot Nath cainte gnáthchainteach sa
tráchtaireacht idirlabhraíoch i mBéarla. 4 Hóbair gur bhris mo chroí And that’s pretty sad Frása níos láidre, níos mothúchánaí agus
níos ardstílí i nGaeilge le hais an
dobhriathair ghnáthchaintigh pretty i
mBéarla. 4 léachtóir do chúrsa inteacht,
em cúrsa dearúcháin
a lecturer in design. Oh,
what was it? Graphic
design, that’s what it was.
An téarmaíocht chuí in úsáid sa dá chás.
Seans gur chum sí an téarma Gaeilge ar ala
na huaire (seachas cúrsa dearaidh; Dearadh
grafach an téarma atá ag focal.ie ar ‘graphic
design’). Chuimhnigh sí ar an gcineál
dearaidh níos deireanaí agus í i mbun an
scéal a reic don darna uair i mBéarla. 4 is iomaí* drocheachtra a
bhí agam
(gan frása coibhéiseach i
leagan Béarla an scéil) Frása rud beag foirmiúil agus stíl
scéalaíochta i nGaeilge anseo. 4 (gan frása coibhéiseach i
leagan Gaeilge an scéil) the biggest hell-hole in the
world Cur síos gnáthchainteach agus
mothúchánach i mBéarla. 4 (gan frása coibhéiseach i
leagan Gaeilge an scéil) And then he got he got
thick with me Frása coitianta gnáthchainteach i mBéarla
(rud a bhaineas le Béarla na hÉireann). 4 Cuimhne Dementia
An téarma beacht i mBéarla, ach gan a
bheith i nGaeilge sa scéal (néaltrú
‘dementia’ ag focal.ie; nó frásaí dúchasacha
amhail an aois leanbaí, an aois leanbaíochta
nó leanbaíocht na (sean)aoise).
72
Cain-
teoir Gaeilge Béarla Nótaí
4 bhuail Laochra Loch Laoi
greadadh ar an fhoireann a
bhí siad a dh’imirt roimhe
sin... Gread....ghread siad
iad, ó. Slad orthu.
they hammered the team
that they played before.
Focail mharcáilte mhothúchánacha sa dá
chás, ach is dócha go bhfuil an leagan
Gaeilge slad níos tréine ná hammered nó
greadadh (le hais trounced, destroyed nó
killed95
i mBéarla).
4 mise agus Máire ag
déanamh an mhuc
(gan frása coibhéiseach i
leagan Béarla an scéil) Frása gnáthchainteach ísilstíleach i
nGaeilge. 4 Ní rabh siad a’ rannt amach
an ghnaoi nuair a tháinic
seisean ar an tsaol”...le rá
nach rabh sé dóighiúil
(gan frása coibhéiseach i
leagan Béarla an scéil) Baineann sé seo le scéal a dúirt sí faoi rudaí
a deir a máthair mhór; focal neodrach-
ardréimeach ag an seandream nach mbeadh
sa ghnáthchaint ag duine den aois seo, is
dócha. 5
bhuail mé le daoiní as an
ollscoil
I bumped into people from
college
Leagan gnáthchainteach tromchiallach aici i
mBéarla le cois leagan neodrach i nGaeilge.
5 an rabh fhios agam an
duine seo agus an duine
seo
if I knew such and such Frása níos gnáthchaintí i mBéarla arís.
Bheadh leagan Gaeilge fearacht a leithéid
seo agus a leithéid siúd níos traidisiúnta
agus nádúrtha. 5 briseadh isteach i gcuid
mhór tithe san e- an áit a
rabh mé i mo chónaí
and recently there had been
some muggings* next door
in the estate
Foclaíocht níos beaichte ag an leagan
Béarla.
5 ag déanamh sórt beag
daoithe
that I was kinda rubbin’ it
in her face Leaganacha gnáthchainteacha sa dá theanga,
ach is gnáthchaintí an nath cainte Béarla. De
réir FGB, ag déanamh a bheag di (/daoithe)
ba chóir a bheith ann. 6
Agus ansin, nuair a tháinig
sé go am na dtorthaí, dúirt
siad…
So then when the results
time came we eh, the eh
adjudicator said….
Baintear leas as an téarma ceart foirmiúil i
mBéarla (seachas judge b’fhéidir), ach níor
luadh moltóir i nGaeilge ar chor ar bith—
ach forainm ag a bhfuil tagairt dhoiléir ina
ionad. 6 tá fhios [‘at] an slat a
bhíonns ag an duine a
bhíonns ag amharc i
ndiaidh an bhuíon ceoil?
.... thit a slat
the leader had dropped her
her ss- stick, her leader
stick or whatever
Ní raibh an téarmaíocht chruinn aici i
gceachtar teanga: stiúrthóir/conductor agus
baitín/baton.
7 sílimsa gur rud like…like
em…an gramadach agus
canúintí difriúil like.
Bheadh sé iontach deacair é
a fhoghlaim.
it being one of the more
difficult languages to
learn, I think, ‘cause
there’s just there’s so much
like grammar-wise and
like there’d be different
dialects.
Ardstíl agus foclaíocht chasta sa scéal
Béarla le taobh abairt agus focail shimplí i
nGaeilge, agus í á ginearálú ag like.
8 dúirt mé le mum, and said to mum quite
matter-of-fact-ly
Níl macasamhail an fhrása ardstíligh
(neamhchoitianta) quite matter-of-fact-ly le
fáil sa leagan Gaeilge ach an briathar leis
féin gan dhobhriathar. 8 Agus ní rabh fhios agam
ag an am go rabh an iasc
bocht marbh
And I hadn’t a clue that
the act-, that the fish was
actually dead.
Foclaíocht neodrach sa leagan Gaeilge i
bhfarradh is frása gnáthchainteach beacht a
chuireas leis am mbrí neamhthagrach
mothachtála.
95
Killed nó destroyed a bheadh againn i mBéarla Mheiriceá, ar chuma ar bith, má dhéanann foireann spóirt
slad ar an bhfoireann eile—níos treise ná hammered.
73
Cain-
teoir Gaeilge Béarla Nótaí
8 go bhfuil tú chun dearmad
a dhéanamh ar gach rud a
d’fhoghlaim tú le cúig
bliain
you’re frightened that
you’re going to forget
everything that you’ve
learned in five years and
that you’re gonna go blank
and the day
Luaitear dearmad a dhéanamh /forgetting sa
dá leagan ach cuirtear an frása
gnáthchainteach go blank leis an scéal
Béarla.
8 bíonn sé bíonn sé, you
know, ag cnámhseáil agus
“cuir on on na kiddies,
cartoons domh.”
He’ll always tell me, you
know, “Oh, put on the
cartoons, put on the
cartoons!
Cnáimhseáil—focal foghlamtha nó scoile is
cosúil. Baint ag an bhfocal seo le Gaeilge na
Mumhan go príomha?96
Focal níos beaichte
agus mothúchánaí sa leagan Gaeilge, pé
scéal é. 8 (gan frása coibhéiseach i
leagan Gaeilge an scéil) But I’m only winding him
up Cor cainte an-ghnáthchainteach i mBéarla
atá in easnamh sa leagan Gaeilge. 9 d’ith sé [an madadh] Mark
ansin
and it [a dog] came down
and bit my cousin Focal neamhchruinn i nGaeilge, in áit
mhantaigh sé, bhain sé greim/sclamh as, srl. 10
bhí sioc iontach olc ar na
bóithrí
there was heavy snow and
sleet and ice around home
and it was like treacherous
driving conditions
Cur síos níos cuimsithí i mBéarla in éineacht
leis an bhfocal láidir ardréimeach
treacherous.
10 Gan an chéad rud ní bheidh
an dara rud agat.
So it’s kind of a domino
effect.
Nath cainte foirmiúil i mBéarla nach bhfuil a
leithéid le fáil sa ráiteas comhbhríoch
Gaeilge.
Mar sin, cén mheabhair is féidir a bhaint as an gcíoradh seo ar réimsí teanga sa dá theanga i
scéalta an chás-staidéir seo? Cé go bhfuil focail agus frásaí ardréimeacha agus
gnáthchainteacha ag na cainteoirí seo (mar ghrúpa) sa dá theanga, is follas chomh maith go
bhfuil fairsinge réimeanna teanga níos mó i mBéarla ná i nGaeilge ar an mórgóir. Tá níos
mó leaganacha neodracha i gceist sna scéalta Gaeilge agus is minic léargas níos beaichte
agus mothúchánaí sa leagan Béarla agus tá an stíl ardréimeach agus an stíl
ghnáthchainteach araon níos coitianta i mBéarla. Mar sin féin, léiríonn cúpla cainteoir go
bhfuil leaganacha gnáthchainte tíriúla acu i nGaeilge (m.sh. 4B89 ag déanamh an mhuc)
agus go bhfuil leaganacha ardréimeacha (scéalaíochta) acu mar an gcéanna (m.sh. 1B88
ruaille buaille; 4B89 hóbair gur bhris mo chroí; is iomaí...). Tríd is tríd, áfach, léirítear
saibhreas teanga níos forleithne i mBéarla ná i nGaeilge sa chorpas scéalta seo. Tagann sé
seo leis an méid a deirtear go hiomaí faoi mhionteangacha (cf. Dressler 1991; Lamb 2008),
go bhfuil réimse stíleanna níos cúinge acu de thoradh nach mbaintear feidhm (nó nach dtig
feidhm a bhaint) as an mionteanga ina lán réimsí agus dálaí, arae tá an mhórtheanga á
húsáid ina háit. Mura gcleachtar an mhionteanga sna comhthéacsanna seo ní shealbhófar ná
ní fhoghlaimeofar an foclóir a bhaineas leis na sainréimeanna teanga sin.
96
Níl sé i LASID I, léarscáil 115, ach tá sé marcáilte le C M i bhfoclóir Mhc Cionnaith (sub ‘complain’). Tá
an fhoirm cnáimhcheol/cráimhcheol i gCois Fharraige agus i Ros Muc (cf. de Bhaldraithe 1985 agus Ó
Máille 1974). Fuaimniú measctha ag an gcainteoir seo: /knauʃa:lʹ/. Léiríonn an carn consain /kn/ tionchar
Ghaeilge na Mumhan, ach guta an chéad chuid mar a bheadh de ghnáth i nGaeilge Uladh /au/.
74
5.1.2 Ráitis chráifeacha
Ní raibh mórán nathanna cainte traidisiúnta Gaeilge a bhaineas le cúrsaí creidimh le fáil sna
scéalta seo (m.sh. a leithéid seo ag cainteoir as Ros Muc: “óh muise a mhac Dia dhá
réiteach” (Ó Curnáin, le teacht)), ach is amhlaidh a bhí Jesus agus oh my God le fáil sna
scéalta Gaeilge. Is ag cainteoir 3F89 atá an t-aon samplaí amháin sa chorpas seo (nach
ndeachaigh mo chuid cainte féin i gcion air): agus é ag caint ar bhás daoine, baineann sé
leas as na bhfrása dioscúrsúla buíochas le Dia agus as an urnaí go ndéana Dia a mhaith air
i ndiaidh dó cara dá chuid a fuair bás a lua. Níl aon rian den ghnás thraidisiúnta sa leagan
Béarla. Ina leaba sin, tá na haidiachtaí fortunate agus unfortunate aige (agus luann sé an t-
ádh sa leagan Gaeilge chomh maith).
Buíochas le Dia, níor chaill mé an oiread—
chaill mé m’athair mór agus uncail de mo
chuid, ach taobh amuigh de sin níor chaill mé
an oiread sin de theaghlach.
I’ve been fortunate enough at this state in my
life, I’ve only lost two family members. My
grandfather died and my uncle-in-law died and
I’ve been pretty lucky in the family now with
death, and - not that we’re an extremely healthy
family or anything, but we’ve been fortunate ...
Cara de mo chuid nuair a bhí mé ocht mbliana
déag, fuair sé bás in, e- timpist bóthair, go
ndéana Dia a mhaith air, em ach taobh
amuigh de sin, bhí ádh orm ó thaobh bás do
agus ó thaobh cailleadh daoiní....
And I, I was just saying, friendswise, my friend
died when I was eighteen, in a car accident. Em
just unfortunate as well, he was going to fast.
He was in the car on his own and unfortunately
he he lost his life.
Go háirithe sa chéad sampla, is léir go gcuireann buíochas le Dia agus fortunate an rud
céanna in iúl ó thaobh na hoibiachtúlachta de, go bhfuil sé sásta go raibh an t-ádh air nár
cailleadh mórán daoine dá dhaoine muinteartha.
5.1.3 Na boic
Sampla spéisiúil d’fhocal stíle ísle é boc. ‘Buck’ agus ‘playboy’ an príomhshainmhíniú a
thugtar i bhfoclóir Uí Dhónaill air agus na samplaí seo a leanas ann: an boc seo ‘this
fellow’; is é an boc é ‘he is a right rascal’; boc mór ‘bigwig’97
; ag iarraidh boc mór a
dhéanamh de féin ‘setting himself up as a man of consequence’; agus boc seó ‘showman,
one who shows off’. Tá dhá chomhartha den fhocal seo sna scéalta, ag beirt chainteoirí:
Agus bhí na boic* seo in aice linn agus bhí siad...ó bhí siad just ‘cur fearg orainn, just ‘léimtigh
thart agus bhí siad ‘skipeáil an queue. (2)
An chéad áit agus an darna háit, gheobhann na boic*, gheobhann na buíon [.i. buíonta] sin fríd.
So gheobhann an bheirt againn fríd ar scar ar bith. (6)
97
I bhfoclóir an Duinnínigh: boc mór ‘depreciatory term for an important person’.
75
Ní rabh muid a’goil ligint do na boic* seo u- dallamullóg* ‘fhá- a fháil98
orainn (6)
De réir na samplaí seo, is léir go mbaintear ócáid as an bhfocal boc chun achar a chruthú
idir an cainteoir agus an duine nó na ndaoine dá bhfuil sé/sí ag tagairt. Dream eile atá i
gceist sna scéalta seo, daoine nach bhfuil aithne ag an gcainteoir orthu. Feidhm dhíspeagtha
aige, b’fhéidir, sna cásanna áirithe seo, ach sampla deas d’fhocal ísealréime. Díol suime gur
tháinig sí ar athintinn faoin téarma sa darna sampla agus thug sí na buíon[ta] orthu in áit na
mboc. Rinne sí an rud ceannann céanna nuair a bhí mé ag plé reacaireacht na scéalta: go
háir-, na boic fá, na daoiní atá mise ar choláiste leis.
Seans go mbeadh fellows, boyos, nó blokes i gceist i mBéarla an lae inniu má tá focal ar
chomhbhrí le haimsiú.99
Ní raibh focal comhchosúil le boc ag na scéalaithe sna scéalta seo
Béarla, áfach. Ní bhfuarthas leagan Gaeilge den scéala a d’inis 2B88 agus ní raibh ach the
other band ag cainteoir 6B90 sa scéal sin. Ach mar sin féin, baineann cainteoir 4 leas as
fellow sna scéalta Béarla, mar a raibh fear aici sna leaganacha bunaidh Gaeilge:
But one {casacht}, one fellow* in particular, he
was sittin’ up in the front...
ach bhí fear amháin ann...
some fella* tried to actually choke me rinn fear iarracht mé a thachtadh
And em one fellow* lost three teeth (gáire), one
fellow* from the other team.
(gan leagan Gaeilge den mhír seo sa scéal Gaeilge)
5.2 Sainréim teanga agus na scéalta scríofa
Fearacht mar a rinneadh leis na scéalta a hinsíodh, tabharfar aghaidh anois ar na samplaí de
réimeanna agus stíleanna teanga éagsúla sna scéilíní scríofa—go háirithe nuair atá
codarsnacht le sonrú idir foclaíocht an dá leagain.
98
Béarlachas? Faoi thionchar “get the better of us” nó a leithéid? An dallamullóg a chur orainn an leagan a
fhaightear i bhFGB. 99
D’fhéadfadh sé go bhfuil an úsáid seo i nGaeilge faoi thionchar buck an Bhéarla. Tá na leaganacha iolra
bocs agus boics (cf. laeids?) le sonrú i nGaeilge Iorras Aithneach (in éineacht le boiceannaí) (Ó Curnáin 2007:
2404).
76
Tábla 5-B Rogha samplaí de réimeanna teanga ó na scéilíní scríofa Gaeilge agus Béarla i gcóimheas le
chéile
Faisnéi-
seoir
Gaeilge Béarla Nótaí
1 Lá breithe - áthas /
luachair
Birthday Díol suntais é an teideal a chuir sí ar an
scéilín seo i nGaeilge. De bharr go raibh
mé ag cur ceisteanna uirthi mar gheall ar
scéalta a bhaineas le mothúcháin, is
dócha, tá sé seo luaite aici sa leagan
Gaeilge. Cé nach bhfuil sé litrithe i
gceart, díol spéise é an focal
mothúchánach ardréime lúcháir. 1 Ach...níor theastaigh sé
uaim!
However, ...I wasn’t as
keen* on the idea! Gnáthleagan i nGaeilge (a bhaineas le
canúintí eile i ndáiríre) le hais leagan
ardréimeach i mBéarla (a mbeadh cuma
sheanfhaiseanta air i Meiriceá ar aon
chaoi). 3 an seans deireanach a bhí
agam
my last shot Focal níos gnáthchaintí agus níos
sainiúla i mBéarla. 4 Dar le m’athair go
gceannachadh sé cathaoir
sa bhreis dó féin
My dad decided to invest in
a chair of his own. Foclaíocht scéalaíochta i nGaeilge (dar
le), ach focal níos ardréimí i mBéarla i
gcás invest. Rud beag thar fóir don
chomhthéacs seo?
(NB invest agus dar le i gcoibhéis sna
scéalta béil aici freisin; agus invest cineál
ró-ardstíleach ansin b’fhéidir freisin.) 4 mar nach raibh sáith áite
againn uilig (an ceathrar
againn) ar an tolg
one sofa which only
occupied* three of us Focal níos ardréimí i mBéarla (nó
iarracht sin a dhéanamh, ní thig an chiall
sin a bhaint as an bhfocal occupy sa
ghnáth-Bhéarla); gnáthfhocail i nGaeilge 4 Bhí sé breá mór agus breá
daor
This chair was very grand
and expensive enough. Gnáthfhocail neodracha i nGaeilge le
hais focail níos ardréimí i mBéarla (cf.
galánta agus costasach, cur i gcás). 4 I ndiaidh tamaill d’éirigh
sé don nós seo mar nuair
nach raibh Tarlach sásta,
ní bheadh mná an tí sásta
agus muna raibh siadsan
sásta, ní maith dó a bheith
sa teach.
Tarlach made it quite clear
that he wasn’t happy with
this exchange*, and when
the cat wasn’t happy the rest
of the family weren’t happy!
Cuireann sí focal ardréimeach leis an
scéal Béarla, exchange, nach bhfuil focal
chombhríoch leis sa leagan Gaeilge, áit a
mbeadh malairt nó athrach nó a leithéid
feiliúnach. D’éirigh sé den nós aici
seachas d’éirigh as an nós, rud a bheadh
níos feiliúnaí agus níos traidisiúnta, is
dócha. 4 Ó shin amach sin cathaoir
Tarlach100
Óg Ó Baoighill.
That chair is now official
property* of Tarlach. Cliché oifigiúil in úsáid aici i mBéarla;
ardstíl bhréagach atá sa ghnáthchaint.
Bheadh Tarlach’s official property níos
nádúrtha i mBéarla. 5 bhí trí seachtain agam é a
scríobh.
we were given three weeks to
do so. Stíl ardréimeach agus místuama trí
bhíthin so i mBéarla.
100
Ainm Béarla (a d’athraigh mé go Tarlach) a bhí ar an gcat nach féidir a chur sa tuiseal ginideach, ná
séimhiú a chur air, ach sloinne Gaelach a bhí ann, nach raibh sa tuiseal ginideach.
77
Faisnéi-
seoir
Gaeilge Béarla Nótaí
5 Ghlac sé cóicís domh é a
scríobh suas ach an
seachtain roimhe sin
b’éigean domh leamh suas
fá dtaobh de.
I spent 2 weeks writing it up
and perfecting* it and a
week researching it.
Cuireann sí beart sa bhreis sa scéal
Béarla, nach ndearnadh trácht air sa
leagan Gaeilge (barr feabhais, slacht,
bailchríoch nó snas a chur ar an aiste,
m.sh.). An leagan gnáthchainteach léamh
suas fá dtaobh de (Béarlachas) in
aghaidh researching. 6 bhí athás an domhain
orm
[I] was ecstatic Leagan deas Gaelach (ach leagan as a
mbaintear feidhm an iomarca anois
b’fhéidir) le taobh aidiacht Bhéarla atá i
bhfad níos marcáilte ó thaobh na
mothachtála de. fuair mé amach go
bhfuair mé na pointí don
chursa
relised that I have achieved
the correct amount of points
for Arts
Briathar bunúsach neodrach
neamhshonrach i nGaeilge faoi dhó (cé
go bhfuil dobhriathar leis uair amháin),
mar a bhfuil dhá bhriathar shonracha
Bhéarla a dhéanas cur síos níos beaichte
ar ar tharla agus ar mhothúcháin an
scríbhneora. 7 Fuair mé an áit ar an scéim
agus shíl mé go raibh an t-
ádh orm mar gheall ar
sin.
I got the place in the scheme
and I believe luck was the
cause.
Stíl neodrach neamh-mharcáilte i
nGaeilge, ach rud beag místuama i
mBéarla.
8 Bhí an t-adh orm We were honoured* last
year Foclaíocht níos ardréimí i mBéarla.
8 D’fhag cuigear deag
againn Gaoth Dobhair agus
muid ar bís
Fifteen of us left Gaoth
Dobhair on a high*. Nath cainte an-chomhráiteach i mBéarla
le taobh nath cainte gnáthchainteach i
nGaeilge, ach frása as a mbaineann
foghlaimeoirí scoile feidhm (agus an
chiall ‘excited and looking forward to’
leis) go rímhinic. Cliché anois is dócha. 8 bhí mé féin ar dhroim na
muice
I thoroughly enjoyed my
day Leagan neamhchruinn den nath cainte
(ar mhuin na muice) atá (nó a bhíodh) ag
chuile dhalta scoile in Éirinn. Is cinnte
gur cliché atá ann anois.101
Ach an oiread leis na scéalta béil, tá stíl teanga níos neodraí á húsáid ag na faisnéiseoirí i
nGaeilge scríofa. Bhain cuid de na scríbhneoirí leas as frásaí Gaeilge a bhaineas le canúintí
eile nó cora cainte a fhoghlaimítear ar scoil. Os a choinne sin, bhí foclóir níos ardstílí acu i
mBéarla (agus cúpla frása níos gnáthchaintí chomh maith). Ó thaobh ardstíleachas an
Bhéarla de, chuaigh cuid díobh thar fóir don chomhthéacs seo, dar liomsa, mar shampla,
official property agus b’fhéidir invest.
101
Is díol suntais é seo agus na clichés eile (agus cuid de na focail ardréime chomh maith) atá sealbhaithe ón
scoil ag na cainteoirí seo. Rud sách eisceachtúil é seo i measc mhionteangacha uile go léir an domhain, go
bhfuil a leithéid de thacaíocht oideachais ag an nGaeilge sa Ghaeltacht. Cinnte go mbeadh an Ghaeilge i
gcruachás níos tromchúisí murach sin, ach ina dhiaidh sin féin, léiríonn formhór na gcainteoirí meath na
Gaeilge traidisiúnta d’ainneoin na tacaíochta seo.
78
5.3 Nós an chódmhseactha agus an chódmhalartaithe
Baineann nós seo an chódmhalartaithe aontreoch (.i. cead Béarla a chur i nGaeilge agus gan
cead Gaeilge a chur i mBéarla) leis an gcoibhneas idir chainteoirí na dá theanga: ‘Maidir le
mionteanga atá i gcomhthéacs na mórtheanga sa dátheangachas aontreoch, beidh dála
aonteangacha go leor ann don mhórtheanga ach beidh dála dátheangacha an-choitianta ann
don mhionteanga’ (Ó Curnáin, le teacht). Tá Béarla ag chuile dhuine beo, ionann is, ag a
bhfuil Gaeilge acu anois agus is mar gheall air sin a tháinig an modh dátheangach chun cinn
sa chomhthéacs Gaeilge (an mhórtheanga “dúisithe” i gcónaí cf. Ó Curnáin, le teacht) agus
tagann nós an chódmheasctha chun cinn dá thoradh sin:
Is gnách Béarla a labhairt go haonteangach, ní thuigtear agus (dá bhrí sin) ní cheadaítear mórán
Gaeilge a mheascadh leis; is gnách Béarla a mheascadh tríd an nGaeilge, mar, ar an mbonn is
simplí, go dtuigtear é agus (dá bhrí sin) go gceadaítear é agus (ós gnás é) go gcuirtear iallach an
Béarla a chur ag obair; agus, mar a léiríonn Broersma agus de Bot (2006) ó chorpas d’Araibis
Mhorroco san Ollainn, (go hachomair) cruthaíonn códmheascadh tuilleadh códmheascadh. (Ó
Curnáin, le teacht)
Mar sin, is tréith den mhionteangachas agus d’aontreochas an dátheangachais é an
códmheascadh aontreoch seo (cf. Matras 2009: 59). Is léir ó na scéalta a bhailigh mé don
chás-staidéar seo, go leanann na cainteoirí dúchais óga seo an nós seo, gan Gaeilge a
mheascadh tríd an mBéarla mórán, fiú más le dátheangóir eile atá siad ag labhairt, agus
gurb é an chaoi a mínítear an chuid is mó de na focail nó frásaí Gaeilge a chuirtear sna
scéalta Béarla (m.sh. mná toighe; “tír gan teanga, tír gan anam”; “Siar go Conamara”,
srl.). Thrácht cúpla duine faoin gcaoi ar dhoiligh leo pé rud a mhíniú i mBéarla. Níor
iarradh orthu aon rud a mhíniú i mBéarla, áfach, ach amháin an scéal sin a insint i mBéarla.
Is cosúil nach féidir nó nach gnách leo gan míniú a thabhairt ar fhocail Ghaeilge i
gcomhthéacs an Bhéarla, d’ainneoin Gaeilge a bheith ag an éisteoir chomh maith. San am
céanna, b’fhéidir nach iondúil go mbeadh Nóra (nó aon chainteoir eile) ag iarraidh bearna
féiniúlachta (féach 8.3.2 thíos) a léiriú dá mbeadh sí ag labhairt Béarla le duine, óir is dócha
gur gá tuiscint a bheith ag an éisteoir ar an mionchultúr chun sin a spreagadh. Ba mhó an
seans go mbeadh sí ag labhairt le ball den tseachghrúpa dá mbeadh sí ag insint an scéil i
mBéarla, ar ndóigh.
Ach ba é an chaoi a raibh focail Bhéarla coitianta sna scéalta Gaeilge, mar a chonacthas
cheana i gCaibidil 4. I gcás an dioscúrsa dhírigh, is dócha gurb é an Béarla a bhí á labhairt i
ndáiríre in am na heachtra agus go raibh an cainteoir ag déanamh iarracht bheith dílis don
79
rud a dúradh.102
Mar shampla, sa scéal maidir le frustrachas agus an bus a d’inis 4B89, is
dócha gur i mBéarla a dúradh na horduithe (“shut up” agus “sit the fuck down”) san eachtra
seo i ndáiríre, de bharr nach mbeadh frása chomh láidir céanna i nGaeilge le “sit the fuck
down” a chur in iúl. Chuir Nóra rud beag Gaeilge i mbéal an duine ar chúl an bhus sa scéal
Gaeilge, áfach—“suigh síos, sit the fuck down!” Bearna i sainréimeanna teanga atá ann,
mar a mbaintear feidhm as eascainí Bhéarla in áit na Gaeilge,103
agus leanann an scéalaí an
gnáthamh seo in insint an scéil i nGaeilge.
Pléitear le feidhm an chódmhalartaithe i scéalta Nóra go mion i gCaibidil 8.
5.4 Saibhreas foclóra an dá theanga—líon na lemmata
Is éard is lemma (iol. lemmata) sa tráchtas seo, foirm na deismireachta, nó foirm an
fhoclóra. Is é sin ceannfhocal an fhoclóra gan infhilleadh ná claochluithe tosaigh a chur san
áireamh. Mar shampla: is ionann déanamh, rinn, dtearn, ndearna, déanfaidh, dhéanfainn,
ndéanfá, ghníonn, dhéanas, déanaigí, srl. agus an lemma DÉAN; is iononn cat, chat, gcat,
cait, chait agus an lemma CAT; comhaireadh macasamhail ceart (aid.) agus ceart (ainmfh.)
ina dhá lemma éagsúla, áfach. Baineadh feidhm as an sainmhíniú seo ar mhaithe le
saibhreas foclóra na gcainteoirí sna scéalta seo a mheas. I gcás focail fearacht closáilte,
comhaireadh ina lemma leath Gaeilge agus leath Béarla é.
Cíorfar líon na lemmata sna scéalta scríofa agus i rogha samplaí de na scéalta béil. Chun na
scéalta a chur i gcóimheas le chéile níos fearr, ríomhadh coibhneas na lemmata de réir míle
focal. Is léir go bhfuil coibhneas na lemmata faoi thionchar mór líon na bhfocal atá sa scéal
(.i. céatadán níos airde lemmata sna scéalta is gonta de bharr nach mbíonn mórán athrá i
gceist104
). Ach mar sin féin, is follas a shonrú gur iondúil a bhíos líon níos mó lemmata sna
scéalta Béarla i gcontrárthacht leis na leaganacha Gaeilge. Faightear líon agus coibhneas
na lemmata sna scéalta scríofa i Tábla 5-C thíos.
102
Cf. Gumperz 1982: 76. 103
Seans nach bhfuil na heascainí Gaeilge chomh láidir sin a thuilleadh de bharr na teagmhála forleithne leis
an mBéarla domhanda, agus go bhfuil brí mhothúchánach níos láidre ag crístíní an T2 ná atá ag eascainí an T1
(cf. Pavlenko 2008a: 158). 104
Agus ní féidir na scéalta a chur i gcomparáid lena chéile, ar an ábhar seo, gan seo a chur san áireamh. Ach
is bealach é chun dá leagan an scéil chéanna a chur i gcomparáid lena chéile.
80
Scéalta scríofa
Tábla 5-C Coibhneas líon na lemmata agus líon na bhfocal sna scéalta scríofa
Faisnéi-
seoir
Scéal Gaeilge
Scéal Béarla
líon
lemmata/líon
na bhfocal
lemmata
de réir
1000 focal
líon
lemmata/líon
na bhfocal
lemmata de
réir 1000
focal
1 46/75 613.33 43/78 551.28
2 44/67
(G. amháin
43/67)
656.71
(641.79)
36/53 679.25
3 33/44 750.00 27/35 771.43
4 78/157 496.82 85/159 534.69
5 68/127 535.43 51/97 525.77
6 39/64 609.38 34/50 680.00
7 47/91
(G. amháin
46/91)
516.48
(505.49)
42/76 552.63
8 65/107 607.48 65/98
(B. amháin
61/98)
663.26
(622.45)
Is léir gur mó an foclóir atá ag na faisnéiseoirí sna scéalta Béarla, ar an mórgóir. Ach cé gur
mó líon na lemmata i mBéarla, níl suntas staitistiúil ag baint leis an difríocht seo, mar is léir
i dTábla 5-D thíos.
Tábla 5-D Comhréir mheánach líon na lemmata sna scéalta scríofa de réir míle focal
Gaeilge Béarla t p=
594.9650
(DC105=82.9051)
614.6875
(DC=88.8338 )
1.3726 0.2122
Scéalta béil
Seo thíos i dTábla 5-E rogha samplaí de líon na lemmata sa dá leagan de na scéalta agus
coibhneas na lemmata de réir míle focal.
Tábla 5-E Lemmata i rogha na scéalta béil - comparáid idir an dá leagan
Líon na Lemmata Líon na bhfocal Líon na lemmata
de réir 1000 focal Cainteoir 1
Siopa
Gaeilge:106
113 lemma 306 focal 369.28
(105 Gaeilge, 8 Béarla (7.1%)) Glg.amh.107
343.14
Béarla:106
97 lemma 212 focal 429.25
105
Diall caighdeánach. 106
Leagan an scéil. 107
Glg.amh. = Gaeilge amháin, .i. líon na lemmata Gaeilge amháin de réir 1000 focal. Mar an gcéanna i gcás
Brl.amh.
81
Líon na Lemmata Líon na bhfocal Líon na lemmata
de réir 1000 focal Cainteoir 2
Marú an phuisín
Gaeilge: 80 lemma 199 focal 402.01
(73 Gaeilge, 7 Béarla (8.75%)) Glg.amh. 366.83
Béarla: 66 lemma 134 focal 492.54
Freastal ar léachtaí
Gaeilge: 64 lemma 157 focal 407.64
(61 Gaeilge, 3 Béarla (4.69%)) Glg.amh. 388.53
Béarla: 68 lemma 157 focal108
433.12
Cainteoir 3
Scríobh aiste
Gaeilge: 36 lemma 84 focal 428.57
Béarla: 69 lemma 141 focal 489.36
Is déagóir mé
Gaeilge: 91 lemma 220 focal 413.63
(88 Gaeilge, 3 Béarla (3.3%)) Glg.amh. 400.00
Béarla: 109 lemma 239 focal 456.07
(6 Gaeilge (5.5%), 103 Béarla) Brl.amh. 430.96
Cainteoir 4
Carriacha
Gaeilge: 116 lemma; 404 focal 287.13
(114 Gaeilge, 2 Béarla (1.7%)) Glg.amh. 282.18
Béarla: 108 lemma 292 focal 369.86
Frustrachas agus an Bus
Gaeilge: 119 lemma 279 focal 426.52
(106 Gaeilge, 13 Béarla (10.9%)) Glg.amh. 379.93
Béarla: 88 lemma 193 focal 455.96
Tír gan Teangaidh...
Gaeilge: 125 lemma 350 focal 357.14
(95 Gaeilge, 30 Béarla (24%)) Glg.amh. 271.43
Béarla: 148 lemma; 438 focal 337.90
(6 Gaeilge (4.1%) Brl.amh. 324.20
Comórtas Peile na Gaeltachta
Gaeilge: 139 lemma 504 focal 275.79
(136.5 Gaeilge, 2.5 Béarla (1.8%)) Glg.amh. 270.83
Béarla: 127 lemma 407 focal 312.04
(9 Gaeilge (7.1%)) Brl.amh. 289.92
108
An chéad 157 focal amháin den leagan Béarla (ní raibh ach 162 san iomlán).
82
Líon na Lemmata Líon na bhfocal Líon na lemmata
de réir 1000 focal An Plucaire Rua
Gaeilge: 70 lemma 153 focal 457.52
(61 Gaeilge, 9 Béarla (12.9%)) Glg.amh. 398.69
Béarla: 108 lemma 287 focal 376.31
Néaltrú
Gaeilge: 81 lemma 205 focal 395.12
(76 Gaeilge, 5 Béarla (6.2%)) Glg.amh. 370.73
Béarla: 102 lemma 238 focal 428.57
(10 Gaeilge(9.8%)) Brl.amh. 386.55
Cainteoir 7
An madadh agus an taifí
Gaeilge: 60 lemma 119 focal 504.20
(51 Gaeilge, 9 Béarla (15%)) Glg.amh. 428.57
Béarla: 42 lemma 72 focal 600.00
Cainteoir 8
Eagla agus Scrúduithe
Gaeilge: 72 lemma 197 focal 365.48
(69 Gaeilge, 3 Béarla (4.2%)) Glg.amh. 350.25
Béarla: 71 lemma 165 focal 430.30
Arís, is ríléir ó shracshúil a thabhairt ar an tábla seo go mbíonn líon níos mó lemmata i
leaganacha Béarla na scéalta ná i nGaeilge.
Caibidil 6 — Tuairimí na ndaoine óga féin faoina bhféiniúlacht agus an dá
theanga, srl.
Déanta na fírinne, fiú nuair a bhí mé ar an mbealach go dtí Gaeltacht Thír Chonaill, ní raibh
mé cinnte maidir leis na tuairimí a bheas ag na faisnéiseoirí faoina bpearsantacht agus an dá
theanga ná maidir leis an eispéireas de bheith ag insint na scéalta céanna i nGaeilge agus i
mBéarla.109
An mbeadh sé seo faoi thionchar a gcumais sa Ghaeilge nó a mbarúlacha faoin
nGaelachas agus Éireannachas, nó an mbeadh sé ag brath ar chúinsí eile? Pé scéal é, céard a
mheas na cainteoirí óga seo faoin ábhar seo, tar éis dóibh scéalta a insint dom sa dá
theanga? Meascán mearaí de thuairimí a fuair mé i ndáiríre. Cé gur doiligh patrúin shoiléire
a fheiceáil, is dócha gurb ann dóibh. Bhí cuid de na faisnéiseoirí níos compordaí ag insint
109
Bhí mé ag smaoineamh faoi mo chás féin agus ceapaim féin go bhfuil pearsantacht/féiniúlacht ar leith
agam i nGaeilge agus i mBéarla, ach is foghlaimeoir mé as tír eile nach raibh a fhios aige go raibh a leithéid
de theanga á labhairt i gcónaí go dtí go raibh mé 14 bliain d’aois, agus nach raibh in ann comhrá bunúsach a
bheith agam sa teanga go dtí go raibh mé 18 bliain d’aois. Cás iomlán éagsúil atá i mo chás-sa féin.
83
na scéalta i mBéarla ná i nGaeilge, ach a mhalairt a bhí fíor i gcásanna eile (mar a dúirt siad
nó/agus mar a bhraith mé). Bhí cúpla duine ann a dúirt go raibh siad breá compordach ag
insint scéalta sa dá theanga. Ach ina dhiaidh sin is uile, ní raibh fadhbanna ollmhóra ag
duine ar bith scéal a insint sa dá theanga, cé go raibh raon mór ann ó thaobh caighdeán na
Gaeilge de. Chomh maith leis seo, níor tháinig an chaint go réidh ag a lán acu scaití i
nGaeilge, ach fuarthas cúpla sampla de sin i gcás cainteoir nó dhó i mBéarla freisin. Níor
mhaígh ach triúr (cainteoirí 4, 5, agus 7) go bhfuil pearsantachtaí éagsúla faoi leith acu i
nGaeilge le hais mar atá i mBéarla, agus cheapadarsan uilig go láidir gurb amhlaidh atá.
Dúirt na daoine eile gurb ionann a bpearsantacht sa dá theanga nó nach bhfuil mórán difir
eatarthu.
6.1 “Ní an duine céanna mé sa dá theanga”
Tosófar le cur síos ar na daoine a cheap agus a mhothaigh gurb amhlaidh atá difríochtaí ann
ina bpearsantacht/iontu féin i nGaeilge agus i mBéarla. Tá éagsúlacht ann sna fáthanna a
bhaineas leis seo. Baineann an chéad cheann le nósanna agus cleachtas teanga—is aisteach
le duine é a bheith ag labhairt le duine eile i dteanga nach labhraíonn siad le chéile go
hiondúil. Duine amháin go háirithe, Nóra (4B89),110
an t-aon duine a bhí páirteach ar a
bhfuil aithne mhaith agam, mhaígh sí nach raibh sí compordach ag insint na scéalta i
mBéarla, go háirithe ós rud é go raibh sí á n-insint domsa:
Taighdeoir: Cén chaoi ar mhothaigh tú ag inseacht na scéalta céanna sa dá theanga sin?
Nóra: Bhuel, tá fhios agat féin, tá sé i gceart i nGaeilic, agus ansin...ní rabh mé ar mo fhocal
i mBéarla...bhuel, ag caint i mBéarla leatsa....B’fhéitir dá mbeadh duin’ inteacht eile ansin
agus go mbeinn, go mbeinn, nach mbeadh acu ach Béarla, agus go mbeinn labhairt i
mBéarla leo or whatever {go híseal}, go mbeinn i gceart. Ach bhí sé....Bhí sé saofuil
[=saoithiúil].
Ina mhullach sin, cheap sí nach mbeadh sí ar a compord ag insint macasamhla na scéalta sin
do strainséir i mBéarla, mar “bheadh fhios agam go mbeidh siad ‘ deánamh rabh mé ar
shiúl leis,” ach gur scéal difriúil a bheadh ann dá mbeadh aithne aici air/uirthi agus go raibh
tuiscint aige/aici maidir lena cúlra Gaeltachta: “[dá] mbeadh aithne aige orm agus go rabh
'fhios acu, bhfuil fhios agat, ca b’as mé agus deireadh sin”. Tá imní uirthi nach dtuigfí a
cúlra Gaeltachta. Is cinnte go raibh an t-agallamh seo faoi thionchar an chleachtais teanga
atá againn agus ár gcairdis, ach déarfainn go mbeadh sí mar an gcéanna (ó thaobh labhairt
an Bhéarla de) le duine ar bith a bhfuil sé de nós aici labhairt leis i nGaeilge amháin. Bhí
uirthi cúpla iarracht a dhéanamh chun tús a chur leis an gcéad scéal i mBéarla, rud a
110
Pléifidh mé scéalta agus féiniúlacht an chainteora seo go mion agus go sonrach i gCaibidil 8.
84
phléifear thíos i gCaibidil 8. Ar aon chaoi, mheas an faisnéiseoir seo nach mar an gcéanna
an dá leagan de na scéalta a d’aithris sí agus nach bhfuil an léargas céanna uirthi mar
dhuine le fáil sna scéalta i nGaeilge agus atá sna scéalta i mBéarla ná nach bhfuil an
phearsantacht chéanna aici sa dá theanga:
Nóra: Ní thig liom a rá gur an duine céanna mé sa...sa dá theangaidh. Cha dtig leat sin a rá. I
nGaeilic...tá níos mó focla i nGaeilic le thú a chur in úil [=iúl], goidé na mothúcháin a
bhíonns agamsa agus goidé a bhíoms’ ag iarraidh(?){rud beag doiléir anseo} a rá, tá a fhios
agat, agus ansin tá oiread, tá e-, níos mó focla i mBéarla le rudaí eile a léiriú. So tá mé
' deánamh go n-athrann sin.
Ina cás féin, is léir go mbraitheann compord labhairt na Gaeilge agus an Bhéarla ar an ábhar
cainte chomh maith leis an gcomhpháirtí comhrá. Tugann sí feiniméan seo na
bpearsantachtaí éagsúla sa dá theanga faoi deara i gcás daoine eile chomh maith, thug sí
cara dá cuid (atá ar chomhaois léi agus arb as Rann na Feirste freisin í) mar shampla: “tá sí
iontach dalba i nGaeilic, ach i mBéarla, just níl sí chomh dalba (céanna)” agus creideann sí
gurb amhlaidh ina cás féin ar an modh céanna.111
Ina theannta seo, ina hintinn féin, nasctar
an Ghaeilge leis an mbaile, leis an dúchas, agus bíonn sí den bharúil go bhfuil aithne níos
fearr agus níos faide aici orthu siúd a bhíos ag labhairt Gaeilge léi (agus ina lán cásanna is
dócha gur fíor é sin). Ar an mórgóir, bíonn sí níos compordaí ag labhairt Gaeilge agus
aithníonn sí go bhfuil cosúlacht (.i. an dúchas céanna) ag lucht labhartha na Gaeilge lena
chéile agus is dócha go bhféadfaí a mhaíomh go gceapann sí gur comhbhaill den ionghrúpa
iad na daoine a labhraíos Gaeilge léi agus a labhraíonn sí Gaeilge leo:
Na daoiní a labhrann i nGaeilic leat, tá mé níos compordaí ‘cause tá rud inteacht eile ansin.
Rud inteacht i gcoitinne agus tá an, tá a fhios agat go bhfuil e-, tá an tógáil céarna acu sin is
atá agatsa, cineál.112
111
Labhraíonn sí Gaeilge leis an gcara seo i gcónaí agus lena chois sin mhínigh cainteoir 4 dom gur mhair na
nósanna teanga (Gaeilge) i measc bhunadh Rann na Feirste nuair a bhí sí ag freastal ar an bpobalscoil i
nGaoth Dobhair, cé gur minic a bhí siad ag labhairt Béarla le bunadh Ghaoth Dobhair. D’inis daoine eile as
Tír Chonaill liom chomh maith gur lean grúpaí áirithe as na ceantair is láidre Gaeilge i nGaoth Dobhair de
labhairt Gaeilge le chéile ar an bpobalscoil ar an gcaoi chéanna. Léiríonn sé seo olltábhacht na ngréasán agus
na nósanna teanga a chruthaítear ar an mbunscoil, rud a tharlaíos sna háiteanna a bhfuil an Ghaeilge
ceannasach i measc na ndaltaí óga, .i. dlús na gcainteoirí Gaeilge sa phobal, rud a dtráchtar ar a olltábhacht go
minic in SCT. 112
Míníonn sí féin gur cineál eisceacht é mé féin ar shlí cionn is go bhfuil sé ina cloigeann go bhfuil an
cúlra/dúchas agam freisin, agus ní hí seo an chéad Ghael a rinne dearmad nach Éireannach mé agus thug mé
féin faoi deara go mothaím i mo chuid den chomhluadar de ghnáth más í an Ghaeilge atá á labhairt, ach go
mbraithim cineál imeallach go minic in Éirinn más é Béarla atá á labhairt (cf. samplaí eile maidir le
hinimircigh agus an Ghaeilge ag McCubbin 2008: 58).
85
Agus is fiú a lua chomh maith, nach tuiscint an tsíceolaí ar an bpearsantacht atá ag na
faisnéiseoirí seo, ar ndóigh, rud a bhí amhlaidh i gcás na ndaoine a ghlac páirt i dtionscadal
taighde Koven ach oiread:
As discussed elsewhere, these participants most probably do not use the term personality as a
psychologist might. Nonetheless, by personality, they seem to mean a profound shift in how
they experience themselves. (Koven 2007: 79)
Ach mar sin féin, léirítear barúlacha na rannpháirtithe orthu féin agus faoin mbaint atá ag a
gcuid teangacha lena bhféiniúlacht sna ráitis seo. Bhí tuiscint rud beag difriúil ar an
bpearsantacht ag Órla (5B91) i bhfarradh is Nóra (4B89)—tuiscint “choitianta” ar
phearsantacht mar rud cainníochtúil agus cáilíochtúil, sin le rá gur féidir pearsantacht “níos
fearr” a bheith ag duine i dteanga amháin le taobh teanga eile, nó níos mó de phearsantacht.
Measann sí nach ionann a pearsantacht i nGaeilge agus i mBéarla agus go “mbeadh
pearsantacht níos fearr agam i nGaeilic, b’fhéidir.” D’fhonn é seo a léiriú tugann sí an
sampla seo a leanas:
Órla: Tá mé ' deánamh go bhfuil mé rud beag níos greannmhara i nGaeilic. Na na gas-,
nósanna cainte beaga atá agam, rudaí mar sin, agus tá daoiní ' deánamh go bhfuil sé sin
cineál greannmhar, rudaí mar sin.
Lena chois seo, áitíonn sí “I mBéarla, jus-, ní bheadh, ní bheadh, ní bheadh Béarla
labhartha iontach maith agam.” I gcás a cuid scéaltasa féin, bhí na leaganacha Béarla i
bhfad níos giorra ná na bunscéalta i nGaeilge ar an mórgóir. Insíodh na scéalta Béarla go
hachoimreach. Ach arbh amhlaidh sin de bharr a míchompoird chun Béarla a labhairt nó de
bhrí gur inis siad na scéalta i nGaeilge díreach roimhe sin? Chuir mé ceist maidir le scéal
áirithe a d’inis sí (faoin bhfear a thug síob di agus dá cuid cairde, ach nár le dea-rún é) agus
cheap sí go mb’fhéidir go mbeadh sé “cineál de, níos dramatic i nGaeil-, em b’fhéitir go
mbeinn ábalta é a inse níos fearr i nGaeilic. B’fhéitir nach mbeinn ábalta, you know,
capture the, my real fear, you know, i mBéarla.”113
Mhaígh duine eile, Ruairí (3F89) nach bhfuil mórán difir idir a phearsantacht i mBéarla agus i
nGaeilge, ach aithníonn sé an difríocht i gcás daoine eile agus áitíonn sé gur dócha go
mbraitheann sé ar shaibhreas na Gaeilge atá ag duine agus go mbaineann
113
Díol suntais é go bhfuil uirthi iompú ar an mBéarla le seo a mhíniú seo, rud a dhéanas cainteoir 7 freisin:
‘Yeah, I suppose, yeah, like especially like, mé féin is mo chairde like, bhí mé a’ ráit, bíonn muid ag caint
Gaeilic i gcónaí agus nuair a bíonn muid ag caint Béarla, like, em, just ní bhíonn siad comh…. animated I
suppose.’ Is dócha, ar bhealach, go léiríonn an nós bréagnaitheach seo an bhearna idir meon agus mianta ar
thaobh amháin agus iompar agus cumas ar an taobh eile (cf. SCT 360). Tabhair faoi deara gur focail a
bhaineas le mothúcháin agus le pearsantacht iad na focail Bhéarla seo.
86
cleachtadh/nósanna teanga leis an scéal freisin. Ina chás féin, cheap sé go mbeadh sé níos
cleachtaí (agus go mbeadh sé níos éasca dó dá bharr sin) ag insint scéalta a bhaineas le
hábhair áirithe i dteanga amháin ná i dteanga eile (ag brath ar chúrsaí foclóra agus ar
nósanna, ar chleachtadh, agus ar thaithí teanga):
Ó thaobh cúrsaí peil, ná rud mar sin, bheinn níos cleachtaí ag labhairt faofa i mBéarla. Dá
mbeinn ag iarraidh bheith labhairt faoi seanscéal a tharlaigh i Rann na Feirste, tá céad
bliain ó shin, ná rud inteacht mar sin, b’fhéidir go mbeadh sin níos fusa inse i nGaeilic.
Mar shampla de fhrása nach mbeadh sé in ann a chur in iúl i mBéarla chomh maith agus a
d’fhéadfadh i nGaeilge, luaigh sé an frása áirithe: “Ó, tá tú ag cur tíocrais ['cíocrais'] orm”
agus gurb é an chaoi nach mbeidh sé in ann: “sin a chur go maith i mBéarla ....you make me
want one of them ná....” Ní féidir leis é sin a rá go sásúil i mBéarla, leis an mbrí cheannann
chéanna is atá ag an bhfrása Gaeilge. Ar chaoi ar bith, creidim go réitíonn an-chuid dá
mhínithe seo leis an húdair a thug na cainteoirí eile (4, 5, agus 7) do na pearsantachtaí
difriúla a mhothaíos siad. Díol suntais é gurb as Rann na Feirste iad cainteoirí 3, 4, agus 5
(cé gur chaith 5 an chéad naoi mbliana dá saol i nDún Dealgan, tógadh le Gaeilge ansin í).
6.2 Féiniúlacht teanga, tuairimí pearsantachta láidre agus an leathlíofacht?
Anois, cás an-spéisiúil í cainteoir 7B92, Aoife. Mhaígh sí go tréan go raibh sí níos
compordaí ag labhairt as Gaeilge agus ag insint scéalta i nGaeilge, cé gurbh ise an duine is
laige ó thaobh na Gaeilge traidisiúnta a ghlac páirt sa tionscadal seo. Bhí i bhfad níos mó
códmheasctha ar siúl aici agus tionchar láidir an Bhéarla ina cuid Gaeilge labhartha. Ní
bheifí in ann an téacs gairid (i nGaeilge) a scríobh sí a idirdhealú ón gcuid is mó de na
cainteoirí eile, áfach, bhí a mbunús réasúnta cosúil le chéile, ach bhí duine nó beirt ann a
raibh Gaeilge scríofa níos fearr acu ná atá ag an dream eile. Pé scéal é, chreid sí gurbh
fhusa di na scéalta a aithris i nGaeilge ná i mBéarla, de bhrí go bhfuil sí níos cleachtaithe ar
labhairt na Gaeilge agus ar insint scéalta i nGaeilge:
Even do na scéalta céarna a bhí ann, bhí sé píosa beag níos éasca é a ráit i nGaeilic. Mar,
like in, like sa bhaile, bím ag caint Gaeilic i gcónaí, in, ag obair bím ag caint Gaeilic i
gcónaí. Agus like tá mo chairde uilig líofa sa Ghaeilic fosta, so go minic bíonn muid ag
caint Gaeilic le chéile. Agus mar a dúirt mé, sa choláiste bhí mé ag cónaí ar scéim Gaeilic,
so tá mé cleachtaí labhairt i nGaeilic anois. Like tá sé saghas odd bheith ag inse scéaltaí i
mBéarla.
Is léir go bhfuil sé de nós aici a bheith ag labhairt i nGaeilge (bíodh sé go mb’fhéidir gurb í
Gaeilge neamhthraidisiúnta nó laghdaithe ina gceadaítear códmheascadh faíoch an Bhéarla
atá i gceist) agus go mbaineann éifeacht féiniúlachta nó idé-eolaíochta leis an leagan sin
den teanga. Leanann sí ar aghaidh agus luann sí gurb é an chaoi a raibh sé ar nós go raibh sí
87
ag insint dhá scéal dhifriúla, cé nach raibh i ndáiríre: “I don’t know, it–, tá just tá sé weird,
nuair a inseann tú an scéal céarna sa dá language, tá cosúil(e)iseachtaí114
(sic!?) ag inse
dheá scéal difriúil even though nach bhfuil.” Díol suntais iad na focail Bhéarla “weird”
(seachas “saofuil” na nUltach is dócha) agus “language” fiú! Chomh maith leis seo, dúirt sí
an focal ócáide(?) “cosúil(e)iseachtaí.” Nuair a chuir mé an cheist uirthi maidir lena
pearsantacht sa dá theanga, mhaígh sí go láidir go raibh pearsantachtaí ar leith aici sa dá
theanga agus mhínigh nach raibh sí ar a compord ag insint na scéalta sin i mBéarla:
Aoife: Yeah, because, tá mé níos e- compordach a’ labhairt i nGaeilic. I think sin, (an) fáth,
an príomhrud(?/go príomha?). Agus em uh, tá mé níos cleachtaí labhairt i nGaeilic i
gcónaí, agus na scéaltaí atá agam a ráit’ fríd Ghaeilic.
Taighdeoir: Tharla siad i gcomhthéacs…
Aoife: So, yeah. So nuair a, like nuair a deirim iad i mBéarla, tá siad like, caithfidh mé
smaoineamh ar mo focla, ‘cause caithfidh mé just déanamh cinnte go bhfuil mé ag ráit iad
mar is ceart.
Ach ní leath an oiread céanna leaganacha neamhthraidisiúnta (m.sh. “ag ráit iad”) le fáil sna
scéalta Béarla ná baol air. Tá comhréir a cuid Gaeilge faoi anáil chomhréir an Bhéarla go
mór. Sa phíosa gairid a scríobh sí, bhí sí in ann éirí as nós an chódmheasctha, ach bhí
botúin ghramadaí, meancóga litrithe agus Béarlachas le sonrú sa téacs Gaeilge, rud nach
bhfuil sa leagan Béarla.
Maidir lena pearsantacht, ceapann sí gur duine níos faití í i mBéarla ná i nGaeilge: “bheinn
níos faiteach fríd Béarla mar níl mé comh compordach labhairt fríd Béarla is atá mé fríd
Gaeilic.” Chomh maith leis seo, áitíonn sí gur compordaí í ag labhairt Gaeilge lena cuid
cairde, agus is dócha go mbaineann sé seo le cleachtaí agus nósanna teanga:
Yeah, I suppose, yeah, like especially like, mé féin is mo chairde like, bhí mé a’ ráit, like,
bíonn muid ag caint Gaeilic i gcónaí agus nuair a bíonn muid ag caint Béarla, like, em, just
ní bhíonn siad comh…. animated115
I suppose.
Seans go mbaineann sé seo leis an dearcadh mionlaithe inmheánaithe atá ag cainteoirí
teangacha mionlaithe. Is é sin go dtugtar níos mó airde don mhórtheanga, ag a bhfuil
caighdeán agus stádas ard, ná don mhionteanga. Tá caighdeán (lán-Bhéarla) ag an mBéarla,
ach glactar le códmhalartú go forleathan i nGaeilge (agus uaireanta ní ghlactar leis an
nglan-Ghaeilge thraidisiúnta). Ciallaíonn sé seo go gcaithfear a bheith cúramach faoi
“chaighdeán” (sochtheangeolaíoch) agus faoi chruinneas an Bhéarla ach tá lenar chuala tú
114
Meascán de ‘cosúil leis’ agus ‘cosúlachtaí’ b’fhéidir? 115
Gach seans nach bhfuil leaganacha Gaelacha ar nós níos spionnúla, níos sceidealaí, nó níos gleoiréisí
bisiúil aici, nó níl an chumhacht mhothúchánach shéanach chéanna acu.
88
riamh inghlactha sa Ghaeilge (cf. Ó Curnáin 2009, 101-3).116
Ar aon chaoi, bhí raibh iontas
nach beag orm nuair a bhí Aoife á insint seo dom, bhí mé ag súil lena mhalairt, ó tharla
nach raibh sí in ann í féin a chur in iúl i nGaeilge gan iompú ar an mBéarla.117
Is léir mar
sin gurb í an Ghaeilge chódmheascaithe breac le Béarla agus le Béarlachas an teanga is
tábhachtaí dá féiniúlacht agus d’fhéiniúlacht a cuid cairde. D’fhéadfadh sé gur tháinig an
idirtheanga seo chun cinn agus í ar scoil i nGaoth Dobhair, agus gach seans gur treisíodh í
ar an ollscoil i mBaile Átha Cliath, áit a raibh sí ina cónaí ar scéim labhairt na Gaeilge—i
measc daoine óga ag labhairt Gaeilge na scoile agus na Gaelscoilise freisin. Agus tagann sé
seo leis an méid a mhaíos Ó Curnáin maidir leis an gcaoi a dtig le teanga an-
neamhthraidisiúnta ná laghdaithe fiú a bheith nasctha le féiniúlacht duine nó grúpa duine:
Tig le teanga neamhiomlán a brí shóisialta féin a bheith aici…Nuair a shóisialaítear gasúr (T1
nó T2), nó duine fásta má théann sé go dtí sin, i dteanga neamhiomlán is féidir leis ceangal
féiniúlachta a dhéanamh leis an leagan sin den teanga… (le teacht).
Is í seo an duine is óige (í féin agus cainteoir 8 – rugadh an bheirt sa bhliain 1992).
B’fhéidir gur féidir a mhaíomh go bhfuil an Ghaeilge is iarthraidisiúnta ag an mbeirt seo
(ach i gcás an chainteora eile, níl Gaeilge ag a mháthair, agus is é an Béarla a bheadh ina
teanga chomónta ag an teaghlach mar sin).
6.3 Daoine a tógadh le Gaeilge agus Béarla
Anois, i dtaca leis na daoine (an triúr: 1, 2, 8) a tógadh leis an dá theanga, cheap siad go léir
gurb ionann a bpearsantacht i mBéarla agus i nGaeilge. Is cinnte go gurb é an Béarla an
teanga cheannasach atá acu. Luaigh fear amháin, Odhrán (8F92) ó tharla gur tógadh le
Gaeilge agus Béarla é (tuismitheoir amháin gan Ghaeilge), tá sé in ann aistriú (agus athrú) ó
Bhéarla go Gaeilge agus an bealach eile gan stró (agus cuireann sé é seo i gcodarsnacht le
daoine eile a mhaígh go raibh deacrachtaí acu é sin a dhéanamh). Dúirt cainteoirí eile gur
thug siad an difríocht seo faoi deara i gcás daoine níos sine, daoine a bhfuil a gcuid Gaeilge
chun tosaigh ar a gcuid Béarla, agus nach mbeadh in inmhe iad féin a chur in iúl chomh
maith sin i mBéarla. Ach, mar sin féin, dúirt cúpla duine nár thugadar é seo faoi deara ar
chor ar bith.
116
Agus luaigh cainteoir 4 daoine a bheith ag magadh faoina cuid Béarla, ach ní dhearna aon fhaisnéiseoir
tagairt maidir le himní ar bith faoi chumas ná chruinneas na Gaeilge (ina c(h)ás féin, nó i gcás daoine eile). Ní
dúirt na cainteoirí a bhfuil Gaeilge níos neamhthraidisúnta acu go raibh aon duine ag magadh fúthu dá bharr
sin, mar shampla. 117
De réir na scéalta seo a d’inis sí agus an comhrá a bhí againn, ach ní hin le rá nach bhféadann sí a
dhéanamh ná nach ndéanann sí amhlaidh i gcomhthéacsanna áirithe, ach mar sin féin, is léir gurb é seo an
ghnáth-Ghaeilge labhartha a chleachtas sí.
89
Níor mheas Bláthnaid (2B88) go raibh mórán difir idir na leaganacha de na scéalta a d’aithris
sí féin, ach amháin go “[m]b’fhéidir go mbeifeá in ann níos mó a chur leis i mBéarla ná i
nGaeilic”. Mar sin, tá sí ag maíomh go bhfuil sí féin (agus a lán den aos óg nach í agus
foghlaimeoirí mar an gcéanna) teoranta ag a gcumas Gaeilge agus baineann sé seo le cúrsaí
foclóra go háirithe:
Tá fhios agam nuair a bíoms’ ag caint Gaeilic, bhuel, bíomsa ag smaointeamh i nGaeilic,
ach corruair tá sé níos fusa, ‘bhfuil fhios agat, em focal, bíonn tú ag smaointeamh ar focal,
but bíonn tú ag, bíonn tú ag smaointeamh ar an focal i mBéarla agus nach mbeifeá ábalta é
fháil i nGaeilic.
Nuair a chuir mé an cheist uirthi maidir lena pearsantacht agus an dá theanga, ba é an chiall a
bhí aici le 'pearsantacht' rud a d’fhéadfadh a bheith maith nó olc agus gur féidir níos mó di a
bheith agat i dteanga amháin ná i dteanga eile (seachas iad a bheith difriúil sa dá theanga).
Ar aon chaoi, ceapann sí féin gur compordaí í ag labhairt i mBéarla: “Deirfinn go bhfuil
níos mó pearsantacht agam i mBéarla ná atá i nGaeilic. Bíomsa níos compordaí ag inse
scéalta i mBéarla ná dá mbeinn i nGaeilic gan dabht ar bith”. Ceapann sí go bhfuil sí níos
mó “outgoing” i mBéarla.118
Is díol suntais é gur iompaigh sí ar an mBéarla arís chun
mothúcháin a chur in iúl. Is léir nach bhfuil an cumas céanna aici sa dá theanga agus go
bhfuil sí in ann í féin a chur in iúl níos fearr i mBéarla ná i nGaeilge. Bíodh is go bhfuil
Gaeilge réasúnta maith aici d’ainneoin nach bhfuil aon Ghaeilge ag a máthair.
D’fhiafraigh mé di ar thug sí aon idirdhealú den tsórt seo faoi deara i gcás daoine eile, seachas
a bheith ag caint faoina comhaoisigh, chuimhnigh sí ar dhaoine níos sine ar fearr a gcumas i
nGaeilge ná i mBéarla (a mhalairt atá fíor ina cás féin agus dá glúin, rud a léiríonn an t-
aistriú teanga sna pobail Ghaeltachta):
Tá, go háirithe, ‘bhfuil fhios agat, thart anseo na daoiní atá thart fá b’fhéidir, daoiní sna
caogaidí, seascaidí. Tá mise ag obair thuas san Ionad Cois Locha agus tá bean atá ag obair
thuas ansin agus tá fhios ‘amsa nuair atá sí sin a’ labhairt i mBéarla liomsa ná le duine ar bith
eile, nach bhfuil sí ar a chomport (sic!). B’fhearr léithe bheith ag labhairt i nGaeilic agus tá
tú ábalta fá dear a thabhairt air sin nuair atá tú ag caint le duine.
118
Maidir lena tuairim go bhfuil bpearsantacht níos eisdírithí agus níos cuideachtúla aici i mBéarla (an
mhórtheanga) ná i nGaeilge (an mhionteanga), réitíonn sé seo le dearcadh comónta na n-éisteoirí agus iad ag
éisteacht leis na scéalta sa dá theanga i staidéar Koven, is é sin go dtaibhsítear dóibh go bhfuil na cainteoirí
níos ionsaithí agus níos forránaí sna scéalta a aithrisíodh i bhFraincis, ach níos socra, agus níos tláithe
leaganacha a reiceadh i bPortaingéilis. (Koven 2007: 164-5). Lena chois seo, ceapadh go raibh na haithriseoirí
níos sásta a dtuairimí a chur in iúl i bhFraincis agus go rabhadar níos srianta i bPortaingéilis (m.sh. Koven
2007: 228-9).
90
Luaigh Brídín (1B88) freisin go dtugann sí difríochtaí faoi deara i gcás an Bhéarla a
labhraíos na seandaoine i bhfarradh is an Béarla atá ag an aos óg—go mbeidís siúd ag
labhairt Béarla trí Ghaeilge ach go mbíonn na daoine óga ag “briseadh isteach sa Bhéarla”.
Maidir le cúrsaí mothúchán, áitíonn Bláthnaid go mbeadh sí in ann a cuid feirge a chur in iúl
níos fearr i mBéarla ná i nGaeilge, cé nach dtuigeann sí féin cén t-údar: “Like liomsa,
Béarla. Dá mbeinnsa feargach a bheith ábalta é-, fá dear a thabhairt air i mBéarla níos mó
ná Gaeilic. Níl fhios ‘am ca’ tuighe sin.” Mar a luadh cheana féin, níl Gaeilge ag a máthair
(in ainneoin a bheith ina cónaí sa Ghaeltacht ar feadh tamaill fhada anois), agus bíonn sí ag
labhairt i bhfad níos mó Béarla sa teach mar sin. Labhraíonn sí Gaeilge lena hathair, ach
bhíodh sé amuigh ag obair agus í ag fás aníos agus lena chois sin ní fear cainteach é: “tá
m’athair iontach suaimhneach cibí. Ní labhrann sé mórán.”119
Luaigh fear amháin (cainteoir 8), a tógadh le Gaeilge agus le Béarla, gurb é an chaoi a bhfuil
sé cleachtaithe a bheith ag iompú ó theanga amháin go dtí an teanga eile. Tá an dá cheann
acu fite fuaite le céile ina shaol (ón tús) agus ní cheapann sé go bhfuil pearsantacht dhifriúil
aige i nGaeilge agus i mBéarla. Is é comhthéacs measctha na Breac-Ghaeltachta an norm
ina chás féin:
Em ceapaim gur an rud is deacair faoi [ag insint na scéalta céanna sa dá theanga] ná bheith
ag iarraidh smaoineamh ar ar cad a dúirt tú sa chéad chionn agus ag iarraidh sin a aistriú.
Ach em ceapaim go bhfuil an t-ádh ormsa—bhí mé ag éisteacht le daoiní agus deireann siad
go bhfuil sé deacair aistriú ón Gaeilic isteach go dtí an Béarla nó ón Béarla isteach go dtí an
Gaeilic, ach mar a dúirt mé ag tús an agallaimh, em d’fhás mé aníos le leis an dá theanga
mar, mar dheá phríomhtheanga sa teach. Labhraim Gaeilic le Dad agus Béarla le Mum agus
sin é, sin é an dóigh atá sé, so níl sé comh deacair domhsa a bheith ag aistriú ó chionn
amháin go dtí an cionn eile. Agus nuair atá tú i do chónaí i nGaoth Dobhair agus bíonn an
beirt acu meascaíthe ar aon nós. ‘Sea, ‘sea bíonn an Bhéarla (sic) sa Ghaeilic is an Ghaeilic
sa Bhéarla,120
sin an dóigh atá sé, so.
6.4 Tógáil le Gaeilge (amháin nó go príomha), an phearsantacht chéanna
Ach cheap cuid de na daoine a tógadh le Gaeilge amháin nach raibh dhá phearsantacht acu
ag brath ag an teanga atá siad a labhairt. Luaigh Róisín (9B89) gur mheas sí go raibh an
phearsantacht chéanna acu sa dá theanga agus go raibh súil mhór acu gurb amhlaidh atá.
Níl sí ag iarraidh gan a bheith ag an gcaoi chéanna sa dá theanga. Lena chois seo, shéan
119
Agus scéal coitianta é seo i gcás fhir na Gaeltachta: ‘...agus tá fir as láthair ag obair (sa nGalltacht go
minic) nó an-tostach nó eascainí Béarla idir gach re focal Gaeilge acu nó dea-chainteach, magúil,
leathfhoclach, iompar ar doiligh do chainteoir lag óg rathú air!’ (Ó Curnáin 2009: 116). 120
Sin a mhaígh sé, ach ní raibh mórán Gaeilge sna scéalta Béarla a insíodh dom. Cuid de mhiotas an
dátheangachais chothroim, b’fhéidir. Ní hamhlaidh a thugas sé faoi deara aon deacrachtaí a bheith aige maidir
leis an nGaeilge.
91
fear amháin, Fiachra (10F90), gur féidir pearsantachtaí éagsúla a bheith ag duine de réir
teangacha: “Bhuel tá an phearsantacht chéarna agat i cibí caidé’n teanga…” Ní
shamhlaítear dó aon difríocht i gcás phearsantacht a thuismitheoirí féin ach oiread, mar
shampla.
Chuir mé ceist ar chainteoir 3, Ruairí, an measann sé go bhfuil sé nó daoine eile níos deise,
níos faití, níos feargaí agus araile i dteanga amháin ná i dteanga eile. Dar leis, braitheann sé
ar aois an duine, agus ar shaibhreas na Gaeilge121
go háirithe. Níl sé ag labhairt faoi féin
anseo, ach maíonn sé nach mbeadh an duine óg in ann mothúcháin amhail an fhearg a chur
i iúl chomh maith céanna i nGaeilge agus a bheidís in ann a dhéanamh i mBéarla:
Dá mbeadh tusa ag iarraidh do phointe a chur trasna i nGaeilic, agus tú a bheith ar buile agus
tú a bheith feargach, bheadh sé iontach deacair, bhuel i mo thuairimsa, ag duine óg, a bpointe
a chur trasna fríd—go hiomlán i nGaeilic agus é a bheith comh láidir agus comh
cumhachtach le arg- le argóint b’fhéitir a bheadh i mBéarla.
Ní hamháin nach mbeadh an t-aos óg in ann iad féin a chur in iúl go hiomlán/go sásúil i
nGaeilge, ach seans nach dtuigfidís Gaeilge (chasta/shaibhir) an tseandreama.122
Le seo a
léiriú, dúirt sé gurb é an chaoi nach dtuigfeadh leaid óg íde béil ó sheanduine. Ní bheadh an
foclóir cuí Gaeilge ar eolas acu lena thuiscint i gceart.
6.5 Cleachtas teanga
Mhínigh duine eile (9B89) gur thug sí faoi deara i gcás cuid dá cuid cairde, nach mbíonn an
chraic chéanna acu agus iad ag labhairt i nGaeilge le hais i mBéarla, de thoradh a bhfoclóra
theoranta i nGaeilge agus de thairbhe nach bhfuil siad compordach ná cleachtaithe í a
labhairt. Tagann sé seo leis an méid a léiríodh san SCT, gur láidre cumas teangeolaíoch a
lán cainteoirí óga i mBéarla ná i nGaeilge agus go bhfuil sé de nós ag a bhformhór feidhm a
bhaint as an mBéarla go sóisialta lena gcomhaoisigh. Ní héasca an cleachtadh teanga seo a
athrú tar éis é a bheith daingnithe, mar a luaigh cainteoirí 3, 4, agus 10: is aduain an rud é a
bheith ag labhairt le duine éigin sa teanga nach mbíonn á labhairt de ghnáth.
6.6 Foghlaimeoirí
Luann cupla duine gurb é an chaoi a bhfuil a lán foghlaimeoirí teoranta agus iad ag labhairt
as Gaeilge. Níl an foclóir acu, ná níl an mhuinín acu as a gcuid Gaeilge lena labhairt mar a
labhróidís as Béarla, ná ní dhéanann siad cleachtadh de labhairt na Gaeilge. Ach níor cheap
a lán acu gurb amhlaidh atá siad féin teoranta ag an nGaeilge, nó níor admhaíodar é san
121
Agus tabhair faoi deara nach gá trácht ar shaibhreas Béarla aon duine. 122
Seo an rud a admhaíonn déagóirí as Corca Dhuibhne in Ní Chonchúir (le teacht), go bhfuil a lán
deacrachtaí acu Gaeilge na seandaoine a thuiscint.
92
agallamh ar chuma ar bith. Is follas gur minic a bhain an t-idirdhealú seo le Gaeltacht
seachas Galltacht, le heolas agus cleachtadh. Cheap cuid de na daoine is láidre ó thaobh na
Gaeilge agus an Ghaelachais de go mbraitheann sé ar an ábhar cainte, ina gcás féin. Ach
luaigh cúpla cainteoir gur airigh siad difríochtaí i gcás daoine nach bhfuil chomh líofa sa
Ghaeilge nó nach bhfuil cleachtaithe í a labhairt – foghlaimeoirí sna coláistí samhraidh is
mó a bhí i gceist is dócha, chomh maithe le foghlaimeoirí ón nGalltacht (agus lucht na
nGaelscoileanna) a casadh orthu ar an ollscoil:
Fiachra: Bhuel daoiní nach bhfuil Gaeilic acu ó dhúchas, tá mé ' deánamh nach labhrann siad
Gaeilic i measc daoiní atá líofa i nGaeilic agus a tógadh le Gaeilic, go mbíonn siadsan níos
cúthailí agus níos cineál em, nach mbeadh siad comh toilteanach í a labhairt agus nach
mbíonn an pearsantacht (sic) chéarna acu sin.
Is díol spéise é gur mhaígh Fiachra gurb é an chaoi a mbíonn an phearsantacht chéanna ag
duine dátheangach, beag beann ar an teanga atá á labhairt. Ach ní hamhlaidh atá i gcás na
bhfoghlaimeoirí, dar leis. Níor aithin sé nach mbíonn cuid de na cainteoirí dúchais in ann
iad féin a chur in iúl i nGaeilge ach oiread, gan iompú ar a n-acmhainn Béarla. B’fhéidir go
bhfuil sé níos follasaí i gcás na bhfoghlaimeoirí nach bhfuil sásta mórán a rá i nGaeilge, le
hais daoine atá breá sásta a bheith cainteach i cibé leagan den teanga atá acu. Déanann Órla
(6B90) trácht ar dhaoine ar an ollscoil a bhfuil Gaeilge acu, ach atá teoranta agus níos
cúthaile agus níos ciúine i nGaeilge, a dT2:
Órla: Cuid mhór daoiní, bheadh siad iontach, bheadh siad níos faiteach ag caint i nGaeilic,
b’fhéidir, ná i mBéarla, go háir-, na boic fá, na daoiní atá mise ar choláiste leis, tá Gaeilic
acu like, ach bheadh siad i bhfad níos faiteach ag caint i nGaeilic. Ní ní thiocfadh
pearsantacht s’acu, ní thiocfadh sé fríd comh soiléir.
Taighdeoir: B’fhéidir cuid de na daoiní.... na focla...foclóir atá acu.
Órla: Na folca, yeah, sin é. Ní bheit-, agus bheadh siad, tá fhios agat, cineál do, ní bheit- you
know, ní bheit- just cineál do, bheadh siad níos suaimhní b’fhéitir.
Taighdeoir: ‘Sea, ciúin, ciúin i nGaeilge agus ansin i mBéarla b’fhéidir go mbeadh siad...
Órla: Yeah, sin é go díreach.
6.7 “Guth” agus tábhacht an chleachtais agus na nósanna teanga
Níl fuaimeanna na Gaeilge agus an Bhéarla mar an gcéanna ar ndóigh (cé gur minic anois a
chuirtear fuaimeanna an Bhéarla in ionad fhuaimeanna na Gaeilge). Ach diomaite de na
fuaimeanna iad féin, aithníonn roinnt cainteoirí nach ionann an guth atá acu agus iad ag
labhairt as Gaeilge agus as Béarla. B’amhlaidh sin i gcás cúpla duine i staidéar Koven
(2007: 77) agus cúpla duine de na Gaeil óga ar labhair mé leo freisin. Ag plé le “guth”
difriúil a bheith ag daoine sa dá theanga, is minic a dhéantar trácht ar an dóigh a mbíonn sé
93
aisteach nó saoithiúil a bheith ag éisteach le duine ag labhairt an teanga eile má bhíonn an
bheirt acu ag labhairt an teanga eile le chéile i gcónaí. Déanann Ruairí cur síos air seo agus
an bhaint atá aige le cleachtadh teanga:
Cuireann sé iontas ort, tá daoiní ann agus labharfá Gaeilic leofa i rith do shaoil agus ansin
chluinfeá iad ag labhairt Béarla le duin’ inteacht eile agus bheifeá a’ rá....tá fuaim aisteach
ann, like níl tú cleachtaí leofa. An dóigh chéarna leis an Bhéarla, b’fhéidir go mbeifeá a’
labhairt Béarla le duin’ inteacht i rith do shaoil agus ansin chluinfeá iad a’ caint Gaeilic le
duine a labhrann tusa Gaeilic leo. Agus bheifeá a’ rá “Ca’ tuighe a mbeadh sé sin ag
labhairt Gaeilic leofa sin? Tá Gaeilic ag an triúr againn, ca’ tuighe a labharfainnsa Béarla
leofa sin?” Ach still, bheadh fu- fuaim aisteach agus tú ag caint i nGaeilic, ní bheadh sé
comh nádúrtha agus a thig le (bheith), cé go bhfuil, b’fhéidir, scoith na Gaeilic123
acu, ach
just níl tú cleachtaí leis.
Léiríonn sé seo chomh maith nach bhfuil sé éasca na nósanna teanga (daingne) seo a athrú,
fiú do dhuine atá tiomanta don Ghaeilge.
Sílim go bhfuil sé seo le sonrú ag éisteacht leo chomh maith. Cainteoir 4, mar shampla, tá a
guth níos airde, níos ciúine, agus níos moille agus í ag labhairt as Béarla (le cloisteáil go
háirithe, measaim, sna habairtí Béarla i leaganacha Gaeilge de na scéalta) agus tá a guth
níos urrúsaí agus í ag labhairt as Gaeilge. Ós rud é go bhfuil aithne agam uirthi, tugaim é
seo faoi deara i gcónaí, gurb amhlaidh nach ionann a guth sa dá theanga.
6.8 Teorantacht na teanga féin
Is díol spéise chomh maith, nár chuir aon duine locht ar an nGaeilge féin mar chúis lena
t(h)eorantacht sa teanga sin. D’aithin siad nach raibh an teanga go hiomlán ar a dtoil acu nó
nach raibh siad in ann. Tá sé seo bun os cionn le cuid de na daoine i staidéar Koven a chuir
an locht ar an teanga féin, ar nós “ní féidir sin a rá sa teanga seo, níl an focal sin ag an
teanga seo” (cf. 2007: 70). Níor luaigh aon duine den deichniúr ach an oiread, gur cheap
siad go raibh siad teoranta de bharr éagmais focal (gnáthchainte agus ardréime) i nGaeilge
– nach raibh sí in ann stíleanna éagsúla a láimhseáil sa dá theanga. Ar ndóigh, níl aon
mhúnla aonteangach Gaeilge ann a thuilleadh. An t-aon rud a bheadh ann dóibh d’fhonn
comparáid a dhéanamh ná seandaoine a bhfuil Béarla teoranta acu.
6.9 Achoimre
Cén t-adhmad is féidir linn a bhaint as an scagadh seo ar thuairimí éagsúla ilghnéitheacha
na bhfaisnéiseoirí maidir lena bpearsantacht(aí) agus an dá theanga atá acu, ós rud é go
bhfuil siad thar a bheith ilchineálach? Ar an gcéad dul síos, is léir gur casta an scéal é, agus
123
Agus is cliché é scoth na Gaeilge, ar ndóigh.
94
scéal lena mbaineann a lán dálaí éagsúla—ina measc: ceantar (agus suíomh nó áit na
Gaeilge i measc an phobail sin), tógáil, tuismitheoirí, an t-ábhar cainte, cleachtadh teanga,
comhghleacaí an chomhrá, agus fealsúnacht teanga (.i. gníomhaí ar son na Gaeilge nó
neodrach, m.sh.). Fiú tuairimí na ndaoine a chreideas go bhfuil pearsantacht ar leith acu sa
dá theanga, ar an mórgóir níl na tuairimí a léiríodar chomh treisiúil agus chomh
héifeachtach leis a lán de na tuairimí a nocht faisnéiseoirí Koven faoin bPortaingéilis agus
faoin bhFraincis. Seans maith go mbaineann sé seo leis an difríocht bhunúsach maidir le
“háit”—níl teorainn idir an Ghaeilge agus an Béarla a thuilleadh sa Ghaeltacht/in Éirinn. Tá
Béarla uileláithreach. Ach mar sin féin, baineann an bunús céanna leo agus tá cosúlacht ag
an lán de na tréithe a luadh lena chéile sa dá chás: cúrsaí foclóra, dlúthchaidreamh, nasc idir
theanga agus áit/daoine áirithe, mothúcháin, dhá phearsantacht, srl.
Sa chéad rannóg eile, breathnófar ar an léargas atá le fáil sna scéalta féin (más ann dó in aon
chor) ar phearsantacht/fhéiniúlacht na scéalaithe.
Caibidil 7 — Torthaí na hanailíse ar ghuthú na hinsinte
Sa chaibidil seo, breathnaítear torthaí na hanailíse ar ghuthú na reacaireachta, eadhon, an
chaoi a mbaineann na cainteoirí feidhm as straitéisí éagsúla reacaireachta agus iad i mbun
insint na scéalta chomh maith leis an gcaoi a léirítear féiniúlacht an chainteora in insint an
scéil féin, más amhlaidh go léirítear. Tabharfar aghaidh ar na cainteoirí mar ghrúpa agus
tugtar léargas ar phatrúin gach cainteora iontu féin chomh maith. Díreofar ar choibhneas na
ról cainte éagsúla (reacaire, idirlabhraí agus carachtar) chomh maith leis na dóigheanna ar
bhain na cainteoirí leas as ról an charachtair. Rinneadh roinnt plé ar ról an idirlabhraí
cheana féin (.i. réimeanna teanga agus marcóirí dioscúrsa, mar shampla).
Rinne mé an códú agus an comhaireamh ar an gcaoi chéanna a ndearna Koven é, tríd is tríd.
Ach i gcruth is go mbeadh corpas níos mó agam, bhí orm glacadh le scéalta nach raibh ról
lárnach ag an gcainteoir iontu, is é sin le rá nach raibh siad chomh pearsanta is a bhí mé ag
súil leis. Bhain cuid acu le tuairimí an duine ar rud ginearálta a chuireas frustrachas
air/uirthi, seachas rud a tharla dó/di a chuir frustrachas air/uirthi. Mar sin féin, lean mé an
cur chuige céanna chomh fada agus ab fhéidir i gcás na scéalta agus na gcainteoirí go léir,
cé go raibh orm é a chur in oiriúint do scéalta an chorpais.
95
7.1 Comhréir mheánach na trí ról cainte de réir clásail
I gcodarsnacht le torthaí Koven, níl difríocht staitistiúil shuntasach idir dáileadh na ról
cainte sa dá theanga. Tá comhréir mheánach na gcasal sna trí ról cainte thar a bheith
cóngarach dá chéile sna scéalta Gaeilge agus sna scéalta Béarla mar is léir i dTábla 7-A.
Tábla 7-A Comhréir mheánach na gclásal sna trí ról cainte—scéalta uilig124
an deichniúir chainteoirí125
Gaeilge Béarla t p=
Reacaire 62.120 (DC=8.120)
64.130 (DC=8.678)
1.0408 0.3251
Idirlabhraí 50.490 (DC=4.922)
50.150 (DC=9.826)
0.1329 0.8972
Carachtar 7.770 (DC=3.210)
7.780 (DC=4.598)
0.0700 0.9946
Ina theannta seo, léiríonn Tábla 7-B thíos na patrúin do na róil chainte agus teaglaim díobh
mar a comhaireadh iad. Arís, tá coibhneas na gclásal ag a bhfuil na róil éagsúla seo an-ghar
dá chéile agus níl suntas staitistiúil ann i gcás ar bith.
Tábla 7-B Comhréir mheánach na gclásal sna sé ról cainte—an deichniúr cainteoirí (iomlán na scéalta)
Gaeilge Béarla t p=
Reacaire 43.970 (DC=5.329)
44.090 (DC=9.948)
0.0454 0.9648
Reacaire/Idirlabhraí 16.530 (DC=3.703)
18.050 (DC=6.024)
0.8043 0.4420
Idirlabhraí 31.710 (DC=6.308)
30.210 (DC=9.134)
0.5961 0.5658
Carachtar 3.950 (DC=2.526)
3.780 (DC=3.362)
0.2334 0.8207
Reacaire/Carachtar 1.610 (DC=1.219)
1.990 (DC=1.782)
0.7772 0.4570
Idirlabhraí/Carachtar 2.210 (DC=2.101)
1.880 (DC=1.989)
0.4129 0.6893
Ciallaíonn sé seo gurb amhlaidh nach bhfuil nasc idir teanga amháin agus ócáid róil chainte
ar leithligh, is é sin le rá go mbíonn an dream cainteoirí seo (mar ghrúpa) ag maireachtáil
sna róil chainte ar an dóigh chéanna sa dá theanga. I gcás chainteoirí Koven, bhaineadar
leas as an ról idirlabhraíoch níos minice sa teanga a raibh scileanna níos fearr acu inti, an
124
Tá na scéalta go léir atá san Aguisín san áireamh anseo, fiú na scéalta Gaeilge nach bhfuil leagan Béarla
díobh ann. Chomhair mé comhréir mheánach na gclásal sna trí ról cainte mar an gcéanna i gcás na scéalta a
bhfuil dhá leagan acu amháin ann agus ní raibh ach miondifríochtaí diomaibhseacha ann. Chuir mé scéalta na
ndaoine as Rann na Feirste (55% de líon na bhfocal) i gcomparáid le scéalta bhunadh Ghaoth Dobhair agus ní
raibh aon difríocht staitistiúil shuntasach ann ach oiread, agus b’ionann sin agus na beirte cainteoirí (3F89
agus 4B89) an bhfuil an Ghaeilge is traidisiúnta acu in aghaidh na beirte (7B92 agus 8F90) ag a bhfuil an
Ghaeilge is neamhthraidisiúnta. 125
Is féidir le níos mó ná ról amháin a bheith ag clásal; tá na céatadáin os cionn 100% dá réir seo. Tá sé seo
amhlaidh feasta nuair a bhíos na trí ról cainte i gceist (seachas na sé cinn).
96
mhórtheanga, an Fhraincis (2007: 117). Bhí níos mór reacaireachta “neodraí” á déanamh
acu sa teanga eile. Cainteoirí dúchais Gaeilge an chás-staidéir seo, ní hamhlaidh go
gcuireann siad bríonna idirphearsantsa, mothachtála nó dearcaidh le cois na céille tagraí (cf.
Koven 2007: 118) sna leaganacha Gaeilge, ach ní dhéanann siad amhlaidh sna leaganacha
Béarla ach oiread—mar a bheifí ag dúil leis, b’fhéidir, de bharr fhorlámhas an Bhéarla agus
an Ghaeilge neamhthraidisiúnta a bhíos á labhairt go minic ag an nglúin seo. Ach ina
dhiaidh sin féin, chonaic muid cheana, gurb é an chaoi a mbíonn a lán de na marcóirí
dioscúrsa (a comhaireadh mar ról idirlabhraíoch go hiondúil) i mBéarla sna scéalta
Gaeilge—tuairim is caoga faoin gcéad i gcás na cainteoirí níos traidisiúnta as Rann na
Feirste fiú, agus tromlach suntasach de na marcóirí dioscúrsa a bheith i mBéarla i gcás na
gcainteoirí eile. Mar sin, tá cuid mhór den idirlabhraíocht ar siúl i mBéarla sna scéalta
Gaeilge, i gcás chainteoirí 7 (“like”) agus 8 (“you know”) go háirithe. Bhí níos mó i gceist
sa ról idirlabhraíoch ná marcóirí dioscúrsa amháin, ar ndóigh, ach is cuid shuntasach de iad
na marcóirí dioscúrsa. Ní mór cuimhneamh chomh maith gur iarr mé ar na faisnéiseoirí
focail Bhéarla (na marcóirí dioscúrsa go háirithe) a sheachaint ag pointe áirithe san
agallamh (tar éis cupla scéal Gaeilge a chruinniú uathu). Cé nár éirigh le cainteoir ar bith
seo a dhéanamh go hiomlán, ba léir go raibh cuid acu ag déanamh iarrachta ar a laghad óir
thug siad faoi deara nuair a bhí focal Béarla ráite acu. Tharla a leithéid cúpla uair i gcás
cúpla cainteoir sa chéad chuid den chéad scéal a insíodh i ndiaidh dom an achainí seo a
iarraidh. Ach ar an mórgóir, ní raibh mórán tionchair ag m’achainí ar a n-iompar teanga ar
chor ar bith. Seans go raibh níos lú idirlabhraíochta ar siúl acu i gcuid de na scéalta Gaeilge
dá thairbhe seo. Ach mar is féidir meabhair a bhaint ó Tábla 4-I a pléadh cheana ar na
marcóirí dioscúrsa, bheadh coibhneas ról an idirlabhraí (méid suntasach) níos ísle dá
mbaintí an idirlabharaíocht Bhéarla as an áireamh sna scéalta Gaeilge. Pé scéal é, is féidir a
mhaíomh ar an mórgóir mar sin, nach bhfuil an ról idirlabhraíoch, ach go háirithe, go
hiomlán Gaelach i leaganacha Gaeilge de na scéalta. Comhartha é seo, ar bhealach, den
mhionlachas (agus den mhionteangachas), atá i ndiaidh a bheith glactha go hinmheánach
san ionghrúpa, agus den ghéilleadh don mhórchultúr:
Is mearbhall a cheapadh gur féidir lear marcóirí dioscúrsa nua, marcóirí an Bhéarla sa chás seo
de, a thabhairt isteach ar bhonn leanúnach breisitheach gan athrú a chur ar stíleolaíoch na
Gaeilge. Is é ceann d’fheidhmeanna na marcóirí Béarla ná a bheith éagsúil le stíl na Gaeilge
traidisiúnta. (Ó Curnáin, le teacht)
97
7.2 Coibhneas na ról cainte: an deichniúr cainteoirí
Níl mórán difríochtaí le sonrú, ach léirítear i dTábla 7-C agus
Tábla 7-D coibhneas na ról cainte i scéalta go léir na gcainteoirí go léir le chéile (le hais
coibhneas chomhréir mheánach na gcainteoirí i dTábla 7-A agus Tábla 7-B). Tá na
céatadáin do na scéalta Gaeilge agus na scéalta Béarla fós an-chóngarach dá chéile. Tugtar
na céatadáin do na scéalta sa dá theanga (“Gaeilge” agus “Béarla”) chomh maith leis na
céatadáin do na scéalta Gaeilge go léir atá san Aguisín nuair a bhí siad ann (scéilín nó dhó
nach bhfuarthas leagan Béarla de san áireamh).
Tábla 7-C Comhréir na dtrí ról cainte: Na cainteoirí go léir fré chéile
Gaeilge Gaeilge (+scéalta
nach bhfuil leagan
Béarla de)
Béarla
Reacaire 62.0 61.6 62.8
Idirlabhraí 49.3 49.6 51.0
Carachtar 8.3 8.7 9.3
Tábla 7-D Comhréir na sé ról cainte: Na cainteoirí go léir fré chéile
Gaeilge Gaeilge (+scéalta
nach bhfuil leagan
Béarla de)
Béarla
Reacaire 44.5 44.0 41.4
Reacaire/Idirlabhraí 16.1 16.3 18.8
Idirlabhraí 31.1 31.1 30.5
Carachtar 4.8 5.1 5.1
Reacaire/Carachtar 1.4 1.3 2.6
Idirlabhraí/Carachtar 2.1 2.3 1.6
Tá éagsúlacht le sonrú idir na cainteoirí. Seo iad comhréir na ról cainte do gach cainteoir agus
cúpla pointe suntasacha fúthu:
Tábla 7-E Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 1B88
Gaeilge Gaeilge (+scéalta
nach bhfuil leagan
Béarla de)
Béarla
Reacaire 64.6 64.6 76.9
Idirlabhraí 51.2 53.1 51.9
Carachtar 7.3 5.3 5.8
98
Tábla 7-F Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 1B88
Gaeilge Gaeilge (+scéalta
nach bhfuil leagan
Béarla de)
Béarla
Reacaire 42.7 42.5 46.2
Reacaire/Idirlabhraí 19.5 20.4 28.8
Idirlabhraí 30.5 31.9 19.2
Carachtar 3.7 2.7 0
Reacaire/Carachtar 2.4 1.8 1.9
Idirlabhraí/Carachtar 1.2 0.9 3.8
Tá níos mó reacaireachta i mBéarla ná i nGaeilge (de bharr reacaire/idirlabhraí in éineacht
lena chéile go háirithe) i scéalta chainteoir 1B88. Tá ról an charachtair níos annaimhe sa dá
theanga ná meán na gcainteoirí trí chéile.
Tábla 7-G Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 2B88
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 56.9 57.8 57.1
Idirlabhraí 49.0 49.7 48.4
Carachtar 9.2 9.8 14.3
Tábla 7-H Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 2B88
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 45.1 44.5 41.8
Reacaire/Idirlabhraí 11.1 12.7 13.2
Idirlabhraí 34.6 32.9 30.8
Carachtar 5.2 5.2 7.7
Reacaire/Carachtar 0.7 0.6 2.2
Idirlabhraí/Carachtar 3.3 4.0 4.4
I gcás chainteoir 2B88, tá ról an charachtair níos suntasaí sna scéalta i mBéarla.
Tábla 7-I Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 3F89
Gaeilge Béarla Reacaire 68.4 61.8
Idirlabhraí 46.4 55.9
Carachtar 4.1 7.5
Tábla 7-J Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 3F89
Gaeilge Béarla Reacaire 50.5 37.6
Reacaire/Idirlabhraí 17.3 24.2
Idirlabhraí 28.1 30.6
Carachtar 2.6 6.5
Reacaire/Carachtar 0.5 0
Idirlabhraí/Carachtar 1.0 1.1
99
I dtaca le scéalta chainteoir 3F89, is díol suime go bhfuil tuilleadh idirlabhraíochta agus
carachtair aige i mBéarla le hais i nGaeilge.
Tábla 7-K Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 4B89
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 59.7 58.6 60.0
Idirlabhraí 48.6 48.3 53.0
Carachtar 12 12.7 13.1
Tábla 7-L Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 4B89
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 42.4 42.0 36.3
Reacaire/Idirlabhraí 16.4 15.7 19.2
Idirlabhraí 29.3 29.5 32.5
Carachtar 8.1 8.8 6.4
Reacaire/Carachtar 0.9 0.9 4.3
Idirlabhraí/Carachtar 3.0 3.0 1.2
Tríd is tríd, tá níos mó den ról idirlabhraíoch ag cainteoir 4B89 i mBéarla ná i nGaeilge—
níos mó leaganacha marcáilte (.i. reacaire/idirlabhraí), ach seans go bhfuil míniú eile ann
freisin i gcás an chainteora seo ar a laghad. Ba mhinic a lean sí uirthi ag insint cúpla scéal i
ndiaidh a chéile i nGaeilge, gan tuilleadh spreagtha uaimse, ach d’iarr mé gach scéal Béarla
go sonrach. Mar shampla, i nGaeilge, nuair a chuir mé ceist uirthi maidir le scéalta a
bhaineas le frustrachas, lean sí ar aghaidh ón scéal faoi fhrustrachas agus an bus go dtí an
scéal maidir leis an dúlra i Rann na Feirste agus dímheas na scoláire air. Thug sin
spreagadh di a bheith ag éagaoine faoin easpa lóistéirí i dtithe Rann na Feirste agus d’inis sí
an scéal faoin gcúpla scoláire nár thuig tábhacht na Gaeilge, rud a tharla i gcoláiste
samhraidh eile. Lean scéal scéal eile go nádúrtha i nGaeilge. I mBéarla, áfach, bhí mé ar
thóir gach scéil ar leith agus is dócha go raibh sí ag cuimhneamh air mar scéal seachas mar
rud a tharla. Creidim gur spreag sé seo cuid den tráchtaireacht idirlabhraíoch sna scéalta
Béarla, óir ní hannamh a leathnaigh sí an scéal le tráchtaireacht idirlabhraíoch, seachas
scéal eile a insint díreach ina dhiaidh (cuirim i gcás an scéal faoin timpiste gluaisrothair).
Tá níos mó de ról an charachtair aici sa dá theanga i bhfarradh is an meán.
Tábla 7-M Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 5B91
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 67.6 66.4 77.2
Idirlabhraí 44.4 45.8 26.7
Carachtar 7.4 8.4 11.9
100
Tábla 7-N Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 5B91
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 50.5 47.9 65.3
Reacaire/Idirlabhraí 16.2 17.2 10.9
Idirlabhraí 25.9 26.5 11.9
Carachtar 4.2 5.0 6.9
Reacaire/Carachtar 0.9 1.3 1.0
Idirlabhraí/Carachtar 2.3 2.1 4.0
Maidir le cainteoir 5B91, tá i bhfad níos lú tráchtaireacht idirlabhraíoch sna scéalta Béarla
le sonrú agus is fiú a thabhairt faoi deara go bhfuil na leaganacha Béarla i bhfad níos gaire
ná na leaganacha bunaidh Gaeilge. Stíl achoimreach a bhí aici gcás na scéalta Béarla.
Tábla 7-O Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 6B90
Gaeilge Béarla Reacaire 78.8 75
Idirlabhraí 45.5 41.3
Carachtar 4.0 5.0
Tábla 7-P Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 6B90
Gaeilge Béarla Reacaire 50.5 53.8
Reacaire/Idirlabhraí 24.2 16.3
Idirlabhraí 21.1 25
Carachtar 0 0
Reacaire/Carachtar 4.0 5.0
Idirlabhraí/Carachtar 0 0
Níor bhain cainteoir 6B90 mórán feidhme as ról an charachtair ar chor ar bith. Maidir leis
an scéal ab fhaide a d’inis sí, díol suntais é gur luaigh sí go raibh na mothúcháin ag teacht
air ais chuici agus í i mbun na haithrise i nGaeilge, ach go raibh sí ag cuimhneamh ar an
scéal níos mó agus í á aithris don darna huair i mBéarla.
Tábla 7-Q Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 7B92
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 52.3 51.0 56.5
Idirlabhraí 64.0 61.5 56.5
Carachtar 5.8 8.7 8.7
Tábla 7-R Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 7B92
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 32.6 33.7 39.1
Reacaire/Idirlabhraí 19.8 17.3 17.4
Idirlabhraí 41.9 40.4 34.8
Carachtar 3.5 4.8 4.3
101
Reacaire/Carachtar 0 0 0
Idirlabhraí/Carachtar 2.3 3.8 4.3
Bíodh is gur bhain sí leas as ról an idirlabhraí níos mó sna scéalta Gaeilge, bhí cuid mhór
focal Béarla i gceist san idirlabhraíocht (like agus really go háirithe).
Tábla 7-S Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 8F92
Gaeilge Béarla Reacaire 53.1 56
Idirlabhraí 53.1 59
Carachtar 8.8 9
Tábla 7-T Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 8F92
Gaeilge Béarla Reacaire 38.1 32
Reacaire/Idirlabhraí 12.2 21
Idirlabhraí 40.8 38
Carachtar 6.1 6
Reacaire/Carachtar 2.7 3
Idirlabhraí/Carachtar 0 0
Bhí rud beag níos mó idirlabhraíochta ag cainteoir 8F92 i mBéarla ná i nGaeilge.
Tábla 7-U Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 9B89
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 59.7 62.3 59.5
Idirlabhraí 48.4 48.1 50
Carachtar 14.5 11.7 0
Tábla 7-V Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 9B89
Gaeilge Gaeilge (+scéal nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 45.2 46.8 50
Reacaire/Idirlabhraí 11.3 13.0 9.5
Idirlabhraí 29.0 28.6 40.5
Carachtar 3.2 2.6 0
Reacaire/Carachtar 3.2 2.6 0
Idirlabhraí/Carachtar 8.1 6.5 0
Níor bhain faisnéiseoir 9B89 leas as ról an charachtair ina cuid scéalta Béarla ar chor ar
bith, cé go bhfuil sé sách coitianta sna scéalta Gaeilge aici.
Tábla 7-W Comhréir na dtrí ról cainte: Cainteoir 10F90
Gaeilge Béarla Reacaire 60.2 61.3
Idirlabhraí 53.4 58.8
Carachtar 4.2 2.5
102
Tábla 7-X Comhréir na sé ról cainte: Cainteoir 10F90
Gaeilge Béarla Reacaire 43.2 38.8
Reacaire/Idirlabhraí 15.3 20
Idirlabhraí 37.3 38.8
Carachtar 1.7 0
Reacaire/Carachtar 1.7 2.5
Idirlabhraí/Carachtar 0.8 0
Tá níos mó de ról an idirlabhraí ag cainteoir 10F90 i mBéarla ná i nGaeilge (agus níos mó
ná an meán i mBéarla chomh maith). Níor bhain sé mórán feidhme as ról an charachtar i
gceachtar den dá theanga. Ní raibh ach dioscúrsa indíreach aige i mBéarla.
7.3 An dioscúrsa díreach
Scrúdaigh Koven coibhneas na gcarachtar a dtugtar a gcuid cainte in athfhriotal díreach
agus fionnadh gur athléiríodh smaointe agus monalóg inmheánach an scéalaí féin agus na
gcarachtar eile níos minice ag baint leas as dioscúrsa díreach san Fhraincis ná sa
Phortaingéilis (2007: 132-3). B’fhoilse an t-idirdhealú sa chéad phearsa go háirithe. Dar léi,
léiríonn sé seo go bhfuil na cainteoirí sin in ann léargas níos pearsanta agus níos
caidreamhaí a thabhairt orthu féin sna scéalta seo sa teanga cheannasach taobh leis an
teanga eile: ‘These differences lend to a greater sense of characters’ (especially quoted
selves’) interiority in stories told in French—as audiences are given a greater display of
characters’ (supposed) inner speech’ (Koven, 2007: 132). An bhfuil léargas níos fearr ar
thréithe inmheánacha an chainteora le fáil i nGaeilge nó i mBéarla i gcás scéalta na
ndátheangóirí atá idir chamáin agam sa chás-staidéar seo? De réir na bhfigiúirí do na
scéalta a bhailigh mé féin, níl suntas staitistiúil ann idir an dá theanga, cé gur léir go raibh
níos mó monalóga inmheánacha nó léiriú na smaointe sa chéad phearsa ar siúl sna scéalta
Béarla ná sna scéalta Gaeilge. Agus ar an taobh eile go raibh níos mó monalóga
inmheánacha nó léiriú na smaointe ar siúl sa tríú pearsa ar siúl san leaganacha Gaeilge i
dteannta le tuilleadh cainte ó na carachtair sa tríú pearsa ag labhairt leis an bhfaisnéiseoir.
Ach de réir na dt-thrialacha a rinneadh, níl aon cheann de na difríochtaí seo suntasach go
staitistiúil.
103
Tábla 7-Y Comhréir mheánach de chineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh (as iomlán an dioscúrsa
dhírigh)—na cainteoirí go léir
Gaeilge Béarla t p=
C1-1 monalóg inmheánach nó
léiriú smaointe sa chéad
phearsa
7.8 (DC=9.693)
16.7 (DC=27.503)
1.3283 0.2168
C1-3 carachtar sa chéad phearsa
ag labhairt le carachta(i)r sa
tríú pearsa
24.220 (DC=25.596)
21.790 (DC=21.735)
0.4754 0.6458
C3-1 carachtar sa tríú pearsa ag
labhairt leis an gcéad
phearsa
39.070 (DC=33.093)
18.680 (DC=29.260)
1.6442 0.1345
C3-3 monalóg inmheánach sa tríú
pearsa nó léiriú smaointe
6.350 (DC=15.913)
0.830 (DC=2.625)
1.0587 0.3173
C3-3 carachtar 3ú pearsa agus
labhairt le carachtar 3ú
pearsa eile
12.600 (DC=19.805)
12.000 (DC=16.441)
0.2845 0.7825
Anois, ós rud é go bhfuil iomad nach beag Béarla le fáil sa dioscúrsa díreach (i gcás
chainteoir 4 go háirithe), baineadh seo amach as an áireamh (i gcás chainteoirí 4, 7, 10), ach
níor athraíodh aon rud maidir le suntas staitistiúil na dtorthaí, mar is léir i dTábla 7-Z:
Tábla 7-Z Comhréir mheánach de chineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh (as iomlán an dioscúrsa
dhírigh)—na cainteoir go léir: Béarla sna scéalta Gaeilge as an áireamh
Gaeilge Béarla t p=
C1-1 monalóg inmheánach nó
léiriú smaointe sa chéad
phearsa
6.49 (DC=9.655)
16.7 (DC=27.503)
1.3080 0.2233
C1-3 carachtar sa chéad phearsa
ag labhairt le carachta(i)r
sa tríú pearsa
24.820 (DC=25.983)
21.790 (DC=21.735)
0.5849 0.5739
C3-1 carachtar sa tríú pearsa ag
labhairt leis an gcéad
phearsa
31.670 (DC=35.287)
18.680 (DC=29.260)
1.0499 0.3212
C3-3 monalóg inmheánach sa
tríú pearsa nó léiriú
smaointe
11.750 (DC=31.492)
0.830 (DC=2.625)
1.0811 0.3078
C3-3 carachtar 3ú pearsa agus
labhairt le carachtar 3ú
pearsa eile
10.320 (DC=19.696)
12.000 (DC=16.441)
0.4133 0.6890
104
Mar sin féin, mar a chonacthas thuas, ní raibh ról an charachtair (de chineál éigin) ach
tuairim is 7.8 faoin gcéad de na clásail sa dá theanga araon (agus c. 1.5-2% de sin ina
dhioscúrsa indíreach). Tá i bhfad níos lú den ról seo sna scéalta a bhailigh mé féin le hais na
scéalta a bhailigh Koven (ról an charachtair ag 18-19% de na clásail, cf. Koven, 2007: 119).
Tá formhór an dioscúrsa dhírigh le fáil i scéalta chainteoir 4 — 51% i gcás an scéalta
Gaeilge agus 43.8% i gcás na scéalta Béarla. Tá difríochtaí soiléire ann i ndáileadh na
gcineálacha éagsúla den dioscúrsa díreach i gcás scéalta an chainteora seo (féach caibidil 8
do mhionphlé ar scéalta dá cuid). Dá mbeadh tuilleadh scéalta ann ó na cainteoirí uilig a
bhfuil níos mó cainte dírí iontu (ní raibh sampla ar bith agam ó chainteoir 6, mar shampla),
d’fhéadfaí léargas níos cruinne a fháil ar an ábhar seo.
7.4 Sainréimeanna teanga agus na róil éagsúla
Níor bhraith mé mórán difríocht a bheith ann maidir le sainréimeanna teanga in
ionmhaireachtáil na ról cainte éagsúla, ná maidir le cineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh
ach oiread. Mar sin féin, pléifear nós labhairt an Bhéarla san athfhriotal díreach (.i. aistriú
teanga sa reacaireacht) i gcás chainteoir 4 go sonrach sa chéad chaibidil eile. D’fhionn
Koven go raibh sé de nós ag cainteoirí a cás-staidéar leas a bhaint as níos mó foirmeacha
marcáilte (i stíl íseal na gnáthchainte laethúil go háirithe) sna scéalta Fraincise le haghaidh
ról an idirlabharaí agus ról an charachtair sa chéad phearsa araon a chur in iúl, mar a raibh
níos mó leaganacha foirmiúla sa Phortaingéilis (san fhéinathfhriotal go háirithe; Koven,
2007: 126, 139). Níl dóthain cainte dírí sna scéalta a bhailigh mé féin, ná eolas ar fáil dom
chun na cinntí a dhéanamh maidir le sainréimeanna teanga sa nGaeilge. Ach i dtéarmaí
ginearálta, mar a pléadh cheana, is léir go bhfuil foclóir Béarla níos leithne ag na cainteoirí
seo, ach ag an am céanna léirítear gurb é an chaoi a bhfuil sainréimeanna teanga éagsúla i
nGaeilge ag cuid de na cainteoirí ar a laghad.
Caibidil 8 — Mionphlé ar scéalta “Nóra” (cainteoir 4B89)
8.1 An cainteoir
Tá fúm chur chuige Koven a leanúint arís, agus mionchuntas a thabhairt ar chainteoir aonair
amháin. B’fhurasta cainteoir 4, Nóra, a togha ós rud é gur éirigh liom i bhfad níos mó
scéalta a bhailiú uaithi agus chomh maith leis sin go mbaineann go leor acu le heachtraí a
tharla ina saol féin (i gcás cuid de cainteoirí, tá an cainteoir féin níos imeallaí sna heachtraí
ar an mórgóir). Ina theannta sin, is í Nóra an duine is mó a cheap go raibh pearsantachtaí
faoi leith aici i mBéarla agus i nGaeilge, agus go deimhin, baineann a lán dá cuid scéalta
105
leis an nGaeltacht agus faightear léargas maith ar chur i láthair a pearsantachta agus ar a
féiniúlachta sna scéalta seo. Is í duine de na cainteoirí ag a bhfuil an Ghaeilge is traidisiúnta
a bhí rannpháirteach sa chás-staidéar seo, mar a chonacthas i gCaibidil 4.
Tá spéis faoi leith ag an gcainteoir seo sa Ghaeilge, sa Ghaeltacht, i mbéaloideas, stair agus
oidhreacht a ceantair dhúchais féin, agus i gcur chun cinn na teanga. Gan amhras, baineann
an idé-eolaíocht agus an fhéiniúlacht Ghaeilge lena tiomantas do labhairt na Gaeilge.
Chonacthas cheana sa phlé ar thuairimí na bhfaisnéiseoirí gurb é an chaoi a gceapann sí go
bhfuil pearsantacht agus féiniúlacht Ghaelach agus Ghaeltachta ar leith aici agus gurb é an
chaoi a bhfuil “deighilt” de shaghas eicínt idir Gaeltacht agus tromchuid na hÉireann (m.sh.
an tógáil chéanna a bheadh ag muintir na Gaeltachta agus an bealach a bhfuil rud eicínt i
gcoitinne ag cainteoirí Gaeilge). Faoi mar a léiríodh i gcaibidil 4, tá Gaeilge níos
traidisiúnta aici i gcomparáid lena lán den aos óg atá ar chomhaois léi—rud atá fíor i gcás a
hathar féin freisin, is dócha. Mar a dúradh cheana, bhí aithne agam uirthi le dhá bhliain
beagnach, sula ndearna mé an t-agallamh léi agus is í an Ghaeilge teanga ár gcaidreamh le
chéile. Bíonn sí ag labhairt Gaeilge de ghnáth lena muintir agus lena cairde as Rann na
Feirste go háirithe, ach uaireanta Béarla i gcás comhaoiseach eile as Gaeltacht Thír
Chonaill (de bharr na gcleachtaí a bunaíodh sa mheánscoil de réir cosúlachta).
Is dócha go raibh sí compordach ag insint na scéalta pearsanta seo dom (agus nádúrtha agus
spontáineach mar a bheadh i ngnáthchomhrá idir chairde, ina lán cásanna lean sí ar aghaidh
ag insint scéalta ar an ábhar céanna (nó ábhar gaolta leis) agus ní raibh orm aon cheist
bhreise a chur uirthi). Ach níorbh fhurasta léi na scéalta a insint dom as Béarla, go háirithe i
dtosach. Ba dhoiligh di tosú ar an gcéad scéal i mBéarla go háirithe agus bhí orainn tosú
arís ar an scéal uair nó dhó. Roimh an gcéad iarracht dúirt sí: “Tá a fhios agat like nach
maith liom labhairt i mBéarla agus bíonn daoine ag magadh fúm nuair a bhím ag labhairt i
mBéarla”. Agus ansin thosaigh sí ar an scéal ach ní raibh sí in ann leanúint ar aghaidh de
bhrí go raibh imní uirthi nach mbeadh sí in ann an scéal a insint ar an gcaoi chéanna, nó an
scéal a “aistriú” b’fhéidir:
Tarlach. The adventures of Tarlach (gáire). Well if I would have to tell a story about Tarlach
it would be about the time uh well... ughh! Right, bhuel, uh right, fan soic. Ní h-, ní
chaithfidh mé tois-, ní chaithfidh mé an rud céarna a inse duit, an gcaithfidh? Caithfidh mé an
scéal céarna a inse... Ach an gcaithfidh an tús céarna a bheith leis?
Bhí uirthi imeacht as an seomra ar feadh nóiméid. Bhí rudaí i gceart tar éis píosa agus
d’éirigh léi na scéalta a insint i mBéarla. Ach d’fhill an bheirt againn ar labhairt na Gaeilge
106
corruair idir na scéalta. Níorbh éasca domsa ár nósanna teanga agus comhrá a athrú ach
oiread. Comhthéacs aisteach don bheirt a bheith ag labhairt Béarla le chéile agus creidim go
bhfuil rian den aduaine sin le haireachtáil sna scéalta seo. Ní raibh an aithne chéanna againn
ar a chéile i mBéarla le hais mar atá i nGaeilge. Ach ina dhiaidh sin féin, níorbh é sin an
chéad uair a labhair sí as Béarla os mo chomhair (.i. cúpla babhta a rabhamar in éindí le
cairde dá cuid nach bhfuil Gaeilge acu, mar shampla), ach tá a fhios agam chomh maith
nach dtaitníonn sé léi a bheith ag labhairt as Béarla i gcomhthéacsanna foirmiúla—a
mhacasamhail seo. Ní raibh nósanna teanga docht daingean i gceist le haon duine de na
faisnéiseoirí eile.
Easpa cumais sa mhórtheanga
Rinne Nóra gáire nó trácht faoi chiotaí agus amscaíocht an rud a dúirt sí cúpla uair i
mBéarla, ach níor tharla a leithéid sna scéalta Gaeilge—mar go raibh sí níos compordaí ag
labhairt liom i nGaeilge. Mar shampla, an trácht idirlabhraíoch ag críoch an scéil faoi
fhrustrachas agus an bus: “Yeah, so I kind of acted before I thought which I do a lot
sometimes. A lot sometimes.... a lot” (gáire). Tá sí ag gáire faoin bhfrása amscaí Béarla a
dúirt sí. Chomh maith leis sin, sa scéal mar gheall ar Chomórtas Peile na Gaeltachta,
déanann sí trácht ar major league in aghaidh minor league. Sliocht amscaí é seo de bharr
deacrachtaí foclóra, mar níl sí cinnte maidir leis na focail fheiliúnacha Bhéarla (sinsear
agus sóisearach/mionúr Gaeilge ar intinn aici is dócha): “And although that was the minor
league, the major league, there was a maj- a m, well, I’d suppose you’d call them....well I
don’t know.” Is léir nach bhfuil an téarmaíocht chuí aici i mBéarla le cur síos a dhéanamh
air seo (nó nach raibh sí in inmhe cuimhneamh uirthi ag an bpointe sin). Baineann an
téarmaíocht seo le cúrsaí spóirt i Meiriceá go háirithe, seachas senior agus minor in Éirinn.
Léiríonn sé seo nasc ag na meáin chumarsáide (Mheiriceánacha) as sealbhú na darna
teanga, ar mórtheanga dhomhanda í (cf. Ó Curnáin 2009: 96-7).
Lena chois sin, faightear sampla eile den neamhchinnteacht seo maidir leis an téarmaíocht
Bhéarla sa scéal maidir leis na lóistéirí: faoi thionchar an fhocail lóistéar (agus ar lóistín
b’fhéidir), de réir cosúlachta, baineann sí leas as an mbriathar ‘lodge’ chun a rá go bhfuil na
scoláirí ar lóistín sna tithe sin: “They’d still attend the classes in the college but they’d send
to students to Dobhar...to eh lodge there I suppose....lodge...yeah? No. To stay there the
night...and whatever else.” Feidhm cheart an fhocail sin aici ar ndóigh, ach ní dócha go
mbaintear leas as sa chomhthéacs sin. Bheadh sé rósheanfhaiseanta don chomhthéacs seo i
mo chuid Béarla féin, ar chuma ar bith. Tharla rud comhchosúil leis seo i gcás an fhocail
107
féiniúlacht, mar a phléifear a thuilleadh thíos. Mar a dúradh cheana, bhí sí níos urrúsacha
agus í ag aithris na scéalta Gaeilge, ach amháin nuair a tháinig focal Béarla sa scéal Gaeilge
tar éis dom iarraidh uirthi gan sin a dhéanamh, m.sh.: “Bhí, yeah...óp! “bhí, yeah” tús
maith” agus “ná b’fhéitir go just síleann (gáire) go síleann siad.”126
8.2 Struchtúr an phlota—céard a dúradh le hais an chaoi ar dúradh é
Pléifidh mé le trí scéal dá cuid go sonrach anseo: “Frustrachas agus an Bus,” “Tír gan
Teangaidh, Tír gan Anam,” agus “Comórtas Peile na Gaeltachta” (faightear trascríbhinní ar
na scéalta seo san Aguisín). Déanfaidh mé anailís ar na trí cinn acu ar mhaithe le léargas
ionadaíoch a thabhairt ar scéalta Nóra. Roghnaíodh na scéalta seo de bharr go bhfeileann
siad don anailís seo agus go léirítear éagsúlachtaí spéisiúla idir úsáid an dá theanga i gcás
an chainteora seo iontu. Tríd is tríd, tá níos mó comhrá ar siúl sna scéalta áirithe seo agus
baineann siad go léir le suíomh Gaeltachta. Ach i dtaobh na scéalta eile a d’inis Nóra, is fiú
cúpla focal a rá fúthu. D’inis sí scéal faoi eachtraí a cat, carrianna, agus seanfhear áitiúil a
raibh amharc na súl lag aige; cúpla scéal eile faoi na coláistí samhraidh agus na daltaí;
dearcadh daoine eile uirthi agus ar a pearsantacht (comhthéacs Galltachta (Leitir Ceanainn)
sa dá theanga, ach cuireann sí leis an scéal Béarla rud a tharla i bpobalscoil Ghaoth Dobhair
chomh maith le trácht ghinearálta ar bhreith a thabhairt ar dhuine sula mbíonn aithne agat
air); Coppers i mBaile Átha Cliath (chomhthéacs Galltachta, fear a mhaslaigh í de bharr gur
Ultach í agus a rinne iarracht a tachtadh); timpiste gluaisrothair ina gortaíodh uncail léi go
dona (cuid a chuir sí leis i mBéarla ag an deireadh: tráchtaireacht idirlabhraíoch ar an
bpreab a bhaintear asainn nuair a tharlaíos tubaiste mhillteanach do dhuine éigin a bhfuil
aithne againn air d’ainneoin a bhfacamar ar an teilifís agus sna scannáin); néaltrú agus a
seanmháthair; agus faoi dheireadh, scéal i nGaeilge amháin faoi na rudaí cliste
tarcaisneacha a deir an tseanmháthair eile. Tá léargas maith le fáil i gcuid de na scéalta seo
ar a pearsantacht chomh maith, cuid de sna leaganacha Béarla amháin. Is léir go mbaineann
sé seo leis an gcaoi ar insíodh na scéalta de ghnáth—de bharr nár chuimhnigh sí ar na
codanna sin agus í ag insint na scéalta a chéaduair i nGaeilge.
Ach ar ais arís chuig na trí scéal roghnaithe seo, ar an mórgóir, is ionann ábhar na scéalta seo i
mBéarla agus i nGaeilge. Tá an chuid is mó de na himeachtaí céanna sa dá leagan agus iad
san ord céanna, ach cuireann Nóra breis eolais i leagan amháin seachas leagan eile in
amanna. Ach amhail na cásanna a phléas Koven (cf. 2007: 185), is sa bhealach a ndeirtear
an dá leagan is mó a fhaightear na príomhdhifríochtaí idir na leaganacha sa dá theanga
126
Rinne cainteoir 1 rud cosúil leis seo chomh maith, “Soo, focal Béarla, ar dtús báire...”
108
éagsúla. Ar ndóigh, iarradh ar na cainteoirí na scéalta a insint i nGaeilge agus i mBéarla ar
shlite éagsúla—dúradh na leaganacha Gaeilge i gcomhthéacs ceisteanna ginearálta ar “am a
tharla rud a chur fearg/frustrachas/fonn gáire ort” ach iarradh na cinn Bhéarla go sonrach
bunaithe ar na scéalta a hinsíodh a chéaduair i nGaeilge. Tá caint idirlabhraíoch de
chineálacha éagsúla le fáil sna scéalta dá bharr seo—a mhacasamhail “ó, goidé a bhí ann?”
nó “cá háit a rabh mé?” i nGaeilge agus an cainteoir ag iarraidh cuimhneamh ar an rud a
tharla, taobh le rudaí ar nós “and then I was telling about...” i mBéarla, ag déanamh tagairt
do chéadinsint an scéil i nGaeilge.
8.3 Anailís ar na trí Scéal
Scrúdófar gach ceann de na trí scéal seo ann féin anseo síos. Ach roimhe sin, seo a leanas
tábla a chuireas coibhneas na ról cainte i scéalta an chainteora seo trí chéile i láthair.
Féadtar é seo a chur i gcoibhneas leis na táblaí a thabharfar maidir leis na róil chainte i gcás
gach scéil ar leith.
Tábla 8-A Comhréir na ról cainte (céatadán na gclásal ag a bhfuil an ról áirithe): Iomlán na scéalta—
Cainteoir 4B89127
Gaeilge Gaeilge (+scéal amháin nach
bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 59.7 58.6 60.0
Idirlabhraí 48.6 48.3 53.0
Carachtar 12 12.7 13.1
Faightear thíos na céatadáin a léiríos coibhneas na ról cainte (de réir clásail) le haghaidh
gach ról cainte nó teaglaim de róil.
Tábla 8-B Comhréir na sé ról cainte: Iomlán na scéalta—Cainteoir 4B89
Gaeilge Gaeilge (+scéal amháin
nach bhfuil leagan Béarla de) Béarla
Reacaire 42.4 42.0 36.3
Reacaire/Idirlabhraí 16.4 15.7 19.2
Idirlabhraí 29.3 29.5 32.5
Carachtar 8.1 8.8 6.4
Reacaire/Carachtar 0.9 0.9 4.3
Idirlabhraí/Carachtar 3.0 3.0 1.2
Bunaithe ar na huimhreacha seo i dTábla 8-A agus Tábla 8-B thuas, is cosúil go raibh níos mó
tráchtaireachta idirlabhraíche sna scéalta Béarla i bhfarradh is na scéalta Gaeilge—lean sí ar
aghaidh ag déanamh tráchta ar an scéal a d’inis sí i mBéarla ar uairibh. D’inis sí go leor de
127
Ós rud é gur féidir níos mó ná ról cainte amháin a bheith ag clásal ar leith, beidh na céatadáin os cionn
céad faoin gcéad. Tá sé seo ábhartha i gcás chuile thábla ina bhfuil na trí ról cainte seachas sé cinn díobh.
109
na scéalta Gaeilge i ndiaidh a chéile de thairbhe gur spreag scéal amháin scéal eile.
Comhthéacs inste eile a bhí ann i gcás na leaganacha Béarla—d’iarr mé uirthi gach scéal a
insint go sonrach bunaithe ar an imeacht a bhí inste cheana i nGaeilge seachas ar an
mothúchán. Ach mar sin féin, ba é an chaoi a raibh níos mó focal marcáilte (ó thaobh
sainréime teanga de) sna leaganacha Béarla le hais na leaganacha Gaeilge—agus tuilleadh
reacaireachta neamh-mharcáilte sa Ghaeilge ar an gcaoi chéanna. Lena chois seo, bhí níos
mó athfhriotail dhírigh (.i. ról an charachtair) sna scéalta Gaeilge, mar a raibh athfhriotal
indíreach go minic i mBéarla.
Laistigh den dioscúrsa díreach féin, seo thíos tábla a léiríos coibhneas chlásail athfhriotal
díreach de chineálacha éagsúla sa dá teanga:
Tábla 8-C Comhréir cineálacha éagsúla dioscúrsa dhírigh – Iomlán scéalta chainteoir 4B89
Gaeilge Gaeilge (agus an dioscúrsa
díreach i mBéarla as an áireamh) Béarla
C1-1 monalóg inmheánach nó léiriú
smaointe sa chéad phearsa
3.8 5 8.6
C1-3 carachtar sa chéad phearsa ag
labhairt le carachta(i)r sa tríú pearsa
36.5 42.5 31.4
C3-1 carachtar sa tríú pearsa ag labhairt
leis an gcéad phearsa
26.9 10 40
C3-3 monalóg inmheánach sa tríú pearsa
nó léiriú smaointe
13.5 17.5 0
C3-3 carachtar 3ú pearsa agus labhairt le
carachtar 3ú pearsa eile
19.2 25 20
Feictear go soiléir anseo gurb é carachtar sa tríú pearsa ag labhairt léi an phríomháit ar
bhain cainteoir 4 feidhm as an mBéarla sa dioscúrsa díreach sna scéalta Gaeilge.
Ní mór coibhneas na ról cainte a thabhairt do na trí scéal seo le chéile freisin; féach Tábla 8-D
agus Tábla 8-E thíos. Tabhair faoi deara go bhfuil ruainne beag níos mó den ról
idirlabhraíoch sna scéalta seo i nGaeilge ná ina cuid scéalta trí chéile agus go bhfuil méadú
suntasach ann maidir le cóimheas ról an charachtair sna scéalta seo sa dá theanga. Agus, ar
ndóigh, ba in ceann de na fáthanna ar roghnaíodh na scéalta seo, i ngeall ar an athfhriotal.
Tábla 8-D Comhréir na dtrí ról cainte: Na trí scéal seo amháin
Gaeilge Béarla
Reacaire 53.6 52.6
Idirlabhraí 50.3 52.0
Carachtar 19.1 15.8
110
Tábla 8-E Comhréir na sé ról cainte: Na trí scéal seo amháin
Gaeilge Béarla
Reacaire 34.4 34.9
Reacaire/Idirlabhraí 18.0 12.5
Idirlabhraí 28.4 36.8
Carachtar 14.2 7.9
Reacaire/Carachtar 1.1 5.3
Idirlabhraí/Carachtar 3.8 2.6
8.3.1 Frustrachas agus an Bus
Maireachtáil sa ról cainte (“speaker role inhabitance” mar a thugann Koven air)
Léiriú maith é an scéal seo ar an gcaoi a n-insíonn Nóra scéalta mothúchánacha sa dá
theanga. Mar is léir ó Tábla 8-F agus Tábla 8-G thíos, is í an phríomhdhifríocht atá idir an
scéal seo agus gnáthphatrún scéalta Nóra coibhneas ard suntasach ról an charachtair sa
leagan Gaeilge:
Tábla 8-F Comhréir na dtrí ról cainte: “Frustrachas agus an Bus”
Gaeilge Béarla
Reacaire 55.8 60
Idirlabhraí 53.8 56
Carachtar 19.2 8
Tábla 8-G Comhréir na sé ról cainte: “Frustrachas agus an Bus”
Gaeilge Béarla
Reacaire 30.8 40
Reacaire/Idirlabhraí 25 20
Idirlabhraí 25 32
Carachtar 15.4 4
Reacaire/Carachtar 0 0
Idirlabhraí/Carachtar 3.8 4
Sainréimeanna teanga
Dúirt Nóra go raibh sí féin ag búirtigh (‘búireadh’) agus a scairtigh sa scéal Gaeilge ach
scream agus absolutely screamed a bhí i mBéarla aici ag cur síos ar an screadadh a rinne sí
i mBéarla. Tá an leagan Gaeilge ‘búirthigh’ níos láidre ná scream an Bhéarla (ach chuir sí
dobhriathar leis chun é a threisiú an darna huair). Dar léi féin, ciallaíonn búirthigh (.i.
búireadh) ‘screaming’ mar an gcéanna, ach go bhfuil sé níos fiáine ná scairtigh. D’fhonn
an alltacht a chuir an búireadh seo ar an héisteoirí a léiriú, mhaígh sí go raibh siad
suaimhneach (.i. stad siad ag caint, d’fhan siad ciúin) agus go raibh súile móra orthu i
nGaeilge ach go raibh siad shocked and appalled sa scéal Béarla. Ní raibh trácht ar
shouting agus roaring sa leagan Béarla ná ar na daoine a bheith scanraithe, sceimhlithe
111
agus líonraithe nó scaoll a bheith iontu sa leagan Gaeilge. Léargas ar an bhfrithghníomhú
sa dá chás, ach focail ardstíleacha i gcás an scéil Bhéarla. Níl an sainréim teanga chuí aici i
gceachtar den dá theanga sa chás seo—tá an leagan ardréim i mBéarla místuama agus tá
frása tíriúil Gaeilge in easnamh aici chomh maith (dearglíonraithe m.sh.). Iarraidh den
leateangachas atá ann, b’fhéidir. Ach ina dhiaidh sin féin, léiríodh é seo chomh maith sa
leagan Gaeilge leis an rud a shamhlaíonn sí a bhí siad a smaoineamh: Bhí siad a’ deánamh,
“caidé, jeez-, caidé a tharlaigh anseo?” Insint níos bríomhaire de bharr athfhriotail agus
níos nithiúla de bharr cur síos ar chor fisiceach na rannpháirtithe atá sa leagan Gaeilge, ach
foclóir níos marcáilte, agus níos saibhre, ó thaobh na sainréimeanna teanga de i mBéarla.
Ar an gcaoi chéanna, tá ‘anger’ luaite sa leagan Béarla (and I got really angry and stood up
and screamed “shut up!”), ach níl sa leagan Gaeilge. Ina leaba sin, tá an fhearg léirithe sa
scéal Gaeilge leis an bhfocal búirthigh, lena guth (ag déanamh aithrise ar an mbéiceadh i
ndáiríre níos mó ná sa leagan Béarla). De ghnáth sna scéalta seo, bíonn guth níos beo agus
níos airde aici i nGaeilge, ach níos ciúine agus í ag labhairt as Béarla (an Béarla sna scéalta
Gaeilge san áireamh). Dá bhíthin seo go léir, tá stíl reacaireachta i bhfad níos tarraingtí agus
níos mealltaí aici i nGaeilge ar an mórgóir (ach mar sin féin, sin an nós teanga atá againn
agus insíodh na scéalta Gaeilge sin go léir i dtosach).
Tráchtaireacht Idirlabhraíoch
Is é difríocht is mó atá ann idir an dá leagan an chaoi a bhfreagraíonn sí leithscéal na
leaideanna óga, déanann sí trácht ar loighic an leithscéil i mBéarla le rá gur chreid sí iad
agus cuireann sí síos ar an náire agus ar an bhfonn gáire a tháinig uirthi de bharr na
míthuisceana seo i nGaeilge:
Agus bhí mé like “ohhh.” Bhí mé cineál
náiriste, but ag an am céarna bhí mé ag gáirí
liom.
Which I believed, ‘cause it wouldn’t make
sense for them to shout that at at someone at
some poor wee girl who was startin’
secondary school at first.
Athfhriotal Díreach
Athfhriotal sa chéad phearsa
Ag tús an scéil Ghaeilge, sular thosaigh sí ar insint na heachtra i gceart, tugann sí
athfhriotal díreach ar a cuid smaointe féin i nGaeilge. Ní raibh mórán den mhonalóg
inmheánach sna scéalta a bhailigh mé trí chéile, ach díol suntais é seo a bheith ag Nóra i
nGaeilge agus gan a bheith i mBéarla. D’fhionn Koven go léirítear monalóga inmheánacha
le hathfhriotal díreach níos minice san Fhraincis (an mhórtheanga sa chás sin) ná sa
112
Phortaingéilis (smaointe an chainteora féin sa chéad phearsa go háirithe) (2007: 132). Sa
scéal seo, tugann Nóra léargas níos críochnúla uirthi féin i nGaeilge, de bharr na barúlacha
agus an féinmhachnamh a nochtas sí sa mhonalóg inmheánach, ná mar a dhéanas sí sna
scéalta Béarla. Réitíonn sé seo leis an dlúthchaidreamh a áitíos sí a bheith idir í féin agus
cainteoirí Gaeilge go minic.128
Sa scéal seo, tá sampla de smaointe na tríú pearsan chomh
maith, agus arís is sa leagan Gaeilge amháin a fhaightear é. Pléifear é seo a thuilleadh thíos.
Bhí “shut up” i mBéarla sa dá scéal. Is cinnte gurbh eo an rud a scread sí ag an am sin go
fírinneach. Seo é an t-aon scéal inar chuir Nóra í féin ag labhairt Béarla. Is dócha gur láidre
an leagan Béarla seo ná “dún/druid/éist do bhéal/chlab” nó “bí i do thost/thámh” nó a
leithéid. Maíonn go leor údar gurb éard a bhaintear leas as an gcódmheascadh (agus arís sa
tríú pearsa le “sit the fuck down”) le breis mothúchán a chur in iúl, feidhm choitianta atá ag
an gcódmheascadh (cf. Alfonzetti 1998: 197 agus Ó Curnáin 2007: 1916-7). Nó an é nach
mbeadh “cead” aici rud chomh Gaelach sin a rá i measc an aosa óig seo gan iad a bheith ag
magadh fúithi?
Athfhriotal sa tríú pearsa
Pléadh cheana féin an códmheascadh atá sa scéal seo i gcás “suigh síos, sit the fuck down!”
in 5.3 thuas. Ach diomaite de sin bhí níos mó cainte dírí sa leagan Gaeilge. Thug sí an
míniú a thug na diúlaigh ar an rud a dúradar i nGaeilge ach ní dhearna sí ach brí an
leithscéil a thabhairt i mBéarla:
Agus tháinic cupla duine de na leaids* a bhí
ina suí ‘chúl a’ bus, tháinic siad aníos
chugam agus dúirt siad “a-, t- tá m- tá muid
buartha ní rabh muid á ráit sin léithese, bhí
muid á ráit le duine inteacht eile” (gáire).
Gasúr eile ann... dena cuid (sic!) cairde.
and then a few of the same lads that were
down in the back seat came to me later to
apologise and it wasn’t actually aimed at
her, it was aimed at someone else.
8.3.2 “Tír gan Teangaidh, Tír gan Anam”
Sa scéal seo, tá i bhfad níos mó cainte dírí (.i. ról an charachtair) sa leagan Gaeilge ná sa
leagan Béarla, mar a bhfuil caint indíreach ina hionad. Sa leagan Gaeilge, baineann an
cainteoir feidhm as códmhalartú129
sa scéal seo agus athfhriotal díreach ar siúl aici. Díol
suntais gurb í an Ghaeilge amháin a chuireas sí ina béal féin, ach cuireann sí na
128
Thug sí monalóg inmheánach sa chéad phearsa uair amháin i mBéarla freisin i scéal eile: “I’ll keep it cool
in front of her ‘cuz I don’t want her to think she’s living with...a psycho”, ach baineann sí feidhm as
athfhriotal díreach níos minice i nGaeilge ná i mBéarla, go háirithe sa trí scéal seo a roghnaigh mé. 129
D’inis sí an scéal seo sular iarr mé uirthi focail Bhéarla a sheachaint go sonrach.
113
gearrbhodaigh dhána (nach dtuigeann tábhacht na Gaeilge) ag labhairt as Béarla.130
131
Ní
dócha go mbeadh mórán Gaeilge ag “boc” óg amháin ar a laghad, an té a mhaíogh gur
chuma leis sa riach fúithi (an duine a dhiúltaigh go raibh nasc nó tábhacht ag an nGaeilge
leis an bhféiniúlacht Éireannach). Chuir mé ceist ar Nóra maidir leis an teanga nó na
teangacha a bhí á labhairt i rith na himeachta seo i ndáiríre agus dúirt sí liom go raibh sí ag
labhairt an dá theanga leo, óir go raibh uirthi Béarla a labhairt go minic le rudaí a mhíniú
dóibh. Bheadh na scoláirí ag labhairt as Béarla bunús an ama. Gach seans go raibh na
gearrbhodaigh sa scéal seo ag tabhairt freagra uirthi i mBéarla ar chaoi ar bith, in ainneoin
na teanga a labhair sí agus í ag cur na ceiste orthu. Ní chuireann sí ach Gaeilge ina béal féin
i leagan Gaeilge an scéil, cé go mbíonn na hógánaigh seo ag labhairt Béarla sa dá leagan.
Seans maith go raibh sí ag cuimhneamh ar an rud a dúradh ar an lá sin,132
nó b’fhéidir go
raibh sí ag iarraidh meon diúltach na ndaoine seo i leith na Gaeilge agus na féiniúlachta
Gaelaí a léiriú trí úsáid an Bhéarla. Seo sampla amháin:
...bhí mé a’ rá: “Bhuel, goidé’n duifear atá eadar muidinne agus tír ar bith eile?” Agus
thug siad cupla sampla ‘s agus dúirt mé: “Caidé’n duifear eadar tír s’againne agus n- e- na
Sasanaigh, na daoiní sa tír seo is na Sasanaigh?” Agus dúirt gasúr amháin “oh, we get the
dole.” Hóbair gur bhris mo chroí.
Ach cén fheidhm atá aige seo? Creidim go bhfeidhmíonn an códmhalartú seo d’fhonn béim
a leagan ar an mbearna féiniúlachta agus chultúrtha a bhraitheann sí (nó atá sí ag iarraidh a
léiriú) idir í féin agus na scoláirí. An duine Gaelach Gaeltachta ar thaobh amháin agus
daoine gallda coimhthíocha (i gcomhthéacs na Gaeltachta) ar an taobh eile. Chomh maith
leis seo, bhí sé de nós aici sna scéalta go léir Béarla a chur i mbéal daoine eile sna scéalta
Gaeilge má tharla cibé eachtra i gcomhthéacs an Bhéarla. Seans go mbaineann sé leis an
gcúis chéanna, ach i gcás cuid de na samplaí, b’fhéidir gurbh amhlaidh nach mbeadh na
rudaí sin furasta a rá i nGaeilge (chomh maith le bheith ag iarraidh cloí leis an rud a
dúradh133
agus an gnáthamh chun Béarla a cheadú i gcomhrá Gaeilge). Arbh é easpa foclóra
chuí ba chúis le cuid acu? Mar shampla, i gcás “Twelfth of July marches” agus “cheeky
130
Níl sé go hiomlán soiléir ón scéal, ach d’fhéadfadh gur ceist a chuir Nóra ar na scoláirí nó ceist a
chuireadar uirthi é “Goidé, goidé atá seo a mhaíomh?” Ach is de bharr na nósanna teanga idir na páirtithe a
chruthaíos Nóra agus í ag insint an scéil nach féidir liom a shamhlú gurbh iad na gearrbhodaigh óga a bhí ag
cur na ceiste seo uirthi i nGaeilge. Glacaim leis, mar sin, gur ceist í seo a chuir Nóra orthusan. 131
cf. ‘we-code’ agus ‘they-code’ ag Gumperz (1982). 132
Tar éis dom iarraidh uirthi gan Béarla a úsáid, luaigh sí (roimh di an scéal a insint) go raibh scéal ar intinn
aici, a bhain le hábhar, ach go raibh an duine eile ag labhairt Béarla: “tá scéal agam ach tá an duine eile ag
labhairt i mBéarla.” Dúirt mé uirthi leanúint ar aghaidh (gan treoir ar bith eile a thabhairt di maidir leis) agus
bhain sí feidhm as athfhriotal i mBéarla i mbéal an duine eile. 133
Tréith uilíoch é seo agus leantar é ar uainibh nuair nach bhfuil ach dátheangachas teoranta i gceist fiú(cf.
Matras 2009: 111).
114
face” agus “sit the fuck down”, an raibh Nóra gan leagan cuí Gaeilge a bheith ar eolas aici
chun brí bheacht ráitis Bhéarla an duine a chur in iúl i nGaeilge? Ach mar sin féin, ní
cheapaim gurb amhlaidh atá sa scéal seo (seachas corrfhocal ar nós dole agus pellet gun is
dócha). D’fhéadfadh sí gach rud a rá i nGaeilge, nó feidhm a bhaint as athfhriotal indíreach
agus míniú go raibh na daoine sin ag labhairt as Béarla. Ach ní dhearna. Dá bhrí sin,
creidim go bhfuil feidhm ar leith ag labhairt an Bhéarla sa scéal áirithe seo. In ainneoin na
teanga nó na dteangacha a bhí á labhairt ag na carachtair i ndáiríre, an bealach a n-insíonn
sí an scéal seo, is léir nach ionann an fhéiniúlacht chultúrtha atá aici féin, mar bhall den
ionghrúpa Gaeltachta, agus na scoláirí Gaeilge (mar dhea), an seachghrúpa ón nGalltacht.
Ar an ábhar sin, códmhalartú feidhmiúil atá i gceist anseo, dar liom féin. Is féidir seo a chur
i dtéarmaíocht Kovenach, tá an códmhalartú seo sa scéal Gaeilge ina sheift shéanach
neamhthagrach a chuireas le fochialla cultúrtha agus mothachtála an léirithe seo ar an
eachtra. Faightear léargas sa bhreis ar fhéiniúlacht shoch-chultúrtha agus
sochtheangeolaíochta an scéalaí ar an gcaoi seo chomh maith.
Ar ndóigh, níor tháinig léi é seo a chur in iúl ar an gcaoi chéanna (go caolchúiseach, go beo,
agus go tréan) i mBéarla, mar bhí sí teoranta ag an mBéarla amháin. D’fhéadfadh sí Gaeilge
a chur ina béal féin ar an dul céanna is a rinne sí sa scéal Gaeilge. Thuigfinn í ar ndóigh,
ach níl sé “ceadaithe” a bheith ag códmheascadh i nGaeilge (.i. an nós mórtheangach
aonteangach; féach thíos agus Matras 2009: 98, 109) agus duine ag labhairt as Béarla agus
ní raibh Nóra in ann an bhearna sin idir í féin agus na daoine eile a chruthú sa scéal Béarla.
Nó b’fhéidir nach dtaispeántar an bhearna i gcomhthéacs an tseachghrúpa. Cuir an dá
leagan seo i gcomparáid lena chéile:
Agus dúirt mise: “bhuel, caithfidh tú í a
fhoghlaim agus caithfidh tú seo a dhéanamh
don teastas sóisearach.” Agus dúirt sé: “I
don’t because my sister is in a... private
school in Dundalk and she doesn’t have to
do Irish.”
I mean: “Why? Well, you have to learn it
anyways, you might as well enjoy it. If you
hate it you only make things harder for
yourself.” He said: “Well, I don’t have to
learn it ‘cause I don’t have to do it for my
junior cert and my leaving cert.” I said:
“Everyone has to do it.” And he said: “No,
my sister’s in a private school in Dundalk,
and she doesn’t have to have to have to do,
do— study Irish.”
Pléadh nós an chódmhalartaithe níos mine in 5.3.
Luaigh sí a dheacra is a bhíos sé a bheith ag plé le cúrsaí mar seo i mBéarla ag an tús an scéil
seo i mBéarla: “That’s hard to explain in English, isn’t it?” Níl a fhios agam an é an
115
seanfhocal féin a bhí i gceist aici, nó cúrsaí féiniúlachta Gaelaí. Ach mar sin féin, sa scéal
Béarla, dúirt sí gur mhínigh sí do lucht an choláiste shamhraidh go n-idirdhealaítear na
hÉireannaigh ó náisiúin agus ó náisiúntachtaí eile de bhrí go bhfuil a dteanga dhúchais féin
acu agus go dtugann an Ghaeilge féiniúlacht ar leith do na hÉireannaigh: “and so I
explained that we have our language and that’s the main thing that separates us that gives
us kind of a...féiniúlacht, I suppose, personality (gáire), I don’t know.” Tabhair faoi deara
gur bhain sí feidhm as an bhfocal Gaeilge féiniúlacht (de thaisme?) sa scéal Béarla (an focal
ceannann céanna ar bhain sí feidhm as sa bhunleagan Gaeilge), de bhrí nach raibh sí cinnte
faoin bhfocal Béarla is feiliúnaí, de réir cosúlachta (“I suppose...I don’t know”). Mar
phearsantacht (náisiúnta) a shainmhínigh sí é. Bíodh is nach dócha go ndearna sí d’aon
oghaim é seo, ar a shon sin is uile, ceapaim go léiríonn sé seo (nó b’fhéidir go gcruthaíonn
sé seo) bearna idir í féin agus an Béarla (agus lucht an Bhéarla) sa scéal seo, ar nós na
bearna a bhí sa bhunleagan Gaeilge. Cruthaítear cainteoir nach bhfuil go hiomlán ar a
compord ag plé leis an ábhar sin (cúrsaí féiniúlachta) sa teanga choimhthíoch, agus seans
gurb amhlaidh atá agus go raibh na smaointe sin i nGaeilge ina hintinn. Nuair a bhíomar ag
plé an chaoi ar mhothaigh sí ag insint an scéil chéanna sa dá theanga agus cúrsaí
pearsantachta níos deireanaí san agallamh, luaigh sí gur fusa léi a bheith ag plé le
mothúcháin i nGaeilge ná i mBéarla de thairbhe cúrsaí foclóra. Tá sé seo i gcodarsnacht
lena lán dá glúin, de réir mar a léirítear an scéal in SCT (312-18), mar a pléadh sa réamhrá.
Maireachtáil sa ról cainte
Díol spéise é líon ard an athfhriotail dhírigh agus ról an charachtair atá sa scéal seo mar is
follas i dTábla 8-H thíos. Tá na céatadán do na trí ról cainte an-ghar dá chéile i mBéarla
agus i nGaeilge araon.
Tábla 8-H Comhréir na dtrí ról cainte: “Tír gan Teangaidh...”
Gaeilge Béarla
Reacaire 49.2 48
Idirlabhraí 44.1 42
Carachtar 25.4 28.8
Tábla 8-I Comhréir na sé ról cainte: “Tír an Teangaidh...”
Gaeilge Béarla
Reacaire 37.3 33.3
Reacaire/Idirlabhraí 10.2 4.5
Idirlabhraí 27.1 33.3
Carachtar 16.9 13.6
Reacaire/Carachtar 1.7 10.6
Idirlabhraí/Carachtar 6.8 4.5
116
Ach i gcás na sé ról cainte, áfach, tá difríochtaí le sonrú idir dá leagan an scéil—féach
Tábla 8-I thuas. Bhí níos mó tráchtaireacht idirlabhraíoch nach raibh ina cuid den
reacaireacht ar siúl ag Nóra sa scéal Béarla. Diomaite de sin, ba choitianta an dioscúrsa
indíreach sa leagan Béarla (.i. reacaire/idirlabhraí), áit a raibh tuilleadh dioscúrsa dírigh sa
leagan Gaeilge.
Sainréimeanna teanga
Ardstíl sa Ghaeilge ach gnáthstíl chainte i mBéarla:
▪ Hóbair gur bhris mó chroí in aghaidh that’s pretty sad
Níos mó focal a bhaineas le gnáthleaganacha cainte i mBéarla:
▪one fellow in particular (i gcodarsnacht le “fear amháin”)
▪ ridiculous, contrary (an dá fhocal seo i gcuid den scéal nach bhfuil sa leagan Gaeilge)
▪ sore spot
Athfhriotal díreach agus sainréim teanga
Ní airím mórán difríochta suntasaí maidir le sainréim teanga sa chaint dhíreach sa dá scéal
seo (taobh amuigh den chódmhalartú sa scéal Gaeilge nuair a bhí na malraigh ag labhairt, ar
ndóigh), ach is é an chaoi a bhfuil difríocht ann i gcás na tráchtaireachta idirlabhraíche, mar
a léiríodh díreach thuas.
Athfhriotal sa chéad phearsa
Níos mó cainte dírí céad phearsa i nGaeilge ná i mBéarla, mar a bhfuil caint neamhdhíreach
ina áit scaití, mar shampla:
...bhí mé a’ rá: “Bhuel, goidé’n duifear atá
eadar muidinne agus tír ar bith eile?”
...them and I asked them what the difference
was between us and other nationalities.
Tá Gaeilge ina béal féin sa leagan Gaeilge agus Béarla á labhairt aici sa leagan Béarla, mar
a pléadh thuas.
Athfhriotal sa tríú pearsa
Béarla amháin a labhraíonn na daoine eile sa scéal agus tá athfhriotal indíreach ann sna
scéalta Béarla uaireanta, mar a raibh athfhriotal díreach sna scéalta Gaeilge:
Sin an chéad cheist eile a bhí agam: “Ca’
tuighe a bhfuil tú anseo?” Dúirt sé, “My f- my
dad promised me a pellet gun if I stayed the
three weeks.”
And em I asked why did he come on the
course then and he said that his dad promised
him a pellet gun if he stayed for three weeks.
117
Tréith é seo atá coitianta sna scéalta go léir a d’inis Nóra agus na trí scéal seo go háirithe,
féach Tábla 8-B agus Tábla 8-E faoi seach. De réir thátal Koven ar a cás-staidéar féin, ní
raibh baint ag teanga na heachtra le méid an athfhriotail sa scéal a hinsíodh sa teanga sin
thar an scéal sa teanga eile (2007: 123-124). Ar an mórgóir, bhí níos mó dioscúrsa indírigh
sa Phortaingéilis ná mar a bhí san Fhraincis, áfach (Koven 2007: 147). Maidir le cainteoir 4
anseo, seans go mbaineann sé seo le hord na hinsinte agus go raibh sí ag cuimhneamh ar an
eachtra sa chéad leagan agus ansin ar an scéal a dúradh cheana féin agus í á reic don darna
huair i mBéarla. Nó is féidir gurb é chaoi a bhfuil stíl scéalaíochta níos fearr aici i nGaeilge
de bharr go raibh sí níos compordaí ag insint na scéalta dom i nGaeilge. Ach ina dhiaidh sin
féin, ní stíl achoimrech a bhí aici sna scéalta Béarla.
8.3.3 Comórtas Peile na Gaeltachta
Is é an scéal faoi Chomórtas Peile na Gaeltachta an sampla is mó ina bhfuil difir idir
leaganacha an dá theanga i measc na dtrí scéal seo. Sa scéal áirithe seo, déanann Nóra cur
síos ar rud a dúirt Gaeilgeoir Bhéal Feirste léi agus an freagra glic gaoiseach a thug sí féin,
eachtra nach bhfuil sa leagan Béarla, mar is dócha nach mbeadh sé mar an gcéanna i
mBéarla, óir nach féidir aithris a dhéanamh ar Ghaeilge mhuintir Bhéal Feirste i mBéarla.
Teastaíonn eolas ar an nGaeilge ón éisteoir i riocht is go dtig leis greann an scéil a thuiscint.
Chomh maith leis sin, i gcíoch leagan Gaeilge tá míniú ag Nóra gurb amhlaidh nach féidir
léi cuimhneamh ar aon rud ar leith a tharla ag an gComórtas a bheadh greannmhar mar sin
(dúirt duine eile liom gur chuala sí Nóra agus a cairde ag spochadh as a chéile le gastógaí
agus aisfhreagraí cliste Gaeilge agus bhí ceist curtha agam uirthi maidir leis seo ag an tús
sular thosaigh sí ar an scéal seo a insint). Ar an taobh eile de, i leagan Béarla an scéil seo,
leanann sí ar aghaidh ag caint faoin atmaisféar a bhí ag an gcluiche seo go háirithe,
d’ainneoin gurbh é cluiche na sraithe mionúire a bhí ann agus ansin faoi imreoir amháin a
bhain trí fhiacail as imreoir na foirne eile agus faoin leasainm greannmhar a tugadh ar fhear
bainte na bhfiacla mar gheall air sin.
Ba i gcomhthéacs Gaeilge a tharla an eachtra seo, tar éis gur san Fhál Charrach a tharla sé agus
gur dócha, gan amhras, nach raibh Gaeilge ar a dtoil ag a lán a ghlac páirt sa chomórtas nó
a d’fhreastail air. (B’fhéidir gurb é seo a spreag lucht tacaíochta as Béal Feirste chun
“Sasanaigh” a thabhairt ar mhuintir na ‘Gaeltachta’.) Tá i bhfad níos mó comhrá agus
cainte dírí le fáil sa leagan Gaeilge, is cinnte gur Ghaeilge a bhí á labhairt nuair a tharla na
himeachtaí seo. Ar ndóigh, bheadh aithris scigmhagúil ar “chanúint” Ghaeilge Bhéal Feirste
níos éifeachtaí i nGaeilge ná i mBéarla. Níor chuir Nóra an chuid sin den scéal sa leagan
118
Béarla, ach ina dhiaidh sin féin, thiocfadh léi é sin a mhíniú i mBéarla—“and he said in
broken Belfast city Irish...” nó a leithéid. Ach ní dhearna. Maidir le Sasanaigh a bheith á
thabhairt ar mhuintir na Gaeltachta a bhí sa leagan Gaeilge amháin mar an gcéanna.
B’fhéidir gurb eo rudaí nach mbaineann leis an seachghrúpa, ach leis an ionghrúpa amháin.
Dá thoradh seo, tá muid níos “láithrí” sa leagan Gaeilge i gcodarsnacht leis an leagan
Béarla. Tá tuiscint chultúrtha de dhíth chun muid a thuiscint—“duine ar an taobh istigh” (.i.
ball den ionghrúpa Gaeltachta), nó duine athchultúraithe, mo dhála féin, de réir cosúlachta.
Maireachtáil sa ról cainte
Tábla 8-J Comhréir na dtrí ról cainte: “Comórtas Peile na Gaeltachta”
Gaeilge Béarla
Reacaire 55.6 54.1
Idirlabhraí 52.8 60.7
Carachtar 13.9 4.9
Tábla 8-K Comhréir na sé ról cainte: “Comórtas Peile na Gaeltachta”
Gaeilge Béarla
Reacaire 34.7 34.4
Reacaire/Idirlabhraí 19.4 18
Idirlabhraí 31.9 42.6
Carachtar 11.1 3.3
Reacaire/Carachtar 1.4 1.6
Idirlabhraí/Carachtar 1.4 0
I gcás an scéil seo, is díol suntais é an difríocht atá idir líon ról an charachtair sa dá leagan,
áit a raibh níos mór tráchtaireachta idirlabhraíche sa leagan Béarla, mar is léir i dTábla 8-J
agus Tábla 8-K thuas. Is éard a dhéanas sí, léargas a thabhairt ar an eachtra ag baint
feidhme as athfhriotal díreach i nGaeilge (ag déanamh aithrise ar an gcogarnach agus ar
Ghaeilge an Bhéal Feirstigh), ach déanann sí trácht idirlabhraíoch le seo a mhíniú i
mBéarla:
...chuaigh muid anonn ansin, is dúirt muidinne: “Ádh mór oraibh amárach, beidh sé
‘dhíobháil oraibh, ádh mór oraibh!” Agus
chuaigh muid thart orthu uilig agus cineál
just {{ag cogarnach}} “ádh mór, ádh mór
oraibh amárach, beidh sé ‘dhíobháil oraibh,
tchifidh mé amárach sibh,” agus dúirt siad,
“An bhfuil tú ag iarraidh mó gheanzaí fá
choinne an lae amáraigh?” haha {{ag
déanamh aithrise ar Ghaeilge fhoghlaimeoirí
Bhéal Feirste!}} (gáire) Is (dúirt) mé: “níl,
ach b’fhéitir go mbeadh sé ‘dhíobháil ortsa fá
choinne deora do aghaidhe a thriomú!”
...so we went over and we were like commiserations* you know we’d (say): “good
luck you’ll need it tomorrow, good luck”, you
know? And this kinda craic* and they were, they were, and that only made their chant
louder and louder and all this. But it was
good craic* em just havin’ a laugh like that,
119
Réimeanna teanga
Tabhair faoi deara an focal ardréimeach (marcáilte don chomhthéacs) i mBéarla
(commiserations) le cur síos a dhéanamh ar an gcomhrá a d’aithris sí i nGaeilge. Chomh
maith leis seo, tá an focal coitianta (sách ísealstíleach) é craic i mBéarla (na hÉireann) a
thugas léiriú ar an ngreann a bhí i gceist an oíche sin, atá in áit an scéilín ghrinn (agus an
gháire) a bhí sa leagan Gaeilge. Le rá go raibh an bua ag foireann Bhéal Feirste i gcluiche,
bhain sí feidhm as friotail mharcáilte sa dá theanga: gread(adh) agus slad i nGaeilge agus
hammered i mBéarla. Samhlaím féin go bhfuil an leagan Gaeilge níos láidre trí bhíthin na
n-íomhánna creachadóireachta a chuireas ‘slad’ chun cuimhne.
Samplaí eile de stíl chomhráiteach sa dá theanga:
▪ go ndéanfadh siad cionn trom orainne
▪ ag déanamh an mhuc
▪ giving it loads
Bhí leaganacha gnáthchomhráiteacha i nGaeilge, cosúil leo seo, ar iarraidh i gcás a lán de
na cainteoirí ba neamhthraidisiúnta ná Nóra. Féach 8.4 thíos i dtaobh na codarsnachta idir
Naomh Muire an scéil Ghaeilge agus my local team an scéil Bhéarla.
Déanann an cainteoir iarracht leaganacha traidisiúnta canúnacha a úsáid (-iste seachas -ithe san
aidiacht bhriathartha): “bhí ceithre chluiche imrí {.i. imrithe}...goil a bheith imri- imriste
ag Naomh Muire an lá sin.” Thairis seo, tá leagan amháin suntasach aici sa chuid seo den
scéal ar fiú trácht air. Baineann sí feidhm as an bhfrása ar an ábhar sin sa sliocht seo a
leanas: “ní rabh ach triúr a’ goil a bheith imriste ag e- Laochra Loch Laoi, ar an ábhar sin,
ní bheadh siad comh tursach.” Tá an frása dúchasach Gaelach seo i gcodarsnacht leis an
ngáthamh sna scéalta seo so an Bhéarla a chur ag obair. Tá an nós sin coitianta ag formhór
na gcainteoirí (cainteoir 4 ina measc, níos minice aici mar mharcóir dioscúrsa (gan mórán
céille tagartha ná brí comhréire) ag tús abairte, ach feidhm lena bhfuil níos mó brí freisin ar
uairibh, .i. cónasc cúise: m.sh. tá sé caillte so cha dtabhram fá dear ar char ar bith). Tá
leagan(acha) traidisiúnta ar eolas aici, áfach, agus baineann sí leas as, mar a léiríodh thuas
le ar an ábhar.
Díol suntais chomh maith na logainmneacha i leagan Béarla an scéil seo. Tá na logainmneacha
áitiúla aici i nGaeilge, ach ainm áite i gContae Gaillimhe i mBéarla. Sa scéal faoi na
lóistéirí, bhí ‘Ranafast’ aici i mBéarla ar dtús, ach thiontaigh sí ar an leagan bunaidh
Gaeilge Rann na Feirste níos deireanaí sa scéal sin (ní féidir a bheith cinnte i dtaca le
Dobhar, ach bhí míthuiscint ann maidir le Dobhar/door sa scéal sin nuair a d’iarr mé uirthi
120
leanúint ar aghaidh leis an gcuid sin den scéal i mBéarla: Mise: Dobhar? Nóra: The door?
What? Mise: Dobhar. The place. Buses.). Bíonn sé de nós ag muintir na Gaeltachta
leaganacha Béarla de na logainmneacha Gaeilge a rá go minic agus iad ag labhairt as Béarla
(cloisim ‘Carraroe’ seachas An Cheathrú Rua ag cainteoirí dúchais as Conamara go minic,
agus ar ndóigh, bhí raic ann faoi ‘Dingle’ agus an Daingean/Daingean Uí Chúis), ach
leanann Nóra ar aghaidh ag baint feidhme as na leaganacha Gaeilge i mBéarla i gcás na
logainmneacha áitiúla.134
Réitíonn sé seo leis an bhféiniúlacht láidir Ghaeltachta a dúirt sí a
bhí aici agus a dhéanas sí iarracht a léiriú sna scéalta seo mar an gcéanna.
Díol suntais gur iompaigh sí ar an nGaeilge ag fíorchríoch an scéil seo:
Nóra: Yep. He walked into one of our guys* (gáire), Duffy. Duffy the dentist a thugann siad
air anois.
Taighdeoir: Walked into his...
Nóra: Dentist Duffy. (gáire) Anyway, sin é?
Taighdeoir: Sin go maith.
Ba chomhartha é seo go raibh an scéal inste aici ar fad, go raibh deireadh leis an
reacaireacht, agus go rabhamar ag filleadh ar ais ar ár ngnáthnósanna teanga. Rinne sí an
rud ceannann céanna sa scéal faoina máthair mhór: “tá sí i home anois...” Fós ábhartha don
scéal a bhí sí a insint, ach bhí críoch leis an insint ag an bpointe sin.
8.4 Tábhacht an chomhthéacs áitiúil
Rud suntasach amháin a rith liom agus mé ag éisteacht leis na taifeadtaí agus ag déanamh
an trascíofa nach raibh mé ag dréim leis ar chor ar bith ba ea go raibh sé de nós ag Nóra
(4B89) go háirithe míniú sa bhreis a thabhairt ar an gcomhthéacs áitiúil (agus pearsanta)
sna leaganacha Béarla de na scéalta a d’inis sí. Cheapfadh duine nach raibh an aithne
chéanna againn ar a chéile agus muid ag labhairt i mBéarla. Seo a leanas cuid de na samplaí
is suntasaí dá cuid:
Leagan Béarla Sliocht comhchosúil ón leagan Gaeilge
[ag caint faoina col ceathrair ar an mbus]
she’s from the same area
Seo an chéad lá do mo chol ceathar a
bheith ar an bhus, bus na pobalscoile,
Ranafast summer college has been open
since 1926
Agus rud eile atá bainteach le na lóistéaraí
i mbliana a chuir isteach go mór orm: i gC-
i Coláiste Bhríde, tá cuid mhór acu thíos i
nDobhar anois...
134
Agus mé ar mo bhealach ag siúl ó Ghaoth Dobhair go Rann na Feirste chun na hagallaimh a dhéanamh leis
an triúr as Rann na Feirste, chuaigh mé ar seachrán rud beag. Chuir mé ceist ar fhear óg (sna fichidí) ar thóir
treorach. Chuir mé an cheist i mBéarla (mar cheap mé gur fearr liom a bheith i mo thurasóir Meiriceánach ar
strae ansin seachas duine ag a bhfuil roinnt eolais faoin nGaeltacht), ach luaigh mé an t-ainm Rann na Feirste
seachas Ranafast agus ba i nGaeilge amháin a bhí an freagra a thug sé dom.
121
Mná toighe, or uh that these uh I don’t
know what you would call mná toighe...the
the people...the women that keep the
students and feed them and all this.
Níl ach thart fá ocht teach ar an bhaile le
lóistéaraí iontu agus níl ach thart fá ochtar
lóistéar in achan teach, seachtar ná ochtar.
And em my local team were playing the
Belfast team
Bhí Naomh Muire e- ag imirt Laochra
Loch Laoi
And Naomh Muire, my team,
Naomh Muire
Not Tarlach, my cat, but her own.
(ag caint faoin madadh sa leagan Gaeilge)
Thug sí cic beag do Lassie. Níor ghortaigh
sí Lassie. Bhog Lassie
(ach “mo mhadadh” luaite roimhe sin
chomh maith)
Bhí mé ar an eolas maidir leis na sonraí seo cheana féin, óir tá aithne agam uirthi, tá a fhios
agam an scoil ar fhreastail sí uirthi, an fhoireann pheile a bhaineas leis na Rosaibh, feidhm
na gcoláistí samhraidh agus na mban tí, agus tá eolas agam ar a cat. Níor ghá di cúraimí na
mban tí a mhíniú dom ach oiread, ar ndóigh. Sa chás seo is dócha go mbaineann sé leis an
deacracht atá ann an téarma sin a aistriú go Béarla. Ba dhóigh le duine nach raibh an aithne
chéanna againn ar a chéile agus í i gceann na leaganacha Béarla a aithris. Níor chall di na
rudaí seo a mhíniú dom, ná d’aon duine as Rann na Feirste (a mbeadh aithne mhaith acu
uirthi), ná formhór na sonraí a mhíniú d’aon duine as an nGaeltacht, ná do dhuine ag a
bhfuil Gaeilge líofa agus tuiscint ar an nGaeltacht, ach oiread. Agus í i mbun na scéalta a
aithris i mBéarla, de bharr an athraithe teanga, is léir go bhfacthas di gur chóra focail ar nós
“mná tí” agus a leithéid a mhíniú i gcomhthéacs coimhthíoch an Bhéarla. Sna leaganacha
Gaeilge, luaigh sí “an phobalscoil” le cur in iúl gur duine áitiúil a bhí i gceist aici, Coláiste
Bhríde (ainm an choláiste Ghaeilge), lóistéirí a bheith i dtithe (agus beidh mná tí ann gan
amhras), ainmneacha an dá fhoireann (seachas “my local team” agus “the Belfast team”),
agus ainm a peata gan míniú díreach ina dhiaidh ag rá gur léise í. Gan amhras, bíonn sí ag
labhairt Gaeilge de ghnáth le daoine áitiúla as Gaeltacht Thír Chonaill, ach níos mó Béarla
le daoine as áiteanna eile in Éirinn nó níos faide i gcéin. Is mó an seans nach mbeadh an
aithne chéanna ag Béarlóir uirthi agus faoin ceantar dúchais agus a bheadh ag Gaeilgeoir.
Ní mór cuimhneamh freisin gur iomluaigh sí gurb é an chaoi a mothaíonn sí go mbíonn
muintearas, dlúthchaidreamh agus tuiscint chultúrtha ar leith ann is dócha, idir na daoine a
bhfuil Gaeilge acu. Agus tá sé seo amhlaidh as los an naisc fhéiniúlachta a mhothaíos sí a
bheith idir an Ghaeilge agus a háit dhúchais.
Cé go bhfuil sé sách aisteach don bheirt againn Béarla a labhairt le chéile, tá an t-eolas céanna
agam i mBéarla agus atá i nGaeilge—maidir lena saol, a háit dúchais agus leis an
nGaeltacht. Ar ndóigh, ní Béarla Dhún na nGall ná Béarla na hÉireann atá agam féin agus
122
d’fhéadfadh go n-inseodh sí na scéalta ar shlite rud beag difriúil dá mba do Ghael Thír
Chonaill (agus fós aduain léi a bheith á dhéanamh i mBéarla is dócha) ná dá mba do
Bhéarlóir as Dún na nGall a bheadh sí dá n-insint. Seans gur chuir Meiriceánachas mo
chuid Béarla leis an gcoimhthíos sa chomhthéacs Béarla, ach ag an am céanna, níl Gaeilge
Thír Chonaill atá agamsa ach oiread, ach Gaeilge Chonamara, agus blas Meiriceánach le
sonrú inti corruair freisin gan amhras.
Agus muid ag plé cúrsaí pearsantachta agus féiniúlachta, mhaígh Nóra féin gurb amhlaidh a
bhíos sí ag ceapadh, ar a laghad, go bhfuil aithne níos fearr aici ar pé duine a mbíonn sí ag
labhairt leis (agus aige uirthi), chomh maith le haithne a bheith acu ar a chéile ar feadh
achair níos faide, le hais mar a bheadh amhlaidh i gcás Béarlóra. Ní hamháin go bhfuil
aithne aici ar mhuintir na Gaeltachta ar feadh seala níos faide agus níos fearr go dearbh, ach
chomh maith leis sin, bíonn comhthuiscint chultúrtha agus fhéiniúlachta i gceist:135
Bheinn níos compordaí a’ labhairt i nGaeilic. Na daoiní a labhrann i nGaeilic leat, tá mé níos
compordaí ‘cause tá rud inteacht eile ansin. Rud inteacht i gcoitinne agus tá an, tá a fhios agat
go bhfuil e-, tá an tógáil céarna acu sin is atá agatsa, cineál.
Is teirce na samplaí den fheiniméan seo a fuair mé ó chainteoirí eile (agus níl aithne mhaith
agam ar aon duine eile díobh136), ach d’aithin mé cúpla cás a bhaineas le hábhar:
Cainteoir Béarla Gaeilge
6B90 we won the Donegal fleadh
bhí (an) bua againn em i comórtas
fleadh na condaidh
10F90 a song called “Siar go Conamara” which
nobody one would know except, unless
you’re from Ireland, from the Gaeltacht in
Ireland
‘bhfuil fhios agat, an amhrán sin
“Siar go Conamara”?
Ghlac cainteoir 6B leis gur thuig mé cén contae a bhí i gceist i nGaeilge ach luaigh sí
Contae Dhún na nGall go sonrach sa leagan Béarla. Is fíor don mhéid a dúirt cainteoir
(10F90) gurb é an chaoi nach mbeadh duine in ann greann an scéil a thuiscint i gceart gan
tuiscint ar an nGaeilge agus ar an nGaeltacht (agus gurbh in an fáth ar cuireadh iontas ar an
dream as Conamara nuair a chuala siad an t-amhrán sin á rá sa Spáinn ar ndóigh) ach
mhínigh sé é seo i mBéarla go follasach, rud nach ndearna i nGaeilge. Thuigfinn é sin, ar
135
Luaigh mé an sliocht seo cheana féin i gCaibidil 6, ach ceapaim gur fiú é a thabhairt arís sa chomhthéacs
seo chomh maith. 136
Cé nach bhfuil nósanna teanga daingne agam leis an gcuid is mó de na cainteoirí, ach ina dhiaidh sin féin,
bhíomar ag labhairt Gaeilge le chéile ar dtús (nó cuireadh in aithne dá chéile i nGaeilge muid) agus bhí na
hagallaimh ar bun i suíomh Gaelach sa Ghaeltacht.
123
ndóigh, i cibé teanga a n-insítear an scéal inti. Ach arís, b’ar nós nach raibh an tuiscint
chéanna againn ar chúrsaí Gaeltachta agus é i mbun an scéil a insint i mBéarla. Toimhdítear
nach mbeidh tuiscint ag an mBéarlóir ar an ionghrúpa Gaeltachta.
Rud eile a bhaineas le hábhar anseo na rudaí a fágadh ar lár sna leaganacha Béarla—rudaí
cultúrtha a bhaineas leis an nGaeilge agus leis an nGaeltacht go háirithe. Sna cásanna seo,
seachas míniú eile a thabhairt orthu, an cainteoir tagairt an-ghinearálta dóibh. Mar shampla,
sa scéal maidir leis na carrianna, an cat, agus an seanduine, ní luann Nóra dada faoin
airneál137
sa scéal Béarla, rud nach bhfuil focal beacht i mBéarla lena n-aghaidh. Ina
theannta seo, luann sí ainm an tseanfhir go sonrach (duine a d’aithneodh duine áitiúil ar bith
gan amhras) i leagan Gaeilge an scéil, ach níor thug sí ach “this old man” air i mBéarla:
Gaeilge Béarla
bhí Niall Fheilimidh, em tá sé aosta go
maith...agus bhí sé sin em ag airneál thíos
ansin taobh an áit a bíos na carriacha seo agus oíche ‘mháin nuair a bhí sé ghoil ‘na
bhaile...
So one night this old man was walkin’
home from that area...
Mar gheall air seo uilig, d’fhéadfaí a mhaíomh gur neamhphearsanta iad na scéalta Béarla
ná na scéalta Gaeilge.
Maidir leis na hógmhná a ndearna sí staidéar ar a gcuid scéalta, luann Koven go bhfuil baint
ag an teanga le “taithí” d’am agus d’áit:
In their comments these women allude to the indexical linkages among language, context, and
experience. In particular, these reflections show the creative role that language can play in
evoking context. A shift in language can thus invoke shifts in one’s experience of place and time.
(2007: 73)
Tá Koven ag déanamh tagartha don mhéid a dúirt bhean amháin faoin gcaoi a mothaíonn sí
go n-athraíonn “an cultúr” agus “an áit” agus “an saol” nuair a athraíonn sí an teanga atá á
labhairt aici. Sílim go bhfuil próiseas den chineál seo ar siúl nuair a nascann cuid de na
cainteoirí seo an Ghaeilge go séanach le muintearas, dlúthchaidreamh, taithí i gcomhroinn
agus lena t(h)ógáil. I gcás-staidéar Koven, bhí an cúlra céanna ag na cainteoirí go léir mar
aon leis an daoine a chuidigh léi na hagallaimh a dhéanamh. Mar sin, duine ón gcúlra
ceannann céanna a bhailigh na scéalta uathu sa chás sin. Ach mé féin a rinne gach rud
anseo. B’fhéidir dá mba dhuine ón nGaeltacht a bheadh i mbun na n-agallamh agus
chnuasach na scéalta seachas mé féin, ní bheadh an “míniúchán” céanna ar siúl ag na
137
.i. airneán.
124
cainteoirí i mBéarla (ach mar sin féin, i gcás Nóra, an duine is mó ag a raibh an nós seo,
mhaígh sí go ndéanann sí dearmad nach as an gcúlra céanna Gaeltachta/Gaelach mé). Pé
scéal é, b’ábhar fíorspéisiúil é seo arbh fhiú tuilleadh taighde a dhéanamh air i gcás na
Gaeilge agus na Gaeltachta go háirithe. Cé na difríochtaí a bheadh sna scéalta a bailíodh
don chás-staidéar seo dá n-inseofaí i gcomhthéacs bheirt charad ag caint le chéile iad, nó dá
mba thaighdeoir de bhunadh na Gaeltachta a bhí i mbun na n-agallamh, nó sna scéalta
Béarla dá n-inseofaí do dhuine nach raibh Gaeilge aige iad?
Caibidil 9 — Conclúid
9.1 Achoimre ar fhreagraí na gceisteanna taighde
De réir mar a léiríodh sa chás-staidéar seo, tá éagsúlacht mhór i gcumas na Gaeilge atá ag
na daoine a rugadh timpeall na bliana 1990. Gaeilge sách traidisiúnta dá n-aois atá ag cúpla
cainteoir (3F89 agus 4B89 go háirithe) i bhfarradh is daoine ar chomhaois leo i gceantair
Ghaeltachta eile, ach tá go leor de thréithe na Gaeilge neamhthraidisiúnta ag cuid de na
cainteoirí eile. Tá baint ag an éagsúlacht seo maidir le traidisiúnachas na Gaeilge leis na
cúinsí seo a leanas:
Áit (Rann na Feirste níos traidisiúnta ná Gaoth Dobhair)
Aois (Gaeilge níos traidisiúnta ag dream is sine)
Tógáil (Gaeilge níos traidisiúnta ag na daoine a tógadh le Gaeilge amháin)
Inscne (i gcás cúpla tréith amháin ag na cainteoirí seo, tá nósanna teanga níos traidisiúnta ag
na fireannaigh)
Lena gcois siúd, is cinnte go mbaineann féiniúlacht teanga le hábhar (an spéis atá ag an
duine sa teanga agus i gcultúr traidisiúnta an cheantair), chomh maith le hoideachas agus
nósanna teanga freisin. Bhí an beirt chainteoirí is óige agus is neamhthraidisiúnta (7 agus 8)
ina gcónaí ar scéim chónaithe Ghaeilge in ollscoileanna i mBaile Átha Cliath an bhliain
roimhe seo. Cé go mbíonn deacrachtaí canúna agus a lán foghlaimeoirí Gaeilge i ranna
Gaeilge na nOllscoileanna go léir, is follas ón gcás-staidéar seo go bhfuil nasc ag labhairt
na Gaeilge laghdaithe i gcás na gcainteoirí dúchais agus scéim chónaithe Ghaeilge ar an
ollscoil. Is dócha gur foghlaimíodh foirmeacha neamhthraidisiúnta agus treisíodh nósanna
urlabhra Gallda, macasamhail: bhí sí like “Oh, my God” agus bhí mé like “Ó mo Dhia”
agus sin ráite (seachas mar sin féin nó ina dhiaidh sin is uile) srl. Is é an chaoi a bhfuil
Gaeilge thraidisiúnta na Gaeltachta á comhshamhlú agus á cosúlú le Gaeilge na
bhfoghlaimeoirí (féach Hickey 2009: 671-2). Brú eile ar an nGaeilge thraidisiúnta.
125
Cé go bhfuil an Béarla fite fuaite i saol na gcainteoirí seo go léir, léirigh cúpla duine acu (4 go
háirithe, 5 freisin, agus é seo á léiriú i gcuid de na ráitis a bhí ag 3) go bhfuil féiniúlacht
Ghaeltachta ann go fóill, ach tá an chuma ar an scéal gur mionlach iad seo i measc a
gcomhaoiseach. Is iadsan a cheap go raibh pearsantachtaí faoi leith acu sa dá theanga agus
a d’áitigh go raibh siad níos compordaí ag labhairt Gaeilge ná Béarla (i gcomhthéacsanna
áirithe ar a laghad). I gcás a leithéidísean, d’ainneoin chomhthéacs measctha na Gaeltachta
comhaimseartha, is é an chaoi a bhfuil teorainn fhéiniúlachta idir an Ghaeltacht agus
áiteanna eile, ach tá cúrsaí níos casta ná sin agus is dócha nach bhfuil an deighilteacht seo
chomh soiléir is atá sé i gcás na ndátheangóirí i gcás-staidéar Koven. Ní raibh sé seo le
sonrú sna róil chainte mar a bhí leis na dátheangóirí Fraincise-Portaingéilise. Ní raibh
suntas staitistiúil ag dáileadh agus úsáid na ról cainte i gcás chainteoirí Gaeilge-Béarla an
chás-staidéir seo. Mar sin, insíonn siad scéalta i ndóigheanna comhchosúla sa dá theanga.
Níl aonstíleachas sa Ghaeilge, ach tá réimsí stíle níos leithne ag na cainteoirí seo i mBéarla
ná i nGaeilge (idir ardréim agus ghnáthchaint). Is minic leagan Gaeilge neodrach a bheith
acu, áit a mbeadh leagan marcáilte ó thaobh na sainréime teanga de i mBéarla. Léiríodh
chomh maith go raibh místuaim ag baint le cuid d’fhoclaíocht an Bhéarla ardréime. Bhí
cuid de na scéalta níos mothúchánaí i nGaeilge ná i mBéarla, áfach, i gcás roinnt cainteoirí.
Ina dhiaidh sin féin, is léiriú é an cás-staidéar seo gur annamh dátheangóir cothrom sa
ghlúin seo. Tá an Béarla i gceannas i gcás a mbunáite. I gcás cúpla cainteoir (3F89 agus
4B89 go háirithe de réir an chás-staidéir seo), is léir go bhfuil an Ghaeilge i gceannas i
réimsí áirithe dá saol agus in ábhair chainte áirithe, agus go bhfuil a mhalairt fíor i réimsí
eile freisin. Tá baint ag nósanna agus cleachtas teanga leis seo.
Ach maidir leis na daoine a tógadh leis an dá theanga (agus is dócha go gciallaíonn sé sin gurb
é an Béarla teanga an teaghlaigh, ar ndóigh), is léir go bhfuil dlúthbhaint ag an mBéarla
lena saol sa Ghaeltacht ó thosach. Mar a dúirt cainteoir 8: “Agus nuair atá tú i do chónaí i
nGaoth Dobhair agus bíonn an beirt acu meascaíthe ar aon nós. Sea, sea bíonn an Bhéarla
sa Ghaeilic is an Ghaeilic sa Bhéarla, sin an dóigh atá sé”. Tá ionannas bréagach ag an dá
theanga léirithe sa ráiteas seo agus ar an dátheangachas cothrom, gan deighilt ar bith idir an
Ghaeilge agus an Béarla sa Ghaeltacht.
Mar sin, tá baint ag an bhféiniúlacht Ghaeltachta Gaelaí le nósanna agus tiomantas teanga
chomh maith. B’fhéidir gurb é seo a spreag cainteoir 7 (an cainteoir is neamhthraidisiúnta)
le maíomh gur compordaí ag labhairt Gaeilge í. Lena chois seo, is amhlaidh go bhfuil nasc
féiniúlachta aici seo leis an nGaeilge iarthraidisiúnta féin (a bhíos á labhairt aici agus ag a
cuid cairde) seachas le Gaeilge thraidisiúnta na Gaeltachta, mar a bhí amhlaidh i gcás
126
chainteoir 4, mar shampla. Díol suntais chomh maith go bhfuil Gaeilge níos traidisiúnta ar a
lán bealaí ag an mbeirt chainteoirí a rugadh sa bhliain 1988, a tógadh leis an dá theanga, le
hais mar atá ag cuid de na daoine atá cúpla bliain níos óige a tógadh le Gaeilge amháin.
Baineann cainteoirí an chás-staidéir seo go léir gnáthfheidhm as an gcódmheascadh aontreoch
(ach bhí corrshampla den Ghaeilge sa scéal Béarla chomh maith). I mionphlé ar scéalta
Nóra, léiríodh an chaoi an mbaineann sí feidhm as an gcódmhalartú sa scéal Gaeilge chun
difríochtaí féiniúlachta, idir í féin agus an Ghaeltacht ar an taobh amháin agus daoine as an
nGalltacht ar an taobh eile, a chur in iúl. Mhaígh an cainteoir seo, chomh maith, go
mbraitheann sí go bhfuil dlúthchaidreamh agus tuiscintí cultúrtha i gcoitinne ag daoine a
bhfuil Gaeilge acu (bunadh na Gaeltachta go háirithe). Agus léirítear é seo sna scéalta a
d’aithris sí. Mhínigh sí an comhthéacs áitiúil agus Gaeltachta sna scéalta Béarla ach ghlac sí
gurbh intuigthe sin sna scéalta Gaeilge. Tá teorainn éigin ann, idir an t-ionghrúpa
Gaeltachta (agus cultúr an ionghrúpa) agus an seachghrúpa i gcás an chainteora seo ar a
laghad. Samhlaíonn sí labhairt na Gaeilge leis an muintearas, le dlúthchaidreamh, le dúchas
agus le tógáil Ghaeltachta. Is dócha go bhfuil seo amhlaidh de thairbhe na tógála Gaelaí a
bhí aici (cf. Ó Curnáin 2009: 116, 124-5). Is riachtanach iad teorainneacha cosanta a bheith
ag pobal na mionteanga. Mar a áitíonn Fishman i leith na heitniúlachta, is doiligh do na
croíthailte teanga (.i. an Fhíor-Ghaeltacht) a bheith ann gan teorainneacha agus nach féidir
teorainneacha bheith ann gan chroíthailte (Fishman 1989: 33).
9.2 Impleachtaí na dtorthaí seo don Phleanáil Teanga don Ghaeilge sa Ghaeltacht
I gcomhthéacs an dioscúrsa ar mheath na Gaeilge sa Ghaeltacht agus ar Straitéis 20 Bliain
don Ghaeilge, cé na himpleachtaí a bhaineas le torthaí an chás-staidéir seo? Bíodh is go
bhfuil fianaise ann go bhfuil cúpla cainteoir sa ghlúin seo atá fós sách traidisiúnta, ní doiléir
ná diamhair an treocht ghinearálta atá ann. Lena chois sin, is follas gur traidisiúnta an
Ghaeilge atá ag na cainteoirí a tógadh le Gaeilge amháin agus go bhfuil nasc féiniúlachta
daingean ag cuid de na cainteoirí óga seo dá bharr sin. Dóibhsean, tá baint ag labhairt na
Gaeilge leis an teaghlach, leis an áit (.i. an Ghaeltacht), leis an gcultúr agus leis an bpobal
lena mbaineann siad. Cainteoirí dúchais atá iontu. Méadaíonn ar a dtiomantas don Ghaeilge
i ngeall air seo. Ach de bhrí gur mionlach iad na cainteoirí tiomanta traidisiúnta seo, céard a
bheas i ndán do ghlúin a gcuid páistí? Cé mhéad teaghlach a bheas in inmhe páistí a thógáil
le Gaeilge (amháin) agus cé mhéad a dhéanfas sin go díograiseach? Mar a deir Fishman,
127
‘that which is not transmitted cannot be maintained’ (1991: 113).138
Má tharlaíonn sé go
mbíonn pobal ar bith Gaeltachta ag brath ar an gcóras oideachais go príomha le go
sealbhóidh na daoine óga Gaeilge, is ionann an Ghaeltacht agus an Ghalltacht, geall leis.
Ar an ábhar sin, feileann an t-aonteangachas luath agus an dátheangachas moillithe don phobal
Gaeltachta chun na dálaí seo a chothú, .i. ceantar ina mbeidh dlús daonra (sna glúine uile go
léir) de chainteoirí líofa gníomhacha Gaeilge i gcruth is go mbeidh an Ghaeilge ina
príomhtheanga an phobail, faoi mar a mholas Ó Curnáin (2009), Ó Giollagáin (2010), agus
Ó Giollagáin, Ó Curnáin, agus Lenoach (2011). Ní héasca do phobal na Gaeltachta
tuilleadh cainteoirí dúchais a ghiniúint in uireasa na gcúinsí seo. Tugann treocht an
dátheangachais a léiríodh sa tráchtas seo (.i. dátheanagachas aontreoch) le fios gurb é an
dátheangachas eantrópach atá ag teacht i dtreis sna ceantair Ghaeltachta (cf. Ó Giollagáin
2010). Ní hiondúil a phléitear leis seo sa dioscúrsa, áfach, mar a bhfuil dioscúrsa shuáilcí an
dátheangachais i réim, rud a bhaineas le dearcadh an tseachghrúpa ag a bhfuil
dátheangachas breisitheach (agus roghnach) i gceist nuair a fhoghlaimíonn siad siúd an
Ghaeilge (cf. Ó Giollagáin, Ó Curnáin, agus Lenoach 2011). Mar shampla, is beag an aird
atá ag an Straitéis 20 Bliain ná ag an gcóras oideachais ar riachtanais na gcainteoirí
dúchais, ar an nGaeltacht mar phobal eitneach, cultúrtha agus teangeolaíochta, ná ar
thionchar an dátheangachais éigeantaigh agus an dátheangachais luaith ar thuismeadh
glúine nua cainteoirí dúchais Gaeilge.
Moltaí pleanála teanga
Céard ba cheart a dhéanamh, ar an ábhar sin, leis na riochtaí a chruthú a chothós
seachadadh idirghlúineach na Gaeilge agus an dúchais Ghaelaigh sa Ghaeltacht? De réir
fhianaise an chás-staidéir seo, molaim aird a thabhairt ar na pointí seo a leanas, a chuireas
le hinniúlacht an phobail Ghaeltachta chun cainteoirí dúchais Gaeilge a ghiniúint, a thógáil,
agus a oiliúint, i gcruth is gur féidir leo an Ghaeilge agus an fhéiniúlacht eitneach Ghaelach
a bheith acu:
Polasaí oideachais agus tacaíocht an Stáit sa Ghaeltacht a d’earcódh agus a thabharfadh
tacaíocht do lánúineacha lena gclann a thógáil go Gaelach (m.sh. leagan leasaithe de
Scéim Labhairt na Gaeilge, mar a mholas an SCT (cf. SCT 539)).
138
Agus seo é todhchaí na Gaeltachta agus na Gaeilge mar theanga phobail. Is fiú a mheabhrú go leagann
Fishman (1991: 92-95) béim ar leithligh ar sheachadadh idirghlúineach na mionteanga sa teaghlach agus sa
phobal nó sa chomharsanacht. Seo é croí inmharthanacht na Gaeilge sa Ghaeltacht agus croí aisiompú an
aistrithe teanga araon.
128
o Tógáil aonteangach Gaeilge faoi mar atá molta ag Gathercole agus Thomas don
Bhreatnais (2009: 233).
Polasaí oideachais an Stáit sa Ghaeltacht a thacódh le sealbhú aonteangach óg Gaeilge.
o Oideachas Gaeltachta Gaeilge (chuile rud seachas an Béarla féin; labhairt na
Gaeilge mar ghnáth-theanga laethúil a spreagadh, a chothú, agus a threisiú i measc
na ndaltaí, .i. sóisialú aos óg na Gaeltachta i nGaeilge; féach moltaí Mhic Dhonncha
et al. 2005: 124-138)
Aird ar leith ar riachtanais theangeolaíochta na gcainteoirí dúchais sna
scoileanna Gaeltachta
Ionaid sealbhaithe teanga sna ceantair Ghaeltachta do na páistí a bhfuil Béarla
nó meascán den dá theanga acu sa bhaile (i gcruth is nach mbeidh na cainteoirí
dúchais atá á dtógáil go haonteangach faoina ndrochthionchar
teangeolaíochta,139 cf. cuid de thréithe na Gaeilge neamhthraidisiúnta a bhí ag
na cainteoirí is traidisiúnta sa chás-staidéar seo agus ‘riail an chomhainmneora
is ísle’ (Ó Curnáin 2009: 112) atá i réim sna scoileanna Gaeltachta)
Tacú le dátheangachas moillithe don ionghrúpa mionteangach agus
dátheangachas treisithe do phobal na mórtheanga (cf. Ó Giollagáin, Ó Curnáin
agus Lenoach 2011: 25).
o Riachtanais an chainteora dhúchais Gaeilge i bhfarradh is riachtanais an
fhoghlaimeora T2 a aithint sa churaclam bunscoile, meánscoile agus ollscoile.
Cúrsaí tríú leibhéil a fhorbairt a d'fhreastalódh ar:
o an sealbhú laghdaithe; choincheapanna éagsúla an tsealbhaithe laghdaithe, an
dátheangachais aontreoch, agus an chódmheasctha aontreoch a mhíniú; ar
fhéiniúlacht is fheasacht teanga (.i. féiniúlacht Ghaelach agus Ghaeltachta a
chothú).
Cúrsaí tríú leibhéil a thabharfadh aghaidh ar chumasú cainteoirí laghdaithe mar a mholas
Benmamoun, Montrul, agus Polinsky (2010) do theangacha oidhreachta i SAM.
o I bhfianaise, mar shampla, cumas scríofa na bhfaisnéiseoirí seo—go bhféadfadh
fabht a bheith i gceist dóibh ina gcumas acadúil agus intleachtúil sa Ghaeilge.
I gcás na gcainteoirí is fearr sa chás-staidéar, d’fhéadfadh Gaeilge níos saibhre
agus níos cruinne a bheith acu dá mbeadh tuilleadh airde á tabhairt ar fhorbairt
Ghaeilge na gcainteoirí dúchais agus os a choinne sin is léir go dteastaíonn
cúnamh ar leith ó na cainteoirí is laige.
Polasaí cónaithe do mhic léinn ollscoile a choigeartú (agus a chruthú sna hollscoileanna
nach bhfuil scéim chónaithe iontu faoi láthair) le tacaíocht a thabhairt do labhairt na
Gaeilge traidisiúnta.
139
Óir, ‘when bilingual children who speak ethnic minority languages are exposed to the majority language,
use and ability in the command of their first language begins to decrease’ (Montrul 2008: 258).
129
Focal scoir
Léiríonn tuairimí na gcainteoirí as Rann na Feirste go háirithe an olltábhacht a bhaineas le
ceangaltas láidir a chruthú idir an Ghaeilge, an teaghlach, an pobal, agus an ceantar (.i. an
Ghaeltacht). Tháinig leo Gaeilge measartha traidisiúnta a shealbhú dá bharr seo agus tá an
bhunsraith Ghaelach seo riachtanach le dul i ngleic leis an dátheangachas mionteangach in
Éirinn dhomhanda an Bhéarla. Tá práinn nach beag leis seo. Léiríodh sa SCT nach bhfuil
ach achar gearr i ndán don Ghaeltacht mar Ghaeltacht má leantar ar aghaidh leis an
ngéilleadh don Bhéarla agus le sóisialú i mBéarla (agus ba in ceithre bliana ó shin):
Is é tátal lom an tsuirbhé seo mar sin nach bhfuil ach idir 15 bliana agus scór blianta fágtha mar
shaolré ag an nGaeilge mar theanga phobail sa chuid is láidre den Ghaeltacht, is é sin le rá, an
chuid den Ghaeltacht a bhaineann le Catagóir A, mura féidir an patrún seo a chur ar mhalairt
treo. (SCT 416)
Ní mór díriú ar fhuascailt an phatrúin mhítháirgiúil seo thar aon rud eile, le cinntiú go
gcruthófar teorainn chosanta don Ghaeilge sa Ghaeltacht, ó thaobh chumas agus úsáid
ghníomhach na teanga de agus ó thaobh na féiniúlachta agus an chultúir de. Má chailltear
dúchas Gaelach na Gaeltachta, beidh deireadh leis an traidisiún a mhair na mílte bliain. Tá
an Ghaeilge agus an Ghaeltacht ann go fóill, agus beidh go ceann i bhfad eile, ach na pobail
Ghaeltachta agus a bhféiniúlacht chultúrtha agus teanga Gaeltachta a chinntiú agus a
threisiú. Rath Dé ar an obair!
130
Leabharliosta
Akerbeltz [Michael Bauer]. Answer Verbs or 'Thubhairt' vs 'Thuirt' and what's in it. (Ar fáil ag:
http://www.akerbeltz.org/beagangaidhlig/gramar/grammar_answerverbs.htm).
Alfonzetti, G., 1998. Italian-dialect code-switching in Sicily. In: Auer, P. (eag.) Code-switching in
conversation: Language, interaction and identity. London: Routledge.
Benmamoun, E., S. Montrul, agus M. Polinsky, 2010. White paper: Prolegomena to Heritage
Linguistics. Harvard University. (Ar fáil ag: http://dash.harvard.edu/handle/1/4726009).
Blathwayt, B., 2006. Little red train- Race to the finish. London: Red Fox.
Broderick, G., 1999. Language death in the Isle of Man - an investigation into the decline and
extinction of Manx Gaelic as a community language in the Isle of Man. Tübingen: Max Niemeyer
Verlag.
Buchstaller, I., agus D’Arcy, A., 2009. Localized globalization: A multi-local, multiveriate
investigation of quotative be like. Journal of Sociolinguistics 13/3, 291-331.
Crystal, D., 2000. Language death. Cambridge University Press.
de Bhaldraithe, T., 1985. Foirisiún focal as Gaillimh. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na
hÉireann.
Dolan, T. P., 2004.A dictionary of Hiberno-English – The Irish use of English (dara heagrán). Baile
Átha Cliath: Gill & MacMillan.
Dorian, N., 1981. Language death: The life cycle of a Scottish Gaelic dialect. Philadelphia:
University of Pennsylvania Press.
Dressler, W.U., 1991. The sociolinguistics and patholinguistic attrition of Breton phonology,
morphology, and morphonology. In: Seliger, H.W. agus R.M. Vago (eag.) First language attrition.
Cambridge University Press, 99-112.
Du Bois, I., 2010. Discursive constructions of immigrant identity – A sociolinguistic trend study on
long-term American immigrants. Frankfurt am Main: Peter Lang.
Fishman, J. A., 1989. Language and ethnicity in minority sociolinguistic perspective. Clevedon:
Multilingual Matters.
Fishman, J. A., 1991. Reversing language shift. Clevedon: Multilingual Matters.
Gathercole, V. C. M. agus E. M. Thomas, 2009. Bilingual first-language development: Dominant
language takeover, threatened minority language take-up. Bilingualism: Language and Cognition
12 (2), 213–37.
Gentner, D., agus S. Goldin-Meadow, 2003. Language in mind: Advances in the study of language
and thought. Boston: MIT Press.
131
Gillies, W., 1993. Scottish Gaelic. In: Ball, M.J. agus J. Fife (eag.) The Celtic languages. London:
Routledge. 145-227.
Gumperz, J. J., 1982. Discourse strategies. Cambride: Cambridge University Press.
Harrison, K. D., 2007. When languages die – The extinction of the world’s languages and erosion of
human knowledge. Oxford University Press.
Hickey, T., 2009. Code-switching and borrowing in Irish. Journal of Sociolinguistics 13 (5), 670-
688.
Hindley, R., 1990. The death of the Irish language – a qualified obituary. London/New York:
Routledge.
Hughes, A.J., 1994. Gaeilge Uladh. In: McCone, K., D. McManu, C. Ó Háinle, N. Williams, agus
L. Breatnach (eag.) Stair na Gaeilge. Maigh Nuad. 610-60.
Hughes, A.J., 2008. Leabhar mór bhriathra na Gaeilge. Béal Feirste: Cló Bheann Mhadagáin.
Jones, M.C., 1998. Language obsolescence and revitalization – linguistic change in two
sociolinguistically contrasting Welsh communities. Oxford: Clarendon Press.
Kallen, J., 2006. Arrah, like, you know: The dynamics of discourse marking in ICE-Ireland.
Siompóisiam Sochtheangeolaíochta 16, Ollscoil Luimnigh, 6-8 Iúil 2006. (Ar fáil ag:
http://hdl.handle.net/2262/50586.)
Koven, M., 1998. Two languages in the self/the self in two languages: French and Portuguese
bilinguals’ verbal enactments and experiences of self in narrative discourse. Ethos 26 (4), 410-455.
Koven, M., 2001. Comparing bilinguals’ quoted performances of self and others in telling of the
same experience in two languages. Language and Society 30, 513-558.
Koven, M., 2002. An analysis of speaker role inhabitance in narratives of personal experience.
Journal of Pragmatics 34 (2), 167-217.
Koven, M, 2004. Getting ‘emotional’ in two languages: Bilinguals’ verbal performance of affect in
narratives of personal experience. Text 24 (4), 471-515.
Koven, M., 2007. Selves in Two Languages: Bilinguals’ verbal enactments of identity in French
and Portuguese. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Lamb, W., 1999. A diachronic account of Gaelic newspeak: the development and expansion of a
register. Scottish Gaelic Studies 19, 141-71.
Lamb, W., 2008. Scottish Gaelic speech and writing: Register variation in an endangered
language. Béal Feirste: Cló Ollscoil na Banríona.
Mac Cionaoith, M., 2005. Seanchas Rann na Feirste: Is fann guth an éin a labhras leis féin. Baile
Átha Cliath: Coiscéim.
Mac Donnacha, S., F. Ní Chualáin, A. Ní Shéaghdha, agus T. Ní Mhainnín, 2005. Staid reatha na
scoileanna Gaeltachta. BÁC: An Comhairle um Oideachas Gaeltachta agus Gaelscolaíochta.
132
MacLennan, G. W., 1972. The methodology of the linguistic survey of Irish Dialects—problems
and pitfalls. Studia Celtic 7, 49-62.
MacLennan, G. W., 1997. Seanchas Annie Bhán. Baile Átha Cliath.
Marian, V. agus M. Kaushanskaya, 2004. Self-construal and emotion in bicultural bilinguals.
Journal of memory and language 51, 190-201.
McCubbin, J., 2008. Inimircigh in Éirinn agus an Ghaeilge: Ról na heitneachta agus na
dteorainneacha cultúrtha san aisghabháil teanga . Taighde agus Teagasc Iml. 6., 48–63.
McLeod, W., 2009. Gaelic in Scotland: ‘existential’ and ‘internal’ sociolinguistic issues in a
changing policy environment. In: Ó Catháin, B. (eag.) Sochtheangeolaíocht na Gaeilge. Léachtaí
Cholm Cille XXXIX. Maigh Nuad: An Sagart, 16-61.
Měchura, M. B., Pota focal—Bailiúchán foclóirí agus gluaiseanna Gaeilge. (Ar fáil ag:
www.potafocal.com).
Montrul, S., 2008. Incomplete acquisition in bilingualism—Re-examining the age factor.
Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
Ní Chonchúir, A., le teacht. Feasacht shochtheangeolaíochta agus riachtanais siollabais
chainteoirí dúchais na Gaeltachta. In: Ó Giollagáin, C., B. Ó Curnáin, agus C. Lenoach (eag.) An
Chonair Chaoch: an Mionteangachas sa Dátheangachas. Indreabhán: Leabhar Breac.
Ní Bhaoill, R., 2010. Ulster Gaelic voices – bailiúchán Doegen. Béal Feirste: ULTACH.
Ní Bhaoill, R. agus G.McCoy, 2007: Taisce focal – scéaltaí beaga do dhaoine móra. Béal Feirste:
ULTACH.
Ní Laoire, S., 1988. Preliminaries to a study of register in Modern Irish. Language, culture and
curriculum Iml.1, Uimh. 3, 289-301.
Ó Baoill, D., 1981. Earráidí scríofa Gaeilge—cuid III: Réamhfhocail agus comhréir. Baile Átha
Cliath: Institiúid Teangeolaíochta Éireann.
Ó Baoill, D.P., 2009 (/1996). An teanga bheo- Gaeilge Uladh. Baile Átha Cliath: An Gúm.
Ó Curnáin, B., 2007. The Irish of Iorras Aithneach. County Galway. Baile Átha Cliath: Dublin
Institute for Advanced Studies.
Ó Curnáin, B., 2009. ‘Mionteangú na Gaeilge’. In: Ó Catháin, B. (eag.) Sochtheangeolaíocht na
Gaeilge. Léachtaí Cholm Cille XXXIX. Maigh Nuad: An Sagart, 90-153.
Ó Curnáin, B., le teacht. An Ghaeilge Iarthraidisiúnta agus an phragmataic chódmheasctha thiar
agus theas. In: Ó Giollagáin, C., B. Ó Curnáin, agus C. Lenoach (eag.) An Chonair Chaoch: an
Mionteangachas sa Dátheangachas. Indreabhán: Leabhar Breac.
Ó Giollagáin, C. agus Ó Curnáin, B., le teacht. Cumais Dhátheangacha Cainteoirí Dúchais Gaeilge
sa Ghaeltacht.
Ó Domhnalláin, T., agus D. Ó Baoill, 1978. Earráidí scríofa Gaeilge—cuid I: Earráidí Briathra.
Baile Átha Cliath: Institiúid Teangeolaíochta Éireann.
133
Ó Domhnalláin, T., agus D. Ó Baoill, 1979. Earráidí scríofa Gaeilge—cuid II: Ainmfhocail,
cáilitheoirí, forainmneacha, cónaisc agus míreanna. Baile Átha Cliath: Institiúid Teangeolaíochta
Éireann.
Ó Giollagáin, C., 2008. Linguistics dimensions of the globalised frontier: Old and new minorities in
contact and context. International Journal of Anthropology 23 (3-4), 247-260.
Ó Giollagáin, C., 2009. Torthaí an Staidéir chuimsithigh theangeolaíoch ar úsáid na Gaeilge sa
Ghaeltacht: Impleachtaí don phobal agus don Stát. In: Ó Catháin, B. (eag.) Sochtheangeolaíocht na
Gaeilge. Léachtaí Cholm Cille XXXIX. Maigh Nuad: An Sagart, 154-187.
Ó Giollagáin, C., 2010. The eclipse of the first language minority speaker: deficiencies in
ethnolinguistic acquisition and its evasive discourse. In: Lewis, H.G. agus N. Ostler (eag.)
Reversing language shift—how to re-awaken a language tradition. Proceedings of the fourteenth
FEL conference. Bath.
Ó Giollagáin, C., S. Mac Donnacha, et al., 2007. Staidéar cuimsitheach teangeolaíoch ar úsáid na
Gaeilge sa Ghaeltacht: Tuarascáil chríochnaitheach. BÁC: Oifig an tSoláthair. (SCT)
Ó Giollagáin, C., B. Ó Curnáin, agus C. Lenoach, 2011. Conair chaoch an dátheangachais do
phobail mhionteanga. Feasta 64 (9) (Meán Fómhair), 24-6.
Ó Giollagáin, C., B. Ó Curnáin, agus C. Lenoach (eag.), le teacht. An chonair chaoch: an
mionteangachas agus an dátheanagachas. Leabhar Breac.
Ó hIfearnáin, T., 2008. Endangering language vitality through institutional development – idealogy,
authority and Official Standard Irish in the Gaeltacht. In: King, K.A et al. (eag.) Sustaining
linguistic diversity – endangered and minority languages and language varieties. Washington,
D.C.: Georgetown University Press.113-128.
Ó Máille, T.S., 1974. Liosta focal as Ros Muc. Baile Átha Cliath: Preas Ollscoile Éireann.
O’Malley Madec, M., 2001. English discourse markers in the speech of native speakers of Irish. In:
Ó Catháin, B. agus R. Ó hUigín (eag.) Béarla - aistí ar theangeolaíocht na Gaeilge. Maigh Nuad:
An Sagart, 260-273.
Ó Siadhail, M., 1979. Roinnt athrúintí suntasacha i gcanúint Chonallach. Eriu 30, 142–147.
Ó Siadhail, M. 1989. Modern Irish – grammatical structure and dialectal variation. Cambridge
University Press.
Pavlenko, A., 2008a. Emotion and emotion laden words in the bilingual lexicon. Bilingualism:
Language and cognition 11 (2), 147-164.
Pavlenko, A., 2008b. Narrative analysis. In: Wei, L. agus Moyer, M.G. (eag.) The Blackwell guide
to research methods in bilingualism and multilingualism. Oxford: Blackwell Publishing, 311-325.
Polinsky, M., 2008. Gender under incomplete acquisition: Heritage speakers’ knowledge of noun
categorization. Heritage Language Journal 6 (1), 40-71.
Pyers, J. E., T. H. Gollan, agus K. Emmorey, 2009. Bimodal bilinguals reveal the source of tip-of-
the-tongue states. Cognition 112, 323-329.
Rialtas na hÉireann, 2010. Straitéis 20 bliain don Ghaeilge 2010-2030. BÁC.
134
Stenson, N., 1991. Code-switching vs. borrowing in Modern Irish. In: Ureland, P.S., agus
Broderick, G. (eag) Language contact in the British Isles – proceedings of the Eight International
Symposium on Language Contact in Europe, Douglas, Isle of Man, 1988. Tübingen: Max Niemeyer
Verlag. 559-579.
Stockman, G., 1996. Cruinneas gramadaí agus corrfhocal eile. Béal Feirste: Lagan Press.
Uí Bheirn, Ú.M., 1989. Cnuasach Focal as Teileann. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na
hÉireann.
Ureland, P.S., 1991. Bilingualism and writing in the Irish Gaeltacht and the Grisons (Switzerland)
with special reference to Irish and English. In: Ureland, P.S. agus G.Broderick, (eag.) Language
contact in the British Isles – proceedings of the Eight International Symposium on Language
Contact in Europe, Douglas, Isle of Man, 1988. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. 633-694.
Wagner, H., 1958. Linguistic atlas and survey of Irish dialects - vol. 1 Maps. Baile Átha Cliath:
Dublin Institute for Advanced Studies.
Wagner, H., 1969. Linguistic atlas and survey of Irish dialects – vol. 4 Ulster, Isle of Man with
appendices on Scottish Gaelic and East Ulster Irish by Colm Ó Baoill. Baile Átha Cliath: Dublin
Institute for Advanced Studies.
Whorf, B. L., 1956. Language, thought and realtity. Cambridge, MA: MIT Press.
135
Aguisíní I. Ceisteanna foclóra
Focal 1B88 2B88 3F89 4B89 5B91 6B90
tua(r)
c(h)eatha,
bogha
báistí…
? ? gan a bheith
in ann smaoin-
eamh air
tuar cheatha tua(r) cheatha tuar ceatha ? scáth
feathairnne…sin
umbrella…
?scáth grianna?
eas tosaíonn sé le
‘e’ ….
eas?
eas eas
eas ?? titim uisce? níor dhúirt sí sin
ariamh i nGaeilge
carria, fia carria carria carria, fia carria {rinne mé
dearmad an cheist
a chur?}
? gan bheith in ann
smaoineam air….luadh
reithe nuair a bhí sí ag
déanamh iarrachta cuimhneamh air
madra/
madadh
uisce,
dobharchú
mada uisce ? Gan bheith in ann
smaoineamh air.
Ach ghlac sé le
“madadh uisce”
madadh uisce madadh uisce (thug mé an focal
Béarla)
madr- madadh
uisce
bó, ba,
an bhó bó, ba
/eallach, an
bhó
bó, teallach,
an bó
bó, eallach, an
bhó
bó, ba, eallach,
eallaí,
an bhó, na ba
bó, eallach, ba-
anna (mar a
deirtear…), an bó
bó, eallach, an
bhó
géag,
craobh,
brainse
brainse brainse brainse craobh brainse ? gan a bheith in ann
smaoineamh air
crosóg
(mhara),
crosán, srl.
(starfish)
? réalt iasc ? réaltóg mara
réalt mara
? iasc réalt?
faoileog,
faoileán faoileán (focal ó dhán)
faoileán faoileog faoileog faoileog,
faoileán “gabh mo leithscéal”
faoileog
giúrann
‘barnacle’
nó
bairneach
‘limpet’
? sliogáin, ab
é?
ag caint fúthu ar
na mallaibh ach
gan in ann
cuimhneamh ar an
bhfocal…
barnaicle? “ní
hé, rinn mé
dearmad”
(barnacle an
Bhéarla nó
bairnigh ar a
hintinn?)
sliogáin sliogáin
feamnach,
feamainn feamnach duileasc feamnach feamnach feamnach feamnach
136
Focal 7B92 8F92 9B89 10F90
tua(r)
c(h)eatha,
bogha
báistí…
?
gan bheith in ann
cuimhneamh air
?
tua cheatha tuar cheatha
eas abhainn?? (bhí sí
neirbhíseach agus ní
dheachaigh mé ar thóir
focail eile)
abhainn (ní dhearna mé iarracht…”waterfall” a fháil
go sonrach)
eas titim uisce…eal-
…eas
carria, fia ? fios aici ach gan bheith
in ann cuimhneamh air
carria carria carria
madra/
madadh
uisce,
dobharchú
luchóg mór? (ní raibh sí
cinnte céard a bhí ann)
Mhaígh sí nár chuala sí an
dá leagan Gaeilge a
dúirteas féin.
ní raibh tuairim aige madadh uisce madadh uisce
bó, ba,
an bhó bó, eallach, ba
(Luann sí na cosúlachtaí
idir eallach agus eala!)
bó, an eallach, an bhó eallach, bó, an bhó bó, ba, an bó (dar leis:
an bó a bheadh acusan,
ach fios aige gurb é an
bhó an leagan ceart)
géag,
craobh,
brainse
brainse an bhrainse (sic!) brainsí (iol.) brainse
crosóg
(mhara),
crosán, srl.
(starfish)
iasc-réalt ? réalt iasc, iasc réalt casóg (nó ab é
“crasóg” a dúirt sé?)
faoileog,
faoileán
? ag caint faoi an lá
cheana…ach gan bheith in
ann smaoineamh air ar an
bpointe…
? faoileán faoileán?
giúrann
‘barnacle’
nó
bairneach
‘limpet’
? ? níl an Béarla aici
(leithscéal aici..ina cónaí sna
cnoic)
sliogáin
feamnach,
feamainn
? ? aoileán / aolán (??)
nó rud inteacht??
(focal nach n-aithním)
fios aige ach dearmad
déanta
(leithscéal aige…ina
chónaí sna cnoic)
137
II. Na scéalta reicthe
Róil Chainte:
-reacaire(~scéalaí)
-idirlabhraí
-reacaire/idirlabhraí
-carachtar
-reacaire/carachtar
-idirlabhraí/carachtar
Brídín—1B88, Gaoth Dobhair
Cait
Bhuel, is fearr liom ainimhithe. Bhí cait i gcónaí sa
bhaile. Ar dtús báire, bhí cat amháin againn, agus
cat bán, sílim, a bhí ann. Agus bhí dúil mhór agam
sa chat sin ach fuair an cat sin bás ar an
drochuair. Ansin bhí dúil i gcónaí againn sa
chait140 so anois tá cionn againn, cionn strae
againn. Tá sé i gcónaí sa teach, i gcónaí ag goid an
bia. Ach tá sé go deas. Cat mór liath atá ann. Agus
sin é.
Scéilín grinn – an campa samhraidh Bhuel, de ghnáth, fiú amháin na páistí atá ar an
summer cam- ar an campa samhraidh, an bhfuil
fhios ‘at, cuireann sin aoibh an gháire ort leis na
rudaí a dhéanann siad agus na ceisteanna a
chuireann siad ort, bíonn siad giota beag
amaideach, ach thar an am(?), bíonn siad, bíonn
fonn gáire ort...fúthu, mar a deirim, not leo, but
bíonn tú ag gáirí fúthu, no but, tá siad iontach
deas...níl fhios agam {an-chiúin}...
140
.i. sna cait
* sainréim teanga marcáilte
Béarla sa Ghaeilge
Gaeilge sa Bhéarla
(*) rud an-chanúnach
nb! insíodh an scéal sin tar éis dom iarraidh orthu gan
Béarla a chur isteach
{Níor iarr mé uirthi leaganacha Béarla de na
scéilíní gairide seo a insint}
138
Siopa
Nuair a bhí mé ag obair sa siopa (“shop-a”) like
ba ghnách liom bheith ag obair is(an)(?)
ollmhargadh tigh Uí Mhicí, just ar an thaobh(?)
ansin. Agus ‘bhfuil ‘s agat, custaiméirí, ‘bhfuil ‘s
agat, bíonn neart daoiní as an phobal agus
caithfidh tú bheith iontach pléisiúrtha leo achan
lá, is like fonn aoibh an gháire ort achan lá, agus
corruair like tháinig, tá cuimhne agam, tháinig
an bean seo isteach agus í –, mála préataí léi,
sílim, bainne, uibheachacha, cibí’n rud eile agus
cibí’n praghas a bhí orthu, ní rabh an praghas
ceart orthu agus thug sí íde béil* domhsa siocair
nach rabh an praghas ceart ar an rud ceart. Ach
bhí na scanners, tá’s agat na scanners sa
siopa?, bhí achan rud ag goil tríd na scanners.
Chan mise a bhí, ‘bhfuil a fhios ‘at, ag cur an, na
breise. Ansin n-, ó, ní rabh sí sásta liomsa ar char
ar bith. So thosaigh sí ag tabhairt amach*
domhsa, like. Bhí duifear de fi-[ve], fiche
cent nó rud inneacht idir na rudaí a bhí ar an
tsealf is na rudaí a chuaigh tríd na scanners. So
shin(?) d’éirigh(?) racán* agus ruaille buaille*
ansin. Ach ansin bhí agamsa ghoil thart ar achan
sealf agus na praghsanna uilig a seiceáil dhí.
Ansin, ansin bhí sí ok. Thug mé an fiche cent ar
ais dí. Cé gur bhí (sic!) an ceart aici é sin a
dhéanamh, rinn sí scéal mór de rud beag. Agus
bhí mise réidh le briseadh, ‘sea, and like
caoineadh and really like “ahhhahahh”.
Like domh, domhs-, bhí sí ag inse domh go raibh
cearta mar tomhaltóir(?) na hÉireann agus rudaí
mar sin. Agus dúirt mé “Tá fhios agam, rinn mé an
tráchtáil ar an choláiste, tá fhios agam go bhfuil
cearta agat”. Ach sin rud, chuir sin isteach orm an
lá sin ach tá mé i gceart anois.
Em, I would say it was about two, three years ago
I was working in a local shop over the road called
Gallagher’s supermarket and this one lady came
in and she bought, I think it was, a bag of
potatoes, and milk and a few other items and they
were overpriced. Although I was putting them
through the scanner and I wasn’t actually putting
in the prices, they were scanning at the wrong
price so I had to go around the shop looking at, to
make sure that the prices that were scanned and
the prices that were on the shelf were the exact
same price. But it turns out* she was right and
she was overcharged twenty cent. She made me
really kinda angry or sad or something because
she was actually giving out* to me and she was
telling me she knows her rights as a citizen of
Ireland and all this spiel*. And I was like “right,
ok, so”, and not that I cried ‘cause I wouldn’t ‘v,
but I was like “oh no stop(?)” But I give, but
eventually I gave her the money back and then she
was all happy with her twenty cent, in the back
pocket(?) {an-chiúin}. And she was right. Anyway,
she was right.
139
Ar ais sa scoil (nb!)
Nuair a bhí mé ag déanamh an dioplóma
iarchéime in oideachas, bhí, mar pháirt den chúrsa
a bhí againn bhí cleachta’ teagaisc a dhéanamh.
Agus rinn mise é sa bhaile ar an Phobalscoil
Ghaoth Dobhair. Sin an scoil céarna a bhí mise ann
nuair a bhí mise óg. Soo, focal Béarla, ar dtús
báire, an chéad lá, bhí mé beagáinín neirbhíseach
a’ dul isteach ar a laghad. Agus bhí mé ag
foghlaim agus ‘teagasc ceo- ceol do cupla cionn de
na daltaí a bhí ar (an) scoil. Mar sin de bhí an-
aithne ‘cu orm agus bhí mise faoi bhrú, mar bhí
fhios agam go raibh aithne acu orm. Agus bhí
cailín beag amháin, bhí fadhbanna sóisialta sa
bhaile is bhí fadhbanna agus deacrachtaí
foghlama aicise. Agus bhí ODD uirthi, ná-- caidé,
bhuel sin... téarmaíocht Béarla, Oppositional
Defiant Disorder, ná cibí. Agus e- ní rabh sí
ró-shástaí sa rang, like achan rud a thug tú dí,
dhiúltaigh sí é a dhéanamh. So chuir sé sin giota
beag frustrachas orm, so, agus sin é. But réitigh
mé léi141, bhí orm déileáil léi agus duais a
thabhairt dí agus rogha a thabhairt dí an obair an
dhéanamh anois ná é a dhéanamh sa (bh)aile
(?)142, ar a laghad caithfidh sí a dhéanamh .
CMCR143: Is dócha gur chuidigh sé leat, óir(?) tá tú
ag obair leis na páistí anois [.i. sna campaí
samhraidh]
Yeah, sin go maith.
141
Guta an-ard anseo, beagnach “lí” (agus mar an
gcéanna arís an chéad uair eile) 142
“Sailea(r)” a chloisim, an é “soiléir” atá i gceist??
Ach ciall ag baint le “sa bhaile” sa chomhthéacs seo, ar
ndóigh. 143
.i. an taighdeoir.
Yeah, it was part of the HDIP course I’m doing,
well I did, in Galway like, we had a teaching
practice module that I did at my local secondary
school — Pobalscoil Ghaoth Dobhair, and it’s
the same secondary school I was at. And so the
very first day, I knew that I knew some of the
children, or the students, because I had taught
them music before this, and I knew that they knew
me so I was a bit under pressure, ‘cause I was
wondering how they would handle me inside the
classroom, ‘cause usually they knew me outside
the classroom. And there’s one girl who had ODD,
which is Oppositional Defiant Disorder, and she
was kind of was refusing to do everything that you
told her to do, so eventually I had to reason with
her and give her a choice either she would do the
work here or at home. But I know she had a lot of
problems so we couldn’t be too hard on her. That’s
it.
140
Bláthnaid—2B88, Gaoth Dobhair
Marú an phuisín
An t-aon rud atá ag teacht i mo chloigeann—tá
seo scéal millteanach. Nuair a bh- nuair a bhí mé
óg ba ghnách liomsa a bheith ‘gcónaí amuigh ag
súgradh, ‘bhfuil fhios ‘at, leis na cait is na
madaidh is — Ach bhí muid amuigh agus bhí
puisíní ag an cat lá amháin agus bhí mise i gcónaí
thuas leofa, agus y’know, so bhí siad ag leanstan
mise thart cosúil máthair s’acu. Bhí mise thart fá
b’fhéidir ocht, em bhí mé amuigh, e- tá caoirigh
againn sa bhaile fosta, so bhí mise a’ feedáil
cionn de na uain, ag tabhairt buidéal dó, agus bhí
mé thuas ar mo ladhra(cha) mar seo agus na cait,
bhí cionn de na puisíní beaga i mo chúl agus
thion(taigh) mise síos agus trampáil mé é agus
mharaigh mé an cat. Sin an t-aon scéal atá agam.
Tá sé millteanach.
{{scéal beag uaimse faoin uair a mharaigh mé
ceann de na sicíní óga a bhí againn ar an gcaoi
chéanna...}}
Ó, bhí mise ‘caoineadh ar feadh, seachtain like.
CMCR: Té sé uafásach ar fad.
Oh my God, bhí sé millteanach like, is cuimhin
liom mo mháthair, agus thug mé si- síos an cat
agus bhí sé lán fuil agus cha rabh fhios aici caidé a
tháinig air. Áá, ní dhéanfaidh mé dearmad air. Sin
an t-aon scéal atá agamsa fá cait.
So when I was younger I used to em, I’d always be
out playing with animals and I used to be —the cat
had kittens and I was up petting them and playing
with them all the time. And they used to follow me
around then like I was their mother. There was one
day when I was out feeding one of the pet lambs
with a bottle and I was up on my tiptoes and one
of the kittens came behind me and I stood down
on top of it. And killed it. Such a cruel (gáire) story
(gáire). Imagine that’s the memory that I have of
a pet! (gáire) You know, it should be something
like cute like, “I have a dog called Daisy”...but no,
I’m there thinking of a time I killed my cat.
141
Timpiste beag cairr
CMCR: ....fearg ort maidir le rud ar bith?
le déanaí?
CMCR: Á, am ar bith.
Bhuel, (gáire) cupla lá ó shin bhí mé ‘tiomaint agus
bhí mé ‘teacht suas ag teach mo chara, agus bhí
mise ‘goil isteach agus bhí fear a’ reverse-áil
amach agus bhuail sé isteach i mo charr (gáire).
So, agus chuaigh mé suas go dtí an garáiste
anseo- chan mo charrsa atá ann carr mo chuid
tuist- túismitheoir(*) atá ann. So chuaigh mise
suas ag an garáiste inné agus dúirt siad liom, “ní
ann ach rud beag baoideach, ach trí chéad Euro
ná trí chéad caoga Euro chun é a chóir[iú]”. So
chuir sin fearg orm. (gáire)
CMCR: An rabh tú ag labhairt leis an leis an bhfear
leis an té, an té a rinne...
Bhí. Tá, té a bhfuil(?) aithne agam air. Agus dúirt
sé liom “ó, cuideochaidh mé leat sin a dhíol.” Ach
tá mé just a’ deánamh go dúirt sé sin. Chan
fhaca mé é ó shin, ná ní ní rabh mé ag caint leis.
CMCR: Duine áitiúil, nó?
Duine áitiúil atá ann, yeah. Tá sé thart fá seachtó
is a dó, yeah
CMCR: Ó, tá sé deacair a bheith dian air.
Tá. Níl mé ag iarraidh bheith [á] leanstan thart a’
cuartú airgead. (gáire) So sin é.
Right, so I was going up the lane of my friends
house and as I was turnin’ as I was goin’ straight
up towards her house this man was reversin’ out
and he reversed into my car (gáire). And I can’t
remember what else I said about it (gáire).
CMCR: the shop
Huh?
CMCR: In the shop...in the garage....how much it
cost.
Oh yeah, sorry, yeah. Oh yeah, so I went to the
garage yesterday, and em he told me that it would
cost 300 to 350 Euro. So yeah, I was angry pretty,
angry about that. And eh, all I could do was laugh
at the time and laugh (gáire).
142
An rollchóstóir agus an Ghaeilge
Tá cuimhne agam a bheith ar laethanta saoire i
Meiriceá. Agus em bhí muid, eh, ‘bhfuil fhios agat,
astoigh in líne f’choinne rollercoaster. Agus
bhí na boic* seo in aice linn agus bhí siad...ó bhí
siad just ‘cur fearg orainn, just ‘léimtigh thart
agus bhí siad ‘skipeáil an queue. Agus thoisigh
muidinne ag caint fá dtaobh daofa i nGaeilic agus
an chéad rud eile tiontaigh siad thart agus dúirt
siad “Caidé mar tá sibh, cibí?” Agus bhí muid
just like* “aeh!?” (gáire) So sin just eachtra,
sin, I suppose, dea-rud (?).
CMCR: As Éirinn iad is dóichí mar sin, nó?
‘Sea. As eh, Gaeilic Dún na nGall a bhí acu fosta.
Chan Gaoth Dobhair ach áit iontach inteacht gar
dó. Ní rabh aithne agam orthu, ach...
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=
Ag troid lena deartháir (nb!)
Ó, nuair a bhí muid níos óige bhí muid millteanach
fá choinne troid. Tá sé, tá seisean iontach
suaineach [=suaimhneach] ach t- tá e- cailín aige
anois agus caitheann sé an cuid is mó don am ag
an fón léithí sin. Is níl mórán am’ agamsa bheith
ag troid leis.
CMCR: Ach nuair a bhí tú óg?
Ó nuair a bhí muid óg, ba ghnách linn bheith ag
troid go minic. Ehm, cuimhin liomsa uair amháin,
dúirt mise leis (gáire), bhí muid ag caint ar crainn
nó rud inteacht agus dúirt mise leis “ó, cé tá
ábalta fáil suas is airde” ná ca’bí. Dúirt mise “gabh
thusa ar dtús”. D’imigh sé suas, rith mé isteach
“amhanc ar John thuas ar an chrann!” Fuair sé in
trioblóid ansin. So (gáire) drocheachtra...
CMCR: An rabh aon díoltas aige?
Ní rabh. Níl sé cosúil liomsa. (gáire) Dá mbeinnsa
a bheadh ann bheadh mise ag iarraidh díoltas,
yeah.
{Is amhlaidh nach bhfuair mé leagan Béarla den
scéal seo. Rinne mé dearmad air.}
So my brother was, me and my brother were
playing outside one day and I said to him “ oh,
let’s have a competition and see who get up the
highest up the tree”. And I said “ you go first”
‘cause we weren’t allowed to really climb that
high. (gáire) And he went runnin’ and climbed up
to the top of the tree and I went runnin’ to the
house and I said “look out at John”, and John got
into trouble, and I didn’t (gáire).
143
Ag freastal ar léachtaí (nb!)
Deirfinn nuair a bhí mé sa dara bhliain ar an
ollscoil, bhí mé iontach tógtha le bheith ag goil
amach, am maith a bheith agam. Ach char chaith
mé mórán am’ astoigh i léachtaí. Deirfinn nach
rabh mé astoigh in, chóir a bheith, léacht amháin
Gaeilic. Cuimhin liomsa, ag deireadh, ag, thart fá,
mí Nollag, like deireadh an bliana, bhfuil fhios
agat, agus bhí mé ag amharc ar an clár ama agus
chonai’ mé go rabh M. Ó C. againn agus dúirt mé
“an bhfuil sé sin againn?” Cha rabh fhios agam
‘cause ba ghnách leis na em uh léachtannaí
s’aige(?) sin a bheith Dé hAoine. Agus bhínnsa ag
iarraidh ghoil chun a’ bhaile. So rach-, rachainnsa
chun a’ bhaile. Ach, níl fhios agam caidé’n dóigh
(gáire) ach, fuai-, pasáil mé an bhliain cibí, agus níl
fhios agam, chaill sin-, mhuscail mé suas sa tríú
bliain, ach sa dara bliain, bhí an t-ádh orm, cinnte
bhí sé orm.
..........
Cuimhin liom, nuair a bhí mé, nuair a bhí mise
astoigh sa chéad bhliain, bhí mé iontach
suaineach [=suaimhneach], cha dteacha’ mé
amach ar char ar bith, agus bhí mí astoigh achan
mhaidin, achan tráthnóna, bhí mé iontach maith.
Sa dara bliain, ansin __?__mé liom “ó goiste(*)
amach”. Agus chuaigh mé amach agus bhí mé – ó,
craic maith! Choinnigh mé ag ól. Bhí mé tursach ar
maidin (gáire), falsa tráthnóna, ag iarraidh goil ‘na
bhaile Déardaoin (gáire). Agus sin é. But....
So when I was at college, I was in second year, I
got very fond of goin’ out and partyin’ away* an’
havin’ great craic* so, so I, I used to miss lectures.
I never used to go to lectures in the mornin’ or the
evenin’, and one Friday I remember lookin’ at the
timetable before and seeing that we had M. Ó C.
as a lecturer and I was like “God, I don’t
remember ever havin’ him”. And eh so I used to
always go home on a Friday...or no Thursday
evening, ‘cause I didn’t, I, yeah ‘cause his lectures
were on a Friday, So uh yeah, I was really lucky
that I passed second year, I don’t know how I‘d
done it, but I was definitely very very lucky. I
didn’t deserve to pass it.
CMCR: but you improved after that.
Yeah, oh yeah, in third year then I got stuck in
there and went – got to [be] friends with M. Ó C.,
got to know him. (gáire)
144
{chuir mé ceist maidir leis an tseanmháthair (as an
nGaeltacht) a bhí ina cónaí béal dorais...ach seo scéal faoina
máthair mhór eile}
Mamó (nb!)
Tá mo... mo mháthair mhór eile fós e- ar an tsaol,
tá sí naocha ‘seacht. Chóir a bheith, tá sí, beidh sí
naocha ‘ocht i mí na Samhna. Is tá sí ‘maith. Tá
neart scéaltaí aici sin, thiocfadh léithe scéal a inse
duit — rud ar bith ar char ar bith. M-, Bíonn
muidinne thuas aici achan Dé Domhnaigh agus
thiocfadh léi dáta a phiocadh amach as — naoi
déag ceathracha ‘cúig, agu- deirfidh sí “Ó, Dé
Sathairn ‘séú lá de (gáire) mí Meithimh, bhí lá breá
ann” an bhfuil fhios agat? Tá cuimhne acu ar
rudaí iontach saofuil [=saoithiúil] (gáire).
Oh yeah, it was just my granny is ninety-seven
now. She’s em uh she’s got great memory. She’d
be able to tell you any date, she could just pick a
date out of nowhere, the sixth of June 1998 or
whatever day she wants and say “oh, it was a
lovely day” or “I was wearing a bright skirt that
day”. And eh, yeah so that’s my granny.
145
Ruairí— 3F89, Rann na Feirste
Carriacha Thóin an Bhaile
Bhuel, tá cionn agam anois, ehm níl gnáthpeataí
againne sa bhaile, tá carriacha againn, ná fiacha.
CMCR: Áá
So
CMCR: Carriacha atá in aice le Tóin an Bhaile?
Yeah, sin fiacha s’againne. Bhuel, carriacha a bheir
muidinne orthu. Em, ba ghnách le b’fhéidir duisin a
bheith againn ná triúr déag, ach mar sin níl fágtha
ach seisear, triúr mór 144 agus triúr óga. Tháinic
madaidh orthu agus fuair siad bás. Em t-, ag éirí
aníos bhí i gcónaí carriacha againne. Bhí siad ann
sula rabh mise ann, so. Bhí cionn amháin againn
mar pheata — Bambi a thug muid air. Em bhí sé sa
teach againn. Thóg muid é ar buidéal agus ní ‘n rud
is fearr má tá carriacha agat, siocair em go n-íríonn
[=éiríonn] sé dainséarach. Bhí sé róchleachtaithe le
daoiní. Ní rabh eagla air agus ansin nuair a tháinig
adhairc145 air d’írigh [=d’éirigh] sé cineál
drochmhúinte ná bhí sé dainséarach ghoil síos leofa.
CMCR: Agus cé- cén cineál carria iad?
Farrow 146
CMCR: Farrow. Is as....cérb as iad ó dhúchas? (....)
Níl a fhios agam. (....) Na reds, na dearga tá siad
níos mó...tá na farrows níos lú.
{mise ag caint faoi na fianna earrbhána atá againn i
Meiriceá....}
(....)
Bhuel, d’éalaigh ceann amháin orainne agus rinn sé
go leor damáiste. Bhris...bhí comharsana béal dorais
agus d’ith sé na préataí uilig a bhí curtha aige agus ó
b’éigean dó sconsa a chur suas ná, le hiad a shábháil.
Ach, em but even, an rud is measa faoi ná
carriacha ná go dtiocfadh cuid mhór acu ann ar na
bóithre. Tá siad iontach iontach dainséarach ag
teacht trasna...
{Mise ag caint faoi na fianna ar na bóirthí sa mbaile}
Go háirithe ag titim na hoíche anois, tá siad dailigh a
fheiceáil agus iad ag teacht as, anuas, anuas as na
cnoic. So, millteanach millteanach dainséarach.
144
Ná “boar”?? 145
Is é beanna an téarma ceart ar “antler”. 146
.i. fia bán, fia fionn
I was saying that em we had deer all our lives, like
from before I can remember. Em, they’re pretty
em an unusual pet to have. Em, we would....like
every other pet....or every other house had a dog
or a cat, but we we had deer. And we started of
with eh twelve or thirteen, but now we are down
to six, because they were attacked by dogs. Em
then I talked about the deers in the area, that
one escaped and the damage that it did to our
neighbour’s (gáire) potatoes and carrots and that.
And then I was talking about em how they come
down — how dangerous they are in this area
especially with nightfall when they cro-, coming
down the mountain, crossing over the road and
that kinda(?)...
146
Ag scríobh aiste
Rud a chuir frustrachas? Em, deirfinn b’fhéidir dá
mbeinn ag déanamh aiste. Tharla sé cupla uair
anois, go mbeinn ag déanamh aiste agus eadar –
dá mbeachainn147 [á] litreacha [=clóscríobh??], is
ná148 stadfadh an ríomhaire agus corruair b’fhéitir
uair ná dhá uair oibre, muna bhfuil sé sábháilte
agat, tá sin millteanach millteanach olc anois, em
cuireann sé cuid mhór frustrachas orm.
147
= mbeinn; forchanúnachas is dócha, –ochadh ón dara
réimniú nó rud cosúil le bhiodh ~ bhitheadh i nGaeilge
na hAlban? Nó b’fhéidir go bhfeilfeadh an litriú
mbeifeinn dó níos fearr, faoi thionchar bheifeá. 148
= dá?, cosúil le Gaeilge na hAlban (nan)?
Em when you’re writtin’ an essay and, it’s, I
suppose my own fault more than anything, when
you’re when you write maybe for about an hour or
two hours and you forget to save it and the next
thing the electricity will go or your computer will
freeze, and you’ve just -- it’s just two hours’ work
gone for nothing, wasted. And, y-, I would be able
to write stuff, but I wouldn’t be able to — like I
would write it off the cuff*. I wouldn’t be
someone to write summary points. I’d write it off
the cuff and then I’d forget. If I had to write it
again, I would remember the starting points, but I
wouldn’t remember the order in which I-. And,
aw, it’s so frustraitin’. Thankfully it’s only
happened a few times, but it still annoys me.
(gáire)
147
An réiteoir
Em rud eile a chuir frustrachas orm—réiteoirí ag
imirt peil. D’imreachainn149 cuid mhór peil agus
uh-huh ní rabh aon ní níos measa.
CMCR: An bhfuil aon scéal ar leith ann maidir le
cineál droch...
ehm
CMCR: Nó an cás ba dhona a tharla?
Cuireadh den pháirc mé i gComórtas Peile na
Gaeltachta ansin – an cionn i nDún na nGall. Agus
cha dtearn mé a dhath contráilte i ndáirír’
CMCR: le deireanaí? An ceann a bhí...
No, not cionn na hÉireann an cionn i nDún na
nGall. Ehm fuair mé, ticeáileadh mé. Er, fuair mé
cárta buí ar tús. Bhí sé tuillte agam anois, ach
ansin fuair mé tic ina dhéidh sin. Ach tá mé
' deánamh gur mheasc sé suas mé le duine
inteacht eile agus gur ‘duine inteacht eile ba
chóir a ticeáil, ach scríobh sé a haondéag in áit
b’fhéitir eadar haondéan don fhoireann eile nó
haondéag ná b’fhéidir gur a dó dhéag ná trí déag
a bhí ann, ach an chéad rud eile rinn mé an dara
taiceáil, bhí mé ag dúil le tic a fháil agus
turned out(?) sin __?__ b’cause cuireadh
den pháirc mé. Bhí sin (rud a chur) frustr- Agus,
anois, fuair mé go leor magadh (gáire) .... mar sin
an chéad uair ariamh a cuireadh den pháirc mé.
Em de ghnáth, just an rud is measa ná nuair a
dhéanann siad agus nuair nach ... muna n-
aontaíonn siad go bhfuil sé contráilte. Like, thig
le achan duine meancóg a dhéanamh ach dá
ndéarfadh siad “ó, rinn mé sin contráilte, gabh mo
leithscéal ní tharlóidh sé arís”, but nuair atá sé
just co- comh cinnte ina ndóigh, cuir- cuireann
sin isteach orm.
149
modh coinníollach in ionad na haimsire gnáthchaite.
Oh yeah, I was talking about
CMCR: getting in trouble
re- referees and how when they get their calls
wrong that they em, they wouldn’t, they would,
they would stick firmly by it and they wouldn’t
say — throw their hands up* and say “Ok, I made
a mistake”. And then I talked abou-, I brought up
the reference about the Comórtas Peile na
Gaeltachta, the Donegal Comórtas Peile na
Gaeltachta, where I got sent off. And I got
booked, which I should have got book[ed], I was
entitled* to it, but then, somewhere in between,
my name was ticked for either it was someone on
the other team that got ticked and he put down
eleven green instead of eleven yellow, or, and or
else he- one of our other players was meant to
get booked and he hit eleven instead of twelve.
And on my next tackle where I should have got
ticked, I got sent off. And there was no talkin’ and
I was like “Come on mate*, I didn’t get ticked”.
And he was like “no, no, I have it down here”. And
I was like “fine”. He didn’t consult with anyone.
It’s just— I know that they have to be strict and
firm, because if a referee is seen to be lenient,
then...but e- like when it’s blatantly his mistake,
why not just hold up your hands* and say “ok...”
(gáire)
148
Drochrud a tharla, an bás
Cailleadh duine inteacht, an rud is mó. E- em
buíochas le Dia, níor chaill mé an oiread— chaill
mé m’athair mór agus uncail de mo chuid, ach
taobh amuigh de sin níor chaill mé an oiread sin de
theaghlach.
CMCR: ‘Sea
Em, cara de mo chuid nuair a bhí mé ocht mbliana
déag, fuair sé bás in, e- timpist bóthair, go ndéana
Dia a mhaith air, em ach taobh amuigh de sin, bhí
ádh orm ó thaobh bás do agus ó thaobh cailleadh
daoiní....
CU Burn (nb!)
Rud a chur an-gháir-...Tá mé i ndéidh an ríomhaire
a fheiceáil agus bhí mé a’ coimheád ar em ar CU
Burn a bhí ann ar ar oíche Chéad-, e- aréir. An
cionn a bhí ann aréir. Agus bhí mé ag amharc ar(?)
TG4 beo. So bhí mé ‘coimheád an cionn fán
chúpla, agus á, bhí mé ag stealladh(?) gáirí.
CMCR: Ní fhaca mé an ceann, an ceann sin.
Cionn atá ann fá em fear a fuair bás, John Dubh a
bhí air, agus e- fuair...cuireadh é. Ach tháinig cúpla
dona chuid150 as Meiriceá agus cheap achan duine
gur gur a gur a taibhse (sic!) a bhí ann. Agus
ghoid, ghoid Charlie na dollars, ceithre mhíle
dollar uaidh, agus shíl siad gur tiocthaí ar ais fá
choinne na dollars a bhí sé agus á bhí achan rud
fríd a chéile. De ghnáth, mar a bhíonn in CU Burn.
150
.i. an leathchúpla
I’ve been fortunate enough at this state in my
life, I’ve only lost two family members. My
grandfather died and my uncle-in-law died and
I’ve been pretty lucky in the family now with
death, and - not that we’re an extremely healthy
family or anything, but we’ve been fortunate and
I, I was just saying, friendswise*, my friend died
when I was eighteen, in a car accident. Em just
unfortunate as well, he was going to fast. He was
in the car on his own and unfortunately he he lost
his life.
CMCR: yeah..
But other lik-, when but you see other stories
maybe, oth- especially in Donegal with car
crashes and that
CMCR: I know, I’ve heard
There’s there’s , it’s jus-, We’ve been relatively
lucky. Again, one is too much as it is...there was a
story anois, Inis Eoghain, a few years ago, and
eight, it was actually last year,
CMCR: yeah, I remember
eight died.
CMCR: More death, CU Burn...
CU Burn, yeah, I was just saying something that
made me laugh, I was just watching it on eh the
internet there before I came up, it was about the
cúpla, er the twins. And it was about a man, his
name was John Dubh and he had died and Charlie
had stolen 4000 dollars out of his pocket and he
was dead and he probably didn’t need them
anymore anyway. So, his twin brother was
coming from America, he was gone for fifty years,
and no one knew who he was, they just assumed
he was the ghost and that he was back for his
dollars and it was just a laugh a minute, chaos.
149
“Is déagóir mé” agus an samhnas –
Coláiste na Rosann (nb!)
Rud eile a chuir fonn gáir’ orm, rinn muid, tá mé i
ndéidh bheith ag teaghaisc i gColáiste na Rosann
in Anagaire ansin. Chríochnaigh muid Dé Sathairn.
Agus ba ghnách linn rud a dhéanamh achan
Céadaoin leo, em “is déagóir mé”, rud, bíonn e-
imeachtaí acu agus caithfidh siad rudaí difriúil a
dhéanamh, ach cuid de na rudaí a bhí acu,
déanfaidh siad thú samhnasach go leor agus
caithfear gáirí faofa. Bhí em comórtas na gceapairí
ann. Thiocfadh leo ceapaire a phiocadh ar fiú
pointe amháin ná ar fiú deich bpointe. Pointe
amháin, ní rabh ann ach em banana ná im ná rud
inteacht mar sin air. Ach le deich bpointe bheadh
achan rud air, bheadh iasc, banana, onion,
meacain, em treacle, bheadh achan rud againn
ar an cheapaire agus ansin caithfidh siad é a ithe
le deich bpointe ‘fháil don don teach ná don
chomórtas. Cionn eile a bhí againn ná “dinnéar
Coláiste na Rosann”. Em bhí achan rud caite
isteach, cibí rud a chuirfeadh samhnas orainn,
__?__ é a chaitheamh(?) isteach, agus é a
mheascadh suas agus b’éigean daofa trí spanóg
dó a ithe agus an chéad duine, chuir sé amach a
ghoile ar an ardán, agus ó, bhí sé greannmhar ach
bhí, ag an am céarna bhí truaigh againn, truaigh
againn dó, daofa.
CMCR: Agus ní rabh oraibh aon rud a ithe?
No, ní rabh! ó ní (gáire) {abairt nach dtuigim ina
dhiaidh sin.....}}
It’s a game, it- we call it “is déagóir mé”, but it’s
really it’s a gimmick* of “ I’m a celebrity”. Em
(gáire) we we eh we just make them do things we
didn’t, normally wouldn’t do. And it’s, but
especially, you always get a few cheeky kids so
you want to get them back. If there is a cheeky
class you always want to get them on the stage
and make them pay for what they did, and like
even if they have, are in class that morning and
they know they have “I’m a celebrity” that
evening, they’ll be a wee bit quieter and not as
cheeky. But like we had to do a sandwich
competition where you get points for the
sandwiches you would eat. You’d get ten points
for the worst sandwich and one point for the
easiest sandwich. Em we had eh Coláiste na Rosann dinner where everything was thrown slap-
down* between— we had fish, olives, banana,
onion, ice-cream, everything, treacle, vinegar,
lemon juice, everything that you could think of
that would go into a dinner just slapped down*,
blended up and dished out*. And they had to eat
three spoons each. And the first (gáire) boy that
had to go, picked up the first spoon, ate it, and we
saw it in reverse – let’s put it that way! Poor boy
(gáire), we did feel sorry for him, but it was hard
(gáire) not to laugh as well.
150
Tuairimí frith-Ghaelacha ar an raidió
(nb!)
Rud a chuir fearg orm...ó barr mo chionn,
agallamh a d’éist mé leis agus tá sé i gcónaí i mo
chloigeann. Ehh ar an bhealach go Gaillimh, ar an
stáisiún “i”, díospóireacht a bhí ann fá, sula dtáinic
taoiseach(?) eile, an mbeadh Gaeilic riachtanach
níos mó agus fear amháin a bhí air agus just ag
déanamh an oiread cur síos ar an Ghaeilic agus sa
deireadh b’éigean domh agus cara de mo chuid a
bhí ansin, b’éigean dúinn an raidió a chasadh as.
Ní rabh muid ábalta suí agus- just chuir sé an
oiread fearg orm na mallachtaí a bhí sé a
dhéanamh agus na na tuairimí a bhí aige, rudaí
mar sin.
CMCR: mhm
Chuir sé oiread isteach orm.
-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
Drochmhúinte sa phub (nb!)
Tá mé ag obair i dteach tábhairne. Agus rud a
chuirfeadh isteach orm go mór ná daoiní ag
bualadh an chuntair le le pionta, ná le... ag
iarraidh, e- ag iarraidh do chuid aird’ a
tharraingt... dá mbeadh ‘gabh mo leithscéal’ a rá,
ach nuair a thoiseann siad ag preabadh* ar an...
ar an chuntar, cuireann sin isteach go mór orm
anois.
CMCR: An ndeireann tú aon rud leob?
Ní dhéarfaidh, ach fágaim iad ar feadh tamallt.
Agus thiocfadh leofa bheith ag bualadh leo. Agus
feicim iad agus ansin go dtí go bhfuil achan duine
déanta agus ansin rachaidh mé a fhad leo. Agus
tá- drochmhúineadh atá ansin. Sin an deireadh
atá ann. Fiú dá mbeadh siad (?) ag scairtigh orm
“ó, gabh mo leithscéal” ná e- even a’ scairt(igh)
orm ag goil(?) “hi” ná rud inteacht mar sin, ní
chuireann sé isteach orm, ach daoiní a dhéanann
sin, cuireann sin isteach go mór orm (gáire)
Oh yes, something that angered me, it was a
story em, it was last year when the when the
debate was goin’ if Irish should be optional for the
leaving cert, and it- myself and a friend were
headed to Galway and on i102-104, i-talk, there
was uh a debate going and there was this, just
this one man who, to say he had another view
would be an understatement*. Just the way he
went on*, like “why do we need it, what’s it there
for?”
CMCR: ugh
Just like “we’re forcing it” and all this kinda stuff
that just, in the end I just had to turn off the radio
CMCR: They don’t understand if you’re aren’t
forcing Irish then they’re forcing English....
It’s, it was just so, such a, I hate to use it, but a
D4* kinda look at it
CMCR: yeah
or the Pale, whichever way you want to look at it.
It was just such a a a biased view, your* man had.
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
Just bad manners, well I work in a bar, and bad
manners towards a member of bar staff*, is
tapping your coin* on the counter to get
someone’s attention. And I don’t mind people
shouting “hi” or “come ‘ere” or even js- gruntin’*,
any kinda noise, when they make, kinda make... or
even coughing to make-, “ok, I can see you’re
there”, but it’s when someone persists, taps and is
persistent in tapping until you get there attention.
It’s actually the worst way to go about it, ‘cause if
someone does it I will leave them, I’ll be, I’ll stare
at them, serve someone else, and no matter how
long they stand there, I’ll, they’ll be last to be
served.
151
Nóra—4B89, Rann na Feirste
An cat agus na carriacha agus an
seanduine
Mar atá fhios ag achan nduine is dóiche (gáire), tá
cat agam (gáire). Tarlach, Tarlach Óg Ó Baoighill.
Agus Lassie mo mhadadh. Em ach Tarlach, is dóiche,
an carachtar is mó atá sa teach. Em á, tá, téann sé
suas a’ bealach, tá sé iontach tugtha do bheith thuas
ag teach amháin. Nuala an t-ainm atá orthai-se. Tá
sí iontach maith ag cócaireacht. Agus téann sé
isteach ar an fhuinneog corruair agus suíonn sé istigh
sa chistineach. Tá sin i gceart léithi-se ach níl sé i
gceart le fear s’aici (gáire). Ní maith leis sin cait ar
char ar bith. Tig sé isteach ón obair agus tá Tarlach
ina shuí astoighe ag an tábla. Ach euh, bhí sé thuas
fán teach seo ar scar ar bith. Agus taobh an toigh
ansin tá áit a mbíonn carriacha(*) agus em, bíonn sé
astoigh acu sin fosta, téann sé isteach fríd an
gheafta agus em ní bhíonn fhios ag na carriacha
caidé a bhíonns astoigh san fhéar. Is tá an fhéar
(sic!) iontach fada. So, but, tchíonn siad an ruball
beag rua seo ag goil thart agus níl fhios acu agus
cuireann sin eagla orthu agus bíonn siad a’ léimtigh
thart achan áit. Ar scar ar bith, bhí Niall Fheilimidh,
em tá sé aosta go maith, deirfinn go bhfuil sé thart
fá na seachtóidí, bhuel ‘chóir a bheith ochtóidí
b’fhéit’- Agus bhí sé sin em ag airneál* thíos ansin,
taobh an áit a bíos na carriacha seo, agus oíche
‘mháin nuair a bhí sé ‘goil ‘na bhaile chonaic sé
astoigh in áit sin na carriacha go rabh siad ag rith
thart agus go rabh eagla orthu agus go rabh siad ag
léimtigh achan bhealach agus chonaic sé rud beag
rua agus och chuaigh sé chun a’ bhaile agus dar leis*
go rabh an rud rua seo á leanstan suas a’ bealach
agus chuir sé glaoch ar ais síos ag Nuala agus dúirt
sé, “Tá rud inteacht amuigh ansin, rud inteacht ... cat
fiáin, b’fhéitir. Tá sé níos mó ná cat agus tá sé níos lú
ná madadh. Ach b’fhearr daoibh a bheith cúramach
agus gan na páistí a ligean (gáire) amach” (gáire).
Fuair sé gloiní ó shoin. (Gáire). So eh, tá sé, ní- níl
eagla ar a’n nduine ó shoin. Fuair muid amach go b’é
Tarlach a bhí ann agus fuair Niall Fheilimidh péire
gloiní, so tá achan rud i gceart (gáire) anois (gáire).
So sin scéal amháin...
Ba dhoiligh di tosú ar na scéalta a insint (dom) i mBéarla:
“Tá a fhios agat like nach maith liom labhairt i mBéarla agus
bíonn daoiní ag magadh fúm nuair a bhím ag labhairt i mBéarla”
Tarlach. The adventures of Tarlach (gáire). Well if I would have to
tell a story about Tarlach it would be about the time uh well....
ughh! Right, bhuel uh right fan soic. Ní h-, ní chaithfidh mé tois-,
ní chaithfidh mé an rud céarna a inse duit, an gcaithfidh?
Caithfidh mé an scéal céarna a inse....
CMCR: an scéal céanna
Ach an gcaithfidh an tús céarna a bheith leis?
CMCR: No, ní chaithfidh, ní chaithfidh.
Tá sé iontach doiligh.
(....)
Right, rachaidh mé amach agus tiocfaidh mé ar ais…cha dtig
liom... (…..) …níl sé a dheath níos fearr….
The first story...eh about Tarlach, well as you
know, (gáire) Tarlach em is my cat and he’s very
fond of goin’ up the road. He loves rambling*. And
one house in particular he’s very fond of is Nuala
G.’s house. And he likes to climb in the window
and into the kitchen and sit in the kitchen while
she’s cooking in the hope that she’ll, that he’ll get
some food. Em but, one day, em one night he was
up and he likes to go in this pen where the deer
are. There’s a deer farm em down the road. And
he... he likes to chase the deer, while the deer
don’t know...em are afraid of what’s creepin’* in
the long grass so they jump anyway although he’s
very small. So one night this old man was walkin’
home from that area, eh beside the deer farm and
he saw this thing in the deer pe- pen and uh
something that was scaring them. And he could f-,
he could figure out that it was red, so while he was
walkin’ up the road he noticed the same thing
following him. And he, this concerned him (gáire) a
lot...so much so that he rang back to where he
came from, Nuala’s house, and said that there was
something wild in the deer pen (gáire) and that it
might be dangerous for the children to be playing
around there - to keep them indoors when it gets
late. And em, (casacht) he said it was bigger than
a cat but smaller than a dog, and it’s just wild.
(gáire) But since he he he invested* in a pair of
glasses and we realised it was Tarlach all along
(gáire). So that was that.
152
Frustrachas agus an bus
CMCR: aon rud a chuir frustrachas ort?
Ó Jesus, bhuel, tá mise rua, cuireann cuid mhór
rudaí frustrachas ormsa go furast, rófhurast. Ó,
bhuel, corruair bíom a’ búirthigh*151 agus níl fhios
agam but go smaointíom liom fhéin “‘bhfuil,
‘bhfuil an trup sin ag teacht asamsa anois? (gáire)
Ná caidé a tharla(igh)?” Níl smacht ar bith agam.
Corruair nuair a chailleam mo chloigeann*, tá sé
caillte so cha dtabhram fá dear ar char ar bith.
Em, goidé a bhí ann? Och, lá amháin bhí mé ar an
bhus agus seo an chéad lá do mo chol ceathar a
bheith ar an bhus, bus na pobalscoile, agus em
sheasaigh sí suas ar scar ar bith le fáil don bhus ar
barr cabhsa s’aici agus em e- (gáire) dúirt duin’
inneacht ar chúl a’ bus dúirt siad e- “suigh síos,
sit the fuck* down!” a dúirt siad, ag
búirthigh* amach mar seo agus thiontaigh mise
thart (gáire) agus just dúirt mé s-, bhuel, thoisigh
mé ‘bhúirthigh* “shut up!” (gáire) agus so, bhí
siad…. thuas... bhí mise ...(s)na suíocháin tosaigh
na laetha(*) sin. Just scairt mé síos an bus “shut
up” agus bhí achan duine comh suaineach
[=suaimhneach] agus, y’know, súile móra ‘rthu.
Bhí siad a’ deánamh, “caidé jeez- caidé a
tharlaigh anseo?” So d’imigh mo chol ceathar
Siobhán don bhus ansin. Agus tháinic cupla duine
de na leaids* a bhí ina suí ‘chúl a’ bus, tháinic siad
aníos chugam agus dúirt siad “á! t- tá m- tá muid
buartha ní rabh muid á ráit sin léithese, bhí muid á
ráit le duine inteacht eile” (gáire). Gasúr eile ann...
dena cuid (sic!) cairde. Agus bhí mé like “ó!” Bhí
mé cineál náiriste(*) but ag an am céarna bhí mé
ag gáirí liom.
151
C.O. búireadh
CMCR: About frustration and the bus
Frustration and the bus (gáire). Well yeah, that
was the first day my cousin went to secondary
school. And we were in the same bus. She’s from
the same area. And when it em, when her her bus
stop, when it came to her bus stop she got up out
of her seat to leave the bus and em, and when she
did someone shouted from the back seat “sh- sit
the fuck* down!” and I got really angry and stood
up and screamed “shut up!” (gáire) in front of the
whole bus. Absolutely screamed it. And then uh
em everyone was kind of shocked and appalled*
by my behaviour. Em, and then a few of the same
lads* that were down in the back seat came to me
later to apologise and it wasn’t actually aimed at
her, it was aimed at someone else. Which I
believed, ‘cause it wouldn’t make sense for them
to shout that at at someone at some poor wee
girl who was startin’ secondary school at first.
CMCR: who was getting off the bus.
Yeah, so I kind of acted before I thought which I
do a lot sometimes. A lot sometimes.... a lot
(gáire).
{ag gáire faoin mBéarla aisteach a dúirt sí— “a lot” a bhí i
gceist aici}
153
Meas ar an Dúlra
But, go ginearálta na rudaí a chuireann
frustrachas orm ná nuair nach dtuigeann daoiní,
nuair nach nach bhfuil em an urraim ná an meas
céarna ag daoiní ar an rud atá meas agamsa air.
Agus cosúil le, tá’s ‘at, just thart… fiú an dúlra
anseo in Rann na Feirste.
CMCR: Brúscar __??__{focal nach féidir liom
cloisteáil i gceart ar an taifeadadh} ar chuid de na
bóithrí?
Chaith mé lá amuigh le thart fá fiche duine anseo
um ag piocadh suas bruscar agus deireadh sin
CMCR: An tseachtain seo caite no rud eicínt?
Aye, seachtain s’chuaigh thart ná b’fhéitir coicís ó
shoin anois, sula dtáinig na lóistéaraí152 ar char ar
bith agus anois tá bruscar achan áit agus (gáire)
CMCR: Na scoláirí ba chúis le-?
Just ‘cause ...na scoláirí, ‘sé.
152
lóistéirí sa Chaighdeán Oifigiúil
CMCR: [an scéal faoi na] lóistéirí....whatever that
is in English?
Lodgers?
CMCR: and the bruscar and the bus to Dobhar
Yeah, that really grinds my gears*. Em yeah, we
we made a community effort* about two weeks
ago to pick up rubbish and we cleaned the lake
and all this. It was about twenty of us out all day
with strimmers and all that and we cleared em a
lot of rubbish and then the County Council came
and collected it all. And then since, there’s
wrappers and crisp bags and plastic bottles
everywhere, because of the students,153 the
summer college students. And they don’t care like,
they think, I mean if they, they come from like
cities and if they did that in cities they would get
fined for it. And I believe the fine in Galway is
1500, alone. I think that varies depending on the
County Council, but em they don’t care and the
other thing they do is, they don’t stay at the side
of the road when cars pass. They don’t
understand that that the roads are...
CMCR: for cars
they aren’t on motorways — the cars have to get
by them.
CMCR: probably in a big pack.
Yeah, a big pack, they always have to travel in like
seven, the width of the road, not even after each
other. But yeah, that’s...
153
/ʃtju:dənts/
154
Lóistéirí i nDobhar
Agus rud eile atá bainteach le na lóistéaraí i
mbliana a chuir isteach go mór orm: i gC-, i
Coláiste Bhríde, tá cuid mhór acu thíos i nDobhar
anois. Tá dheá, dheá bhus lán acu ag goil síos go
Dobhar agus níl ach thart fá ocht teach ar an
bhaile le lóistéaraí iontu agus níl ach thart fá
ochtar lóistéar in achan teach, seachtar ná ochtar.
Tá bean taobh na coláiste, taobh an áit a
(d’?)fháganns an bus, agus níl ach seachtar sa
teach aici, seachtar lóistéar. Agus tá dheá bhus lán
ag goil síos achan lá go Dobhar. Ní achan lá, trí u-
,trí uair sa lá, ná... Bíonn siad anseo ar maidin
ansin téann siad ar ais. Bíonn siad (ann) fá choinne
dinnéir, téann siad ar ais ‘choinne lóin, ansin em
tarann siad ar ais ‘na céilí. So, bíonn siad ‘goil suas
agus anuas ansin agus ní costas-
CMCR cén fáth? Ab é nach bhfuil daoiní, muintir
na háite sásta....?
Ní hé. Níl costas beag ar bith le bus a reáchtáil. Sin
agus ní hé nach bhfuil... agus ní théann siad thart
níos mó ag cur ceist’ ar dhaoiní. Agus cibí caidé’n
greim atá ag mui(n)tir Dhobhair orainn, chan fhuil
‘fhios agam go mb-, go b’é greim dlíodh ná caidé,
em an bhfuil conradh déanta acu?, ‘bhfuil fhios
agat?, em leo–, ‘cause nuair a bhí rudaí a’ goil go
maith cúig bliana ó shoin b’fhéitir, em bhí bh-
b’éigean daofa ghoil go Dobhar agus b’fhéitir
ansin go dtearn siad...níl fhios agam, but, em ach
tá cuid mhór ar an bhaile nach bhfuil sásta
’shiocair sin agus...An rud atá.. (gáire) atá mé
‘ghoil a..níl stád(?) 154 orm anois le lucht na
coláiste.
154
stad, stádas??
CMCR: Dobhar?
The door? What?
CMCR: Dobhar. The place. Buses.
Oh yeah, em Ranafast summer college has been
open since 1926 and at the start there were lots of
houses here keeping students and usually there
would be about fourteen to uh up to f- between
let’s say twelve to twenty-two in every house, not
every house but a lot of houses. (casacht ) A lot of
houses where people would be happy to keep
them. And I know the number of the.... mná toighe or uh that these uh I don’t know what
you would call mná toighe...the the people...the
women that keep the students and feed them
and all this. That dropped. But whe- when when
we were in an economic boom* there were a lot of
students coming down and eh on these courses
about – all the courses were always booked out—
there was about 400 on the first two courses and
then maybe about 500 on the last one. A lot. A
lot. And then they couldn’t ..the...Rann na Feirste couldn’t handle the capacity* em so they
started sending the students to Dobhar. They’d
still attend the classes in the college but they’d
send to students to Dobhar...to eh lodge* there I
suppose.... lodge*...yeah? No. To stay there the
night...and whatever else. But now, not, the
courses aren’t full and like the houses around here
have about seven students per house. Seven or
eight. I haven’t heard of anyone getting any more
than that and every day two busloads still leave
from Dobhar. That was the amount that would
leave when the course was full and what I can’t
understand is why there’re busses are leavin’ still
when there are empty houses here and like the
mná toigh aren’t ...are only getting half the
amount and they’re... they... they depend on that
income.
CMCR: Yeah, sin fíor, hmh
It’s ridiculous. I don’t know if there is a legal
contract or anything but....
155
Tír gan Teangaidh, Tír gan Anam
Ach nuair a bhí mise ag teagasc ansin thuas in
Anagaire, Coláiste na Rosann, bhí gasúr i mo rang
agus b’éigean domh míniú daofa caidé an
tábhacht a bhí leis an teangaidh agus bhí “tír gan
teanga, tír gan an-”, ”tír gan teangaidh, tír gan
anam” scríofa agus bhí siad a- “Goidé, goidé atá
seo a mhaíomh?” Agus scríobh mise síos ar a’
....scríobh mé suas ar an chlár dubh é agus bhí mé
a’ rá, “Bhuel, goidé’n duifear atá eadar muidinne
agus tír ar bith eile?” Agus thug siad cupla sampla
‘s agus dúirt mé, “Caidé’n duifear eadar tír
s’againne agus n- e- na Sasanaigh, na daoiní sa tír
seo is na Sasanaigh?” Agus dúirt gasúr amháin
“Oh, we get the dole”. Hóbair gur bhris mo
chroí (gáire). Agus em, ach mhínigh mé ansin
daofa, ‘bhfuil fhios agat, gur teangaidh cineál
féiniúlachta atá againn agus rudaí mar sin agus
em, y’know, bhí cuid mhór sa rang agus
d’aontaigh siad agus bhí breá sásta leis sin, ach
bhí fear amháin ann agus just níor aontaigh sé
ar char ar bith. Agus dúirt mise, “Bhuel, caithfidh
tú í a fhoghlaim agus caithfidh tú seo a dhéanamh
don teastas sóisearach.” Agus dúirt sé, “I don’t
because my sister is in a... private
school in Dundalk and she doesn’t have
to do Irish.” Ca’ tuighe nach rabh a fhios
againne fá dtaobh do na scoltacha seo? ‘Bhfuil a
fhios agat? Scoltacha....
CMCR: Cén fáth a rabh...cén fáth a rabh sé ansin?
Bhí sé ansin—chuir mé ceist air. Sin an chéad
cheist eile a bhí agam, “Ca’ tuighe a bhfuil tú
anseo?” Dúirt sé, “My f- my dad promised me
a pellet gun if I stayed the three
weeks.” (gáire)
CMCR: Ar chuir tú abhaile é má bhris sé na
rialacha ag labhairt Béarla nó rud eicínt?
Bhuel, cha dtiocfadh l-... Thug siad an rang is
measa domhsa. ‘Cause mise an duine is óige, mise
an múinteoir is óige a bhí ann. Cé....ar scar ar
bith…e- (gáire) no… Bhí mé níos óige, bhí níos mó
cáilíochtaí agam ná leath de na daoiní a bhí
astoigh but thug siad an rang is measa domh.
Agus duine ar bith nach rabh maith sa rang eile
chuir siad isteach...sin, sin, sin an scéal ansin.
CMCR: Coláiste na Rosann and “tír gan anam....”
That’s hard to explain in English, isn’t it? Well, I used
to teach in Coláiste na Rosann in Anagaire um in the
short summer course and the pupils would have been
about twelve to thirteen year-olds, that’s what it’d be
{an-chiúin}, twelve, thirteen, fourteen, and em we
used to teach them. There was this “tír gan teanga, tír gan anam” —it’s “a country without a language is a
country without a soul”. And I was explaining this to
them and I asked them what the difference was
between us and other nationalities. And they gave me
various answers - kinda general enough – food,
whatever else. And then I was sayin’ all that food is
here we can get anything, really, we want. And then I
asked them what the difference between us and the
English are, which is usually a sore spot* (gáire), and
em eh one of them said “Oh, We have the dole (gáire)
and they don’t”. And that’s pretty sad. Em, and so I
explained that we have our language and that’s the
main thing that separates us that gives us kind of
a...féiniúlacht, I suppose, personality (gáire), I don’t
know. And em most of them agreed with that and they
were happy and, you know, they were happy to be on
the course and to be learning Irish an-. But one
(casacht), one fellow* in particular, he was sittin’ up in
the front, and he didn’t agree with this at all and I
asked him or I mean, “Why? Well, you have to learn it
anyways, you might as well enjoy it. If you hate it you
only make things harder for yourself.” He said, “Well, I
don’t have to learn it ‘cause I don’t have to do it for my
junior cert and my leaving cert.” I said, “Everyone has
to do it.” And he said, “No (/noʔ/), my sister’s in a
private school in Dundalk, and she doesn’t have to have
to have to do, do— study Irish.” So, I don’t know if
these schools are a secret or whatever. But have
since... I’ve heard about a few schools that have this
kind of...
CMCR: that aren’t state supported, that can do what
they want or something?
Well, oh is it? Yeah, I suppose private schools. But at
the same time it was ridiculous* {abairt an-chiúin}.
And em I asked why did he come on the course then
and he said that his dad promised him a pellet gun if he
stayed for three weeks. I think if he was my child and
he was this contrary* I would promise him a pellet
gun too.
CMCR: (gáire) Just to get him out of the house? (gáire)
You couldn’t please him you couldn’t please him.
CMCR: Och.
Same fella.
156
An Plucaire Rua (nb!)
CMCR: ...cineál drocheachtra, drochthaithí a bhí
agat le duine nach, nach bhfuil aithne agat, aithne
mhaith agat air, cineál strainséir...
Bhí, yeah...óp! “bhí, yeah” tús maith155 (gáire)!
Eh, daoiní nach bhfuil aithne agam (....) Tarlann
sin cuid mhór ...‘cause tchíthears domh nuair
nach bhfuil aithne ag daoiní orm, ná b’fhéitir go
just síleann (gáire) {ag gáire de bharr an fhocail
Bhéarla!}, go síleann siad nach duine deas mé nó
rud inteacht. Dúirt cuid mhór daoiní go go go
bhfuil mé cosúil le, go bhfuil mé lán domh fhéin*
ná rud inteacht. Ná go bhfuil mé (gáire), cuma
feargach orm i gcónaí ná rud inteacht. Deirfinn
gur sin...mar gheall ar an ghruaig. (gáire)
Ach, áá, tá scéal agam anois ach tá an páirtí eile
a’ labhairt i mBéarla...
CMCR: Tá sé ceart go leor... is féidir é …
Chuaigh mé go…Institiúid Teicneolaíochta Leitir
Ceanainn ar lá oscailte a bhí acu ansin agus dúirt
fear liom, fear, léachtóir do chúrsa inteacht, em
cúrsa dearúcháin*156. Dúirt sé, “You have a
very cheeky face!”
(An bheirt againn ag gáire)
CMCR: Céard a dúirt tú?
Och, ní rabh fhios agam caidé le rá. Bhuel, bhí mé
ag gáirí. (gáire)
155
De bharr go ndúirt sí “yeah”, focal Béarla... 156
Ainm briathartha cumtha (aici?), as ‘dearadh’ is
dócha.
Q: People’s perception of you.
Yeah, they don’t know me. They think I’m kinda
angry or full of myself* or ...what was another
one? I don’t know. Like people come out with the
weirdest accusations*. Sometimes like,“oh, I told
you you wouldn’t like this student” or something,
you know, general things?, or...
CMCR: There was this guy in Leitir Ceanainn. The
uh teacher or something —a professor you said?
Oh yeah.
CMCR: That was connected with it.
He was a professor, a lecturer in design. Oh, what
was it? Graphic design, that’s what it was, and he
said, “You have a really cheeky* face.” I didn’t
even say anything. I was told that a few times “A
really cheeky face” or “a really animated face”, or
something. And or I’v- I’ve been told by my
teacher before, she said “I thought that when you
came in the door in first year that I would have
real problems with you, that you’d be really bold.”
I think that’s that’s another thing, really bold like,
‘cause some people eh, like I remember in first
year when I’d be put into class they would assign
you seats and I’d always be up the front (gáire),
you know ....{gáire agus an caint, cúpla focal nach
dtuigim}.... But I was quiet enough like in first year,
I only started (gáire) coming out of my shell* in
about third year, I’d say.
CMCR: Is that is that in..
In sec- in secondary school. Just a really cheeky*
face. But aye, but sure, I suppose I did the same
thing, I mean, I know it’s it’s terrible to judge, but
you do that automatically when you see
someone.
CMCR: yeah they kind of
You just, automatically in your head you’ll have a
perception of them before they start talkin’. And
a lot of the time that will change obviously if you
get to know them, but I don’t know, you might
be right (gáire).
157
Coppers agus an tachtadh (nb!)
Agus ansin chuaigh mé....chuaigh mé g-... cá áit a
rabh mé? Ó, i mBaile Átha Cliath. Bhuel, is iomaí*
drocheachtra a bhí agam le daoiní nach bhfuil a
fhios agam i mBaile Átha Cliath...
CMCR: Coppers?
‘Sé, Coppers. Chuaigh mé isteach agus rinn fear
iarracht mé a thachtadh. (gáire) Agus dúirt sé,
nuair a mhoithigh sé mé ag caint dúirt sé,
“You’re from the North, you can burn
in Hell,” em, “Shouldn’t you be at
the Twelfth of July marches?” Nó rud
inteacht mar seo.
Agus ó! Bhuel, b’fhéitir go smaointeoinn ar
chupla cionn eile anois nuair atá mé......
...Agus ansin nuair a bhí mé astoigh in agalla(i)mh
(/-v/)157, daoiní a bhí ag tabhairt na hagallaimh,
bhí beirt acu ag gáirí le chéile nuair a bhí mé a’
caint le duin’ inteacht eile astoigh ann. Sin rud
eile. Sin, is dóichí nach, nach, b’fhéitir nach b’é
sin drocheachtra le duin’ inteacht nach bhfuil
fhios agam. Níl fhios agam.
157
uatha nó iolra?—deacair a rá.
CMCR: [scéal faoi] Coppers?
Yeah, Copper Faced Jack’s the biggest hell-hole*
in the world. It was my first time there and some
fella* tried to actually choke me. He didn’t even
like, I don’ know, weh, he was he was trying to
dance with my friend and she was trying to get
away so I just flipped* her away. And then he got
he got thick*(*) with me, and I said, “Listen,* it’s
not happening”. But once he got that line he
figured that I was from the north and that I should
rot in Hell and that I should be at the 12th of July
marches ....the Orangemen. So that was a lovely
first night in in.... out in Dublin.
CMCR: Did you throw some Irish curses at him?
Yeah, I tri- tried to I tried to, I just turned around
and walked away like, I was amazed that I didn’t
actually like hit him or something for saying that.
But I thought, but you see, I was with my new
housemate and I thought “I’ll keep it cool in front
of her ‘cuz I don’t want her to think she’s living
with
CMCR: you’re nuts?
a psycho*”. Because usu- I’d be I’d be really
angry. So, I just turned around and then he tried to
choke me from behind (gáire) with his elbow. But,
yeah, good times.
158
Timpiste gluaisrothair (nb!)
{Q: drochrud a tharla le duine muinteartha dhuit}
Rud amháin is meas-, bhuel, an chéad rud,
m’uncail, bhí sé i dtimpiste, em le rothar....tá fhios,
motorbike, le rothar gluaisteáin. Agus em, i lár
mo ardteist-, i lár na hardteiste domhsa, bhuel, ag
tús na hardteiste, an chéad lá ach bhí sé
críochnaithe, so...bhuel, sin an rud is measa, sin
an rud is measa a mhoithigh mé, sin an rud is
measa a bhí agam feiceáil, é ina luí ansin (agus)
achan rud, na cáblaí seo uilig ag teacht amach as.
Agus bhí tairne astoigh i lár na héadan158 (sic!).
CMCR: Cén chaoi...?
Fá choinne an brú insa chloigeann. Sa dóigh go
dtiocfadh leo an brú.....
CMCR: ‘Sea
Níl fhios agam caidé’n dóigh, but, tá sé cineál
cosúil le, an dóigh (gáire) a tchíonn tú ar
Frankenstein. Tairne mar sin.
158
Meascán de an éadain agus na haghaidh, is dócha.
Rud ar nós “eolas mhaith” i gConamara, faoi thionchar
“aithne mhaithe”.
It’s probably like the worst news, worst sudden
news —I haven’t really lost any one like, close to
me yet, thankfully [cnagann sí ar an mbord]—but
I mean, in the case of my uncle and my granny it’s
like loosing someone, but it’s been really dragged
out. So it’s kinda—I kinda sometimes wish that it
just happened then that day. I know it’s kind of
horrible to say, but it’s five years later and it’s
the same stage. But em uh yeah, just gettin’ that
news and durin’ the leaving cert was kinda crap*.
Em, because it was in the Isle of Mann that it
happened, in the Isle of Mann, and then he was in
Liverpool and then he was, so he was kinda being
carted all over, and it had to be in Liverpool ‘cause
that was the head injuries — like the top place
between Ireland and England for that. And then
em, and then seeming him then on life support
and all these things hanging out of him and
apparatus to help him even breathe—the most
basic thing. That was the most shockin’ thing like,
nothing can prepare you for that. Since we see
nearly see everything on the TV, that we would
become kind of cold in that sense, that only
seeing things like that don’t really doesn’t bother
you ‘cause it’s in movies, or films all the time.
CMCR: but someone you know though
But if (it’s) someone you know though, Jesus
Christ, it’s a shock to the system. And em yeah,
so that was it.
159
Néaltrú agus ag tabhairt cic don
mhadadh (nb!)
Rud fadtéarmach ná mo mháthair mhór, just
rud, leanann sé ar aghaidh agus íreann [=éiríonn]
sé níos measa. Cuimhne.
CMCR: Aon rud ar leith?
Em no just, ír-, corruair íreann sí feargach le
mo dheirifear159 bheag. But, bhí muid ag dréim
leis sin, léigh muid e- go n-íreann daoiní atá tinn
mar sin, go n-íreann siad feargach le páistí níos
óige. Mar go bhfuil fhios acu nár cheart do na
páistí, ba cheart go mbeadh siad, siadsan i
gceannas ar, caidé?, múineadh na bpáistí agus ní
an bealach eile thart. Ach ghníonn sí rudaí
corruair, lá amháin bhí sí astoigh agus thug sí cic
don madadh. Cic beag, ní-, níor ghortaigh sí mo
mhadadh
CMCR: do dhreifiúr?
No, mo mháthair mhór, thug sí cic beag do Lassie.
Níor ghortaigh sí Lassie. Bhog Lassie. Ach chuir seo
fearg ar Shaorla. Agus dúirt Saorla “ná tabhair cic
ná ...do Lassie!” Agus dúirt sí “óh huh!” (gáire).
Rinn sí rud mar seo “huh!” Agus ansin bhí sí ag
deán- deánamh go mbeadh muid cineál olc
daoith’ ansin. Go mbea-, nach mbíonn muid160
maith daoithe. Bíonn, but like, just, nuair a
íreann sí feargach mar sin, tá a fhios agat nach
b’é an duine céarna atá ann.
CMCR: Sin ceann… máthair do mháthar?
Máthair mo mháthara, yep.
159
cf. Ó Baoill, 1996: 132. 160
= aimsir fháistineach!
Yeah, she has dementia* so we expected anger
towards children because em people with
dementia* think that they have to be, they can, it
is a very manipulative* state of mind*. Em eh like,
when you leave her, like if you’re just visiting she
says “don’t leave me, don’t leave me” and then
she’ll cry and you know, you’ll be more upset than
her, ‘cause she’ll forget in another five minutes.
But she she’ll get angry now with my sister
sometimes. And you know, you just know that she
wouldn’t be at that craic* if she was alright.
CMCR: yeah, yeah
And the dog, kicking the dog, that doesn’t fly*.
She kicked the cat as well. Not Tarlach, my cat,
but her own. And em, Mom was watching her and
she sai- and Mom turned around and she said “I
didn’t kick the cat” (gáire) and mom said “ you did
kick the cat”, “I on-, only a wee bit”, “you
shouldn’t kick the cat”, “It’s alright”, you know
this kinda “I didn’t kick the cat”. But yeah, just
being angry, like but, with children and, you
know, and being very paranoid*. If anyone is
laughin’ at any joke she’ll think you’re laughin’ at
her and stuff like that. Em, tá sí, tá sí in home anois le tamallt. Em so...
CMCR: Tharla sin cupla uair, bhuel....
Is g- bhí Gandja astoigh f’choinne operation.
But tá sé alright like. But as in respite. Tá sí i home agus....
160
Comórtas peile na Gaeltachta (nb!)
Ceist: Aon rud spéisiúil a tharla ag comórtas peile
na Gaeltachta?
Bhuel, ní rabh...níor stad muid an oíche sin!
Bhuel e-, an rud a bhí ann, ná bhí Naomh Muire e-
ag imirt Laochra Loch Laoi an lá dár gcionn, er an
lá ina dhéidh sin, agus (gáire) em bhuail Laochra
Loch Laoi greadadh* ar an fhoireann a bhí siad a
dh’imirt roimhe sin. Tríocha trí pointe sa duifear.
Gread....ghread* siad iad, ó. Slad* orthu. An
cluiche deireanach a bhí ag Naomh Muire, bhí sé
iontach closáilte {.i. close-áilte} ag an deireadh,
iontach iontach iontach closáilte. ’Chóir a
bheith nár bhain siad ar char ar bith. Bhí siad a’
cailleadh, cúig pointe, deirfinn. Agus chuaigh sé
isteach in...am breise agus deireadh seo agus
bhain siad ansin sa deireadh. Agus an lá sin a bhí
Laochra Loch Laoi agus Naomh Muire ag imirt, bhí
ceithre chluiche imrí {.i. imrithe}...goil a bheith
imri- imriste (*) ag Naomh Muire an lá sin, ach ní
rabh ach triúr a’ goil a bheith imriste (*) ag e-
Laochra Loch Laoi, ar an ábhar sin, ní bheadh siad
comh tursach. Agus em....
CMCR: Bhí tú ag súil le....
Bhí mise ag s- dréim go ndéanfadh siad cionn
trom* orainne i ndéidh an rud a rinn siad ar an
mhui(n)tir eile. Eh, ach bhí, nuair a chuaigh
muidinne amach an oíche roimhe sin le ghoil
amach, ní rabh an cluiche ann go fóill. E- bhí
Laochra Loch... bhí ...muintir.... lucht tacaíochta, ó
bhí siad comh callánach! Bhí siad cinntí go
mbainfeadh siad é. Agus bhí siad ag tabhairt
“Sasanaigh” ar mhuintir na Gaeltachta agus bhí
siad ag... ó bhí siad comh cinnte daofa fhéin. Ó
bhí. Bhí sé acu. Sin an rud. Bhí sé acu. Em, agus
bhí cuid mhór eh, bhí cuid mhór amhráin cumtha
acu fosta. Em daofa fhéin, ní hé, ní hé rudaí
malltacha but em... mallachta... ach rudaí just
rudaí úra, agus ní rabh a dheath againne. Ach bhí
cupl....bhí muidinne astoigh sa teach tábhairne
chéarna is muid ag ól linn. Is nuair a bhí cupla
deoch...(gáire)...chuaigh muid anonn ansin, is dúirt
muidinne: {{ar lean, an chéad leathanach eile}}
CMCR: Ceann amháin ceann fágtha...Naomh
Muire agus an and uh the the your friends from
Belfast.
Oh, Comórtas Peile na Gaeltachta?
CMCR: Yeah
Oh, my friends from Belfast. Well, in general
Belfast people are very noisy anyway.
CMCR: (gáire)
And em my local team were playing the Belfast
team the day after, we went out that night, but
the day after, the big game was on. It was the
final. And the Belfast lads were sure they were
going to win because they hammered* the team
that they played before that by thirty-three points.
And Naomh Muire, my team, only barely came
back, so, and they went into injury time and extra
time and all that. And em, so they were sure, and
thought to myse-, honestly, I thought that they
were going to win it. Em, but they didn’t in the
end, but they were sure that they were going to
win it and they had all these chants and they had
all these chants and they were giving it loads* in
the bar, you know (gáire)? And once myself and
my friend __’cuz she___ drinks __and all/you
know(??), so we went over and we were like
commiserations,* you know, we’d (say), “Good
luck you’ll need it tomorrow, good luck”, you
know? And this kinda craic* and they were, they
were, and that only made their chant louder and
louder and all this. But it was good craic* em just
havin’ a laugh like that, it kinda makes you look
for- more, look forward more to the game more I
s’pose.
CMCR: yeah
Em, but it was a good game. No doubt about
that! Very close.
CMCR: because you won!
Yeah, but it was very very very close. And
although that was the minor league, the major
league, there was a maj- a m, well, I’d suppose
you’d call them....well, I don’t know.
161
“Ádh mór oraibh amárach, beidh sé ‘dhíobháil
oraibh, ádh mór oraibh!”
Agus chuaigh muid thart orthu uilig agus cineál
just {{ag cogarnach}} “ádh mór, ádh mór oraibh
amárach, beidh sé ‘dhíobháil oraibh, tchifidh mé
amárach sibh,” agus dúirt siad(?), “An bhfuil tú ag
iarraidh mó gheanzaí fá choinne an lae
amáraigh?” haha {{ag déanamh aithrise ar Ghaeilge
fhoghlaimeoirí Bhéal Feirste!}} (gáire) Is (dúirt) mé,
“Níl, ach b’fhéitir go mbeadh sé ‘dhíobháil ortsa fá
choinne deora do aghaidhe a thriomú!” (gáire)
CMCR: Sin a dúirt tú fhéin?
Yeah (gáiré), agus choinnigh sé ‘goil mar seo i rith
na hoíche, mise agus Máire ag déanamh an
mhuc*161. Agus de réir mar a bhí an… ólachán
(sic) ag goil, bhí sé ag éirí níos measa (gáire). Ní
thiocfadh linn gan ....ó bhí...bhí an cupl ... Bhí
Máire iontach maith. Em na rudaí a thagann sí
amach leo. Ó just, cha dtiocfadh liom
smaointeamh orthu anois, gan í a bheith ann...
ná...em an atmasféar (sic!) céarna....ach just
nuair a smaointíonn tú…níl fhios agam….ar luaigh
sí a dheath? Caidé an cionn a….?
161
D’aistrigh sí é seo mar “acting the eejit”, agus
mhaígh sí gur “muc” a bhí i gceist nuair a chur mé ceist
uirthi níos deireanaí. Ach seans go mbeadh ciall le “an
déanamh an bho(i)c” freisin. Cf. déanann boc ‘plays a
trick’ (Gaeilge Theilinn: Uí Bheirn, 1989: 28).
The major league game was after that but minor
league game is what we were in and it was the
final and there were, and we had as much noise
as anyone. Whoever like. Like, there was more
atmosphere in our game than the the....
CMCR: More local would it be? Who was in the
other one?
It was em Fál Carrach, no Cloch Chionnfhaola
and Moycullen. Like, they were in a higher league,
if you get me? Division. Yeah, league on(?)
division, whatever we were like. But we had like
the best atmosphere. And em one fellow* lost
three teeth (gáire), one fellow* from the other
team.
CMCR: In the game?
Yep. He walked into one of our guys* (gáire),
Duffy. Duffy the dentist a thugann siad air anois.
CMCR: Walked into his...
Dentist Duffy. (gáire) Anyway, sin é?
CMCR: Sin go maith.
162
Mamó agus an fear gan ghnaoi (nb!)
Bhí sí [a máthair mhór] a’ léamh an pháipéir agus
chonaic sí peictiúr don fhear seo agus dúirt sí, “Ó,
ní rabh a fhios go rabh sí seo, go rabh sí seo pósta
airsean” agus, uh right. Agus dúirt sí, “Ní rabh
siad a’ rannt amach an ghnaoi*nuair a tháinic
seisean ar an tsaol”...le rá nach rabh sé dóighiúil....
bhí sé iontach greannmhar {ag cogarnaíl}... “
’Rannt amach an ghnaoi* nuair a bhí sé sin ar an
tsaol”{ag cogarnaíl}. Tá sé iontach greannmhar
an dóigh....tá sí iontach ehm maslach do dhaoiní,
an dóigh a n-amhancann (“n-oncann”) daoiní.
Mar, bhíodh sí a’ fuáil {“fuíol”) í fhéin, a’ fuáil agus
a’ déanamh coltacha agus a’ déanamh deireadh
seo. Agus bíonn sí í gcónaí ag amhanc ar achan
rud atá daoiní a’ caitheamh agus just na rudaí a
thagann sí amach leo... Tá sí níos fearr ná bheith
ag éisteacht leis an teilibhís, sin mar atá cuid den
teilibhís léithese(?) is na rudaí a deir sí sin. Like
uh, tá céad rud...uh, ní thig liom...Ach ní thig
liomsa labhairt ar an dóigh chéarna.
(Níor iarr mé uirthi leagan Béarla den scéal seo a
insint....óir go mbaineann sé le caint chliste a
máthara móire i nGaeilge)
163
Órla—5B91, Rann na Feirste
Puisín
Em le gairid uh, pisín, ó, a thug, caidé a bhí
ann?...a thug e- a thug buachaill-cara mo
dheirfiúr, thug sé anall pisín againn agus ní rabh
muid le é a choinneáilt ar tús, ach tá-, cineál thit
muid i ngrá leis agus choinnigh muid é. Agus tá sé
againn, tá sé againn le b’fhéidir mí anois. Agus em
bhí sé iontach faiteach ar tús. Ansin thoisigh [sé] a
rith thart agus em chaill muid é b’fhéidir trí lá ó
shin agus ansin tháinig sé ar ais an mhaidin inniu.
CMCR: Is maith an rud é sin.
‘Sé. (gáire) Agus em tháinig sé ar ais ar maidin
inniu agus thug mé pláta bia dó agus chuaigh mé
fá choinne siúl ar an tráigh thart fá‘n dó dhéag
agus tháinig mé ar ais agus ní rabh sé le feiceáil
agus bhí mé ar an bhealach suas go dtí an Áislann
agus fuair mé taobh amuigh den scoil é agus
b’éigean domh em scairt ‘chur, em ar b’éigean
domh scairt a chur ar mo mháthair l’é a phiocadh
suas. (gáire) Yep.
Yeah, em, my sister’s boyfriend, em his cat had uh
kittens and he brought him over one day, and we
didn’t like the cat at all, but we fell in love with the
cat and we’ve had him for a month now. And em
eh, maybe three days ago he went missing and
when I got back form my walk today he was there,
and em, and then he went missing again, and
when I was on the way up to the Áislann, I found
him outside the school there and I had to ring my
mum to take him back. (gáire)
164
Níl aithne agam ort...
Ó, bhí am amháin a bhí mé, em...cupla seachtain ó
shin nuair a bhí mé amuigh i nGaoth Dobhair, tigh
Seáin Óig, bhuail mé le daoiní as an ollscoil ach ní
rabh—agus bhí aithne súil or-, agam orthu go
díreach agus e- thoisigh siad a’ cur ceisteanna orm
an rabh fhios agam an duine seo agus an duine
seo agus dúirt mé “Oh yeah, tá aithne mhaith
agam orthu” agus ansin dúirt siad “Oh wow, tá
siad astoigh sa bheár ansin. Fan go bhfuighidh mé
iad g- go dtig leat labhairt leofa!” Agus ní rabh
aithne ar bith agam orthu agus tháinig siad amach
go dtí ehm an smokin’ area agus ehm agus dúirt
siad liom, “Níl aithne ar bith agamsa orts’.” And
I said, “Ó tá, an cuimhne leat an am sin a
bhuail mé leat in Coppers? An cuimhne libh?”
(gáire) So, yeah, sin an rud is greannmhara a
tharlaigh a tharl – bhuel is náireach a tharlaigh
domh le gairid (gáire). Ach cha dtig liom ach
bheith ag gáire fá dtaobh dó anois.
CMCR: Ach ar aithnigh tú ar aithnigh tú na n-
ainmn-, na hainmneachaí?
D’aithin mé na hainmneacha – an aon ní (gáire)
CMCR: And the next story you told was about Tigh
Sheáin Óig.
Oh yes, em....
CMCR: About your mistaken identity kinda thing.
Yeah, I was em out in Seán, Seán Óg’s in the
smoking area and I bumped* into people from
college and they asked me if I knew such and such
and I said, “Oh yeah, I know them well” And then
they said, “Oh isn’t that strange, they’re inside,
Wait til I get them.” And they came out side and I
said – they said, “I’ve never seen you before” And
I said, “Oh, you do. Do you remember that night
you met me at Coppers?” (gáire)
CMCR: Probably didn’t remember...
(gáire)
165
Meirleach
Bhí mé, nuair a bhí mé ‘déanamh... goidé?...bhí
mé ag déanamh scrúduithe ansin in mí...mí
Bealtaine agus em briseadh isteach i cuid mhór
tithe san eh, an áit a rabh mé i mo chónaí in
Maynooth agus briseadh isteach in mo chuid
comharsan agus mo chuid cairde is a leithéid.
Agus em tháinig mé isteach ón leabharlann,
tháinig mé isteach thart fán a haon a’ chloig ar
maidin agus d’imigh mé a luí agus em, chuaigh mé
a luí agus chuala mé trup taobh amuigh agus bhí
mé liom fhéin sa teach, agus em chuala mé duine
inneacht ag iarraidh an doras cúil a oscladh agus
d’fhan mé ansin agus ní rabh fhios agam caidé le
déanamh agus ansin chuala mé sórt buidéal ag
briseadh taobh amuigh agus em chuaigh mé
amach agus bhí mé, triúr gasúir—triúr fear, bhí
siad ag iarraidh fáil isteach agus chuir mé scairt ar
na gardaí. (gáire) yeah.
CMCR: Céard a tharla?
Ó, d’imigh siad. (gáire)
CMCR: D’fhéadfadh sé a bheith i bhfad níos measa
ná...
Yeah, Tá a fhios agam.
I came home from, I was uh studying in the library,
and I came home at one o’clock, and recently
there had been some muggings* next door in the
estate, and like, and a few of my friends got -
houses broken into. And I was, I went to bed and I
heard someone trying to open a door then I heard
a glass fall outside and I went outside and there
were three men trying to get in. So, I rang the
guards and they ran away. (gáire)
CMCR: Buíochas le Dia
Buíochas le Dia go díreach.
166
Fearg agus Enda agus an Ghaeilge
Ó nuair a bhí muid, em i mo... tá mé ‘déanamh gur
Lá Vailintín a bhí ann, agus bhí eh, chuir Conradh
na Gaeilge, chuir siad agóid ar siúl taobh amuigh
de chuid foirgnimh Fine Gael, em tá a fhios agat, in
éadan polasaí Gaeilge Fhine Gael. Agus em an lá a
rabh an agóid ar siúl againn, e- mar a tharla sé, ní
rabh Enda Kenny sa tír agus chuir sin fearg orainn
uilig (gáire) yeah.
CMCR: Cá rabh sé?
Bhí sé...bhí sórt lóin aige le em ambassadors de
chuid na Fraince nó rud inteacht mar sin.
CMCR: I bPáras?
Yeah (gáire)
Conradh na Gaeilge, they em, they, they
arranged a silent protest against Fine Gael’s
policy to make Irish compulsory (sic162). The day
we went to eh Fine Gael headquarters, turned
out, the day we had arranged the protest, Enda
Kenny was in Paris at the time having lunch with
an ambassador (gáire).
162
Ach ba é “not compulsory” a bhí i gceist aici ar
ndóigh!
167
Coppers agus an fear an drochrúin (nb!)
Chuaigh mé fhéin agus mo chuid cairde, chuaigh
muid amach i mBail’ Átha Cliath agus em caidé a bhí
ann? Bhí muid...chuaigh muid go dtí Club an
Chonartha i Sráid Fhearchair agus ina dhéidh, de
ghnáth téamaid go Coppers ,agus d’imigh muid go
Coppers agus caidé a bhí ann? Bhí muid... bhí
Coppers thart agus bhí muid ag iarraidh tacsaí le
ghoil ar ais go Má Nuad ach bhuail, ceann de mo
chairde, bhuail sí le fear agus dúirt sé go
dtabharfadh sé chun a’ bhaile muid n- mar nach rabh
sé ag ól. Agus dúirt muidinne, “Tá sin ceart go leor”
agus bhí muid astoigh sa charr ar scar ar bith n-,
agus bhí cupla deoch againn ag an am seo, agus
char mhiste linn, ní rabh muid ag iarraidh tríocha
Euro a íoc ar tacsaí ‘na bhaile agus shíl muid go
rabh sé... shíl muid gur fear measartha...gur fear
deas a bhí ann, ach ní hé.
CMCR: Ó
Thug sé ar an taobh eile de Bhail’ Átha Cliath muid
agus bhí muid stopthaí ag soilse, soilse dearg agus e-
ní rabh’s ní rabh fhios againn caidé le déanamh
agus bhí muid ‘stopadh agus bhí an smaoineamh seo
ag mo chara e- handbrake a chur suas agus rith
muid ama– e- chuir sé na.... ghlasáil sé an carr go
hiomlán orainn. Just ní-, níor dhúirt sé a dhath linn,
ach bhí fhios againn na- nach rabh rud maith ar a
intinn, agus ehh ceann de mo chairde chuir sí suas
chuir sí suas a’ handbrake ar an charr agus e- rith
muid uilig amach agus fuair muid tacsaí ansin.
CMCR: Ar dhúirt sé aon rud nuair a bhí sibh a’ rith?
Huh?
CMCR: An ndearna sé iarracht...
Ní thearn sé iarracht ar bith. Cha dtearn. Ach ní
rabh...ní rud maith a bhí ar a intinn ar scar ar bith.
CMCR: No, is dóiche nach rabh.
Bhí sé a’ goil an bealach contráilte, yeah.
CMCR: Aon rud eile a tharla le strainséir mar sin?
De ghnáth, tá tá... na cairde atá liom tá cloigeann
maith orthu. Tá muid measartha siosmaideach
CMCR: ‘Sea
‘Sé, ní tharlaíonn a dhath mar sin, sin an t- t-aon
rud a tharla ach
CMCR: D’fhoghlaim sibh, is dóigh?
‘Sé, d’fhoghlaim muid ó sin.
Em, I usually am em...one night we went to Club a’ Chonartha and then to Coppers afterwards
and one of my friends met this man and he
seemed like a nice man and he offered us a lift
home because, just to save us money, and a taxi
thirty Euro home. And we all got into the car and
he took-, and he went to the opposite side of
Dublin and we knew he did not have good
intentions, so we we, even though he didn’t let
on* anything, we were at a red light and we stop-,
em we were stopped there and one of my friends
put up the handbrake and em opened, she got out
of the car and she opened the door for us and we
all got out and we got a taxi home.
168
An t-ádh agus dioplóma sa Ghaeilge
(nb!)
Oh yeah, an lá a fuair em a fuair mé mo dioplóma
— fuair mé céad onóracha sa dioplóma agus
ceann de mo chairde, níor tógadh le Gaeilic í, ag-
ach rinn sí an diploma cibí, agus h- bhí sí bhí sórt
comórtas i gcónaí idir an bheirt againn ach bhí
Gaeilic flúirseach(?) agamsa... Agus fuair sí sin em,
‘dé a fuair sí? Tá mé ‘déanamh go bhfuair
sí...bhuel, pas a fuair sí go díreach agus bhí éad
an domhain uirthi agus shíl sí go rabh mise ag cur,
caid-, shíl sí go raibh mise ag déanamh sórt beag
daoithe mar gur dhúirt mé “Ó, comhghairdeas”
agus __??__ agus níor labhair sí liom ar feadh
seachtain agus ansin d’aithin sí d’aithin sí go rabh
sí sórt, y’know, páistiúil.
CMCR: ‘Sea
‘Sé. Sin é go díreach.
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
Freastalaí san óstán (nb!)
Rud a chuireanns frustrachas orm go díreach nuair a
bhíom ag obair, tá mé ag obair in Óstán na Cúirt’
ansin i nGaoth Dobhair, agus uh de ghnáth bímsa
astoigh i lár na seachtaine ag déan-, em... astoigh ar
chúl a bheáir agus ag déanamh freastal ar táblaí is a
leithéid. Agus mé fhéin a ghníonns an obair uilig ach
cibí ‘dé’n-.. cén.... caidé’n airgead a bheireas na, uh
na custaiméirí domh, caithfidh mé, caithfidh mé na
tips uh a roinnt leis, leis an, e-bainisteoir. Ci- Cibí,
but cha dtearn seisean obair ar bith ar chor ar bith
ach caithfidh mé iad a roinnt leis. Cuireann sin
frustrachas iontach orm. Sin airgead – sin mo chuid
airgid is tá sé tuillte agamsa. D’oibrigh mise ar a
shon! __?__ sin.
(....)
Cibí ‘dé a tharlanns san óstán, mura bhfuil an bia go
maith ná a leithéid mar sin, cuireann sé frustrachas
orm go gcuireann na custaiméirí an locht ormsa ach
locht na cistine atá ann, ‘sé. Ach ní thuigeann siad
sin agus cuireann sé frustrachas orm. (gáire) ‘Sé.
Oh yes, the day I got my exam results I got I got a
first and one of my friends who’s not a fluent
speaker— not from a Gaeltacht area or
anything—and she got a em she got a pass, and
she wouldn’t speak to me for a week because she
thought I was, that, she was always competitive
and she thought that I em, she thought that I was
kinda rubbin’ it in her face*, but I wasn’t, and she
didn’t speak to me for a week, but she got over it.
(gáire)
Working in the bar, working in the restaurant, em
I do all I do all the work – I am usually in by myself
during the week, but regardless I always have to
split my tips with the manager who’s present but
doesn’t do anything. It’s very frustrating. (gáire)
169
Breithlá (nb!)
Nuair a bhí mé, tá mé ‘déanamh go rabh mé ocht
mbliana, bhí em bhí cóisir agam, bhí mé i mo
chónaí i nDún Dealgan ag an am seo agus e-bhí an
chóisir agam ar lá mo bhreithlá (sic) agus thit sé ar
an Satharn. Agus an ghiorsach a bhí béal dorais
domh, bhí sí sin, bhí sí sin ocht mbliana b’fhéidir
mí romham. Ach, bhí sí sa rang liom fosta is bhí
mé cairdiúil léithe ach bhí cóisir aicise ar an lá
céarna liomsa agus chuaigh leath, chuaigh leath
’mo chuid cairde chuaigh siad ag mo bhr- chuaigh
siad ag mo chóisirsa agus an leath eile chuaigh
siad ag cóisir s’aicise agus bhí siad idir an dá
dhoras (gáire). ‘Sé.
When I was eight, when I was living in Dundalk, a
girl, em, it turned out* that my birthday fell on a
Saturday and I had my party on that day, but the
girl who had her birthday the month previous to
that, decided to have her party on the same day as
mine. Half of my friends went to her party and the
other half went to- went to mine. And em so, and
some of them em went to, half, some of them
spent some time at my party and some at her
party.
CMCR: So it all worked out.
Yes.
170
Nathanna cainte agus ní thuigeann
siad Gaeilge Uladh (nb!)
Piocam suas na nathanna caite ó mo mháthair agus
ehm úisidim [=úsáidim] iad le mo chuid cairde ar an
ollscoil. Ní thuigeann siad ar chor ar bith mé, mar go
bhfuil Gaeilic e-Chonamara agus Gaeilic Chiarraí
agus a leithéid sin acu. Gaeilic Rath Chairn, sin... ní
thuigeann siad ar chor ar bith mé. Ach úisidim iad
cibí. (gáire)
CMCR: An dtuigeann tú iad?
Tuigim, tuigim, yeah, ach ní thuigeann siad sin mise
ar char ar bith. Deir-, deirtear gur e- go bhfuil
Gaeilic Thír Chonaill iontach dailigh a thuiscint.
CMCR: Bhí sé eh...bhuel ag an tús,
Ag an tús..
{{ CMCR: ag caint feadh cupla nóiméad....faoin gcaoi a
bhfuil níos mó taithí agam le Gaeilge Thír Chonaill le hais
Gaeilge na Mumhan.}}
Tá sé iontach, tá sé iontach-, anois mo chuid cairde
uilig ar an ollscoil, tuigeann siad anois mé.
CMCR: Níos éasca.
Agus tá siad, e- ach tá cuimhneamh agam dhá
bhliain ó shin, chuaigh muid sío-, bhí mise mar
uachtarán ar an Chumann Gaeilig agus ní rabh
aithne agam ar aon duine sa Chumann agus ansin
mur- mura mbeidh(??) mo chairde. Chuaigh muid
síos go dtí an Oireachtas agus bhí b’fhéidir aithne
agam orthu b’fhéidir mí ag an am seo agus bhí siad
ag an Oireachtas agus thoisigh siad a ráit rudaí agus
dúirt siad, “Ca’ tuighe a bhfuil mise, ar dhúirt sin i, i
nGaeilic Thír Chonaill? Ní thuigim é.” Bhí siad ag ráit
rudaí cosúil le “goitse” agus
CMCR: Thosaigh siad...
Thoisigh siad a labhairt cosúil liomsa.
CMCR: Cá rabh sé sin? Nuair a bhí sé i Leitir...
Sin nuair a bhí sé i i gCorcaigh.
CMCR: I gCorcaigh.
Yeah.
171
Clíona—6B90, Gaoth Dobhair
Madadh
Fá dtaobh do mhadadh a bhí againn sa bhaile …e-
bhí cionn againn, bhí cionn agam nuair a bhí mé
naoi mbliana agus bhí sé agam ar feadh deich
mbliana ach maraíodh ansin é le carr. Agus em ní
rabh cionn agam le cupla bliain ach fuair muid
cionn i mbliana arís, cionn beag, ach níl sé, níl an
pearsantacht céanna aige leis an seanmhadadh,
bhí an cionn eile iontach suaineach
[=suaimhneach] agus mín ach tá an cionn seo ar
mire (gáire) agus e- tá (l)iar(?)163 mhór fuinnimh
aige. Tá sé fós óg , so, tá sé dailigh cleacht-, fáil
cleachtaí [=cleachtaithe] leis arís . Ah yep tá sé
deas. Tá sé sé mí anois, so tá sé a’ fáil ciall go
fóill.
CMCR: Cén cineál mada?
Ka- King Charles atá ann. Agus em
Pomeranian a bhí sa chionn eile. So bhí sé beag
agus suaineach [=suaimhneach]. So tá tá duifear
duifear, difríochtaí anseo.
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
Breithlá
An tseachtain s’chuaigh thart bhí mo bhreithlá
ann. Agus bhí mé fiche haon. So bhí mé ‘goil
amach f’choinne béile le mo chuid cairde agus e-
nuair a...i ndiaidh tamallt bhí muid ina shuí ansin
agus tháinig...e- fuair mé glaoch ar mo fón ó
chailín, ó mo chara as Glaschú, agus bhí sí a’ cur,
bhí sé a’ cur breithlá shona, bhí sí ag tabhairt
breithlá shona domh, agus ansin mhoithigh mé a
guth ar mo chúl agus tháinig sí isteach, tháinig sí
isteach a’ doras agus bhí sí liom agus bhí mé ar...
bhí mé...bhí, chuir sé iontas bocht* orm. Thoisigh
mé a‘ scairtigh agus bhí sé ar dóigh agus cha
bhfaca mé í le bliain, so em sórt surprise a bhí
ann. Bhí sé iontach maith.
163
= lear mór??
My dog, ok. Em, I had a dog when I was about
nine years old and we had him for about ten years.
Em, he died, he died then. He got hit by a car. So,
we hadn’t had a dog in a few years. And then at
the beginning of the year, em we got a new puppy
and it’s only six months now, so it’s mad and it has
so much energy compared to the other dog.
Because the other dog was quiet and, y’know, was
getting old the way we remembered him, he was
old, and em quiet and small, like this dog is. It’s a
King Charles so its bigger and louder and it just
barks all the time and... So there’s a big difference
and we are still getting used to the new puppy.
huh.
Oh yeah, em I had – my birthday was last week
and we all went, well, I went for uh a meal with
my friends. And I was in, in the restaurant and my
friend from Glasgow rang me and she was wishing
me a happy birthday and then I heard her voice
behind me and she came to surprise me. So em
there was a big commotion* and I uh there was
great craic*, yeah. That was it.
172
Fleadh Cheoil na hÉireann (nb!)
Bhuel bhí mé, bhí muid, bhí mé páirteach i mbuíon
ceoil i Gaoth Dobhair, anseo, cúig bliain ó shin agus
bhí muid s-, bhí muid ag cleachtadh linn em ar feadh
na bliana fá choinne comórtas, e- comórtais na
fleadh. Eh, ní rabh an bua againn sa chondaidh, ach
bhí, ach bhí (an) bua againn em i comórtas fleadh na
condaidh agus ansin chuaigh muid uilig go Uladh.
Agus in Uladh bhí muid in éadan buíon ceoil eile i
rang eile, Derryness, agus e- bhí muid ag súil le
baint mar níor shíl muid a dhath don bhuíon ceoil
eile. Agus bhí muid fhéin ag deánamh go rabh muid
ar dóigh. Agus bhí muid níos fearr leo164... Agus go
dtí an lá seo, ní sílim go rabh muid níos fearr—shíl
achan duine go rabh muid níos fearr leo. Agus
ansin, e- bhí bot- bhí bo- an oiread botún déanta ag
an bhuíon eile, bhí eh, tá fhios [‘at] an slat a bhíonns
ag an duine a bhíonns ag amharc i ndiaidh an
bhuíon ceoil?165
CMCR: mhm, sea.
Tá a fhios agat, an duine le an rud uilig?166
CMCR: An stiúrthóir?
An stiúrthóir, sin é. Bhí an slat aicise agus thit a slat
agus bhí ‘rith i ndéidh an slat agus bhí an oiread sin
botún acu agus bhí muid fhéin ag gáirí, ag deánamh
go rabh an bua againn mar go rabh muidinne... rinn
muidinne em ár iarrachta roimhe s’acu sin. So bhí,
shíl muid go rabh an lá linn. Agus ansin, nuair a
tháinig sé go am na dtorthaí, dúirt siad go rabh an
dara háit bainte ag Gaoth Dobhair agus an chéad áit
bainte ag an bhuíon ceoil eile. Agus bhí muid fhéin ar
mire* agus bhí- chuir seo isteach orainn go mór. Ach
eh, nuair a tháinig muid chun a’ bhaile bhí muid eit-
...bhí siad sin in éadan-sainne167 aríst sa e- sa sa
comórtas fleadh na hÉireann mar go bhfui-, an chéad
áit agus an darna háit, gheobhann na boic*,
gheobhann na buíon168 sin fríd. So gheobhann an
bheirt againn fríd ar scar ar bith.
{ar lean, an chéad leathanach eile}
164
níos fearr leo=níos fearr ná iad? 165
(sic); gin= na buíne ceoil 166
.i. an duine ar leis an rud uilig 167
inár n-éadan-na? 168
.i. buíonta
CMCR: About the em the music and the
competition...
Oh yeah, where did I start this one? Em, I was a
part, I was a member of em uh the the marching
band in Gaoth Dobhair for ten years and em a
few years, well it was probably about eight years
ago, we were in em the fleadh ceoil, the Irish
fleadh ceoil and we uh won the Donegal, we won
the Donegal fleadh and went through to the
Ulster fleadh, so at the Ulster fleadh w- we only
had competition against one other band, which
were Derryness, and em we had performed* and
we were wait- or, we had watched the other band
perform* and we thought ourselves that w- we
were definitely going to win because the other
band were nothing* compared to us. We thought
anyway and euh, ‘cause the other band had done,
had made lots of mistakes and em, the leader had
dropped her her ss- stick, her leader stick* or
whatever. And she was runnin’ after it. And they
just didn’t sound the same as us either, their
music wasn’t as good. So em yeah, we thought
we definitely had won. So, then when the results
time came we eh, the eh adjudicator* said that
em, that Gweedore had got second place. So we
were mad, we couldn’t believe it, we were so
surprised. That made us more determined to
practice, and so went to, we went home and then
we practiced. And for then, those last few weeks
we had we were practicing every day and eh em
we went to the fleadh, the All-Ireland fleadh in
em uh in Kerry that year and we won it then so,
against them again. So we were happy.
CMCR: So it was worth it....
It was worth it,
CMCR: ...worth it, it was worth it.
It was to win that one, yeah.
173
Agus em nuair a chuaigh muid síos go Cearraí169
ansin, ag an comórtas, bhí muid, bhí muid fá
choinne baint, bhí muid amuigh ansin le baint. Ní
rabh muid a’goil ligint do na boic* seo uh
dallamullóg* ‘fhá- a fháil orainn agus e- chuaigh
muid amach agus rinn muid iarracht ar dóigh agus
bhain muid fleadh na hÉireann an bhliain sin.
CMCR: Comhghairdeas.
So bhí sin go maith. Yeah.
CMCR: Cén gléas – cén uirlis ceoil...?
Ag an am sheinn mé an fídeag170
CMCR: Fideog
Fídeag, ‘sea. Buíon ceoil máirseál’ a bhí ann so bhí
fídeagaí, drumaí agus tambóirín, flaganna agus
CMCR: Trombón—sin an rud a rinne mé fhéin
Ó OK.
CMCR: Nuair a bhí mé óg
Seinnim an fliút ansin ach sin leis an Chrann Óg
anois. Sin rud eile.
169
Ciarraí 170
cf. fídeog, (Ó Baoill, 1996: 136)
174
Aoife—7B92, Gaoth Dobhair
An madadh agus an taifí
Bhuel, bhí peata agam, ach fuair sé bás.
CMCR: Fuair sé bás. An bhfuil aon scéal maidir leis
an…
Em ó, bhí am, like e- bhí mo dreatháir171 iontach
greannmhar leis an madadh, bhí siad ‘gcónaí
like ag déanamh tricks agus rudaí é (sic!).
(gáire) Agus bhí lá amháin (ann) agus thug siad
toffee dó, like agus just bhí sé ag goil thart
an lá uilig agus le tee-,172 l- lena just a a fiacla
just greamaithe le chéile. Like, agus cha rabh
duine ar bith ábalta cuidiú leis. Bhí sé
greannmhar. (gáire)
CMCR: Céar- céard a tharla ag an deireadh?
Ó, em, b’éigean do mom a a bhéal just a
ghlanadh amach agus é a chur i like headlock
agus bhí sé just, cha rabh sé ‘ghoil le fanacht
still like.
CMCR: Mada mór nó…?
No, cionn beag. Ach bhí sé láidir. (gáire)
171
iolra? 172
Creidim go raibh sí ar tí “teeth” a rá!
Oh, Gearóid, he gave him (.i. an madadh) toffee
one day to see what would happen and his jaw
just stuck together the whole day. And then (gáire)
he woul- oh it was and it was just funny ‘cause he
would be walking around and his jaw was just
stuck togeth-, he couldn’t do anything and then
mum had to have him in a headlock ‘cause just,
he wouldn’t stay still, and just wash his mouth out.
175
Cluiche páistí – “droch-chailleach”
Aríst na páiste
CMCR: Na páistí.
Like, tagann siad amach le na rudaí seo agus tá
siad just, tá siad greannmhar. (Gáire)
CMCR: An cuimhin leat aon rud a dúirt siad a
bheadh…?
Bhuel, bíonn siad thíos sa páirc linn. Agus em
thoisigh siad an game seo linn, liomsa agus na
ceannairí eile— an ca- an droch-chailleach. Agus
téann siad thart agus bíonn siad ag screadaigh ort
“is tusa an droch-chailleach! is tusa an droch-
chailleach!” Agus bíonn siad, bíonn siad ag
iarraidh tú iad a chase-áil (gáire)
CMCR: Cén chaoi…
Tá sé greannmhar
CMCR: Céard é cineál deireadh an chluife sin?
Hmm?
CMCR: Cineál…cén chaoi a mbaineann tú an cluife
sin?
Ní bhaineann tú. Just, tá siad just do leanúint
an t-am ar fad. (gáire) Achan am a théann tú síos.
CMCR: The next one was about the children
playing the game across the road
Oh yeah, the evil witch. Like they’d go around and
they’d be screaming “cailleach olc, droch-
chailleach, droch-chailleach” (gáire) and then
you’d have to chase them (gáire).
176
Buntáistí na Gaeilge
D’iarr mé uirthi iarracht gan aon Bhéarla a chur
isteach. Níor tuigeadh mé. Seachas Béarla a
bheith ina caint féin, mheas sí go raibh mé ag cur
ceiste uirthi maidir le Béarla a bheith sa Chrann
Óg/sa champa samhraidh/sa Ghaeltacht.
Bhí sí sách neirbhíseach an t-am ar fad agus ag
baint úsáide as a lán focal Béarla agus níor iarr mé
uirthi gan a bheith ag códmheascadh an dara uair.
{Ní scéal é seo…ach tráchtaireacht ar fad}
Béarla a bheith anseo? Ach sílimse gur like rud
maith é [Gaeilge a labhairt sa bhaile/ó dhúchas],
mar like, em bhuel, nuair a bhí mise an aois sin
anyway ní labhair mise Béarla ar bith, ‘cause i
mo theachsa just Gaeilic a bhí ann in gcónaí
agus like sílim gur rud maith é like. ‘Cause e-
buntáiste é an Gaeilic a bheith agat like.
CMCR: Ó, ‘sea go díreach.
Bhuel sílimsa anyway, because like,
shílimsa173 gur teanga doiligh é __??__ le
foghlaim, so tá sé maith é a bheith agat. Yeah.
{{mise ag labhairt fúmsa féin ag foghlaim na
Gaeilge rud beag…}}
Yeah so, sílimsa gur rud like…like em…an
gramadach agus canúintí difriúil like. Bheadh sé
iontach deacair é a174 fhoghlaim. So is buntáiste é
é a bheith ann.
173
cf. theastaíonn i leaba teastaíonn i gCorca Dhuibhne,
séimhithe de bharr ginearálú an leagain séimhithe atá
an-choitianta (ní theastaíonn, a theastaíonn, srl.) (Ó
Curnáin, le teacht). 174
/e: ə o:ləm’/
Yeah, it is an advantage, ‘cause it is difficult to
learn, it being* one of the more difficult*
languages to learn, I think, ‘cause there’s just
there’s so much like grammar-wise* and like
there’d be different dialects. And I think it’s nice to
have, I think it’s a nice language.
177
Mearaithne
Bhuel uair amháin nuair a bh-, like _??_ mhí
Eanáir, chuaigh muid amach thuas i mBaile Átha
Cliath, le le mo chairde ón choláiste. Em bhí an
cailín seo ann agus shíl sí gur duine difriúil mé
agus tháinig sí suas chugam agus thosaigh sí a’
sceardaigh175 orm. Agus chaith sí an deoch orm,
agus ansin bhí sí like “Oh my God, you’re
not Lorain” nó rud inneacht. Bhí mé like “Oh
my God”. Chuir sin fearg orm.
CMCR: ‘Sea, sin é is dóiche. Ar a laghad ní dhearna
sí aon rud níos measa ná sin.
No, no, no. (gáire)
175
Meascán de screadaigh agus scairtigh, de réir
dealraimh, focal ócáide?
Oh that case of mistaken identity*. Em it wasn’t
so much anger, as much shock. There was anger
but it was more like,
CMCR: Shock first.
Oh my God what’s happening? She thought I was
somebody else and she came over and, I don’t
know, this person must have done something
horrible to her (gáire), ‘cause she just came over
and started screaming at me and my friends and
then she threw a drink at us. And so we were just
like “ok, let’s leave here as quickly as possible”.
CMCR: Do you say anything back?
Oh, no. I’m not confrontational. I’m really not.
I’m the person that would faint. (gáire)
CMCR: It’s easier just to to walk away from it, I
guess.
Yeah
178
Níor tugadh cead spraoi don chailín…
{Q: Ag troid le deartháireacha agus deirfiúracha nuair a bhí tú óg?}
Nuair a bhí muid óg, yeah, (gáire) ‘cause em mise an t-aon cailín sa teach le trí gasúr.
CMCR: Níos óige nó níos sine?
Em nuair a bhí muid níos óige like, bhí siad sin i gcónaí like em ag déanamh na cluichí seo agus “Ó, Aoife an cailín, níl sí ábalta play-áil” (gáire). Agus ah! bhí sé deacair fá choinne tamalt.
Mise. Is dóiche.
Ach anois tá sé níos fearr.
CMCR: An bhfuil siad níos óige ná thú ná níos sine?
Tá beirt níos sine agus tá cionn amháin níos óige.
CMCR: Mise, mise an tuine176 is, an té is sine, agus tá triúr eile níos óige.
Sílimse gur b’é sin níos fearr.
CMCR: Is dócha
‘Cause bhí dheá deartháir níos mó ná mé agus…
CMCR: Is ní rabh tú in ann…
Agus buntáiste daofa sin a bhí ann agus míbhuntáiste domhsa (gáire).
176
Meascán de “duine” agus “té” agam?!
179
Odhrán—8F92, Gaoth Dobhair
An t-iasc bocht
Tá cuimhne agam, bhí, bhí e- iasc agam nuair a
bhí, nuair a bhí mé níos óige. Agus bhí sé astoigh i
babhla againn e- sa tseomra thíos, sa tseomra
agus ní rabh mé a dheath ach b’fhéidir cúig bliana
d’aois ag an am. Agus chuaigh mé suas lá amháin
agus dúirt mé le Mum, “Mum, tá an iasc ag snámh ar
barr an uisce” you know? (gáire) Agus ní rabh
fhios agam ag an am go rabh an iasc bocht
marbh. (gáire) ‘Sé, sin mar a théann sé, you
know?
CMCR: Tá sin go maith.
Agus ní rabh, ní rabh aon peataí agam tar éis sin,
ya know?
CMCR: Tar éis sin, ‘sea.
=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=
Eagla agus an scrúdú
Tá sé deacair smaointeamh ar an spota.
CMCR: Tá, tá, tuigim sin. Bheinnse díreach mar an
gcéanna.
Ach go díreach ‘sé an cionn a taganns isteach i
mo chionn go díreach, you know, ná ná ag goil
isteach ag an chéad scrúdú don ardteist agus ‘sé
‘sé an brú a bhí ort e- le cúig bliana ar, ar an
mheánscoil, achan duine a’ ráit, you know, “seo
an rud is tábhachtaí
CMCR: i do shaol?
i do, i do shaol agus mun- muna ndéanann tú ard-
ardteist maith, tá tú, tá tú scriosta ar feadh an
chuid eile de do laethanta” you know? “Beidh tú i
do chónaí faoi droichead áit éigin,” ná... Ach eh,
so sin an am, is dóigh liom, is mó a bhí eagla orm
ariamh i mo saol. Ag dul isteach mé, bhí mo cosa
ar crith agus
CMCR: Gach scrúdú nó an chéad cheann?
Sin é...An céad cionn, ceapaim an cionn is measa.
Chuaigh mé isteach agus, you know, tá an eagla
sin ort go téann tú isteach go nd-, you know, go
bhfuil tú chun dearmad a dhéanamh ar gach rud a
d’fhoghlaim tú le cúig bliain, agus you know, sin
an eagla. Tar éis an chéad chionn, ceapaim, cé go
rabh mé neirbhíseach, ní rabh an oiread eagla
orm, ya know?
My fish, yeah, it was eh, we had a fish when I was,
I must have been five years old. And it was, we
had him down in the in the back room in the
house, and I remember comin’ down to mum one
mornin’ and said to mum quite matter-of-fact-ly*
“the fish is floatin’” And I hadn’t a clue* that the
act-, that the fish was actually dead. And I must
say, it pained* me deeply (gáire). It was a sad
moment in my life.
It was the test, yeah, well the leaving cert was,
would be an obvious example of of a time I was
nervous or, you know, that I was frightened. And
I suppose it was the first, the first exam in
particular. It was eh, it was pretty dauntin’* em
because everybody’s been, there’s been this build-
up* for five years that people are that people are
tellin’ you that this, if you don’t get your leaving,
you’re, you’re, the rest of your life is ruined and
you’ll end up livin’ under a bridge somewhere
CMCR: Lot’s of pressure.
But, lot’s of pressure, so em, I suppose goin’ into
the first test eh as I say in particular I was I was
was very frightened. And you’re frightened that
you’re going to forget everything that you’ve
learned in five years and that you’re gonna go
blank* and the day, but, after that day, the other
tests, although I was nervous, I wasn’t as
frightened as I was for the first one.
180
Fearg: an pholaitíocht, an bhanríon
ghallda, agus ospidéil na hÉireann
(tráchtaireacht aige den chuid is mó)
Rud a chuir fearg orm? (gáire) Bhuel eh, tá mé eh,
an caithfidh sé a bheith “politically
correct,” mar a déarfá? (gáire). Bhuel is fear, is
fear mór mé maidir(?) le polaitíocht. Agus tá mé
bainteach leis, e- creidim, an ghluaiseacht
phoblachtánach, so an am is déanaí a bhí fearg
orm, nuair a tháinig e- banríon, banríona Shasana
CMCR: (gáire)
go go Éirinn agus, ‘sé go díreach, ceapaim
nach...an airgead a chaith muid agus muid in cúlú
eacnamaíochta mar seo an rud is mó a chuir, a
chuir fearg orm. Tuigim gur go bhfuil, go bhfuil
rudaí anois em, mar a déarfá, “droicheadta” —
droichead nua a thógáil idir an dá dhream agus an
dá thír ach e- ceapaim nach rabh nach rabh an am
fóirsteanach
CMCR: ‘Sea
do do chúirt mar sin. Em agus ceapaim fosta gur
chuir an pholaitíocht fearg mór orm —nuair a
amharcamar ar staid na tíre faoi láthair, ach em
fiú ag éisteacht ansin e- ... athrú aréir...e- le le na
cúrsaí sa Dáil. Bhí siad ag déanamh plé ar chúrsaí
sláinte in Ospidéal na hÉireann. Cheap mé go rabh
sé go han-dona ar fad, y’know, go rabh...tá siad
ag druidiú síos em na na na ospidéil difriúil agus na
páirteanna difriúla den ospidéal, mar shampla in
Roscommon
CMCR: i Ros Comáin, ‘sea
agus agus áiteanna eile ar fud na tíre, you
know? So chuir sin fearg orm fosta.
I suppose politics in general make me angry, I’m a
very political person, so eh I though- I thought the
money spend on the queen’s visit eh was
something recently that made me very angry and I
thought the timing of it was a bit premature. Em, I
guess, but although I understand that bridges
have to be built between the two countries, I just
think that it was eh a sore point* for a lot of
people. It was something that made me personally
angry as a republican, but, the second thing I
suppose was t- two nights ago I was listenin’ to eh
to the Dáil debate in Leinster House about the
closure of the A and E units in the hospitals, in
particular Roscommon. I think, d’you know, the
fact that we’re that we’re compromisin’ people’s
health for an I IMF-EU bailout and you know
bondholders in Europe, it’s it’s crazy.
CMCR: It especially seems to be the North-West
and the West in general.
{an bheirt againn ag caint ag an am céanna ar feadh
tamaill ghearr...ní thuigim ar an taifeadadh é go
hiomlán}
...Peripheral area...you know, it’s true, it’s the
forgotten West, it’s a very true statement, you
know? ‘Cause the infrastructure even during the
Celtic Tiger was, you know, we’ve never seen the
Celtic Tiger here really, you know?
181
Na cartúin nó an nuacht?
An chéad rud i m’intinn...tharla sé inné, tá sé úr i
mo intinn agus eh
CMCR: Tá sé togha. ‘Sea, sin togha.
Tá, tá I mean, níl an scéal iontach suimiúil but
chuir sé fonn gáire orm. Tá, tá col ceathar agam
e- agus níl sé ach ceithr- ceithre bliana ’aois agus
em bíonn mo mháthair ag amharc ina dhéidh ‘fad
is atá a máthair (sic!) agus a athair féin ag obair.
So bhí sé, fanann sé linne agus tháinig mé ‘na
bhaile inné agus tagann sé isteach ón campa
samhraidh atá sé aige ag an bhomaite agus e-
cuireamsa an teilifís ar siúl dó agus e- le cupla lá
chuir mé ar siúl an nuacht dó agus deirim, you
know, “Johnny, sin an nuacht duid anois,” you
know, agus e- you know, bíonn sé bíonn sé, you
know, ag cnámhseáil* agus “cuir on on na
kiddies, cartoons domh.” So e- tháinig mé
isteach, tháini’ mé isteach inné agus chuir mé on
an teilifís dó agus chuir mé on na cartoons dó
díreach agus thiontaigh sé chugam agus dúirt sé,
“Odhrán, tá mé ag iarraidh an nuacht!” (gáire),
Y’know? Ceithre bliana d’aois, so, ceapaim go
rabh sin comh greannmhar, you know.
Me* mother, she looks after, euh euh my cousin
who’s four em while his mother and father work.
And he came home from summer camp this past
few days and I’ve been going in and switching on
the TV for him and I’ll put on the news, SkyNews,
for him. He’ll always tell me, you know, “Oh, put
on the cartoons, put on the cartoons!” But I’m
only winding him up* of course. Em, so I went in
yesterday and I, and I turned on the cartoons for
him right away and as, and as quick as anything
he turned around and said, “Odhrán, I want, I
want to p- I want you to put on the news!” (gáire)
So, eh I suppose it was a taste of my own
medicine*.
182
An t-ádh dearg agus Stalin (nb!)
Go díreach ag goil ar ais ‘uig an e- scrúdú an
Ardteiste. Is é sin, is féidir leat gach rud a chur
isteach i scrúduí {=scrúduithe} an Ardteiste agus
mé i mo shuí anseo sa scoil fosta agus tá na, tá na
smaoineamh uilig ag teacht ar ais i mo chionn,
ach e- tá cuimhne agam, chuaigh mé isteach
f’choinn’ scrúdú stair, bhí stair agam, agus e-
cionn de na topicí a bhí sa scrúdú ná e- ná
réimse Stalin e- insan Rúis. Agus ní dhearna mé
mórán staidéar air mar mar gur tháinig sé aníos
an bhliain roimhe sin, ach cibí rud bhí, cupl- cupla
bomaite go díreach roimh an scrúdú, cé go rabh sé
clúdaithe agam ní rabh sé clúdaithe comh maith
sin agam, agus cupla bomaite roimh an scrúdú,
bhí mé i mo shuí astoigh— agus ní fear mé, you
know, ní maith liom a’ cramáil*, mar a déarfá. E-
sin focal focal maith thart anseo, cramáil*.
CMCR: (gáire) cramáil.
Agus ní maith liom ní maith liom a’ cramáil*. Ach
e- tá cuimhne agam, bhí mé bhí mé astoigh, e-
cupla bomaite roimh an scrúdú go díreach agus
bhí mé ag léamh thairis mo chuid nótaí agus
tháinig cara de mo chuid isteach agus dúirt sí, you
know, “Tá,” mar a déarfá, “gut feeling* agam
go bhfuil, go bhfuil mé chun...” ná “go bhfuil Stalin
ag teacht aníos ar an scrúdú seo.” Agus tá
cuimhne agam a’ ráit liom fhéin, “amharcfaidh mé
thairis Stalin go bhfeicfidh {/bhfeice} mé” agus
chuaigh mé isteach sa scrúdú agus tháinig Stalin
aníos mar an chéad cheist, you know? Bhí bhí an
bhí an t-ádh dearg orm.
CMCR: Sin scéal maith.
CMCR: Luck and Stalin!
Luck definitely, it was a bit of luck! Although I
covered Stalin for the history test in the leaving
cert, em I wasn’t one hundred percent sure of
him, or I wouldn’t be, I wasn’t comfortable with
the topic. But I remember I was sitting a few of
moments before I went into the exam and a friend
of mine passed and said “I have a funny feeling, a
gut feeling* that Stalin’s gonna come up on the
test.” So of course, I’m not, I’m not a, I’m not
one who likes to cram*, so uh but I did, I did cram
for that particular one and it payed off, because I
went in, and after lookin’ over Stalin moments
before, and with a tip-off from a friend, he did
come up in the test as the first question, so, I
guess that was a bit o’ luck,
CMCR: Yes
183
Róisín—9B89, Gaoth Dobhair
Faitíos roimh Mhadaidh
Ba ghnách eagla a bheith orm roimh madaidh,
mar nuair a bhí mé iontach óg, mé fhéin agus mo
chol ceathar Mark, bhí muid amuigh a’ pleil177,
em agus tháinig madadh na comharsanaí, madadh
mór, agus ba ghnách leis i gcónaí a bheith em
ceangailte, ach bhris sé amach lá amháin agus
ansin e- tháinic sé anuas agus muidinne a’ pleil
agus d’ith178 sé Mark ansin agus ansin bhí eagla
ormsa roimh madaidh go dtí go fuair mé Lucy.
CMCR: Agus anois tá sé ceart go leor.
Agus tá mé alright anois (gáire)
-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-=-
Bás an phuisín
Ó tá… mo chol ceathar Síle, tá muid like iontach
closáilte like ach bhí muid i gcónaí a’ troid ar
fad. Agus em, sin é.
CMCR: An cuimhin leat aon rud ar leith, aon rud
cineál….
Em, bhuel tá seo….bhí cat aici (gáire) agus bhí
eagla orm roimh cait fosta nuair a bhí mé óg. Agus
em, thug sí, bhí pisíní ag an, ag an chat, agus thug
sí domh pisín agus ansin em bhí eagla ormsa so
leag mé an pisín agus fuair an pisín bás thart fá
like mí ‘na dhéidh sin, chan, but thit sí amach
domh, liom ansin ar feadh tamallt iontach fada.
177
/plʹɛᶥlʹ/ .i. play-áil!! 178
“bite”! Seachas mhantaigh sé, bhain sé
greim/sclamh as, srl.
Oh yeah, I was afraid of dogs, that’s why we got
the dog. My dad tried to overcome my fear (gáire),
er help me overcome my fear, em me and my
younger cousin were out playing and the
neighbor’s dog was untied and it came down and
bit my cousin and I was scarred for life* (gáire).
Well, he was literally and I was emotionally
(gáire).
CMCR: Yeah, what if it happened to you? (gáire)
Oh God!
Oh the cat, oh yeah, Síle’s cat. Síle’s cat had
kittens, eh I was afraid of cats. I was afraid of a
lot of animals. Em she gave me the kitten. The
kitten had like bad eye-sight and I think that’s
why the cat, kitten died. It had something t-
wrong with its face. But she blames me because
the cat, the kitten fell out of my hands (gáire).
184
Céad bliain (nb!)
Bhuel bhí cóisir ag mo gharmháthair mhór againn
ansin anuraidh. Bhí sí céad.
CMCR: céad
So bhí sin mór, ní tharlann sin go minic.
CMCR: Ní tharlaíonn. Céard- cén cineál cóisir’ a bhí
ann?
Cóisir astoigh in… tá teach tábhairne ag m’uncail
agus bhí muid uilig astoigh ansin, bhí cuid mhór
daoiní ann ‘cause fuair sí cuid mhór cairde nó tá
sí céad. (gáire) Em agus fuair sí leitir ón uachtarán
agus sin cineál speisialta.
CMCR: Cén áit a a bhfuil..?
Bhuel, tá sí marbh anois…
CMCR: No, cén áit a bhfuil an teach tábhairne sin?
Ó, i nDún Lúiche
(níor iarr mé uirthi leagan Béarla a insint)
185
Canúintí (nb!)
Q: An raibh a cuid Gaeilge {na garmháthar móire}
difriúil ó do chuidse fhéin?
Bhí, bhí sise as Torr, agus em tá mo Gaeilice, bhí
Gaeilic em Gaoth Dobhair ag m’athair agus Gaeilic
Rann na Feirste ag mo mháthair, agus tá mise
cineál...
CMCR: Meascán? – sin an gnáthrud
Bhuel, chuaigh mé ‘un a’ scoile i nGaoth Dobhair
agus phioc mé suas cuid mhór
CMCR: Níos mó…
agus bíonn(/bídh?) mo mháthair i gcónaí ag
tabhairt amach domh, “Ná habair seo, abair seo”
CMCR: an bhfuil aon sampla agat, cineál….focal nó
…ar leith, aon rud?
Bhuel, cosúil le uimhreacha, cosúil le
CMCR: “seart”
“seart” “ort”. Dúirt agus mo mháthair: “ocht”
“seacht”! No….
CMCR: Gaoth “Dobhaí” seachas…?
Gaoth Dobhair? No, deireamsa Gaoth Dobhair.
CMCR: Ní chuireann tú an “y” ann?
NO!, ní chuiream. Agus cosúil le “órán” /ɔ:ra:n/
agus “úrán” /ʉ:ra:n/
CMCR: Cén rud atá…
Deirimsa “órán” /ɔ:ra:n/, deireann daoiní anseo
“úrán” /ʉ:ra:n/
CMCR: Anseo nó i Rann na Feirste?
No, i nGaoth Dobhair, agus i, yeah “úrán”
/ʉ:ra:n/… Agus rud atá ag teaghlach mo
mháthara, bhuel, b’fhéitir go bhfuil sé ag cuid
mhór i Rann na Feirste, deireann siad sin “cáisí" in
áit “cáis”
CMCR: hmm sin aisteach.
Yeah, em, well I suppose, my parents come from
two different areas although they’re only like
twenty minutes away from each other, but em
there’s a lot of differences in the in the way they
speak. Also my dad was, would have been, there’d
be a lot of English influence in my dad, bu-, in my
dad’s family while he was growing up. Em I don’t
know why, but just there was. So, I suppose that
rubs off too in their different like dialects.
CMCR: Do you notice even sometimes, if you’re,
you know leaning one way or another.
Myself?
CMCR: yeah
Oh yeah, you you would.
{{thiontaigh muid ar an nGaeilge ansin agus chuir mé
an cheist seo uirthi:
CMCR: Ach, agus an labhraíonn tú cineál ar bhealach
difriúil __(chun?)__na daoiní… don (sic!?) bheirt acu?
An athraíonn tú cineál do chuid Gaeilge féin?
Níl, not le mo athair is máthair ach má tá mé thall ag
teaghlach mo mháthar, tá siad sin, bíonn siad i gcónaí,
like má ‘eirim dhath ar bith cosúil le “ort” (ocht) bíonn
siad like….ní bhíonn siad ró-shásta so (gáire)
CMCR: Sin go maith!}}
186
Fiachra—10F90, Gaoth Dobhair
Peataí: cat agus capall
Níl rabh mórán peataí againn, bhí cat againn nuair
a bhí muid níos lú, tá ca- cat amháin still
againn ach em bhí opráid aici so (gáire) níl pisín ná
a dhath aici.
Mise (nár chuala an chuid faoi na puisíní agus é ag
gáire): Céard a tharla di?
Bhí opr-
CMCR: Yeah, céard a tharla roimh ré, cén fáth..
a dtug muid opráid daoithe? Mar nach rabh muid
ag iarraidh pisíní
CMCR: Ó, sin.
(gáire)
CMCR: An cineál sin opráid-- shíl mé go rabh sí
tinn agus...
No, no, no (gáire) Em, so tá cupla cat thart fán
toigh, fán teach, agus sin é. Tá capall againn, ach
níl really baint agamsa leis na capaill.
Amharcann m’athair ina dhéidh179 agus tá bean
ansin a bhfuil capaill aici so amharcann sise ina
déidh-fa180 really.
CMCR: Caiple móra nó...?
Em no, rudaí measartha beag.
CMCR: Bhí..
Like thiocfá goil a’ marcaíocht air dhá mbeifeá
ag iarraidh, but tá mise comh mór sin gur
__??{cupla focal nach dtuigim}??__
CMCR: Na cinn, na cinn, tá cupla cionn (sic!)
againn ach tá siad beag, beag bídeach
Ponies mar a déarfá?
CMCR: Miniature horse, cineál rud…rud ar leith
ann…
Iontach
179
Traidisiúnta: Tá sé i bhfeighil na gcapall. 180
cf. ina ndéidh-fa (= ina ndéidh) Ó Siadhail 1979:
142-3.
Well you were talking ’ about pets first of all and
I was sayin’ we don’t have many pets or we didn’t
have many pets, but we always had cats around
the house and at the minute we have one cat and
we only have the one cat because she was, she
had an operation (gáire) as I said, and oh, because
the cat — there’s loads* of other cats coming
around. So that’s the only pet I have.
CMCR: being careful.
Agus tá, or we have we have a horse as well, but
the horse spends or is, y’ know, all the time with
another horse, so not – the other woman looks
after the two horses so I don’t really have much
contact with them.
187
“Siar go Conamara” sa Spáinn
Em bhí muid ar saoire, t- bhí muid ag caint ar
saoire inniu sular tháinig mé isteach, so b’fhéidir
gur sin an rud, bhí muid ar saoire sa Spáinn am
amháin agus em bhí teaghlach mór againn ann,
bhí mo – teaghlach s’agamsa agus m’aintín agus
m’uncail agus mo chuid col ceathracha agus gach
rud agus bhí muid ‘fanacht san óstán seo agus bhí
linn snámha thíos faoi agus bhí na seamraí cineál
a’ goil in airde os cionn na, linn snámha, agus bhí
mo aintín ar chláracha Gaeilice teilifíse ar nós CU
Burn agus Gleann Ceo agus rudaí mar sin.
CMCR: Cén cén duine ar CU Burn?
Iad uilig, er, Hariot like bhí sí i Gleann Ceo agus
bhí sí i Ros na Rún ar feadh cupla episode agus
rudaí mar sin. Agus nuair a bhí m- nuair a bhí
muid san óstán d’aithin cupla duine as Conamara í
so bhí sí ' deánamh go rabh sí, er ní rabh sí ach a’
magadh ach bhí sí ‘ráit like “Oh, I’m famous”
or whatever, so ansin, anyway, bhí muid uilig
thíos fán linn snámha thart cois an, linn lá amháin
agus chuala muid an trup seo thuas staighre agus
bhí sé ‘ceol le cineál amplifier ag m’uncail. So,
bhí sí ‘ceol amach, ‘bhfuil fhios agat, an amhrán
sin “Siar go Conamara”?
CMCR: ‘Sea (gáire)
amach os cionn an óstáin agus bhí, bhí fhios
againne cé a bhí ann ach ní rabh fhios ag muintir
Chonamara, ní rabh cliú acu cé a bhí ann. Agus bhí
siad ag amharc suas a’ laugh-áil(?) a’ deánamh
“caidé atá ag tarlú?” Ó bhí sé comh greannmhar!
CMCR: Is dócha nach rabh siad ag súil leis sin sa
Spáinn!
(gáire) Ní rabh.
So we were in Salou one year, we went on a family
holiday and it was our extended family that went
and my-, as I said, my aunt was in a few radio
programs and television programs with the Irish
language like Gleann Ceo agus Ros na Rún and
FSC and when we arrived at the hotel, or a few
days into our trip, some people from Conamara
recognized her from the TV. So, one day we were
all down by the pool and she used my uncle’s
(gáire) em kind of amplifier or sound thing and she
started singin’ out of the top of the building over
the balcony of the room a song called “Siar go Conamara,” which nobody one would know
except, unless you’re from Ireland, from the
Gaeltacht in Ireland. So the Conamara ones* at
the building didn’t have clue where it was coming
from! (gáire) And we were laughing at them and
they were looking around thinking where it’s
coming from. It was funny.
188
An chúlchaint (nb!)
Bhí cara de mo chuid ag cúlchaint orm. Is dóiche
[gur] sin rud a chuir isteach orm. Chuir sé isteach
go mór orm ag an am. Em agus nuair a bhíonns,
do chuid cairde… má tá cara agat, bhuel, bhí cara
agam a bhí ag ráit scéal amháin le duin’ inteacht
eile agus scéal eile le duin’ inteacht eile agus
cineál a’ goil thart faoi mo ghnó ag caint, ag
cúlchaint … ort (sic! =orm) really
CMCR: Agus an ndearna tú aon…an rabh tú ag
labhairt leob faoi sin?
No, ní labharfainn.
CMCR: Just cineál neamhaird a dhéanamh air?
Cineál neamhaird, ach tá fhios agat cén cineál
daoiní iad really so, níor bhain(?) sé leis… {ráite
go han-íseal faoina anáil agus deacair a chloisteáil i
gceart}
CMCR: Gossip?
Well not necessarily gossip, I was talkin’ about a
time that a friend annoyed me or angered me. Em
one time I heard my friend was kind of….not
necessarily talkin’ about me but tellin’ one person
one story and another person another story, kind of
bouncin’ off people,
CMCR: yeah, kinda changin’ ...
kind of twisty,scheme-adaeireacht (?)
(=scéiméireacht?) or sc- l- like like twisted basically.
So that annoyed me that time. But you were saying
did I do anything about it?, but I wouldn’t bother to-
you know the true person at that stage so why
would you bother?
CMCR: Yeah, you just kind of…yeah
Who cares? That’s their problem.
CMCR: yeah
Are you going to lower yourself to tha- their level?
(gáire)
189
An t-ádh agus bus Feda (nb!)
CMCR: Aon scéal maidir le lá a rabh an t-ádh ort?
Lá a bhí an t-ádh orm?
CMCR: ‘Sea, an t-ádh dearg, ‘bhfuil ‘fhios agat? Nó
gur éirigh leat cineál...ní rabh tú ag súil leis ach “bhí
an t-ádh orm an lá sin”.
Bhí ph-, mar pháirt den chúrsa tháinic ríomh-phost
fríd lá amháin sa dara bliain. Rinn mise cúrsa gnó
agus tráchtála. Ach cibí, tháinic ríomh-phost,
tháinic an ríomh-phost fríd an dara bliain ag ráit
go rabh em scoláireacht ar fáil go Meiriceá, go
dtiocfadh leat oibriú in em banc AIB i Meiriceá, i
Nua-Eabhra(ch). Agus, so, rinn mise suas mo
intinn cur isteach air agus chuaigh mé go Gaillimh
agus rinn mé an t-agallamh /-v/ agus na
foirmeacha iarratais uilig a líonadh isteach agus
rudaí mar sin. Ach an mhaidin sin, bhí sioc iontach
olc ar na bóithrí agus shíl mé nach bhfuighinn, ach
fuair me suas* – d’imigh bus Feda so (gáire) fuair
mé agus fua- agus sa deireadh fuair mé an
scoláireacht agus bhí mé i Meiriceá ar feadh cupla
mí sa bhliain dheá mhíle is a hocht, nó dheá mhíle
is a naoi
CMCR: is a naoi, sa - an samhradh sin?
mhm. Yeah.
CMCR: Sin an uair a tháinic mé go hÉirinn
an samhradh sin?
CMCR: ‘Sea, agus tá mé anseo ó shin, ach cupla
uair... {{{leanaim orm ag caint fúmsa anseo ar feadh
píosa bhig....}}}
So, bhí an t-ádh dearg orm an lá sin gur, gur
imigh an bus, mar muna n-imeachadh an bus ní
rabh mé ghoil a’ tiomáint, ná ábalta tiomáint
ann, agus ní bhfuighinn tseans goil go Meiriceá.
Agus cineál fuair mé post amach as. Er, shocair(?)
mé cur isteach ar poist ag an bhomaite agus fuair
mé post…
CMCR: Post anseo?
No, post i mBail’ Átha Cliath, ach is de bharr na
taithí a bhí agam i Meiriceá a fuair mé an post {an
bheirt againn ag labhairt ag an am céanna, deacair a
thuiscint}
Gan an chéad rud ní bheidh an dara rud agat.
Oh yeah, you were saying when I had luck one
day. So, it was part of my BCom which I’ve done,
in second year we got an op- an opportunity to
apply for a summer internship in America in AIB.
The interviews were in Galway on a certain day
and at a certain time. And I went through the
process of applyin’ and selection and personal
statements and everything like that. But the day
the interview was on there was heavy snow and
sleet and ice around home and it was like
treacherous* driving conditions and I was not
going to drive anyway, but I was afraid that the
bus wouldn’t leave, but I was very lucky that the
bus did leave that day and I got the interview and
I got the job and I got internship and from there
many opportunities have given rise… or
happened…or were there for me, because I got my
job since with a company in Dublin because of my
experience in America. So it’s kind of a domino
effect*.
CMCR: yeah
So if that bus didn’t leave that day, who’s knows
where I’d be?
190
III. Na scéilíní scríofa
1B88
Lá breithe - áthas / luachair
Tá cuimhin orm ar an seachtain sular raibh mó
bhreithlá ann. Bhí m’athair agus mó mháthair ag
iarraidh orm coisir a bheith agam ar son mó
bhreithlá 21 a cheiliúradh. Ach...níor theastaigh sé
uaim! Tar eis beagan cainte, chuir siad na lúoi orm
coisir a bheith agam. Anois ag smaoineamh air,
taim fíor bhuíoch dóibh mar bhí oíche thar barr
againn agus tá na smaointe móthúchain agus
pictiuirí agam go deo.
2B88
Tá cuimhne agam nuair a bhí mé thart fa seacht
mbliana d’aois bhí mé ag iarraidh rothar beag ban
dearg don Nollaig. Tá cuimhne maith agam ar, bhí
ribíní bán dearg thart ar agus bascéid beag i lár
báire fósta. Ní dhéanfaidh mé dearmad a choiche
ar an mhaidin sin a mhuscail mé suas agus fuar mé
an rothar nua ó ‘Santa’. Bhí áthas an domhan orm.
3F89
{{faoin am a bhí sé ag cur isteach fá choinne iarchéim
san oideachas}}
Bhí mé i mo shuí taobh amuigh den tseomra ag
fanacht leo mo ainm a scartaigh agus bhi bos mo
lámh baighte le allas. Bhí mé ar crith. Ní raibh go
leor ullmhaigh {.i. ullmhaithe}} agam agus ba é seo
an seans deireanach a bhí agam.
{baighte—is léir go raibh baidhte scríofa aige i
dtosach, ach gur athraigh sé é. D’fheilfeadh báidhte
mar litriú canúnach.}
Birthday
I remember it was the week of my 21st birthday.
My mother and father really wanted to have a
party to celebrate my 21st birthday (as I am an
only child). However, ...I wasn’t as keen on the
idea! After talking it through, they convinced me
to celebrate my 21st with a party. Looking back on
the occasion now, I’am (sic) glad that I had a party
for I have many happy memories and throughly*
(sic) enjoyed the night.
I will never forget when I was younger I had
always wanted a small pink bicycle for Christmas. I
can remember it clearly, it had pink ribbons and a
basket in the middle. I was so happy when I woke
up Christmas morning to find the pink bicycle that
Santa had left me.
I was sitting outside the room waiting for my
name to be called. My hands were soaked with
swaet {sic gutaí scríofa faoi dhó. swaet, agus
sweet~sweat. feicim swaet níos soiléire}. My heart
was thumping. I hadn’t enough prepared, and I
knew this was my last shot.
191
4B89
Rinne sí an chuid scríofa rud beag níos deireanaí, tar éis na
coda eile den agallamh (bhí duine eile ar an mbealach le
bualadh liom agus ní raibh muid ag iarraidh moill a chur
uirthi, bhí seans agam tosú le cainteoir 5 agus í dá scríobh
seo.
Nuair a tógadh teach s’againne a’ chéad uair níor
fágadh mórán spáis don seamra suí thíos a’
staighre. Dar le m’athair go gceannachadh sé
cathaoir sa bhreis dó féin mar nach raibh sáith áite
againn uilig (an ceathrar againn) ar an tolg.
D’imigh sé agus cheannaigh sé cathaoir mhór dó
féin. Bhí sé breá mór agus breá daor agus nuair a
tháinig an chathaoir chun tí chuir achan nduine
dúil sa chathaoir. Ach níor chuir aon nduine dúil
níos mó ann ná mar a chuir Tarlach, an cat. I
ndiaidh am dinnéire, nuair a rachadh m’athair
fhad leis a chathaoir, bhí Tarlach ann roimhe. Ba
ghnáth leis Tarlach a thógáil don {{=den}}
chathaoir agus suí ina háit. I ndiaidh tamaill
d’éirigh sé don {{=den}} nós seo mar nuair nach
raibh Tarlach sásta, ní bheadh mná an tí sásta agus
muna raibh siadsan sásta, ní maith dó a bheith sa
teach. Ó shin amach sin cathaoir Tarlach181 Óg Ó
Baoighill.
5B91
Nuair a [bhí] mé sa dara bliain ar an ollscoil,
b’éigean domh aiste 3000 focal a scríobh agus bhí
trí seachtain agam é a scríobh. Ghlac sé cóicís
domh é a scríobh suas ach an seachtain roimhe sin
b’éigean domh leamh suas fá dtaobh de agus bhí
mé sa leabharlann ó mhaidin go dtí an oíche agus
nuair a bhí sé scríofa suas go h-iomlán agam, de
ghnáth an rud a dhéanann mé ná seolaim an aiste
chugaim féin go dtí mo ríomhphost. Chuaigh mé le
seo a dhéanamh agus bhris mo ríomhaire. Chuaigh
mé chuig an ionad ríomhaire san ollscoil agus dúirt
siad liom go mbeadh mo ríomhaire cóirithe i
gcionn dhá lá, ach bhí spriocdháta an aiste ann an
lá sin. Chaill mé amach ar 10% dena marcanna.
181
Ainm Béarla a bhí ar an gcat, nach féidir a chur sa
tuiseal ginideach, ná séimhiú a chur air; ach sloinne
Gaelach a bhí ann, nach raibh sa tuiseal ginideach.
When our house was built the downstairs sitting
room was very small and only had one sofa which
only occupied* three of us. My dad decided to
invest in a chair of his own. This chair was very
grand and expensive enough. When it arrived
everybody in the family took a fancy* to this chair
but nobody loved it as much as the cat, Tarlach.
Everyday after dinnertime when my father had
the chance to sit in this chair he would find it
occupied by the very sleepy and very comfortable
Tarlach! He would lift Tarlach off the chair to sit in
his place. Tarlach made it quite clear that he
wasn’t happy with this exchange*, and when the
cat wasn’t happy the rest of the family weren’t
happy! After a while my father realised if he left
the cat where he was life would be easier and
quieter for himself. That chair is now official
property* of Tarlach.
When I was in second year in University, I had to
do an essay that was 3000 words long and we
were given three weeks to do so. I spent 2 weeks
writing it up and perfecting* it and a week
researching it. When I had it written up, I sent it to
my email adress and when I went to print it, my
computer died. I went to the computer centre in
the university and they told me it would take two
days to fix it. Therefore I lost out on 10% of my
original mark.
192
6B90
Bhí sonas orm an lá inár fuair mé torthaí an Ard
Teist. Bhí mé ag súil le staideér a dhéanamh ar na
Dána i nGaillimh. Nuair a thainig maidin na
dtorthaí bhí mé ana neirbhíseach ach ansin nuair a
fuair mé amach go bhfuair mé na pointí don
chursa bhí athás an domhain orm. Chuaigh mé
amach le mo chuid cairde an oiche sin.
7B92
Chuir mé isteach ar an scéim labhairt na Gaeilge i
collaiste na Trionóide an samhradh seo chaite. Ní
raibh mé in ndán dul suas go mBaile Átha Cliath
leis an agallamh mar is é sin an lá ceanna le mo
“prom”. Chuir siad agallamh fón orm ina áit. Is é
an áit a rinne mé an agallamh nó i leithreas an
grugadóir nuair a bhí siad ag déanamh mó ghruaig
don phrom. Fuair mé an áit ar an scéim agus shíl
mé go raibh an t-ádh orm mar gheall ar sin.
BF92
Is ball mé de grúpa ceoil “An Crann Óg”. Bhí an t-
adh orm an samhradh seo caite nuair a fuair muid
cuireadh bualadh ag coisir samhraidh an
Uachtaran Mhic Giolla Íosa san Áras. D’fhag
cuigear deag againn Gaoth Dobhair agus muid ar
bís, seisiún sa bhus agus gach duine ag baint sult
as an craic. Chuaigh an coisir agus an ceolchoirm
go maith agus bhí mé féin ar dhroim na muice
mar, gan fios dom, ba é Jimmy MCCarthy agus
Donal Lunny a bhí mar an phríomh-ghrupa
{{phríomh- agus ghrupa ar dhá líne éagsúla}} ceoil
ar an lá agus fuair mé deis bualadh leo. Ní
dheanfaidh mé dearmad ar an lá sin go deo.
NB De bharr cúrsaí ama, ní raibh mé in ann téacsanna
scríofa neamhfhoirmiúla a bhailiú ó chainteoirí 9 agus
10.
I was very happy the day that I received my
leaving cert results. That morning, I was really
nervous but was ecstatic when I recieved the
results and relised that I have achieved the correct
amount of points for Arts in Galway. I went out
with my friends that night.
Last summer I applied for the Irish speaking
scheme in Trinity College. The day I was supposed
to go up to Dublin to do my interview was the
same day as my “prom.” Because of this, they
allowed me to do a phone interview instead. I did
the interview in the bathroom of the Hairdressers
while getting my hair done for prom. I got the
place in the scheme and I believe luck was the
cause.
I’m a member of a music group called “An Crann
Óg”. We were honoured* last year, when we were
asked to play at President MCAleese’s garden
party. Fifteen of us left Gaoth Dobhair on a high*.
The session was going strong with everyone in
high spirits. The concert and party proved to be a
major success. I thoroughly enjoyed my day
having found out that Jimmy MCCarthy and Donal
Lunny were infact the lead-act in the concert and I
was invited to play alongside them. It is without a
doubt a day I won’t forget in a hurry.
![Load mo sarili mo [proposed time frame]](https://static.fdocument.pub/doc/165x107/5462beb2b1af9fba388b5038/load-mo-sarili-mo-proposed-time-frame.jpg)