Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... ·...

502
Ambrose Bierce Deabruaren hiztegia euskaratzailea: Xabier Olarra

Transcript of Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... ·...

Page 1: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ambrose Bierce

Deabruaren hiztegia

euskaratzailea: Xabier Olarra

Page 2: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Fitxategi hau “liburu-e” bildumako alea da,liburu elektronikoen irakurgailurako prestatua.

Liburu gehiago eskuratzeko:http://armiarma.com/liburu-e

Itzulpena: Xabier Olarra.

Euskarazko edizioa: Literatura unibertsala, 2000Jatorrizkoaren data: 1911

Ambrose Bierce euskaraz:http://ekarriak.armiarma.com/?i=116

Informazio gehiago:http://armiarma.com/emailuok/?p=1543

Page 3: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

HITZAURREA

Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixkabatean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako familia bateko hamahiru seme-alabetatikhamargarrena izan zen. Haren aita, MarcusAurelius Bierce, nekazari pobrea zen, baina poe-sia eta aliterazioa gogoko zituena —bere seme-alaba guztiei A-z hasten ziren izenak jarri ziz-kien—. Familia larri haren bizimodua ezin izanoso lasaia. Hala ere, aitak liburutan gastatzenomen zuen bere diru apurra, etxea testu klasikozhornitzen, alegia. Horrela, Ambrose Biercek,hamar urte bete zituenerako, Popek ingeleseraitzulitako Homeroren obrak irakurriak zituen.Hamabost urte zituela, gurasoen baimenarekin,Warsaw izeneko herrira joan zen bere konturabizitzera, eta bertako egunkarian hasi zenlanean.

1861ean, hogei urte bete gabe beraz, bolun-tario gisa izena eman zuen batasunzaleen arma-dan, eta zenbait gudutan parte hartu zuen hego-

Page 4: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

aldeko konfederatuen aurka, 1864an buruanzauritu zuten arte.

Zenbait gorabeheraren ondoren, San Fran-tziskora jo zuen, hango kultur giroak erakarririk.Estatu Batuetako Dirugintzan gaueko atezain-tzan lana eman zioten gerran lortutako meri-tuengatik, eta, lanak astia franko uzten zionez,idazle autodidaktaren bideari ekin zion. Harrapa-tzen zuen guztia irakurtzen omen zuen, eta, Uni-bertsitatean ikasia ez zela ohartzen baitzen,maiz jotzen omen zuen Webster’s UnabridgedDictionary-ra.

Agian hortik sortuko zitzaion hiztegigintzara-ko joera, baina, horrekin batera, kritikarako joerazuen, umorea eta zorroztasuna gupidarik gabeerabiltzeko zaletasuna, gizakiaren alderik kaxka-rrenak zehatzekoa: inmoralitatea, egolatria,hipokresia, ergelkeria nabarmena (ez bakarrikgizabanakoena baizik gizateria osoarena), iru-zurkeria, estukeria, zurikeria, erlijioko txikike-riengatik elkar txikitzen ibili beharra, ohitura etaerrito zentzugabeei eutsi beharra, heriotzareninguruko parafernalia eta abar eta abar.

Page 5: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Kritika lan hori bere garaiko egunkari etaaldizkarietan egin zuen; izan ere, garai hartakoSan Frantziskoko egunkarietan horren aldekogiroa zegoen, eta Bierceren umorea makabrobihurtzen hasi zen. Antifeminismoa, antiklerika-lismoa, estatuko funtzionarioen eta hezkuntzasistemaren aurkako kritika zorrotza, erlijioariburuzko txantxak ugari dira Bierceren obran, etaDeabruaren Hiztegia-ren osagai nagusiak horiekdirela ere esan daiteke. Egunkarietan ildo horre-tan idatzitakoak «the wickedest man in SanFrancisco» (San Frantziskoko gizonik gaiztoena)izatearen fama eman zion.

Deabruaren Hiztegia 1881ean hasi zen argi-taratzen astekari batean eta, Biercek berak dio-enez, tarteka-marteka osatuz joan zen 1906aarte (ikus aurreraxeago Biercek berak Hiztegiariegindako sarrera). Osagai desberdinak ditu:hitzen definizioak —hori da liburuaren bizkarre-zurra—, epigramak, istorio laburrak, pasadizoak,bertsoz definitutako hitzak, baina beti ikuspegizinikotik eginak. Ez, ordea, «ziniko» hitzak gauregun hartu duen zentzuan, baizik eta jatorrizko

Page 6: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zentzuan, berak definitzen duenaren haritik, ale-gia:

Ziniko, iz. Ikusmen akats baten ondorioz,gauzak, behar luketen bezala ikusi beharrean,diren bezala ikusten dituen lotsagabea. Hortiksortu zen Esziten artean zinikoari begiak atera-tzeko ohitura, hari ikusmena hobetzeko.

Gauzak gordin agertuko dizkigu, beraz, Dea-bruaren Hiztegia-k.

Hiztegi hau, hortaz, ia hogeita hamar urteanzehar idatzitako lantxo barreiatuetako batzuenbilduma da. Ez ildo horretan idatzitako guztiena,ezta hurrik eman ere. Gerora egin dira bildumaberriago eta osatuagoak, handik eta hemendikekarritako joera bereko makina bat definiziozhornituak, ia halako bi diren liburuak osatzendituztenak. Baina hemen itzuli dena Biercekberak bere Obra Guztiak argitaratzerakoan berri-kusi eta txukundutako bilduma da.

Deabruaren Hiztegia, egilearen iritziz, ez dabere literatur lanik hoberena, baina bai bestekaxkarragoko batzuk baino hobea irudimenaren

Page 7: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

aldetik. Baina, dudarik gabe, haren obrarik adie-razgarriena da eta, seguru aski, ezagunena.Bierceren obra beti Deabruaren Hiztegia-ri lotu-rik geratuko da, hor eman baitzituen zehazkienmunduari buruz zeukan ikuspegia, bere gogoetagai nagusiak eta bere kezkarik sakonenak.

Ambrose Biercek, H. L. Mencken eta WalterNeale argitaratzaileek proposaturik, Obra Guz-tiak argitaratzeko prestatzeko lanari ekin zion1908an. 1912a arte aritu zen lan horretan.Hasieran hamar liburukitan biltzekoak ziren languztiak, baina azkenean hamabi izan ziren.Bukatu zuenean, agur esan zion literaturari.Gerra zibilean borrokan ibili zen lekuak bisitatueta Pancho Villaren armadarekin «ikusle» gisabiltzeko planak egin zituen. 1913an Kaliforniakohilerri batean prest zeukan hilobia bere alabaHeleni eman zion, han lur ematerik ez zuela nahiaitzakiatzat jarriaz.

1913ko abuztuaren 13an Amy Wellsi idatzizion: «Maindire artean hiltzea nazkagarria izan-go da, eta, Jainkoa lagun, niri ez zait gertatukohorrelakorik».

Page 8: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

1913ko irailaren 21ean, Nelly Siclerri bestehau idatzi zion: «Nire plana, batere baldin badut,Mexikon barrena Pazifikoko portuetakoren bate-ra igarotzea da; hori, amerikarra izateagatikparetara eraman eta fusilatzen ez banatute.Handik berriro itsasoratuko naiz Hegoamerikaalderantz, Andeak gurutzatu eta agian kontinen-te osoa... Baliteke, noski —eta oso litekeena erebada— ez itzultzea. Herrialde horietan gauzabitxiak gertatzen dira. Horrexegatik noa bertarahirurogeita hamaika urte beteta!». Beste bateanesan omen zuen: «Mexikon gringo izatea, horibai dela eutanasia». Dena dela, haren heriotzaargitu gabe geratu da. Historiagile batzuen ara-bera, Ambrose Bierce guduan hil zen; bestebatzuek uste dute, haren nortasunari zegokionbezala, haren heriotzaren misterioa argitu gabegeratuko dela.

Deabruaren Hiztegia, itzultzailearentzat, lanzoragarria da, hitzaren bi zentzuetan. Zoraga-rria, gauzen definizio arruntak eman beharrean,Bierce hitzek estaltzen dutena argitara ateratzensaiatzen delako, eta bere ikuspegi horrek, nahizeta garratza izan, behin eta berriz irribarrea

Page 9: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ezpainetaratzen digulako. Eta zoratzeko modu-koa da itzultzailearentzat, behin eta berrizbehartzen duelako burmuinak estutzera itzule-zintasunaren mugan dauden zenbait pasarte,hitz joko, hots joko, bihurrikeria —asko eta askogaraiko pertsona, pertsonaia eta gertaereiburuzkoak— modu ulergarrian eman ahal izate-ko. Horrelakoei buruzko oharrak, zenbait kasu-tan argigarri eta beste batzuetan ezinbestekodirelakoan, liburuaren bukaeran daude. Oharrakagertzeko moduari dagokionez, (*) batez marka-tuta daude hitzaren sarreran, eta bukaerakooharretan sarrera horrexetara jo behar da.

Eta beste zailtasun bat ere badu, horri eran-tsia: zati asko hitz neurtuz osatuak izatea, hainzuzen ere. Euskaratzerakoan, idazlearekikofideltasunagatik, horiek hitz neurtuz ematea era-baki nuen. Ingelesaren sintetikotasunari bertso-aren kortsea ezartzen badiogu, ez da zaila kalku-latzea zenbatez biderkatu behar den ahalegina,emaitzari itxura pixka bat emateko. Esan deza-dan, bidenabar, esate baterako, J. Mirandek E. A.Poeren The Raven (Bela) itzultzean lortutakoa ezzela gutxi izan, edo Orixe, Gaztelu eta Lauaxetak

Page 10: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

egindakoa; edo beste horrenbeste berrikiago J.Garziak Shakespeareren Soneto Hautatuak itzul-tzean. Beraz, bazegoen nora begiratua. BainaMirande Mirande zen. Horregatik bi erabakihartu nituen, hitz neurtuz zegoena hitz neurtuzematea eta, horrekin batera, edukiaren muinariematea garrantziarik handiena, baliabide forma-lak alde batera utzi gabe, betiere. Eta, gainera,behar adinako askatasuna hartzea neurri etaerrima kontuetan, soneto batzuetan izan ezik.Horietako batzuk —guztira lauzpabost besterikez dira— Miranderen Eresi, Orhoituz eta Para-noia-ren ereduan eman ditut; beste batzuk,berriz, neurri luzexeagoetan. Neurri aldetik eginbehar dudan ohar bakarra da sinalefa eta dipton-goen bide lainotsuan irakurleak aurkitu beharkoduela urratsak on(gi) egiteko pausajea. Eta,azkenik, espero dut, A. Biercek bezala, zenbaitpoeta sonaturen aipamenen ugaritasunak ira-kurlea ez muzintzea.

Xabier OlarraIruñean, 2000ko uztailaren 25ean.

Page 11: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ambrose Bierceren hitzaurreaDeabruaren Hiztegia astekari batean hasi zen

argitaratzen 1881ean, eta oso tarteka jarraituzuen 1906ra arte. Urte horretan zati handi batliburu eran argitaratu zen, Zinikoaren Hitzenliburua izenburupean, egileak ez baitzuen izanizenburu hori arbuiatzeko indarrik; harrera bero-rik ere ez zion egin.

Hona hemen obra argitaratu zutenen hitzak:«Izenburu aski txintxo hori, hain zuzen ere, lana-ren zati bat lehenago argitaratu zuen egunkaria-ren eskrupulu erlijiosoek ezarri zioten, etahorren berezko ondorioz liburu gisa argitarazenerako herrialde osoa imitatzaileen uholdebatek hartua zuen, liburu “ziniko” mordo batenpean: Zinikoaren hau, Zinikoaren hori, Zinikoa-ren hura. Gehienak inozoak ziren besterik gabe,baina horietako batzuk ergelkeriaren mailara ereiristen ziren. Denen artean “ziniko” hitzaren gai-tzespena lortu zuten, hainbestekoa, non hitz horizeraman edozein liburuk argitara aurretik bere-ganatzen baitzuen gaitzespena».

Page 12: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bitartean, horrez gain, herrialde honetakoumorista saiatuenek lan horretatik esku-betekahartzen zuten beren premiak asetzeko egokizetorkien guztia, eta bertan dauden definizio,pasadizo, esaldi eta abar herri hizkeran normalsamarrak bihurtu dira. Azalpen hau ematen dut,ez inola ere hutsa axola duten gauzetan lehenaizatearen harrotasunaz, baizik eta izan litekeenedozein plagio salaketa ukatzeko, hori ez baitahuskeria.

Dagokiona bere gain hartuz, egileak esperodu ez dutela erruduntzat hartuko liburua zuze-nean doakienek: ardo garratzak gozoak baino,zentzua sentimendua baino, zorroztasuna umo-rea baino eta ingeles garbia argota baino naha-go duten jende argiek alegia. Liburuaren ezau-garri nabarmena, desatsegina ez izatea esperodudana, poeta ospetsuen aipu argigarrien ugari-tasuna da; Aita Gassalasca Jape, s.j.* elizgizonikasi eta zorrotzarenak nabarmentzen dira guz-tien gainetik, bertsoen bukaeran G. J. inizialak

Page 13: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

dituztenak. Aita Japeren animo eta laguntzariasko zor dio hitz lauzko testuaren egileak.

A. B.

Page 14: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

AAbdikazio*, iz. Errege-erreginak tronuarenberotasun gehiegizkoaz ohartzeko gauza direlafrogatzen duen egintza.

Isabel gaixoa hil zen eta abdikatzeanzer esana eman zuen Espainia aldean.Ez zuen hark errieta egiterik merezi,tronu beroegi hura zentzuz baitzuen utzi.Historiarentzat hau da hor ikasi beharra:sutatik kiskali gabe joan zela ilarra.

G. J.

Abdomen, iz. Urdail jainkoaren tenplua, zeinenadoraziora, sakrifizio eskubideak barne, beneta-ko gizon guztiak ematen diren. Emakumeenganantzinako sinesmen honek onarpen duda-mudazko bat besterik ez du eragiten. Noizbehin-ka aldarean aritzen dira gogo txarrez eta modupattalean, baina ez dakite zer den gizonezkoekbenetan adoratzen duten jainko bakarrarenga-nako benetako debozioa. Emakumeak esku osoa

Page 15: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

balu munduko merkataritzan, gure arraza belar-jale bihurtuko litzateke.

Abegi (on), iz. Janik eta aterperik behar ezduten pertsona batzuei jana eta aterpea emate-ra bultzatzen gaituen bertutea.

Aberastasun, iz. Zeruak emandako oparia,honako hau adierazten duena:

«Hau da ene seme maitea, beragan dut ezarria nireonginahi guztia.» — John D. Rockefeller.

«Pena eta bertutearen saria.» — J.P. Morgan.«Askoren aurrezkia baten eskuetan.» — Eugene Debs.

Lexikografo zorrotza ohartzen da definizio bikainhauei eransteko ez daukala baliozko ezer.

Aberats, izond. Nagien, ezgaien, etxekalteen,bekaiztien eta zorigaiztokoen ondasunak kudea-tzen dituena, betiere kontuak ematera behartu-rik. Hori da jendailaren artean nagusi den iritzia,Giza Anaitasunak bere garapen logikoena etadefendatzailerik xaloenak aurkitzen dituen jen-

Page 16: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

dartean, alegia. Jende arruntarentzat zintzo etazuhur esan nahi du.

Abertzale, iz. Parte baten interesak osoarenakbaino goitarragoak iruditzen zaizkiona. Politika-rien trikimailua eta konkistatzaileen tresna.

Abertzaletasun*, iz. Bere izena argiz blaitunahi duen edozein lastargirentzat aproposa denzabor erregaia.

Johnson doktorearen hiztegi ospetsuan aber-tzaletasuna alprojaren azken baliabide gisa defi-nitzen da. Lexikografo argi baina xume huraezertan gutxietsi gabe, eskatzen dizut onartzekolehenbiziko definizioa dela egokia.

Abokatu, iz. Legea txuliatzen trebea den per-tsona.

Abracadabra*

Abracadabra hitzak baditunahi adina esanahi.Zer? Zerengatik? argitzen baitu,

Page 17: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Noiztik? Nondik? Nola? zernahi...Inork nahi badu jakin Egia—benetan baita lasaigarria—,hor du zeruko argia.Hitz hori izena ala aditza denerantzutea, bai gogorra!Bakarrik dakit dela iraunkorra.Belaunik belaunbeti du iraun,perpaus-zati hilezkorra!

Ba omen zen gizon bat aspaldibizi izan zena hamar gizaldimendiko leize batean.Baina hil zen azkenean.Barreiatu zen haren ospea,kaskasoil baina bizarluzeaizanik, noski, haren begiakbaitziren txit bai txit argiak.

Elkartu ziren filosofoakaditzera haren lezioak,entzundako hitz bakarrahau omen da:

Page 18: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Abracadabra, abracadabAbracada, abracadAbraca, abrac, abra, ab!Horrekin kito,hori esanda han baitzen ito,ikasleen oharrez, ordea, liburu bat aiseidatzi ez eze,argitara zuten iruzkinez.Ez ziren nolanahikoak,ugari bezain sendoakhaien liburuak, zinez!

Hil zen.Baina harenjarraitzaileen liburuakgaldurik, haien leinuruakAbracadabra-z astintzen ditu,ezkila gisa ezin gelditu,bere hots maiteazetengabe joazgizonen Arta-buruak.

Jamrach Holobom.

Page 19: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Absolutu, izond. Loturagabea, erantzukizunikgabea. Monarkia absolutua erregeak nahi duenaegiten duen sistema da, betiere egiten duenaasesinoen gogokoa den bitartean. Ez diramonarkia absolutu asko gelditzen, haien lekuagehienetan monarkia mugatuek hartu baitute,non erregeen gaiztakeriarako ahalmena (etaonerakoa) arras murriztua den; beste batzuetanerrepublikek ordezkatu dituzte, eta horiek hala-beharrak gobernatzen ditu.

Absurdu, iz. Azalpen edo uste nabarmenki zen-tzugabea, norberaren iritziekin gaizki lotzendena, alegia.

Adan-aurreko, iz. Arraza esperimental eta itxu-raz ez oso asebetegarria, kreazioa baino lehena-gokoa eta oso erraz ez asmatzeko moduko bizi-modua egiten zuena. Melsiusen ustez «Hutsean»bizi ziren, eta arrain eta txorien arteko zerbaitizan ziren. Oso gutxi dakigu haietaz, Kaini emaz-te bat eta teologoei eztabaidagaia eman zietelabesterik.

Page 20: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Adeitasun, iz. Hamar liburuki ordainerazpeniegiten zaion sarrera laburra.

Adimen*, iz. Burmuinari darion materiarenforma bitxia. Bere lan nagusia bera zer den argi-tzeko lan gaitzean datza, eta lan horren funtsikezaren kausa hau da: beraz gain ez duela besteezer bere burua interpretatzeko. Adimenari lati-nez mens esaten zaio eta hitz honetan oinarritu-riko esaera zaharrik ezagunena «Mens sana incorpore sano» da, beste zapatari jakintsu harkhonela zuzendu zuena: «Mens sana in corporisano», «adimen sanoa, ipurtzuloan», alegia.

Adin handi, iz. Heriotzaren beldurraren luzapenez-ohikoa.

Adiskidetasun, iz. Ontzi mota bat, eguraldi onadenean bi lagun, baina txarra denean bakarraeramateko modukoa.

Itsasoa bare-bare, zerua urdin zela,pozik generaman biok itsasoan batela(presio altuak beti pozten baitu tentela).

Page 21: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ekaitz gogorrak jo zuen bateltxo txispabera,biok eraitsi gintuen, bakoitza alde batera,(Oinez ibiltzea, halere, bai neketsua dela!).

Armit Huff Bettle.

Adiskidetu, du ad. Esker txarreko lagun batsortu.

Adiskidetze, iz. Erasoen etenaldia. Hildakoei luremateko su-eten armatua.

Aditu, iz. Zerbaiti buruz dena dakien eta besteedozertaz ezertxo ere ez dakien espezialista.

Antzinako ardozale bati trenbide istripubatean sekulakoa hartu ondoren, ezpainetanardo pixka bat jarri zioten suspertzeko. Ahotsahulez «Pauillac, 1873» esan, eta hil egin zen.

Aforismo, iz. Jakituria aurredigeritua.

Nolabaiteko ahalegin patologikoariburmuinaren zahagiak amore eman dio.Eta malkar hondogabe bete gabeko hariaforismo merke baten huskeria dario.

Page 22: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Filosofo eroa,» 1697

Afrikar, izond. Gure alde botoa ematen duenmutur-beltza.

Ahal, iz.

«Ahala» zioen maisuak, «eskumen huts-hutsa da,hau zuzena da benetan, inon zuzenik bada.»Mutilak maiz berotua baitzuen lepagazta:«Ahala ez da eskumena, baizik esku-zartada.»

Ahate-mokokada, iz. Ahate-denboran jatetxee-tan ordaindu behar izaten den kontua.

Ahazkortasun, iz. Jainkoaren dohain bat, zordu-nei ematen zaiena, zuhurtzia-falta berdintzeko.

Ahaztura, iz. Gaiztoek borrokatzeari utzi etakrudelek bakea ematen duteneko egoera edoestatusa. Ospearen betiereko zabortegia. Itxaro-pen handien hoztegia. Autore handinahiek berenobrak harrotasunik gabe eta bereak baino

Page 23: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

hobeak inbidiarik gabe aurkitzen dituzten lekua.Iratzargailurik gabeko lotokia.

Aho, iz. Gizasemearengan, arimarako sarbidea;emakumearengan, bihotzeko gauzen aterabi-dea.

Aholku, iz. Baliozko txanponik xumeena.

«Gizona hain jota zegoen,ezin, ba,» Tomek esan zuen«aholku onik gabe utzi.»Jimek arrapostu: «Hi haiz, hi!Nahikoa balitz gutxiago,hik horixe eman nahiago!»

Jebel Jocordy.

Aholku eman, du ad. Erlijio-kontuetan, bestenorbaiten kontzientzia gerrenean jarri eta sutanbelzten hasteko punturaino erre.

Ahuleziak, iz. pl. Emakume Tiranoaren funtsez-ko ahalmenak, bere espezieko arra mendeanedukitzeko baliatzen dituenak; horien bitartez

Page 24: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

bere borondatea betearazi eta arraren matxina-tzeko kemena erabat geldiarazten du.

Aieru, iz. Ezer gertatzen ez bada zerbait gerta-tuko dela adierazten duen seinalea.

Aipu, iz. Beste norbaiten hitzak oker errepika-tzea. Oker errepikatutako hitzak.

Bere aipuan hutsen bat egin izango zuen akaso,Brewerren orri huts gabean hark egin behar errepa-

so.Gero zin egin zuen, oi! oi! oi! zutela kondenatukokondenatuko zutela oi!, oi!, kondenatuko betiko.

Stumpo Gaker.

Aire, iz. Probidentzia ongileak pobreak gizentze-ko hornitzen duen substantzia elikagarria.

Aire zabalean, adlag. Ezein gobernuk zergakezartzerik izan ez duen norberaren ingurunean.Bereziki baliagarria poeten etorria pizteko.

Mendi gainera behin igo nintzen

Page 25: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

eguzkiaren sarrerabere loria handienarenmomentuan ikustera.

Ilunabarrak ekarri zidanistorio hau gogora:astoa lehertu zuen gizonakeduki zuen ganora!

Asto gainean bapo joan zenhura lehertu artio.Hurrena astoa gainean hartubehar, zer erremedio.

Mendi gainetik ilargiarenaurpegi gozo ederranabarmendu zen nengoenekolekutik mendebaldera.

Hori ikusteak ekarri zidanbeste kontu hau gogora:ondo pentsatu ezkero barrezhesteak botatzeko da.

Page 26: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Neska gazte bat jarri omen zeneliz atean zelatan,ikusi nahi, ba, andregaia, nahizandregaia bera izan.

Natura beti da poetentzatIdeia Handiz ernari,erruki diot zeru-lurrentzatitsu eta gor denari.

Stromboli Smith.

Aizkora txiki, iz. Gazteen aizkora, indioek Tho-mashawk esaten ziotena.

«Indio suminkor, bakea hobe da,»ziotsan zuriak, «aizkora lurpera.»Baita basatiak obeditu erezuriaren muinak bihurtuaz lurpe.

John Lukkus.

Akademia*, iz. Moralitatea eta filosofia irakas-ten zen antzinako eskola (Ikus Hankademia).

Page 27: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Akordeoi, iz. Hiltzaileen sentimenduekin har-monian dagoen musika-tresna.

Akordio, iz. Armonia.

Akusatu, du ad. Beste norbaiten errua edobalioeza baieztatu; gehienetan geure burua zuri-tzeko hari egindako kalteagatik.

Alarguntsa*, iz. Kristau jendeak umorez har-tzea erabaki duen figura patetikoa, Kristok alar-guntsenganako erakutsi zuen samurtasunaharen izaeraren ezaugarririk nabarmenenetakoaizan arren.

Aldare, iz. Garai batean apaizak geroa jakitekoasmoz sakrifizioko biktimaren heste mehea zati-tu eta jainkoentzat haren haragia maneatzekoerabiltzen zuen mahaia. Hitza, gaur egun, ez daerabiltzen ia, ez bada aipatzeko gizonezko etaemakumezkoz osatutako bikote txoroek egitenduten beren askatasunaren eta bakearen sakrifi-zioa.

Page 28: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Beren bilgorraz bizitzen zuten erreko zituen sua,zutik aldare aurrean biak, bikote zoriontsua.Sakrifizio alfer-alferra, zernahi jainkok zapuztua,erretzekoan erabilita, horren erregai satsua.

M.P. Nopput.

Aldendu*, izond. Bereziki mihi-gaiztoen erasoenarriskupean dagoena; larrutua; erremediorikgabe oker dabilena; beste norbaiten estimazioeta atxikimenduari dagokionez...

Gizona adimen hutsa da gizon guztientzat,aurpegi edo jantziak nork har ditzake aintzat?Emazte baten gorputza, emaztea bera da.Zaude nirekin, maitea, ez urrundu sekula;baina ez ahaztu jende zuhurren erregua:emakume aldendua betiko da galdua.

Jogo Tyree.

Alderdikeriarik gabeko, izlag. Eztabaidandiharduten bi alderdietako batekin elkartzeakedo elkarren aurkako bi ideien artean hauta-tzeak norberari ekar diezaiokeen abantailarikusnatzeko gauza ez dena.

Page 29: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Alferkeria, iz. Deabruak bekatu berrien hazie-kin esperimentuak egiteko eta bizio nagusienhazkundea bultzatzeko duen haztegi ereduzkoa.

Alien, iz. Errege amerikar bat bere probaldian.

Aligatore*, iz. Ameriketako krokodiloa, Konti-nente Zaharreko monarkia ahituetako krokodilo-ari puntu guztietan gailentzen zaiona. Herodotokdio Indoa dela krokodiloak sortzen dituen ibaibakarra, salbuespen bakar batekin; baina, diru-dienez, Mendebaldera jo dute eta beste ibaiekinbatera handitu egin dira. Bizkarrean dituen hoz-kak direla-eta aligatorea zaurioa dela esan ohida.

Allah*, iz. Mahomatarren Izaki Gorena, kris-tauen, juduen eta abarrenarekin nahastu beharez dena.

Allahk eman legeari eutsi diot nik tinko,gizonaren faltengatik negar egin dut franko;eta tenpluan tarteka belauniko jarririk,

Page 30: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

besoak antxumaturik lo egin lasai asko.Junker Barlow.

Almirante, iz. Gerra-ontziaren zati bat, hitz egi-teko ardura duena, brankako buru-hutsak pen-tsatzen duen bitartean.

Alprojo, iz. Giza arrazari aurrera joarazten dioneragile nagusia.

Amnistia, iz. Zigortzea garestiegi aterakolitzaiokeen gaizkileenganako, Estatuak erakus-ten duen bihotz zabaltasuna.

Andereño, iz. Emakume ezkongaiei ezartzendiegun txartela, oraindik ere salerosgai direlaadierazteko. Andereño, Andre, Jaun dira hizkun-tzak dituen hitzik desatseginenak, bai ahoskera,bai esanahi aldetik. Bi lehenak andere hitzarenendekatzetik datoz, eta hirugarrena jaube-rene-tik. Lurralde honetan gertatutako gizarte tituluendeusezte orokorrean hitz hauek mirariz salbatuziren gu etengabe nazkarazteko. Erabilera gor-detzez gero, izan gaitezen koherenteak eta bila

Page 31: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

dezagun hitz bat gizon ezkongaiarentzat. Nikjauntto proposatuko nuke, laburduraz jo.

Andregai, iz. Atzetik zorionezko etorkizun bikai-na duen emakumea.

Anormal, izond. Estandarrarekin bat ez datorre-na. Pentsaera eta portaera kontuetan, nor bereburuaren jabe izatea anormala izatea da, etaanormala izatea, berriz, gorrotatua izatea.Horregatik lexikografoa hau, zuhur beharrez,saiatu da Gizon Arruntaren antz handiagoa iza-ten bere buruarena baino. Horrela hori lortu due-nak bakea, heriotzaren itxaropen hurbila etaInfernuaren esperantza izango ditu.

Antipatia, iz. Norbaiten lagunaren lagunak sor-tzen digun sentipena.

Antolatu, ad. iz. bur. Altxatu eta txukun para-tua, grebalari bat zutoin batetik zintzilik bezala.

Antzara, iz. Idazteko lumak ematen dituenhegaztia. Lumoi, naturaren prozesu ezezagunen

Page 32: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

batengatik, hegaztiaren kemen intelektuala etaizaera barneratu eta atxikitzen zaizkie, etahorren ondorioz «autorea» deritzan pertsonabatek paperaren gainean tintaturik mekanikokiirristarazten dituenean, hegaztiaren pentsaeraeta sentimenduen transkripzio zintzo eta zeha-tza eman ohi du. Antzaren arteko diferentziak,metodo zorrotz honen arabera argituak, dezen-teak dira: askok dohain arrunt eta ziztrinakdituzte, baina beste batzuk, garbi dago, antzarahandiak dira.

Antzerkigile, iz. Frantsesetik antzerkiak egoki-tzen dituena.

Apaiz janzkiak, iz. pl. Zeruko Gorteko Bufoiekjanzten dituzten jantzi kolore-anitzak.

Apaiztiar*, izond. Elizgizonak oro apaizak direlasinesten duena. Doktrina indartsu honen ukazioada Eliza Episkopaldarraren hortzei Neo-hiztegi-zaleek bota dieten erronkarik handiena.

Page 33: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Apal, izond. Aitzakia gutxiago jartzen ahal zaio-na.

Apaltasun, iz. Aberastasunaren edo boterearenaurrean izan ohi den gogo-jarrera txukun etaohikoa. Bereziki egokia langile batek nagusiarihitz egiterakoan erabiltzeko.

Apelatu, ad. Lege kontuetan, dadoak godale-tean sartu, berriro botatzeko.

Apetitu*, iz. Probidentziak zuhurtzia handiz eza-rritako sena, langile-auzia konpontzeko.

Apirileko txoro, iz. Martxoko txoroa, bere txo-rakeriari hilabete erantsirik.

Apostata, iz. Izain bat, dortoka baten oskolarenbarrenera sartu ondoren piztia aspaldi hila delajabeturik, dortoka bizi batekiko lotura berri batsortzea egokitzat jotzen duena.

Ar, iz. Sexu gutxietsi edo baztergarriko kidea.Giza arrazako arra (emearentzat) Gizaki Hutsa

Page 34: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

besterik ez da. Espezieak bi mota ditu: hornitzai-le onak eta hornitzaile txarrak.

Ardo, iz. Emakume Kristauen Batasunak «liko-re» edo «pattar» izenez ezagutzen duen mahatszuku fermentatua. Ardoa, andrea, Jainkoak gizo-nari egindako opari hoberentsuenetakoa da.

Ardura, iz. Gazte eta eskarmentu gutxikoakjotzen dituen nerbioetako gaixotasun bat. Mutu-rreko galanta hartu aurreko gartsutasuna.

Esker onaren bila joan zen Ardurasari eske esanez: «Arren, ene Jauna!»Eta Jaunak apalki: «Zer da nahi duzuna?»«Zauriontzat ukendu edo gantzudura.»

Jum Coople.

Arenga*, iz. Etsaiak egindako hitzaldia; horre-gatik esaten zaio etsaiari arengutana (arenga-bota-duna).

Page 35: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Argazki, iz. Eguzkiak, arte ikasketarik egingabe, pintatzen duen koadroa. Apatxeen lanabaino hobexea da, baina ez Txeieneena baino.

Argi-ikusle, iz. Bere nagusiarentzat ikusezinadena ikusteko ahalmena duen pertsona, norma-lean emakumea; batez ere hura artaburu batdela ikusteko ahalmenik ez du falta izaten.

Argitaratu, ad. Literatur kontuetan kritikarimultzo baten sorgune bihurtu.

Argituak, iz. pl. Hamaseigarren mendearenbukaerako Espainiako sekta heretiko bat; horre-la deituak buruz arinak izaki, izpiritu hutsak zire-lako: cunctationes illuminati.

Argiturri, iz. Gai bat jakituria handiz argitzenduena; adibidez, argitaratzailea, gai horri buruzisilik geratuz.

Argot*, iz. Giza zerriak (Pignoramus intolerabi-lis) egiten duen kurrinka, belarriz jasoa. Belarriazpentsatzen duena mingainaz ahoskatzen duen

Page 36: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

eta kreatzaile bat loroaren balentria egiteanbezain harro sentitzen den tipoaren hitzaldia.Kapitaltzat zentzurik izan gabe (Probidentziariesker) zirtolari gisa aurrera egiteko bitartekoa.

Arima, iz. Berari buruz eztabaida gartsuak sortudituen izaki izpirituzkoa. Platonek argudiatzenzuen lehenagoko izate maila batean (Atenassortu aurrean) egia betierekoa begiztatu zutenarimak filosofo bihurtzen zirenen gorputzetansartzen zirela. Platon bera filosofoa zen. Egiajainkozkoa lausoago ikusi zutenek botere lapu-rren eta tiranoen gorputzak zituztela bizileku.Dionisio I.ak, botere-lapur eta tiranoa baitzen,filosofo bekoki-zabalari lepoa moztuko ziolamehatxu egin zion. Platon, dudarik gabe, ez zenizan bere etsaien aurka argudiatzeko erabil zite-keen filosofi sistema bat sortu zuen lehena;azkena ere ez, garbi dago.

«Arimaren zer-nolakoari dagokionez,» dioDiversiones Sanctorum-en autore ospetsuak,«ez da eztabaida handirik izan, ez bada gorpu-tzean hark duen lekuari buruzkoa. Neure ustez,arima sabelaldean kokatzen da... eta sineste

Page 37: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

horren bitartez orain arte ulertezina zen egia batgureganatu eta interpretatzen ahal dugu, batezere sabelkoia dela gizonen artean jainkozaleena.Eskritura Santuek hartaz esaten dute “sabelajainko bihurtu duela”... Beraz, zer dela-eta ez daizango jainkozale Jainkoa bera bere baitan dara-mana bere fedea oroitarazteko? Nork ezagutukodu hobeki berak erlikiontzia bezala daramanarenahalmen eta handitasuna? Egiaz eta ahoberoke-riarik gabe, arima eta urdaila Jainkotasun batbakarra dira; eta halaxe uste zuen Promasiusek,nahiz eta huts egin zuen arimaren hilezkortasu-na ukatzean. Ohartua zen arimaren gai ikusgarrieta materiala hiltzean desegin eta hondatzenzela gorputzaren gainerakoarekin batera, bainaharen izate ez-materialaz ez zekien deus. HorriJan-gogoa deitzen zaio, eta hilkortasunaren hon-damen eta ustelkeriari gailentzen zaio, bestemundu batean saria eta zigorra jasotzeko, hara-gizko egoeran eskatu izan duenaren arabera. Jai-dura zakarrek merkezurreko azokan eta jantokiongintzazkoetan emandako haragi erdi-ustelairrikatzera bultzatzen zutenen Jan-gogoari betie-reko gosetea ezarriko zaio; aldiz, gizalegez baina

Page 38: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

irmo, txorleroak, kabiarra, ur gezako dortokak,antxoak, pâtés de foie-gras-ak eta gisako kutixikristauak eskatzen zituztenek beren hortz izpiri-tualak betikotasun betierekoan haien arimazbazkatuko dituzte eta beren egarri jainkozkoa lurhonetan inoiz dastatutako ardorik bitxien etabikainenen alde hilezkorrez baretuko. Hau danire fede sakona, nahiz eta aitortu behar dudan,saminez, ez Erromako Aita Santuak ez Canter-buryko Artzapezpiku Dohatsuak (zeinak sakonta-sun berdinez ohoratzen ditudan) ez dutela onar-tuko fede hau zabal dadin».

Aristokrazia, iz. Gizonik onenen Gobernua.(Zentzu honetan hitza zaharkitua da; gobernumota hori ere bai.) Kapela leunak eta alkandoragarbiak janzten dituzten tipoak... askojakin iza-teaz errudun eta banku-kontuak edukitzeaz sus-magarri direnak.

Arkitekto, iz. Zure etxearen planoak zirriborra-tzen dituena eta zure dirua borratzeko planakegiten dituena.

Page 39: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Armadura, iz. Jostuntzat errementaria duengizonak soinean izaten duen jantzi mota.

Armoniazaleak*, iz. pl. Protestante sekta bat,orain iraungia, Europatik etorri zena joan denmendearen hasieran, eta bere kideen artekobarne-eztabaida eta liskarren garraztasunagatiknabarmendu zena.

Arnasgailu, iz. Londresko biztanleen sudurreanparatzen den tresna, ikusmeneko unibertsoabiriketako bidean iragazteko.

Arrabio*, iz. Jatorriz, sutan bizi zen narrastia;gerora, antropomorfo hilezkorra, baina beti piro-filoa. Arrabioak iraungiak omen dira gaur, etaoihartzuna iritsi zaigun azkena Belloc AbadeakCarcassonnen ikusi omen zuen, eta ur bedeinka-tu perzkada batez exortzizatu.

Arrakasta*, iz. Norberaren lagunarenganakobekatu barkaezin bakarra. Literaturan, eta bere-ziki poesian, arrakastaren osagaiak oso sinpleakdira, eta bikain adieraziak Aita Gassalasca Jape-

Page 40: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ren bertso honetan; arrazoi misteriotsurenbatengatik «John A. Joyce» izenburua du:

Arrakasta nahi duen bardoak behar duliburu bat aldean, hitz lauan pentsatu,ttattar gorri bat jantzi, begirada galdu,eta hexametroko kalparra luzatu.Gizenduko haiz ongi pentsatzen baduk mehe,kapela beharrik ez, bahaiz ile-luze.

Arrandi, iz. Ergelak kaikurik hurbilenaren dohai-nei egiten dien omenaldia.

Oiloen karaka ozenenaerrun arrautzak antzu badira.Oiloen azterketen argiragizakia omen okerrena.Haien ustez luma nahiz mingainalanbide dutenen putz distirazenbat eta handiago, diraare hutsago, oilo andana!Urre jantziz danbor nagusia,galtzak diz-diz kapela du tontor,ponpoxo, harro, zalduntxo haidor,

Page 41: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

serio, beldurgarri dago hor.Nork pentsatu ez hiltzea inordela haren meritu guztia.

Hannibal Hunsiker.

Arrantza-sare, iz. Ingurunean aldaketa nahiga-bekoa eragiteko sare mota. Arrainentzakoa sen-doa eta latza izaten da, baina emakumeak aisea-go harrapatzen dira material bereziki fina etapisutarako harribitxi landuak erabiliz gero.

Deabruak farfailazko sarea(harribitxizko pisuz kargatua)bota zuen lehendik pentsatuazuen lekuan. A zer suertea!

Emakumeen arimaz beteaatera zuen; oi mirakulua!Baina bete bezain pronto zakuahustu: laxo baitzen hari-tartea.

Baruch de Loppis.

Page 42: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Arrazional, izond. Ilusio guztiez gabetua, beha-tzeak, eskarmentuak eta hausnarketak sortzendituenez salbu.

Arrazoi, iz. Aurreiritzirako jaidura.

Arrazoitu, da ad. Nahien eskalan probabilita-teak pisatu.

Arrisku, iz.

Piztia basa hau lo dagoenean,gizonak iseka, erdeinu, mesprezu,baina, deskuiduan, esnatzen denean,saltaka aldentzen ikusiko duzu.

Ambat Delaso.

Arroz ur*, iz. Ezkutuan poeta eta nobelagileezagunenek beren irudimena arautu eta kon-tzientzia sorgortzeko erabiltzen duten edari mis-tikoa. Bai kamuskinan eta bai letarginan abera-tsa omen, eta gauerdiko lainopean prestatzendu Zorigaiztoko Lintzurako sorgin lodi batek.

Page 43: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Arte, iz. Hitz honek ez du definiziorik. Aita Gas-salasca Jape, s.j. zorrotzak honako hau konta-tzen du hitz honen jatorriari buruz.

Xelebre batek behin batez —auskalo zer zebilen!—ARTE hitza hartu eta, ERTI bihurtu zuen.Jainko baten izena zen! Eta handik berehalaapaizak eta fraideak zizoriak bezalasortu ziren (eta haiekin misterio, himnoak,eztabaida latzak eta amairik gabekoak),haren tenplu eta sua bizi iraunarazteko,legea azaldu eta hariak mugitzeko.Eta errito horien zaintzaile den jendailaksinesten ditu ulertzerik ez duen kaka-pilak,eta ikasten bi ile-erdik (ertistikoki, noski)loturik bestela baino askoz ere hobekiematen dutela, beste grazia bat dutela,Naturak oraindik nondik ikasi baduela.Kutixia eta ardoa ekartzen dute sueltoeta soinekoak saltzen apaizak mantentzeko.

Artseniko*, iz. Emakumezkoek oso maite dutenkosmetiko mota bat, ordainetan hark ere askomaite dituena.

Page 44: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Artsenikoa har ezazu, bai, har ezazu dena.»Hau izan zen gizonaren arrapostu ozena.«Den-dena zuretzat duzu, ea, ba, airoso janeta horretatik fitsik ez bota nire kopan.»

Joel Huck.

Artzapezpiku, iz. Elizaren ordezkaria, santuta-sun mailan apezpikua baino goraxeagokoa.

Ni banintz artzapezpiku ederizokin, platuxa eta berdeljango nituzke ostiraletan, dena libre beste egunetan.

Joho Rem.

Aseguru, iz. Gaurko zori joko xelebrea, zeineanjokalariari pentsarazten zaion, lasaitzeko, joko-zainari irabazten ahal diola.

Aseguru agentea: Jauna, hauxe etxe bikaina,aseguratuko dizut.

Etxejabea: Pozik gainera. Egidazu urtekoprima hain baxu, non, seguru aski suak suntsi-tzen duenean, zuen adituen kalkuluen arabera,

Page 45: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

kalteordaina baino askoz gutxiago ordainduaizango dudan.

Aseguru agentea: Ez, adiskidea... hori ezindugu onartu. Zuk gehiago ordaindua izatekomoduko prima ezarri behar dizugu.

Etxejabea: Baina, nola nahi duzu nik horren-beste pagatzea?

Aseguru agentea: Begira, zure etxea noiznahierre daiteke. Adibidez hor duzu Smithen etxea,eta etxe hori...

Etxejabea: Barkatu... Brownen etxea, berriz,edo Jonesena edo Robinsonena...

Aseguru agentea: Barkatu zuk!Etxejabea: Elkar uler dezagun. Zuk nahi

duzu, zerbait gertatuko delakoan, zerorrek ger-taera horrentzat ezarritako garaia baino lehennik dirua ordaintzea. Beste modu batera esanda,zuk espero duzu nik apustu egitea nire etxeak ezduela iraungo zuk seguru aski iraungo duela esa-ten duzun adina.

Aseguru agentea: Baina zure etxea asegura-tu gabe erretzen bada, erabateko galera izangoda.

Page 46: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Etxejabea: Barkatu, arren... zuen adituen kal-kuluen arabera, seguru aski aurreratuak izangoditut, erretzen denean, bestela zuri ordainduakizango nituzkeen prima guztiak... eta, guztira,nik erosia izango nukeen polizaren bermea bainodirutza handiagoa egingo lukete. Baina, tira,eman dezagun erretzen dela, aseguratu gabe,zure zifrak oinarritzen diren epea baino lehen.Nik horretarako adina diru ez badut, nola izandezakezu zuk, etxea aseguratuz gero?

Aseguru agentea: A, beste bezero batzuekinsuerte hobea izanda aurre egingo genioke. Bir-tualki, haiek ordaintzen dute zure etxea.

Etxejabea: Eta, birtualki, orduan, ez al ditutnik haien galerak ordaintzen? Haien etxeak ez aldaitezke erre nirea bezalaxe zuk haiei ordaindubehar diezuna haiek zuri ordaindu baino lehen?Hona zertan den kontua: zure bezeroei emangodiezuna baino diru gehiago kentzea espero duzu,ez da hala?

Aseguru agentea: Noski, guk ez bagenu...Etxejabea: Ez dizut nire dirua emango. Noski.

«Egia» baldin bada, zure bezero guztiak baterahartuta, dirua galtzen dutela zurekin, «proba-

Page 47: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

blea» da, bezero horietako bakoitza banaka har-tuta, «bakoitzak» ere galtzea. Banakako proba-bilitate horiek egiten dute batera bildutako egia.

Aseguru agentea: Ez dut ukatuko, baina begi-ra zifra hauek zer dioten...

Etxejabea: Ez, Jainkoarren!Aseguru agentea: Lehen aipatu duzu bestela

niri ordainduko zenizkidakeen primak aurreztea.Ez al da seguruagoa zuk horiek gastatzea?Diruaren erabilera zuhurra eskaintzen dizugu,behintzat.

Etxejabea: B-ren diruaz arduratzeko A-k duenirrika ez da aseguruen gauza berezi bat, bainakaritate instituzio gisa, mirespena sortzenduzue. Onar ezazu aitorpen hau zerbitzari apalhonengandik.

Asetasun, iz. Norbaitek bere platera hustu due-nean sentitzen duena, andrea.

Askatasun*, iz. Agintearen zamatik arintzea,autokontrolak dituen kontaezin ahala metodoerabiliz. Nazio bakoitzak bere monopolio birtual-tzat daukan egoera politikoa. Libertatea. Askata-

Page 48: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

sunaren eta libertatearen arteko diferentzia ezda oso garbia; naturalistek ez dute sekula aurki-tu ez bateko ez besteko espezimen bizirik.

Askatasunak, denek dakiten bezala,garrasi egin zuen Kosciusko hiltzean;gaur haizeak nonahitik jotzen duenean,huraxe aditzen da, oihuka ari dela.

Gaur erregeek elkar hartzen dutenean,edo parlamentuak bileran direla,askatasuna hartu eta giltzapeansartzeko, hor hasten da Harexen hil-beila.

Herri burujabeak hauteskundeetanbotoa ematean, nik ez dakit nolakiratsa zabaltzen da azkar bazterretan,haren marrua handitzen da zabaldu ahala.

Boterea dutenek trebeak direlaerakutsi digute egin partiketan:besteentzat infernua, zerua aldean,ergeltzat genituzke hartuko bestela.

Blary O’Gary.

Page 49: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Aski, adlag. Munduan dagoen guztia, gogokobaduzu.

«Aski» behar bezain neurri ona da... eta horregatikez kexurik platerean «Askiago» izateagatik.

Arbely C. Strunk.

Asmamen, iz. Ezkutukoaren usnan ibiltzekoartea. Asmamen motak, bestalde, inozo loratueneta ergel goiztiarren fruta-arbola barietateakadina dira.

Asmatzaile, iz. Gurpil, palanka eta malgukienkonbinazio injeniotsuak egin, eta hori zibilizazioadela uste duen pertsona.

Asmo, iz. Eragin sail batek beste baten aldeanduen abantailaz adimenak duen oharmena;ondorio bat, zeinen kausa den nahigabeko egin-tza baten gauzatzearen hurbiltasun berehalakonahiz urruna.

Page 50: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Aspertze*, iz. Higuina, aspertuta dagoenarenegoera. Hitz hau nondik sortua den argitu nahianfantasia ugari ibili da. Baina Aita GassalascaJaperen autoritate goitarrak dio iturri begibista-kotik datorrela: Asperges me Domine antzinakolatinezko eresitik. Dirudienez aspertzen nauzu,Jauna-ren gisako zerbait ulertzen zen.

Astakirten, iz. Ikus SENAR.

Astelehen, iz. Herrialde kristauetan, beisbolpartiduen egunaren biharamuna.

Asto*, iz. Ahots oneko baina belarri txarrekoabeslari jendaurrekoa. Virginia Cityn (Nevada)Washoeko Kanarioa esaten diote, Dakotan,berriz, Senadorea, eta nonahi Astoa. Animaliahonek aipamen asko eta era askotakoak izanditu edozein garai eta herritako literatura, arteeta erlijioan; ez da beste animaliarik giza irudi-mena ornodun noble honek adina piztu etasutzen duenik. Izan ere, zenbaitek, erabatekoziurtasunez ez bada ere (Ramasilus, De Clem., II.lib., eta C. Stantatus De temperamente), jainko-

Page 51: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tzat hartzen dute, eta badakigu halakotzat har-tuz adoratzen zutela etruskoek, eta, Macrobiu-sek dioena sinestera, baita kupasiarrek ere.Mahomatarren Paradisuan gizakien arimekinbatera onartutako bi animalietatik bata Balaamzeraman astoa da, eta bestea Zazpi Zapinekozakurra. Hau ez da nolanahiko ohorea. Aberehonetaz idatzi denarekin handitasun eta tamainaederreko liburutegi bat osa liteke, Shakespeare-ren kultukoaren edo Bibliari buruzkoaren inbidia-rik batere ez lukeena. Esan liteke, oro har min-tzatuz, literatura guztia Astozalea dela gutxi edogehiago.

«Gora zu, Asto santua!» aingeru koruen kanta;«Erotasunaren Apaiz, Liskartien Jauna, aintza!»Kreaziokide handi, zabaldu zure erlantza:besteak Hark sortu arren, Mandoa zure egintza.

G. J.

Asturu gaitzez, adlag. Itxarobide onik gabe,patua alde ez dela. Erromatarren artean ohiturazen, garrantzi handiko egintza edo eginbeharbati ekin aurretik, augur edo estatuaren igar-

Page 52: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

leengandik arrastoren bat lortzea, emaitza ger-tagarrienari buruz; eta asmabiderik maiteen etafidagarriena hegaztien hegakerari erreparatzeairuditzen zitzaien; horretatik ateratzen zirenaztarnei auspizioak zerizten. Kazetariek eta lexi-kografo gaizto batzuek erabaki dute hitz horrek—beti pluralean erabilia— «sustapen» edo«zuzendaritza» esan nahi duela; adibidez, «Fes-tak Gorpulapurren Ordena Antzinako eta Ohora-garriaren auspizioen pean zeuden», edo «IrriakGosearen Zaldunek auspiziatuak ziren».

Esklabo bat Erroman augurrarenganajoan zen: «Esan, mesedez, esaidazu jauna...»Augurrak berehala, irriño batekineskuaz gelditzeko keinutxo bat egin—lanik ezin egin, ba, azkura harekin—eta zabaldu zuen asmo garbiekin.Denario batekin, (txanpon latindarra)akabo azkura nahiz eskuen daldarra.Orduan esklaboak, jarraituz: «Mesedez,esaidazu Patuak ebatzi duenezgaur argitu baino lehen egin asmo dudanzerbaitetan porrota —zeren naizen dudan—

Page 53: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ala arrakasta. Zer den? Ez dio axola,uste baitut hementxe idatzia dela.»Begi keinu ilunez begien aurrerabeste denario bat airoso ateraeta erreparatuz haren distirariluzatu zion, bada, gizon zintzoari.Eta augurrak serio: «Zaude lasai hemen,ea Patuak gaurko zer esaten duen.»Bere ofizioko arropak astinduzeta berealdiko zalaparta sortuz,gizon santua handik zen erretiratueta Tenplu atzean egin zuen oihu.Han hegaldatu ziren pauma sakratuak(Junoren ohoretan) hantxe mantenduak,zuhaitzak baitzituzten kotatzat hartuak.Tenplu gainera aise joan ziren hegan,hara jotzen baitzuten berez normalean,arriskurik somatzen bazuten behean.Augurra itzuli zen esklaboagana:«Seme, hementxe duzu Patuak esana;hegaztien hegaldi horren araberaparte onik ez duzu, porrota segur da.»Joan zen esklaboa, goibel bere etxera,bere plan sekretua utzi bertan behera.

Page 54: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Nahi baitzuen (igarle trebea lehendikohartu zen bezala) harresi gainetiksalto egin ondoren, Junoren hegaztihaiei iruzur bidez eskua erantsi.

G. J.

Atalkako eleberri, iz. Literatur lan mota bat,maiz gezurrezko istorioa, egunkari edo aldizkaribaten aleetan arrastaka ibili ohi dena. Askotanatal bakoitzari «aurreko kapituluen sinopsia»eransten zaio, aurrekoak irakurri ez dituztenen-tzat, baina premia askoz handiagokoa litzatekehurrengo kapituluen sinopsia, irakurtzeko asmo-rik ez dutenentzat. Obra osoaren sinopsia,berriz, askoz hobe.

James F. Bowman zena atalkako nobela batidazten ari zen, izena iritsi ez zaigun beste jeinubatekin elkarlanean. Bowmanek aste betekolana egiten zuen, eta haren lagunak hurrengoastekoa, eta horrela jarraitzen zuten, amairikizango ez zuen sokan, ustez behintzat. Zoritxa-rrez haserretu egin ziren, eta astelehen goizbatean Bowmanek egunkaria irakurri zueneanbere lana prestatzeko asmoz, ustekabean bere

Page 55: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

lana moztuta aurkitu zuen. Lankideak kontaera-ko pertsonaia guztiak itsasontzi batean sartu etaAtlantikoko alderik sakonenean hondoratuzituen.

Ateraldi, iz. Adierazpen zorrotz eta argia, maizaipatua, eta gutxitan atzemana; filistearrak«txiste» deitzea gogoko izan ohi du.

Atorrante, iz. Zuri entzutea nahi duzunean hitzegiten dizun pertsona.

Atseden hartu, da ad. Bazterrak nahasteariutzi.

Atsegin, iz. Malenkonia klaseetatik nazkarik txi-kiena ematen duena.

Atsegin eman, ad. Hertsapen superestrukturabaten oinarriak ezarri.

Atsekabe*, iz. Girotze prozesu bat, arima bestemundu baterako, samina hura ere, prestatzenduena.

Page 56: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Atsotitz*, iz. Zuhurtzia hezurduna hortz ahulen-tzat.

Atxilotu, du ad. Hizkera jasoan, ez-ohikoez aku-satutako norbait atzeman.

Jainkoak sei egunetan egin zuen mundua eta zazpigarre-nean atxilotu egin zuten. — «Bertsio baimengabea.»

Atzapar*, iz. Bost hatzeko landarea, espezieugaritan banatua; horietako bat (Palma hominis)maiz jotzen du hazteriak. Gaitza oso zabalduada, eta nekez sendatzen direnetakoa. Ahurrariorduan lika ikusezin baten gisako izerdia atera-tzen zaio, aise antzematen ahal zaiona urre edozilarrezko txanpon bat ezarriaz. Metala gogoritsatsiko zaio ahurrari. Hala ere, gaitz hori senda-tzeko aski izaten da diru hori ongintzarako ema-tea.

Atze, iz. Estatu Batuetako afera militarretanKongresutik hurbilen dagoen armadaren aldebabesgabeena.

Page 57: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Atzealde, iz. Zure lagunaren alde bat, ezbeha-rrean kontenplatzeko suertea duzuna.

Atzo, iz. Gaztaroaren haurtzaroa, helduaroarengaztaroa, zahartzaroaren aurreko iraganaroosoa.

Atzo bertan zoriontsu nintzenheldutasun gailurrean zutik,beherantz so lasaiki jarririk,sartaldeko malda arrotza ikusten,

non itzalek lurra menpe duteneta ahots isilek harturik,iragarpen hitsaz oroiturikAtseden Beltz hartaz mintzo diren.

Bai, atzo nuen arima suhar,gelditu nahi erloju-orratzaheldu aroan, ahal baneza.

Gaur Ziurtasun gaitzetsi behar,hortaz, duda gaberik ainezabistatik gal nik egin ametsa.

Page 58: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Baruch Arnegriff.

Arnegriff poetak bere azken gaixoaldianzazpi mediku izan omen zituen txandaka zain-tzen.

Aukera, iz. Desilusioa harrapatzeko parada ego-kia.

Aurka egin, ad. Oztopo eta eragozpenez lagun-du.

Bai bakartia dela Sexu Handiosoaarinkeriaz hartzen duena, gaixoa.Serioek bakarrik —hau ez da hutsala—merezia daukate Sexu desleiala.

Percy P. Orminder.

Aurkezpen*, iz. Deabruak bere zerbitzariaksaritu eta bere etsaiak zigortzeko asmatutakozeremonia soziala. Aurkezpenak lurralde hone-tan lortu du bere garapen mailarik gaiztoena,gure sistema politikoari hertsiki lotua baita.Amerikar bat beste edozein amerikarren pare-koa denez, edonork dauka, ondorioz, beste edo-

Page 59: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

nor ezagutzeko eskubidea, eta horrek berekindakar eskaera edo baimenik gabe aurkezpenaegiteko eskubidea. Independentziaren Deklara-zioak honela behar luke:

«Honako hauek dauzkagu egia begi-bistakotzat: gizonguztiak berdinak direla sortzez; kreatzaileak zenbait eskubi-de kenezinez hornitu dituela; horien artean bizitza dagoela,eta beste norbaiten bizitza jasanezin bihurtzea hari gainerabotaz ezagun mordo izugarria; askatasuna, eta bereziki per-tsonak elkarri aurkeztekoa, lehendik etsai gisa elkar ezagu-tzen dutela lehenbizi egiaztatu gabe; eta besteren zorionabilatzea arrotz saldo ibiltari batekin.»

Aurreiritzi, iz. Iritzi alderraia eta bizigairik gabezabaltzen dena.

Aurreizate, iz. Kreazioan kontuan hartzen ezden faktorea.

Aurrekari, iz. Zuzenbidean, aurreko erabaki,arau edo usadioa; estatutu zehatzik ez duenez,Epaile batek erabakitzen duen indarra eta agin-tea duena. Edozeren aurrekariak daudenez, hark

Page 60: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

aski du bere interesaren aurkakoei muzin egineta bere nahiaren ildokoak azpimarratzea.Aurrekariaren aurkikuntzak legezko auzia ausaz-ko esperientziaren estatus apaletik epai molda-garriaren maila nobleraino igoarazi zuen.

Aurre-erabaki*, iz. Definitzen erraza ematendu hitz honek, baina pentsatzen hasten naize-nean teologo zintzo eta ikasiek bizi osoa emandutela berau esplikatzen, eta liburutegi osoakidatzi dituztela beren esplikazioak esplikatzeko;oroitzen naizenean nazioak zatitu direla etagudu odoltsuak izan direla aurre-erabakiaren etapredestinazioaren arteko aldeagatik, eta herri-ondasunetatik milioiak xahutu direla norberarenaskatasunarekiko eta otoitzaren, garaipenareneta bizitza erlijiosoarekiko bateragarritasuna fro-gatu edo ukatzeko ahaleginean... gogora ekarrizhitzaren historiako egintza itsusi horiek, apaldu-rik geratzen naiz haren esanahiaren arazo larria-ren aurrean, nire arimako begiak beheratzenditut, hitzaren handitasun txundigarria begizta-tzeko beldurrez, erreberentziaz txapela erantzieta umilki gomendatzen dizuet galdetzeko Gib-

Page 61: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

bon Kardinale Gorenari eta Potter ApezpikuArgiari.

Ausardia, iz. Babesturik dagoen gizonarendohainik nabarmenenetako bat.

Ausarkeria, iz. Soldaduak duen konposatu bat,harrokeriaz, betebeharraz eta jokalariaren espe-rantzaz osatua.

«Zergatik gelditu zarete?» egiten zuen orroChikamaugan erasoa agindu zuen dibisioko jene-ral batek, «egin aurrera berehala, jauna.»

«Jeneral,» esan zuen brigada hutsegilekoburuak, «erabat konbentzituta nago nire solda-duek ausardia handiagoa erakusteko saioren bategiten badute, etsaiarekin topo egitera eraman-go gaituela.»

Ausart, iz. Onartzen dugun bide batean burugo-gor dena.

Australia, iz. Hegoaldeko Itsasoan dagoenlurralde bat, aurrerapen industrial eta komertzia-la modu ulergaitzean atzeratu diona geografoen

Page 62: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

artean ibili den eztabaida zorigaitzekoak; uharteala kontinente den erabaki ezinik ibili baitira.

Auto-ebidente, izond. Begibistakoa dena nor-berarentzat eta ez beste inorentzat.

Auto-estimu, iz. Balioespen okerra.

Auzi*, iz. Epaile, abokatu eta zinpekoen zuzen-tasuna frogatu eta idatziz jasota gera dadin egi-ten den ikerketa ofiziala. Xede hori betetzekokontraste bat egin behar da, salatua, presoa edoakusatua deritzan batekin. Kontrastea beharbezain argigarria bada, pertsona horri zigorraldibat ematen zaio, jaun zintzoei beren inmunita-tearen eta beren balioaren zentzu lasaigarriabermatzeko adinakoa. Gure garai hauetan aku-satua gizakia izan ohi da, edo sozialista, bainaErdi Aroan animalia, arrain, narrasti eta intsek-tuak auzipetzen ziren. Gizakia hildako piztia, edosorginkerian ibilitakoa, zegokion bezala atxilotu,auzipetu eta, kondenatuz gero, borrero publiko-ak hiltzen zuen. Uxerrek soro, baratze edomahastiak desegiten zituzten intsektuak epai-

Page 63: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

mahai zibilen aurrera deitzen zituzten eta leku-kotasun, argudio eta zigorraren ondoren in con-tumaciam jarraitzen bazuten, arazoa elizarenauzitegi nagusiaren eskuetan jartzen zen, etahark solemnitatez eskomikatu eta anatematiza-tzen zituen. Toledoko kale batean erregeordea-ren hankapean sartu eta hura aztoratu zutenzerri gaizto batzuk agindupean atxilotu, auzipe-tu eta zigortu egin zituzten. Napolesen asto batsutzarrean hiltzera kondenatu zuten, baina, diru-dienez, epaia ez zen bete. D’Addosiok auzitegie-tako paperetan ageri diren zerri, zezen, zaldi,oilar, zakur, aker etab.en auzi asko aipatzenditu, haien zentzatze eta jokabide zuzenketarakoizugarri mesedegarriak, uste izatekoa denez.1451n Berna inguruko putzuak izurritzen zituz-ten izainak auzipetu zituzten, eta LausanakoApezpikuak, Heidelbergeko Unibertsitatearenaholkuarekin, agindu zuen «uretako har» haieta-ko batzuk herriko epailearen aurrera ekartzeko.Halaxe egin zen, eta izainei, bai bertan eta baikanpoan zirenei, hiru egun eman zitzaizkien izu-rritutako lekuak husteko «Jainkoaren madarika-zioaren» zigorra ezartzeko mehatxupean. Cause

Page 64: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

celebre haren paper sorta lodietan ez da agerierrudunek aginduari iskintxo egin zioten alaharrera gaiztoko jurisdikzio hartatik berehalaalde egin zuten.

Auzitegi, iz. Zerri sartu eta lukainka bihurturikateratzen zaren makina.

Auzo, iz. Geure burua bezala maitatzeko eska-tzen digun pertsona eta eginahal guztiak egitendituena bere esana egin ez dezagun.

Averno*, iz. Antzinako jendeek infernuratzekosarbidetzat zeukaten lakua. Infernu aldera lakubatetik sartzeak, Marcus Ansello Scrutator jaki-tunaren ustez, bataioaren errito kristaua murgil-duz egiteari bide eman zion. Laktantziok, ordea,hura oker zebilela frogatu du.

Facilis descensus Averniesaeraz poetak dio:maldan behera hasi ezkeroberehala errekan naiz ni.

Jehal Dai Lupe.

Page 65: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Axolagabe*, izond. Gauzen arteko desberdinta-sunarekin sentiberatasun eskasekoa.

Indolentziori bere emazteak errita:«Erabat axolagabe zaude zu bihurtuta.»«Axolagabe?» erantzun hark lasai irri eginez,«Gustatuko litzaidake; ez du merezi, zinez.»

Apuleius M. Gokul.

Azaburu*, iz. Barazki aski ezaguna, gizonarenburua adinakoa eta hura bezain zentzuduna.

Izen hori Azaburius Printzeari zor dio. Izanere, Printze horrek, tronoan eseri bezain laster,dekretu baten bidez, Inperioko Goi Kontseiluasortu omen zuen, bere aurretik izandako aginta-riaren ministroez eta Jauregiko baratzeko azabu-ruez osatua. Erregeren estatu-politikako agin-duetakoren batek aldrebeskeria nabarmenenbat eragiten zuenean, serioski aldarrikatzen zenGoi Kontseiluko zenbait kideri lepoa moztuzitzaiela, eta marmarrak isiltzen ziren.

Page 66: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Azalgorri, iz. Ipar Ameriketako indioa, azalgorria ez duena... ez kanpo aldetik, behintzat.

Azken mutur*, iz. Interlokutorearengandik edo-zein aldetara azken muturreko posizioa.

Hilzorian zen Panderojolea,heriotzaren zigilua zeukangrabaturik aurpegi txaldanean:bai zurbila harexen kolorea!«Hau da azkena,» zioen gaixoak,ez zuen indarrik haren susmurrak;orduantxe jo zuen Herioak,Pandero bihurtu haren Hezurrak.

Tinley Roquot.

Azkura, iz. Eskoziarren abertzaletasuna.

Page 67: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

BBaal*, iz. Antzinako jainko bat, izen desberdinenpean franko adoratua. Baal oso ezaguna zenfeniziarren artean, izen honexekin; Belus edo Belizenaren pean ohoratzen zuen Berosus apaizak,Zoperna Jeneralaren kontakizun ospetsua idatzizuen hark; Babel izenaren pean bere aintzarakoeraikitzen hasitako dorre bat izan zuen SinarrekoOrdekan. Babel hitzetik datoz babalore, babolio,babalasto. Edozein izenen pean adoraturik, BaalEguzki jainkoa da. Beelzebul gisa eulien jainkoada, euliak eguzki printzetatik sortzen baitira uraintziratsuetan. Fisizian Baal, oraindik ere, Bolusizenaren pean gurtzen dute, eta Sabel izenarenpean gurtzen dute eta sakrifizio ugari egiten diz-kiote Hesterriko apaizek.

Babesgabe, izond. Eraso egiteko ezgauza.

Babo, izond. Tribu handi eta ahaltsu bat, gizaaferetan beti eragin menderatzaile eta kontrola-tzailea izan duena. Baboaren jarduera ez da pen-

Page 68: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tsamenduaren edo ekintzaren alor jakin bateramugatzen, «guztia bete eta arautzen du». Azkenhitza du beti; haren erabakiak apelaezinak dira.Iritzi eta gustuaren modak ezartzen ditu, hizke-taren mugak erabakitzen eta jokabidearenarauak mugalerro zorrotzez finkatzen.

Babesleku*, iz. Arriskuan denari ezkutalekuaziurtatzen dion edozer. Moisesek eta Josuekbabeslekutarako 6 hiri ezarri zituzten: Bezer,Golan, Ramoth, Kadesh, Schekem eta Hebron.Besteri bizia kendu zionak horietara ihes eginzezakeen, haren ahaideak atzetik segika zitue-nean. Asmaketa horrek ariketa osasungarria jar-tzen zion eskueran iheslariari, eta besteei,berriz, ehizaren plazerrez gozatzeko aukeraematen zien; horregatik, hildakoaren arimabehar bezala ohoratzen zuten, Greziako antzina-ko hileta-jolasen antzekoei jarraikiz.

Baikor, iz. Beltza zuria delako doktrinaren alde-koa.

Ezkor bat Jainkoarengana joan zen lasaitasunbila.

Page 69: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Ah, itxaropena eta alaitasuna berreskuradiezazudan nahi duzu,» esan zuen Jainkoak.

«Ez,» erantzun zuen eskean zihoanak,«horiek justifikatzeko zerbait sortzea nahinuke.»

«Mundua osotasunean hartu behar da,» esanzion Jainkoak, «eta zerbait oharkabean pasatuzaizu... optimista ere hilkorra dela.»

Baikortasun, iz. Gauza guztiak, itsusiak barne,ederrak direla esaten duen doktrina edo sines-tea; gauza guztiak, batik bat txarrak, onak dire-la, eta okerra zuzena dela dioena. Doktrinahonen defendatzaile egoskorrenak behin etaberriz ezbeharra jasaten ohitutakoak dira, etamodu onargarrian argudiatzen dute irribarreadirudien musu-imintzio batez. Fede itsua denez,kontra-argudioen argiaren eraginpetik at dago...adimenaren gaitz bat da; beraz, heriotza bestetratamenturik ez du. Hereditarioa da, baina ezda kutsagarria, zorionez.

Bainu, iz. Zeremonia mistiko suerte bat, adora-zio erlijiosoa ordezkatu duena, zenbaterainoko

Page 70: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

eragin izpirituala duen erabaki gabe dagoenarren.

Lurrun bainu bat hartu etagaldu zuen bere larrua,eta hain gorri distiratsuaikusirik bere burua,laudatu zuen garbiketa.Gauza bat zuen ahaztua:ixtea biriken krisketa:kendu grakaz zeuzkan beteta.

Richard Gwow.

Bakarrean, adlag. Konpainia txarrean.

Elkar talkatuz, burdin-suharriakdarakuste txinpart eta garreanJaun metalak eta andre harriakmaite izan dutela bakarrean.

Booley Fito.

Bake, iz. Nazioarteko gorabeheretan, bi gudualdien arteko trikimailu aldia.

Page 71: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zer da atergabe belarrietanmin ematen didan hori?Itxaropentsu bakezaleakbakeari kantuz ari.Nahi dute Bake Unibertsala,ezkontide nahi lukete.Aise lortuko lukete, nolaerdietsi balekite.Gau eta egun lantsu dabiltzadiruditela satorrak;Jaun zerukoa, barka itzazuhorien asmo koxkorrak!

Ro Amil.

Bakezale, izond. Kuakero hila.

Bako*, iz. Gure arbasoek mozkortzeko aitzakia-tarako sortu zuten jainko komenentziazko bat.

Bako adoratzea bekatua ote?Liktoreek horregatik zilegi al dutegiltzapean gu sarturikegurtzea aspertu arte?

Jorace.

Page 72: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Baltsamatu, du ad. Landarediari iruzur egin,bizitzeko behar dituen gasak giltzaperatuz. Egip-toarrek, beren hildakoak baltsamatuz eta anima-lien eta landareen biziaren arteko oreka natura-la horrela hautsiz, beren garai bateko lurraldeemankor eta jendetsua antzu bihurtu zuten, etajende-multzo handia mantentzeko ezgauza. Bidehorretan aurrera egindako beste urrats bat gauregungo metalezko hilkutxa da, eta beren auzoa-ren belardia zuhaitz bihurturik apaintzen edoharen mahaia errefau sorta bihurturik hornitzenari beharko lukeen hildako mordo bat kondena-tua dago alfer-alferrik luzaro irautera. Guk bizirikirauten badugu, noizbait hildakoa guretzat izan-go dugu, baina bitartean bioleta eta larrosak erdihilik daude, haren gluteus maximus-ari hozkaegiteko irrikaz.

Bandera, iz. Oihal-puska koloreduna, armadengainetik eramaten dena eta forte eta itsasontzie-tako mastetan egoten dena. Londresko zenbaitorubetan ikusten diren iragarki batzuek helburuberdina dutela dirudi: «Zaborra hemen botabehar da».

Page 73: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Barautsontzi, iz. Maiz egunkarietako erredak-zio buru gisa aurkitzen dugun funtzionario balia-garria. Bere eginkizunean lotura hertsia izan ohidu xantaiariarekin, bitarteko identitatearen loka-rria dela medio; zeren barautsontzia xantaiarimozorrotua besterik ez baita, nahiz eta azkenhori espezie berezitu gisa maiz aurkitu. Barau-tsontzikeria xantaia baino erdeinagarriagoa da,iruzurgilearen ofizioa errepideetako lapurrarenabaino erdeinagarriagoa den bezala; eta parale-lismoak haruntzago doaz; izan ere, lapur gutxikiruzur egingo luketen arren, edozein ziraunekeraso egingo luke ausartuko balitz.

Barkatu, ad. Gaizkiletzarako bidera itzul dadinerruduna zigorra bete gabe libre uztea. Gaizta-keriaren lilurari esker txarraren tentazioa erans-tea.

Barne-giro*, iz. Eroak, zorionez, elkar suntsitze-ko herrestan eramaten dituen harremana.

Bi Seidlitz hautsek zuten elkar erakartzen

Page 74: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

bata urdin, bestea zuri: hala ziren.Hauts biak oharturik bata bestearengorentasunaz, biak txoraturik zeuden.Goxotasun irrikak zituen lelotzen,hobe pote bakarra, bat sobran zeukaten.Barne-giroa egin baitzen estuago,haiek baino askatzen bi lapa aiseago,entzun baino hitz egin baitute nahiagobakoitza lotsaturik, gorriturik dago,biak beren bertuteez ezin harroago,guztietan baitira puntaren puntako,ia bekatuaren mailatik gorago.Zenbat eta gehiago ahoa irekiarimak hurbilago, oi zeinen ederki!Negar malkoak ere laster dira ilkiakabo, hauts bakoitzak borborka diraki.Beraz, naturak bere bidea badaki,lagun eta maitale zigortzen gogorki,ihes eginez gero lege zahar honi:bakoitza bera dela: zu zu eta ni ni.

Barometro, iz. Zer eguraldi dugun adieraztenduen tresna ongi asmatua.

Page 75: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Barre*, iz. Barne astindu bat, hazpegiak bihurri-katzen dituena eta hots artikulatu gabez lagun-dua. Gaitz kutsagarria da, eta, aldizkakoa badaere, sendaezina. Barre atakeetarako joera dagizakia animaliengandik bereizten duen ezauga-rrietako bat... haiek ez baitira soilik etsenpluazkutsaezinak, baizik eta gaitza hedatzen dutenmikrobioek mendean duten esparrua ere irazkai-tza dute. Giza eriarengandik inokulazioz anima-liei transmititzerik ba ote dagoen ez dakigu,esperimentuz frogatu gabe dagoen kontua baita.Meir Witchell doktoreak dio barrearen kutsaga-rritasuna esputa direlakoen fermentazio bereha-lakoaren ondorio dela, listu izpiak xirripaz heda-tzen baitira. Gaitzari, bere ezaugarri bereziakdirela-eta, convulsio spargens deritza.

Barregarri, izond. Hitz honek adierazten dubere xede denak ez duela hitz hori esan duena-ren bereizgarri den duintasuna. Grafikoa, mime-tikoa edo soilik mingarria izan daiteke. Esaten daShaftesburyk egiaren frogabide deklaratuzuela... baieztapen barregarria, bestalde; izanere, zentzugabekeria solemne ugari barregarri-

Page 76: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tzat hartuak izan dira mendeetan zehar, horre-gatik herriaren estimazioan behera egin gabe.Adibidez, zeri egin zaio barre ausarkiago Hau-rren Eskubideei baino?

Basilisko, iz. Oilar-emea. Suge moduko bat,oilarraren arrautzatik sortua, Basiliskoak begiokerra zuen, eta begirada zorigaiztokoa. Fedega-be askok ukatzen dute izaki honen existentzia,baina Semprello Auratorrek ikusi eta gobernatuzuen tximistak itsututako basilisko bat, Jupite-rrek maite zuen dama goi-mailako bati zorigai-tzez begiratu ziolako zigor gisa itsutua, hainzuzen ere. Antzinakoek basiliskoaren existen-tziari buruz eman dituzten adina lekukotasun ezdute beste ezeri buruz eman, baina oilarrekarrautzak erruteari utzi zioten.

Bataio*, iz. Errito sakratu bat, hain eragin han-dikoa, non horrelakorik jasan gabe zeruan bereburua aurkitzen duena betiko zoriontsu izangoden. Urez egiten da, bi modutara: inmertsioz edomurgiltzez, eta aspertsioz edo zipriztinez.

Page 77: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ebazteko hobe den inmertsioaala aski ote den aspertsioaUrperatuok, zipriztinduokBibliaren baimendun bertsioaeta zeuen sukarren tertzioaoinarri hartuz garbi kontuok.

G. J.

Bat-bateko, izlag. Supituki, zeremoniarik gabegertatzen dena, kanoi-bala iristea edo soldaduaabiatzea bezala, bereziki bala horrek haren inte-resak franko hondatu dituenean. Samuel John-son doktoreak ederki esan zuen beste autorebaten ideiez «bat-bateko etenik gabe lotuak zire-la.»

Bateraezintasun, iz. Ezkondu-bizitzan antzekogustuak izatea, bereziki bestea menderatzekogustua. Bateraezintasuna, hala ere, izan daitekekantoiaren bueltan bizi den begirada gozokoetxekoandrea. Jakin izan da bibotea duela.

Page 78: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bazter nahasle, iz. Bere auzokoen fruta-arbo-lak astintzen dituen politikaria... harrak botatze-ko, noski.

Behatoki, iz. Astronomoek beren aurrekoenasmaketak desegiten dituzten lekua.

Behe mailako, izlag. Hezi beharrean, hazia.

Behin, adlag. Aski.

Beita, iz. Amua irensgarriago bihurtzen duenprestakina. Hoberena edertasuna da.

Bekaizkeria, iz. Mailarik ziztrinenera egokituta-ko emulazioa.

Beldurrezko istorioen idazle*, iz. Naturazgaindiko fenomenoekin eta bereziki mamuenegintzekin loturiko fenomenoaz arduratutakoirudimena duen idazlea. Gure garaiko beldurrez-ko istorioen idazle ospetsuenetako bat WilliamD. Howells da, borondate oneko irakurleari aur-

Page 79: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

kezten diona desira dezakeen bezain mamutalde errespetagarri eta ongi hezia.

Eskualde-eskolako zuzendari batek ematenduen beldurrari, Howellesen mamuak beste herribateko nekazariak berez duen misterioari zerbaiteransten dio.

Belladona, iz. Italieraz andre ederra; gure hiz-kuntzan pozoi hilgarria. Bi hizkuntzen artekoidentitate funtsezkoaren adibide harrigarria.

Beltx*, iz. Procianthropos edo Americanus domi-nans-en umea. Txikia da, beltza eta ezbeharpolitikoz zamatua.

Beltz, iz. Estatu Batuetako politikako piece derésistance delakoa. n letra da hitz honen ikurra.

Errepublikanoak beren ekuazioak honela has-ten dira planteatzen: «Demagun n =gizonzuria.» Honek, ordea, soluzio txarra du, nonbait.

Beneditarrak*, iz. pl. Monje ordena bat. Besteizen hau ere ematen zaie: fraide beltzak.

Beleren bat zelakoan zegoen emakumea,

Page 80: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

beneditar mar-marrean ari zena zen ordea.«Sukaldari ordenako fraide beltz mundu honetan,belztu arte kiskaliko ahal haute beste hartan!»

«Deabrua lurrean» (Londres, 1712).

Benefiziodun, iz. Benefiziogabeentzat oso per-tsona interesgarria.

Benetan, adlag. Itxuraz.

Berenizeren adatsa*, iz. Konstelazio bat(Coma Berenices), senarra salbatzeko bere ileasakrifikatu zuen baten ohoretan izen hori ema-ten zaiona.

Senarra salbatzeko emazte batek behinadatsa eman zuen, hura lakorik zein?Gizonek esker onez damaren izenazeruan gorde zuten, ohore gorena.

Gaur emazteek, berriz, salduko lukete,adatsa salbatzeko, senar eta beste...Beraz, ez da haientzat zeruan izenikez baita guztientzat behar beste izarrik.

Page 81: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

G. J.

Berezko, izlag. Natural, sortzezko... hala nolaberezko ideiak, jaiotzean gurekin ditugun ideiak;alegia, gerok geure buruari aurretik erakutsiak.Berezko ideien doktrina filosofiaren federikmiresgarrienetako bat da, bera ere berezko ideiabaita, eta horrenbestez kontrako frogantzarikonartzen ez duena, nahiz eta Locke burugabeakuste zuen berak «begiondoko galanta» emanaziola. Berezko ideien artean aipatu behar da nor-berak egunkari bat zuzentzeko gaitasuneansinestea, eta, baita ere, norberaren herriarenhanditasunean, norberaren zibilizazioarengorentasunean, norberaren arazoen garrantzianeta norberaren gaixotasunen interesean sines-tea.

Berme-emaile, iz. Bere ondasunen jabe izanikbeste batek hirugarren bati itzultzekotan eman-dakoaren erantzule bihurtzea erabaki duen eroa.

Felipe Orleansekok bere kuttunetako bati,noble etxekalte bati, goi mailako kargu bat emannahi zionez, galdetu zion ea zer berme eman

Page 82: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zezakeen. «Ez dut berme-emailerik behar,»erantzun zuen, «zeren nire hitza ematen ahalbaitizut.» «Eta horrek zenbat balio lezakeenesango al didazu?» galdetu zuen Errege-ordeak.«Monsieur, bere pisua urretan balio du».

Bero, iz. Mugimendu mota bat da Beroa, ez besterikTyndall Maisuak utzi du ederki frogaturik.Ikuspegi hori ez da hain nekeza frogatzen:muturra berotuz gero, ukabila da astintzen,eta gelditzen denean izarrak dira pizten.Crede expertum, ikusia ari bainaiz argitzen.

Gorton Swope.

Berraztertu, ad. Jadanik hartutako erabakibaten zuribideak bilatu.

Berriemaile, iz. Egiaren peskizan bere bideaasmatzen eta hitz zaparradaka barreiatzen duenidazlea.

«Maiteagoa nire bihotzak ahal baino gehiago, oi Zu!“ezpainak betiko itxita” hau gezurtatu ezin duzu.»

Page 83: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Berriemaile zoriontsuak hau kantatu bitartean,hilari egin «elkarrizketa» luzatzen zen paperean.

Barson Maith.

Bertso zuri, iz. Errimarik gabeko pentametroianbikoak: bertsogintza ingelesean tajuz idazte-ko motarik zailena; beraz, oso mota estimatuainolako motaz idazteko gauza ez direnen parte-tik.

Bertuteak, iz. pl. Erabateko abstinentziak.

Berun, iz. Metal urdin-grisaxka astuna, maitalearinei egonkortasuna emateko asko erabilia...zuhurki besteren emazteak baizik maite ez dituz-tenei bereziki. Beruna oso baliagarria da balan-tza okerreko aldera makurrarazteko adinakopisua duten argudioen kontrapisurako. Nazioar-teko desadostasunen kimikako gertaera interes-garria da bi abertzaletasunek elkar ukitzenduten unean beruna kopuru handitan prezipita-tzen dela.

Aintza, Berun Santua! gizonen arbitro

Page 84: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

handi eta orokor! Hornitua zarasartzeko ahalmenez, zernahi eztabaidalainotsu berehala aise garbitzeko.Zure zehaztasuna da saihetsezinabizi-muin ezkutua xuxen bilatzeko;auziak garbitzeko, aski zure epaia,zirujauak trabarik ez jarri ezkero.Metal baliagarri!, zarela medioez gabiltza elkarri belarri-tiraka;adituz gero erle-ziztu gisako hotsaMuhlenbergek bezala: «Alde egin nahiago!»Hankarinak ihesi joan bezain prontoSatan bala berriak prestatzen ari da.

Bestela, adlag. Hobeki ez.

Betegintzarre*, iz. Egoera edo izaera alegiaz-koa, benetakotik bereizten duena bikaintasunderitzan elementu batek; kritikariaren ezaugarribat.

Aldizkari ingeles bateko editoreak jaso zue-nean bere iritzien eta estiloaren okerra zehaztenzuen gutun bat, Betegintzarrea sinatua, gutuna-ren barrenean berehala idatzi omen zuen: «Ez

Page 85: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

nator zurekin bat», eta Mathew Arnoldi igorriomen zion.

Betiereko, izlag. Beti iraungo duena. Ez dut bel-dur makalarekin ematen definizio labur eta ele-mental hau, zeren ohartzen bainaiz WorcesterkoApezpiku noizbaitekoaren liburukote sendo batbadela, izenburutzat «Betiereko» hitzaren defini-zio partziala, Eskritura Santuen Bertsio Zilegianerabili denaren arabera duena. Liburu hori garaibatean Eliza Anglikanoak biziki estimatu zuen,eta oraindik ere, nire ustez, adimenaren atsegi-nez eta arimarentzako probetxuz ikasten da.

Bi aldiz, adlag. Behar baino behin gehiago.

Bide, iz. Egoteko aspergarria den lekutik hutsa-la den tokira igarotzeko aukera ematen duen lurzerrenda.

Bide guztiek, non edo handik, daramate ErromaraJaunari esker, bat bada, beraz, bueltatzeko etxera.

Borey kaskasoila.

Page 86: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bidegabekeria, iz. Besteri egotzi eta gerokjasaten ditugun zametatik eskuetan arinena etabizkarrean astunena.

Bigamia, iz. Gustu kontuko huts bat, zeinenga-tik etorkizuneko zuhurtziak trigamia izenekozigorra ezartzen duen.

Bihotz*, iz. Odol-ponpa automatiko, muskularra.Alegiazko zentzuan, organo probetxuzko hauzirrara eta sentipenen egoitza dela esan ohi da...ideia fantasioso samarra, hala ere behialakosineste unibertsal baten hondakina besterik ezdena. Orain badakigu sentipen eta emozioakurdailean izaten direla, janaritik bilakatuak isur-kin gastrikoen eragin kimikoaz. Txuleta bat zeinprozesuren bitartez bilakatzen den sentsaziosamur edo zail, txuleta moztu zaion animaliarenadinaren arabera; kabiar sandwich batek zeinegoera igarotzen dituen hurrenez hurren fanta-sia bihurtu eta epigrama eztendun bezala berra-gertzeko; arrautza egosia damu erlijioso bihur-tzeko edo esnegain harrotua sentiberatasunezkointziri bilakatzeko metodo funtzional zoraga-

Page 87: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

rriak... gauza hauek guztiak M. Pasteurrek froga-tu ditu pazientzia handiz, eta argitasun komen-tzigarriz azaldu. (Ikus, halaber, nire Atxikimenduizpiritualen eta digestioan jaregiten diren hes-teetako gas batzuen arteko identitate esentzia-la, 4to, 687. or.) Oker ez banago, DelectatioDemonorum izenburua duen lan zientifikobatean (John Camden Hotton, Londres 1873)sentipenen ikuspegi honen sekulako frogabideakematen dira; eta argitasun gehiago nahi duenakkontsulta dezala Dam Irakaslearen Maitasunaelikagaiak beratzen jartzearen emaitza gisa tra-tatu ospetsua.

Bihotz-gogor*, izond. Besteak jasaten ari direnezbeharrak eramateko gogortasun handiarendohaina duena.

Zenoni esan ziotenean bere etsaietako bateketsai izateari utzi ziola, biziki hunkitu zela ohartuziren ingurukoak. «Zer?» esan zuen haren ikas-leetako batek, «etsai baten heriotzarengatiknegarrez?»

Page 88: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Bai,» esan zuen Estoiko handiak; «bainabaliteke adiskide baten heriotzarengatik barrei-durika ikustea ere.»

Bihurketa, iz Dohaintzaz edo testamentuz uni-bertsitateak eta herri liburutegiak sortzea edohornitzea.

Bihurrialdi, iz. Arrakastarik izan ez duen matxi-nada. Malgobernuaren ordez nahasmenduaezartzeko traizio-saio hutsegina.

Bihurtzaile, iz. Ongile; filantropo.

Bikain, izond. Ikuslea ohitua dagoen baino han-ditasun edo distira handiagoa duena, hala nolaastoaren belarriak untxi batentzat, edo ipurtar-giaren distira zizarearentzat.

Bizar, iz. Buruko ilea mozteko txinatarrek dutenohitura burugabea gogorki gaitzesten duteneknormalean mozten duten ilea.

Page 89: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bizar labana, iz. Kaukasiarrek beren edertasu-na handitzeko, mongoliarrek beren burua txori-malo bihurtzeko eta afro-amerikarrek berenbalioa indartzeko erabiltzen duten tresna.

Bizitza, iz. Gorputza ustelduratik babesten duengatzun izpirituala. Egunero hura galtzeko beldu-rrez bizi gara; nahiz eta galdutakoan ez dugunfaltarik sentitzen. «Bizitzea merezi al du?» gal-dera asko eztabaidatu izan da, bereziki mereziez duela uste dutenen artean, zeinetako askokluze idatzi duten beren ikuspegiaren alde, bizi-modu osasuntsuaren arauak kontu handiz bete-tzeak urte sail luzeetan eztabaida emankorreanaritzeko aukera eman baitie.

«Bizitzak ez du merezi, benetan da hutsala»axolagabe ari zen kantuz gazte mazala.Gizondu zenean zeukan ikuspegi berbera,areagotu zitzaion urteen arabera.Laurogeitan bota zuen asto batek lurrera.Hark: «Zoazte zirujau bat lehenbailehen ekartzera!»

Han Soper.

Page 90: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Borroka, iz. Mingainarekin askatu ezin denkorapilo politikoa hortzekin askatzeko metodoa.

Botakinak, iz. pl. Forte baten aurreko zaborre-ria, honako xede hau duena: kanpoko zaborre-riak barruko zaborreriari bakea ematea.

Botanika, iz. Landareen zientzia, jateko onaknahiz txarrak direnena. Luze eta zabal aztertzenditu landareen loreak, normalean gaizki molda-tuak, kolorez artearen kontrakoak eta usain txa-rrekoak izaten baitira.

Botikari, iz. Medikuaren gaizkide, lur-emailea-ren ongile eta hilobi zorrien hornitzailea.

Jupiterrek gizon oro onetsi zueneaneta Merkuriok haiek gorde poto batean,iruzurzaleen lagun handi hark isilean,botikarien onetan, gaitzak hantxe bereansartu zituen, eta haiek zuten aldarrikatu:«Droga hilgarrienak Haren izena izanen du».

G. J.

Page 91: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Boto, iz. Gizaki libreak bere burua engainatu etabere herria hondamendira eramateko duen ahal-menaren tresna eta sinboloa.

Bozketa orokor, iz. Agintari nagusiaren boron-datea berresteko herri bozketa.

Brahma*, iz. Hinduak sortu zituena, zeinak Vish-nuk zaintzen dituen eta Shivak desegiten... lanbanaketa hau beste herri batzuen jainkoenartean aurkitzen duguna baino garbiagoa da.Abrakadabratarrak, adibidez, Bekatuak sortuzituen, Lapurretak mantendu eta Erotasunakdesegin. Brahmaren apaizak, Abrakadabratarre-nak bezala, sekula gaiztoak ez diren gizon santueta ikasiak dira.

O Brahma, Jainko benetan bitxi eta bakana,Hinduen Hirutasunak zaitu Lehen Pertsona,lasai-lasai eta segur hor zaude eserita,Zango biak txukun-txukun ondo gurutzatuta,Lehen Pertsona singularra zara, dudarik ez da.

Polydore Smith.

Page 92: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Branka-mutur, iz. Latinez rostrum esatenzitzaion, eta txorien mokoa edo itsasontzienbranka adierazten zuen. Pluralean, berriz, tribu-na esan nahi zuen. Estatu Batuetan, zereginpublikoetarako hautagaiek herri xehearenzuhurtzia, bertuteak eta boterea gogatsu azal-tzen dituzten lekua.

Bufoi, iz. Antzina, erregearen zerbitzarietakobat, egintza eta hitz barregarriz gortea diberti-tzeko ardura zuena eta burugabekeriaren froga-tarako jantzi koloreanitza izaten zuena. Erregeakberak jantzi serioak izaten zituenez soinean,mende mordoxka bat kosta zitzaion munduariohartzea erregearen jokabide eta dekretuak askibarregarriak zirela, eta dibertigarriak ez bakarrikbere gortearentzat, gizateria osoarentzat baizik.Bufoiari hizkera arruntean txoroa esan ohizitzaion, baina poeta eta erromantzegileek betiatsegin izan dute bufoia pertsona zuhur eta argigisa azaltzea. Gaur egungo zirkuan gortekobufoiaren mamu malenkoniatsuak garai bateko-ak baino entzule umilagoak goibeltzen ditu, bizizenean marmolezko saletakoak tristatzen,

Page 93: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

umore-zentzu aristokratikoa liluratzen eta erre-gearen malkoen iturriak irekitzen zituen ateraldiberdinekin.

Portugalgo tronuko alargunak zeukanbufoi lotsagabe eta ausart bat gortean.Dama konfesatzera joan zen batean,apaizaren lekuan bufoia barnean.

«Aita, bentzu berorrek nire bekatua,benetan beltza baita eta sekretua.Bufoia maitatzen dut, hauxe delitua!behe-klaseko alproja madarikatua.»

«Alaba,» esan zion apaiz txantxotuak,«benetan beltzak dira zure bekatuak,Elizarentzat dira ezin barkatuak,maitasunak baditu bere debekuak.

Baina zure bihotzak legeei entzungoreginez segituko du beti egoskor.Beraz, onena duzu, ez zaitezen eror,bufoia nonbratzea, duke edo nonbait hor.»

Page 94: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Hala nonbratu zuen bufoi hura duke,zeruaren tabua saihestu nahi luke.Apaiz-aitasantuak dena jakin duteeta eskomikua ezarri diote.

Barel Dort.

Bultzada, iz. Arrakasta iristeko bi gauza beha-rrezkoenetako bat. Bestea tirakada da.

Burmuin, iz. Pentsatzen dugula pentsatzekobaliatzen dugun aparatu bat. Zerbait izateazpozten den gizona zerbait egin nahi duen gizo-narengandik bereizten duena. Oso aberatsa dengizonak edo goi mailara akuiladaz bultzatutako-ak duen burmuin puska halakoa da, non berebizilagunek ezin dituzten beren kapeluak burugainean eduki. Gure zibilizazioan, gobernu motaerrepublikarraren azpian, burmuina hain dagoretsia, non lanbidearen nekeez salbuesteare-kin saritzen den.

Buru-arinkeria, iz. Joera ekinzalearen asetasunerrepikatua.

Page 95: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Burugogor, izond. Egiaren irispidetik kanpokoa,gure eskari indartsu eta bikainek argi uztenduten bezala.

Burugogorkeriaren sinbolo eta agerbiderikzabalduena mandoa da, oso abere argia.

Buru-zerga*, iz. Kapitazio zerga, boto-zerga.

Behin batean bizi zen Errege handi batzerga-biltzaileek ezin zutena harentzatnahikoa urre bildu mendekoengandik,bizia arintzearen amoreagatik.Atseginen bidea hain baita zabala,damen lurren mugante direnak bezala:beti konpondu behar, hondatu ahala.Hala, zerga-biltzaile guztiak ilaranjarririk mintzo ziren zegokien eran;tronu aurrean hasi ziren Erregeribide bat asmatzeko: «Hain baitira handiEstatuak dituen premia larriak,non guk bildutakotik hamarretik biakez lituzkeen inola ere berdinduko.Arren, pentsatu nola garen gu biziko, hamarretik bi hori bestek hartuz gero.»

Page 96: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Ekonomiak egin ditzakeen mesedehandietan pentsatu duzue batere?»«Bai, jauna,» esan zuen, apal, eledunak,«salduak baititugu garrote urredunak,zilarrezkoz itotzen ditut zergadunak.Tenazak, berriz, dira burdina hutsezkoak,zuhurrei poza kentzen abil guztizkoak;zerriek dena poltsan gorde nahi baitute,Zure Maiestateak kutxak nola bete?»Hausnarketa ildoek egin zuten sakonErregeren kopetan, behar zen itxaron.«Zuen egoerari larria deritzot,inork konpontzen badu, eskertuko diot.»«Gizonen Erregea,» eleduna mintzo,«behartzen badituzu pagatzera zintzozerga bat ezarria buru bakoitzeko,prest gaude sartzen dena erdibanatzeko.»Eguzki printzak nola lainoen artetik,barre murritz eginez hitz egin aurretik,Erregek esan zuen: «Hala egin bedi.Eta eskuzabala naizela agerigeldi dadin, egingo zaitut salbuetsi;berdin zuek guztiok; beraz, zerga berrihonetaz ahaztu eta zuenean segi.

Page 97: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Baina herri xeheak ez nazan maiseatrikimailu onen bat hobe asmatzea,zuek zergari iskintxo lasai egin arren,denok berdin garela uste izan dezaten.Orain fidatzen naizen ministroarekinbildu eta lan horri berehala ekin.»Erregek tronu-gela utzi zuenean,gizon bat agertu zen guztien aurrean,isilik, kopetilun eta besobiluzaizkora distiratsu, zorrotz bat astinduz.

G. J.

Page 98: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

CCartesiar*, izond. Descartesi buruzkoa. Descar-tes filosofo ospetsu bat izan zen, Cogito ergosum esaera sonatuaren sortzailea, zeinarenbidez pozik uste zuen giza existentziaren errea-litatea frogatu zuela. Esaera hobetu liteke,ordea. Honela: Cogito cogito ergo cogito sum.Pentsatzen dudala pentsatzen dut, beraz banai-zela pentsatzen dut, beste edozein filosofokorain arte ziurtasunera egin duen hurbilketarikhurbilena.

Cremona*, iz. Connecticuten egindako arrabitagarestia.

Cui bono? (latina)*. Zer on egingo ote lidakeniri?

Page 99: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

DDamu, iz. Zigorraren laguntzaile eta jarrai-

tzaile fidela. Bekatuan jarraitzearekin kontraesa-nik ez duen zentzatze maila batekin agertu ohida maiz.

Infernuko zuloko penak saihestekodamuturik Elizan ote haiz sartuko?Lan alferra! Txerrenek sutatik ateraeta bidaliko hau onen penetara.

Jomater Abemy.

Damudun, izond. Zigorra jasaten edo itxarotendagoena.

Damu-ez, iz. Bekatuaren eta zigorraren artekogogo-egoera, denboraren ikuspegitik begiratuta.

Dantzatu, da ad. Musika alaiaren soinuarekinjauzika ibiltzea, eta, zure auzoaren emazteariedo alabari gerritik helduta bada, hobe. Dantza-mota asko daude, baina bi sexuek parte hartzen

Page 100: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

dutenek bi ezaugarri amankomuneko dituzte:nabarmenki kaltegabeak dira eta biziosoek bizi-ki maite dituzte.

Debozio, iz. Izaki Gorenarenganako erreberen-tzia, Hark gizakiarekin omen duen antzean oina-rritua.

Sermoi-epistolekin ikasten du zerriak azkenean,bere Jainkoak ere zurdarik baduela muturrean.

Judibras.

Degradazio, iz. Egoera pribatutik promozio poli-tikorako aurrerapen moral eta sozialaren urra-tsetako bat.

Deinoterio*, iz. Iraungiriko pakidermo bat, Pte-rodaktiloa boladan zegoenean ugaldu zena.Azken hori Irlandan sortu zen, eta horregatikTerry Dactyl edo Peter O”Dactyl ahoskatzen zen,baldin eta ahoskatzen zuena arriskatzen bazenbesteri aditu edo idatzirik ikusi bezala errepika-tzera.

Page 101: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Dejenur, iz. Parisera iritsi den amerikarrarengosaria. Ahoskera desberdinak ditu.

Dekalogo, iz. Agindu sail bat, hamar zehazki...,betetzerakoan aukeraketa zentzuzko bat ameti-tzeko tamainakoa. Jarraian Dekalogoaren ediziozuzendua dago, meridiano honetarako kalkula-tua.

Etzazu adoratu ni beste Jainkorik:garesti litzateke gurtzea besterik.

Ez egin ez irudi, ezta idolorik,etzazula bazkatu ikonoklastarik.

Jainkoaren izena ez hartu ahotan,ez biraoka hasi edozein modutan.

Jai egun guztietan jai egin ezazu,eta futbola ikusi, gustatuko zaizu.

Gurasoak maitatu. Horrela aseguru--primak ez dira igoko, horixe seguru.

Page 102: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ez hil, ezta lagundu hiltzaile direnei,ez sekula ordaindu kontua harakinei.

Hurkoaren atsoa ez aise laztandu,hark zurea bakean uzten baldin badu.

Ez lapurtu; horrela errekara zoaz.Iruzur egin baina, irriño harroaz.

Lekuko faltsurik ez sekula erabil;Esazu: «Zurrumurru hauxe omen dabil.»

Iruzur edo tranpaz lortua duzunada bermetzat jartzeko komeni zaizuna.

G. J.

Delegazio, iz. Estatu Batuetako politikan, mul-tzotan datorren salgai mota bat.

Deliberazio, iz. Norberaren ogia aztertzekoegintza, gurina zein aldetatik emana duen era-bakitzeko.

Page 103: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Demanda, iz. Txoroek beren lagunak galtzekohobetsi ohi duten metodoetako bat.

Demandagile, iz. Hezurrak ez galtzeko espe-rantzarekin larrua ematen duen pertsona.

Denborapasa, iz. Etsipena bultzatzen duentresna. Adimenaren ahuleziarako ariketa arina.

Dentista, iz. Ahoan metala sartu eta patrikatiktxanponak ateratzen dizkizun prestidigitadorea.

Desegoki, izond. Norberaren interesek aurreraegiteko kalkulatu ez dena.

Desengainatu, ad. Zure auzoari oparitzat besteoker bat eman, zuzentzat edukitzea komeniga-rritzat jo duena baino hobea.

Desenkusatu, da ad. Etorkizuneko irain batera-ko oinarria ezarri.

Desobedientzia, iz. Zerbitzari izatearen aldeona.

Page 104: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Desobeditu, du ad. Agindu baten iraungipenazeremonia egoki batekin ospatu.

Ni gobernatzeko duen aginteaeguna den baino argiagoa da.Nire eginbeharra, desobeditzea.Hil nadila, bada, horrela ez bada.

Israel Brown.

Diafragma, iz. Bularraldeko nahasteak hestee-tako nahasteetatik bereizten dituen tabike mus-kularra.

Diagnosi, iz. Mediku batek eriaren pultsua etapoltsa aztertuz egiten duen gaitzaren aurreikus-pena.

Diana, iz. Soldadu lokartuei beren gudu-zelaie-tako ametsetan jarraitu beharrean jaikiarazi etaberen sudur tristeak kontatu ahal izateko jotzenzaien soinua. Estatu Batuetako armadan «erre-beila» esaten zaio (frantsesezko «réveil»-etik)eta soinu hori ahoskatzeari eskaini diote beren

Page 105: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

bizitza beren zorigaitza eta beren desohoresakratua gure herritarrek.

Digestio, iz. Jangarriak ongarri bihurtzea. Proze-sua okertzen bada biziagarri bihurtzen dira... etahortik atera zuen idazle gaizto hark, JeremiahBlenn doktoreak, andreak direla dispepsiagehien sufritu ohi dutenak.

Diktadore, iz. Despotismoaren kiratsa anarkia-ren izurria baino nahiago duen nazio batekoburua.

Diplomazia, iz. Norberaren herriaren alde gezu-rra esatean datzan arte abertzalea.

Diputatu, iz. Politika nazionalean, mundu hone-tako Beheko Ganberako kidea, eta hurrengoangora egiteko itxaropen nabarmenik ez duena.

Diru, iz. Onura mota bat, benetan baliagarri ezzaiguna gainetik kentzen ez dugun bitartean.Kulturaren jabe izatearen froga eta gizarte ongihezirako pasaportea. Jabetza jasangarria.

Page 106: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Diru-sarrera*, iz. Errespetagarritasunarentamaina eta neurri natural eta arrazoizkoa, ohikoestimazio neurri onartuak artifizial, arbitrario etaengainagarriak baitira; izan ere, «Sir SycophasChrysolaterrek» bere antzerkian arrazoiz oharta-razi zuenez, «jabetzak (zernahi dela ere: dirua,lurrak, etxeak nahiz salgaiak edo norbaiten jabe-tza zuzenekotzat hartzen den edozein gauza)duen benetako funtzioa eta erabilera dirua ira-baztea da, eta ohore, titulu, abantaila eta egoe-rena ere bai, eta jende garrantzitsu edo ahal-tsuarekiko harremanen edo haien faboreena,beste horrenbeste. Honen ondorioa hau da:gauza guztiak helburu hori lortzeko duten balia-garritasunaren arabera neurtu behar direla; etahaien jabeei beren ondasunen araberako mailadagokiekeela; izan ere, emankorra ez den etxal-de baten nagusia, etxalde hori aspaldikoa etazabala bada ere, edo ordainsaririk gabekogorentasunak edo errege baten kuttun pobreaez dira hartzen aberastasunak egunero handi-tzen ari zaizkionaren gorentasun maila bertsuko-tzat; eta emankorrak ez diren ondasunen jabeek

Page 107: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

nekez eska lezakete eta lortu pobreek etaezdeusek baino ohore handiagorik.»

Diskriminatu, da ad. Pertsona edo gauza bat,ahal bada, beste bat baino baztergarriagoa egi-ten duten ezaugarriak zehaztu.

Distiratsu, izond. Estatu Batuetako herritarxehe bat bere txabolan duke sentituz, edo Gau-zen Ordenan bere garrantzia sendotuz desfilebateko kide balitz bezala.

«Nagusitasunaren Zaldunak hain distiratsu zeuden“beren belus eta urrezko” jantziekin, non beren nagusieknekez ezagutzen baitzituzten.» — (Klaseen Kronikak)

Ditxolari, iz. Indiferentziaz edo gaitzespenezhartzen den poeta.

Ditxolariak itzaltzen ditu ahaztutako txingarrak,hotsak isiltzen dira, ahitzen haren zentzuen inda-

rrak;Eki nahiz Mendebalderantz ditu orduan ate-zakurrak

Page 108: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

azaltzen bere barnean galdan dauzkan sentipensuharrak;

Eta ilargia han pausatzen da xarmaturik, mendi-iba-rrak

behean ditu, nahi luke ulertu dioena haren zintzu-rrak.

Mowbray Myles.

Domina, iz. Metalezko disko txikia, bertute,dohain edo zerbitzu gutxi edo gehiago jatorraksaritzeko emana.

Bismarcki, itotzeko zorian zegoen pertsonabat galaitasunez salbatu zuelako, domina bateman omen zioten, eta dominaren esanahiazgaldetu ziotenean, honela erantzun omen zuen:«Tarteka biziak salbatzen ditut.» Eta tarteka ezzuen bat ere salbatzen.

Dortoka, iz. Ambat Delaso argiari honako bertsohauek egiteko aukera emateko sortutako anima-lia.

NIRE DORTOKATXOARI

Page 109: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Adiskide, ez zara batere politazure pausajea da balantza-irrista.

Ederra ere ez zara, suge buru horiikusmiran direnei baitzaie mingarri.

Hanka horiek, berriz, bai negargarriak!Beharrik, lotarako ezkutagarriak.

Polit ez zara, baina, aitortu behar da,gogor zara, dena da hor bizkarrrezurra.

Sendo zara (indarra Erraldoien pare),handiek zertarako den ongi dakite.

Hobe hola ez balitz; halere, lastima,gauza bat falta duzu, barkatu: Arima.

Beraz, zinez zintzoki ariko natzaizu:nahiago nuke zu ni bazina, ez ni zu.

Agian, baina, noizbait zure Etorkizunahobetuko iraungitzen denean gizona.

Page 110: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Goratuko baititu gero datozenakArimaren sorkuntza eta garapenak.Goretsiko zaitut, ba, narrasti handia,lurra oneratzeko hemen ezarria.

Aukeren Aita, arren, har omenaldiahiltzear den erreinu batek eskainia.

Irudimenaren lur zabal urrunetandortoka bat dut amets tronu guztietan.

Dakust Enperadore bat burua biltzenbere oskol barnera, beldur Legearen.

Errege bat bilgorraz gain gerri-bueltanbeste zerbait duena, nahiz pozik eraman.

Presidente bat aise makurtzen ez denairizkide ez direnak gogor zigortzera,

sekula ez duena (a zer alfer lana!)dortoka tirokatu bizkarrean barna.

Herritar jende zintzo, ez oso aiherra

Page 111: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

manifestazioak bihurtzera gerra.

Aurrerapena mantso, astiro, lasaiki,Eliz-Estatuentzat ikurra: «Poliki.»

Oi, dortoka, amets hau bai zoriontsua!Oskoldunen Erreinu zinez aintzatsua.

Hobe zen Edenen hau zuek proposatubazenute eta Adan bertatik uxatu.

Dragoi*, iz. Soldadu klase bat, abaila eta pausoarrunta hain neurri berdinean konbinatzen ditue-na, non aurrerakadak oinez egiten dituen etaatzerakadak zaldi gainean.

Druidak, iz. pl. Antzinako zelten erlijioko apaizeta artzainak, giza sakrifizioen erakarpen indarapala erabiltzeari muzin egiten ez ziotenak. Drui-dez eta haien fedeaz ez dakigu ezer asko. Pliniokdio haien erlijioa, Britainian sortua, ekialderantzPersiaraino hedatu zela. Zesarrek dio erlijiohorren misterioak ikasi nahi zituztenak Britainia-ra joaten zirela. Zesar bera ere joan zen Britai-

Page 112: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

niara, baina ez du ematen Druiden Elizan inola-ko harrera berezirik egin ziotenik, nahiz eta gizasakrifizioetarako zituen dohainak ez ziren nola-nahikoak.

Druidek beren errito erlijiosoak basoetan egi-ten zituzten, eta ez zuten ez eliza-hipoteken, ezdenboraldiko banku-alokairuaren sistemarenberri. Labur esateko, paganoak ziren eta —Inga-laterrako Elizako prelatu nabarmen batek bihotzonez behin katalogatu zituen bezala— Disiden-teak.

Duelo, iz. Bi etsaien adiskidetzearen aurretikegiten den zeremonia formala. Behar bezala egi-teko trebetasun handia behar da; izan ere, gaiz-ki egiteak, batzuetan, ondoriorik ustekabeko etalazgarrienak ekartzen ditu. Aspaldi gizon batekbere bizia galdu zuen duelo batean.

Dueloa jaun dotoreen bizio mota deladiot nik, eta gustuko izango nukeelaleku hautatu batean bizi ahal izatea,non edertzat hartuko den etsaia itotzeaarraina bailitzan edo xehetzea bestela

Page 113: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

senarra, patata ziztrin txar bat balitz bezala,zordunak kiribilduta zerraldo botatzeaeta zulorako pronto izotzetan jartzea.Badira lotsagabeak hezi nahi nituzkeenaktiroz nahiz aiztoz sastatuz, nazkante alaenak!Ea hola ikasten duten gizalege hobea!Oraintxe bertan hor dira... jendetza dotorea.Badirudi datozela niri desafioka musika-banda bat lagun pozik eta saltoka.

Xamba Q. Dar.

Page 114: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

EEbakin liburu*, iz. Normalean kaikuek presta-tzen duten liburua. Maila ez oso altuko pertsonaaskok beren buruaz irakurri dutena biltzen dutenliburuak osatzen dituzte edo besteri eginaraztendiote bilketa-lana. Egotista horietako bati Aga-memnon Melanchton Petersek lerro hauek bidalizizkion:

Frank maitea, ebakin liburu horretangordetzen ohi dituzu zerorri benetangertatu zaizkizunak edozein aldetan.

Hor itsasten dituzu zure izenariegindako barreak, denak zutaz ari,nonbait on degiote zure ospeari.

Txukun jartzen dituzu irudi guztiakzutaz egindakoak komikilariak,zure judu aurpegi, gorputz bihurriak.

Utzi, mesedez. Ez naiz argi, ez abila,

Page 115: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

baina hor sartuko dut, Jaunak ukabilaizan balu emango zizun kolpe pila.

Ebanjelari, iz. Albiste onak eramaten dituena,bereziki (zentzu erlijiosoan) gure salbazioa etagure auzoen kondenazioa ziurtatzea, esate bate-rako.

Edangarri, izond. Edateko baliagarria. Uraedangarria dela esan ohi da; izan ere, batzuekgure edari naturala dela esaten dute, nahiz etaberaiek ere, irensgarria izateko, beharrezkoaduten egarri deritzan gaixotasun berrekorrakjoak izatea, horixe baita gaitz horrentzako erre-medioa. Hala ere, garai guztietan eta lurraldeguztietan, zibilizatu gabeetan salbu, ez dahorrenbesteko asmaketa lan handi eta maratzikegin, nola egin den uraren ordezko edariak bila-tzen. Urari egiten zaion muzin orokor hau arraza-ren kontserbazio senean ez dagoela defenda-tzea zientziari aurka egitea da... eta zientziarikgabe, suge eta apoen parekoak gara.

Page 116: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Edertasun, iz. Emakumeak maitalea liluratzekoeta senarra izutzeko duen indarra.

Eder-uste*, iz. Bere merituen uste handiaduena, besteren balioaren iritzi kaxkarrarekinosatua.

Bazen gizon bat oso aspaldiIspahanen bizi zena,frenologoek haren buruamirakulutzat zutena.

Baina apaltasunaren konkorrahain baitzuen hark handiagailurra oihan gainetik zeukan(Naturaren jukutria).

Ez zen besterik horren apalikezagutzen Ispahanen, ez hain xalorik, hain menekorik,ez orduan eta ez lehen.Konkor eskerga haziz zihoan,jo lezake zeru urruna;gizajoari deitzen zioten

Page 117: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

gizon minareteduna.Ez zen besterik Ispahan hartanbere buruaz hain harro,bere konkorra oihuz goratzen ibiltzen zen egunero.Shahk azkenean bidali zionmutil batekin soka bateta mutilak irriño batez:«Opari bat da, zuretzat.»Ispahandarrak, soka eskuan,goibel negarrez zioen:«Apaltasunez bizi izan banintz,betiko ospea nukeen.»

Sukker Uffro.

Editore*, iz. Minosen, Radamanthoren eta Eako-ren eginkizun judizialak konbinatzen dituen per-tsona, baina goxoki batekin baretzen dena; zen-tsore biziki bertutetsua, baina hain bihotz one-koa oro har, non besteren bertuteak eta berebizioak onartzen dituen; ohartarazpenaren txi-mista txikitzaileaz eta trumoi zalapartatsuezbazterrak zipriztintzen ditu, buztanean loturikdituen eta zalapartaka lehertzen zaizkion suzi-

Page 118: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

riak daramatzan zakurraren gisako bihurtuz;gero, zuzenean murmuriatzen du doinu goxo,melodiatsu bat, astoak gaueko izarrari bere otoi-tza intonatzen dionean egiten duenaren antze-koa. Misterioen maisu eta legearen nagusi, pen-tsamenduaren tronuaren gailurretara goratua,Antzaldatzearen distira hitsak aurpegia harturik,zangoak elkargurutzaturik eta mihia alborantzokertuz, editoreak bere nahia paperean listuka-tzen du eta erabiltzeko moduko neurrietan zirtzi-latzen. Eta tenpluko errezelaren atzetik tartekaarduradunaren ahotsa aditzen da sei ontza zen-tzu eta hausnarketa erlijiosoko hiru lerro eskatuzedo jakituria alde batera uzteko eta sentimental-keriari bide emateko aginduz.

Oi pentsamenduaren Tronuko Legearen Jainko,iruzurgile urreztatua!

Janzkiak dauzka urraturik: adabaki nahiz petatxo.Koroa dauka letoizko,asto galanta delako,boterea du ustezko.

Hitzontzi, putzontzi, baldarrontzio,Pentsamenduaren Errege lerdo.

Page 119: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Iritzi publikoaren miresletrumoitsu, moldakaitz, zaratazale,

afektatu,

itsusi,susmo-putzu,

gezurti, errespetatua halere.

J. H. Bumbleshook.

Egia, iz. Nahi litzatekeenaren eta itxuraren arte-ko konponketa injeniotsua. Egia aurkitzea duxede bakarra Filosofiak, zeina baita giza adime-naren antzinako zereginik zaharrena eta mun-duaren amaiera arte gero eta dedikazio handia-goz etorkizunean ere hala izateko proportziohandia duena.

Egiazale, izond. Mutu eta ezjakina.

Eginbehar, iz. Nahiaren lerrotik goazela, probe-txurantz serioski bultzatzen gaituen zera hori.

Sir Lavender Portwain herra gaiztoak hartu zuen

Page 120: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Erregek haren andrea musukatu baitzuen;laido horren ordaina zen Erregeren burua;beharrak markatu zion bidexka segurua:Ordainetan dirua.

G. J.

Egoiliar, iz. Alde egiteko gai ez dena.

Egoista, izond. Besteren egoismoari begirunerikez diona.

Egoskor, izond. Zu ados ez zauden iritzi batiburugogor eta hertsiki atxikitzen zaiona.

Egoskortsekeria*, iz. Kortsearen azpian maizaurkitzen den minerala. Urre soluzioetan disol-bagarria.

Egotista*, iz. Gustu txarreko pertsona, arretahandiagoa jartzen diona bere buruari niri baino.

Megaceph Estatuaren mirabe hautaturik,legegintzako areto zabalera hurbildurik,behin batez kredentzialak erakutsi zituen,

Page 121: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

eta, garbi gera zedin, izena eman zuen.Atezainak egotista sonatua ikusiz,esan zion ezpainekin eginez barre murritz:«Alde hemendik, aretoan arazo bihurriakkonpontzen baitira, eta hor adimen-urriakuste baitu mahaiburuak galdetzen dueneaniritzia aztertutako arazoen gainean,bai ala ez bozkatzeko eskatzen dionean,aski dela NI jartzea botoen paperean».

Egun, iz. Hogeita lau orduko denbora-tartea,gehienetan alferrik galdua. Tarte hau bi zatitanbanatzen da, eguna bera eta nolabaiteko egunaedo gaua... lehenbizikoa negozioetako bekatue-tarako eta bigarrena gainerakoetarako. Jarduerasozialeko bi mota horiek elkargaintzen dira.

Egunkari*, iz. Norberaren bizitzaren egunerokooharrak, norbera lotsatu gabe bere buruari kon-tatzera ausartzen dena jasotzen dutenak.

Hearstek egunkari bat ba omen zeramanbere ideiak oro eskribitzeko han.Aingeru Idazkariak, hura hil zenean,

Page 122: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

bere sarrerak kendu eta hau zuen esan:«Zure egunkaria, zerorren epaile.»Hearstek: «Santu Lehena naizen erakusle,bera duzu onena.» Eta frogabidehil-jantziko patrikan liburua duke.Aingeruak orriak pasatuz irriñoeta tristura franko du azkeneraino.Han dena da sentipen hutsal eta laino,umore pattal gehio beste ezer baino.Liburua hartuta itzuliz atzeraesan dio: «Bidetik majo okertu zara.Hilobitikan hona ezin zu sosega,Zerua da ideia handientzat txarra;Infernua txantxetan ibiltzeko ez da.»Eta ostikoz zuen bota handik behera.

Filosofo eroa.

Egunsenti, iz. Gizon zentzuduna oheratzen dengaraia. Zahar batzuek nahiago dute garaitsuhorretan jaiki, bainu hotz bat hartu, eta baraurikibilaldi luze bat egin, haragia hilduratzeko. Geroharro adierazten dute praktika horiek direlaberen osasun sendo eta urte jorien kausa; etabitartean egia beste hau da: gogotsu eta zaha-

Page 123: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

rrak direla, ez beren ohiturengatik, baizik ohitu-ra horiek izan arren. Horrelakoetan sasoikoakbaizik ez ikustearen arrazoia, berriz, hau da:saiatu diren gainerakoak hilak direla.

Eguraldi*, iz. Ordu jakin bateko klima. Interesa-tu ez arren, tar-tarrean aritzeko ohitura berenarbaso zuhaiztarrengandik jasoa duten pertso-nen arteko solasgaia, haiei benetan interesatzenzitzaiena. Eguraldiaren bulego ofizialak ezarrieta gezurrean iraunarazteak frogatzen du gober-nuek berek ere junglako arbaso basatien eraginajasan dezaketela.

Etorkizuna aztertu nuen giza begiak ahal ainaEguraldien Igerlaria hilik han zen, alajaina!Hadesen hilik, kondenaturik gezurti amorratutzattxorakerien marka guztiak irabazita beretzat.Beha nengoen gazte sutua zenbateraino beldur zenegia baino nahiago izan zituen ikatz gorien.Irakurriko dut erabiliz itzaliko ez den garraamiantozko xaflan hark eman zidan igarpen zuhu-

rra:«Laino ugari, haize eroa; euria, hotza, elurra.»

Page 124: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Halcyon Jones.

Ekonomia, iz. Erosi ezin duzun behiaren prezio-an behar ez duzun whiskey kupela erostea.

Eleberri, iz. Istorio labur betelanez puztua. Idaz-keta mota bat, zeinak literaturarekin duen zeri-kusia ikuspegiak artearekin duenaren parekoaden. Saio batean irakurtzeko luzeegia denez,haren atalek eragindako zirrara berehala ezaba-tzen da, ikuspegiaren kasuan bezala. Batasuna,eraginaren osotasuna, ezinezkoak dira; zeren,azkena irakurritako orriak izan ezik, gogoangeratzen dena gertatuakoaren bilbea baizik ezbaita izaten. Eleberri soilak eleberri fantastikoa-rekin duen parekotasuna fotografiak pinturare-kin duenaren antzekoa da. Haren bereizgarria,gertagarritasuna, fotografiaren unekotasunhutsarekin lotzen da, eta berri-ematearen kate-gorian sartzen du argiro; eleberri fantastikoakidazten dituenaren hegal libreek, berriz, irispi-dean izan ditzakeen irudimenaren maila gorene-taraino heltzeko aukera ematen diote; eta litera-tur artearen hiru osagai funtsezkoak honako

Page 125: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

hauek dira: irudimena, irudimena eta irudimena.Eleberriak idazteko artea, garai batekoa, aspaldihila da, Errusian salbu, han berria baita. Bakeanizan bezate atseden haren errautsek... haietakobatzuek salmenta onak baitituzte.

Eleberri fantastiko*, iz. Gauzak Diren Bezaladeritzan Jainkoari begirunerik ez dion eleberria.Eleberri soilean idazlearen pentsaera gertagarri-tasunari loturik dago, etxeko zaldia gurdiaribezala, baina eleberri fantastikoan irudimenarenlurralde osoan ibiltzen da bere gogara: libre,basa, ahoko eta bridari soraio. Zure elaberrigileagizagaixo bat da, Carlylek esango lukeen beza-la... berriemaile hutsa. Bere pertsonaiak etaharia sortzen ahal ditu, baina ezin du gerta ezlitekeen ezer gerta litekeenik imajinatu, nahizeta bere narrazio osoa gezur xalo bat izan. Bereburuari muga zorrotz hori zergatik ezartzen dioneta bere asmamenaren «kate luzea urrats bakoi-tzean herrestan zergatik eramaten duen» argi-tzeko, hamar liburuki gotor idatz ditzake, horre-gatik kandelaren garrak baino gutxiago argituzgaiari buruz duen ezjakintasunaren putzu beltza.

Page 126: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Eleberri handiak ere badira, idazle handiek«beren dohainak ahitu baitituzte» horrelakoakidazten, baina horrek ez du gezurtatzen, orainarte behintzat, ezagutzen dugun libururik lilura-garriena Mila eta bat gauak dela.

Elektrizitate*, iz. Zerk sortzen dituen ez daki-gun fenomeno natural guztiak sortzen dituenindarra. Tximista gauza bera da, eta tximistakFranklin doktoreari egindako eraso ospetsua dagizon handi eta on haren karrerako gertaerarikxelebreenetako bat. Haren memoriari begirunehandia gordetzen zaio, merezi duen bezala,bereziki Frantzian, non berriki haren argizarizkoirudi bat jarri duten ikusgai, haren bizitzaren etazientziari egindako zerbitzuen kontu-emate hun-kigarri hau duela:

«Monsieur Franqulin, elektrizitatearen asmatzailea.Jakintsu ospetsu hau, munduan zehar zenbait bidaia eginondoren, Sandwich irletan hil, eta hango basatiek jan zuten.Ez zen zati bakar bat ere sekula azaldu.»

Page 127: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Dirudienez, elektrizitatea lanbideetan etaindustrian oso baliagarria izateko sortua da. Zen-bait zereginetan izan dezakeen erabilera ekono-mikoaren arazoa garbitu gabe dago oraindik,baina esperimentuek frogatu dute gas txorrotabaino hobea dela tranbia bultzatzeko eta zaldiakbaino argi gehiago ematen duela.

Eliseo, iz. Irudimenezko lurralde liluragarria,antzinakoen uste txoroaren arabera zintzoen ari-men bizilekua zena. Ipuin burugabe eta gaiztohori lehen kristauek desagertarazi zuten lurrarengainetik... haien arimak dohatsuak izan bitezZeruan!

Elizgizon, iz. Gure arimari dagozkion negozioakkudeatzeko lanbidea hartzen duen gizona, beregorputzari dagozkionak hobetzeko asmotan.

Elkarrezin*, izond. Beste zerbait existitzenbada izan ez daitekeena. Bi gauza elkarrezinakdira baldin eta behar duten lekua batentzat askibada baina ez bientzat: esate baterako, WaltWhitmanen poesia eta Jainkoaren gizonarekiko

Page 128: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

errukia. Elkarrezintasuna, ikusiko denez, bate-raezintasun laxoa baizik ez da. Honelako hizkeradoilorraren ordez: «Erne ibili, berriz ikustenbahaut hilko haut»; beste hitz hauek: «Jauna,elkarrezinak gara» esatea indar berdintsukodesafioa da, baina gizalegearen aldetik bestemaila batekoa.

Elkarte, iz. Bakoitzarentzat baina bakoitzarenerantzukizunik gabe etekinak lortzeko tresnaongi asmatua.

Elokuentzia, iz. Zuria dirudiena zuria dela hitza-ren bidez txoroari buruan sartzea. Horren bar-nean sartzen da edozein koloreri zuriaren itxuraemateko dohaina.

Emakume*, iz. Gizonaren inguruan bizi ohi denanimalia, eta etxabere bihurtzeko gaitasun oina-rri-oinarrizkoa baizik ez duena. Antzinako zoolo-go askok lehenagoko bakartasun egoeran bere-ganatutako otzantasun hondarren batzuk aitor-tzen dizkiote, baina «susananthony» aroazgeroztikako naturalistek, ez baitute bakartasun

Page 129: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

egoeraren berri, bertute hori ukatzen diote etadeklaratzen dute denboraren hasieran zen beza-lako basa dela gaur ere. Espeziea piztia harrapa-rietan zabalduena da, munduko zoko guztiakgainezkatzen baititu, Groenlandiako mendi lizu-netatik Indiako hondartza eratsuetara. Lagunar-teko izena, atso, ez da egokia, emakumeak ezbaitu zerikusirik otsoarekin, katuekin baizik.Emakumea lirain eta airosa da mugitzen, berezi-ki Estatu Batuetako barietatea (felis pugnans);orojalea da, eta isilik egoten erakusten ahal zaio.— Balthasar Pober.

Emantzipazio, iz. Zerbitzari batek besterentiraniatik bere buruaren despotismora egitenduen aldaketa.

Esklaboa zen, esanak egiten zituena,zintzur-burdina lepoan zitzaion itogarri.Askatasunak urratu jabearen izena,koxkak estutuz berea azkar zion ezarri.

G. J.

Page 130: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Emaztezalekeria*, iz. Norberaren emaztearen-gana desbideratu den atxikimendu makurra.

Eme*, izond. Sexu aurkari edo desleialekoa.

Egileak mundu hau sortu zuenean,bizidunak ezarri zituen lurrean;karakol, elefante, suge eta saguzarederki bizi ziren, guztiak ziren ar.Deabruak, ordea, hori ikustean,esan zion Jaunari: «Hik egin legeanjaio, hazi, zahartu eta hil beharreanizango dituk laster: eta halaxe behar.Ez baduk ugalbide bat asmatzen azkar,lurra hutsik izango duk mendeetan zehar.»Gero burua sartuz hegalaren pean—ez baitzuen mahukarik—, barrez isilean,pozez lehertzen zebilen iradokizunaz:kezkarik ez batere hark etorkizunaz.Jaunak aholku hura aztertu ondoren,hemengo gertaerak arautzen dituztendadoak hartu eta rau! bota zituen,eta han gelditu zen emaitza ikusten.Patuak agindua behar zen onartu,

Page 131: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

burumakur zebilen; nonbait, ez gustatu.Lurreko txoko eta bazter guztietanberriro hauts zuhurra bildua zen bertan.Ibaiek, berriz, sortu zuten uholdea,prestatu behar baitzen behar zen moldea.Behar adina bildu (baina ez gehiago,Natura zuhur baita, beretzat nahiago)eta hala sortu zuen, oratuz, buztina;Deabruak lapurtu parte bat, zikina.Jaunak egin zituen forma desberdinak,organo zakarrak lehen eta gero finak.Hasieran ez ziren asko bilakatu,baina handik ukitu, hemendik oratu,azkenean pixkana bazuten tankeralehengo izakiena. Ez zen gauza bera:berri haiek Emeak ziren oso-osorik,gauza bat falta baina: ez zuten bihotzik.«Lasai!» Satanek oihu, «ez da kuidadorik,behar duten bihotza jarriko diet nik»Handik aldegin zuen tximistak bezala,zakukada hartuta han zen bueltan berehala.Gau hartan infernuan, hura zoramena,milioi bat arrek zuten emaztetxo bana.Infernuan gau hartan txikizio latza:

Page 132: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

milioi bat deabruren gorpuak han dautza.G. J.

Endekatu, izond. Norberaren arbasoak bainoisilago miresteko modukoa. Homeroren garaiki-deak endekatze etsenplu harrigarriak ziren:hamar behar ziren harkaitz bat jaso edo istilubati hasiera emateko: Troiako heroietako edozei-nek berak bakarrik egin zezaken gauza. Home-rok etengabe mesprezatzen zituen «egun ende-katu hauetan bizi diren gizonak», eta agianhorregatik jasan zioten eskean ibiltzea... txarrariona bihurtzearen adibide nabarmena dena por-tzierto, zeren debekatu baliote, gosez hilko bai-tzen dudarik gabe.

Enkante-maisu, iz. Besteren patrikatik mingai-naz ostu duela mailukadaka aldarrikatzen duengizona.

Entretenimendu, iz. Dibertitzeko edozeinmodu, lurjotze bidezko heriotzaren ertzean iza-rrak airoso itzaltzen zaizkiona.

Page 133: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Epigrama, iz. Hitz lauzko nahiz neurtuzko ate-raldi zorrotza, maiz garraztasun edo mikaztasu-na eta batzuetan jakinduria ezaugarritzat izatendituena.

Honako hauek dira Jamrach Holobom gizonjakintsu eta zorrotzaren epigrama gogoangarrie-netako batzuk:

Geure premiak besterenak baino hobeki ezagutzen ditu-gu. Nork bere buruari zerbitzatzea administrazio-ekonomiada.

Giza bihotz bakoitzaren barruan tigrea, zerria, astoa etaurretxindorra daude. Izaera-desberdintasuna haien indardesberdinaren ondorioa da.

Hiru sexu daude: arrak, emeak eta neskak.Edertasuna emakumeengan eta dotoretasuna gizonen-

gan berdinak dira honetan: gehiegi pentsatzen ez duteneibiek nolabaiteko balioa dutela iruditzen zaie.

Emakume maiteminduak gizon maiteminduak bainogutxiago lotsatzen dira. Zertan lotsatu gutxiago dute.

Zure lagunak bi eskuetatik amultsuki heltzen dizun bitar-tean, zaude lasai, biak zure begiradapean baitituzu.

Page 134: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Epikurozale*, iz. Epikuroren aurkakoa; filosofoabstemio hark, gizonaren helburu nagusia atse-gina bilatzea behar duela pentsatzen zuenez, ezbaitzuen denbora alferrik galtzen zentzumeneiatsegin ematen.

Erabaki, da ad. Eragin sail baten aldean denbeste sail baten nagusitasunari amore eman.

Hosto bat erauzi baitzuen haizeak«Lurrera nahi nuke,» zioen tristeak.

Mendebalak jo du bide-erdian dela:«Alde ekialdera! Beirozu bestela!»

Ekialdekoak indar handiagoz:«Segi hemendik, zu!Hona zertan zatoz?»

Indarrez paretsu, borrokan dabiltza;orbelak: «Jango dut emandako hitza.»

Haizea baretu zuenean, berriz,orbelak zioen lurrera eroriz:

Page 135: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Bururatutako lehenbiziko gauzaonena bera den hobe ongi pentsa.»

Edozein aukera egiten duzula,zure esku ez dago ezertxo sekula.

G. J.

Erabilera, iz. Hirutasun Literarioko Lehen Per-tsona; Bigarrena eta Hirugarrena Ohitura etaKonbentzioa baitira. Hirutasun Santuarekikobegirune adeitsua barneratuz gero, idazle langi-le batek egin ditzake modak irauten duen bitar-teko bizitza izango duten liburuak.

Eragin, iz. Politikan, quid benetako baten trukeematen den akasozko quo bat.

Erakusle (hatz), iz. Bi gaizkile seinalatzeko era-bili ohi den hatza.

Eramangarri, izond. Edukitze gorabeherak dire-la-eta, jabetza aldaketaren arriskuan dagoena.

Jabetza arina denez (ez du berak egin),

Page 136: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

edota zaintzaileak badu alde egin,eramangarria da, betor ba nirekin.

Worgum Slupsky.

Erantzukizun, iz. Zuhurtziaren ama.

«Gogoan izan nire erantzukizuna»Bisir Handiak zuen esan. «Bai, bai, aizu,»Shak hari arrapostu, «zure gaitasunaez da hori besterik, hori soilik duzu.»

Joram Tate.

Erantzun*, da ad. Arrapostu eman edo bestemodu batera erakutsi Herbert Spencerrek «kan-poko koexistentziak» deitzen dituenek interesapiztu izanaren kontzientzia, adibidez Satanek,«apoa bezala lurrari itsatsirik» zegoela Ebarenbelarri atzetik aingeruak eman zion ziztadarierantzun zion bezala. Egindako kalteei erantzu-tea demandagilearen abokatua mantentzenlaguntzea da, eta, bide batez, demandagilearisatisfakzioa ematen.

Page 137: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Erantzunbehar*, iz. Zama libragarria, Jainkoa-ren, patuaren, Halabeharraren edo Zoriaren biz-karrera aise bota daitekeena. Astrologiaren egu-netan izarren gainera bota ohi zen.

Ebak bakean utzi balu sagar huramundu honek ez luke gaur duen itxura.Eta burua bere lekuan edukibehar luketen askok edo ihardukietsaiekin famaren gudu zelaietannolabaiteko jolas zoragarrietan,lur jota ikustean beren zorte txarra:«Horratx!,» diote oihuz. «Alderdi ederra!»

Alfer amorratua.

Erbesteratu, iz. Bere herriari kanpoan biziz zer-bitzatzen diona, enbaxadorea izan gabe, ordea.

Itsasontziko kapitain ingeles bati Eringoerbesteratua irakurria zuen galdetu ziotenean,honela erantzun zuen: «Ez, jauna, baina gustatu-ko litzaidake hantxe aingura botatzea». Handikurte batzuetara, pirata bezala parerik gabekobasakeria sail luze bat egin ondoren urkatu zute-

Page 138: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

nean, ontziko bitakora-kaieran sarrera hau aurki-tu zuten, bere erantzunaren garaian jasoa:

Abuztuak 3, 1842. Eringo herpesteaz txiste bat egin dut.Ez didate ulertu. Gerra mundu guztiari!

Erdi, iz. Gauza bat erdibitu daitekeen edo erdibi-tutzat eman daitekeen bi zatietako bakoitza.Hamalaugarren mendean teologo eta filosofoenartean eztabaida sutsua piztu zen ea Orojakinta-sunak gauza bat hiru erditan erdibi zezakeen;eta Aita Aldrovinus zintzoak Rouengo Katedra-lean jendaurrean otoitz egin zuen, proposame-naren baieztapena Jainkoak modu ageriko etagarbiaz frogatzeko erregutuz eta, hain zuzenere, (gogoko bazuen Hark) Manutius Procinusbiraozale porrokatuaren gorputzean frogatzeko,gogor egiten baitzuen ezezkoaren alde. Proci-nus, ordea, sugegorri baten hozkadaz hiltzekoerreserbatua zegoen.

Erdipurdiko*, izond. Arkitektura estilo batekoa;Amerikar Ertaina ere deitzen zaio. Estatu Batue-tako eraikin publiko gehienak Erdipurdiko estilo-

Page 139: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

koak dira, nahiz eta aspaldiko gure arkitektobatzuek Ironikoa nahiago zuten. WashingtongoEtxe Zuriari egindako eranskin berriak Theo-Dorikoak dira, Dorikoaren Ordena eliztarrekoak,alegia. Izugarri finak dira eta ehun dolar kosta-tzen dira adreiluko.

Eremita, iz. Erokeria eta bizioak gizarterakogisakoak ez dituen pertsona.

Eresi*, iz. Bertsozko konposizio bat, zeinean,umorezko metodoetako bakar bat erabili gabe,idazlea saiatzen den irakurlearen gogoan lurjo-tzearen mailarik behekoena sortzen. Adibideospetsuenetako bat honelako zerbait esanezhasten da:

Horak somatzen du ilunabarra,artalde nagiak utzi du landa.Badoa etxerantz artzain zaharra,ni bakarrik nago, gaua bertan da.

Ergel*, iz. Letretan eta bizitzan erregetza duendinastiako kidea. Ergelak Adanekin sartu ziren

Page 140: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

erregetzan, eta bizitzeko moduko lurraldeak gai-nezka jarri dituzte, ugari eta sendoak izaki.Haien ahalmenaren sekretua ostien aurkakosoraiotasuna da; borraz kilimak egin iezazkiezu,eta pellokeria batekin barre egingo dute. ErgelekBeozian dute sorterria. Handik gosetearen bul-tza-indarrak aterarazi zituen, beren ergelkeriakuztak desegin baitzituen. Zenbait mendez Filis-tian lapazorriak baino ugariago egin ziren, etahorregatik haietatik askori filistearrak esan zaiegaur egun. Gurutzadetako garai nahasietan han-dik erretiratu ziren, eta pixkana Europa osoanbarreiatu, eta politika, arte, literatura, zientziaeta teologiako postu goi gehienak bereganatuzituzten. Ergelen atal bereizi bat ErromesekinMayflower-en etorri zen hona, eta herrialdehonen aldeko berriak eman zituztenez, jaiotza,inmigrazio eta konbertsioei esker, azkar etaetengabe ugaldu dira. Estatistikarik fidagarrie-nen arabera, Estatu Batuetan Ergel helduenkopurua ia-ia hogeita hamar milioiraino iristenda, estatistikariak barne. Arrazaren erdiguneintelektuala Peoria inguruan da, Illinois estatuan,

Page 141: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

baina New Englandeko Ergela da nabarmenkizintzoena.

Erkidego, iz. Administrazio erakunde bat, bizka-rroi politiko sail batek kudeatua, logikoa denezlantsua baina kasualitate hutsez eraginkorra.

Erkidegoaren Lege-biltzarreko gelarteakikusten ditut alferrez, diru-gosetiz beteak.Hor dabiltza bulegari, uxer eta adjuntuak,alprojen lanpostuetan, jende xeheak pagatuak.Katuek ere tentuan hobe dute ibiltzea,edozeinek hankapean gutxi fida harrapatzea.Zorigaitzak jo ditzala, etsai zaharrak eramanbulegari, garraiari, paperak... denak airean!Bizitzaren kolpe latzak har ditzatela sailean,kukusoak eurrez bizi bitez haien gorputzean.Haien hezurrak jo bitza gaitzak eta oinazeak,mikrobio zein baziloz bete haien giharreak.Hetikak sakoneraino har bitza haien birikak,harrez gainezka egingo ahal du haien puxikak;teniak bete ditzala guztien heste-zuloak,haien ilean nahas bitez zorri, bartz, arkakusoak,maiz probatu ditzatela paldotzearen gozoak.

Page 142: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Noiznahi esna zaitzatela zuen sofaren oihuak,haren ahots sepulkralak eta zoruen marruak.Lastairak ostikoz altxa zaitzatela hebainduak,diru-gosearen seme bekatuan ustelduak.Kriminalok, aizintzate jo herio-aingeruak,izan dezan mendekua nire lagun baztertuak.

K. Q.

Erlijio*, iz. Itxaropenaren eta Beldurraren alaba,Ezjakintasunari erakusten diona Jakinezina zerden.

«Zein da zure erlijioa, seme?» galdetu zuen Rheimsekoartzapezpikuak.

«Barka, monsinore,» erantzun zuen Rochebriantek;«horretaz lotsa naiz».

«Orduan, zergatik ez zara ateo egiten?»«Ezin dut; lotsatuko nintzateke ateismoaz.»«Hala bada, jauna, Protestante egin beharko zenuke.»

Erlikiontzi*, iz. Honelako gauza sakratuentzakoontzia: benetako gurutzearen zatiak, santuensaiheskiak, Balaanen astoaren belarriak, Pedroridamu zedin kantatu zion oilarraren birika, etab.

Page 143: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Erlikiontziak metalezkoak izan ohi dira, etasarrailaz hornituak, barneko gauzak atera etagaraiz kanpo mirariak egiten has ez daitezen.Anuntziazioko Aingeruaren hegaleko luma batekbehin San Pedroren Basilikatik alde egin zuensermoi batean, eta han bildutakoen sudurrakhainbeste kilimatu zituen, non esnatu eta bortiz-ki doministiku egin baitzuten hiru aldiz. GestaSanctorum delakoan kontatzen da sakristaubatek Canterburyko Katedralean San Denisenburua hauteman zuela liburutegian. Haren zain-tzaile zorrotzak errita eman zionean, dotrina-gorputz baten bila zebilela argitu zion. Horrelakoburugabekeria itxuragabeak hainbeste amorra-razi zuen apezpikua, non hutsegilea jendaurreananatematizatu baitzuten, Stour ibaira bota, etaburua Erromatik ekarritako San Dennisen besteburu batez ordezkatu zuten.

Erloju, iz. Gizonarentzat balio moral handikotresna, etorkizunari buruzko kezka arintzendiona, denbora pila geratzen zaiola gogoraraz-ten baitio.

Page 144: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bazen behin gizon lantsu bat kexuka zebilena:«Ez dut astirik batere!» «Zer diozu, gizona?»erantzun zion lagunak, alfer galanta baitzen;«Hori da sekula faltan izaten ez duguna.Denbora? Lasai, gizona, hori baita, hain zuzen,ordu bat bera gaberik ez gaituena uzten.»

Purzil Crofe.

Ero, izond. Adimeneko burujabetasun handiarengaitzak joa; pentsaera, mintzamolde eta jokabi-de ohikoekin bat ez datorrena; beren jokabideakaztertu ondoren, molde horiek ezarri dituztenekohikotzat finkatu dituztenekin bat ez datorrena,alegia; gehiengoarekin bat ez datorrena; laburesateko, ez-ohikoa. Aipatzekoa da pertsonak erodeklaratzen dituzten funtzionarioek ez dutelainola ere frogatua sano daudenik. Adibidez, lexi-kografo (sonatu) honexek ez du bere sanotasu-nean uste sendoagorik lurraldeko edozein ero-etxeko apopilok baino; eta kontrakoaz ziur izanikere, bere indar guztiak eskaini dizkion obra han-diak erabat hartua izan beharrean, gerta litekeeskuez ero-etxeren bateko leihoko barroteakastintzen aritzea Noah Webster dela aldarrika-

Page 145: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tzen duen bitartean, ikusle totolotu sail batenlibertimendu inozente bihurturik.

Eroapen, iz. Etsipenaren modu xumea, bertutezmozorrotua.

Erokeria*, iz. Bere indar sortzaile eta antolatzai-leaz gizonaren gogoa inspiratu, haren egintzakgidatu eta bizitza edertzen dion «dohain etaahalmen jainkozko» hura.

Erokeria! Erasmok zu goraipatu arrenliburu lodi batean eta autore sonatuaskok zure ahalmena nahiz eta laudatu,omenaldia torizu zure seme umil honen

partetik, hor bainabil ni, ari bainaiz saiatzenegin ahalaz, nahiz dardorik xurian ezin sartu,nire senide eta antzeko zoro, lerdo, tontotuguztiak zentzatu eta neuk bizirik irauten.

Erokeria Ahalguztidun! Niri dagokit ozenbular-betez zutiturik zu kantatzea gartsuMendebalde kostaldean, hor bildu baitzaizkizu

Page 146: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

jarraitzaileak, mordoka, denak zuri kantatzen.Halaz guztiz, ahul samarra banaiz egiteko oihuDick Watson Gilder eroak egingo dit, bai, koru.

Aramis Loto Frope.

Erori*, ad. Bat-batean iritziz aldatu eta bestealderdi batera hurbildu. Ezagutzen den erorikoriknabarmenena Tarsoko Pablo harena izan zen,txaketero gisa gogorki maiseatu izan dutenagure egunkari alderdikoi zenbaitek.

Erosotasun, iz. Auzoaren deserosotasuna ikus-teak sortzen duen gogo-egoera.

Erradikalismo, iz. Biharko kontserbadurismoagaurko arazoetan nahasia.

Erradomantikari*, iz. Asmaketa-makilatxoaerabiltzen duena metal baliotsuak ergelen patri-ketan bilatzeko.

Erraiak, iz. pl. Urdaila, bihotza, arima eta bestebarrenki batzuk. Ikertzaile ospetsu askok ez dute

Page 147: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

arima erraien artean sailkatzen, baina Gunsau-lus doktorea, begi erneko autoritate sonatua,konbentzituta dago barea deritzan organo miste-riotsua dela, hain zuzen ere, gure parte garran-tzitsu hori. Aitzitik, Garret P. Servis irakasleak diogizakiaren arima bere isats-ezaren zurtena osa-tzen duen bizkarrezurreko muinaren luzapenabesterik ez dela; eta bere ustearen frogabidegisa aurkezten du, konfiantzaz, gertaera hau:isatsa duten animaliek ez dutela arimarik. Bi teo-ria hauei dagokienez, hobe da iritzirik ez emateaeta biak sinestea.

Erramu, iz. Laurus, Apoloren ohoreko landarea,eta garai batean hostogabetzen zena garaileeneta gortean eragina zuten poeten bekokietanjartzeko (Vide infra).

Erramudun*, izond. Erramu hostoz koroatua.Ingalaterran Poeta Erramuduna Erregeren gorte-ko kargudun izaten da, eta eskeleto dantzarigisa jardun ohi du gorteko edozein festatan etaabeslari mutu gisa errege-hileta guztietan. Ofiziogoitar horren benefiziodun guztien artetik, Rober

Page 148: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Southeyk izan zuen trebetasunik handiena San-sonen gisakoa zen herriaren alaitasuna droga-tzen eta hari bezala ilea mozten; eta poeta harkkolorearen zentzu artistikoa zeukan gainera, zei-nari esker herri dolua belzten ahal zuen edo harikrimen nazional baten itxura ematen ahal zion.

Erran zahar, iz. Esaldi ezagun higatua edo atso-titza (alegiazkoa eta lagunartekoa). Horrela dei-tzen zaio zirrin-zarran zerratuz sartu behar dela-ko zurezko buru gogorretan. Hona hemen zen-bait erran zahar eguneratu:

Xentimo aurreratua, alferrik xahutua.Gizon bat ezagutzen da, antolatzen duen konpainia-

gatik.Langile txarrak borroka egiten du, irain hori bota-

tzen dionarekin.Txori batek eskuan balio du, ekar dezakeena adina-

xe.Hobe berandu, inork gonbidatu aurretik baino.Etsenplua hobea da, hari jarraitzea baino.Hobe ogi erdia osoa baino, baldin eta ondoren beste

zerbait badago.

Page 149: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bi aldiz pentsa lagun bati hitz egin baino lehen, pre-mian badabil.

Egiaz merezi duenak are gehiago merezi du bestenorbaiti egin dezan eskatzeko nekea.

Zenbat eta gutxiago hitz egin, gutxiago ukatu behar.Hobeki irri egiten du, egiten duenak gutxien.Deabrua aipatu, eta entzungo du.Bi gaitzetatik, hauta txikiena izatea.Ez jo kolperik, zure enplegatzaileak kontratu on bat

duenean.Gogoko lekuan, aldapa franko.

Errealismo, iz. Natura apoei iruditzen zaienbezalakoxea pintatzeko artea. Sator batek pinta-tutako paisajeari darion xarma, edo sits-beldarbatek idatzitako istoriari dariona.

Errealitate*, iz. Filosofo ero baten ametsa.Mamu bat arragoan edukiz gero geratuko lirate-keen hondakinak. Hutsaren erdigunea.

Errebelazioa*, iz. Apokalipsia, San Juan Jainkoz-koak zekien guztia ezkutatzeko idatzi zuen libu-

Page 150: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

rua. Errebelazioa haren komentaristek egitendute, ez baitakite deus ere.

Erreberentzia, iz. Gizonak jainkoa ohoratzekoeta horak gizona jainkotzeko duen jarrera.

Erredentzio, iz. Bekatariak beren bekatuenzigorretik libratzea, bekatuz iraindu zuten Jainko-aren hilketaren bitartez. Erredentzioaren doktri-na gure Erlijio Santuko funtsezko misterioa da,eta misterio hori sinesten dutenak ez dira hilko,baina betiereko bizitza izango dute, hori ulertzenahaleginak egin ditzaten.

Bere bekatutik gizonaren arima esna dezagunerredentzio bidea zein den erakuts diezaiogun,zaila izan arren hura bihurtzen aingeru guztien

lagun,erabiltzen ez badugu haren garbiketan nahiko

lurrun.Erredentzio kontuan ez nahiz trebe, ez al dut eza-

gun?Bekataria gurutzera azkar: metodo hoberik ez inun.

Golgo Brone.

Page 151: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Erreferendum, iz. Proposatutako legeria herribozketaren mende jartzeko legea, iritzi publikoa-ren zentzueza agerian uzteko.

Errefin, izond. Fin-fina, jaundotoreen modarenaraberakoa.

Erne ibili, bi klase hauek ez dira izaten berdin:jauntxoak finak izan ohi dira, jaundotoreak errefin.Ez dizu alde hau argituko Hiztegi laburgabeak:hiztegigintzan dihardutenak baitira jaundotoreak.

G. J.

Erreforma, iz. Batik bat erreformaren aurkakoerreformatzaileak asetzen dituen gauza bat.

Errege, iz. Gizaseme bat, Amerikan «buru koro-atua» izena ematen zaiona, nahiz eta sekulakoroarik eramaten ez duen eta askotan aipatze-ko moduko bururik ere ez.

Errege batek oso bai oso aspaldiziotsan bere bufoi alfer galantari.«Ni zu banintz eta zu, berriz, bazina ni

Page 152: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

alai asko biziko nintzateke beti,kezka eta damuak uxatzen lan gutxi.»

«Bai, poz-pozik biziko zinateke, Jauna,zergatik ere esango dizut nik hurrena.Aditu nahi baduzu arrazoia, hona:Zu errege zaitugun bufoien andanaosotik ni naizela bihotz-samurrena.»

Oogum Bem.

Errege-gaitz*. Antzina Erregeren esku ezarpe-naz sendatzen zen gaitz bat, baina orain medi-kuek tratatu beharrekoa. Horrela Ingalaterrako«Edward elizkoiak» bere errege eskuak gaixoeiezarri eta sendatzen zituen:

Jende gaixo saldo bat.Hau dute sendabidea: gaitzak eskatzen dutrebetasun handia; baina hark ukitzean,hain santu zeruak egin baitzuen haren eskua,hobera egiten dute berehala.

Macbeth-eko Doktoreak egin zuen bezala.Errege eskuaren ezaugarri hau, dirudienez, koro-

Page 153: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

aren beste jabetza batzuekin batera beregana-tzen zuten ondorengoek, zeren «Malcolm»-ekdioenez:

esana baita,Bere ondorengoei Erregekuzten die bedeinkazio sendatzailea.

Baina dohain hori nonbait oinordetza lerrotikkanpo geratu zen: Ingalaterrako azken errege-erreginak ez dira ukipen bidezko sendatzaileakizan, eta garai batean «errege-gaitz» esatenzitzaion gaixotasunak orain «scrofula», izen apa-lagoa darama, scrofa, zerri, hitzetik hartua.Ondorengo epigramaren egilea eta data hiztegihonen egileak bakarrik ezagutzen ditu, bainaaski aspaldikoa da, izan ere Eskoziako nahas-mendu nazionalaren inguruko txantxa ez baitaatzo goizekoa.

Erregek kutsatu zidan bere gaitza,Eskoziatik baitzen ezkutatua,eskuan ezarri zidan bere eskua.«Zoaz,» esan zuen, «sendatu zaitut.»

Page 154: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Baina begiratu: ezkabia dut!

Erregek ukitzearekin gaitzak senda ditzakee-la orain ez du inork sinesten, baina, joandakozenbait sinestek bezala, ohituraren oroitarriautzi du, bere oroitzapenak gazte iraun dezan. Ila-ran jarri eta Presidenteari eskua ematearen etor-kia ez dago beste inon bilatu beharrik, eta ordez-kari goi horrek bere diosal sendatzailea egitendionean

bakanetan bisitatzen duen jendeari,begien mingarri diren puztu, zaurituak orozirujauen etsigarri,

berak eta bere pazienteek jarraitzen dute aurre-ra eramaten orain iraungitako baina garaibatean jende klase guztiek sinisten zuten fedebaten lastargi behiala aldareko suan gordetzenzena. Iraun duen «hondar» eder eta jarraigarribat da... antzinako garai santua gure «negozioeta bihotzetara» hurbiltzen diguna.

Page 155: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Erregina, iz. Erregea dagoenean erresumagobernatzen duen emakumea. Erregerik ezdagoenean haren bitartez gobernatzen da.

Errekluta, iz. Zibiletatik uniformeak eta solda-duetatik ibilerak bereizten duen pertsona.

Baserri, kale, fabriketatik erreklutatu berritanbere ibilera dela eraso edo dela erretretanikuskizun txit zirraragarri, martziala da, benetan,bi eragozpen ditu, ordea: bi oin baititu hanketan.

Thompson Johnson.

Erreplika, iz. Arte lan baten aldakia, jatorrizkoaegin zuen artistaren esku berak egina. Horrelaesaten zaio «kopia»-tik bereizteko, hori besteartista batek egina izaten baita. Biak trebetasunberdinaz eginak direnean erreplika izaten da bie-tan baliotsuena, dirudien baino ederragoa delauste izaten baita.

Errepublika, iz. Nazio bat, zeinean, goberna-tzailea eta gobernatua berdinak izanik, aukerakoobedientziara behartzeko ahalmena autoritate

Page 156: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zilegiak bakarrik duen. Errepubliketan ordenapublikoaren funtsa arbasoengandik jasotako ohi-tura gero eta ahulagoa da, zeinek, benetangobernatuak izanik, beste erremediorik ez zute-lako obeditzen baitzuten. Errepublika motak sor-buru izan zuten despotismoaren eta helmugaduten anarkiaren arteko mailak adina dira.

Erreskate, iz. Saltzailearena ez den eta eroslea-rena izan ez daitekeen gauza baten erosketa.Inbertsiorik onuragaitzena.

Errespetagarritasun, iz. Buru soil baten etabanku kontu baten amodioen emaitza.

Erretolika, iz. Hizlari baten misilaren leherketa.Durduzatu egiten du, baina behar ez bezalakosudurraz hornitutako behatzailearentzat leher-ketaren berezitasun handiena da prestatzerako-an erabilitako sutauts mota desberdinen usaina.

Erretore, iz. Ingalaterrako Elizan, Trinitateparrokialeko Hirugarren Pertsona; beste biakApaiza eta Bikarioa dira.

Page 157: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Errito, iz. Lege, arau edo ohiturak finkatutakozeremonia erlijioso edo erdi-erlijiosoa, jatortasu-naren olio esentziala arretaz zukutu zaiona.

Erritualismo, iz. Jainkoaren Lorategi holanda-rra, nondik Bera lerrozuzeneko askatasunean ibildaitekeen, belarra zapaldu gabe.

Erromes, iz. Serioski hartzen den bidaiaria. AitaErromes bat izaten zen tipo bat, salmoak sudur-mintzoz kantatzen uzten ez ziotelako Europatik1620an alde egina eta Masachussettsen kanta-tzen jarraitzen zuena, non Jainkoa pertsonifika-tzen ahal baitzuen bere kontzientziaren agin-duen arabera.

Erruki, iz. Harrapatutako gaizkileek biziki esti-matzen duten ezaugarria.

Errusiar, izond. Gorputz kaukasiarra eta arimamongoliarra duen pertsona. Tartaro Emetikoa.

Page 158: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Erudizio, iz. Liburutik burezur hutsera astindu-tako hautsa.

Bere erudizio zabal eskerga hari esker,Kreazioan, zekien, nor zen nor eta zer, zer.Baina buru nahaste batek eragin zion oker:lapurtzea harentzat ez zen ez delitu, ez ezer.

Romach Pute.

Esamesa, iz. Izen onaren hiltzaileen armarikkuttunena.

Oi Esamesa! astinduko zaitut,nik ez dut behar beste ezpatarikzu zorrotz erabiliz dira alferrikkota-babesak, garaituko baitut.

Ikara bedi etsai ikusezinbaten aurka alferrik dabilela,ohartuz mihi gaiztoz ari naizelazabaltzen haren hainbat kontu zikin.

Inor zauritu gabe, ni garaileindarra gordeko dut zer gerta’re

Page 159: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

eraitsi izana zabaldu gabe.Joel Buxter.

Esekidura*, iz. Hiltzaile epaitu baten aurkakoerasoen etenaldia, Exekutiboari aukera ematendiona hilketa Fiskalak egin ote duen ala ez era-bakitzeko. Etorkizun den edozer desatseginenetena.

Altgeldek, bere ohe gorian etzanik,oheburuan zeukan deabru bat zutik.

«Sukaldari krudela, emazu atseden,su etenalditxo bat, laburra bederen!

Oroitu nik askatu nituela zieganIllinoisen neuzkanak preso espetxean.»

«Horregatik bakarrik sutan haiz erreko,zizare ziztrin hori, erreko betiko.

Halere, errukiturik hire egoerazlibratuko haut hire min eta nekeaz.

Page 160: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Aldi batez ezerk ez dik kalte egingo,nor haizen ere ez duk inor oroituko!

Zeruan isiltasun latz bat hedatu zen:Errukia ari baitzen Infernuan sartzen.»

«Nire etenaldia, deabru txintxoa,bedi zure menpeko naizen artekoa.»

«Bai zera! askatuek ziegatik ateraeta behar zutena sartzeko atzera.»

Poz zirrara Altgeldek bere azaleanbeste aldera jira zuten bitartean.

Joel Spate Woop.

Eskale, iz. Bere adiskideek lagunduko ziotelauste izan zuena.

Eskarifikazio, iz. Erdi Aroko jainkozaleak egitenzuen penitentzia mota bat. Erritoa batzuetanlabanarekin egiten zen, beste batzuetan burdinagoriarekin, baina, betiere, dio Arsenius Asceticu-sek, onargarria izateko, penitentziagileak ez zion

Page 161: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

barkatu behar bere buruari ez mina ez desitxu-ratze kaltegabea. Gaur egun eskarifikazioa,beste penitentzia latz batzuk bezala, ongintzakordezkatu du. Liburutegi bat sortzeak edo uni-bertsitate bat hornitzeak, diotenez, damudunarimin latzagoa eta iraupen luzeagokoa ematen diolabanak eta burdina goriak baino, eta horregatikgrazia lortzeko bide ziurragoa da. Hala ere, bierreparo larri egiten zaizkio penitentzia metodogisa: egiten duen mesedea eta justiziaren hutsa.

Eskarmentu, iz. Noizbait geureganatu genuenerokeria aspaldiko ezagun higuingarria dela eza-gutzeko ahalmena ematen digun jakinduria.

Gauaz lainope lodi batean galduta dabilenari,lur istiltsuan lepalderaino sartuta dagoenarieskarmentuak, eguzkiaren gorapenean bezala,argitzen dio egin bidea erabat okerra zela.

Joel Frad Bink.

Eskean ibili, ad. Zerbait eskatu, emango ezdizutelako ustearen araberakoa den irrikaz.

Page 162: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Zer da gizon hau, aitatxo?»

«Eskale txar bat, semetxo;argal, alfer, muturbeltza... eta benetan gaiztoa!Ikusi nola dagoen begiratuz giltzapetik!Eskalea izatea ez da oso ona, horratik!»

«Zergatik sartu zuten hor?»

«Obedituz urdailarieraso egin baitzion legeari.»

«Urdailari?»

«Bai, maitea. Gainontzean, hilko baitzuen goseak...pozik ez dizu ematen horrelaxe egoteak.Mokadurik gabe zenbait egun luze pasaturik:“Ogia! Ogia!,” horrek ez zuen beste konturik.»

«Ez al zuen nahi tartarik?»

«Soinean ere ez zeukan saltzeko gauza ugari;hori maiz gertatzen zaio eskean dabilenari.»

Page 163: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Zer gertatzen zitzaion, ba, ez aritzeko lanean?»

«Egingo zuen gustura, baina aditzen zuenean,“Alde hemendik, alproja!”, esaten ziotenean,“Hi, alfer, ustela, ospa!,” hortxe zeukan debekua.Aipatzen dizut kontua, ikusteko mendekua,gizon honexek hartua,izan zela ziztrina, satsu eta zikina.Mendekua, betiere, da siouxen kontua,Siouxen belzkeria...Baina huskeriengatik...»

«Zer egin zuen eskale gaixo horrek hor sartzeko?»

«Bi ogi lapurtu urdail gosetua asetzeko.»

«Hori besterik, aitatxo, ez al duzu kontatzeko?»

«Ez dago beste askorik.Gizona preso harturik,barrura eraman zuten, eta errematatzekohori baino lagunarte hobea du probatzeko.»

Page 164: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Eta bada han ogirik premia dutenentzat?»

«Txigortua bai behintzat.»Atka Mip.

Esker txarreko, izlag. Beste batengandikmesede bat jaso duena edo beste edozein modu-tara karitate-xede dena.

«Gizon guztiak, esker txarreko,»zioen zinikoak: «Ez,»filantropoak, «nik behin, hasteko»esan zion erantzunez,«bati mesede bat egin nion,ez dit ordaindu irainez.»

«Ka!,» zinikoak erantzun zion«esan nor den berehala,joango natzaio pozik, nahi baitutberak bedeinka nazala.»«Ezingo zaitu, ba, bedeinkatu,mutua da. Hau tamala!»

Ariel Selp.

Page 165: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Eskomiku, iz.

«Eskomiku» hitz hauxe da benetan ezagunaedozein sermoitan guk maiz aditu ohi duguna.Esan nahi du ageriko madarikazioabekatari eskandalu-emaile txarrarentzat;erritoak bihurtzen du Satanen esklaboaeta sekulakoz salbaezina Kristorentzat.

Gat Huckle.

Eskritura santu, iz. Gure erlijio santuko libu-ruak, gainerako fede guztien oinarri diren idazkifaltsu eta profanoekin nahastu behar ez direnak.

Esku, iz. Giza besoaren bukaeran eramaten deneta maiz norbaiten patrikara oldartzen den tres-na bitxia.

Eskubide*, iz. Izan, egin edo edukitzeko ahal-men legitimoa; adibidez, errege izateko eskubi-dea, norbaiten auzo izatekoa, elgorria jasatekoa,eta horrelakoak... Horietako lehena Jainkoakbere borondatez zuzenean emana zela uste zen,garai batean; eta oraindik ere hori esaten da in

Page 166: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

partibus infidelium, Demokraziaren erresumaargituez haraindian; lekukotzat Sir AbednegoBink-en lerro hauek:

Zer eskubidez dute erregeek denon gainetik agin-tzen,

nork ditu haien botere eta estatua legeztatzen?Zeren behar da izan mandoa baino are egoskorragoJainkoak nahi ez duen tronuan ordubete egiteko,nahiz Presidente aulkian inor arrandian ibiltzeko.

Beraz, guztia da Jainkoaren borondatez ezarriagertatzen dena, gertatzen dela, harexek erabakia.Kontu polita bailitzateke haren nahiari txoroekiskin egiten errez balute, aurre egiten alprojek.Horrela balitz esango nuke (inor iraindu nahi gabe)Jainkoa dela zabarkeria laguntzaileaz kulpante.

Eskuera, iz. Eskuaren irispidea. Hornitzekojoera zuzenean asetzeko posible (eta ohiko) denesparrua.

Bizitzak erakutsi egiamendiak bezain zaharra:

Page 167: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

pobreak duen gaitzik txarrenairispidearen traba.

G. J.

Esku-ezarpen, iz. Eskuak ezarriz bedeinkatuedo sagaratzea... eliza-sistema askotako zere-monia arrunta, baina sinesmenik benetakoenazLapurrak deritzan sektak praktikatzen duena.

Apaiz nahiz derbixeak honelaxe dio:«Jauna!, esku-ezarpen hau dela mediolur eta diru hauek behin eta betikoizan bitez guztiak zure elizarako.Ezarpen honek ziur zaitu saminduko,Ez zaitez lotsa. Aurrera! Egizu birao!»

Pollo Doncas.

Eskuin-ezkerti, izond. Eskuineko nahiz ezkerre-ko poltsikoa trebetasun berdinez husteko gaita-suna duena.

Eskuzabal, izond. Hitz hau, lehen, jaiotzaznoblea zen pertsonari zegokion. Orain, ordea,

Page 168: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

berez noblea denari dagokio, eta atsedenalditxobat hartzen ari da.

Eskuzabaltasun*, iz. Eskueran asko duenarenzabaltasuna, ezer ez duenari ahal duen guztiahartzen uzteko adinakoa.

«Enara bakar batek urtero hamar milioi eltxo irenstenomen ditu. Intsektu horiek guztiak eskueran jartzea Kreatzai-leak Bere kreaturen bizitzaz arduratzean erakusten dueneskuzabaltasunaren seinale adierazgarritzat daukat.» —Henry Ward Beecher.

Esku-zartak, iz. pl. Herri beherenak bera lau-sengatu eta irensten dutenei ordainetan ematendizkien txanponak.

Esoteriko*, izond. Oso modu bitxian zentzuga-be eta erabat ezkutukoa dena. Antzinako filoso-fiak bi modutakoak ziren: exoterikoak, filosofoekberek ere erdizka ulertzen zituztenak, eta esote-rikoak, inork ulertu ezin zituenak. Azken joerahori izan da gaurko pentsamenduari sakoneraino

Page 169: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

erasan diona eta gure garaian hobekien onartudena.

Espetxe*, iz. Zigorra eta saria emateko lekua.Poetak esaten digu:

«Harrizko murruek ez dute espetxea egiten...»,

baina harrizko murruen, politikako bizkarroieneta moral hezitzaileen konbinazioa ez da atsegi-nen lorategia prezisamente.

Estiragailu, iz. Argudio tresna bat, garai bateanfede okerraren jarraitzaileak egia berdaderoraerakartzeko maiz erabilia. Konbertitzen ez zire-nentzako onbideratzeko tresna gisa sekula ezzen bereziki eraginkorra izan, eta gaur egun esti-mazio txikia du.

Estualdi, iz. Koherentziaren saria.

Etnologia, iz. Gizonen tribuak aztergai dituenzientzia, hala nola lapurrak, ebasleak, iruzurgi-leak, ergelak, eroak, inozoak eta etnologoak.

Page 170: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Etorkin, iz. Herrialde batzuk beste batzuk bainohobeak direla pentsatzen duen ezjakina.

Etorkizun, iz. Gure negozioak ongi doazen, gurelagunak leialak diren eta gure zoriona ziurtatuadagoen aroa.

Etsaigo, iz. Lurraren gainpopulazioaren zentzuzorrotz-zorrotz eta berariaz aplikatua. Etsaigoaaktiboa eta pasiboa izan daiteke; adibidez(hurrenez hurren) emakume baten sentiera berelagun emakumezkoenganako edo bere gainera-ko sexukideenganako.

Etxe, iz. Gizon, arratoi, sagu, kakalardo, labe-zomorro, euli, eltxo, arkakuso, bazilo eta mikro-bioak bizitzeko egindako eraikin hutsa. ZehapenEtxe, zerbitzu politiko eta pertsonalak saritzekolekua, eta gaizkile eta lapurrak atxilotzeko. Jain-koaren Etxe, bere gainean kanpandorrea etahipoteka dituen eraikina. Etxe-zakur, piztia kira-tsa, etxean edukitzen dena, inguratzen direnpertsonei irain egin eta bisitari ausarta izutzeko.

Page 171: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Etxeko mirabe, Sexu aurkariko pertsona gaztea,Jainkoak ezarri nahi izan duen lekuan mila modu-tan desatsegina eta zikina izateko duen trebeta-suna erakuts dezan enplegatzen duguna.

Etxegabe, iz. Zerga guztiak etxeko ondasune-tan pagatu dituena.

Eukaristia*, iz. Teofagoen sekta erlijiosoarenospakizun sakratua.

Behin zoritxarrez sekta honen partaideenartean eztabaida bat sortu zen jaten ari zirenariburuz. Eztabaida horretan bostehunen bat milahil dituzte, eta gaia ez da oraindik argitu.

Euli-kaka*, iz. Puntuazioaren aurrekaria. Garvi-nus ohartu zen herri eskolatu zenbaitek erabil-tzen zituzten puntuazio sistemak hasieran haienlurraldeak izurritzen zituzten eulien ohiturasozialen eta dieta orokorraren araberakoak zire-la. Izaki horiek, beti idazleen hurbiltasun etaadiskidetasuna dela-eta nabarmendu baitira,erruz edo eskas apaintzen dituzte lumaren peanmamitzen ari diren eskuizkribuak, beren obratze

Page 172: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ohituren arabera, eta obraren zentzua argitzennolabaiteko interpretazio goitarrago eta idazlea-ren borondatearekiko loturarik gabeko batez.Literaturako «maisu antzinakoek» —hasierakoidazleek, alegia, zeinen obra hainbeste estima-tzen duten hizkuntza honetako oraingo izkiria-tzaile eta kritikariek—, ez zuten puntuaziorikerabiltzen, eta etengabe jarraian idazten zutenerabateko askatasunez, puntuak erabiltzeak sor-tzen duen pentsaeraren eten hori gabe (Gauzabera ikusten dugu gaurko haurren jokabidean;izan ere, puntu honetan ematen dute etsenpluharrigarri eta eder bat, eta erakusten gizabana-koaren haurtzaroak errepikatzen dituela arrazenhaurtzaroaren ezaugarri diren metodoak etagarapen mailak). Antzinako izkiriatzaile haienobran puntuazio guztia, gaurko ikertzaileen tres-neria optiko eta test kimikoen arabera, idazlea-ren laguntzaile argi eta zerbitzal honek ezarriada, euli arruntak, Musca maledicta-k, alegia.Antzinako eskuizkribuak transkribatzean, ondo-rengo idazleek, dela obrak bereganatzeko, delanaturaltasun osoz azalpen jainkozkotzat dauzka-tenak kontserbatzeko asmoz, papiroan eta per-

Page 173: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

gaminoan aurkitzen duten edozein arrasto begi-ramenik eta zehaztasunik handienaz kopiatzendute, eta horrela pentsamenduaren argitasuna-ren balioberretze ulertezina lortzen. Kopistengaraikideak diren idazleak naturaltasunez balia-tzen dira arrasto horien abantaila begibistakoezberen lanean, eta, beren etxeko euliek eskuza-balki ematen dieten laguntzari muzin egin gabe,askotan antzinako idaztiak berdintzen dituzte,eta are batzuetan haiei gaina hartzen ere, pun-tuazioari dagokionean behintzat, ez baita ahun-tzaren gauerdiko eztula. Euliek literaturari ema-ten dizkioten zerbitzu garrantzitsuez jabetzeko,aski da nobelagile ospetsuren baten orri batkrema eta melaza platerkada baten ondoan jar-tzea gela eguzkitsu batean eta erreparatzeanola haren «zorroztasuna argitzen eta estiloa fin-tzen den» eulien eraginaren pean uzten dendenboraren proportzio zehatzean.

Euskortasun, iz. Giza eskuaren ezaugarri bat,inguruan erabiltzen den diruari atxikitzeko joeranabariari dagokionez. Bere garapen mailarikhandiena agintarien eskuetan eman ohi du, eta

Page 174: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

politika arloan karrera egiteko hornidura balia-garritzat hartu ohi da. Ondoko bertso argigarriakpolitika arloan arrakasta handia zuen jaun kali-forniar bati buruz idatziak dira; orain bere kon-tuak ematera joana da:

Euskortasun nabarmenaharen atzaparrarena.Aingira oliotuakeman arren, bere eskuakeutsiko die bai aisebatere mugitu gabe!Eskerrak arnasa ez deneskuz tiraka egiten.Bestela bera lehenaematen bere azkena.Beharrik, zuk diozunez.Ez, ba. Hau da dakiena:tiratzen bai, askatzen ez.

Exekutibo, iz. Gobernuaren bulegari bat, egin-behartzat duena botere legegilearen nahiakbetearaztea, departamentu judizialak baliogabeeta ondoriorik gabekotzat deklaratzen dituen

Page 175: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

arte. Jarraian ematen da Ilargitar txunditua(Pfeiffer & Co., Boston, 1803) izenburuko liburuzahar batetik hartutako zati bat:

ILARGITARRA: Orduan, zuen Kongresu horrek lege bat onar-tu duenean, zuzenean bidaltzen da Auzitegi Gorenera eakonstituzionala den berehala jakiteko?

LURTARRA: Ez, ez. Ez da beharrezkoa Auzitegi Gorenarenonespena, harik eta zenbait urtetan bete beharrekoa izanondoren norbaitek bere baitan duen eraginari aurre egitendion arte... bezeroak berak, alegia. Presidenteak, ontzatematen badu, berehala betearazten du.

ILARGITARRA: Ah, orduan, botere exekutiboa legegilearenzati bat da. Zuen poliziek onartu egin behar al dituzte betea-razten dituzten ordenantzak?

LURTARRA: Oraindik ez. Ez, behintzat, polizia diren aldetik.Xehetasunetan sartu gabe, hala ere, lege guztiek izan behardute behartu nahi dituzten pertsonek onartuak.

ILARGITARRA: Ulertzen dut. Heriotza-zigorra ez da baliozkoahiltzaileak sinatu arte.

LURTARRA: Adiskide, oso gordin azaltzen dituzu gauzak, guez gara horren zurrunak.

ILARGITARRA: Baina baliozkoak izan daitezen, legeak luzaroaplikatu beharrean oinarritzen den sistema judizial garesti

Page 176: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

hau mantendu beharra, eta orduan ere pertsona pribaturenbatek auzitegira eramaten duenean bakarrik..., ez al da osonahasgarria?

LURTARRA: Bai, halaxe da.ILARGITARRA: Orduan, zuen legeak, praktikan jarri aurretik,

zergatik ez dira indarrean jartzen, ez, hain zuzen ere, zuenPresidentearen sinaduraren bidez, baizik Auzitegi GorenekoEpaile Nagusiaren bidez?

LURTARRA: Ez dago horrelako jokabidearen aurrekaribakar bat ere.

ILARGITARRA: Aurrekaririk ez, beraz. Eta hori zer da?LURTARRA: Bostehun legelarik eman dute horren defini-

zioa, bakoitzak hiru liburukitan. Beraz, nola jakin?

Existentzia, iz.

Amets beldurgarria, irudipen hutsa,benetakotzat hartzen erraz izan arren,zeinetik Herioak esnatzen gaitueneta esanarazten: «Zakurraren putza!»

Ez-amerikar, izond. Gaizto, jasanezin.

Page 177: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ezagun, iz. Mailegu bat eskatzeko bezain ongiezagutzen dugun pertsona, ez, ordea, mailegubat emateko bezain ongi. Adiskidetasun mailabat, xumea deitzen zaiona, haren xedea apalaedo ezezaguna denean, eta adiskidetasun minaesaten zaiona, hura aberats edo ospetsuadenean.

Ezagutu, du ad. Aitortu. Batak bestearen aka-tsen ezagupena aitortzea da egia maitatzeakezartzen digun eginbehar gorena.

Ezbehar, iz. Sekula faltan izaten ez den beharklasea.

Ezinegon, iz. Lagunaren aberastasunaren era-ginpean harrapatzen den gaitza.

Ezjakin*, iz. Zuretzat eskuartekoak diren zen-bait jakingai motaren berri ez duen pertsona, etazuretzat erabat ezezagunak diren beste batzukdakizkiena.

Babo hain zen ezjakina,

Page 178: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Argi hain asko-jakina,non esan baitzion Argik:«Ez dakienak behar dikapalxeagoa izan,hik eskolako jakintzan,argi izpirik ez baituk.»«Horretan arrazoia duk;ez zekiat ezer askoeskoletan ikasia,baina ez izan harroxko;hutsa duk hik handik kanpoikasitako guztia.»

Borelli.

Ezkontza, iz. Nagusi batez, etxekoandre batezeta bi esklaboz osatutako komunitatearen egoe-ra edo izaera; komunitatea, guztira, biz bakarrikosatua da.

Ezkortasun, iz. Baikorrak bere txorimalo espe-rantza eta irribarre jasanezinaz baliatuz erakus-ten duen nagusitasunaz behatzaileari, bere kon-bikzioen gainetik, nahitaez bereganarazten dionfilosofia.

Page 179: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ezkutatu*, da ad. «Modu bitxian mugitu», bestenorbaiten jabetzak hartuta jeneralean.

Udaberria keinuka! Orok deiari arrapostu,zuhaitzak hostatu dira, diruzainak ezkutatu.

Phela Orm.

Ezkutatu, ad. iz. bur. Ordainarazpenen irispide-tik bere burua kentzeko zuhurtzia izateko modu-ko diru-sarrerak dituen pertsona.

Eztabaida, iz. Besteak oker daudela ziurtatzekometodoa.

Eztei, iz. Zeremonia bat, zeinean bi pertsonakerabakitzen duten bat izatea, batek ezer ez iza-tea eta orok jasangarri ez izatea.

Page 180: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

F

Faltsu, izond. Erretorikazalea.

Fede, iz. Frogarik gabeko sinesmena, antzekorikez duten gauzez ezagupenik gabe mintzo denbatek dioena sinestea alegia.

Fedegabetasun, iz. Nire Jainkoarenganakozure lotsa gutxia.

Fenix*, iz. Gaurko «txori ipurberoa»-ren aurre-kari klasikoa.

Fideltasun, iz. Traizionatuak izateko zoriandirenen bertute bitxia.

Filantropo, iz. Jaun zahar aberatsa (eta maizburusoila) bere burua entrenatu duena kontzien-tziak patrika husten dion bitartean irribarre egi-teko.

Page 181: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Filistear, iz. Adimena ingurukoen mirabe duenpertsona; pentsaera, iritzi eta sentiera modarenarabera moldatuak dituena. Batzuetan eskolatuaizaten da, maiz aberatsa, normalean txukunaeta beti ponpoxoa.

Filosofia, iz. Bide-adar ugari dituen errepidea,abiapuntua inon ez duena eta ezertara iristen ezdena.

Finantzak, iz. pl. Diru-sarrerak eta baliabideakadministratzailearen onetan administratzearenzientzia edo artea. Hitz honen ahoskera, «i»luzearekin eta azentua lehen silaban duela,amerikarren aurkikuntza eta jabetzetako balio-tsuenetako bat da.

Fisonomia, iz Besteren izaera haren aurpegia-ren eta gurearen arteko antz-desberdintasunakaztertuz finkatzen duen artea, bikaintasunareneredutzat gurea harturik, jakina.

«Giza gogoa irakurtzea aurpegiak duen trazan»

Page 182: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Shakespeare txoroak dio, «ezin da, oso garbi nahidut esan.»

Fisonomistek gixaxo haren aurpegia azterturik:«Zaila da aurkitzen honena baino zuhurtzia ahulago-

rik.Hazpegietan gogo-bihotzak agerian zituelajakinik, buru-zuritze alde esan behar ezin zela.»

Lavatar Shunk.

Fonografo, iz. Jostailu ernegagarria, betiko gal-dutako hotsak berpizten dituena.

Forma pauperis (Latina). Pobre-itxuran: aboka-tutarako dirurik ez duen auzitaratu bati kontside-razioz bere auzia galtzeko bide ematen dionmetodoa.

Adanek Kupidoren maite-epaitegian(epaile baitzen, Adan sortu zen artean),Ebaren faboreak eskatu zituen,jantzi egokiz, baina, eskas ei zebilen.

Ebak: «Ondo pobreki jantzita zatoz zu,horrela jarduterik hemen ez daukazu.»

Page 183: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gizonari ukatu nahi zuen grazia:musuhuts joan behar ez baitzen jantzia.

G. J.

Fraide-jabari, iz. Edukitze mota bat, erlijioso-anaidiek lurrak eskuratzeko erabiltzen dutena,dohaintza eman dien arimaren alde otoitz egite-ko baldintzapean. Erdi Aroan anaidi aberatsene-tako batzuek beren jabetzak modu sinple etamerke honetaz baliatuz bereganatu zituzten, etaIngalaterrako Henrike VIII.ak behin anaidi batekfraide-jabariz beretuak zituen lurralde zabalbatzuk konfiskatzera bere funtzionario bat bidalizuenean, honela esan zion Abadeak: «Zer!, zurenagusiak gure ongilearen arima Purgatorioangeratzea nahi du, ala?» «Gaixoa», erantzun zionfuntzionarioak, hotz, «eta ez baduzu haren aldeotoitz egiten, kiskali ere egingo da alfer-alfe-rrik.» «Baina begira, ene haurra,» jarraitu zuengizon zintzo hark etsi gabe, «hau Jainkoari lapu-rreta egitearen pareko egintza da.» «Bai, zera!Nire nagusi Erregek jabetza gehiegiak ematendituen tentazio ugarietatik Hura libratu besterikez du nahi eta!»

Page 184: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Framazonak, iz. pl. Errito sekretuak, zeremoniaburugabeak eta jantzi bitxiak dituen ordena bat,zeinean sartu diren, Karlos II.aren erregealdianLondresko artisauen artean sortu zenetik, joan-dako mendeetako hildakoak, etengabeko atzera-martxan. Eta horrela, gaur egun, Adanetikhonanzko belaunaldi guztiak onartzen dituenez,jarraitzaile prestuak bereganatu ditu Kaosekoeta Huts Eragabeko biztanle kreazio-aurrekoenartean. Garai desberdinetan ordena fundatu izandute Karlomagnok, Julio Zesarrek, Zirok, Salomo-nek, Zoroastrok, Konfuziok, Thothmesek etaBudak. Framazonen ikur eta sinboloak Paris etaErromako katakunbetan aurkitu izan dira, Parte-nongo harri-abarretan, eta Txinako Harresi Han-dian, Karnak eta Palmirako tenpluetan eta Egip-toko piramideetan... beti framazonen batek aur-kitu ere, noski.

Frenologia*, iz. Ile-larruan barrena patrikakhusteko arte eta jakintza. Pertsona ergeltzenduen organoa zein den asmatu eta esplotatzenjakitean datza.

Page 185: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Froga, iz. Egia izateko gezurra izateko bainoprobabilitate izpi bat gehiago duen erakusbidea.Bi lekuko fidagarriren lekukotasuna, batenarenaurka jarria.

Page 186: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

G

Gailendu, ad. Etsai bat egin.

Gaitzespen, iz. Teologian, jaio aurretik konde-natua den mortal zorigaitzekoaren egoera. Gai-tzespenaren doktrina Kalbinek irakatsi zuen, zei-nari ematen zion poza nolabait ilundu baitzionbere konbikzioaren egiazaletasun ilunak, esatenbaitzion ezen, batzuk hondamendiaren patuakjoak badira ere, beste batzuk salbatzeko predes-tinatuak direla.

Gaizkide, iz. Gaiztakeriaren ezagupen eta kon-plizitate erruduna izanik, egintza gaizto bateannorbaiten kide dena, adibidez bere bezero gaiz-kilea errudun dela jakinik hura defendatzen duenabokatua. Abokatuen jokabideari buruzko ikus-pegi honek ez du gaur arte haien onarpena bere-ganatu, inork ez baitie lansaririk eskaini ikuspegihori onartzearen aldera.

Page 187: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Galera*, iz. Genuenaz edo ez genuenaz gabe-tzea. Horrela, zentzu zabalean esan ohi da «berehautaketa galdu zuela»; eta gizon argitsu hartaz,Gilder poetaz, «burua galdu zuela». Lehenbizikoeta zuzenagoko zentzu horretan dago erabiliahitza hilartitz ospetsu honetan:

Hemen erraustu zen azkenean Huntingtonen kala-bera,

zeinen betiko galeraz denok egin baitugu hobera,zeren mundu hau utzita alde egin baino lehen bes-

tera,honek beretzat irabazia baitzen guretzat galera.

Galoi, iz. Apaindura-seinale bat, baliagarriaArmadako ofizial bat etsaiarengandik bereizte-ko... beheko mailako ofizialarengandik alegia;izan ere, haren heriotzak igoerarako aukeraemango lioke behekoari.

Galtzak, iz. pl. Ar heldu zibilizatuaren behe-aldeetako janzkia. Jantzi mota hau tubularra daeta tolesguneetan errorik gabea. Txantxazale

Page 188: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

batek sortua dirudi. Jakintsuek «pantaloiak» esa-ten diete eta ezdeusek «frakak».

Galtzari, iz. Zinta elastikoa, emakumeari gal-tzerdietatik irtetea eta herrialdea jendegabetzeagalarazten diona.

Gamelu, iz. Ikuskizun mundurako balio handikolau-hankakoa (Oinzapalus bizcarroquer). Bigamelu mota dira: gamelu zuzena eta nolabaite-koa. Bigarrena da beti erakusten dena.

Gantzutu*, du ad. Errege bat edo bestela ereaski koipatua den beste goi funtzionarioren batolioztatzea.

Apaizek erregeak gantzutzen dituzten bezala,jendailaren gidari diren zerriak ere hala.

Judibras.

Gargola, iz. Erdi-aroko eraikinen hegatzetanizaten zen hustubide irtena, normalean arkitek-toaren edo eraikinaren jabearen etsairen batenkarikatura groteskoaren eitekoa. Hori izan ohi

Page 189: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zen elizetan eta elizaren eraikinetan normalena,haietan gargolak bertako herexe eta disidenteekosatutako «benetako galeriak» izaten baitziren.Batzuetan, dekano eta kapitulu berriren batekagintea hartzen zuenean, gargola zaharrakkendu eta beste batzuk jartzen ziren, eta titularberrien etsaitasun pribatuekin lotura estua iza-ten zuten.

Gari, iz. Nekez bada ere, taju antzeko whiskyaegiteko balio duen labore mota bat, ogia egitekoere erabiltzen dena. Frantsesek, diotenez, besteedozein herrik baino ogi per capita gehiago jatendute, harritzekoa ez dena; izan ere, haiek dirairensgarri nola egin dakiten bakarrak.

Gartsutasun*, iz. Gaztetako ondoeza, damudosi txikiak eskarmentuaren kanpoko igurtzial-diekin konbinatuz senda daitekeena. Byronek«khar-itsutasun» deitzeko adinako susperraldiaizan zuen, eta gero berrerorialdi bat, betiko era-man zuena... Missolonghira.

Page 190: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gaztaro*, iz. Aukeraren Aroa, Arkimedesekoinarri-puntu bat aurkitu zuena, Kasandrak etor-kizuna aurrean zuena eta zazpi hiri lehiatzenzirena Homerori bizilekua eta mantenua ema-teagatik.

Gaztetasuna da benetako Saturnoren Erreinua, UrreAroa lurrean berritua, sasiak pikuak ematen zituena, zerriektxistu hotsei kasu egiten zietena, zurdak zetazkoak zituzte-na, jatenetako beti pagotxa zutena, behiak hegan ibiltzenzirena, esnea atarietan uzten zutena, Justiziaren zurrungarikaditzen ez zena, asesino guztiak izpiritu bihurturik eta oihu-ka Baltimorez haruntzago bidaltzen zirena. — PolydoreSmith.

Gehiago, izond. Gehiegiren goragoko gradua.

Gehiegikeria, iz. Moralaren arloan, neurritasu-naren legea zigor egokien pean betearaztenduen atseginaldia.

Salbe, Gehiegikeria... bereziki ardotan,gurtzen zaitut lur hotzean belauniko jarririk,burezurra pulpitutzat uzten dizut poz-pozik,

Page 191: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

urzaletasuna hartzen duzularik ahotan.

Arauz arau eta lerroz lerro, sekula santaninork ez nau konbentzitu horrelako hitz goxozarrazoiak ematean libreki eta zorrotznola zuk ukituz bizkarrezur eta kopetan.

Zure aginduz okertuz atseginaren kopamahats zukuaz ezin dut zorroztu adimena;damu-aulkian jarririk, egosi behar pena,ezin jaikirik; halere, egin dezagun topa:Esker txarrekoa zure aldarean aldirosakrifiziorik egin ez dizuna berriro!

Gehiegizko*, izlag. Ez-beharrezko; alferrikako...de trop.

Sultanak esan zuen: «Baduk froga nahiko,fedegabe alu hau dela gehiegizko.»Bisir handiak, berriz, zirrarak harturik:«Buru horrexek, behintzat, halaxe zirudik.»

Habeed Suleiman.

Page 192: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Debs jauna gehiegizko herritarra da.» — Theodore Roo-sevelt.

Genealogia, iz. Baten jatorriaren aztarnenazterketa, bereak aztertzeaz gehiegi arduratu ezzen arbaso batetik abiatuz egina.

Geografo, iz. Munduaren kanpo-aldearen etabarne-aldearen arteko aldea aise esplikatzenahal dizun tipo bat.

Habeam geografo izen handikoa,Abubeker herrian behinola jaioa,herritik Zam ibaia behin zeharkatzean,ikusi nahi baitzuen Xelam bestaldean,izutu zen hainbeste bide ikustean;galdu zen eta apo migrariak janezbizi zen. Baina hark ere hil behar, nola ez!Bidaztiek goresten dute esker onez.

Henry Haukhorn.

Geologia, iz. Lurraren azalaren zientzia... zeina-ri, dudarik gabe, erantsiko zaion haren mamiariburuzkoa putzuren batetik gizonen bat hitz egi-

Page 193: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

teko gogoz atera bezain laster. Dagoenekoaztertuak diren lurraren formazio geologikoakhonela daude sailkaturik: Lehena, edo behekoe-na, harriz, hezurrez, mando ustelduz, gas-hodiz,meatzarien tresnaz, antzinako estatua sudurga-bez, dobloi espainolez eta arbasoz osatua. Biga-rrena, batik bat, zizarez eta satorrez egina da.Hirugarrenean sartzen dira trenbideko karrilak,espaloiak, belarra, sugeak, bota lizunduak, gara-gardo botilak, tomate poteak, jende mozkortua,zaborra, anarkistak, zakur hozkalariak eta txoro-ak.

Gerra, iz. Bakearen arteen albo-produktua. Ego-era politikorik mehatxugarriena nazioartekoadiskidetasun aldia da. Ustekabea itxarotekoerakutsi ez zaion historiako ikaslea harro egonliteke argitasun honetara iritsi ezinaz. «Bakegaraian presta ezazu gerra» esaerak ulertu ohiden baino esanahi sakonagoa du; ez du bakarrikesan nahi lurreko gauza guztiek dutela bukaera—aldaketa dela lege aldagaitz eta betierekobakarra— baizik eta bakearen soroan gerrarenhaziak usu barreiatuak direla eta erne eta hazte-

Page 194: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ko lur gizena dutela. Hain zuzen ere, Kubla Kha-nek «atseginaren kupula» dekretatu zuenean —Xanadun bakea eta festa handiak zirenean, ale-gia—,

belarrira iritsi zitzaiongerra iragartzen zuen arbasoen ahotsa.

Izan diren poeta handienetako bat, Colerid-ge, gizonen arteko jakintsuenetakoa zen, eta ezzizkigun alferrik idatzi lerro horiek. Hobe dugu«Itsasoaz bestaldera eskuak luzatzea»-tik gutxi-xeago eta nazioaren segurtasuna den mesfidan-tza funtsezkotik gehixeago izan. Gerrak lapurragauean bezala etortzea du maite; betierekoadiskidetasunaren promesek iluna dakarte.

Gezi ontzi, iz. Buiraka, antzinako estatu-gizo-nak eta legelari indigenak beren argudio argie-nak eramaten zituen kutxatila erabilgarria.

Gordeta zeukan gezi ontzianliskarzale Erromatarrakargudio bat txit egokia

Page 195: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

erantzuteko galderak.Hura hartu zuen gibel erdianarerio egoskorrak.

Oglum P. Boomp.

Gezurti, iz. Eginkizun zehatzik gabeko aboka-tua.

Gibel*, iz. Naturak behazuntsu izateko zuhurtziahandiz ematen digun organo gorri handia. Edo-zein literatur anatomistek orain bihotzean direladakizkien sentipen eta emozioak garai bateangibela izurritzen zutela uste zen; eta Gascoignekberak ere, giza naturaren alde emozionalazdiharduenean, «gure alde hepatikoa» deitzendio. Garai batean biziaren kokagunetzat hartzenzen. Hortik esaera hura: «Hi bizi haiz, hi; hori dukgibela, hori.» Gibela da antzarari zeruak egindion oparirik hoberena; hori gabe ezingo bailigu-ke Strasbourgeko pâte-a hornitu.

Gillotina, iz. Frantsesei sorbaldak arrazoi onbategatik gorarazten dizkien makina.

Page 196: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Brayfugle irakasle askojakinak bere Arrazenbilakaeraren ildo dibergenteak lan bikaineanfrantsesen artean keinu honek —sorbalda-gora-tzeak, alegia— duen nagusitasunetik ondoriotzatateratzen du frantsesak dortoketatik sortuakdirela eta keinu hori burua maskorraren barne-aldera erretiratzeko ohituraren aztarna dela.Aitor dut, ez gogo onez ordea, ez natorrela batautoritate goitar horrekin, baina nire iritzia da(Herentziazko sentipenak, II. lib, XI. kap.-angehiago landurik azaldu eta argudiatzen denez),sorbalda-goratzea oinarri ahula dela haren gai-nean horrelako teoria eraikitzeko; izan ere, Iraul-tza aurretik keinua ezezaguna zen. Ez dut bate-re dudarik keinu horrek baduela zerikusirik gillo-tinak iraun zuen bitartean sortzen zuen izu-ika-rarekin.

Giza hilketa, iz. Gizaki batek beste gizaki bathiltzea. Lau mota bereizten dira: larriak, barka-garriak, zurigarriak eta goresgarriak, baina hil-dakoari ez zaio asko axola berea batean edobestean sartzea: sailkapena abokatuen mesede-tarako da.

Page 197: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gizabide, iz. Hipokresiarik onargarriena.

Gizajale, iz. Antzinako eskolako gastronomoa,gustu sinpleak kontserbatzen dituena eta zerri-aurreko aroko dieta naturalari atxikitzen zaiona.

Gizalege, iz. New Yorkez gainerako biztanleeibehatzaile hiritarrek eratxikitzen dieten begiru-ne mota. Haren adierazpenik ohikoena hitzhauek dira: «Barkatu, aizu», eta ez dago besteeneskubideekiko begirunerik ezarekin kontraesa-nean.

Sutauskintzako jabea,paseatzera aterea,susmo batek hartu zuen...Oskarbitik erori zengiltzurrun bat, odoldua.Fabrika zen lehertua.Berak, kenduz kapelua:«Barka, jauna, ez nekienzegoenik kargatua.»

Swatkin.

Page 198: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gizateria, iz. Giza arraza, osorik hartuta, poetaantropoideak bazterturik.

Gizatxar, iz. Baiak saskitxoetan saltzeko bezalabere dohainak prestatuak izanik —hoberenakgainaldean— okerreko aldetik irekiz erakutsidituen gizona. Jaundotorearen alderantzizkoa.

Gizon*, iz. Animalia bat, bere buruaz duen ideia-ren kontenplazio liluratuan hain galdua, nonoharkabean pasatzen zaion zer izan beharlukeen. Bere jarduera nagusia beste animaliaketa bere espeziekoak suntsitzea da, zeinak hala-ko ziztu bizian ugaltzen diren, non lur populaga-rri guztia, eta are Kanada ere, jendez leporainobetetzen duten.

Mundua berri, Gizona gazte, hala zen garai batean,Errege, apaiz nahiz nekazari guztiok ginen bakean.Egun, ordea, gauzak ez dira horrela gure artean,salbu lehengo sistema dugun Errepublika gurean:denok errege dira nahiz eta asko ibili oinutseaneta ez gutxi dabiltzan arren gosea ase ezinean.

Page 199: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Nork zanpatuko dituen baina badago haien men-dean.

Herritar batek ez zuen maite, nonbait, boto emateagoiz batez jaiki zen txunditurik, dena luma eta pikea:jende zintzoek erregalotan egin zioten trajea.«Nahitanahiezko eginbeharra da gurean bozkatzea,eta nahi duzun pertsona hori zerorrek aukeratzea.»«Hori nahi nuke,» izan zen gizon haren erantzun

noblea,«nik dakidanez, hura sekula ez da aurkeztu, ordea.»

Apperton Duke.

Gizotso, iz. Garai batean gizakia izan zen edooraindik tarteka ere hala den otsoa. Gizotso guz-tiek gaiztakeriarako isuria dute, eta piztia itxurahartzen dute beren joera asetzeko, baina batzuk,sorginkeriaz eraldatuak, giza haragiari hartu dio-ten gustuarekin ongi heldu den bezain gizatia-rrak dira.

Bavariako nekazari batzuek, gau batez otsobat harrapatu zutelarik, zutoin batean lotu zutenisatsetik, eta ohera joan ziren. Hurrengo goizeanezer ez zegoen han! Harri eta zur eginik, herriko

Page 200: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

apaizari galdezka joan zitzaizkion, eta hark esanzien harrapatutakoa dudarik gabe gizotso batzela eta bere giza era hartua zuela berriz gaueanzehar. «Hurrena otso bat harrapatzen duzue-nean,» esan zien gizon zintzoak, «hankatik lotu-ta jarri katean, eta goizean Luterano bat aurkitu-ko duzue.»

Gnomo, iz. Ipar-Europako mitologian, ipotx tan-kerako deabrua, lurraren barrunbeetan bizi denaeta mea-altxorren zaintzaz arduratzen dena.Bjorsenek, 1765ean hil zenak, dio bere mutilza-roan Suediako hegoaldean aski arruntak zirelagnomoak, eta maiz ikusten zituela mendianpaseatzen ilunabarrean. Ludwig Binkerhoofek,1792an, berriki samar beraz, hiru ikusi omenzituen Oihan Beltzean, eta Sneddekerrek ziurta-tzen du 1803an meatzari talde bat atera zutelaSilesiako meategi batetik. Adierazpen horiekematen dituzten datak arakatuz, ohartzen garagnomoak ez zirela seguru aski 1764a arte desa-gertu.

Page 201: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gnostikoak, iz. pl. Filosofo sekta bat, lehen kris-tauen eta Platonzaleen arteko batasuna moldatunahi izan zuena. Lehenek ez zuten elkarrizketa-rik nahi izan eta, bateratzeak huts egin zuenez,batasunaren aldekoen amorrazioa ez zen izannolanahikoa.

Gobernu, iz. Politikako abstrakzio ongi asma-tua, lehen ministroari edo presidenteari dagoz-kion muturreko eta ostikoak hartzeko sortua.Txorimaloa, alprojakeriatik eta ustelkeriatikbabesteko tresna.

Gobernu monarkiko*, iz. Gobernu.

Gogo-zabaltasun, iz. Iraina eroapen otzanezjasateko jarrera, mendeku plana zoritu bitar-tean.

Golde, iz. Lumara ohitutako eskuak oihuka eska-tzen dituen lanabesa.

Page 202: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gomendio, iz. Gurearen paretsuko lorpenenga-tik, ez ordea maila berekoengatik, ordaintzendugun zerga.

Gorde, du ad.

Testamentuan emana zuen bere ondare guztiaeta betiko loan murgildu zen gero errukarria.«Honela, behintzat,» xuxurlatuaz, «gordeko baita

garbianire izena menderen mende, beti-beti goretsia.»Hilarrian du bere izena oso ongi idatzia,Nork gordeko du? Hilak ez behintzat, hark dena

baitu utzia.Durang Gophel Arn.

Goresle, iz. Gezurti mota berezi bat (baina ezbitxia).

Gorgon*, iz.

Gorgon antzinako neska gazte eta ausart bat zen,orduko grekoak harri bihurtzen baitzituen,bekoki izugarria ikusten bazioten.

Page 203: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gaur harri-hondarretatik ateratzen ditugu;zinez hain lanbide txarrak aise frogatzen digueskultoreak zirela zoroak, eta ez gu.

Gorpujale, iz. Hildakoak jateko ohitura gaitzes-garriaren adikzioa duen deabrua. Gorpujaleenexistentzia dudatan jarri dute mundua sinesmenkontsolagarriez gabetzeaz ordezko zerbait ema-teaz baino gehiago arduratu diren eztabaidaza-leek. 1640an Aita Secchik bat ikusi zuen Firenzeondoko hilerri batean eta gurutzearen seinaleazuxatu zuen. Buru asko eta beso-zango ugarizhornitua omen zen, eta leku bat baino gehiago-tan ikusi omen zuen aldi berean. Gizagaixoaafari batetik omen zetorren une horretan, eta«bapo afalduta» egon ez balitz, kosta ahalakosta deabrua harrapatuko omen zuen. Atholsto-nek kontatzen du gorpujale bat nekazari sendobatzuek harrapatu zutela Sudburyko zimitoriobatean eta zaldi-aska batean ezkutatu zela.(Badirudi pentsatzen zuela horrelako gaizkilenabarmenari larrosa-urezko putzu batean gorde-tzea zegokiola). Ura kolpean odol bihurtu omenzen «eta horrela jarraitzen da gu hil arte».

Page 204: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Putzua harrezkero ubide batetik odolustu izanda. Hamalaugarren mendean bertan ere gorpu-jale bat Amienseko Katedraleko kriptan inguratuomen zuten eta herritar guztiak bildu omen zireninguruan. Hogei gizon armatu, gurutze bat zera-man apaiz bat buru zutela, hara sartu eta gorpu-jalea harrapatu omen zuten, eta hark, trikimailu-ren batez ihes egitea bururaturik, herritar ospe-tsu baten itxura hartu omen zuen, baina hala ereurkatu, urperatu eta laurdenkatu omen zutenherri osoaren orgiarik itsusienaren erdian. Bainaherritar hura, deabruak itxura hartzeko aukeratuzuena, parte txarreko gertaera horrek hainbes-teraino asaldatu omen zuen, non ez omen zengehiago azaldu Amiensen, eta haren atarramen-dua misterioa da oraindik ere.

Gorpulapur, iz. Hilobi-harrei lapurreta egitendiena. Mediku gazteak hornitzen dituena, hainzuzen ere, bestela mediku zaharrek lur-emaileakhornituko lituzketenaz. Hiena.

«Udazken batez lau lagun geunden,»mediku batek zioen,

Page 205: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Hilerri baten horma ondotikhilobi bat zelatatzen.

Ilargiaren beheraldianhilobiaren ondora isil-isilik hiena hurbildu,sartu nahi zuen zulora.

Egintza latzak zurtu gintuen,gordelekutik atera,pizti zikina garbitu etasartu genuen lurpera.»

Bettel K. Jhones.

Gorroto, iz. Gehiago denaren aurrean izatekoegokia den sentipena.

Gorteko txoro, iz. Auzi-jartzailea.

Grabitazio, iz. Gorputz guztiek daukaten mate-ria-kopuruaren araberako indarrez elkarrenganahurbiltzeko duten joera; daukaten materia-kopu-rua, berriz, elkarrengana hurbiltzeko duten inda-rraren arabera kalkulatzen da. Honela erakusten

Page 206: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

du zientziak modu atsegin eta onbidezkoan, A B-ren froga bihurtu ondoren, B bihurtzen duela A-ren froga.

Gramatika, iz. Tranpazulo sistema, bere kasaikasitako gizonaren oinak trabatzeko prestatua,nabarmendu nahi badu ibili behar duen bideguztirako.

Graziak*, iz. pl. Hiru jainkosa eder, Aglaia, Taliaeta Eufrosine, Venusen mirabe zirenak, soldata-rik gabe. Mantentzen merkeak ziren, ia ez bai-tzuten ezer jaten eta eguraldiaren araberakojantziak izaten baitzituzten soinean, edozein hai-zetxok eramaten zien edozer, itxura denez.

Gurtu, du ad. Zerbaiten esperantzaz beneratu.

Gurtza, iz. Homo Creatorrek Deus Creatusenegintza bikainari eta bukaera finari egiten dienaitortza. Lur-jotzearen forma popularra, harrota-sun punttu bat duena.

Page 207: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gurutze, iz. Antzinako sinbolo erlijiosoa, kristau-tasuneko gertaerarik solemneenari bere esa-nahia zor diolako uste okerra zabaldua izanarren, izan, milaka urte lehenagokoa dena.Askok uste izan dute crux ansata antzinako ado-razio falikoko gurutzearen berdin-berdina dela,baina horretaz dakiguna baino askoz lehenagokoarrastoak aurkitu izan dira. Gaur egun GurutzeZuria daukagu kastitatearen sinbolotarako;gerrako neutralitate onginahizkoaren seinaleta-rako, berriz, Gurutze Gorria. Lehenbizikoaburuan zuela aita Gassalasca Japek bertso sailhau idatzi zuen:

«Izan onak» «Izan onak» dio mojen koruak,bekatutik aldentzeko zabalduaz oihuak,ezkutatu gabe beren xarma -noiz?-loratuak.

Zergatik, baina, zergatik ez du begik ikusineska gazte eta ederrik, beren Gurutze Zurisantu horrekin grazia dariela nabari?

Erretolika guztiak, sermoiak zertarako?Bada plan sinpleagorik gizona salbatzeko,

Page 208: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

(Salbatzerik hark merezi al du, baina, hasteko?).

Bai, maiteok, pentsamendu txarrei amore ematenhasten bada, Legeari lasai muzin egiten,ingura zakizkiote, egon ondoan, arren.

Gutunazal, iz. Agiriaren hilkutxa; fakturarenurkabea; diru-igorpenaren oskola; amodiozkogutunaren txabusina.

Gutxiespen, iz Erasotzeko arriskutsuegia denetsaiarenganako, gizon zuhurrak duen sentipe-na.

Page 209: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

HHabeas corpus, iz. Okerreko delituagatik espe-txeraturik dagoena ateratzeko balio duen idaz-kia.

Hades*, iz. Beheko mundua; joandako arimenegoitza; hildakoak bizi diren lekua.

Antzinakoen artean Hadesen ideia ez zenInfernuarenaren sinonimoa; izan ere, antzinakogizon prestu franko hantxe bizi ziren eroso asko.Are gehiago, Kanpo Eliseoak berak ere Hadesenparte bat ziren, nahiz eta gerora Parisera era-man dituzten. Testamentu Berriaren bertsiojakuetarra bilakabidean zenean, lan horretanziharduten gizon zintzo eta ikasiak grekozkoÜAidhw hitza Infernu hitzaz ematen tematuziren, gehiengoak honen aldeko botoa eman bai-tzuen; baina gutxiengoko kide zuhur bateksekretuan akta bereganatu eta hitz eztabaidaga-rria aurkitu zuen leku guztietan ezabatu zuen.Hurrengo bileran, Salisburyko Apezpikuak, lanagainbegiratzean, bat-batean zutituz esan zuen

Page 210: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

aski aztoraturik: «Nor ibili da hemen jo-ta-suinfernua ezabatzen?». Handik urte batzuetara,ingeles hizkuntzari ekarpen garrantzitsu, probe-txuzko eta hilezkorra egin ziola pentsatzeak(Probidentziak lagundurik, noski) heriotza pixkabat goxatu zion Apezpiku zintzoari.

Halo, iz. Zentzu hertsian astro bat inguratzenduen argi-eraztuna, eta maiz samar «aureola»edo «ninbo»-arekin nahastu ohi dena, jainko etasantuek buru inguruan izaten duten antzekofenomeno batekin, alegia. Haloa ilusio optikohutsa da, aireko hezetasunak sortua, ortzadarra-ren antzera, baina aureola santutasun goitarra-go baten zeinutzat hartzen da, apezpikuen mitraedo Aita Santuaren tiararen gisara. Peshtekoartista jainkozale Szedgkinen Eguberria pintu-ran, «ninboa» ez dute Ama Birjinak eta Haurrakbakarrik, baizik belar ondua ganbela sakratutikjaten ari den astoak ere apaingarri hori daukaeta, haren ohore betierekoan esan behar da,benetako grazia santuz jasaten duela bere ez-ohiko duintasun hori.

Page 211: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Handi*, izond.

«Handia naiz,» esan zuen harro-harro lehoiak.«Menpean ditut ordeka, oihan eta zelaiak!»

«Handia naiz,» arrapostu, lasai, elefanteak,«pisutan aise atzean uzten ditut besteak.»«Handia naiz,» esan zuen jirafak. «Hau lepoa!Inork ez du nirearen erdia adinakoa.»

«Handia naiz,» gain-gainetik zioen kanguruak«begira izter ederrok dituzten muskuluak.»

Oppossum-ak esan zuen: «Handia naiz, begira,nire isats eta azala soil eta leunak dira.»

Frijitutako ostra bati entzun omen zioten:«Handia naiz, zeren zinez gozo-gozoa naizen.»

Zerrendan norbera non den lehenbiziko lekuan,hura nahi du irizpide handitasun kontuan.

Vierick, berriz, etsia da bera dela handiena,astazakiletan bera baita astazakilena.

Page 212: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Arion Spurl Doke.

Handinahi, iz. Bizirik gauden bitartean etsaiekgu larrutu eta hildakoan adiskideei gure lepotikbarre eragiteko irrika gaindiezina.

Hankademia, iz. Futbolean irakasten den esko-la berria. (Ikus Akademia)

Har-bazka*, iz Gu garen lehengaiarekin egitenden produktu bukatua. Taj Mahalen, NapoleonenHilobiaren eta Granitarioaren edukia. Har-baz-kak gehienetan ez du irauten bera gordetzenduen egiturak adina, baina «hori ere ez da beti-ko». Gizaki batek egin dezakeen lanik txatxuena,seguru aski, beretzat hilobi bat egitea da. Asmo-aren punpeziak ez dio duintasunik ematen,haren hutsalkeria ezaguna kontrastez nabar-mendu baizik.

Ero arranditsua, txoro handiputza,zein alferra zuk egin lan hori guztiaetxe bat izateko zeinaren handiaez den maizterrak mirets dezakeen gauza.

Page 213: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Egizu sakon, egin ahal bezain sendoa,belar jorien zainak gailenduko dirabultzaka bide eginez harrien erdira,denbora joango zaizu nola amets goxoa.

Hilei denbora hain azkar zaie igarotzen,non gaineko marmola birrindu aurretikesnaturik nagiak atera gaberikez zaren ohartuko noiz lokartu zinen.

Zer irabazten duzu gizonen egintzaguztietatik zure hilobia badazutik gelditzen dena? Zer, zure egoitzabetikoan liken bat baizik ez bazara?

Joel Huck.

Haragi, iz. Trinitate sekularraren bigarren per-tsona.

Haragijale, izond. Barazkijale beldurtia etaharen oinordeko eta babespekoak irensteko kru-deltasunaren adikzioa duena.

Page 214: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Haren (emak.), izord. Haren (gizonarena).

Harizko janzki iz. «Janzki mota bat, kalamuzeginez gero, kalamu galera handia eragitenduena.» — Calcraft Urkatzailea.

Harpia*, iz. Kasualitatez gustuko ez duzunatsoa; batzuetan oilo zaharra edo katemea ereesaten zaie. Garai bateko sorgin, belagileei,etab. harpia esaten zitzaien, uste baitzen buruinguruan nolabaiteko argitasun edo halo batzutela... harpia, berriz, herri-xeheak harpean bizizela uste zuelako erabiltzen zen hitza zen. Garaibatean harpia ez zen erdeinuzko hitza. Drayton«harpia eder bat, oro irri» batez mintzo da, Sha-kespearek «harpia goxo» bat esaten duen beza-la. Orain ez litzateke egokia batek bere andre-gaiari harpia esatea... horrelako kunplimenduaharen bilobentzat erreserbatua da.

Hartu, du ad. Eskuratu, maiz bortxaz, bainaostuz bada, hobe.

Page 215: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Haur edo ume, iz. Adin, sexu edo izaera jakinikgabeko izaki aldrebesa, batez ere aipagarriabesteengan sortzen dituen sinpatien eta antipa-tien indarra dela medio, berak sentimendu edoemoziorik izan gabe.

Izan dira haur ospetsuak; adibidez, Moisestxikia, zeinen ihi arteko abenturatik zazpi mendelehenagoko hierofante egipziarrek dudarik gabesortu baitzuten Osiris haurra loto-hosto batengainean salbatu zelako istorio hutsala.

Haurrak asmatu baino lehenneskak benetan pozik zeuden.Gizona orain tormentatzendute haurrak erosterainodiruz; pentsa, horra noraino!Nire ustez, hobe zen agianZapelatzak balu eraman lehen haurra infernuraino.

Ro Amil.

Haurtasun, iz. Wordsworthek dioenez «Zeruagugandik hurbil dugun» bizitzako aroa. Mundua,ordea, berehala hasten da gugana hurbiltzen.

Page 216: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Haurtzaro, iz. Giza bizitzako aro bat, pix-oihale-tako haurraren idioziaren eta gaztaroko erotasu-naren tartekoa. Bigarrenak gizatasunaren beka-tutik libratzen du eta hirugarrenak adinarenbihotz-zimikotik.

Hausnarketa, iz. Adimenaren egintza bat, atzo-ko gauzekiko gure harremana argitu eta erakus-ten diguna berriro aurkituko ez ditugun arriskue-tatik libratzen.

Hautagai izendatu ad. Balorazio politiko astu-nenaz zamatu. Pertsona egokia oposizioarenkarkaxa lodi eta goitika odoltsuak hartzera bul-tzatu.

Hautagai izendatua iz. Bizitza pribatuaren goi-tasunari uko egin eta erantzukizun publikoareniluntasun ohoragarria lortzeko ahalegin neke-tsuak egiteko bidea hartzen duen jaun apala.

Page 217: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Hautesle, iz. Beste gizon batek aukeratutakogizonari botoa emateko pribilegio sakratuazgozatzen duena.

Hax*, x. Ez dago definiziorik hitz honentzat...inork ez daki hax x zer den.

Hebertar, iz. Hebrearra, hebremearekin nahasibehar ez dena; oro har, sorkari goitarragoabaita.

Herri jakintza*, iz. Jakinduria. Bereziki ikasketaprozesu antolatu batetik ez datorrena, baizik etaliburu ezkutuen irakurketatik edo berez. Azkenhorri folk-lore esaten zaio normalean, eta herrimito eta superstizioak biltzen ditu. Baring-Goul-den Erdi Aroko mito bitxiak liburuan irakurleekhorietako askoren aztarnak aurkituko dituzte,puntu baterantz jotzen duten zenbait herrirenildoei jarraituz, antzina-antzinako sorburu aman-komuneko bateraino. Besteak beste, hor ditugu:Teddy Erraldoien hiltzailea, John Sharp WilliamsLotia, Txanogorritxu eta Azukrearen Trusta, Ede-rra eta Brisbane, Efesoko zazpi Zinegotziak, Rip

Page 218: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Van Fairbanks, eta abar. Goethek benetanxamurkiro kontatu zuen The Erl-King (Mamua)ipuina bi mila urte lehenago ezaguna zen Gre-zian, Herri xehea eta haurren industria izenburu-pean. Mito horietako zaharren eta zabaldueneta-ko bat ipuin arabiar ospetsu hura da: Ali Babaeta berrogei Rockefellerrak.

Herri xehe, iz. Errepubliketan, hauteskunde iru-zurtiz moderaturiko aginte gorena duena. Herrixehea ipuin arabiarreko Simurgh sakratuarenparekoa da... ahalguztiduna ezer egiten ez duenbitartean. (Hitza aristokratikoa da, eta ez dubaliokide xuxenik gure hizkuntzan, baina bereesanahirik hurbilena «zerri hegalduna» da.)

Hertsapen, iz. Botearearen ele-edertasuna.

Hezigaitz, izond. Desarau berri baten proposa-tzailea, arau bihurtzean huts egin duena.

Hezkuntza, iz. Beren ulermen falta burutsueierakutsi eta buru-hutsei ezkutatzen dien zera.

Page 219: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Hezueri, iz. Gaixo aberatsaren erreumari medi-kuak ematen dion izena.

Hibernatu, ad. Negua etxe-zuloan sartuta iga-rotzea. Animalia zenbaiten hibernazioaz herri-sineste bitxi franko izan da. Askok uste dute har-tzak negu osoa hibernaturik ematen duela etaatzaparrak mekanikoki miaztuz irauten duela.Onartua da bere gordelekutik udaberrian hainargaldurik ateratzen dela, non bi aldiz saiatubehar duen itzala emateko. Duela hiru edo laumende, Ingalaterran, ez zegoen egintza froga-tuagorik enarek negua erreken hondoetakolohietan multzo biribiletan elkarri itsatsirik igaro-tzen zutela baino. Dirudienez, ohiturari utzi eginbehar izan diote, erreken usteldura dela-eta.Sotus Escobiusek hibernatzen zuen herri oso bataurkitu zuen Asia Erdialdean. Ikertzaile batzuenarabera, Garizumako baraua jatorriz hibernazioeraldatu bat besterik ez da, gero Elizak balio erli-jiosoa eman ziona; baina ikuspegi horri Kip Apez-pikuak, autoritate nabarmen hark, gogor eginzion, ez baitzuen nahi inork bere familiaren Fun-datzaileari inolako ohorerik kentzerik.

Page 220: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Hibrido, iz. Emaitza lardaskatua.

Hidra, iz. Antzinakoen artean buru-anitz gisakatalogatutako animalia, hiztegietan buru-hitzzenbaiten pean aurkitzen dena.

Hiena, iz. Ekialdeko zenbait naziok begiruneadioten piztia bat, hilerrietako hobiak gauaz bisi-tatzeko duen ohituragatik. Baina medikuntza-ikasleak ere egiten du hori.

Hil, du ad. Ondorengorik izendatu gabe hutsunebat sortu.

Hilartitz, iz. Hilobi gaineko inskripzioa, heriotza-ren bidez eskuratutako bertuteek atzera-eraginadutela erakusten duena. Hona adibide hunkigarribat:

Hemen datza Pedro Amenabar zena,zuhur, zintzo, umil eta abar zena,nola ondo bizi azaldu ziguna;bego horretan... eta barkaiozu, jauna!

Page 221: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Hildado, iz. Heriok hilgaiari azken bisita egi-tean, hildako bihurtu aurretik jolaserako erabil-tzen duen jostailua. Botatzean oihu egitendu:«Hildadoak mintza bitez!». Eta hildakoa, bizizelarik ere sor samarra baitzen, saiatzen dapuxka batean, hilda dagoela konturatzen denarte. Hitz hau poeta ospetsu eta ekonomialarietxe-alde Depew senatorearen bi-puntuko hilez-kor honetan aurkitzen da.

Hildako txikitxo bat, aski da, benetan,hildakoa harrapatzeko tranpa txikietan.

Hildako, izlag.

Akabo arnasa hartzeko lana;mundu hau duzu akabo;kunplitu duzu zenuen plana:zuloan zu lo: han, zulo!

Squatol Johnes.

Hilerri, iz. Hiri ertzetako leku bakartia, deitora-tzaileek gezurrak moldatzeko, poetek enkarguz

Page 222: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

idazteko eta harginek letrak zizelkatzen apus-tuan aritzeko erabiltzen dutena. Ondoko hilartitzhauek balioko dute Joko Olinpiko hauetan lortu-tako arrakasten adierazgarri:

Honen bertuteak hain ziren nabarmenak, non bereetsaiek, ez ikusiarena egin ezinik, ukatu egiten baitzituzten,eta bere lagunek, biziotzat hartzen zituzten, kargu-hartzebaitziren haien bizimoduarentzat. Hemen oroitarazten ditubere familiak, berak ere bertute horiek baizituen eta.

Lurrean prestatu dizugu, Klaratxo,zu sartzeko zulo eder bat, enetxo.

Tomas M. eta Mary Frazer.P.S. Esnatuko du Gabrielek laster.

Hileta, iz. Lur-emailea aberastuz hildakoarenga-nako gure begirunea erakusteko zeremonia.Horrez gain samina areagotzen dugu gure intzi-riak sakonagotzen eta gure malkoak doblatzendituen gastuak eginez.

Basatia hiltzen bada, hiltzen dute zaldi bat,zendua hegalda dadin ehizaleku onera.

Page 223: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gure lagunak hiltzean, diru mordo bat botaz,nahi dugu arima hura bultzatzea zerura.

Jex Wopley.

Hileta-auto, iz. Heriotzaren haur-kotxea.

Hilezkortasun, iz.

Jostailu hau bereganatzekojendea jartzen da belauniko,prest da borroka, gezurrerako...Utziz gero, hilezkor izateko,prest bizia galtzeko betiko.

G. J.

Hilobi, iz. Medikuntzako ikaslea etorri zain, hil-dakoak uzten diren lekua.

Hilobi eder baten ondoan nengoen,baina sasiz goraino josia zegoen.Haizea oihanean ari zen intziriz;lo zetzanak batere ez aditzen, berriz.

Bazen nekazari bat handik ez hain urrun,

Page 224: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

esan nion: «Negarrik ezin dizu entzun.»«Nola entzungo du, ba, hilda dago eta?Ezer ezin du entzun, zer nahi ere gerta.»

«Egia,» esan nion, «egia zuzena:ezerk ezin suspertu hilda dagoena!»«Eta honek guztiak zuri zer axola,ez baitu mugituko hankarik inola?»

Belauniko otoitz egin nuen: «Ene Jauna,erruki zakizkio, izan zaitez ona.»Nekazariak gero hauxe esan zuen:«Gizon hau ez zenuen batere ezagutzen.»

Pobeter Dunk.

Hipogrifo, iz. Animalia bat (orain iraungia), erdizaldi erdi grifoi. Grifoia bera ere izaki konposatuazen, erdi lehoi, erdi arrano. Hipogrifoa, beraz,arrano-laurden bat besterik ez zen, bi dolar etaberrogeitamar zentabo urre. Zoologia ikasteanustekabe franko hartzen dira.

Hipokondria, iz. Norberaren umorearen hondo-ratzea.

Page 225: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zabor pilak errenkan herri bazterreanbotata zeuden nonahi orube batean.Hondakinen artean, karteltxo bat lerden:«Hipokondria.» Beraz: «Hondakinak hemen.»

Bogul S. Purvy.

Hipokrita, iz. Errespetatzen ez dituen bertuteakprofesatzen dituelarik, mesprezatzen duenarenitxura ematearen abantailari atxikitzen zaiona.

Hira*, iz. Izaera eta maila goreneko haserrea,pertsona odolberoentzat eta abagune berezieta-rako egokia; adibidez, «Jainkoaren hira», «hira-ren eguna», etab. Antzinakoen artean erregeenhira sakratutzat hartzen zen, jainkoren bateneragina erabil baitzezakeen hura agertarazteko,baita apaizen batena ere. Troia aurreko grekoakhainbeste hertsatu zituen Apolok, non Krisesenhiraren zartaginetik Akilesen hiraren sura jauziegin baitzuten, nahiz eta Agamenonek, gaiztaginbakarrak, azkenean ez zuen ez frijituta ez erretabukatu. Aurrekoen antzeko inmunitatea Dabide-na izan zen, Jahvehren hira astindu baitzuen

Page 226: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

bere herria zenbatzearekin; haietatik hirurogeitahamar milak beren biziarekin ordaindu zutenhoben hori. Jainkoa gaur egun Maitasuna da, etaerroldaren arduradunak inolako hondamenenbeldurrik gabe egin dezake bere lana.

Hirutasun, iz. Eliza kristau batzuen teologiakonplexuan hiru jainkotasun banakatuz osatuta-ko jainkotasun bakarra. Fede politeistako jainko-tasun menpekoek, hala nola deabru eta ainge-ruek, ez dute bat egiteko ahalmenik, eta banan-banan arduratu behar dute beren adorazio etakultua sustatzeaz. Hirutasuna gure erlijio san-tuaren misterio gorenetakoa da. Batasunzaleekurlertezina delako arbuiatzean, traizio egitendiote Teologiaren oinarriak ulertzeko duten ezin-tasunari. Erlijioan ulertzen ez duguna besterik ezdugu sinesten, ulertezina den doktrina bat uka-tzen duen doktrina ulergarri baten kasuan izanezik. Kasu horretan lehenbiziko hura bigarrena-ren zati bezala sinesten dugu.

Historia*, iz. Kontaera faltsua hein handibatean, gehienbat garrantzi gutxiko gertaerak

Page 227: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

kontatzen dituena, gehienbat gizatxarrak direngobernariek eta gehienbat txoroak diren solda-duek eraginak.

Erromatarren historiatik hamarretik bederatzigezurra dela Niebuhr handiak garbi zigun erakutsi.Halatan ere, Niebuhr handia gidari hartu baino

lehen,jakin nahi nuke zenbat huts egin, zenbat gezur esan

zuen.Salder Bupp.

Historiaurreko, izlag. Antzinako garaietakoaeta museoen jabetzakoa. Faltsukeria betikotzea-ren artea eta praktika baino lehenagokoa.

Hura bizi zen garaia izan zen historia-aurrekoanon dena baitzen zentzugabe eta txit fantasmagori-

koa.Klio, Zeruko Idazkaria, gerora sortu zenean,gertakariak jarri zituen zegokien ordenean.Ez zuen nonbait ikusi ezer bitxi, ustegabekorikberak han goitik bota zituen gezur guztiak besterik.

Orpheus Bowen.

Page 228: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Historialari*, iz. Kalibre handiko kontakatilua.

Hitz emandako, izlag. Eraztuna behatzean era-man beharrean orkatilan daramana, kate etabolarentzat.

Hitzaldilari, iz. Eskua zure patrikan, mingainazure belarrian eta konfiantza zure pazientzianjartzen duena.

Hitz-jario, iz. Zuk hitz egin nahi duzunean gaitzhau duenari mingaina galgatzeko ezintasunaeragiten dion gaixotasuna.

Hizkera zatar. iz. Aurkariaren irainezko erreto-lika.

Hizkuntza, iz. Besteren altxorra zaintzen dutensugeak liluratzeko erabiltzen dugun musika.

Hiztegi, iz. Hizkuntza baten hazkundea galarazieta gogor eta zurrun bihurtzeko letra arloko tres-

Page 229: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

na gaiztoa. Hiztegi hau, haatik, tresna emanko-rra da.

Hobespen, iz, Gauza bat beste bat baino hobeadelako uste okerrak eragindako sentimendu edogogo-egoera.

Antzinako filosofo bati, bizitza heriotza bainohobea ez dela azaltzen ari zela, ikasle batek gal-detu zion ea, orduan, zergatik ez zen hiltzen.

«Zeren,» erantzun zion, «heriotza ez baitabizitza baino hobea.»

Luzeagoa da.

Hobi, iz. Soraiotasunaren Etxea. Hilobiek nola-baiteko santutasun ukitua dutela onartua da,baina luzaroan bertan norbait egon bada, ez dabekatutzat hartzen ireki eta dagoenari eskuaeranstea; hala, Huggyns dk. egiptologo ospe-tsuak argitzen du hilobiak errugabeki «induska»daitezkeela barrukoak «kiratsa zabaltzeari» utzibezain laster, ordurako arimak lekua alde baterahustua baitu. Ikuspegi arrazoizko honek onarpenzabala du arkeologoen artean, Jakin-minarenzientzia nobleari egindako ekarpenagatik.

Page 230: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Homeopata, iz. Medikuntzako umorista.

Homeopatia, iz. Alopatiaren eta Zientzia Kris-tauaren erdibidean dagoen medikuntza-eskola.Azken bi horientzat gainerakoak nabarmenkibehekoak dira, zeren zientzia kristauak irudime-nezko gaitzak sendatzen baititu, eta haiek ez.

Hondakinak*, iz. pl. Txatarrak, zati barreiatuak,puskilak. Hitza modu askotara erabiltzen da,baina ondoko bertso hauetan dago hobekienerabilia; emakumeak bizikletan ibiltzea («dea-bruarengana eramaten dituelako») gaitzestenzuen emakume erreformatzaile ospetsu batiburuzkoak dira.

Gurpilak jiran, isilik biranneskatilek a zer poza!Bekatu giro alai eroan harilkatuaz matazainfernurako bideanharigileak bailiran.

Page 231: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Irriz, kantari, hots dilindarietengabean txirrinak...gauaz argiak, dizdizariakoinezkoentzat saminak.Besoak gora, Miss Charlotte nolaez da, bada, kexatuko!Alajainkoka eta aieneka,erreuma du ahaztuko,bidea itxiz, amorru etsizSatan desafiatuko.Gurpilak jiran, isilik biranargi gorri, berde, urdinak...Bide erdian, txatar bailiranMiss Charlotten hondakinak...

John William Yope.

Hondamendi, iz. Bizitza honetako gorabeherakez daudela gure mende adierazteko oroitaraz-pen ohi baino garbiagoa eta okerbiderik gabea.Hondamendiak bi klasetakoak dira: geron zori-gaiztoa eta besteren zoriona.

Page 232: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Hondatu, ad. Desegin. Zehazkiago, neskatxabatek neskatxen bertutean duen sinestea dese-gin.

Hondatzailekeria, iz. Gaurko premietarakobiharko irabaziekin egindako hornidura.

Horma, iz. Zapatariaren erreminta bat, Probi-dentzia haserretuak hitz-jokozaleari aukeraemateko izen horixe paratu ziona.

Hitz-joko zale, ai sortu banintz,zapatariaren hormaezezaguna ledin lekuan,hireez ez nendin horma.

Garko Repsky

Hunkipen, iz. Bihotzaren erabakiz buruari sor-tzen zaion eritasuna, lur-jota uzten zaituena.Batzuetan begietatik sodio-kloruro hidratatuarenjario ugaria izaten du lagun.

Huri, iz. Musulman onei bizimodua alaitzeko,mahomatarren paradisuan bizi den eme itxuro-

Page 233: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

soa; huriak badirela sinesteak erakusten dumahomatarrak lurrean duen emaztearenganakodeskontentu noblea; izan ere, arima edukitzeabera ere ukatzen dio. Emazte zintzoak, diotenez,ez ditu huriak gehiegi estimatzen.

Page 234: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

IIdaxle, iz. Norberaren ikuspegiaren erabat kon-trakoa duen idazle profesionala.

Idazluma, iz. Antzarak ematen duen eta norma-lean asto batek erabiltzen duen tortura-tresna.Antzara-lumaren erabilera hau zaharkitua da,baina haren gaurko baliokidea, luma estilografi-koa, betiereko erabiltzaile berdinaren eskuetandago.

Igarpen, iz. Norberaren sinesgarritasuna etorki-zunean jasotzekotan saltzeko arte eta modua.

Igel, iz. Hanka jangarriak dituen narrastia. Igelaliteratura profanoan lehenbizikoz Homerorennarrazioetan aipatu zen, igelen eta saguen arte-ko borrokan, hain zuzen. Eszeptikoek dudatanjarri dute Homero obra horren egilea izatea,baina Schliemann Dk. eskolatu, zorrotz eta langi-le porrokatuak auzia behin betiko erabakita utzidu hildako igelen hezurrak aurkitzearekin. Israel-

Page 235: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

darrak faboratzera Faraon behartu zuen hertsa-pen moraleko moduetako bat igel izurrite batizan zen, baina hark, fricassé eran gustatzenzitzaizkionez, esan zuen, estoizismo ekialdetarbenetakoa erakutsiz, berak ere hura jasan zeza-keela, juduek eta igelek ahal zuten bitartean;hala, programa aldatu zuten. Igela abeslarimaratza da, ahots on baina belarri txarrekoa.Haren opera maiteenaren libretoa, Aristofanesekidatzia, laburra da, sinplea eta eraginkorra: bre-kekex-koäx; musika, berriz, Richard Wagner kon-positore nabarmen harena da, dirudienez. Zal-diek apatx bakoitzean igel bana dute... natura-ren hornizio burutsua, hesi-lasterketetan distira-tzeko aukera ematen diena.

Ikakasle*, iz. Besteren izen ona kakaztekoeskolako ikasketak egin dituena.

Ikonoklasta*, iz. Idoloak txikitzen dituena; egin-tza horrek ez ditu erabat asebetetzen haiek ado-ratzen dituztenak, eta eginahalean protestatzendute esanez ikonoklastak idoloak desegin bai,baina ez duela berririk jartzen, eraisten dituela

Page 236: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

baina ez dituela altxatzen. Zeren gaixoek besteidolo batzuk jarri nahi bailituzkete, hark buruanjo eta barreiatu zituenak ordezkatzeko. Bainaikonoklastak esaten du: «Ez duzu bat ere izango,ez baitituzu behar; eta konpontzailea berriketanhasten bada horrekin, gogoan izan burua zanpa-tuko diodala eta haren gainean eseriko naizelahura marruka hasi arte.»

Ikore*, iz. Jainko eta jainkosek odolaren ordezbaliatzen duten isurkaria.

Diomedesek jo zuen Venus leiala lantzaz,gerlari haserreari hark esan zion penaz:«Horrela odulustu nauk, mortal ñaño ziztrina! Ikore-isurtzez daukak arima gaur zikina!»

Mary Doke.

Ilargitar*, iz. Ilargiko biztanlea, ilargi-joarekinnahasi behar ez dena; hori ilargiak bizi baitu.Ilargitarrak Luzianok, Lockek eta beste zenbaitbehatzailek deskribatu dituzte, baina ez datozbat ezer askotan. Adibidez, Bragellosek anato-mia aldetik gizakiarekin parekatzen ditu; New-

Page 237: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

comb irakasleak, berriz, Vermonteko Mendietakotribuen antz handiagoa dutela dio.

Ilusio, iz. Oso familia errespetagarriko aita,honako seme-alaba txintxo hauek dituena:Suhartasuna, Atxikimendua, Norberaren Ukoa,Fedea, Itxaropena, Karitatea eta beste mordox-ka bat.

Gora Ilusioa! Ez balitz zuregatikmundua hankaz gora litzateke bertatik!Zeren Bizioaren lilura zilegiakzapuztuko lituzke bertuteen graziak.

Mumfrey Mappel.

Iman, iz. Magnetismoaren eraginpeko edozeingauza. (ikus Magnetismo)

Indar, iz. Burmuinaren ordez txoroak erabiltzenduena.

Indigenak, iz. pl. Herrialde aurkitu berrikolurrean traba egiten duten pertsona exkaxak;

Page 238: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

laster uzten diote lurra trabatzeari; ongarriztatuegiten dute.

Indigestio, iz. Eriak eta bere lagunek fede sako-narekin eta gizateriaren salbazioari buruzkoardurarekin maiz nahasten duten eritasuna.Mendebalde basako Azalgorri xaloak esan zuenbezala, nolabait bortxaturik betiere: «Betekadapolita, otoitzik ez; tripako min latza, bapo Jain-koa!»

Indioilar, iz. Hegazti handi bat. Haren haragiak,zenbait urteurren erlijiosotan jaten denean, eliz-koitasuna eta esker onaren lekukotasuna emate-ko ezaugarri berezia du. Bidenabar, jateko nahi-ko ona da.

Indiskrezio, iz. Emakumearen bekatua.

Inferiae, iz (Latina). Greko eta erromatarrenartean, Dii Manes edo heroi hilak baretu edo nor-beraren alde jartzeko egiten ziren sakrifizioak;izan ere, antzinako gizon jainkozale haiek ezziren gauza beren premia izpiritualak asetzeko

Page 239: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

adina jainko sortzeko, eta badaezpadakoz osatubehar izaten zituzten, edo marinel batek esangolukeen bezala, larrialdiko mastez, zeinak mate-rialik badaezpadakoenak baliatuz egiten dituz-ten. Hain zuzen ere, Laiaides, Aulisko apaiz bat,Agamenonen arimaren alde zezenko bat sakrifi-katzen ari zela, gerlari ospetsuak agerraldi batenoparia egin zion, Kristoren jaiotzaren eta kristau-tasunaren garaipenaren kontakizun profetikoaegin, eta horrez gain San Luisen Erregealdiraarte gertatutako zena azkar baina modu askiosatuan kontatu zion. Kontaera, bat-batean, hor-txe etenda geratu zen, oilar baten kukurrukulotsagabeak Gizonen Erregearen fantasmaHadesera itzultzera behartu baitzuen. Erdi Arokokutsu fina du istorio honek, eta San Luisen Gor-teko Père Brateille idazle zintzo baina ilunakemandakoak baino arrasto zaharragorik aurkituez denez, ez gara oso oker ibiliko ustetzat jo etaapokrifotzat hartzen badugu, Capel Apezpikua-ren iritzia erabat bestelakoa bada ere; eta horrimakurtzen natzaio... nola ez.

Infralapsario, iz. Adanek gogora etorrizitzaion arte bekatu egiteko premiarik ez zuela

Page 240: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

sentitu sinestera menturatzen den pertsona...Supralapsarioak, berriz, juxtu alderantzizkoasinesten du, alegia zorigaiztoko gizon haren ero-rialdia hasieratik erabakita zegoela. Infralapsa-rioei batzuetan Sublapsario izena ere ematenzaie, nahiz eta horrek ez izan eraginik Adaniburuz duten ikuspegiaren garrantzi eta argitasu-nean.

Kaperako bidean, behin, bi teologo bildueta hasi ziren hizketan eta mingaina astinduzuten gogotik disputan, nahi baitzuten ebatziAdan gaixoa zerk ote zuen erorarazi.«Predestinazioa da,» zioen batak sutsu,«Jainkoak berak horixe baitzuen dekretatu.»«Ez, bultzatu zuena da bere Aukeramena,iradokitze hutsa da Jaunak egin zuena.»Eztabaida hain zen gartsu eta basa bihurtu,non amorru hura odolik gabe ezin zen baretu.Hala, kapelu-kasuilak biek lurrera bota,auzia argitzera ziren prestatu mutur-joka.Garaipenaz inork bere arrazoia frogatugabe, mehatxuetatik ez baitziren pasatu,latinezko irakasle xahar bat zen azaldu;

Page 241: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

makila dauka eskuan, begiradan sua du;liskarra zerk sortu zuen ikasi zuenean,(elkarri esetsiz baldar ari ziren artean)trebe erakusten baitzuten eztabaida-ahalmena,dela Predestinazio, dela Aukeramena,oihu egin zien: «Geldi, aski da-ta, ñañoak,zuen arteko aldeak ez dira hainbestekoak.Gaizki ulertu duzue zuen sekten izena,prest naiz hemen egiteko nire zinik zinena.«Hik, infralapsario horrek, pailazokume ergela,diok Adan gizajoa beherantz erori zela.Hik, supralapsario harro, gorantz egin zuela.Berdin da, labainarazle beti, banana-azala.»Adanek berak ez zuen aztertu irristada,pentsatuz: «Hau tximist azal batek eragina da».

G. J.

Inkubo, iz. Arraza biziki gaiztoko deabrua, era-bat desagertua ez izan arren, bere onenakemana dela esan daitekeena. Inkubo eta sukuboguztien zerrenda osoa nahi duenak —inkubo etasukubo emeak barne— jo beza Protassusen LiberDemonorum-era (Paris, 1328), bertan jasoa bai-tago informazio oso bitxia, herri eskoletan testu

Page 242: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

liburu gisa erabiltzeko pentsatutako hiztegihonetan lekuz kanpo legokeena.

Victor Hugok kontatzen du Mantxako Kanale-ko uharteetan —dudarik gabe, beste inon bainotentatuago sentitu baitzen bertako emaku-meez— Satanek berak batzuetan inkubo-arenaegiten duela eta, oro har beren senarrei eman-dako hitzari fidel egon nahi duten emazteeideserosotasun eta aztoramen handia sortzendizkiela. Andere batek parrokoarengana jo omenzuen galdetzera ea ilunpetan nola bereiz zezake-ten emakumeek intruso lotsagabea eta senarra.Gizon santu hark erantzun omen zion ohaidearikopeta miatzeko, ea adarrik zeukan; bainaHugok ez zuen oso portaera galaia erakutsi fro-gabidearen balioa zalantzan jarriaz.

Inmoral, izond. Komeni ez dena. Gizonek, den-bora askoren buruan eta adibide zerrenda luzebaten arabera, oro har, ez oso komenigarritzatdaukaten guztia bihurtzen da oker, gaizto, inmo-ral. Gizakiak zuzenaz eta okerraz duen ideiakkomenigarritasunaz beste oinarririk baldin badu;ideia hauek beste nolabait sortu baziren, edo

Page 243: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

sortu ahal izan balira; egintzek berez moraltasu-nik baldin badute beren ondorioetatik aparte etahaiekin inolako loturarik gabe... orduan filosofiaguztia gezur hutsa da, eta arrazoia, berriz, adi-menaren nahaste bat.

Inoizkako, izlag. Maiz samar muzinarazten gai-tuena. Hitz hau, hala ere, ez da beti baliagarria,batzuetan «okasiorako» erabili behar baita, adi-bidez «okasiorako bertsoak» esaten denean,okasioa sortzeko izaten baitira horrelakoak.Horiek besteek baino gehixeago muzinaraztengaituzte, eta ez, hain zuzen ere, inoizkakoak iza-teagatik.

Inozokeria, iz. Goi arnasa mota edo su sakratumoduko bat, hiztegi honen maiseatzaileak jotzendituena.

Inpunitate, iz. Aberastasuna.

Inskripzio, iz. Beste gauza baten gainean idatzi-tako zerbait. Inskripzioak era askotakoak dira,baina gehienak oroigarriak, pertsona sonaturen

Page 244: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

baten ospea oroitarazteko eta ondorengo belau-naldiei haren zerbitzu eta bertuteen berri emate-ko asmoz eginak. Horrela inskripzioen arteansailkatzen dugu John Smithen izena, Washingto-nen oroitarrian lapitzez idatzia. Jarraian hilarrie-tako inskripzioen zenbait adibide ematen dira(ikus HILARTITZ).

Nire arima zeruan dago,nire gorputza lurrean.Pixkana hegan nire gorputzajoango da arimaren bilagoiz eder batez airean.

1878an»

«Jeremias Velarraren oroitzapen sakratuari: 1862komaiatzaren 9an segatua, 27 urte, 4 hilabete eta 12 egunzituela. Bertakoa».

«Oinaze latzak jasan ondorenmedikuek salba ezin,heriotzak han eraman zueneta bihurtu hondakin.Zerura joan zen bertan biltzeragure Ananiasekin.»

Page 245: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Harri honen peko buztinari lehenSilas Wood izena ematen zioten.Hemen natza neure artean galdezkaSilas Wood izanak merezi al zuen.Gizona, handinahiak ez zaitzala kezka,Silas Wood ederki ikasita joan zen.

«Richard Haymon; Heavenekoa. Lurrera eroria 1807kourtarrilaren 20an. Eta hautsak kenarazi zituen 1874ko urria-ren 3an.»

Interprete, iz. Hizkuntza desberdinetan mintzodiren bi pertsonari elkar ulertzen laguntzendiena, bakoitzari errepikatuz besteak esateaberari, interpreteari, komeniko litzaiokeena.

Interregno, iz. Herrialde monarkiko bat tronukokuxinaren berogune batek gobernatzen duenepea. Berogunea hozten uzteko esperimentuamaiz egin izan da, baina emaitza kaxkarrak izanditu, pertsona baliotsu askok baitute hura berri-ro berotzeko irrika arduratsua.

Page 246: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Intsektujaleak, iz. pl.

«Horra,» sermolari aldrak dio aho zabalik,«Ez dago Probidentziak bazter uzten duenik.»«Gutaz ere kezkatzen da,» eltxoak ahopetik,«enara eta mitxigu sortu zuen gogotik!»

Sempen Railey.

Intsentsu-ziriak, iz. pl. Txinatarrek beren txo-rakeria paganoetan gure erlijio santua imitatze-ko erretzen dituzten makilatxoak.

Ipurterre, iz. Geure lanaren kritikaria.

Iragan, iz. Eternitatearen parte bat, zeinarenzati txiki batzuen ezagutza xume eta penagarriadugun. Oraina deritzan lerro mugikor batekbereizten du Etorkizuna deritzan alegiazko aldibatetik. Eternitatearen bi zati nagusi hauek, batabestea etengabe ezabatzen ari direnak, zeharodesberdinak dira. Bata penak eta desilusioakbelztua da, bestea alaitasunak eta aberastasu-nak argitua. Iragana intzirien herrialdea da, Etor-kizuna, abestien erresuma. Hartan Oroitzapena

Page 247: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

egoten da kikildurik, zaku eta errautsez jantzita,penitentziazko otoitzak murmurikatzen; bestea-ren argitasunean, Itxaropena zeruan arrakasta-ren tenpluen eta ongizatearen bizilekuetaradeika ibiltzen da hegalak libre dituela. Iraganaatzoko Etorkizuna bada ere, Etorkizuna, biharkoIragana da. Bat dira... jakintza eta ametsa.

Irain, iz. Larritasunaren aldetik gutxiespenarenhurrengoa den laidoa.

Iraizpen, iz. Hitzontzikeriaren aurkako erreme-dio frogatua. Pobretasun izugarriko kasuetan ereasko erabiltzen da.

Iraultza, iz. Politikan, malgobernuaren aldaketabat-batekoa. Zehazki, Estatu Batuen historian,Gobernu baten aginpidea Ministerio batenazordezkatzea, horrela herriaren ongizate etazorionak ontza-erdi aurrera zezan. Iraultzekaskotan odol isurtze dezentea ekarri ohi duteberekin, baina beharrezkotzat jotzen da... esti-mazio hori beren odola isuri ez izanaren suerteaizan dutenek egin ohi dute. Frantziako Iraultza

Page 248: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

gaurko Sozialistarentzat balio izugarrikoa da:sokatik tiratuz hezurrak mugiarazten ditueneanbere imintzioak legea eta ordena sustatzeaz sus-magarriak diren tirano odolzaleak neurrigabekiizutzeko modukoak dira.

Iraungitze, iz. Teologiak etorkizuneko egoerasortzeko erabili zuen lehengaia.

Iraunkortasun, iz. Bertute ziztrin bat, erdipurdi-koek baliatzen dutena arrakasta ez oso loriatsualortzeko.

Sermolariak oihu galantak: «Eutsi, ez etsi, ez etsi!»Iraunkortasun hitza hitz finez etengabe du goretsi.«Gogoan izan alegiako dortoka eta erbia,bata helmugan, bestea non da? Hona erantzun gar-

bia.»Amets lurrean bere bizitza-epea berritzekotan,bere giharre guztiak lasai edukitzeko asmotan,arerioaz eta helmugaz dagoela ahaztutaalferrikako bide luzeaz gogoratu nahi ez du-ta.Bere arima belar eta ihintz artean kokorikatuz

Page 249: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zakur nahiz salda gabeko lur bat, lasaia, beretzathartuz,

lo dago hortxe bake-bakean santu bat dirudiela,erakutsiaz lasterraldiak zer diren badakiela.

Sukker Uffro.

Irudimen, iz. Poetak eta gezurtiak erdi banaduten egintza-biltegia.

Iruzurti, iz. Ohore publikoak lortzeko lehianetsaia.

Isats*, iz. Animaliaren bizkarrezurraren atal bat,bere muga naturalak gainditu dituena beremundu propioan existentzia beregaina izateko.Umegai egoera alde batera utzita, Gizakiak ezdu isatsik, eta gabezia horretaz jabetzeak sor-tzen dion ezinegon heredatua nabaria da gizo-nek jaka atze-luzeak eta emakumeek soinekoisastunak janzteko duten ohituran, eta baita isa-tsak egon beharko lukeen, eta dudarik gabebehinola egoten zen, janzkien alde hori apainga-rriz betetzeko joera nabarian ere. Joera horinabariagoa da espezieko emeagan, haren baitan

Page 250: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

arbasoekiko lotura estuagoa eta iraunkorragoabaita. Lord Monboddok deskribatutako gizonisastunak gaur egun irudimenak sortutzat har-tzen dira; izan ere, orduan irudimenak gure txi-mino garaiko urre-aroan gertatu ziren eraginakaiseago bereganatzen zituen.

Isilkide, iz. Urliaren sekretuen berri duen Sandiabat, eta Berendiari kontatzen dizkiona.

Ispilu, iz. Beirazko xafla, gizakiaren desilusioa-ren emanaldi baten irudi dardartia erakustekobaliagarria.

Mantxuriako Erregeak ispilu magiko bat zeu-kan. Hara begiratzen zuenak ez zuen bere irudiaikusten, erregearena baizik. Erregearen begikoluzaro izandako kortesano batek, eta hori zela-eta erresumako beste inor baino gehiago abe-rastu zenak, esan zion Erregeari: «Emaidazu,arren, zure ispilu mirarizkoa, zure presentziaaugustuaz gabetzean ohore egin ahal diezaio-dan zure irudiaren itzal ikusgarriari, gau eta goi-zero zure aurpegi maitekorraren loriarenaurrean makurturik, ezerk ez baitu horrelako dis-

Page 251: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tira jainkozkorik, oi zu, Unibertsoko EguerdikoEguzki zaren hori!»

Hitzaldia atsegin izan zitzaion erregeari, etaagindu zuen ispilua eramateko kortesanoarenjauregira; baina abisatu gabe hara joanik, trastezaharra besterik ez zegoen gela batean aurkituzuen. Eta ispilua hautsez eta armiarma-sarezbeteta zegoen. Amorrazioz beterik ukabilkadabatez ispilua txikitu, eta sekulako mina hartuzuen. Zoritxar harengatik are amorratuago, kor-tesano esker txarrekoa espetxeratzeko aginduzuen, eta ispilua konpondu eta bere jauregiraeramateko handik; eta halaxe egin zuten. Bainaerregeak ispiluan berriro begiratu zuenean, ezzuen bere irudia ikusi lehen bezala, asto koroa-dun batena baizik, atzeko apatxetako bateanbendaje odoltsu bat zuena... konpontzaileak etalehenago begiratu zuten guztiak ohartu bai,baina ez ziren ausartu esatera. Zuhurtziaren etakaritatearen lezioa ikasirik, erregeak kortesanoaaskatzeko agindu zuen, ispilua tronuaren atzeal-dean berriro jarrarazi, eta justiziaz eta apaltasu-nez urte luzetan errege izan zen: eta egunbatean, tronuan zegoela lo hartu zuenean beti-

Page 252: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ko, gorte osoak ikusi zuen aingeru baten irudidistiratsua ispiluan, gaur arte iraun duena.

Istorio*, iz. Kontakizuna, gehienetan gezurrez-koa. Ondoko istorioen egiazkotasuna ez daserioski gezurtatu.

Gau batez New Yorkeko Rudolph Block jauna-ri Percival Pollard kritikari ospetsuaren aldame-nean esertzea egokitu zitzaion afari batean.

«Pollard jauna,» esan zuen, «Hildako behibaten biografia izeneko liburua egilearen izenikgabe argitaratu da, baina zaila da nor den ezjabetzea. Hala ere, zure kritikan Mendeko Erge-lenaren obra dela esan duzu. Kritika zintzoa iru-ditzen al zaizu hori?»

«Sentitzen dut benetan, jauna,» erantzunzion kritikariak, adeitsu, «baina ez zitzaidanbururatu benetan nork idatzia den jakitea nahikozenuenik.»

W.C. Morrow, San Jose (Kalifornia) herrikobizilaguna, mamu-istorioen idazle porrokatuazen, eta haiekin irakurlea sentiarazten zuenmusker izoztuen uholde bat bizkarrezurrean

Page 253: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

gora igo eta ileetan ezkutatzera balihoakio beza-la. Garai hartan esaten zen San Josen Vasquezizeneko gaizkile baten mamua agertzen zela,herrian urkatu baitzuten. Herrian ez zegoen argigehiegi, eta, epelki samar adieraziaz, esan beharda San Joseko jendeak ez zuela oso gogokogauean ateratzea. Gau bereziki ilun batez bigizon herriaren mugapeko lekurik bakartieneanelkarri adore emateko ozen mintzatuz zeudela,J.J. Owen kazetari ospetsuarekin egin zuten topo.

«Kaixo, Owen,» esan zuen batek, «zerkzakartza hona horrelako gau batean? Vasquezenmamuaren agerpen leku kuttunenetako bathauxe dela esan zenidan! Eta zuk gauza horietansinesten duzu. Ez al dizu beldurrik ematen gauazkanpoan ibiltzeak?»

«Adiskidea,» erantzun zuen kazetariak haizefirrindari baten intziriaren gisako ahots goibeldardartiaz, «etxean egoteak ematen dit beldu-rra. Will Morrowen istorioetako bat daukat patri-kan, eta ez naiz ausartzen behar adina argidagoen lekura irakurtzera joatera.»

Page 254: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Schley kontralmirantea eta Charles F. Joydiputatua Washingtonen zeuden, BakearenMonumentuaren ondoan, Arrakasta porrota da?gaiaz eztabaidan. Joy jaunak, esaldi biribil batenerdian bat-batean isildu, eta hots egin zuen:

«To! Musika-banda hori aditua dut nonbait,Santelmannena da, inondik ere.»

«Ez dut inolako bandarik aditzen,» esan zuenSchleyk.

«Ondo pentsatuta, nik ere ez,» esan zuenJoyk, «baina horra non datorren Miles Jeneralahiribidean behera, eta ikuskizun horrek beti sor-tzen du nigan banda baten eragina. Norberareninpresioak hurbil-hurbiletik arakatu behar dira,sortzen dituenaz okertu nahi ez bada.»

Almirantea filosofi otordu presazko harendigestioa egiten ari zela, Miles Jenerala, duinta-sun ikuskizun zirraragarria, joana zen. Ahukua-ren atzealde itxurosoa pasatu, eta bi behatzai-leak haren erlantzak eragindako itsutasun lilura-menduzkotik beren onera etorri zirenean, esanzuen Almiranteak:

«Dibertitzen ari dela dirudi.»

Page 255: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Ez dago ezer» onartu zuen Joyk, pentsakor,«horren dibertsioaren erdia ematen dionik.»

Champ Clark politikari ospetsua garai bateanJebigue herritik milia batera edo bizi zen, Missou-rin. Egun batean bere mando kuttunenaren gai-nean joan zen herrira eta, kale batean eguzkiakjotzen zuen aldean lotuta utzita ostatu batenaurrean, te-totalitarioz mozorroturik sartu zenbarrura, tabernariari ardoa lagun txarra dela era-kusteko asmoz. Egun izugarri beroa zen. Lasterherritar bat sartu, eta Clark ikustean esan zuen:

«Adiskidea, ez zegok eskubiderik mando horieguzkitan uzteko. Kixkaliko duk! Hortik pasatunaizenean kea zeriola zegoan!»

«Ondo zegok,» esan zuen Clarkek irribarrez,«lehen ere nahiko ke irentsia dik.»

Herritarrak limoi-ura hartu, eta buruari eragi-nez errepikatu zuen ez zegoela eskubiderik.

Azpijoko bat zen dena. Aurreko gauean sutebat izan zen: kale kantoiko bueltan ukuilu bateksu hartu zuen, eta zaldi mordoxka batek betikobizitza irabazi zuen, moxal batek besteak beste,haragi errearen kolore iluna hartu arte kixkali

Page 256: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

baitzen. Mutil batzuek Clarken mandoa askatu,eta moxalaren parte hilkorra paratu zuten harenordez. Hurrena beste gizon bat sartu zen osta-tuan.

«Jainkoaren izenean!» esan zuen, tabernaria-ri begi-keinua eginez. «Kendu hortik mando hori,usain ederra zeukak gaixoak.»

«Bai,» esan zuen Clarkek tartera sartuz,«abere horrek Missouriko usainik ederrenadauka. Berari ez zaio axola, eta zuri ere ez.»

Gauzek beren martxan segitu zuten, etaClark jauna atera zenean, han aurkitu zituen,itxuraz, bere zamariaren hondakin erraustu etamurriztuak. Mutilek ez zuten izan M. Clarken biz-karretik barre egiterik; izan ere, hark bere gora-bide politikoan hain emankor izan zaion aurpegi-kera aihergaz gorpuari begiratu, eta han aldeegin zuen. Baina gau hartan etxera beranduzihoala, ilargiaren argi lausoan han ikusi omenzuen bere mandoa isilik eta dotore bide bazte-rrean zutik. Helen Blazesen izena ohi baino oze-nago aipatu ondoren, Clark jaunak itzulbideahartu zuen ahal bezain laster, eta gaua herrianeman zuen.

Page 257: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

H.H. Wotherspoon Jeneralak, Army War Colle-geko presidenteak, babuinokume «ahate-sudur»bat zeukan, oso argia baina ez oso itxurosoa.Gau batez etxera itzultzean, Jeneralak usteka-bea eta mina hartu zuen Adan (horrela baitzuenanimaliak izena, jenerala Darwindarra izaki) berezain eserita aurkitu baitzuen, bere uniformekojakarik ederrena soinean zuela, galoi eta guzti.

«Arbaso urrun lotsagaldua!» oihu egin zionestratega zaharrak trumoi ahotsez, «zer habil higarai hauetan ohetik kanpo... eta nire jaka soi-nean duala!»

Adan jaiki zen, eta kexu-begirada bat eginezlau hankan jarririk bere gisakoei dagokien beza-la, gela gurutzatu korrika txikian mahai baterai-no, eta bixita-txartel batekin itzuli zen. Barryjenerala etorria zen, eta, xanpain botila hustubatek eta zenbait puru-muturrek adieraztenzutenez, abegi bikaina egin zitzaion zain egonzen bitartean. Jeneralak bere arbaso zintzoaribarkamena eskatu, eta oheratu zen. Hurrengoegunean Barry jeneralarekin topo egin zuen, etaesan zion:

Page 258: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Spoon, aspaldiko, bart hire etxetik atera-tzean puru bikain haietaz galdetzea ahaztuzitzaidaan. Non erosten dituk?»

Wotherspoon jeneralak ez zion erantzun ereegin, eta aurrera jarraitu zuen.

«Barkatu, gizona,» esan zuen Barryk, atzetikjarraituz, «txantxetan ari ninduan, noski. Iritsieta ordu laurdenerako ohartu ninduan ez hintze-la hi.»

Istripu, iz. Ezinbesteko gertaera, lege mudaezinnaturalen eraginaren ondoriozkoa.

Itsasargi, iz. Itsasertzeko eraikin altua, nongobernuak argi bat eta politikariren baten lagunbat mantentzen dituen.

Itsasuntxi, iz. Galesko untxi mota bitxi batiumorerik ez duenak ematen dion izena, argitubehar izaten baitu ez dela inondik ere untxia.Horrelakoari serioski azaldu behar izaten zaioitsas zapoa ez dela inondik ere zapo mota bat,eta “riz-de-veau à la financière” ez dela txekor

Page 259: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

irribarrea bankeroaren andrearen erara presta-tua.

Itsumustuko, izond. Otordu aurrekoa.

Beti itsumustuan ibilzale baitzen,otordua prestatu zuen, jan ondoren.

Judibras.

Itsuskeria*, iz. Jainkoek emakume batzueiemandako dohaina, bertutea eta umiltasunikgabeko bizitza berekin dakartzana.

Itun, iz. Nazioarteko politikaren arloan, bi lapu-rren batasuna: beren eskuak batak bestearenpatriketan hain barruraino sartuak dituztenez,ezin dute bat-banaka hirugarren bat larrutu.

Itxarobide, iz. Proiektua, normalean zapuzga-rria. Itxaropena, normalean debekatua.

Betor, brisara usaintsuok, betorCeylan gainera zuen kemenanon itxarobidea den alaikor,

Page 260: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

salbu eta heriotzarena.Sheber Apezpikua.

Itxaropen*, iz. Nahia eta esperantza bat eginik.

Itxaropen delizius! Gizonari deus eregelditzen ez zaionean, lagun bat ere gabe,fortunak abandonatu duenean, zakurrabera ere joan denean eta ahuntzak atorrajaten dionean hura soinean daramala;Zu, orduan, bekokian izarño bat duzulajaisten zara distiratsu zerutik laguntzeraDirugintzan idazkari lantxo bat eskaintzera.

Fogarty Weffing.

Izen, iz. Ospearen eta sonaren arteko bereizke-ta maila... bata baino eramangarrixeagoa etabestea baino jasanezinagoa. Batzuetan eskubeltz eta gaizto batek ematen du.

Harpa jo arren edozein klabezentzulerik ez, ordea;Ithurielek lantza argitzailezerakutsi akordea.

Page 261: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Neure jeinuaz, handia izanik,ezin gauetik atera.Lantza ziztada xamurra harturikjauzi egin dut argira.

W.J. Candleton.

Izena belztu, du ad. Beste bati buruz gezurraesan. Beste bati buruz egia esan.

Izkira, iz. Krustazeo txikia, otarrainaren osoantzekoa, baina digeritzeko ez hain zaila.

«Uste dut arrain mota honek giza jakituria oso ongi irudikatueta sinbolizatu duela; izan ere, izkirak, atzerantz bakarrikmugitzen denez, erretrospekzioa bakarrik izan dezakeenbezala, igarotako arriskuak baizik ez ikusteko ahalmena ale-gia, horrela gizonari bere jakituriak ez dio bide ematen bereibilbidea mugatzen duten erokeriak saihesteko, baizik gerohaietaz jabetzeko.» — Sir James Merivale.

Izurri, iz. Antzina errugabeei ezartzen zitzaienzigor orokorra, haien agintariari abisua ematekobalio zuena; Faraoi Inmunearen adibide aski eza-

Page 262: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

gunean bezala. Gaurko jendeok zorionez dakigu-naren arabera, izurria Naturaren halabeharrezkoagerpen bat besterik ez da, haren aldrebeskeriaasmogabearena.

Page 263: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

J

J. Kontsonantea da gure hizkuntzan, baina naziobatzuek bokal gisa erabiltzen dute... gauzaabsurduagorik ez dago. Bere jatorrizko forma,oso gutxi aldatu dena, zakur izuti baten isatsare-na zen; ez zen letra bat, zeinu bat baizik, latinez-ko jacere, «bota», aditzaren ordez jartzen zena,zakur bati harri bat botatzen zaionean haren isa-tsak forma hori hartzen duelako. Hau da letrarenjatorria, Belgradoko Unibertsitateko JocolpusBumer doktore ospetsuak azaltzen duenez, zei-nak gai honi buruz quarto-ko lau liburukiko obrabatean bere ondorioak eman eta bere buruazbeste egin baitzuen ohartarazi ziotenean «j»-klatinezko alfabetoan ez zuela, garai batean,kakorik.

Jabetza, iz. A-k B-ren gutiziaren aurka edukidezakeen edozein gauza material, balio berezirikez duena. Norberaren edukitze irrika asetzen etabeste gainerakoena zapuzten duen edozer. Giza-

Page 264: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

kiaren harrapaketa-grina laburraren eta axolaezluzarokoaren xedea.

Jai*, iz. Festa. Ospakizun erlijioso bat, tripazale-keria eta mozkorkeria ezaugarritzat izan ohidituena, askotan urzaletasunagatik ospetsuaizandako santuren baten omenez egina. Erroma-ko Eliza Katolikoan jaiak «mugikorrak» eta«mugiezinak» izaten dira, baina ospatzaileakbeti mugiezinak izaten dira bapo bete bitartean.Hastapenetan entretenimendu hauek hildakoenomenezko jaiak izaten ziren; horrelaxe egitenzituzten grekoek, Nemeseia izenaren pean, etabaita azteka eta inkek ere, eta aro modernoantxinatarren artean dute arrakasta, nahiz eta ustezabalduena izan antzinako hildakoak, gaurkoenantzera, jale kaxkarrak zirela. Erromatarrenfesta ugarien artean Novendiale izenekoa zego-en, zerutik harriak erortzen ziren bakoitzeanospatzen zena, Liviok dioenez.

Jaiotza, iz. Hondamen guztietan lehena eta oke-rrena. Ez da beti gauza bera izaten. Castor etaPollux arrautza batetik jaio ziren. Pallas burezur

Page 265: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

batetik. Galatea noizbat harri kozkor bat izanzen. Peresilisek, hamargarren mendeko idazleospetsuak, lurretik sortu zela esaten du, apaizbatek ur bedeinkatua isuri zuen leku batetik,hain zuzen. Gauza jakina da Arimaxus tximistaklurrean egindako zulo batetik atera zela. Leuko-medon Etna mendiko leize batean jaio zen, etani-neu ikusia naiz gizona, nondik eta upategibatetik ateratzen.

Jakinduria, iz. Pertsona ikasiak bereizten dituenezjakintasun mota.

Jakin-min, iz. Emakumearen adimenarendohain ez oso estimagarria. Emakume bat jakin-minaren madarikazioak joa den jakiteko desioada gizonezkoaren arimaren grina bizi eta asegai-tzenetako bat.

Jan*, da ad. Hurrenez hurren (eta arrakastaz)honako eginkizun hauek bete: ahoan txikitu, lis-tuztatu eta irentsi.

Page 266: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Marrazketa-gelan nengoen afariaz goza-tzen,» esan zuen Brillat-Savarinek, pasadizobaten kontaketari ekinez.

«Bai zera!,» eten zion Rochebriantek.«Marrazketa-gelan afaltzen?»

«Arren eskatu beharra daukat, jauna,» argituzion gastronomo handiak, «ohar zaitezela ezdudala esan afaltzen ari nintzenik, baizik afariazgozatzen. Ordu bete lehenago afaldua nintzen.»

Jangarri, izond. Jateko eta, oro har, digeritzekoona, hala nola harra apoarentzat, apoa sugea-rentzat, sugea zerriarentzat, zerria gizonaren-tzat, eta gizona harrarentzat.

Jarraizale, izond. Eskuratzea espero duen guz-tia lortu ez duen jarraitzailea.

Jatun, izond. Neurritsu izatearen desabantaileiiskintxo egiteko dispepsiaren bekatura emanaden pertsona.

Jauregi, iz. Egoitza dotore eta garestia, berezikigoi mailako kargudunena. Eliza kristauko goi

Page 267: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

karguen egoitzari jauregi esaten zaio; erlijiohorren fundatzailearena lur zati bat izan zen,edo bide bazter bat. Horra aurrerapena.

Jaurtigai, iz. Nazioarteko liskarren azken arbi-troa. Garai batean liskar horiek parte-hartzaileenkontaktu fisikoarekin erabakitzen ziren, garaihorietako logika oinarri-oinarrizkoak eskueranjartzen zizkien argudio xinpleak erabiliz: ezpata,lantza, etab. Afera militarretan zuhurtziak aurre-ra egin ahala jaurtigaiak gero eta aldeko gehia-go bereganatu zituen, eta gaur estimazio handiadiote adoretsuenek. Jaurtiketa puntuan pertsonabaten ardura beharrezkoa izatea da haren aka-tsik handiena.

Jeloskor, izond. Edukitzea merezi ez badu baizikgal ez daitekeena kontserbatzeaz behar gabekezkatzen dena.

Jende sail, iz. Jende mordoa; zuhurtasun etabertute politikoen sorburua. Errepubliketan, poli-tikariaren adorazioaren xedea. «Aholkulari jendesaila non, zuhurtasuna han», dio esaera zaha-

Page 268: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

rrak. Zuhurtasun berdineko gizon asko haietakoedozein baino zuhurrago badira, bistan da elkar-tze hutsagatik bereganatzen dutela zuhurtasungehigarri hori. Nondik sortzen da, baina? Inondikez, begibistakoa denez... berdin litzateke esateamendilerro bat altuagoa dela hura osatzen dutenmendietako bakoitza baino. Jende sail bat kidezuhurrena bezain zuhurra da, hari obeditzenbadio; bestela, ez da haietako eroena bainozuhurrago.

Jokabide*, iz. Portaera, ez berez, baizik hezierazdeterminatua den aldetik. Hitzak Jamrach Holo-bom doktoreak egindako Dies Irae-ren itzulpenlibre samarreko honako bertso honetatik hartuadirudi:

Recordare, Jesu pie,Quod sum causa tuae viaeNe me perdas illa die.

Oroitu, arren, Salbatzailea,nork eman zizun errematea.Barkatu nire jokabidea.

Page 269: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Jolasaldi, iz. Asperraldi tarte berezi bat, nekeorokorra arintzeko.

Jomuga, iz. Gure nahiei jartzen diegun eginbe-harra.

«Bizitzan jomugarik ez?»Andrea goxoki galdez.«Jomugarik? Ez, maitea...Tirata nola, ordea?»

G. J.

Juglare, iz. Antzina poeta, abeslari edo musika-ria; gaur egun beltz bat, kolorea azala bainoaskoz barrenerago iristen ez zaiona eta inorgutxik jasan dezakeen umorea duena.

Jukutria, iz. Gure etsaiak gauza zuzena egitekoahalegin garbi eta ohoragarriak zapuzteko era-biltzen duen metodoa.

Hain mesedegarria denez jukutria.moral aldetik ez da oso oker larria;

Page 270: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

otso zintzo askori zaio okagarria,ardiz jantzi ezkero da irensgarria.Diplomaziarentzat da indar berria,Satanek ohoratu eta ezarria.

R.S.K.

Page 271: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

KK. Grekoengandik hartutako kontsonante bat da,baina baditugu lehenago Zeratiarrek, Smerouhartean bizi eta salerosketan aritzen zen naziotxikiak, erabili izanaren aztarnak. Beren hizkun-tzan klatx deitzen zuten, desegina, alegia. Letra-ren forma hasiera-hasieran gaurko gure «H»-rena zen zehazki, baina Snedeker doktoreakargitzen du gaurko formara aldatu zutela lurrika-ra batek Jaruteren tenplu handia suntsitu izana-ren oroigarri, 730 k.a.tik gertatu baitzen gutxigorabehera. Eraikin hori atariko bi pilare sendo-engatik zen ezaguna, zeinetako bata erditik hau-tsi baitzen hondamendian; bestea, berriz, zego-en bezala geratu zen. Letraren lehenagokoforma bi pilare horietatik hartua zela uste zenez,antzinako kontuetan aditua zenaren iritziz,forma berria hondamendi hura nazioaren oroi-menean betiko gordetzeko bitarteko sinple etanaturaltzat hartu zen, hunkigarri ez esatearren.Ez dago garbi letraren izena emendiozko oroibi-de gisa aldatu zen ala izenak klatx eta suntsidu-

Page 272: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

rak naturaren txantxa izaten jarraitu zuten. Biteoriak aski probableak direnez, ez dut oztoporikikusten biak ala biak sinesteko, eta Snedekerdoktorea ere arazoaren ikuspegi honetaramakurtu zen.

Kaaba, iz. Gabriel goi-aingeruak Abrahampatriarkari oparitu zion harri handia, Mekan gor-detzen dena. Patriarkak agian ogia eskatukozion goi-aingeruari.

Kakalardo, iz. Antzinako egiptoarren kakalardosakratua, gure «kakalardo simaurjalearekin»lotura duena. Hilezkortasunaren sinbolotzat har-tzen zen. Eta horrek, jainkoak jakingo du zerga-tik, ematen zion bere santutasun berezia. Berearrautzak simaur boletan berotzeko ohiturakagian bereganatuko zion apaiz jendearen ongi-nahia, eta egunen batean gure artean ere abegiberdina lor dezake. Egia da kakalardo amerika-rra behe mailakoa dela, baina apaiz amerikarraere halaxe da.

Kakarraldo, iz. Kakalardoa den gauza bera.

Page 273: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bere burua hilik mutilahantxe zetzan harizpean,bidaldi luze bat egina zenlehenago erbestean.Neskari dantza baten izena aipatu zion batean

«Kakarraldoa» esaten zion «Zarabanda» beharrean.Neskak ez zuen ezer ulertu arrats hartan haremean,irribarre egin eta isilik geratu zen ilunpeanGorputzez eder, lirain, mutila han zetzan ilargipean.

Kakarraldo bategatik hila.Beranduko oroitzapen soila.

Oi Patua!Aurkitu eta lurperatuaEgun handira arte geratua

lokartua.

Eta bi Hitz-joko, begiak zabal, albotik triste begirapixka batean egon ondoren hobi ondotik joan dira.

Kakarraldo bategatik hila!Fernando Tapple.

Page 274: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Kalamu*, iz. Leporako janzki mota bat egitekoerabiltzen den azal zunzduna ematen duen lan-darea; maiz, jendaurrean aire zabalean mintzatuondoren jantzi ohi da, eta jantzita daramana hoz-tetik babesten du.

Kanoi, iz. Nazioen mugak zuzentzeko erabiltzenden tresna.

Kapital, iz. Malgobernuaren egoitza. Anarkistasuaz, eltzeaz, janariaz, mahaiaz eta labana-sar-dexkaz hornitzen duen zera; otordurako berakjartzen duena jaten hasi aurreko otoitz falta bes-terik ez da. Zigor kapitala edo Heriotza-zigorra,justiziarekin zerikusia duen zigor bat da, zeina-ren komenentzia oker larritzat hartzen baitubalioko jende askok, asesino guztiek, besteakbeste.

Kaporal, iz. Militarren eskaileran beherenekomailan dagoena.

Borroka gogorrean denak zebiltzala,heroi gisa erori gure kaporala!

Page 275: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Bai tristea!,» zioen Ospeak begira:«ez da, bada, iritsi oso urrutira!»

Giacomo Smith.

Karmeldar*, iz. Karmel Mendiko ordenako frai-de eskalea.

Behinola bazihoan Herio zaldian,abiaturik gorantz Karmelo mendian;hantxe aurkitu zuen fraide bat bidean,erdizka mozkortuta edo totalean.Barreiduri xantuaz fraide piltzarduna,lodia, bekatua den bezain lizuna,eskua luzaturik ari zen eskean:«Emazu limosna bat Haren izenean,Emazu Elizaren izenean, arren,Haren seme-alabak bizi ahal gaitezen.» Herioren erantzun okerrik gabeaizan zen irribarre latz eta luzea:«Emango diat azkar... azken biajea.»

Hezur hots nabarmenez braust! Zaldi Zuritikjaitsi zen bere lantza eskuan harturik;gizajoari helduz lepo eta hankatik,

Page 276: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zaldian jarri zuen, baina jiraturik.

Nagusia han ari zen barre eta algaraz,zokor kolpeen gisako irri-karkail hotsaz.«To! Eskale bat zaldiz! Infernura zuzen!»Lantzaz zaldia zarta!, atzean jo zuen;aberea lauhazka airoso joan zen.Gero eta azkarrago zerurantz hegatu,harkaitz, artalde, zuhaitz... goitik dena puntuilun, lauso, ñimiño laster zen bihurtu,hala agertzen zitzaion zaldunari, behintzat,

masusta pastel baten heineko tamainaz...Heriok behin berriro barre egin zuen,nola hilobi batek egingo lukeenhiletako zerbitzu hutsegin batean,gorpuak hilkutxaren tapa altxatzean,esanez hura dena etenda uzteko,ez zeukala gogorik zerura joateko.

Urte franko joan dira hau gertatuz gero,ez daude fraide haren hankak oso bero.

Page 277: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Heriok galdu zuen bere zaldi hura,ez du berriz ekarri bere ukuilura,fraideak isatsetik zaldiari heldueta komenturaino baitzuen zuzendu.Han, olo eta ogi olioz bustiairentsiz gizendu zen ederki zaldia,fraiderik gizenena baino gizenago;gerora Priore egin ote zuten nago.

G. J.

Kaserna, iz. Soldaduek lanbidez besteei ken-tzen dieten zeraren zati batez gozatzeko erabil-tzen duten etxea.

Kaskamotz*, iz. Ingalaterrako gerra zibileanAlderdi Parlamentarioko kidea... ilea motza era-mateko ohituragatik horrela esaten zitzaiona;Cavalier zeriztenek, aldiz, ile luzea eramatenzuten. Beste puntu bereizgarri batzuk ere bazi-ren haien artean, baina ilearen moda zen liska-rraren arrazoi nagusia. Cavalierrak erregezaleakziren; izan ere, Erregeari, alfer samarra baitzen,egokiagoa iruditzen zitzaion ilea luzatzen uztealepoa garbitzea baino. Kaskamotzei hori, gehie-

Page 278: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

nak bizarginak eta xaboigileak baitziren, nego-ziorako kaltegarria iruditu zitzaien, eta horrega-tik hartu zuten Erregeren lepoa beren amorrazioberariazkoaren xedetzat. Borrokatzaileen ondo-rengoek ilea berdin daramate gaur egun ere,baina aspaldiko liskar hartan piztutako etsaigoa-ren garrak, gizalege britainiarraren elurren peantxingar bihurturik bada ere, bizirik dirau oraindik.

Kattalingorri, iz. Urzale erabatekoak bere one-tik ateratzen dituzten likore bortitzak izendatze-ko terminoa.

Katu, iz. Automata bigun, deseginezina, etxeesparruan gauzak gaizki doazenean ostikoz jodezagun naturak guretzat prestatua.

Hona zakurra horra, katuaHona igelahorra, saguaKorri, zakurra, miau, katua,jauzi, igela, karrask, sagua.

Elevenson.

Page 279: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Kilt, iz. Batzuetan Amerikan eskoziarrek etaEskozian amerikarrek erabiltzen duten jantzia.

Kiromantzia, iz. Ziria sartuz dirua lortzeko 947.metodoa (Mimbleshawren sailkapenaren arabe-ra). Eskua ixtearen poderioz ahurrean egindakozimurretan «izaera irakurtzea» du funtsa. Nahi-kundea ez da erabat faltsua; izaera oso zehazkiirakur daiteke metodo horrekin; izan ere, azter-tzen den edozein eskutan aise irakur daiteke«mozolo». Goraki ez irakurtzean datza ziria.

Kixotear, izond. Burugabeki zaldundarra, DonKixote bezala. Izenondo paregabe honen ederta-sun eta bikaintasunean sakontzen duenak, zori-txarrez, desilusio galanta hartzen du, jaun harenizena Ki-jo-te ahoskatzen zela jakiten duenean.

Ezjakintasunak gure bizitzatikuxa dezakeenean Filologia, espainolez jakitea, erokeria.

Juan Smith.

Page 280: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Klarinete, iz. Tortura-tresna bat, belarrietankotoia sartua duen pertsonak erabiltzen duena.Badira bi tresna klarinete bat baino okerragoak:bi klarinete.

Kleptomano, iz. Lapur aberatsa.

Klio*, iz. Bederatzi Musetako bat. Klioren eginki-zuna historiaren burubidea zuzentzea zen..., etaduintasun handiz egin zuen, Atenasko herritarsonatu asko agertokiko eserlekuetan ziren bitar-tean, Xenofon, Herodoto eta beste zenbait hizla-ri ospetsu zirela.

Koldar, izond. Larrialdi arriskutsuan zangoekinpentsatzen duena.

Komentu, iz. Denbora-pasatarako alferkeriarenbizioaz hausnarketa egiteko gogoa duten ema-kumeentzako erretiro lekua.

Konpromiso, iz. Interes kontrajarrien moldake-ta, aurkari bakoitzari ematen diona behar ezlukeena eskuratu izanaren satisfakzioa eta

Page 281: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zuzentasunean ematea zegokiona besterikkendu ez izanarena.

Kontaketa, iz. Estatu Batuetako politikan, dado-en beste jaurtiketa baterako aukera, jokoan gal-tzaile atera dadin, dadoak kargatu dizkiotenjokalariari ematen zaiona.

Kontserbadore, iz. Badiren gaitzez maitemin-dutako politikaria; liberal batengandik honetanbereizten da: liberalak lehendik badiren gaitzakbeste batzuez ordezkatu nahi ditu.

Kontsolamendu, iz. Gizon hobe bat zeroribaino zorigaitzekoagoa dela jakitea.

Kontsul, iz. Estatu Batuetako politikan, pertso-na bat, herritarren botoez kargu bat bereganatuez duenez, Gobernuak beste kargu bat ematendiona, herritik alde egiteko baldintzapean, betie-re.

Kontsultatu, du ad. Aurretik erabakitako bidebati buruz besteren onespena bilatu.

Page 282: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Koran*, iz. Mahomatarrek, burugabeki, Jainkoa-ren inspirazioz eraginda idatzi dela sinestenduten liburua, baina kristauek iruzur gaiztoa deladakitena, Eskritura Santuen aurkakoa baita.

Koroazio, iz. Dinamitazko bonba baten leherke-taz zeruraino bidalia izateko eskubide jainkozko-aren seinale nabarmen eta agerikoez erregeajanztea.

Kortsario, iz. Itsasoko politikaria.

Kreditugabe, iz. Balio kaxkarreneko pertsona.Etimologiaz, hitzak kredorik edo sinesterik gabe-koa adierazten du, eta gaurko esanahia teolo-giak gure hizkuntzaren aurrerapenari egin dionekarpenik handienetakotzat hartu behar da.

Kriskitin-suge, iz. Gure senide herrestaria,Homo ventrambulans.

Kristau, iz. Testamentu berria, lagun hurkoarenpremia izpiritualetarako liburu biziki gomenda-

Page 283: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

garria, Jainkoak inspiratua dela sinesten duena.Kristoren ikasbideari jarraitzen diona, bekatuzkobizitzarekin gaizki ez datorren bitartean.

Jendetza jainkozaleak harat-honat kaleanzebiltzan jantzita arropa txukunenak soinean.Dilin-dalan aditzen zen ezkil hotsa dorrean,bekatariei alarma joaz egin ahalean.Behera begira pentsakor ikusi nuen hantxe,ikuskizun santu hari begira bare-bare,jantzi zuri bat soinean zuen figura gazteluze bat, malenkoniak harturik eta triste.«Jainkoak gorde zaitzala!» esan nion: «Zu ere(jantziak salatzen zaitu urrutitik halere)kristaua izanen zara, besterik ez daiteke.»Aurpegia goraturik begiratuz serio,lotsagorritu ninduen betileetarainoerantzutean destainaz, muzindurik: «Bai, zera!Nola kristaua! Ez, bada! Ni Ni nauk, Kristo bera!»

G. J.

Kritikari, iz. Inor beraren gustuko izaten saia-tzen ez delako, kontentatzen zaila izateaz harroden pertsona.

Page 284: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bada lurralde bat, atsegin iturri,Jordan ibaiaren mugatik haruntza,non santuek, zuriz, kritikariarilokatzez dioten kakazten gorputza.

Zerutik ihesi lasterka doala,larru lohi-kolorez ongi kakaztuta,ez du ezagutzen inondik inoraberak bota lohia, buru txarra du-ta.

Orrin Goof.

Kultura, iz. Pertsona batek irakurria duena oso-rik hartuta. Gurean, jeneralean, indio nobelek,hizkera herrikoian idatzitako istorio laburrek etaargotean idatzitako istorio xelebreek osatu ohidute.

Norberak leitutako gauzen araberanabari izan ohi du kultur heziera.Zerk barre eragiten digun ikusita,gure Etorkizuna hor dago idatzita.Ez ezer irakurri, baltzitu muturra:Esfingea ere ez zen halako zuhurra.

Page 285: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Jupiter Muke.

Kupido, iz. Maitasunaren jainkoa deitzen zaio-na. Irudimen basati baten sorkari sasiko honek,inondik ere, bere jainkoen bekatuengatik aurkituzuen zirrikitu bat mitologian sartzeko. Pentsa-mendu itsusi eta desegoki guztietatik hau dazentzugabe eta iraingarriena. Maitasun sexualahaurtxo erdi-sexugabe baten bidez sinbolizatze-ko ideia eta pasioak eragindako mina gezi batenzauriarekin konparatzea —gizontto potolo horriartearen bidea zabaltzea, lanaren izpiritu sotilaeta iradokizuna zakarki materializatzeko—, hauguztia, sinboloa sortu ondoren etorkizunarenatarian bazter utzi izanaren garaiari dagokio.

Kuttuntasun, iz. Desilusiorako prestatzekoaldia.

Kuxkuxeatu, da ad. Besteren edo norberarenoker eta bizioen zerrenda ezkututik aditu.

Andre batek belarria ateari itsatsita,sarraila-zulo batetik dena aditzen jarrita,

Page 286: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

entzun zituen bi andre libreki hitz egiten,mintzagaitzat entzulea bera harturik hain zuzen:«Kuxkuxera mari-sorgin galanta da nik uste,nire senarraren ustez ere beste hainbeste.»Gehiago ezin jasanik, belarria atetikbaztertuaz esan zuen andreak sumindurik,amorrazio galantaz luzaturik mutturrak:«Ez ditut jasango nitaz zuek esan gezurrak.»

Gopete Sherany.

Page 287: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

L

Laburtu*, du ad. Moztu, laburrago egin.

«Gizonen bizimoduko gertaeretan beharrezko bihurtzendenean jendeak bere erregea laburrago egitea, gizateriareniritziarekiko begiruneak eskatzen du zatiketa horretara zerkbultzatu dituen deklaratu beharra.» — Oliver Cromwell.

Lagun, iz. Emaztea edo laranja-erdi mingotsa.

«Aizu, Pat, emaztea zergatik da lagun?»diotsa apaizak. «Hain zuzen, neskalagunzenetik hark ez dizu ezertan lagundu,ez baituzu sekula eskurik zikindu?»

«Egia da, bai, Jauna,» Patek arrapostu,baina damu zantzurik hark bat ere ez du.«Hitz horrek dioena, ezin da atzendu:»gastuak partitzean behintzat laguntzen du.»

Marley Wottel.

Page 288: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Lagundu (saminean) da ad. Samina bera erru-kia baino gaitz txikiagoa dela erakutsi.

Lagungabe, izond. Eskaintzeko faborerik ezduena. Fortunarik gabea. Egiak eta zentzukomunak diotena aldarrikatzeko adikzioa duena.

Laguntzaile, iz. Funtzionario baten edo harenberme-emailearen gizonezko ahaidea. Lagun-tzailea normalean gazte itxurosoa izaten da, gor-bata gorria eta sudurretik idazmahairainokoamaraun sistema katramilatu bat dituena. Ate-zainaren erratzak ustekabean jotzen duenean,hauts hodei bat harrotzen du.

«Laguntzaile-buru,» Nagusiak oihu,«kontulari batzuk eta bi aditugure liburuak ikustera datozlapurretarik den aztertzeko asmoz.Jarriko digute dena hankaz gora;zerbait baldin bada, hor agertuko da.Mesedez, sarrerak apaila itzazu,balantze egokiak bakarrik azaldu.Eskudiruaren kopuru osoa

Page 289: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

kontatuko dute, ez izan zozoa.Puntuala zara, mirestekoa da,argi-haste eta gau, beti hemen zara.Beti hor zaude zu sillan eserita,negoziodunen aurrean jarrita;haien oihu eta mehatxu keinuakmaiz zuri eskerrak ohi dira apalduak, sorginkeriazko begiradarekin,liluramenduzko bide ezkutuz ekineta ahoberoak isiltzen dituzu,beti lasaitasun barreiatzaile zu.Dena horren txukun prestatzen duzunez,kobratzera heldu baina gogo onezpagatuta joaten direnak badira.Baina oraingoan garaia iritsi da, zure trebezia erabiltzekoa,larriago diren kontuetan. Jaiki,begiko tximistak astindu ederki;Baliabide eske joan zaitez noranahi,zure izpiritua sar ezazu nonahi.»Nagusiak eskuz Laguntzailearibizkarrean laztan eman zion sari, baina bat-batean, han doa lurrera,globo zimur eta oskol zartabera,

Page 290: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

buru beltz begi-huts zimel bihurtuta,hamabi hilabete zituen zenduta.

Jamrach Holobom.

Laido, iz. Satira, burumotzek eta beren adimenzorroztasuna kamustua dutenek ulertzen dutenmoduan.

Lan, iz. A-k B-rentzako ondasunak irabaztekoduen prozesuetako bat.

Lan gaitz, iz. Arrantzara joan nahi duten goimailako funtzionarioak jotzen dituen gaitz arris-kutsua.

Laokoonte*, iz. Antzinako eskultura ospetsubat, izen bereko apaiz bat eta bere bi semeaksuge izugarrien korapiloetan harrapaturik irudi-katzen dituena. Agureak eta bere umeek sugeeieusten eta beren lana egiten laguntzen erakus-ten duten trebetasun eta maraztasuna, gizakiakinertzia itsua menderatzeko duen ahalmenarenirudikapen artistikorik nobleenetakotzat hartuaizan da.

Page 291: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Lapur, iz. Negozio-gizon xaloa. Voltaire eta bere lagun batzuk bideko ostatu

batean geratu omen ziren gaua pasatzera. Ingu-rua gogo-pizgarria zen, eta txandaka lapur isto-rioak kontatzea erabaki zuten. «Bazen behinbatean Etekinen Biltzaile Orokor bat». Besterikesaten ez zuenez, jarraitzeko esan zioten. «Horida istorioa», esan zuen.

Lapurkeria, iz. Lanik gabeko horniketa. Bote-rearen aberasbide azkarra.

Larunbat*, iz. Asteroko jaia, Jainkoak munduazazpi egunetan egin eta zazpigarren eguneanatseden hartu izanean duena etorkia. Juduenartean jai egun hau egitera lege batek behartzenzuen, zeinaren bertsio kristauak honela dioen:«Gogora zaitez zazpigarren egunaz, zure auzoa-ri osorik errespetarazteko». Kreatzaileari egokieta bidezko iruditzen zitzaion Larunbata astekoazken eguna izatea, baina Lehen Elizako Guraso-ek beste ikuspegi bat zuten. Hain da handiaegun horren santutasuna, ezen Jainkoak jurisdik-

Page 292: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zio badaezpadako eta exkaxa duen lekuetan ere,adibidez, itsasoratzen (eta bertan hondoratzen)direnen artean, zorrozki errespetatua den, Lau-garren Aginduaren ur handitako bertsio honekargi uzten duenez:

Sei egun dituzu egin ahalean lan egiteko,bat ontzigaina lixatu eta sokak txarrantxatzeko.

Orain ontzigainak ez dira lixatzen, bainasokek kapitainari oraindik ematen diote aukeraJainkoaren aginduari begirune zintzoa zaiola fro-gatzeko.

Larrutu, du ad. Norbaiti buruz nola aurkitzenduzun esatea, berak zu aurkitu ezin zaituenean.

Laudorio, iz. Aberastasunaren edo boterearenabantailak dituen pertsona baten gorespena,edo hila delako aintzat hartzea.

Lege, iz.

Legea Epaimahai buru zegoela,

Page 293: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Errukia heldu zen, malko-zeriola.«Alde hemendik, purtzila,» Epaileak oihu,«herrestan etortzea alfer lana duzu;belauniko jarriaz uzten duzu garbi:zuk hemen zutitzea ez duzu merezi.»

Gero Zuzenbidea azaldu zen hara.Epaileak oihuka: «Eta zu nor zara?»«Amica curiae» haren erantzuna,«Epailearen lagun, barka, ene jauna.»«Kanpora!» epaileak, «Hor duzu atea,ez zaitut ezagutzen, bazter-nahaslea!»

G. J.

Legebiltzar, iz. Legeak arbuiatzeko biltzen denjende-taldea.

Legezko, izlag. Jurisdikzioa duen epaile batenborondatearekin bateragarria.

Leialtasun, iz.

Nik uste, hau da leialtasuna:Jainkozaleei usain hartzeko

Page 294: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

sudurra zuzen edukitzekobeharrezkoa den eraztuna.

G. J.

Leotar, izond. Kaiolako lehoiak ez bezalakoa.Bertso leotarrak lerro baten erdiko hitz batekbukaerakoarekin errimatzen dutenak dira, BellaPeeler Silcoxen pasarte ospetsu honetan bezala:

Elektrizitatearen indarrez argitzen da sakoneanHades.

Zurrunga artean Plutok dioenez: «Hau duk hau, Otempora o mores!»

Adierazi beharra dago hemen Wilcox andreakez duela greziera eta latinaren ahoskera erakus-teko asmorik. Bertso leotarrek Leo zeritzanpoeta baten ohoretan dute izen hori, prosodianadituak direnek atseginez sinesten baitute huraizan zela bi puntuko bertsoa lerro bakarreaneman zitekeela asmatzen lehena.

Leotardoak*, iz. pl. Agertokietako janzkia,kazetarien txalo orokorra publizitate bereziaz

Page 295: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

indartzeko erabiltzen dena. Jendearen arretagarai batean nolabait janzkiari berari jarri beha-rrean, hura janzteari Lillian Russellek egiten zionukora desbideratu zen, eta lanak jarri zituen horizergatik ote zen asmatzen; hala ere, Miss Pauli-ne Hallen susmoak xalotasun handia eta haus-narketa sakona erakutsi zuen. Miss Hallen ustez,naturak ez zion eman zango ederrik Miss Russe-lli. Teoria hori ez zezakeen ontzat eman gizase-mearen adimenak, baina zango itsusi batenideia bera espekulazio filosofikoaren egintzabikainen artean bere lekua izateko bezain itxura-gabeki orijinala zen! Harritzekoa da Miss Russe-llek leotardoei zien higuinari buruzko eztabaidaguztian, itxuraz, inori ez bururatzea higuin horiantzinakoen artean «apaltasuna» deitzen zenarieratxikitzea. Sentimendu horren nondik-norakoaez da ongi ulertzen gaur egun, eta azaltzen zailada guri heldu zaigun hiztegiarekin. Antzinakoarteen ikerketa, hala ere, berpiztua da eta artehorietako batzuk bizkortuak. Berpizkunde garaiada gurea, eta badago nahikoa oinarri garai bate-ko lotsagorritzea antzinateko hilobietan duen

Page 296: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

gordelekutik aterarazi eta agertokietaraino txis-tuka eramateko.

Letxuga, iz. Lactuca generoko belar klase bat,«Zeina» Hengist Pelly gastronomo jainkotiarrakdioenez, «Jainkoak erabiltzen baitu onak saritueta gaiztoak zigortzeko. Izan ere, bere barneargiaz asmatu du gizon zintzoak harentzako sal-tsa bat, onkailu gozo-gozo askoren konspirazioxede dena; olio ugariz elkar hartu eta hobetzenda, eta janari osatuak jainkotiarren bihotza alai-tzen du eta haien aurpegia distirarazten. Izpiritukaxkarreko pertsona bada, berriz, Etsaiak aisetentatzen du letxuga oliorik, ziaperik, arrautza-rik, gatz eta baratxuririk gabe eta azukrez lohitu-tako ozpin bainu ziztrin batekin jan dezan. Etahorregatik izpiritu kaxkarreko pertsonak hestee-tako min biziki konplexua jasaten du eta hasi ohida kantari.»

Leviatan, iz. Jobek aipatzen duen uretako ani-malia eskerga. Batzuen ustez balea izan zen,baina Stanford Unibertsitateko Jordan doktoreiktiologo ospetsuak gartsu antzean dio Zapaburu

Page 297: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

erraldoi bat (Sapus buruhandi) izan zela edoTxalburua (Biga pseudochephalea). Zapaburua-ren deskripzio zehatzagoa nahi duenak jo bezaJane Porterren monografia ospetsura (Chapabu-rus Varsoviacus).

Lexikografo, iz. Tipo nazkagarria, hizkuntzarenaurrerabidean maila jakin bat jasotzeko aitzakia-tan ahalegina egiten duena haren hazkundeageldiarazi, malgutasuna zurrundu eta erabileramekanizatzeko. Izan ere, lexikografoa bere hiz-tegia idatzi ondoren, «itzala duen pertsona»-tzathartua da, nahiz eta bere eginkizuna zerbaitjasotzea besterik ez den, eta ez arauak ematea.Giza ulermenaren berezko mirabekeriak epai-ahalmena eman dionez, bere arrazoitzeko esku-bidea bertan behera utzi eta kronika bati makur-tzen zaio arautegitzat hartuz. Demagun hizte-giak hitz egoki bati «zaharkitu» edo «zaharki-tzear» marka ezartzen diola. Oso gutxi ausartu-ko dira handik aurrera hura erabiltzen, nahiz etaharen premia handia izan edo hura berpizteariindar ematea desiragarria izan oso... Eta horrelapobretzea azkarragotu eta hizkuntza ahuldu egi-

Page 298: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ten da. Alderantziz, hizkuntzak batere hazi beharbadu, berrikuntzei esker hazten dela onartuz,idazle ausart eta zuhurrak hitz berriak sortzenbaditu eta antzinakoak zentzu berrian erabil-tzen, ez dio inork jarraitzen eta garrazki gogora-razten zaio: hitz hori «ez dago hiztegian»...,nahiz eta lehen lexikografoaren garaian (Zeruaerruki dakiola!) ezein idazlek ez zuen idatzi hiz-tegian zegoen hitzik. Ingeles hizkuntzaren urrez-ko eguerdi distiratsuan, elizabethiar handienezpainetatik beren zentzua sortzen zuten etaberen hotsean bertan zeramaten hitzak jalkitzenzirenean, Shakespeare bat eta Bacon bat posiblezirenean eta hizkuntza une batean mutur bateanazkar itzaltzen zen bitartean bestean hazkundebizkor eta mardultasun sendoa lortzen zuenean—eztia baino gozoago, lehoia baino indartsua-go—, ez zen lexikograforik, hiztegia kreatura batzen, hura kreatuko zuena artean Kreatzaileakkreatu ez zuena.

«Izpiritua forma hutsa biz,» Jaunak esan zuenean,lexikografo saldoak sortu ziren ehunka bat-batean.Pentsamenduak alde egin zuen biluzturik azkenean,

Page 299: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

eta haiek janzki bakoitza sartu zuten hiztegi batean.Orain orrizko mozorropetik oihuka hasten denean:«Itzuliko naiz nire arropak jasotzen ditudanean,»zerrenda aztertu eta diotse tonurik doilorrenean:«Barkatu, baina alferrik dira... modaz pasa dire-

nean.»Sigismund Smith.

Libertate, iz. Irudimenaren ondasun preziatue-netako bat.

Arnasestuka, bero zebilen herria matxinatuta,«Libertatea ala Heriotza!» jauregiz kanpo oihuka.«Heriotza aski bada zuentzat, utzi niri erregetza,kexabiderik ez da izango, nik degizuet promesa.»

Martha Braymance.

Libertino, iz. Plazerraren atzetik, tamalez, pasa-tzerainoko amorruz ibili dena.

Liburu kritika egin, du ad.

Zure adimen osoa jarri (nahiz ez den duda izpirikbenetan bertan ez dagoela ez hezurrik ez mamirik)

Page 300: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

liburu baten gainean eta lehendik erabakirikdituzun zenbait bertute-edo aurkitu han idatzirik.

Lira*, iz. Antzinako tortura-tresna. Hitza gauralegiazko zentzuan erabiltzen da, ahalmen poe-tikoa adierazteko, Ella Wheeler Wilcox gurepoeta handiaren honako bertso sutsuetan adibi-dez:

Parnasoa zalditzat eta lagun lira,haren hari gaiztoei goxo nien tira.Artzain ergel ñaño bat han zen lo kuluxka,begirada altxa gabe, bost hari musika.Helduko da ordua, ez da presarik, ez,lira joko dudana Titanen indarrez.Sokak atzaparkatu eta askatzean,mundua esnatuko da, bai, azkenean.

Farquharson Harris.

Lira, iz. Giza belarriak kilimatzeko musika-tres-na, zaldi isatsa katu baten barrunbeen gaineanigurtziz jotzen dena.

Erromatarrei Neronek: «Ke bihurtu artean

Page 301: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

lira joko dizuet nik hemen etengabean.»Erromatarrek Neroni: «Ez ote da hobeagu kixkaldu beharrean lira lasai jotzea?»

Orm Pludge.

Litxarreria, iz. Erokeria militantea. Adimen lau-sotuaren jarduera.

Litxarrero, iz. Ero bat, beste ikuspegi batetikikusia.

Lizunkeria, iz. Nobela herrikoietan maiz aurki-tzen den ezaugarri literarioa, bereziki emakumeeta neska gazteek idatzitakoetan: beste izen batematen diote eta ezaugarri hori sartzeak pentsa-razten die letren alor zapuztu batez jabetzendirela eta uzta gutxietsi bat biltzen ari direla.Behar bezain luzaro bizitzeko zorigaitza badute,beren uzta-sortak erretzeko desirak tormenta-tzen ditu.

LL.D*. Legumptionorum Doctor titulua adieraz-ten duten letrak, legeetan aditua, legeetan bere-ziki trebea dena, alegia. Eratorpen horrek sus-

Page 302: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

moak sortzen ditu; izan ere, lehenago ££d idaz-ten zen, eta beren aberastasunagatik nabarmen-tzen ziren jaunei bakarrik ematen zitzaien. Hauidatzi dudan garaiotan Columbiako Unibertsita-tea elizgizonentzako antzinako D.D. DamnatorDiaboli-ren ordez beste titulu bat ematearenkomenentzia ari da aztertzen. Titulu berriariSanctorum Custos izena emango zaio, eta $$cidatziko da. John Satan argurgarriaren izena titu-lu horren hartzaile egokitzat proposatu du kohe-rentziaren zale den batek, adierazten baituHarry Thurston Peck irakasleak luzaro izan duelatitulu baten abantaila.

Logika, iz. Giza adimenaren eskasiaren mugaeta ezintasunei hertsiki jarraituz pentsatu etaarrazoitzeko artea. Logikaren oinarria silogismoada: premisa nagusia, bigarren premisa eta ondo-rio batez osatzen da... honela:

Premisa nagusia: Hirurogei gizonek lan batgizon batek baino hirurogei aldiz azkarrago egindezakete.

Bigarren premisa: Gizon batek poste-zulo bathirurogei segundotan egin dezake, beraz...

Page 303: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ondorioa: Hirurogei gizonek poste zulo batsegundo batean egin dezakete.

Honi silogismo aritmetikoa esaten zaio, zei-nean, logika eta aritmetika konbinatuz, ziurtasunbikoitza lortzen dugun eta bi aldiz zoriontsu egi-ten garen.

Logomakia*, iz. Gerra mota bat, zeinean armakhitzak baitira, eta zauriak, berriz, auto-estimua-ren puxiketan emandako ziztadak; torneo motabat, zeinean, galtzailea derrotaz jabetzen ezdenez, irabazleari garaipenaren saria ukatzenzaion.

Hona zenbait irakaslek zer esan izan duten:Miltonen lumak Salmasius herioz jo omen zuen.Ai, baina guk ezin dugu jakin hori hola den,zeren Miltonen miztoak gu ere hil gaituen.

Lord, iz. Estatu Batuetako gizartean, fruta-sal-tzaile ibiltaria baino maila handiagoa duen turis-ta ingelesa, adibidez Lord Khinkyllery, edo LordArtisahul eta abar. Maila apaleko bidaiari britai-niarrari «Sir» esaten zaio, adibidez Sir ‘Arry Asta-

Page 304: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

quwill, edo Sir ‘Amstead Ilarreguy. Lord hitzabatzuetan Izaki Gorenaren titulu gisa ere erabil-tzen da; baina lausengu itxura gehiago daukabenetako gurtzarena baino.

Miss Ann Esplurgek Lord bat zuen esposatu,ingeles alderraia, berak aukeratu.Jarri ziren bizitzen Annen aitarekin,Marrazkia baitzuen lanbide eta mozkin.Lord Cadderi batere ez zitzaion arduraaitaginarrebaren Marrazki lan hura.Esan behar da Caddek gazte erokeriakaspaldi zituela erabat utziak,zeren, tamalez, heldu baitzen adinera,non adin bizioak doazen aurrera.Noski, lehenbizikoa zen diru gosea,aitaginarrebaren patrikak hustea.Agureak erreka jo zuen airoso,marrazki lana hobe uztea akaso.Bere irabaziak handitzeko asmozbera Lord bihurtzea hartu zuen gogoz.Bere jantzi txukunak bota bazterrera,jantzi koadrodunekin itxura ederra.Kokotsa bipildurik, belarrondoetan

Page 305: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

masailbizar galantak utzi ditu bertan.Tindu gorria eman goizero lepoaneta lustratzen zuen; berdin garondoan.Monokulo txoro bat begian ezarri,ondo begiratzeko Etorkizunari.Kaskorako zituen nobleen kapelak;oinetakoak, berriz, estuak, zapalak.Gure tonua zuen hizketan baztertueta sudur-mintzoa zeharo saihestu,horrela bihurtuaz erabat gatz bako,haur aztoratuentzat ere manerako.Haren hatxeak ziren ezin leunagoaklurrera erortzean, zeinen hots goxoak!Horrela Mr Splurgek, berritxuraturik,lord karrera hasi zuen, batere ez beldurrik.Ai!, jainkoek ez zuten, baina, desein horieta pentsatu zuten lord gizajoarilaztura, etsipena, xagrin emateanobleen lurretatik kanpo bidaltzea:Lady Cadde Mundu Zahar, hartaz liluratueta bere aitatxoz baitzen maitemindu.

G. J.

Page 306: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Lorpen, iz. Ahaleginaren heriotza eta nazkarensorrera.

Lur, iz. Lurraren azalaren parte bat, jabetzape-koa kontsideratua. Lurra edukitze eta kontrol pri-batuari loturiko jabetza delako teoria da gizartemodernoaren oinarria, eta superestrukturarenmerezidun nabarmena. Teoria horren ondoriologikoa da batzuek beste batzuei bizitzea gala-razteko eskubidea dutela, zeren jabe izatekoeskubideak berekin baitakar besteak baztertuzlurra okupatzekoa; eta, egiaz, esparru pribatue-tan sartzea galarazten duten legeak lurrarenjabetza pribatua onartzen den leku guztietandaude. Horren ondorioz, terra firma guztia osoosorik A, B eta C-rena bada, ez da lekurik izangoD, E, F eta G jaiotzeko, ez eta bizitzeko ere, bes-teren lurretan jaiotzen badira.

Uhinen gainean bizi,etxetzat itsas hondoa,Naturagandik jasoagordetzea han dut zilegi.

Page 307: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ukitzen badut lehorragalduko baitut azalakresalak gorde nazala,ni sortzezko komodorra.

Dodle.

Page 308: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

MMadarikatu, du ad. Hitzezko makila batekinbizi-bizi lan egin. Literaturan, bereziki trajedie-tan, eginkizun hau hilgarria izan ohi da biktima-rentzat. Halaz guztiz ere, bizitza-aseguruen tari-fak finkatzerakoan madarikatzearen kalteordai-na garrantzi gutxiko kontua da.

Madarikatu*, izond. Garai batean Paphlagonia-rrek sarritan erabiltzen zuten hitza, esanahiagaldua duena. Dolabelly Gak doktoreak uste dusatisfakzio termino bat zela, adimen lasaitasunmaila gorena adierazten zuena. Groke irakas-leak, berriz, atsegin aztoratua adierazten zuelapentsatzen du; izan ere, maiz alua hitzarekinloturik agertzen da. Nekez aurkeztuko nuke nikiritzirik, bi autoritate izugarri horietako edozeine-kin apaltasunik handienaz eztabaidan hastekomodukorik.

Magal, iz. Emeen sistemaren organo garrantzi-tsuenetako bat... haurren atsedenerako naturak

Page 309: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

egin duen hornidura zoragarria, baina batez ereerabilia nekazari giroko festetan oilasko hotz pla-terkadak eta arren buruak edukitzeko. Gureespezieko arrak magal oso hasi-masikoa du, ezoso ongi garatua eta batere laguntzen ez duenaanimaliaren funtsezko ongizaterako.

Magdaleme*, iz. Magdalako biztanle emea.Adiera herrikoian, kalean aurkitutako emaku-mea. Hitzaren definizio honek ezjakintasunarenautoritatea dauka, Maria Magdalakoa ez baitzeninondik ere San Lukasek aipatzen duen emaku-me damutua, ezta hurrik eman ere. Hitzak Britai-nia Handiko eta Estatu Batuetako gobernuenonarpen ofiziala du. Ingalaterran Maudlin ahos-katzen da, eta hortik dator maudlin adjektiboa,desatseginkiro sentimentala esan nahi duena.Beraz, ingelesak, Magdalene Maudlin eta Bethle-hem Bedlam bihurtu baitituzte, harro egon dai-tezke zismatikorik handienak izateaz.

Magia, iz. Superstizioa txanpon bihurtzeko tre-betasuna. Badira beste trebetasun batzuk helbu-

Page 310: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ru bera lortzeko, baina lexikografo zuhur honekez ditu aipatuko.

Magnetismo, iz. Imanari eragiten dion zerbait.Bi definizioak (imanarena eta hauxe) mila

zientzialari ospetsuren lanetatik laburtuak dira,iluntasun oro uxatuz haiek argitu baitute gaia,eta giza ezagupenaren aurrerapen estimagarrialortu.

Magnitude, iz. Tamaina. Magnitudea erabaterlatiboa denez, ezer ez da ez handi ez txiki. Uni-bertsoko gauza guztiak handitu eta diametrozorain diren halako hamar bihurtuko balira, ezerez litzateke izango lehen baino handiago, bainagauza bat aldatu gabe geratuko balitz, gainera-ko guztiak lehen ziren baino handiago bihurtukolirateke. Magnitudearen eta distantziaren erlati-bitatea arrotza ez zaion adimenarentzat astrono-moaren espazioak eta masak ez lirateke izangobiologoak esku artean erabili ohi dituenak bainotxundigarriago. Aitzitik, gaur dakigunaren arabe-ra, ikusmeneko unibertsoa atomo baten partetxiki bat izan liteke, ioiz osatua, animaliaren

Page 311: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

baten bizi isurkinetan (eter argiduna) flotatuzlegokeena. Gure odolaren korpuskuluek berenosagai diren izaki ñimiñoak ikusten dituztenean,agian zirrara berdinak asaldatzen ditu, batenunibertsoa bestearenetik zein urrun dagoenohartzean.

Mahats, iz.

Salbe, fruitu nobleetan nobleena: mahatsa!Homero, Anakreonte, Kayyam haien ametsa.Ni baino gizon hobeek gogotik laudatua,edozein hizkuntzaz beti goraki kantatua.

Lira jotzeko ez dut nik izan esku treberik,kantarik ez da atera inoiz nire ahotik.Arren, onar iezadazu nire zerbitzu umila:burlosoa hil nahi baduzu, zatoz laguntza bila.

Ur zaleak omen diren burutik nahasiei,baina, izan, pattarzale amorratu direneiikertuko dizkiet nik beren pattar-zorroak,eta makilaz berotu atzealde sendoak.Bete ontzia, bete, bai, zentzua ahultzen baita,

Page 312: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ardoa kupelan geldi gehiegi uzten bada.Debekuaren zaintzaile txoroei heriotza!Deabruak mahatsaren izurriak gal bitza!

Jamrach Holobom.

Maiestate*, iz. Erregearen estatus eta titulua,Amerika errepublikazaleko ordena antzinako etaohoragarrietako Maisu Goren, Goi Kantziller,Incohone Handi eta Ahaldun Inperial Nabarme-nenek mesprezu bidezkoz begiratua.

Maila, iz. Giza merezimenduen mailadian nola-baiteko garaiera.

Hain maila altua gorteanbeste nobleek galdetzeanzergatik zuen: «Ai, zerentrebeagorik gaur ez dentxapaka leunki egitenErregeri bizkarrean!»

Aramis Jukes.

Page 313: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Mailegu emaile, iz. Finantza-agoniaz harantza-go bizi den basatien tribuko kidea, egiten ditueneraso latzengatik beldurra zaiona.

Maionesa, iz. Frantsesek estatuaren erlijioarenparekotzat daukaten saltsetako bat.

Maitagarri, iz. Forma eta dohain desberdinakzituen izaki bat, garai batean belardi eta oihane-tan bizi zena. Gautarra zen ohituraz, eta dantza-rako zaletasuna eta haurrak lapurtzeko jaidurazuen. Naturalisten ustez maitagarriak orainiraungiak dira, nahiz eta Ingalaterrako Elizakoapaiz batek hiru ikusi zituen Colchester ondoan1855ean, parke bat gurutzatzean jauregi batenjabearekin afaldu ondoren. Ikuskizunak hainbes-teraino asaldatu zuen, eta hainbeste durduzatu,non ikusitakoaren kontakizuna nahasia izan bai-tzen. 1807an, maitagarri andana bat Aix ondokooihan batean agertu zen, eta nekazari batenalaba eraman zuten, oihanean sartua baitzenarropa-pardel batekin. Garai bertsuan burgeoisaberats baten semea desagertu zen, nahiz etagerora agertu. Bahiketa ikusia zuen, eta maita-

Page 314: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

garriei esetsi zien. Justinian Gaux XIV. mendekoidazleak dioenez, maitagarrien itxuraldaketara-ko ahalmena hain da handia, non behin haietakobat ikusi omen zuen bihurtzen, zer eta elkarrieraso bortitza egiten ari ziren bi armada etsai;hurrengo egunean, maitagarria bere lehengoformara bihurtu eta alde egin zuenean, zaz-piehun hilotz geratu omen ziren lur gainean,nekazariek lurperatu behar izan zituztenak. Ezdu esaten zaurituetako inor bizirik atera zen.Ingalaterrako Henrike III.aren garaietan lege bategin omen zen maitagarriren bat «Hil, zaurituedo elbarri uztea»-gatik heriotza-zigorra balioga-betu zuena, eta erabateko begiramendua bere-ganatu zuen lege horrek.

Maitasun, iz. Aldi bateko erotasuna, ezkonduzedo eritasuna sortu zioten eraginetatik aldenduzsendatzen ahal dena. Buruhauste hau, kariesaeta beste infekzio batzuk bezala, inguru artifizia-letan bizi diren arraza zibilizatuetan bakarrikagertzen da; aire garbia hartzen dutenek etajanari kontuan neurritsu direnek inmunizazioadute gaitz honen sarraskien kontra. Askotan hil-

Page 315: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

garria da, baina sendagilearentzat maizago gai-xoarentzat baino.

Makrobio*, iz. Jainkoek ahaztu eta adin handi-raino bizitzen dena. Historiak adibide frankoematen ditu, Mathusalemengandik Parr Zaharra-renganaino, baina luzaro bizitzearen beste adibi-de batzuk ez dira hain ezagunak. Coloni zeritzanCalabriako nekazari bat, 1753an jaioa, hain luza-ro bizi izan zenez, bake unibertsala une batezezagutu zuela iruditzen zitzaion. Scanaviusek dioezagutu zuela artzapezpiku bat hain zaharra,non gogoan baitzuen urkatua izaterik merezi ezzuen garai bat. 1566an Bristoleko (Ingalaterra)oihal saltzaile batek esan zuen bostehun urtezbizia zela, eta denbora horretan guztian ez zuelasekula gezurrik esan. Luzaro bizi izanaren adibi-deak (makrobiosia) gure herrian ere baditugu.Chauncey Depew senadoreak baditu horrenberri izateko adina urte. The American New Yor-keko egunkariko editoreak badu alproja zengaraiko oroitzapena, ez ordea gertaera horrexe-na. Estatu Batuetako presidentea hain aspaldijaio zen, non bere gaztaroko lagun askok karre-

Page 316: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ra politikoan edo militarrean oso gora egin dutenmeritu pertsonalen laguntzarik gabe. Jarraiandoazen bertsoak makrobio batek idatziak dira.

Gazte nintzela mundu hau eder, atsegin eta argitsuzen,

airea garbi zegoen beti, urak ezti zirudien.Txisteak, onak; politikoak, oro har, zintzoak ziren,eta berri bat irakurtzean egia izan zitekeen.Gizonak marru, oihu, erritan ez ziren hain maiz ibil-

tzen,emakumeak beste hainbeste, baten bat pasatu

arren.

Benetan luze genuen uda, urtaro oso baten dina!Negu gorria buru-makurrik airoso zen aldegina,udaberriko eguzki printzek emeki harturik gaina.Gaur nola arraio esan daiteke urtea dela lehen aina,hasi orduko bukatu bada? Zer da hori, zer da, baina!Gazte nintzela urtea hilez osatzen zen alajaina!

Mendea franko aldatua da, gaur da triste eta goibe-la,

Page 317: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

antolatzaileek nonbait nahi dute denok nazka gaite-zela.

Eguraldiko Gizonak ere seguru kulpa duela;aire zikinak itotzen gaitu edo txaldartzen bestela.Leihoa itxi ezkero larri, zabaldurikan bezala.Beraz, uste dut molde berri hau dela txit kezkaga-

rria,lehen begiradan hala dirudi baina ez da hain larria.Eta abantailak ere baditu, erne ibili begia, gizakiontzat ilun badago, aingeruentzat da argia, adina hain ona bada, milesker: Maisuak baita jarria!

Venable Strigg.

Maltusiar*, iz. Malthusi eta haren doktrinariburuzkoa. Malthusek populazioaren hazkundeaartifizialki muga zitekeela uste zuen, baina ohar-tu zen hori ezin zitekeela hitzez soilik lortu. Malt-husen ideien erakusbide praktikoenetako batJudeako Herodes izan zen, nahiz eta soldaduospetsu guztiak pentsaera berdinekoak izandiren.

Maltzurkeria, iz. Animalia edo pertsona ahulaindartsuagoetatik bereizten duen dohaina. Due-

Page 318: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

nari adimeneko satisfakzioa eta sekulako ezbe-har materialak ematen dizkio. Esaera italiarbatek dio: «Larruzaleak azerien larru gehiagolortzen ditu astoenak baino.»

Mamu*, iz. Barne-izuaren kanpoaldeko seinaleikusgarria.

Mamuen jokabide bitxiaren berri ematean,Heinek aipatzen du norbaiten teoria argia, zeina-ren arabera guk haiei diegun adinako beldurradiguten haiek ere guri. Ez da horrenbestekoa,nire ustez, batez ere neure eskarmentutik atera-tako abiaduren taula konparatiboak kontuanhartuz gero.

Oztopo gaindiezin bat dago mamuetan sines-teko. Mamua sekula ez da biluzik agertzen: edooihal batean bildurik edo «bizi zeneko jantzie-kin» azaltzen da. Badirela sinestea ez da baka-rrik hildakoek, erabat desegin ondoren, berenburuak ikusgarri egiteko ahalmena dutela sines-tea, baizik eta ahalmen bera dutela oihalek ere.Demagun agerpenetako produktu horiek erebadutela: zertarako gauzatuko ote lukete ahal-men hori? Eta traje baten agerpena zergatik ez

Page 319: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

da ibiltzen, inoiz edo behin, barruan mamurik ezbadu? Enigma pisuzkoak dira hauek. Hondorainoiristen dira eta atzaparkada urduriaz heltzendiote fede mardul honen sustraiari.

Mamu bat ikusi zuen,Han zegoen —izaki hits hura—hari bidea trabatzen.Ez zuen izan aski denboraihes egiteko, zerenmamua ikusi zutenbegietan lurrikaragisako bat sentitu baitzuen.Lurrera hantxe erori zenasmo zintzoen antzera:han zegoen geldi mamu bera.Begi aurrean zituenizarrak kendu ahala,garbiro ikusi zuenmamua poste bat zela.

Jared Macphester.

Mana*, iz. Israeldarrei basamortuan ematenzitzaien janari mirarizkoa. Hornikuntza ahitu

Page 320: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zenean, bertan gelditu eta lurra lantzen hasiziren, eta ongarritarako, normalean, lehenagotikhan bizi zirenen gorputzak erabiltzen zituzten.

Maneak, iz. pl. Greziar eta erromartar hilenparte hilezkorrak. Egoera deseroso motel sama-rrean egon ohi ziren, harik eta utziak zituztengorputzak lurperatu edo erre arte; eta ez dirudigero ere bereziki zoriontsuak izan zirenik.

Manikeismo*, iz. Antzinako doktrina pertsiarra,Ongiaren eta Gaizkiaren arteko borroka etenga-beari buruzkoa. Ongiak borrokatzeari uko eginzionean pertsiarrak oposizio garaileko kidebihurtu ziren.

Mantsotasun, iz. Hartzea merezi duen mende-kua prestatzen ari denaren pazientzia ez-ohikoa.

M-a Moisesi dagokio,egiptoarrak hil baitzituen.Eta haren mantsotasunarenlarrosari lurrina dario.Bere hilartitzak ez esan arren,

Page 321: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

M-a Moisesi dagokio,egiptoarrak hil baitzituen.

Alfabeto Biografikoa.

Margolan, iz. Bi dimentsioko irudia, hiru dimen-tsiotan aspergarria den zerbaitena.

«Begira Daubert handiak egin zuen margolan totalabizitzatik da zuzen hartua...» Beraz, hori bada hala,Zeruko Indar Ahaltsuok, arren, ni ere Hark har naza-

la.Jali Hane.

Martiri, iz. Heriotza desiratua iristeko lerro ahu-lenean aurrera egiten duena.

Material, izond. Benetako izaera duena, ale-giazko izaera baizik ez duenarekin nahasi beharez dena. Garrantzizkoa.

Ezagutu, ukitu, ikusten denada benetako edo materiala,gainerakoa da, ostera, hutsala.

Jamrach Holobom.

Page 322: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Matxinada, iz. Ikusle errugabeek militarreieskaintzen dieten entretenimendu ezaguna.

Mausoleo, iz. Aberatsaren azkeneko txorakeria,eta barregarriena.

Meandroka ibili, da ad. Bihurka eta xederikgabe ibili. Hitza Troiatik ehun eta berrogeitahamarren bat milia hegoaldera igarotzen zenibai baten antzinako izenetik hartua da; ibaiak,nonbait, itzuliz eta bihurrikatuz egiten zuenaurrera, greziar eta troiatarrak beren balentriezharropuzkerian ari zirela ez aditzeko.

Medikuntza, iz. Broadwayn zakurra hiltzekoBoweryn botatzen den harria.

Meerschaum, iz. (literalki itsas apar, eta horre-taz egina delako uste okerra zabaldua da). Lurzuri distiratsua, pixkana kolore arrea har dezantabako pipetan paratu eta erretzen dutena lanbi-de horretan dihardutenek. Interesatuek kolore

Page 323: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

aldaketa hori zertarako egiten zaion ezkutuangordetzeko ahalegin handiak egiten dituzte.

Bazen gazte bat (agian ipuinhau duzue ezaguna)itsas-aparrez egin piparikolore eman nahi ziona.

Etxean sartu eta gehiagoinor ikusi ez zuen gau eta egun, jai eta astepipatzen eman zituen.

Haize ekaitz gogor batean haren zakurra hil zen intzirika,belar gaiztoak bidean gailen,hontza etxean uluka.

«Alde batera joan da urrun,ez da berriz itzuliko,»zioten triste haren auzoekgogoz etxea husteko.

Gaztea hilda beltzaran datza

Page 324: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

pipa hortzean duela,muturra beltza, pipa zuria,bai kontu polita dela!Lezio honek esplikaziobatere beharrik ez du:adarra joko dizuten gauzeiaurretik neurria hartu.

Martin Bulstrode.

Mendebalde, iz. Sortaldearen mendebaldean(edo ekialdean) dagoen aldea. Bertako biztan-leak gehien bat Kristauak dira, Hipokriten azpi-leinu ahaltsua, jarduera nagusitzat hilketa etairuzurra dituena, beraiek «gerra» eta «merkata-ritza» atseginez izendatzen dituzten arren.Horiek dira, halaber, Sortaldeko jarduera nagu-siak.

Mendeku, iz. Legearen Tenplua oinarritua dago-en arkaitz naturala.

Menpeko, izlag. Besteren eskuzabaltasuneanbere ustea duena, hura beldurtuz atera ezin dionbabesaren truke.

Page 325: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Merkatari, iz. Helburu komertzialekin dihardue-na. Helburu komertzialak duen helmugari dola-rra deritza.

Merkataritza, iz. Truke mota bat, zeinean A-kB-ri C-ren salgaiak lapurtzen dizkion eta, ordai-netan, B-k D-ren patrika miatzen duen, E-rendirua hartzeko.

Mesmerismo*, iz. Hipnosia, jantzi dotorez hor-nitu, ibilera ponpoxotu eta Sinesgogorkeria afal-tzera gonbidatzen hasi aurretik.

Metropoli, iz. Txokozalekeriaren gotorlekua.

Mika, iz. Txori bat, lapurretarako duen joera iku-sirik, norbaiti pentsarazi diona mintzatzen era-kus lekiokeela.

Milurte*, iz. Mila urteko epea, baldin eta erre-formatzaile guztiak azpian direla, estalkia gaine-tik estutzen ahal bada.

Page 326: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Min, iz. Gogo-egoera deserosoa, gorputzari egi-ten ari zaion zerbaitetan oinarri fisikoa izandezakeena, edo huts-hutsik mentala izan daite-keena, besteren zori onak eragina.

Ministro, iz. Botere handia eta erantzukizun txi-kia duen pertsona. Diplomaziaren arloan herrial-de arrotzera bidalitako mezularia, bere erregea-ren etsaigoaren mamitze ukigarria den aldetik.Trebetasunen artean gezurteria sinesgarrianagusitzen zaio, ia-ia enbaxadorearena adina-koa izan ohi dena.

Mintzatu, du ad. Motiborik gabe indiskrezioanerori, xederik gabeko bultzada batek eraginik.

Mirari, iz. Ordena natural edo ulergaitzarenaurrean makurtzen ez den egintza edo gertaera,adibidez hogeita hamaika eta eskutik eduki etahala ere galtzea.

Mirespen, iz. Beste batek gurekin duen antza-ren gizalegezko aitorpena.

Page 327: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Mirmidon*, iz. Akilesen jarraitzaileetako bat...bereziki buruzagi izateari utzi zionean.

Mitologia, iz. Antzinako herri baten sinesteensorta, bere jatorria, aspaldiko historia, heroiaketa abar biltzen dituena, gero sortzen dituenbenetako istorioekin nahasi behar ez dena.

Moda, iz. Despota bat, zuhurrek irri egiten etaobeditzen diotena.

Errege batek begi bat galduomen zuen behin batean:beroaldiren batez kixkaldu.Eta harrezkero gorteanbegi bakarrak erruz azalduomen ziren bat-batean.

Moda berriak akuilaturik,denak begi bat itxitaomen zebiltzan begi keinurikegin gabe ezin etsita.Erregek, berriz, amorraturik,nahiago zituen hilda.

Page 328: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zer egingo ba? Ez baitzuten nahihorretara arriskatu,begi ixtera ere nolanahiezin, ba, deliberatu.Hark baino hobeki ikusteko gaizirela ezin aitortu.

Xelebre batek, ordea, denakikusirik horren triste,piztu zituen goibel zirenakesanez: «Konpon daiteke.Oihala eta kola dutenak,begi bat estal bezate.»

Gortean denek elkar harturiktxaplata jarri gerora,eta Erregek, arras pozturikontzat eman zuen moda.Geldi nadila hankak hozturikhau dena gezurra bada.

Naramy Oof.

Page 329: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Moldiztegiko letrak, iz. pl. Metal puska kirastu-nak, zibilizaziorako eta adimena argitzeko kalte-garriak omen direnak, nahiz eta hiztegi parega-be hau osatzeko, bistan denez, baliagarriak izan.

Molekula*, iz. Materiaren partikularik txikiena,zatiezina. Korpuskulutik, hori ere txikiena etazatiezina baita, atomoaren antz handiagoa iza-teak bereizten du, hori ere materiaren partikula-rik txikiena eta zatiezina baita. Unibertsoarenegituraren hiru teoria zientifikoak hauek dira:molekularra, korpuskularra eta atomikoa. Lauga-rren batek baieztatzen du, Haeckeli jarraikiz,materia eterretik prezipitatu eta kondentsatuda... zeinaren existentzia prezipitazio eta kon-dentsazioz frogatzen den. Pentsamendu zientifi-koaren gaurko joerak ioien teorian bilatzen duoinarria. Ioia bereizten da molekula, korpuskulueta atomotik ioia delako. Bosgarren teoria batere sustatzen dute ergelek, baina ez da seguruabesteek baino gutxiago jakitea.

Momia, iz. Antzinako egiptoarra, garai bateanbotika gisa erabilia eta gaur egun arteari pig-

Page 330: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

mentu bikaina hornitzen diona. Eskueran da,halaber, museoetan, gizakia behe-mailako ani-malietatik bereizteko balio duen jakin-min arrun-ta bazkatzeko.

Gorpuak baltsamatuz, momiak eginez,gizonak ohoratzen zuen hila, zinez.Baina hilobikoa bekataria zenala santua ez du axola izaten.Berdin lapurtzen dugu eta medikuntzanmuseoetan edo-ta pinturagintzanerabiltzen baitugu. Eta biltzen garaerakustokietan ardiak bezala.Bertso hau osatzeko, jainkook, esan, arrenhildakoak noiz arte zaindu behar diren.

Scopas Brune.

Monada*, iz. Materiaren zatirik txikiena, zatiezi-na (Ikus Molekula). Leibnitzen arabera, dioenaulertua izatea nahi duen heinean, monadakmateriarik gabeko gorputza du, eta agerpenikgabeko adimena... Leibnitzek pentsatzekoberezko ahalmenaz baiatuz asmatu du hori. Bereburuan oinarrituz finkatu du unibertsoaren teo-

Page 331: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ria, izakiak kexarik gabe jasaten duena, monadaongi hezia baita. Txikia bada ere, monadak berebaitan ditu lehen mailako filosofo alemana bihur-tzeko behar diren ahalmen eta posibilitate guz-tiak... oro har laguntxo ahaltsua baita. Ez danahastu behar mikrobio edo baziloekin; ongibereizteko ahalmenik ez duenez, mikroskopio onbatek garbi erakusten du espezie zeharo desber-dinekoa dela.

Monarka, iz. Erregetzan diharduen pertsona.Garai batean monarkak agintzen zuen, hitzareneratorriek frogatzen dutenez eta zenbaitek ikasiahal izan dutenez. Errusian eta Ekialdean monar-kak oraindik ere botere handia du afera publiko-etan eta giza buruen taxukeran, baina Europakomendebaldean administrazio politikoa ministro-en esku uzten du, eta bera nolabait bere burua-ren egoerari buruzko hausnarketek kezkaturikibili ohi da.

Monsinore, iz. Elizako goi titulua, zeinarenabantailez ahaztu egin baitzen gure erlijioarenFundatzailea.

Page 332: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Moral, izond. Tokian tokiko zuzentasun araualdakorrera egokitzen dena. Egokitasun orokorraezaugarritzat duena.

«Ba omen da mendilerro bat ekialdean, eta haren aldebatean jokabide batzuk inmoralak omen dira, beste aldean,berriz, estimazio handikoak. Hori menditarrarentzat kome-nentzia izugarria da, zeren alde batera edo bestera jaistekoeta bere umorearen arabera jokatzeko aukera ematen baitio,okerrik egin gabe.» — Gookeren gogoetak.

Mosketari, iz. Eskularru luzea, besoaren partebat estaltzen duena. New Jerseyn erabiltzen dabatik bat. Baina «mosketari» mosketero idaztekomodu kaxkarra besterik ez da.

Mozkor-sudur, iz. Bere egilearen irudira egin-dako sudurra duena.

Mozorrotu, da ad. Nortasunari alkandora garbiajarri.

«Hobe dugu mozorrotzea.» — Adan.

Page 333: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Muga, iz. Geografia politikoan, bi nazioen artekolerro alegiazkoa, baten alegiazko eskubideakbestearen alegiazko eskubideetatik bereiztendituena.

Mukizapi, iz. Seda edo lihozko oihal karratu bat,aurpegian egiten diren lan ez-duin zenbaitetanerabilia eta egin-egina hiletetan malko eskasiaezkutatzeko; gure arbasoek ez zuten horrelako-rik ezagutzen eta haren eginkizunak mahukarigomendatzen zizkioten. Mukizapia berriki asma-tua da. Shakespearek Othello antzerkian sartuizana anakronismoa da. Desdemonak gonazlehortzen zuen sudurra, Mary Walker doktoreaketa beste erreformatzaile batzuek beren jakaatzeluzeekin egin izan duten bezala gure eguno-tan... iraultzek batzuetan atzerantz egiten dute-lako froga.

Mulato, iz. Bi arrazatako haurra, biez lotsatzendena.

Page 334: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Mustang, iz. Mendebaldeko ordeketako zaldibasa. Ingalaterrako gizartean aristokrata ingele-saren emazte amerikarra.

Musu, iz. Poetek «usu»-rekin errimatzeko sortu-tako hitza. Oro har, badirudi adierazten duelaelkar ongi ulertzearen nolabaiteko errito edozeremoniaren bat; baina nola gauzatzen den ezdaki lexikokrafo honek.

Muxugitarra, iz. Musikala ez den tresna bat,hortzekin sokei atezaturik eutsiz eta behatzekinkentzen saiatuz bezala jotzen dena.

Page 335: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

NNabarmenkeria, iz. Ohore publikoen peskizannorberaren lehiakideak duen ospea. Opera komi-koko agertokirako Jakoben eskailera, gora etabehera dabiltzan aingeruz hornitua.

Nagikeria, iz. Behe mailako pertsonak zilegi ezduen atseden jarrera.

Naturaltasun, iz. Emakumeek ar mireslearengaineko ikasketa luze eta praktika zorrotzenondoren lortzen duten nolabaiteko dohain lilura-garria. Arrak pozik pentsatzen du dohain horrekbere ume koxkorraren sinpletasun xaloarenantza duela.

Nektar, iz. Olinpoko jainkoen oturuntzetan zer-bitzatzen zen edaria. Prestatzeko sekretua gal-dua da, baina gaurko kentuckyarrek haren osa-gai nagusia zer zen jakitetik hurbil direla ustedute.

Page 336: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Junok edan zuen nektarra,ez zion txaldartu kazkarra,Junok edan zuen whiskyaakabo haren zuhurtzia.

J. G.

Nepotismo, iz. Norberaren amonari kargu batematea alderdiaren onerako.

Neskatxa, iz. Sexu desleialeko pertsona gaztea,jokabide asmagaitzerako eta krimenerainokoeromena sor lezaketen ikuspegietarako jaiduraduena. Espezie honek hedapen geografiko zaba-la du, bilatzen den alde orotan aurkitzen da etaaurkitzen den alde orotan damuarazten du. Nes-katxa ez da, oro har, begirako desatsegina, ezeta (bere piano eta iritzirik gabe) belarrirakojasanezina ere, nahiz eta ez den urrutitik ereortzadarra bezain eder eta, entzungarria duenaldeari dagokionez, kanarioarekin inondik erelehiatzerik ez duen... eta, gainera, kanarioa era-mangarriagoa da.

Neskatxa maitasun kexuz ari

Page 337: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zen ahaire goxo hau kantari:«Hau da maite dudan futbolarigihartsu denaren ohoretan,aspaldi-aspalditik kapitanbehar baitzuen harexek izan!Eta garaileen taula gaineandistiratsu erregeen gisankixkaliko baita beti... nigan!»

Opoline Jones.

Newtondar, iz. Newtonek sortutako Unibertsoa-ren filosofiari dagokiona, deskubritu baitzuensagarra zuhaitzetik lurrera erortzen zela, nahizez gauza izan zergatik esateko. Haren jarraitzai-le eta ikasleek aurrerapen izugarria egin dute:gai dira noiz eroriko den esateko.

Ni. Alfabetoko lehen letra, hizkuntzako lehenhitza, adimenaren lehen pentsamendua eta mai-tasunaren lehen xedea. Gramatikan, lehen per-tsonaren izenordaina da, eta numeroz singula-rra. Plurala gu dela esan ohi da, baina ni batbaino gehiago nolatan izan daitezkeen argiagodago gramatikarientzat hiztegi paregabe honen

Page 338: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

egilearentzat baino. Bi ni-ren ideia zaila da,baina fina. Ni graziaz erabiltzeak bereizten dituidazle ona eta txarra; azken horrek lapurrak bereharrapakina bezala ezkutuan eraman ohi du.

Nihilista*, iz. Tolstoiz gainerako guztiaren exis-tentzia ukatzen duen errusiarra. Eskola honenburua Tolstoi da.

Nire, izord. Nire jabetzakoa, hartu edo harrapa-tzea lortuz gero.

Niri*, izord. Ni-ren kasu aurkagarria. Izenordainpertsonalak ingelesez hiru kasu ditu, menpekoa,aurkagarria eta jasalea. Bakoitza hirurak da.

Nirvana, iz. Erlijio budistan zuhurrei saritzatematen zaien ezerezte atsegineko egoera, bere-ziki ideia hori ulertzeko bezain argiak badira.

Noble, iz. Gizartearen goi maila eta bizimodugoitarra jasan nahi duten amerikarrentzat Natu-rak ematen duen sorkaria.

Page 339: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Noumeno*, iz. Izatea duena. Ez da nahastubehar izatearen itxura besterik ez duenarekin,horri fenomenoa deitzen baitzaio. Noumenoazail samarra da harrapatzen; arrazoituz baizik ezdaiteke atzeman... eta hori fenomeno bat da,izan ere. Hala ere, noumenoen aurkikuntzak etaagertarazpenak aukera zabala ematen dute,Lewisek «pentsamendu filosofikoaren aniztasuneta aztoramen amaigabea» deitzen duenerako.Gora (beraz) noumenoa!

Page 340: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ÑÑu, iz. Hegoafrikako animalia, zaldia, bufaloaeta oreina ematen duena etxabere denean.Basatia denean, berriz, oinaztarra, lurrikara etazikloia ematen du.

Behin Kewko ehiztari batek begiztatuzuen urrutira bakean zen ñua.Esan zuen: «Horri atzetik segitueta hilko diat, demonio txatxua.»Piztia, ordea, lehenago ohartu,hor jo du ostikoz gizon armatua.«Hobe erretiratu,» hark zuen pentsatu,«zertan haserretu, zertako garbitu?Horrek onik ez du. Bego bertan ñua».

Jarn Leffer.

Page 341: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

OObsesionatu*, ad. iz. bur. Izpiritu gaizto batekmendean hartua, Gadarako zerri talde hura etabeste kritikari batzuk, adibidez. Obsesioa gaurbaino ohikoagoa zen garai batean. Arasthusekaipatzen du nekazari batek asteko egun bakoi-tzean deabru desberdina gorputzean sartua iza-ten zuela, eta igandean, berriz, bi. Maiz ikustenziren, haren itzal bihurturik, bakarra sartua zue-nean, baina herriko notarioak uxatu zituen azke-nean, gizon santua baitzen; hala ere, nekazariaberekin eraman zuten, eta betiko ezkutatu zen,gizagaixoa. Reimseko Artzapezpikuak emakumebaten baitatik uxatu zuen deabru batek kaleetanbarrena ihes egin zuen, atzetik ehun lagun segi-ka zituela, lurralde soilera iritsi zen arte, non eliz-dorrea baino jauzi handiagoa eginez txori batenbaitan babestu baitzen. Cromwellen armadakokaperau batek deabruak hartutako soldadu batexortzizatu zuen uretara botaz, eta orduan dea-brua ur gainera atera zen. Soldadua ez, tamalez.

Page 342: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ofentsibo, izond. Sentipen edo sentsazio desa-tseginak sortzen dituena, armada batek bereetsaiaren aurka aurrera egitean, adibidez.

«Etsaiaren taktika ofentsiboa al zen?» galde-tu zuen Erregeak.

«Baietz esango nuke!» erantzun zuen jeneralgaraituak. «Zerri horiek ez ziren ateratzen berenbabeslekuetatik!»

Oharpen, iz. Errieta xumea, harakin-aizkorare-kin edo ematen dena. Adiskidearen abisua.

Lagunen oharpenez baitzen baliatu,arima behin betiko horrelaxe galdu.

Judibras.

Ohitura, iz. Libreentzako lokarria.

Oinezko, iz. Automobilarentzat errepidearenparte aldakorra (eta entzungarria).

Oinzola-jipoi, iz. Egur gainean ibiltzea, batereahaleginik egin gabe.

Page 343: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Oker, iz. Lege hauste xumea, delitua baino duin-tasun txikiagokoa eta goi mailako gaizkileenartean sartzeko eskaeretan behar adinako pisu-rik ez duena.

Okerren bidez igo nahi zuen krimenaren goi mailara.Gizagaixoa! Industri jaunek egin zioten algara,finantzetako Erregeek bota zuten azkar bazterrera,trenbidearen jabeek, berriz, hari barre muturrera,banku-lapurtzen hasi zen baina ez zen hain ongi

atera,meritu aski egin baino lehen sartu zuten espetxera.

S.V. Hanipur.

Oleaginoso*, izond. Oliotsu, leuna, lustreatua.Disraelik behin Wilberforce Apezpikuaren

estiloa «koipetsu, oleaginoso, xaboitsu» hitzezdeskribatu zuen. Eta prelatu zintzoari harrezkeroSam Xaboitsua esaten zioten. Gizaki bakoitza-rentzat bada hiztegietan bigarren azal batengisa egokituko litzaiokeen hitzen bat. Etsaieidagokie hitz hori aurkitzea.

Page 344: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Oliadura, iz. Gantzutzea, koipatzea. Azken olia-duraren erritoa hiltzeko zorian den norbaitengorputzeko alde batzuk Apezpiku batek sagara-tutako olioz ukitzean datza. Marburyk kontatzendu noble ingeles bati oliadura eman ondorenohartu zirela olioa behar bezala sagaratu gabeazela eta besterik ez zegoela eskuratzerik. Horigaixoari esan ziotenean, haserre esan omenzuen: «Orduan, deabruak eramaten ahal nau,hiltzen banaiz!»

«Horren beldur gara,» esan zuen apaizak.

Olinpoko, izlag. Garai batean jainkoen bizilekuizan zen Thesaliako mendi bati buruzkoa; gaur,berriz, turisten presentzia eta haien apetituarenlekuko diren egunkari horitu, garagardo botilaeta sardina-pote zirtzilduak pilatzen diren lekua.

Minervaren tenplua arbeltzat du hartuturistak, bere izena han zirriborratu,non trumoika ibili zen Olinpoko Zeusgaur turisten apeten hustuleku ezdeus.

Averil Joop.

Page 345: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

On, izond. Idazle honen merituez ohartzen dena,andrea. Idazle horixe bakean uztearen abantai-lez ohartzen dena, jauna.

Onartezin, izond. Aintzat hartua izateko onar-garritasunik gabea. Zinpekoen epaimahaiek zen-bait kasutan aintzat ez hartzera behartuak dire-nean eta, horrenbestez, zinpekorik gabe dihar-dutenean ere epaileek baliogabetzen dituztenzenbait lekukotasuni buruz esaten da. Besterenlekukotasuna onartezina da, hitzen aipamenaegiten zaion lekuko hori ez baitzen zinpean min-tzo eta ez baitago epailearen aurrean galdeketaegin diezaioten; hala ere, garrantzi handienekoegintza gehienak bai arlo militarrekoak, baikomertzialekoak eta baita beste edozein motata-koak ere, besteren lekukotasuna oinarri hartuzgauzatzen dira. Ez da erlijiorik munduan beste-ren lekukotasunaz bestelako oinarririk duenik.Errebelazioa besteren lekukotasunean oinarri-tzen da, Eskriturak Jainkoaren hitza direla esatendiguten lekukoak aspaldi hilak dira; haien norta-suna ez dago batere argitua eta ez dago inondikere frogatua zein zentzutan zin egin zuten. Gaur

Page 346: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

herrialde honetan dauden frogabideetarakoarauen arabera, ez da Bibliako baieztapen bakarbat ere auzitegietan froga onargarri gisa hartze-ko moduko oinarririk duenik. Ez dago frogatzerikBlenheimeko gudua sekula gertatu zenik, JulioZesarrik izan zenik, Asiriako Inperioak existituzuenik.

Baina Auzitegietako aktak onargarriak dire-nez, aise froga daiteke garai batean izan zirelasorgin ahaltsu gaiztoak eta arrisku latza zirelagizateriarentzat. Emakume batzuk sorginkeria-gatik kondenatu eta hiltzeko erabilitako frogak(aitorpena barne) akats gabeak ziren; oraindikere aurkaezinak dira. Epaileek haietan oinarrituzhartutako erabakiak logika eta lege aldetik aur-kaezinak ziren. Ez da sekula izan inolako auzite-gitan ezer goitik beheraino frogatuagorik zenbai-ti heriotza ekarri zioten sorginkeria-salaketakbaino. Sorginik sekula izan ez bada, giza lekuko-tasunak eta giza arrazoibideak ez dute baterebalio.

Ondore, iz. Desilusio mota berezi bat. Salbues-pena arauaren berrespentzat hartzen duen adi-

Page 347: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

menaren ustez egintza baten zuhurtzia ondorea-ren arabera juzkatu behar da. Hori txorakeriagalanta da; egintza baten zuhurtzia egileak huraburutzean zuen argitasunaren arabera juzkatubehar da.

Ondorengotza, iz. Autore ospetsu baten garai-kideen epaia hankazgoratzen duen apelazioauzitegia, apelatzailea bere lehiakide ezezagunadelarik.

Ondorio, iz. Beti elkarrekin ordena berean ger-tatzen diren bi fenomenoetako bigarrena.Lehenbizikoa, Kausa deritzana, izaten omen dabigarrena sortzen duena... eta, hala ere, zakurrauntxiari segika baizik ikusi ez zukeenak untxiazakurraren kausa dela esateak adina zorrozta-sun erakutsiko luke.

Ongile, iz. Esker txarra handizka erosten duena,hala ere, prezioan eragin handirik gabe, oraindikguztien erospidean baitago.

Page 348: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Opera*, iz. Beste mundu bateko bizimodua iru-dikatzen duen antzerkia. Mundu horretan biztan-leek ez dute hitz egiten, kantatu baizik, mugituordez imintzioak egiten dituzte, ez dute postura-rik, jarrerak baizik. Antzezpen oro da simulazioeta «simulazio» hitza simia hitzetik dator, tximi-no-tik alegia. Baina operan aktorearentzat ere-dua simia audibilis da (edo Pithecanthroposstentor), tximino oihukalaria, alegia.

Aktoreak, tankeran gizonaren histak egiten ditu;opera egiten duenarentzat tximinoa da hista-eredu.

Opiazeo, iz. Norberaren barreneko presonde-gian dagoen ate irekia. Kartzelako patiora ema-ten du.

Oposizio*, iz. Politikan, Gobernuari txikizio hil-tzaileetara jotzea galarazten dion alderdia, zan-gotrabaketaren bidez.

Ghargarooko Erregeak, gobernatzearen zien-tzia ikasteko atzerrian ibiliak, bere menpekolodienetakoen artetik ehun izendatu zituen par-lamentario, zerga-bilketarako legeak egiteko.

Page 349: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Horietako berrogei Oposizioko Alderdikide izen-datu zituen eta bere Lehen Ministroari aginduzion haiei erakusteko erregearen edozein eraba-kiri aurka egiteko eginbeharra. Hala ere, lehen-bizi aurkeztutako proposamena aho batez onar-tu zen. Oso haserre, Erregek betoa ezarri zion,eta ohartarazi zion Oposizioari bere egoskorkerialarrutik ordainduko zuela berriro gauza bera egi-ten bazuen. Berrogeiek, berehala, hesteak eguz-kitara ateraz hil zuten bere burua.

«Zer egingo dugu orain?» galdetu zuen Erre-gek. «Instituzio liberalek ezin dute aurrera eginOposizioko alderdirik gabe.»

«Unibertsoa handia da,» erantzun zuen lehenMinistroak, «egia da ilunpetako zakur jendeokberen kredentzialak gabe geratu direla, bainadena ez da galdua. Utzi kontu hau zizare honenesku.»

Hala, Ministroak bere Maiestatearen Oposi-ziokoen gorpuak baltsamatu eta lastoz beteara-zi, beren lehengo botere aulkietan jarri eta ber-tan iltzez josiarazi zituen. Harrezkero, erabakibakoitzaren aurka berrogei boto biltzen ziren,eta nazioak aurrera egin zuen. Baina egun

Page 350: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

batean, karatxoen gaineko zerga bat ezetsiaizan zen... Gobernuko alderdikideak ez baitzeu-den beren aulkietan iltzaturik! Gertaera horrekhalako haserrea eragin zion Erregeri, non LehenMinistroari heriotza ezarri baitzion, parlamentuaartilleri bateria batez desegin, eta hortxe izanzuen bukaera Ghargarooko herriaren, herriarenbidezko eta herriarentzako Gobernuak.

Orain, iz. Desilusiorako lurraldeak itxaropenarenerresumatik bereizten dituen eternitatearen par-tea.

Oratoria, iz. Hitzaren eta egintzaren artekokonspirazioa, ulermenari ziria sartzeko. Takigra-fiak bere neurrira eratzen duen tirania.

Ordain, iz. Oker baten kalteordain gisa ematenden asebidea, eta okerra egitean sentitutakoasetasunari kendu behar zaiona.

Ordain emate, iz. Okerraren ordaina bai bainaasetasunik ez ematea.

Page 351: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Anglosaxoien artean Erregeak oker egin ziolazioen gizon bati, jasandako laidoa frogatzeko,errege laidotzailearen brontzezko irudi bat maki-latzeko aukera ematen zioten, eta gero bizkarraberotzen zioten makila harexekin. Erritoarenazken zati hori borrero publikoari uzten zitzaion.Hori egiteak nolabaiteko moderazioa bermatzenzuen, demandagileak egiten baitzuen makila-aukera.

Ordainsari*, iz. Su eta sufrezko euria, zintzo etagaiztoen gainean berdin erortzen dena haietatikbabesteko lekua bilatzeaz arduratu ez direnean.

Hurrengo lerroetan, Aita Gassalasca Japepoeta agurgarria erbestean zegoen Enperadorebati mintzo, badirudi aurpegiratzen diola Ordain-saria ematetik iheska ibiltzea kontu garbiketaegitean.

Oi! Dom Pedro, itzuli nahi duzu etxerazure egunak Brasilen lasai bukatzera?Nola zaude seguru hala izango dela?Ez da denbora asko urduri zinela,menpekoek, juxtutik, zintzurretik heldu

Page 352: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

eta ez zintuztela han bertan garbitu.Inperioak dira esker txarrekoak,Errepublikak ote seguruagoak?

Ordena ikurrak*, iz. pl. Antzinako eta ohorezkozenbait Ordenaren intsignia, pitxi eta janzkibereizgarriak, esate baterako honako hauenak:Adanen Zaldunak, Txorakeria AtsegingarriarenAmeslariak; Troglodita Modernoen AntzinakoOrdena; Txantxa Santuaren Liga; FalangistenUrrezko Falangea; Alproja Damutuen ElkarteAbegitsua; Ordenakide Zoragarrien Itun Misti-koa; Zakur Horiaren Zaldun eta Andereak; Men-debaldeko Semeen Ekialdeko Ordena; Gai Jasa-nezinaren Hitzontziak; Arku Luzeko Gerrariak;Adarkizko Koilare Handiaren Zaindariak; Astakir-tenen Banda; Emazte-egurtzaile DamugabeenOrdena; Nabarmen Gartsuen Legio Bikaina; Erli-kiontzi Zilarkararen Gurtzaileak; Irisgaitz Distira-tsuak; Atzaparkada Berdingaitzaren Kilikilariak;Hegazterren Zabalduaren Jenizariak; TenpluMagikoaren Hazikin Lumatuak; Oingeldiko Ahal-dunen Kabala Handia; Gurinaren SalerosketakoJainkojendearen Elkartea; Traketsen Lorategia;

Page 353: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Karatxo Berdintsuekiko Gizonen AnaitasunBihozbera; Durduzatzaile Distiratsuak; Laborria-ren Andereak; Ospegoseen Lankidetza Elkartea;Edengo Dukeak; Fede Ezkutuaren Dizipulu Mili-tanteak; Atezakurraren Zaldun Garaileak; Artal-de Santua; Baikor Kementsuak; Zerri Abegitxa-rraren Anaidi Zaharra; Gezurteriarako ErregeElkarretaratuak; Ur beltz Mistikoen Duke Zainda-riak; Gailentzearen Prebentziorako Elkartea;Zurrutaren Erregeak; Jaundotoreen FederazioOngihezia; Pergamino Dekodeezinaren OrdenaMisteriotsua; Merezimendu eta Gosearen Erre-geak; Hegoaldeko Izarraren Semeak; Kupela etaEzpataren Apezpikuak.

Oroahaldun, iz. Ahalmen guztia duena. Ministrooroahalduna ahalmenak oro dituen ministroa da,horiek ez baliatzeko baldintzapean.

Oroitarri, iz. Oroimenera ekartzerik merezi ezduen edo oroitzerik ez dagoen zerbait oroitaraz-teko egitura.

Agamenonen hezurrak ikuskizun dira,

Page 354: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

eta haren oroitarria hondakin,

baina Agamenonen ospeak ez du, ondorioz,behera egin. Oroitarrien ohiturak baditu berereductiones ad absurdum-ak, «hildako ezezagu-nari» egindako oroitarriak, adibidez... oroitzape-nik utzi ez dutenen oroitzapenak iraunaraztekooroitarriak alegia.

Oroitu, ad. Batek lehen ez zekiena emendioekingogora ekarri.

Ortodoxo, iz. Erlijio onartuaren uztarria dara-man idia.

Ortografia, iz. Belarriarekin egin beharreanbegiarekin hitzak zatitzeko zientzia. Eroetxeeta-tik ihes egindakoek argitasun baino suhartasungehiagoz defendatua. Chaucerren denboretatikzenbait kontzesio egin behar izan dituzte harenaldekoek, baina horrek ez ditu defentsiban jarrietorkizunean egin beharko dituztenen aurrean.

Ortografia-arauen eraberritzailea

Page 355: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

bere aurrera deiturik, lehenik epaileapatxadan eseri, eta esan zuen. «Asqui da,» «Choro honen çuçiari khen bequio arguia,ez daquiola seculan çuri honi hilhobia.»

Orubezale*, iz. Dennis Kearneyren ikuspegipolitikoari atxikitako animalia ugaztun ornodu-na; Kearney San Frantziskoko demagogo ospe-tsu bat izan zen, entzuleak hiriko orubeetan bil-tzen zituena. Bere espezieko tradizioarekin fide-la izaki, proletargoaren lider hura lege-eta-orde-naren aldeko bere etsaiek erosi zuten, eta isilta-sun onuragarrian bizi izan zen eta aberastasunporrokatuan hil. Baina bere traizioa baino lehen,Kaliforniari ezarri zion konstituzioa solezismozjositako idazki traketsa zen benetan. «Orubeza-le» hitzak «orobeherazale» hitzarekin duenantza problematikoki adierazgarria da, bainadudarik gabe iradokitzailea.

Ospetsu, izond. Nabarmenki urrikalgarria.

Begira gerrenerako sortu zen gaixoari,ospetsu izan nahi zuen, bestela ezin etsi.

Page 356: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bai, horren gerrenak badu urre geruza, noski,berorren txigorraldiak nork ez ditu miretsi?

Hassan Brubuddy.

Ostatari, iz. Kazetaritzako Hirutasun atseginga-rriaren bigarren pertsonaren izen ez hain erabi-lia. Honela osatzen da: Logelaria, Ohelaria etaOtordularia.

Ostra, iz. Maskor lingirdatsu eta aho handikoa,zeina hesteak bota gabe jateko ausardia ematendien zibilizazioak gizakiei.

Ostruka, iz. Hegazti handi bat, (bere bekatuen-gatik dudarik gabe) naturak ukatu diona atzekohatz lodia, non hainbat naturalista bihotz onekokikusi duten asmo gaizto baten froga nabarmena.Hegal pare egoki baten falta ez da akatsa; izanere, zorrozki adierazi izan denez, ostrukak ez duhegan egiten.

Otoitz egin, ad. Unibertsoaren legeak bakarbaten erreguengatik bere alde aldatzeko eskatu,merezi ez duela erregutzaileak berak aitorturik.

Page 357: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ozeano*, iz. Gizakiarentzat egindako mundubaten hiru laurdenak betetzen dituen ur masa...eta gizakiak zakatzik ez izaki.

Page 358: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

PPagano*, iz. Argi gutxiko izakia, ikus eta ukidezakeena adoratzeko erotasunak joa. Kalifor-niako Estatu Unibertsitateko Howison irakaslea-ren arabera, hebrearrak paganoak ziren.

Howison filosofo kristauak hau dio:hebrear jendajea omen da pagano.Barka zakarkeria, ni naiz agnostikoeta erlijiozko liskarretarakobertsotan aritzea dudana gogoko.

Hebrearrek Howison ezin ongi hartu,modus vivendi batek nola haiek elkartu?Baina zeruak ni nau, hortaz, aukeratu,liskarrean tartean jo eta su sartunadin eta benetan dezadan gozatu.

Niretzat hauxe duzu kontuaren muina,benetan esango dut neure egia zina:nirekin bat ez dena ez da gizon duinaniri hartuagatik erraz aski gaina,dela -iko nahiz -zale nahiz -ante fin-fina.

Page 359: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Howisonek kokotsa altxagatik goraeroapenik gabe ez goaz inora.Erre-usaina harentzat hutsa izango dabaina nago barrutik kea dariola...Doala berarentzat egin infernura!

Bissell Gip.

Paldotu*, du ad. Herri hizkeran, zaurian finkosarturik geratzen den edozein armaz sastatzea.Hau, ordea, ez da erabat zuzena; paldotzea, hainzuen, beste hau da: zutoin zorrotz bat gorpu-tzean sartuz hiltzean, biktima eserita geratzea.Hau zigor mota arrunta zen antzinako herri asko-tan, eta oraindik ere franko erabiltzen da Txinaneta Asiako beste zenbait aldetan. Hamabosga-rren mendearen hasieran oso zabaldua zegoenherexe eta zismatikoak «elizaren arrastoan sar-tzeko». Wolecraftek «damu-jarlekua» deitzendio, eta herri xeheak, txantxetan, «zaldi hanka-bakarraren gainean ibiltzea» esaten zion. Lud-wig Salzmannek diosku Tibeten hauxe dela erli-jioaren aurkako lege-hausteetarako zigorrik ego-kiena; eta Txinan batzuetan lege-hauste sekula-

Page 360: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

rrengatik ezarri arren, maizago esleitzen omenda sakrilejio kasuetan. Paldotzearen esperientziabizitzen ari den pertsonarentzat axola gutxikokontua izan behar du bere deserosotasuna zeinokerrengatik merezi izan duen, erlijiozko edozibilengatik; baina, dudarik gabe, atsegin eman-go lioke bere burua ikusi ahal izango balu Bene-tako Elizaren kanpandorreko haize-orratzekooilar bihurturik.

Pandemonium*, iz. Literalki Deabru GuztienBizilekua. Haietako askok politikan eta finantze-tan aurkitu zuten babeslekua, eta leku huraorain Erreformatzaile Ahoberoak irakurgela gisaerabiltzen du. Hizlariaren ahotsak asaldatzendituenean, antzinako oihartzunek harrotasungehiegizkoari dagozkion erantzunak ematen diz-kiote.

Panteismo*, iz. Dena Jainkoa dela dioen doktri-na, Jainkoa dena dela dioenaren aurkakoa.

Pasaporte, iz. Herritarrari bere herrialdearenmugetatik kanpora atera behar duenean traizioz

Page 361: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ezartzen zaion agiria, atzerritarra dela agerianjartzen eta gaitzespen bereziaren eta laidoenxede bihurtzen duena.

Patrika, iz. Motibazioaren sehaska eta kontzien-tziaren hilobia. Emakumeak ez du organo hau;horregatik, motiborik gabe jarduten du, etaharen kontzientziak, hilobia ukatu baitzaio, betibizirik irauten du, besteren bekatuak aitortuz.

Pattar, iz. Bixigarri mota bat honela osatua:parte bat trumoi-tximista, parte bat bihotz-zimi-ko, bi parte hilketa odoltsu, parte bat herio-infer-nu-eta-hilobi eta lau parte Satan argitsu. Dosia,burua-bete, denbora guztian. Pattarra, Johnsondoktorearen arabera, heroien edaria da. Heroibat bakarrik arriska daiteke edatera.

Patu, iz. Tiranoak krimenerako duen agintearenoinarria eta txoroak porrot egitean ematen duenaitzakia.

Page 362: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Pedigree, iz. Igeritarako puxikaz hornitutakoarbaso zuhaiztar batetik ondorengo hiritar ziga-rrodunerainoko bidearen zati ezaguna.

Perdigoikada*, iz. Estatu Batuetako sozialisteneskariei erantzuteko, etorkizuna prestatzen ariden argudioa.

Peripatetiko*, izond. Batetik bestera dabilena.Aristotelesen filosofiarekin lotua, irakasten zuenbitartean batetik bestera ibiltzen baitzen, ikas-leen erreparoei iskintxo egiteko. Arreta alferra...ez baitzekiten filosofiaz hark baino gehiago.

Piano, iz. Salako tresna bat, bisitari nekaezinauxatzeko baliagarria. Makinaren teklak etaentzuleen animoa zanpatuz funtzionatzen du.

Pigmehar, iz. Gizon txiki-txikiz osatutako tribubateko kidea, antzinako bidaiariek mundukoalde askotan baina oraingoek Afrika Erdialdeko-an bakarrik aurkitua. Pigmeharrei izen horizuriengandik bereizteko ematen zaie... zurieipigzabal deritze.

Page 363: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Pikota, iz. Norbaiten nabarmenkeria agerian jar-tzeko tresna mekanikoa: egungo egunkarienaurrekaria, zeinen zuzendariak bertute larderia-tsu eta ohitura eredugarriz jantzitako pertsonakbaitira.

Pintura, iz. Gainalde leunak eguraldiaren eraso-etatik babestu eta kritikariarenen mende uztendituen artea.

Garai batean pintura eta eskultura elkarrenosagarri ziren: antzinako artistek beren eskultu-rak pintatzen zituzten. Bi arte horien lotura, gauregun, hau besterik ez da: gaurko pintoreak berebabesleak zirizelkatzen dituela.

Pirata, iz. Maila apaleko konkistatzailea, handi-tasunaren meritu santifikatzailerik ez duten ane-xioak egiten dituena.

Pirateria, iz. Bortxa-atorrarik gabeko saleroske-ta, Jainkoak egin bezalakoxea.

Page 364: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Pirronismo*, iz. Antzinako filosofia, sortzailea-ren izena hartu duena. Pirronismoaz gainerakobeste edozertan batere ez sinestea zuen funtsa.Gaurko jarraitzaileek horretan ere ez sinesteaerantsi diote.

Plagiatu, ad. Norberak sekula santan irakurri ezduen beste idazle baten pentsaera edo estiloahartu.

Plagio*, iz. Kointzidentzia literarioa, lehentasunzalantzazko eta ondorengotasun fidagarriz osa-tua.

Plana egin, du ad. Halabeharrezko emaitza batlortzeko metodorik hoberenaz kezkatu.

Platoniko, izond. Sokratesen filosofiarekinlotua. Maitasun platonikoa ezintasun eta hozta-sunaren arteko atxikimenduari ematen zaionizen txoroa da.

Plebeiu*, iz. Bere herriaren odolean eskuak bai-zik zikintzen ez zituen antzinako erromatarra.

Page 365: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Patrizioarekin ez da nahastu behar, hura disolu-zio saturatua baitzen.

Pleonasmo*, iz. Pentsamenduaren kaporal bateskoltatzen duen hitzezko armada.

Poesia, iz. Aldizkarien Lurraldeaz haraindikoadierazpide mota berezia.

Poker, iz. Karta joko bat, lexikografo honek zerhelburu duen ez dakiena.

Polemika, iz. Liskar bat, non kanoi bala minga-rriaren eta baioneta gaizki heziaren ordez listuaeta tinta erabiltzen diren.

Eztabaida sutsuetan egizu ahalegina—hori baita zahar-gazteen hitz borroka duin-duina—etsaiak amorraturik egin diezaion minaberak bere buruari zuk berari adina.Betortz hilgarriez zauri dadila amorraturik,nola sugea lurrean burua zanpaturik.Mirakulu hau lortzeko bidea hauxe duzu:lehenik haren ideiak banaka har itzazu,

Page 366: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

kontrakoa berarixe frogaraz iezaiozu,bere ideiak hankapetik kenduko baitizkizu.Azal ezazu orduan frogatu nahi duzuna,argudioen sarreran erabili zentzuna.Esan beti: «Zuk hain ongi lehen esan duzunez»,edo: «Zentzu handiz bikain zerorrek diozunez»,edo: «Bidenabar, zure ikuspegitik, beraz...»,edo: «Zure argudio sendoa hartuz ardatz...»Horrez gaineko guztia berak egin dezala,ziurtatu gero bere hitza bete duela:zure ikuspegia ongi iruditzen zaiola.

Conmore Apel Brune.

Poligamia, iz. Damu etxea edo penitentziarakokapera, damu aulki zenbait dituena, monoga-miak ez bezala, bakarra baitu.

Politika, iz. Printzipioen eztabaidaz mozorrotu-tako interes borroka. Afera publikoak abantailapribaturako bideratzea.

Politikari, iz. Gizarte antolatuaren eraikinarenpilareak sartuta dauden lokatzean bizi den aingi-ra. Bihurrikatzen denean bere buztanaren inarro-

Page 367: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

saldiak eraikinaren astinduekin nahasten ditu.Estatu gizonekin alderatuz gero, bizirik egotea-ren desabantailen zama du bere gainean.

Polizia, iz. Babesteko eta partiketarako indararmatua.

Populista*, iz. Nekazaritzako lehen garaietakoabertzale fosildua, Kansasko lurpeko xaboi-harrigorri antzinakoetan aurkitzen dena; belarri han-ditasuna du ezaugarri, eta horrek naturalistazenbaiti hegaldatzeko ahalmena eztabaidarazidien arren, Morse eta Whitney irakasleek pentsa-menduaren ildo desberdinetatik zorroztasunezohartarazi dutenez, dohain hori izan balu, besteedozein tokitara hegaldatua izango zen honez-kero. Bere garaiko hizkera bitxian, guganainohondar batzuk iritsi baitira, «Kansasko Arazoa»esaten zitzaion.

Portu, iz. Ekaitzetatik babesturik daudenontziak aduanazainen amorruaren mende gera-tzen diren lekua.

Page 368: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Portugantzar, iz. Jatorriz Portugalekoa denantzara espezie bat. Gehien bat lumagabeakdira, eta jateko ez oso onak, baratzuriz betetaere.

Positibismo*, iz. Benetakoaz dugun ezagutzaukatzen duen eta Itxurazkoaz dugun ezjakinta-suna baieztatzen duen filosofia. Defendatzailerikluzeena Comte du, zabalena Mill eta trinkoenaSpencer.

Prebarikatzaile*, iz. Gezurti bat beldar egoe-ran.

Predestinazio, iz. Gauza guztiak programabaten arabera gertatzen direla dioen doktrina.Ez litzateke nahastu behar aurre-erabakiarendoktrinarekin, horrek baitio gauza guztiak pro-gramaturik daudela, baina ez horren araberagertatzen direnik; izan ere, hori beronen sorburudiren beste doktrina batzuen ondorioa da. Dife-rentzia hori aski izan da kristautasunean tinta-uholdeak sortzeko, eta odol uholdeez hobe ezmintzatzea.

Page 369: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bi doktrinen arteko bereizketa gogoan edukizeta biak neurrizko begirunez sinetsiz, betikohondamenari iskintxo egiteko esperantza izandezakegu, libratuz gero.

Prelatu, iz. Elizako karguduna, santutasunmaila gorenekoa eta sustapen lodikoa. Zerukoaristokraziako kidea. Jainkoaren markexa.

Prerrogatiba, iz. Erregeak okerra egiteko dueneskubidea.

Presa, iz. Traketsen egikera itsumustukoa.

Presati, izond. Gure aholkuen balioa aintzathartzen ez dakiena.

«Utzazu bertan behera zure apustua,bestela bukatuko duzu lumatua.»«Egon lasai, gizona, ez naiz jokalari.»«Hain presati zinela nork esango niri?»

Bootle P. Gish.

Page 370: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Presbiteriano, iz. Eliz agintariek «presbitero»izena beharko luketela defendatzen duen per-tsona.

Presidente, iz. Giza talde txiki bateko kidenagusia. Talde horretaz —eta horretaz bakar-bakarrik— ziur dakigu beren herritar gehienek ezdutela horietako inortxo ere Presidentetarakonahi.

Ohore bat liteke, baina areagoikusle izatea egilea baino.Begira zer naizen ni, pertsona zintzoa,inork ez dit sekula ukatu botoa.Sekula gaitzetsi zein burlatu gabea,ahots batez ninteke ni Presidentea.Tira, egin ba txalo, menpeko guztiak,denak aditzeko prest ditut belarriak!

Jonathan Fomry.

Presidentzia, iz. Estatu Batuetako politika arlo-an zerri-harrapaketako zerri gantzutua.

Page 371: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Presiditu*, ad. Erabakiak hartzen dituen taldebaten norabidea emaitza desiragarrira bideratu.Kazetarien mordoiloan, musika-tresna bat jo;adibidez, «hark presiditu zuen piccoloa».

Titulugileak proba harturik eskuetan,leitu zuen serioski: «Eskualde honetanez da sekula aditu antzeko musikarik,organoa presidituz Brownek joa lakorik.»Titulugileak proba bazterrean utzirik,airoso idatzi zuen luma presaka harturik:«Joaldi bikaina, Presidente Brownek emanik.»

Orpheus Bowen.

Prestu, izond. Irispide-ahalmenean ezintasunakjoa. Legebiltzarretan kide guztiei esan ohi zaieprestu; adibidez, «halako jaun prestua zakurustel bat da».

Prezio, iz. Balioa gehi arrazoizko kopuru bat,prezio hori eskatzeak sortzen dituen kontzien-tziako pena eta nekeak jasateko.

Page 372: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Primatu, iz. Eliza bateko burua, bereziki gogozkontrako kontribuzioaz eusten zaion Estatu Elizabatekoa. Ingalaterrako Primatua CanterburykoArtzapezpikua da, bizirik dagoenean egoitzaLambetheko Jauregian izaten duen agure atsegi-na, eta hilda dagoenean, berriz, WestminsterAbbeyn. Normalean hila izaten da.

Proba-zuzentzaile, iz. Gaizkile bat, zuk idatzi-takoa ez-hanka-ez-buru duen zerbait bihurtu iza-naren damua konposiziogileari testua ulertezinbihurtzen utziaz purgatzen duena.

Probidentzial, izond. Ustekabekoa eta nabar-menki onuragarria, horrela azaltzen duen per-tsonarentzat.

Proboszi*, iz. Elefantearen organo garatugabea, Eboluzioak orain arte sardexka-labanakukatu dizkionez, horien ordez erabiltzen duena.Umorezko asmoak tarteko, tronpa esaten dioherri xeheak.

Elefante bat bidaian abiatzekoa zela nolaasmatzen zuen galdetu ziotenean, Jo. Miller

Page 373: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ospetsuak bere tormentatzaileari zeharbegiradabat egin, eta erantzun zion, burua beste zerbai-tetan zuela: «Atarian dagoenean», eta bereburua itsasora bota zuen labar batetik. Horrelahil zen bere loriaren gailurrean antzinako umo-ristarik handiena, gizateria negarretan urtzenutziaz! Titulu hori merezi duen jarraitzailerik ezda azaldu oraindik, nahiz eta Edward Bok jauna,The Ladies’ Home Journal-ekoa, oso errespeta-tua den bere izaera garbi eta goxoagatik.

Puntu, iz. Bertsoak, maiz kaxkarrak, bukaeranduen hots berdintasuna. Bertsoa bera, hitz lautikbereizia, batik bat zozoa bada. Askotan (okerordea) «phuntu» idazten da.

Page 374: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

QQuorum, iz. Talde erabakitzaile bateko beharadinako kide kopurua, beren modura aritzekoeta erabakiak hartzeko modukoa. Estatu Batue-tako Senatuan quoruma Finantza Batzordebu-ruak eta Etxe Zuriko mezulariak osatzen dute.Kongresuan, Presidenteak eta deabruak.

Page 375: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

RR.I.P*. Requiescat in pace-ren laburdura trake-tsa, hildakoei desiratzen diegun zorion axolaga-bearen lekuko dena. Drigge doktore jakintsuarenarabera, ordea, hitz horiek hasiera batean reduc-tus in pulvis besterik ez zuten esan nahi.

Radio*, iz. Beroa botatzen duen eta zientziala-riaren baitan ergeltasunaren organoa estimula-tzen duen minerala.

Requiem, iz. Hilentzako meza, zeinean, poetakaxkarrek ziurtatzen digutenaren arabera, hai-zeak bere kuttunen hilobi gainean kantatzenduen. Batzuetan, entretenimendu bariatuagoaematearren, hilkanta abesten du.

Page 376: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

S

Sagu*, iz. Bere bidea konortea galdutako ema-kumez trabatzeko moduan uzten duen animalia.Erroman kristauak lehoietara botatzen zituztenbezala, Otumween, munduko hiririk ospetsue-nean, emakume heretikoak saguetara botatzenzituzten. Jakak-Zopt historialariak, bere idatziakguganaino heldu diren Otunweetar bakarrabaita, dio martiri haiek duintasun gutxi eta aha-legin handiz aurkitu zutela heriotza. Saguakdesenkusatu ere egiten ditu (horrelakoa daegoskorren gaiztakeria), azalduz emakumedohakabeetatik batzuk leher eginik hil zirela,beste batzuk lurrera erori eta lepoa hautsita, etabeste batzuk suspergarri faltaz. Saguek, ziurta-tzen du, ehizaren atseginaz duintasunez gozatuomen zuten. Baina «Erromatarren historiakohamarretik bederatzi gezurra bada» espero iza-tekoa da figura erretoriko horretatik proportziotxikiagorik ez izatea emakumezko atseginarenaurka horrelako krudeltasuna erakusteko barre-

Page 377: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

na izan zuen herri baten historia idatzian; zeren,bihotz gogorrak mingain gezurtia baitu.

Sakeatu, ad. Jabe aldaketa egin, besteren jabe-tzak osteak eragin ohi dituen uzkurtasunik etakontzientzia arazorik gabe, musika bandarensoinua lagun. A-ren jabetza B-ri kentzea eta Cgaldutako aukeraz arranguratzen uztea.

Sakramentu, iz. Autoritate eta esanahi mailadesberdinak eratxikitzen zaizkion zeremoniaerlijioso solemnea. Erromako Elizak zazpi sakra-mentu ditu, baina Eliza Protestanteek, ez baitirahorren aberatsak, bitarako adina baizik ez dute,eta bi horiek ere santutasunean beheragokoakdira. Sekta txikienetako batzuek ez dute sakra-menturik batere... eta zuhurkeria horrek erreme-diorik gabe kondenatzera eramango ditu.

Sakratu, izond. Nolabaiteko xede erlijiosoaduena; jainkozkotasuna duena; pentsamenduedo sentimendu solemneak iradokitzen dituena;adibidez, Tibeteko Dalai Lama; M’bwangokoMooguma; Ceylango Tximinoen Tenplua; Behia,

Page 378: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Indian; antzinako Egiptoko Krokodiloa, Katua etaTipula; Moosheko Muftia, Noeri hozka egin zionzakurraren ilea, etab.

Oro da sakratua edo profanoa.Bakoitza zertan datzan esatera noa:Lehenak die ematen apezei anoa,Debruari bertzeak etekin sanoa.

Dumbo Omohundro.

Salbuespen, iz. Bere klaseko beste gauzabatzuetatik bereizteko askatasuna hartzen duengauza bat, hala nola gizon zintzoa, emakumefidagarria, etab. Salbuespenak frogatzen duaraua ezjakinen ezpainetatik etengabe atera-tzen den esaldi bat da, batzuk besteengandikhartu eta errepikatzen baitute papagaioek beza-la, haren zentzurik ezaz inoiz batere pentsatugabe. Latinez Exceptio probat regulam esaldiakadierazten du salbuespenak araua zalantzan jar-tzen duela, probaldian jartzen duela, ez, ordea,frogatzen duela. Esaera zahar bikain horren esa-nahia hartu eta bere golkotik ateratako erabat

Page 379: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

kontrakoaz ordezkatu zuen gaizkileak hilezkorradirudien eragin gaiztoa izan zuen.

Saltsa, iz. Zibilizazio eta argitasunaren adieraz-le fidagarri bakarra. Saltsarik ez duen herriakmilaka bizio ditu; saltsa bakarra duenak, bedera-tziehun eta laurogeita hemeretzi besterik ez.Sortu eta onartutako saltsa bakoitzeko, bizio batkendu eta barkatzen zaio.

Santu, iz. Bekatari hila, argitaratu aurretikzuzendua.

Orleanseko Dukesak kontatzen du MarshalVilleroi kalumniatzaile zahar lotsagalduak, gaz-tetan Frantzisko Saleskoa ezagutu zuenak, esanzuela hura santua zela aditzean: «Atsegin handiahartzen dut Sales jauna Santua dela aditzean.Gauza zatarrak esateko zaletasuna zuen, etatranposoa zen jokoan. Beste gainerakoan jaunprestua zen, txoraizea halere».

Sardexka, iz. Batik bat animalia hilak ahoansartzeko erabiltzen den tresna. Lehen ganibetaerabiltzen zen horretarako, eta oraindik ere

Page 380: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

askok uste dute badituela abantailak beste tres-naren aldean, nahiz eta horregatik ez duten aldebatera uzten; ganibeta kargatzeko erabiltzendute. Pertsona horiek bat-bateko heriotza itsusi-tik duten inmunizazioa Jainkoaren errukiarenfroga txundigarrienetako bat da, Hura gorrota-tzen dutenenganako.

Sarkofago*, iz. Grekoen artean, harri haragija-leren batez egindako hilkutxa, bertan ezarritakogorpua jateko berezitasuna zuena. Gaurko hile-tografoek ezagutzen duten sarkofagoa arotzlana besterik ez da.

Sarraila, iz. Zibilizazio eta ilustrazioaren tresnabereizgarria.

Sasisantu, iz. Bere jokabide zintzoaren atzeangordetzen den putetxe-jabea.

Satan, iz. Huts deitoragarri bat, kreatzaileakegina, zeinak, damuturik, arpileraz eta errautsezgorputza estali baitzuen. Goiaingeru zengaraian, Satan alde askotatik gaitzesgarri bihur-

Page 381: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tu zen, eta azkenean Zerutik bota zuten. Behera-ko bide erdian gelditu, burua makurtu une batezpentsatzeko, eta gora itzuli zen.

«Fabore bat bakarra eskatu nahi nikek,» esanzuen.

«Esan zein.»«Gizona, nire ustez, sortzeko zorian duk.

Legeak beharko ditik.»«Madarikatua! Nola ausartzen haiz hi, haren

etsai amorratua, eternitatearen hasieratik huragorrotatzera emana, haren legeak egiteko esku-bidea eskatzera!»

«Barkatu; berari bere kabuz egiten uzteabesterik ez diat eskatzen.»

Eta hala egiteko agindua eman zen.

Satira, iz. Literatur konposizio mota zaharkitua,idazlearen etsaien bizio eta erokeriak samurta-sun badaezpadakoaz agerian jartzen zituena.Gurean satirak ez du sekula izan bizi herbal etahutsala besterik, zeren haren bihotza zorroztasu-na baita, eta horretatik eskas samar gabiltzazoritxarrez; umorea, harekin nahastu ohi dugu-na, betiere, eramankor eta bihozpera izaten da.

Page 382: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gainera, amerikarrak «beren kreatzaileak horni-tu baditu ere» bizio eta erokeria ugariz, ez dagoerabat zabaldua horiek maiseagarriak direnik,eta horregatik jendeak gizatxar ozpindutzathartu ohi du satiragilea, eta satiraren biktimaklaguntza eske egiten dituen garrasiek onarpennazionala aurkitu ohi dute.

Zure gorespenak beti, oi Satira,momien hizkuntzan kantatuak bira!Zeren hila zaren eta damnatua,Ifernuan on da zure izpiritua.Bibliak esanak beti jarraitzera,ez zinen hain aise joanen lurpera.

Barney Stims.

Satiro, iz. Mitologia grekoko pertsonaia bat,hebrearrean ere onartua izan den bakanetakoa.(Leviticus, xvii, 7.) Satiroa hasieran Dionisosileialtasun laxoa zion komunitate lizunkoiko kideazen, baina aldaketa eta hobekuntza ugari jasanzituen. Maiz faunoarekin nahasten da, erromata-rren sorkari berantiarrago eta txukunagoa, giza-kitik gutxiago eta ahuntzetik gehiago zuena.

Page 383: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Segurtasun galga, iz. Igogailu edo zamagai-luen erorketa gelditzeko automatikoki martxanjartzen den eragingailu mekanikoa, aparatu zin-tzilikatuan istripuren bat gertatzen den kasueta-rako.

Behin ikusi nituen nikigogailu hutsuneangizon baten hondakinakbarreiaturik lurrean.

Eta hola esan nien:«Bai postura arraroa!Beldur nauk ez ote duanzati egina lepoa!»

Eta hark tristerik irrieginez: «Ez ba beldurtu,hautsi nuenez geroztikbi aste eginak baititu.»

Bere postura hobetoerakutsi nahian nonbait,

Page 384: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

esan zidan zituelabeso eta hanka zenbait.

Bai egoskorrak direlabakoitza bere lekuan,elkarrentzat alibiabakoitzak bere moduan.

Honela argitzen dizutnola zegoen lur jorik,nahiz hasieran ez nuenhau aipatzeko asmorik,

ez baitut sekula entzunnik ezer zitalagorik,gizon hartaz adituabaino gauza txarragorik.

Kontu hau da alegiazko,dena da alegoriahutsunea, metafora;inor ez zen eroria.

Okerra da idazleak

Page 385: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

gezurretan ibiltzeaeta erramu boneteigogor uko egitea.

Politikaz ari bainaizigogailua aipatzean;pentsa, desegingo lukegizon bikainik tartean.

Brian koronela hala zen(hura baita txikitua);azkar aski igo zen, bainajoan zitzaion burua.

Gero goitik soka eteneta ziztuan lurrera,non inork ez duen maite,ezin harturik tankera.

Bizi bada ere, ez daharrezkero gizon bera.Beraz, segurtasun-galgamaiz gantzutzea hobe da.

Porfer Poog.

Page 386: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Senar, iz. Afaldu ondoren plateraz arduratubehar duena.

Senatu, iz. Jaun adinekoz osatutako jende tal-dea, bere gain goi mailako eginkizun eta okerrakdituena.

Sendabide, iz. Gaixoaren egoera ahalik etaminik txikienarekin iraunaraziko duenari buruzmedikuak duen susmoa.

Sendagile, iz. Gaizki gaudenean gure esperan-tzen eta ongi gaudenean gure amorrazioarenxede den pertsona.

Seniparte, iz. Negar herri honetatik partitzendenak egindako dohaintza.

Sermolaritza, iz. Sermoiak entzuleriaren pre-mia, ulermen eta baldintza izpiritualetara egoki-tzeko zientzia.

Apaiz hura trebea zen sermolaritzan,

Page 387: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

arima sendatzeko erremediogintzan.Hark pentsatzen zituen heste-libragarrieta ahotikako ok-eragingarriguztiak zehatz ziren neurriz eta pisuz,eta gaixoa mingain, bihotz eta pultsuznola zebilen zorrotz neurtuta emanak.Aurkitu bezain laster gaitzaren aztarnak,bere erremedioak ematen zituen,bere pilulak oso eraginkor ziren,ok-eragingarriak, berriz, hain mikatzak,non joak zituenak Adan haren gaitzak,sendatuak baitziren gaixotu baino lehen.Baina gaitz-esaleek —erdi ezkutuka—bota behar ahotik behazun istuka:dirudunen pilulak zirela goxoki,ok-eragingarriak, haientzako ezti.

Potter Apezpikuaren biografia.

Sheriff, iz. Estatu Batuetan, udalerri mailanbotere exekutiboak duen burua, Mendebaldekoeta Hegoaldeko zenbait estatutan eginbeharnagusitzat duena gaizkileak harrapatu eta urka-tzea.

Page 388: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

John Elmer Pettibone Cajee(ez zait gai pozgarria batere)arras gaiztoa zen, izan ere.

Askok zioten: «Zinez diot Johnlaguna bezain gaizto den gizonbakar bat ere ez dago inon!»

Bekatari porrokatu, bero,gaiztoren bat ezagutuz gero,horrexek bihurtzen zuen ero.

Horren berri aditu orduko,zuzena zen haren idurikojo eta bertan uztea seko.

Herri eskariei egin uko,hura zuhaitz bateraino igo,han dilindan utzi eta kito.

Edo noizbait umore oneanegonez gero, su ederreankixkaltzen zuen bake-bakean.

Page 389: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Horrela zebilen bitarteanherritar zintzo haien arteanbatzuk ziren haserre antzean.

Auzoek zioten: «Bai tristea,hain lege-aurkako izateaeta hain anar-k-i-s-t-a.»

(Hitz higuina ez aipatzearrenhorrela esan nahiago zuten,nazka horrenbestekoa baitzen.)

«Garbi dago» esan zuten gero«garaia badela honezkeroJohn gaiztoa geldiarazteko.»

«Erlikia santu hauengatik,»eta atera zituzten poltsatikgordeak azken lintxamendutik,

«hauengatik zin dagigu berakutziko dituela minberakdiren bere bide eta manerak.

Page 390: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Lotuko diogu esku hori,heriotz ematea inorilegez ez bada ez dadin sori.»

Hantxe bertan sheriff izendatuomen zuten, gero errezatueta horrela afera bukatu.

J. Milton Sloluck.

Sigi-saga ibili*, ad. Aurrerantz kili-kolo egin,alde batetik bestera, gizon zuriaren zama gai-nean daramanaren antzera. (Bada «sigi» osagaihori «suge»-rekin lotzen duenik, «saga», berriz,islandierako hitza kontsideratzen da, baina agian«sagardo»-rekin loturaren bat izan dezake.

Hain sigi-saga zuen egiten zabala,non ezein albotatik ezin nintzen pasa;Erditik pasatzea, berriz, zen hain zaila,makurtu behar, beraz, ederki kostata.

Munwele.

Sikofante*, iz. Lausengaria. Handitasunariahuspez herrestan hurbiltzen zaiona, jirarazteko

Page 391: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

agindu eta ipurdian ostikoz jo ez dezaten.Batzuetan editorea izaten da.

Izain meharrak bere biktima aurkiturik,nahi izaten du nonbait egon itsatsirik,bere larru beltz dena odolez puzturiklohira erori arte sobran xurgaturik.Horrela lausengari doilorrak poz-pozikauzoaren punturik ahulena asmaturik,izain antzo ahoaz zaio atxikitzen,baina lausengaria ez da inoiz askatzen.Gelasma, norberaren dohainak ahuntzenzerbitzuan jartzea ez da on izaten,gainera haien bizarra Aaronena bainogurgarriago dela defendatzeraino...Eta atxikitzeak haren kiratsarimesede edo maitasun badizu ekarri,munduak azkenean baluke mesede,gaizkile aberatsek negar berriz ere:zure faboreekin zer eginik gabebazterrean zu utzita segiko lukete.Milioidun aberatsek —ez ote da aski?—garraio nahiz prezio guztietan betiebasten badigute edo, areago,

Page 392: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

beste doilorkeria oraindik beltzagoeta seguragoak bilatuaz ukoegiten badiete ohiko atrakomoldeei, isilean diruz asetzeko,zu ikustea haiei botak miazkatzen,atzean ostiko bat mesedez eskatzen?Baina jarraitu behar azken mugarainolausengarien grina ahitu arteraino,aberatsak pozteko grina asetzekonahitanahiez pobreak salatu beharko,hilobi ertzeraino hurbilarazteko.Morganen ohoretan ez zara isiltzen,Havemeyer hosannaz duzu gainezkatzen,zergatik duzu Satan horrela baztertzenzu gabe ere dirutan baitago usteltzen?

Silaba-bakar*, izond. Silaba bakarreko hitzezosatua. Literatur haurrentzat aproposa, ez baiti-ra aspertzen konposatu zozoek egiten dietenzirrara aitortzez, beren haur-mintzo ulergai-tzean. Horrelako hitzak ingelesez jatorriz saxoiakdira... alegia, ideia falta larria eta sentipen etaemozio elementalak baizik ez zituen herri basabaten hitzak.

Page 393: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Saxoiz idazten duen gizonaaizkoraz erdibitzeko ona.

Judibras.

Silfide, iz. Izaki ez-material baina ikusgarria,airean bizi zena airea elementu zenean eta fabri-ketako keak, hustubideetako gasek eta zibiliza-zioaren antzeko emaitzek kutsatu aurretik.

Silfideak gnomoen, ninfen eta arrabioenlagunak ziren oso, oihanean, uretan eta sutanhurrenez hurren bizi baitziren, gaur hiru lekuosasungaitz direnak. Silfideak, aireko txoriakbezala, arrak eta emeak ziren, alferrik, dirudie-nez; izan ere, ondorengorik izan balute, leku iri-tsezinetan egingo zuten habia, kumerik ez baitieinork sekula ikusi.

Silogismo, iz. Logikako formula, premisa nagu-si, bigarren premisa eta ondorio oker batez osa-tua. (Ikus LOGIKA)

Sinboliko, izond. Sinboloei eta sinboloen erabi-lera eta interpretazioari dagokiena.

Page 394: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Kontzientzia omen damuaren gunea,nire ustez urdaila du hark kokagunea.Bekatariak egin duenean bekatu,puztu egiten dela bainaiz ni konturatuedo sabel aldea bihurritzen zaiola,heste barnetik usain gaiztoa dariola.Niretzat behintzat hau da bekatari txarrena:afaltzeko zaborra besterik ez duena.Adanek sasoiz kanpo jan baitzuen sagarrabekatu horregatik egin behar negarra.Baina ongi dakizu, hau da sinbolikoa,Adanena, benetan, izan zen kolikoa.

G. J.

Sinbolo*, iz. Zerbaiten adierazletzat hartzenden beste zerbaiten ordez dagoen zerbait. Zen-bait sinbolo «hondar» huts dira... ezertarakobalio ez dutelarik, egiteko ohitura dugulako iza-ten jarraitzen duten gauzak; adibidez hilobietanzizelkaturiko errauts kutxatilak; garai bateanbenetan hildakoaren errautsak gordetzen zirenhan. Orain ezin gara egitetik gelditu, baina gure

Page 395: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ezina ezkutatzen duen izen bat eman diezaieke-gu.

Sinesgabe, iz. New Yorken, Kristoren erlijiokosinestun ez dena; Konstantinoplan, sinestundena (Ikus GIAOUR). Alproja kasta horrek ez diebehar bezalako begirunerik eta ez ditu manten-tzen behar bezala honako hauek: sagaratuak,elizgizonak, aita santuak, parrokoak, artzainak,kalonjeak, monjeak, mollahak, vuduzaleak, pres-biteroak, hierofanteak, prelatuak, obeah-gizo-nak, abateak, mojak, misiolariak, sermolariak,diakonoak, fraideak, hadjiak, goi-apezak, muazi-nak, brahmanak, sendalariak, konfesoreak, emi-nentziak, presbiteroak, primatuak, prebendadu-nak, erromesak, igarleak, imamak, benefiziodu-nak, elizgizonak, koral-zuzendariak, artzapezpi-kuak, apezpikuak, abadeak, prioreak, predikado-reak, padreak, abadesak, nobizioak, ordenaeskaleak, bikarioak, patriarkak, bonezak, santo-nak, kapeilauak, kalonjesak, egoitzadunak,kalonjeburuak, kalonjeburuordeak, herrixkakokalonjeak, abdalak, kutun-saltzaileak, artxidiako-noak, hierarkak, eskolako lehenak, benefiziodu-

Page 396: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

nak, kapitularrak, xekeak, monje budistak, eska-leak, eskribak, guruak, koru-arduradunak, sina-gogazainak, fakirrak, elizainak, beneragarriak,errebibalistak, zenobitak, bizi arteko bikarioak,kaperauak, mudjoak, irakurleak, nobiziosak,bikarioak, pastoreak, rabbiak, ulemak, lamak,sakristauak, eliz-atezainak, derbixeak, irakur-leak, eliz-zainak, kardinalak, prioremeak, apezpi-ku-laguntzaileak, akolitoak, erretoreak, apaizak,sufiak, muftiak, eta pum-pumak.

Sinesgabetasun, iz. Munduko sineste handienartean nagusi dena.

Sinesgaiztasun, iz.

Gertaera bat kontatu zuenxamurki baina serio.Dudarik gabe sinesgaitza zen,gezurrak ez du balio.

Baina entzule guztiak,hantxe zeuden harriturik,zioten elkar harturik

Page 397: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zirela gauza handiak...dnek, batek izan ezik;hura han zegoen isilikgor eta mutu bailitzan,lasai, soraio, geldirik.Besteek, buelta harturik,goitik behera arakaturik,laster erabaki zuten:bai, bai, bizirik zegoen.Gero eta lasaiagoari zen geratzen hura.Batek oihuz hala dio:«Ez al da txundigarriakontatutako guztia?»

Mutua altxatuz, begiak erne,eta lasai begiratuz,arakatuaz kanpo nahiz barne,erantzun zuen jarraituz:«Ezta batere... ni neu bainauzuhori bezain gezurtia.»

Sirena, iz. Musikari mirarizkoetako bat, batezere ezaguna Ulises bizi osoa itsasgainean ema-

Page 398: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tetik desbideratu zuelako. Alegiazko zentzuan,etorkizun bikain, asmo ezkutu eta egintza etsi-pen-emangarriko edozein andre.

Sobera jan, ad. Besteri jaten eman.

Gastronomoa, Gehiegiaren apostolua, aintza zuri,sobera janda ez gaizkitzeko trebatua zaren hori.Zuk asmatua da oturuntzak on egitea urdailariAnimalia ezin baitzaio gailendu Gizakiari.

John Boop.

Sofismazalekeria*, iz. Arerioaren eztabaida-metodoa, norberarenaren aldean gezur etaengainioz hornituagoa. Metodo hau azken sofis-tek erabiltzen zuten, Greziako filosofo sekta bat,jakinduria, zuhurtzia, zientzia, artea, eta, bihitzetan esateko, gizakiak jakin nahi zuen guztiaerakusten zuena, baina huskerien mataza katra-milatu eta hitzen lainopean galdu zena.

Hasteko etsai bihurriaren «egintzak» alde baterabotaz sofismazalekeria azkar mahaira atera.Zin egingo du, gero, adituz hainbat gezur eta oker

Page 399: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

baliatzeko gai direnekin erotuko dela laster.Gezurra. Hilak gainean lurra zenbat eta meheago,presio ahulak behartu gabe are gezur gutxiago.

Polydore Smith.

Soka, iz. Hiltzaileei beraiek ere hilkorrak direlagogorarazten dien tresna, zaharkitu-hurrena.Lepo inguruan paratzen da, eta bertan irautendu norberaren bizitza osoan. Leku askotan gor-putzaren beste alde batean paratzen den tra-mankulu elektriko konplexuago batek hartu diolekua; eta horrek ere azkar utzi dio berea ser-moia deitzen den aparatu bati.

Solasaldi, iz. Adimenaren lasaialdi txikienzabalkunderako feria, non saltzaile bakoitza bereondasunak antolatzen arduratuegi ibiltzen den,besterenei kasu egiteko.

Soldadu soil, iz. Jaun militarra, kanpo-mariska-laren makila bizkar zorroan eta eragozpen batbere esperantzan daramatzana.

Page 400: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Sonatu, izond. Gaiztakeriaren, bekaizkeriareneta irainaren gezien xede izateko leku egokianjarria.

Sorgin, iz. — 1. Atso itsusi eta nazkagarria,gaiztakerian deabruarekin lotura duena. — 2.Neska gazte eder eta erakargarria, gaiztakeriandeabruaren leziorik behar ez duena.

Sorginkeria, iz. Eragin politikoaren antzinakoeredu eta aurrekaria. Hala ere, gaitzesgarriago-tzat hartzen zen, eta tarteka tortura eta herio-tzaz zigortu ere bai. Agustine Nicholasek konta-tzen du sorginkeriaz salatutako nekazari bat tor-turatzen ari zirela aitortzera behartzeko asmo-tan. Oinaze arin batzuk jasan ondoren, inozo hil-duratuak galdetu zien bere borreroei ea ez al zenposible sorgina izatea eta norbera ez kontura-tzea.

Sudur, iz. Aurpegiaren azken muturra. Konkista-tzaile handiek sudur handiak dituztela oharturik,Getiusek, zeinen idazkiak umorearen aroa bainolehenagokoak baitira, sudurrari bakezaletasuna-

Page 401: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ren organoa deitzen dio. Ohartarazi izan da nor-beraren sudurra ez dela sekula besteren afere-tan sartzen denean bezain gustura beste inolaizaten, eta hortik zenbait fisiologok ondorio gisaatera izan dute sudurrak ez duela usaimenik.

«Hori duk hori sudurra!holako marka nork urra!»Jendeak ikustean egiten du oihu.«Belarriak estaltzekobeharko da kotoi franko,tresneria horrekin zintz egiten badu.»

Abokatuek epaileeiazkar egin zieten dei,baina haiek eskariei berehala uko.«Branka horrexen tamainaez da broma, alajaina!Gure jurisdikziotik kanpora dago.»

Arpad Singiny.

Su-eten, iz. Adiskidetasuna.

Page 402: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Sufragio, iz. Bozketa bidez iritzia ematea. Botoaemateko eskubideak (eskubide eta betebehar-tzat hartzen denak), normalean ulertzen denez,beste norbaitek aukeratu duen gizonaren aldekobotoa emateko eskubidea esan nahi du, eta esti-mazio handia du. Botoa ez ematea «hirilegefalta»-tzat gaitzesten da. Horrelako jokabideaduena, hala ere, ezin da auzipetu delitu horrega-tik, ez baita salatzaile legitimorik. Salatzaileabera ere erruduna bada, ez du lekurik iritzi publi-koaren aurrean; ez bada, delitua mesedegarridu, A-ren abstentzioak B-ren botoari pisu handia-goa ematen baitio. Emakumearen sufragioa esa-ten zaio emakume batek gizonen batek esatendionaren aldeko botoa emateko eskubideari.Emakumearen erantzukizuna du oinarri, nolabaitmugatua dena. Bere eskubideak errebindikatze-ko azpigonatik jauzi egiteko irrikarik handienaduen emakumea lehenbizikoa izaten da hurajanzten, eskubide horiek gaizki erabili dituelakomakilatxo batekin mehatxu egiten zaionean.

Sugegorri, iz. Suge mota bat. Horrela deitzenzaio, bizitzan gorriak ikusten ari denari heriotza-

Page 403: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ko orduan ere beste horrenbeste pairaraztendiolako.

Suhartasun*, iz. Bururik gabeko maitasunarenezaugarria.

Sutauts*, iz. Konpondu ezean problematikoakbihur daitezkeen arazoak konpontzeko, herrizibilizatuek erabiltzen dituzten bitartekoetakobat. Autore gehienek diote sutautsa Txinanasmatu zela, baina ez dute oinarritarako frogasendorik. Miltonek dio deabruak asmatu zuelaaingeruak sakabanatzeko, eta iritzi hau ainge-ruen eskasiatik aterea da, dirudienez. Gainera,Nekazaritzako ministro James Wilson Ohoraga-rriaren onarpen sutsua du alde.

Wilson ministroa Columbia Distrituko Gober-nuaren etxalde esperimental batean gertatuta-koaren ondorioz hasi zen sutautsaz arduratzen.Egun batean, duela urte batzuk, haren dohainhandiei errespetu handirik ez zien atalaje batek,sutauts zorro txiki bat erregalatu zion esanezFlashaw flabbergastor-en haziak zirela, baliokomertzial handiko zereal patagonikoa, klima

Page 404: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

honetara ederki egokitua. Ministro gizagaixoariesan zion hazi haiek ildo batean bota eta lurrezestaltzeko. Berehala bete zuen agindua; hamarakreko soro batean alderik alde sutauts lerro bategin zuen, eta, orduan, oihu batek burua itzula-razi zion, dohaintza-emaile eskuzabalak poxpolopiztu bat botea baitzuen bat-batean ildoarenhasieran. Lurra ukitzeak sutautsa pixka bat bustizuen nonbait, baina funtzionario harrituak su etake zutabe luze mugikor bat jirabira amorratuanatzetik segika zuela ikusi zuen bere burua. Unebatez zur eta lur geratu zen, mutu; gero konpro-miso batez oroitu zen, eta dena bertan beherautzirik halako abailan alde egin zuen handik, nonbidean ikusi zutenei iruditu baitzitzaien sinetsiezineko ziztuan zazpi herri zeharkatu zituen txi-mista luze ilun bat, atseden hartzeko ere inolaere gelditu nahi ez zuena. «Jainko Santua! Zer dahori!» hots egin zuen topografoaren laguntzai-leak, eskuak begiak babesteko bekokiratuz,zerumuga begi aurrean erdibitzen zuen lerro iaezkutatuari begira: «Hori,» esan zuen topografo-ak, fenomenoari axolakabe erreparatu eta berri-

Page 405: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ro ere bere tresnari kasu eginez, «Washingtongomeridianoa da».

Page 406: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

TT. Alfabeto ingeleseko hogeigarren letra, greko-ek tau izen zentzugabea ematen ziotena. Gurea-ren sorburu den alfabetoan garai hartako kortxo-kentzeko zakarraren forma zeukan, eta bakarrikzegoenean (feniziarrek sekula lortu ez zutengauza) tallegal esan nahi zuen, Brownrigg dokto-re jakintsuak «zangotrabagailu» baliokideazitzultzen duena.

Table D’Hôte,* iz. Etxeko menua. Hornitzaileakaxolagabekeriarako grina unibertsalari egindakoamore-emate eskuzabala.

Pauchinello zaharra ezkondu berritanmahaira eseri zen jaki-irrikitan,emaztea jarririk zerbitzu lanetanharrapazka hasi zen plater-garbiketan.

«Janari onak beti jartzen nau txoratzen,»esan zuen segituz presaka irensten.Emazte baztertuak hitzetik hortzera:

Page 407: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Etxeko menua da. Nahi beste libre da.»Poeta elkartuak.

Tarifa*, iz. Inportazioetako tasa-eskala, bertakoekoizlea kontsumitzailearen gutiziatik babestekoprestatua.

Giza Arimen etsaiakexu zebilen ikatzagarestitua zelako, Estatu beregainekobaitzen Infernua jada:

«Zuzena da errekinanik dohainik izatea;orain nire zeregina,zuhurkerian ibiltzea,bihurtu baita ezinaerretokiak piztea.Nola moldatuko naiz ba?Jartzen ditugu txandaka,baina a zer bero kaka!Tarifa txar honek ditudeabru denak behartu

Page 408: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

iruzurra egitera,edozeinek nahi eraralehian sartzea baitauka.Prentsa dabilkit erretani baino kixkaliago.Abokatuek kolpekabota naute beherago.Sendagileek botikafranko didate lapurtzen,berez nire eskumeneandiren bezeroak kentzen, eta bizirik mantentzen dituzte beren onean.Sermolariek etsenpluzegin gogo ez dutenapredikatzen dute erraz.Politikariek burlazaise egiten dute hitzezbete ezin beste promes.Honelako lehia latzaezin gainditurik natza,zertarako, ba, kexatunik, Arrania-polatu!,egin beharko dut santu!»

Page 409: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Errepublikano denakbaitira santu zuzenakkonkurrentziaren aurkaaltxa ziren; hura mauka!hasi ziren adarkadak,ozpinezko eztabaidak;baina Alderdi Demokratakbazituen esperantzakborroka hartan sartzeko:arriskuaz ohartzekobi-biak ziren elkartu.Kentzea Zerga Sakratuhura ziur zen bekatu;beraz, Matxinatuarenkaltetan zena arintzekosari bat eman zioteninfernu hartan erortzen zen arima bakoitzeko.

Edam Smith.

Tarta*, iz. Indigestio deritzan txikizioaren mezu-laria.

Page 410: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Tarta hotza biziki estimatzen zuen gorpuak.» — Muc-ker dk. agurgarria. (Britainiar handiki baten hiletako hitzal-dia)

Tarta hotza da nazkagarria,amerikarrentzat jangarria.Horretxek hil nau —edo desegin—Londres maitetik urrin hain urrin.

(Noble batek Kalamazoon duen hilarritik hartua).

Teknizismo, iz. Auzitegi ingeles batean Homeizeneko gizon bat auzipetu zuten, bere bizilagunbat hilketaz salatuz hari izena belzteagatik.Haren hitzak zehazki hauek izan ziren: «Sir Tho-mas Holtek aihotza hartu eta bere sukaldariaburutik behera jotzean, buruaren erdi bat sorbal-da baten gainera eta bestea beste sorbaldarengainera erori ziren». Auzitegiak akusatua libreuzteko agindua eman zuen; izan ere, epailejakintsuek ziotenez, hitz horiek ez zuten hilketa-akusaziorik egiten, ez baitzuten sukaldariarenheriotza gertatu zenik esaten; hori ondorio batbesterik ez zen.

Page 411: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Telefono*, iz. Deabruaren asmakari bat, atseginez dugun pertsona urrun edukitzearen abantaile-tako batzuk ezeztatzen dituena.

Teleskopio*, iz. Tresna bat, telefonoak belarria-rekin duenaren gisako harremana duena begia-rekin; izan ere, urruneko gauzakiei alferrikakoxehetasun mordo batez gu nardatzeko aukeraematen die. Zorionez ez dauka sakrifiziorakodeia egiten duen txilinik.

Teosofia, iz. Erlijioaren ziurtasun guztia etazientziaren misterio guztia dauzkan antzinakofede bat. Teosofo modernoak dio, budistekinbatera, lur honetan konta ezin ahala aldiz etabeste hainbeste gorputzetan bizitzen garela,bizitza oso bat ez baita aski luzea gure gogoarengarapen erabatekoa lortzeko; hots, bizialdi bakarbat ez dugu aski, bihurtu nahi dugun bezainzuhur eta zintzo izateko. Erabat zuhur eta zintzoizatea perfekzioa da; eta teosofoak hain begizolia duenez, badaki hobetu nahi duen orokazkenean lortzen duela perfekzioa. Behatzaile ezhain dohaintsuek katuak salbuesten dituzte, ez

Page 412: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

baitute ematen gu iaz ginen baino zuhurragoedo zintzoago. Teosofo berrienetako eta gizene-netako bat Madame Blavatsky zen, katurik ezzuen emakume bat.

Te-totalitario, izond. Ur-zalea, edari bortitzeimuzin egiten diena, batzuetan erabat eta bestebatzuetan erabat antzean.

Tinta, iz. Burdin tanogalatoz, goma arabiarrezeta urez osatutako konposatu bat, batik bat idio-ziaren kutsadura erraztu eta delitu intelektualabultzatzeko erabilia. Tintaren tasunak bitxi etakontraesankorrak dira: ospea eman eta desegi-teko erabil daiteke; ospea belztu edo zuritzeko;baina erabilera zabalago eta onartuagoa duospearen eraikineko harriak itsasteko morterogisa, eta ondoren materialaren ziztrinkeria estal-tzeko kare gisa. Badira kazetari deritzen gizonbatzuk tinta-bainutegiak paratu dituztenak, etajende batzuek horietan sartzeagatik ordainduegiten dute gainera; beste batzuek, berriz, haie-tatik ateratzeagatik. Maiz gertatzen da sartzeko

Page 413: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ordaindu duenak ateratzeko halako bi ordain-tzea.

Torealeku, iz. Politikan, arratoi-zulo alegiazkoa,non politikariak bere jukutriekin borroka egitenduen.

Traidore, iz. Diskrezio baino ausardia handiago-ko pertsona, aukera bat aprobetxatzean okerre-ko lagunak hautatu dituena.

Trebetasun, iz. Gizon abilak gizon hiletatikbereizten dituzten anbizio ziztrinen parte txikibat betetzeko berezko hornidura. Analisiarenazken buruan, normalean, trebetasuna mailahandi batean punpezia nabarmena dela aurki-tzen da. Agian, ordea, dohain zirraragarri horizuzen estimatua da; ez baita lan erraza ponpo-xoa izatea.

Trenbide, iz. Gauden tokitik askoz hobeto egon-go ez garenera joateko tresna mekanikoetaninportanteena. Trenbidea, hori dela-eta, bizikiestimatzen du baikorrak, lekualdaketa horiek

Page 414: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

abailarik handienean egiteko aukera ematenbaitio.

Trikinosi*, iz. Porkofagia proposatzen duteneizerriak emandako erantzuna.

Moses Mendlessohnek, gaixotu baitzen,mediku kristau bat eskatu zuen, eta hark filoso-foaren gaitzari trikinosia zela berehala antzemanzion arren, beste izen bat eman zion, ez asalda-tzeko.

«Jan ohitura aldatzeko premia larrian zara,»esan zion. «Hemendik aurrera sei ontza zerrikijan behar dituzu egun biz bat.»

«Zerrikia?» oihu egin zuen gaixoak. «Zerri-kia? Ez dut inola ere zerrikirik jango.»

«Benetan ari zara?» galdetu zion medikuakserio.

«Zin egiten dut.»«Ederki... orduan, saiatuko naiz zu senda-

tzen.»

Troglodita, iz. Zentzu hertsian, paleolitoko har-peetako biztanlea, Zuhaitzekoaren eta Etxebizi-tzakoaren artekoa. Troglodita komunitate ospe-

Page 415: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tsu bat Dabidekin bizi izan zen Adullameko lei-zean. Giza talde hura honela zegoen osatua:«estutasunak joak ziren guztiak, zorretan zirenguztiak eta pozik ez zeuden guztiak»... laburesateko, Judeako sozialista guztiak.

Trust, iz. Estatu Batuetako politikaren arloan,enpresa handia, gehienbat langile zuhurrez, bizi-bide xumeko alargunez, zaintzaile eta auzitegienardurapeko umezurtzez eta gisa bereko gaizkileeta herriaren etsai ugariz osatua.

Txabola*, iz. Jauregi deritzan lore baten fruitua.

Txotxolok txabola bat zeukan,jauregi-jabe zen Potroso.Txotxolok zioen: «Ez dezanpentsa diodala gorroto,ahuspez natzaio makurtuko...Hau sentipenaren berria,benetan da harrigarria!Aurora borealis bezain bakana da ia.»

Txotxolo makurtu denean

Page 416: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

burua sartuz hankartean,Potroso harritu da arraso,harroturik burua jaso;badu hor nahikoa lausengu:harrokeriak baitu puztu,ergelkeriak gaina hartu:bere burua ezarri du besteren eredu.

G. J.

Txalo, iz. Zozokeriaren oihartzuna.

Txaloaldi, iz. Antzinako Erroman, ahuku ofizialdotorea, nazioaren etsaientzat kaltegarri izanda-koen ohoretan antolatua. «Garaipen» txikia.Gaur oker erabiltzen da, leku eta garai jakinbateko heroiaren aldeko herri omenaldi libre etaantolatu gabea adierazteko.

«Txaloaldi bat egin didate,» esan zuen aktoreak.Baina herriak, nik hala uste,ditu belarri erneak.Txalo hitzaren erroak badu zer esanik hau argitzen.

Page 417: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«xalo»-k inozo ere esan nahi du,dakienak daki zer den.

Dudley Spink.

Tximino, iz. Animalia zuhaitz zalea, zuhaitzgenealogikoetan ere eroso sentitzen dena.

Txirotasun, iz. Erreformaren arratoien hortzeta-rako zorroztarria. Txirotasuna abolitzeko presta-tutako planen kopuruak hura jasaten dutenenerreformatzaileena gehi hartaz deus ez dakitenfilosofoena berdintzen du. Jasaten dutenenbereizgarriak hauek dira: bertute guztiak izateaeta aberastasunera eramango omen dituztengidariengan duten fedea, paraje horretan berenustez bertute ezezagunak baitira.

Txorakeriak, iz. pl. Hiztegi bikain honi jartzenzaizkion erreparoak.

Txotxongiloak, iz. pl. Antzerki mota bat, nonistorioa hizkuntza txikitu gabe kontatzen den.Egintza dramatikoaren formarik jasangarrieneta-koa.

Page 418: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Txukun, izond. Leku eta garai bateko modueta-rako nazkagarriro prestatua.

Boorioboola-Gahko herrian gizona txukunprestatua da zeremonietarako, baldin eta sabe-laldea urdin argiz pintaturik eta behi isats baterantsirik badarama; New Yorken, nahi badu,pintura alde batera utz lezake, baina ilunaba-rrean artilezko bi isats eraman behar ditu beltzezpintaturik.

Tze-tze (edo Tse-tse) euli, iz. Afrikako intsek-tu bat (Glossina morsitans), zeinaren ziztada loe-zinerako erremediorik hoberena kontsideratzenden, nahiz eta zenbait gaixok nahiago dutennobelagile amerikarrarena (Mendax interminabi-lis).

Page 419: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

U

Ubikuitate, iz. Aldi berean leku guztietan egote-ko ahalmena edo dohaina, baina ez aldi oroz etaleku guztietan egotekoa, hori omnipresentziabaita, Jainkoarena eta eter argi-eroalearena bai-zik ez den ezaugarria. Ubikuitatearen eta omni-presentziaren arteko bereizketa inportante hauez zegoen garbi Erdi Aroko Elizarentzat, etahorrek odol asko isurarazi zuen. Luterano zen-baiti, Kristoren gorputza nonahi zegoela baitzio-ten, Nonahitasunzaleak esaten zitzaien. Okerhori zela-eta zalantzarik gabe kondenatu eginzituzten, zeren Kristoren gorputza Eukaristianbaizik ez baitago presente, nahiz eta sakramen-tu hori leku batean baino gehiagotan gauzatzenahal den aldi berean. Berrikiago nonahitasuna ezda beti ongi ulertu... ez Sir Boyle Rochek berakere, adibidez, hark defendatzen baitzuen gizonbat ez daitekeela aldi berean bi lekutan egon,txoria izan ezean.

Page 420: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ugaztunak, iz. pl. Animalia ornodunetako fami-lia, zeinetako emeak egoera naturalean umeeititia ematen dien, baina zibilizatu eta eskolatuzgero inudea edo biberoia erabiltzen duen.

Uholde*, iz. Bataioaren lehen esperimentugogoangarria, munduko bekatuak (eta bekata-riak) garbitu zituena.

Uko, iz. Nahi den zerbaiten ukapena; adibidez,neskazahar batekin ezkontzeari egiten dionagalai aberats eta ederrak; enpresa aberatsarizinegotziak egiten dion zerga-barkamena;damutu ez den erregeari apaizak ematen dionabsoluzioa, etab. Ukoak honela mailakatzen dirabeheranzko eskalan: erabateko ukoa, baldin-tzazko ukoa, badaezpadako ukoa eta emaku-mezkoaren ukoa. Azken horri zenbait kasuistekuko onartzailea esaten diote.

Uko egin, ad. Ohore bati abantaila baten trukeezezkoa eman. Abantaila bati abantaila handia-go baten truke muzin egin.

Page 421: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Leonard Woodek sinatuomen uko zinezkoa,militar karreran lortuzituen maila eta graduohorezkoen ukoa.

Herria baitzen suhartu,—izan nahi hura lakoa—nolabait zuen onartuLeonard haren ukoa...Eta etsenplutzat hartu:Kristau onaren ukoa.

Politian Greame.

Ukozale, iz. Bere buruari atsegina ukatzearententazioan erortzen den pertsona ahula. Eraba-teko ukozaleak gauza guztiei egiten die uko, ukoegiteari izan ezik, eta bereziki besteren galtze-tan muturra ez sartzeari.

Gizon batek esan zion gazte etxekalte bati:«Benetan ukozalea egina hago, horrati!»«Bai, jauna, bai» hark erantzun zion harrapaturik,«halaxe nauzu, baina ez fanatikoetarik».

Page 422: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

G. J.

Ulermen*, iz. Burmuinaren sekrezio bat, zaldiaeta etxea bereizteko ahalmena ematen duena,teilatua dela medio. Burmuinaren funtsa etalegeak Lockek aztertu eta azaldu zituen xeheki,etxe baten gainean zaldizka ibilia baitzen, etabaita Kantek ere, zaldi batean bizi baitzen.

Hain zorrotz zen ulermenez,non ikus-entzundakoezjabetzen zen segurutik,espetxetik nahiz kanpotik.Etorriaz baliatuz,edozer eztabaidatuz,idazten zuen oparo.Noizbait sartu zuten Ero-etxe batean; hark lumahartuz prestatu bilduma.Halako idazlerik, zinez,ez zuten ezagutu, ez.

Jorrock Wormley.

Page 423: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Ultimatum, iz. Diplomazian, amore ematera joaurretik egiten den azken exijentzia.

Austriaren ultimatuma jaso zuenean, Turkia-ko Ministerioa hura aztertzeko bildu zen:

«Profetaren zerbitzari handia,» esan zion Txi-buk Inperialeko Xeikak Armada GaraitezinekoMamuxari, «zenbat soldadu garaitezin dauzkaguarmetan?»

«Fedearen Euskarri hori,» erantzun zion beretxostenak aztertuz jaun handi hark, «oihanekozuhaitzetako hostoak adina!»

«Eta zenbat gerra-ontzi erasoezin ditugu kris-tau zerri horien bihotzak erdibitzeko?» galdetuzion Itsas Armada Beti Garaileko Imamari.

«Ilargi Betearen Aita,» izan zen zen harenerantzuna, «jakin beza berorrek itsasoko uhinak,basamortuko hondar aleak eta zeruko izarrakadina direla.»

Zortzi orduz egon zen zimurturik Txibuk Inpe-rialaren bekoki zabala, pentsamendu sakonenseinaleak erakutsiz: gerraren atarramenduaaztertzen ari zen.

«Orduan, Aingeruen semeok, zortea erabakiada! Belarri Inperialeko Ulemari ezer ez egiteko

Page 424: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

aholkua emateko proposatuko diot. Allahren ize-nean, bilera amaitu da.»

Umezurtz, iz. Heriotzak gurasoenganako eskertxarraren aukera kendu dion izaki biziduna...Gabetze horrek giza sentipenetan barrenekoe-nak indar bereziz asaldatzen ditu. Gazteadenean, umezurtza normalean umezurztegiraeraman ohi da, non tokiaren zentzu hasi-masiko-ari esker gizartean duen lekua ezagutzen ikas-ten duen. Orduan, menpekotasun eta mirabetza-ren arteak irakasten zaizkio eta azkenean mun-dua sakeatzera bidaltzen da bota-garbitzaile edoneskame gisa.

Umorista*, iz. Izurri galanta, Faraonen bihotza-ren gogortasun latza ere bigundu eta Israelda-rrak airoso beren etxera bidaltzeko komentzitu-ko zukeena, haiei hoberena desiratu ondoren.

«Ai, umorista gaixoa, hire buru bihurrihorrek txisteak asmatu behar nahiz eta urriibili umorez. Gauaz nekez hire buruazasmatutakoa aise xahutzen duk egunaz.»

Page 425: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Aska beretik, uste du, jaten utzi ezkero,zerri gizenak lukeela soportatuko, bai to!

Alexande Poke.

Unibertsalista*, izond. Infernuaren abantailabeste erlijio bateko pertsonentzat uzten duena.

Unitario, iz. Trinitario baten jainkotasuna uka-tzen duena.

Urakan*, iz. Garai batean oso arrunta zen age-rraldi atmosferikoa, baina gaur oro har bertanbehera utzia tornado eta zikloiei lekua egiteko.Urakana oraindik aski indarrean dago Mendebal-deko Indietan, eta ontzi-kapitain zaharkitu zen-baitek hobesten dute. Baporeen goiko kubertakegiterakoan erabiltzen da, baina, oro har mintza-tuz, urakanaren baliagarritasunak urakanakberak baino gehiago iraun du.

Urde*, iz. Bere apetitu bikain eta asegaitzagatikgiza arrazarekin hertsiki lotua den animalia (Por-cus omnivorus). Horretan ere, ordea, gizakia gai-

Page 426: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

lentzen zaio, urdeak kidekoa jateari muzin egi-ten baitio.

Urkabe*, iz. Protagonista zerurantz goratzekoagertokia, antzerki mirarizkoak antzezten dire-na. Herrialde honetan, itzuri egiten dioten per-tsonen kopuruagatik da bereziki aipagarria urka-bea.

Dela goraturik ahalik urkabean gorena,dela batek isurtzean odolik gorriena,hiltzeko hau da lekurik denetan nobleena:Heriok bakoitzarentzat aukeratzen duena.

Antzerki zaharra.

Urkatzaile*, iz. Epaitegiko funtzionario bat,maila goreneko eta garrantzi izugarriko eginki-zunez arduratzen dena, eta arbaso kriminalakdituen jendailak ondoretasunezko higuina diona.Estatu Batuetako estatu batzuetan, haren egin-kizunak elektrikariak betetzen ditu, adibidezNew Jerseyn, non berriki agindu baitira elektrizi-tate bidezko lehen exekuzioak... New Jerseyta-rrak urkatzearen abantaila norbaitek dudan jarri

Page 427: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

izanaren lehen kasua, lexikografo honek dakielabehintzat.

Urrezko zekorra*, iz. Munduko erlijio nagusikojainkoa. Tenplu Nagusia New Yorkeko hiri san-tuan du.

Beste Erlijioak omen zerriki txar ustelkorra,beraz, belauniko gurtu zuen urrezko zekorra.

Jared Oopf.

Urrikalgarri, izond. Norberarekin alderatuondoren etsai edo arerioak duen itxura.

Urrikalmen, iz. Erdi aroko guduetan oinezkosoldaduak zaldun eraitsiari hilkorra zela erakus-teko erabili ohi zuen sastakaia.

Urriki, iz. Salbuespenaren zentzu exkaxa, kon-trasteak erakutsia.

Urruntasun, iz. Pobreek, berena dutenez,berentzat gorde dezatela aberatsek nahi dutengauza bakarra.

Page 428: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Urte, iz. Hirurehun eta hirurogeita bost desilu-sioko aldia.

Uztarri, iz. Tresna bat, zeinaren latinezko jato-rrizkoari zor dion ingelesak, andrea, bere hitzikargigarrienetako bat, ezkonduen egoera zehaz-tasun, argitasun eta zorroztasun osoz definitzenduena. Mila aldiz barkatu hemen ez jasotzeaga-tik.

Page 429: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

WW* (v bikoitza) da alfabeto guztian izen kargatuaduen letra bakarra, besteak monosilabikoak bai-tira. Latinezko alfabetoak grezierazkoarenaldean duen abantaila hau are estimagarriagoada «pixoriambikÒw» bezalako grezierazko hitzsinple bat letraz letra ozenki eman ondoren.Hala ere, jakintsuen ustez bi alfabetoen artekoalde horrek baino eragin handiagoa izan zuenbeste arrazoiren batek «Grezia zen loria»-k izan-dako beherakada eta «Erroma zen handitasu-na»-k izandako gorakada argitzeko. Ez dagodudarik, dena den, «w»-ren izena sinpletuz (wowdeituz, esate baterako) gure zibilizazioa hedatuezin bada ere, jasangarriago bihur daitekeela.

Wall Street*, iz. Bekatuaren sinbolo bat, dea-bru guztiek gaitzetsi behar dutena. Wall Streetlapur zulo bat dela sinestea baliagarria da lapurarrakastagabe guztientzat, zerua iristeko espe-rantzaren ordez. Andrew Carnegie handi eta zin-tzoak berak ere fede horren aitorpena egin du.

Page 430: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Borrokara deitu du Carnegie izukaitzak:«Broker guztiak dira zorri eta bartzak.»Carnegie, erne ibili, zail baita gailentzen,erabili arnasa zeure belak puzten.Itzuli lainopean den zure txokora,isildu gaita eta tartana zokora.Ben Lomondek semea etxera deitu du,Wall Streetetik airoso alde egin ezazu,oraindik dolarren bat duzun bitartean(lasai-lasai utzazu nire izenean).Finantza-gerretatik hobe aldentzeaeta aurrea balio galerei hartzea.Finantzen Itsasoan Errege izateko,mingain hori galgatu behar da hobeto!

Anonymus Bink.

Washingtondar*, izond. Potomak tribukokidea, bere burua gobernatzearen pribilegioagobernu onaren abantailaren truke eman zuena.Hari justizia egiteko esan behar da ez zuelahorrelakorik nahi.

Botoa kendu zioten eta eman zioten ordainez

Page 431: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ogi-jateko eskubidea, irabaziz gero aurrez.Alferrik dabil orain, gaixoa, bere «Jefe»-aren galdezitzuli eta zentsutik bera ateratzeko eginez.

Offenbach Stutz.

Whangdepootenawah*, iz. Ojibwa hizkuntzan,hondamendi; gogor jotzen duen samin ustekabe-koa.

Zergatik nagoen barrez,zergatik nire algara,ezpainak hain lasaiturik,baraila hola astindurik,diafragma gorabeheramugituz, nola itsasoedo tapiz astindua,galdetzen didazunean,hona nire erantzuna:arimaren sakonetiksakanik sakonenetiksortzen zaidan algara da,ura iturritik bezalamendi-xirripen antzeranatorkizu esatera

Page 432: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

benetan kontent naizela.Jakin nahi duzu besterik?Arimaren sakonetik, sakanik sakonenetik,zergatik irteten zaidanhonenbesteko algara?Galdetzen didazunean,hona nire erantzuna,bihotza pozez saltoka,indioen lengoaianzintzotasunez emana:William Bryan ohartu dazer den Whangdepootenawah!

Ez al da lertsun lerdenaaintziran zut dagoena,zutik hantxe isileanhegalak gurutzatuta,lepoa luze antzean,mokoa ezkutatuta,bere bular sakonean, burua atzera duena,eta sorbaldak aurrera?Ez al da lertsun lerdena

Page 433: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

hotzez dardaratzen denaipar haizeak jotzean,pentsatuz hobe zuelahiltzea txikia zelatxolarrearen antzera?Ez, ez da lertsun lerdenaainziran zut dagoenaaintzira arre hitseanbelaun bi-biak urean.

Ez, William paregabea,William Bryan zintzoa da,uste du ohartu delazer den Whangdepootenawah.

Page 434: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

XX*. Alfabeto ingeleseko alferrikako letra denez,ortografiaren erreformatzaileen erasoen aurreanemendiozko garaitezintasuna dauka, eta haiekbezala hizkuntza berak adina iraungo du. Xhamar dolarren sinbolo sakratua da, eta ingele-sezko Xmas., Xn. eta gisakoetan «Kristo»-renordez erabiltzen da, eta ez, maiz pentsatu ohidenez, zeinu hori gurutzearena delako, baiziketa grezierazko alfabetoan dagokion letra harenizenaren hasierakoa delako: Xrist??. Gurutze batbalitz, San Andres esan nahiko luke, horrelakobatean ezarririk eman baitzuen bere «testimo-niajea». Psikologiaren algebran «x»-k emaku-mearen adimena adierazten du. «X»-z hastendiren hitzak grekoak dira, eta ez dira definitukoingeles estandarraren hiztegi honetan.

Page 435: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

YYanki*, izond. Estatubatuarra, Europan. GureBatasunaren Iparraldeko Estatuetan, NewEnglandarra. Hegoaldeko Estatuetan hitza eze-zaguna da (Ikus YANKIALUA).

Page 436: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ZZabor, iz. Balio ez duen gauza, hala nola Borea-plastik hegoalderantz lapazorriak bezala ugaritudiren tribuen erlijioak, filosofiak, literaturak,arteak eta zientziak.

Zahar, izond. Erabat erabilezina izan ez arren,erabiltzeko egoera kaxkarrean dagoena, adibi-dez agurea. Denboraren joanak ospegabetua etaherriaren gustuarentzat mingotsa, liburu zaharbat, kasu.

«Liburu zaharrak,» zioen Gobyk «pikotara doazela!Egin berria nahi dut ogia, liburuak ere hala.»Naturak berak zuzenesten du Goby horren erregelaeta ematen digu unero egin berri den ergela.

Harley Shum.

Zaharkitu*, izond. Lotsatiek erabiltzeari utzidiotena. Batik bat hitzei buruz esaten da. Lexiko-grafo batek zaharkitutzat jo duen hitza horrezgeroztik beldurgarri eta higuingarri bihurtzen da

Page 437: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

idazle ergelarentzat; hala ere, hitz egokia bada,eta ez badu baliokide berri xuxen egokiagorik,behar bezain egokia da idazle onarentzat. Izanere, idazle batek hitz «zaharkituekin» duen jarre-ra haren trebetasun literarioaren neurri zuzenada, beste edozeinen parekoa, obraren funtsasalbu. Hitz zaharkituentzat edo zaharkitzekobidean direnentzat hiztegia ez litzateke soilikizango perpausaren zati sendo eta ederretanaberatsa; irakurle konpetentea izatea suertatuez litzaiokeen idazle konpetente bakoitzarenaberastasunak franko handituko lituzke.

Zahartzaro, iz. Bizitzako aro bat, irispidetikkanpo ditugun bizioengatik gaizki esaka arituz,oraindik atsegin ditugunekin konponbideak bila-tzen dituguna.

Zakur*, iz. Emendiozko edo ordezko Jainkomota, munduaren adorazio gehiegizko eta habo-rokina bereganatzeko izendatua. Izaki Jainkozkohonek, bere haragizkotze txikien eta leunenetan,ezein giza arrek lortzerik espero ez duen lekuahartzen du Emakumearen atxikimenduan. Zaku-

Page 438: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

rra antigoaleko hondar bat da, anakronismo bat.Ez du lurra lantzen, ez du ehuntzen, eta hala ereSalomon bere loria guztian ere ez zen egun osonetzanda egoten lanpas baten gainean, eguzki-pean izerditan blai, euli-bazka bihurturik etaguri-guri, bere jabeak lan egiten zuen bitarteanisats salomonikoaren dantza alferra eta gaineraesker oneko begirada gozoa erosteko.

Zalantza, iz. Arrakastaren osagai nagusia;«zeren,» Sir Thomas Brewboldek esan zuenez,«ezer ez egiteko bide bakarra eta zerbait egite-ko, berriz, bide asko daudenean, zeinetatik, ziu-rrenik, bakarra den zuzena; ondoriotzat atera-tzen da zalantzagatik geldi geratu zenak ez zeu-kala aurrera jo zuenak adina aukera okerrekobidea hartzeko». Arazoaren azalpen argi etaegokia.

«Eraso egitea horren laster erabakitzea,»esan zion behin Grant jeneralak Gordon Grangerjeneralari, «miresgarria izan da; bost minutubesterik ez zenituen erabaki hori hartzeko.»

«Bai, jauna,» erantzun zion menpeko garai-leak, «benetan gauza handia da larrialdietan zer

Page 439: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

egin jakitea. Eraso egin edo atzera egin zalan-tzan nagoenean, ez naiz zalantzan minutu batere egoten... txotx ala motx egiten dut.»

«Zer diozu? Hori egin duzu oraingoan?»«Bai, jenerala; baina, Jainkoaren izenean, ez

eman erritarik. Txotxak esandakoaren kontrakoaegin baitut.»

Zaldun, iz.

Behinola gerrari noble jaioa,pertsona bat, gero, merituzkoa,orain sekulako txoropitoa.Gerrari, pertsona, txoro ez gehiozakurrak zaldundu behar beheragoiristeko; orduan Zaldun zakurdunginateke, edo Zaldun eulidun,San Extoanen Ordenako zaldun,San Phantzarten zaldun kokots-handiak.Jaunak uxa bitza zalduneriakekarri dituen erokeriak!

Zango, iz. Zuhaitzaren besoa edo emakumeamerikarraren hanka.

Page 440: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Damak bota pare bat zuen erosia;saltzailea haiek lotzen zitzaion hasianire ustez, zilegi den baino gorago...eta han komeni zen baino estuago.Zeren Bibliak dio... ez zaigu axola.Ez daukat inolabesterengan aurkitu eta zehatzerikneronek egin ohi ez dudan bekaturik,joeraz naiz hola.Bakoitzak ditu bere ahultasun txikiak:nirea, saihestea bekatu guztiak.Halere, ez litzateke batere zuzenaharrika hasterakoan ni izatea lehena.Gainera, esan behar, gauza den bezala,bota haien eitea halakoa zela.Gizonak lokarria estutu ahala,dama muzindu eta lotsaz dio honela:«Botak altuegiak dira, alajainkoa!,hilduratzen didate ederki zangoa.»Saltzaileak egin du irriño goxoa,bailitzan asmo txarrik gabeko haurtxoa.Gero hantxe gelditu eta bat-bateantristura azaldu zaio begien tartean.

Page 441: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Nahiz eta gizonari bost axola izandama haren nekeak, behatzak neurtzean,erantzun zion modu egokienean:«Ez nituzke mindu nahi zure zango finak.»Hala zuen eskatzen emandako minak.

B. Percival Dike.

Zani, iz. Antzinako antzerki italiarreko pertso-naia, aldrebeskeria barregarriz saiatzen zenabuffone edo pailazoak egiten zuenaren histakegiten, eta horrenbestez tximu baten tximubihurtzen zena; izan ere, pailazoak antzerkikopertsonaia serioa imitatzen zuen. Zani izan zenkomiko profesionalaren guraso, gaur gure zori-txarrerako ezagutzen dugun eran. Zaniren bai-tan sorkuntza etsenplu bat dugu; umoristarenbaitan, transmisioarena. Zani modernoarenbeste espezimen bikain bat apaiza da, zeinakerretorearen histak egiten dituen, zeinak apezpi-kuaren histak egiten dituen, zeinak artzapezpi-kuaren histak egiten dituen, zeinak deabruarenhistak egiten dituen.

Page 442: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zantarkeria, iz. Bestek guri buruz erabiltzenduen gaitzespen hizkera.

Zanzibartar, izond. Zanzibarko Sultanerrikobiztanlea; Afrikako Ekialdeko kostaldearenparean da. Zanzibartarrak, herri gerrazalea,gure herrialdean duela urte batzuk gertatutakoistilu diplomatiko batengatik ezagutzen dituguhobeki. Hiriburuko kontsul amerikarra itsasoraematen zuen etxe batean bizi zen, eta tarteanhondartza bat zen. Diplomatikoaren familiarieskandalu handia eman arren, eta kontsularenberaren kexu ugariak gorabehera, herriko jen-dea hondartzan bainatzen tematu zen. Egunbatean emakume bat iritsi zen hondartzara etajantzita zeukan guztia (sandalia pare bat) eranz-ten ari zela, kontsulak, bere onetik aterata, per-digoi zaparrada bat bota zion pertsona harenalderik nabarmenenera. Zoritxarreko gertakizu-na ordurarte bi herri handiok zuten entente cor-diale-rako; izan ere, Sultanaren andrea zen.

Page 443: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zarata, iz. Belarriak jasaten duen kiratsa. Musi-ka hezigabea. Zibilizazioaren emaitza nagusiaeta hari jatortasuna ematen diona.

Zartagin*, iz. Emakumearen sukaldea den zigorerakundean erabiltzen den zigor tresneriakoosagai bat. Zartagina Kalbinek sortu zuen, etabataiatu gabe hildako arra beteko haurrak friji-tzeko erabili; eta behin batean, zabor-ontzitikhaur frijitu bat konturatu gabe hartu eta jan zueneskale bat ikusi zuelarik, teologo handiari buru-ratu zitzaion heriotza bere izu guztietatik libra-tzea, eta horretarako zartagina Genevako etxeguztietara zabaltzea. Hortik mundu osoko txokoguztietara hedatu zen, eta laguntza paregabeaizan da haren fede iluna zabaltzeko. Dirudienez,hurrengo lerroek (Potter Apezpikuarenak omendira) esan nahi dute tresna hau ez dela munduhonetan bakarrik baliagarria, baizik eta, bizitzahonetan erabiltzearen ondorioak hurrengo bizi-tzaraino iristen direnez, beste alde hartan ereerabiltzen dela, jarraitzaileentzako sari gisa:

Deabrua behin batean

Page 444: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

deitu zuten zerura.Pedrok: «Asmo-alorreanona duzu itxura,asmaketa berrietanbehar duzu freskura.»

«Hara, gogor saia zaitezaspaldiko plan huramartxan jartzen; diotenez,zartagiko torturaez da makala; aidanez,gaiztoentzat onura.

»Zartagin bat har ezazu,koipea bota hara;gaiztoak hantxe kixkaldu.» «Beste hau hobea da:Haien jana han maneatu,dena bota bertara.»

Zatarkeria, iz. Guk besteri buruz erabiltzendugun gaitzespen hizkera. Hitza sotiltasun guztizklasikokoa da; are gehiago, alegia batean erabi-li omen zuen Georgius Koadjutoreak, hamabos-

Page 445: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

garren mendeko idazlerik zozoenetakoak...Zozokeriaren Eskolaren sortzailetzat hartu ohidena, bestalde.

Zatikapen, iz. Bereizketa, adibidez lurra bana-tzerakoan egiten dena; alegia, bakoitzak banakalurra edukitzea, ez partzuergoan. Indioen zen-bait tribu lurra zatiturik edukitzeko behar bezainzibilizatu gabekotzat jotzen dira, tribu erakun-deen bitartez antolatu izan baitute lurraren kon-tua, eta ez baitzuten zilegi lurrak Zuriei saltzeakristalezko perlen eta patata-whiskyaren truke.

Oi indio gaixoa, buru hain txarrekoa,aurrean hilobia, atzean herioa!Kolonoek ez dute nahi zu hor gelditzea,nahiago zure puska urriez jabetzea.Desjabetzeak bere liluraren jolasezasko eskaini dizu, baina eman ezer ez.Bere gar iraunkorra eta har hilezkorra«lurzati banatuak» hitz polit itsaskorraerabiliz hoztu da edo hil azkenean,eta orain loturik zaude kate motzean.

Page 446: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zatitzaile, iz. Pertsona batena den diru kopuruabeste baten patrikan zenbat aldiz dagoen adie-razten duen zenbakia... normalean han edukidaitekeen adina aldiz.

Zelebrekeria, iz. Nabarmentzeko metodorikmerkeena, hain merkea non txoroek beren ezinanabarmentzeko erabiltzen duten.

Zenit, iz. Zutik dagoen gizon batek edo haztenari den azaburu batek gain-gainean duen zerukopuntua. Ohean den gizonak edo eltzean den aza-buruak zenitik ez dutelako ustea zabaldua da,nahiz eta garai batean adituen artean gaiarenikuspegi horretatik eztabaida handiak izan ziren,batzuek esaten baitzuten gorputzaren posturaez zela funtsezkoa. Horiei horizontalistak esatenzitzaien, besteei, berriz, bertikalistak. Heresiahorizontalista Xanobusek menderatu zuen, Aba-rako errege-filosofoak, bertikalista amorratuabaitzen. Gaia eztabaidatzen ari zen filosofobatzar batera sartzean, giza buru moztu bat botazuen bere etsaien oinetara, eta eskatu zienharen zenita zehazteko, horrekin batera argituz

Page 447: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

buru haren gorputza orpoetatik zintzilik zegoelakanpoan. Horizontalistek, beren buruaren buruazela oharturik, ipurdia galduz onartu zuten koro-ak nahi zuen edozein fede, eta Horizontalismoakfides defuncti-en artean hartu zuen bere lekua.

Zenobita*, iz. Gaiztakeriaren bekatuaz gogoetaegiteko bere burua leku itxi batean sartzenduena; eta bere buruan hori ahaztu gabe eduki-tzeko jarraibide okerrak ematen dituen anaidibateko kide egiten dena.

Oi zenobita, oi zenobita,monje kastako ardia,zu ez zaitugu anakoreta,hura baita bakartia:otoitz zaparradaz jotzen duzu Txerren,tiro bakanez hark doi du alditxartzen!

Quincy Giles.

Zentauro*, iz. Lanaren banaketa gehiegi espe-zializatu baino lehenagoko giza arraza bat, antzi-nako atsotitz merkezalearen jarraitzailea zena:«Gizon bakoitza bere zaldi.» Saileko onena Kiron

Page 448: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zen, zaldiaren zuhurtziari eta bertuteei gizakia-ren arintasuna erantsi baitzien. San Joan Bataia-tzailearen burua erretiluan ekartzeari buruzkoistorioak erakusten du mito paganoek nolabaithistoria sakratua aberastu dutela.

Zentzudun, izlag. Geure iritziek kutsatzekoarriskua duena. Amore ematera, atzera egiteraeta ihes egitera emana.

Zerbero, iz. Hadesko ate-zakurra, eginbehartzatsarrera zaintzea zeukana; ez dago garbi zerenedo noren aurka, denek lehen edo geroago harajoan beharra baitzeukaten eta inork ez baitzuenatera nahi. Zerberok hiru buru omen zituen, etapoeta batzuek ehun ere egotzi izan dizkiote.Graybill irakasleak, bere erudizio liburutikoa etagrezieraren ezagupen sakona dela medio iritzipisuzkoa aitortzen zaionak, kalkulu guztienbatez bestekoa egin du, eta hogeita zazpi zitue-la dio: iritzi bueltarik gabea izan zitekeena, Gray-bill irakasleak jakin izan balu:

a) Zerbait zakurrei buruz.b) Zerbait aritmetikari buruz.

Page 449: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zerri, iz. Bere apetituaren katolikotasunagatikaipagarria den txoria, gurea argitzeko balioduena. Mahomatarrek eta juduek ez dute zerriaestimatzen beren ohiko otorduetako osagai gisa,baina begirunea diote zerriari, ez baitzaie ohar-kabean pasatzen zerriaren ohituren fintasuna,lumajearen edertasuna eta ahotsaren zolitasu-na. Txori hau abeslari gisa da estimatua batikbat; kaiola bat osorik kantari hasiz gero, lasterjarriko du bat baino gehiago marruka negarrez.Txoritxo honen izen zientifikoa Porcus Rockefe-lleri da. Rockefeller jaunak ez zuen zerria desku-britu, baina harekin duen antza dela-eta horreta-rako eskubidea onartu zaio.

Zeru, iz. Gaiztoek beren arazo pertsonalez min-tzatuz zu kezkatzeari utzi eta zintzoek, zureakazaltzen dizkiezunean, arretaz entzuten dizutenlekua.

Zetro, iz. Erregearen aginte makila, bere ahala-ren zeinu eta sinboloa. Hasieran zurkaitz bat iza-ten zen, Erregeak erabiltzen zuena bere bufoiari

Page 450: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

errita emateko eta gobernu erabakiak geldiaraz-teko, proposatzaileari bizkarra hautsiz.

Zeus, iz. Greziako jainkoen aita, Jupiter izen-pean erromatarrek gurtzen zutena, eta gaurkoestatubatuarrek Gure Jainko, Urre Jainko etagisako izenen pean adoratua.

Ameriketako itsasertza jo izan duten esplora-tzaile batzuek, eta lehorrean franko barneratuomen zen batek bereziki, pentsatu izan dute izenhoriek beste hainbeste jainkori dagozkiela, bainaFrumppek Iraun duten Fedeak bere lan eskergandio bertako biztanleak monoteistak direla, bakoi-tzak ez baitu bere buruaz beste jainkorik, etahura adoratzen baitu izen sakratu askoren pean.

Zigilatzaile, iz. Eliza Erromatar Katolikoko goimailako funtzionarioa, eginkizun inportanteene-tako bat honako hau duena: Aita Santuarenzezenak Datum Romae hitzez markatzea. Prin-tzeen gisako lansariaz eta Jainkoaren adiskideta-sunaz gozatzen du.

Page 451: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zigilu*, iz. Zenbait agiritan, haien jatortasunaeta garrantzia frogatzeko ezartzen den marka.Batzuetan argizari gainean ezartzen da etapaperari itsasten zaio; beste batzuetan, pape-rean bertan ezartzen da. Zigilaketa, zentzuhonetan, paper garrantzitsuetan hitz edo zeinukabalistikoak idazteko antzinako ohiturarenaztarna da, paper haiek adierazten zuten autori-tatearekin zerikusirik ez zuen indar magikoaemateko erabilia. British Museum-en antzinakoagiri asko daude gordeta, gehienak apaiz jen-dearekin zerikusia dutenak, pentagrama nekro-mantikoz eta bestelako zeinuz balioztatuak, araohitz gisa erabilitako inizialez; eta kasu askotangaurko zigiluekin egiten den bezala ezarriakdira. Ia garai hauetako ohitura, errito edo forma-lismo zentzugabe eta esanahigabe diruditengehienek antzinako praktika zentzuzkoren batdutenez sorburu, atsegina da aurkitzea antzina-ko zentzugabekeria bat, mendetan zehar bene-tan baliagarri bihurtu dena. Gure «sintzero»hitza, «sine cero»-tik sortua da, «argizaririkgabe», alegia, baina jende ikasia ez dator bathorren esanahiari buruz: batzuen ustez zeinu

Page 452: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

kabalistikorik eza adierazten du, eta bestebatzuek uste dute gutunak garai batean jendea-ren begietatik ezkutatzeko erabiltzen zen argiza-riaren oihartzuna dela. Garaien ikuspegi biakdira baliagarriak hipotesi premia larrian dagoe-narentzat. Agiri legalei normalean eransten zaiz-kien L.S. inizialek, «locum sigillis», zigiluarenlekua, adierazten dute, nahiz eta zigilurik ez dengehiago erabiltzen... kontserbadurismoaren adi-bide paregabea, Gizakia eta animalia hilkorrakbereizten dituena. «Locum sigillis» hitzak apalta-sunez proposatzen dira Pribiloff Uharteen ikurre-tarako, estatu burujabe gisa beren lekua EstatuBatuetan hartzen dutenerako baliagarri izan dai-tezkeelakoan.

Zimitarra, iz. Aho zorrotzegiko ezpata makurra,zeina erabiltzen ekialdetar batzuek harritzekotrebetasuna lortzen duten, hemen kontatukoden gertaerak erakusten duen bezala. KontaeraJaponieratik Shushi Itama zeritzan XIII. mendekoidazle ospetsu batek itzulia da:

Gichi-kuktai handia Mikado zela, lepoa moz-tera kondenatu zuen Jijiji Ri, Gorteko goi funtzio-

Page 453: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

nario bat. Erritoa konplitzeko jarritako ordua joeta berehala, a zer ustekabea hartu zuen bereMaiestateak, hamar minutu lehenago hildabehar zuen gizona lasai-lasai tronura hurbiltzenikustean!

«Hamazazpi mila dragoi ezinezko!» oihu eginzuen monarka amorratuak. «Ez al nian ezarrihiruretan puntuan azokan egoteko eta borreroaklepoa mozteko epaia? Eta ez al dira hirurak etahamar?»

«Mila jainkotasun ospetsuren semea,» eran-tzun zuen ministro kondenatuak, «esaten duzu-na hain da egia, non egia bera horren aldeangezurra den. Baina Maiestate zerutar horrendesira distiratsu biziemaileak nazkagarriro oin-peratuak izan dira. Pozik joan naiz korrika niregorputz hutsala azokan paratzera. Borreroa zimi-tarra biluzia aldean duela etorri da, arrandizairean astindu, eta gero, ni lepoan jo ondoren,joan egin da, herri xehearen erasopean, betikuttuna izan bainatzaio. Justizia eske etorri naiz,traidore etoi horren burua eskatzera.»

«Zein borrero errejimentutakoa da koldarheste-ustel hori?» galdetu zuen Mikadoak.

Page 454: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Bederatzi mila zortziehun eta hogeita hama-zazpigarren errejimentu ausartekoa... ezagutzendut. Sakko-Samshi du izena.»

«Ekarraraz ezak nire aurrera,» esan zionMikadoak zerbitzari bati, eta handik ordu erdiraerruduna bere aurrean zeukan.

«Erpururik gabeko hiru hankako bizkarrokerbaten sasikumea!» esan zuen subiranoak tru-moitsu, «zergatik jo duk hain ahulki atseginezmoztu behar hukeen lepoa?»

«Lertsun eta gerezi loreen Jauna,» erantzunzuen borreroak soraio, «agin iezaiozu gizon honizintz egin dezan.»

Agindua betez Jijiji Rik sudurrari behatzezheldu, eta elefanteenaren zalaparta ateraz eginzuen zintz, denak buru moztua braust erortzekozain zeudela. Ez zen ezer gertatu: egintzabakean burutu zen azkeneraino, inolako gorabe-herarik gabe.

Begi guztiak orain borreroarengana itzulirikzeuden, Fujiama gailurreko elurra baino zuriagojarri baitzitzaion. Zangoak dardarka zeuzkan, etaarnasa estu eta larri, izuak eraginik.

Page 455: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

«Brontzezko lehoien zenbait isats zorrotz!»oihu egin zuen. «Ezpatari galdua eta zorigaizto-koa naiz! Gizatxar hau ahulki jo badut lepoan,ezpata astintzean oharkabean neure lepoa alde-rik alde pasatu dudalako izan da. Ilargiaren Aita,uko egiten diot nire karguari.»

Hori esanik, bere mototsari heldu, buruaerauzi, eta tronurantz hurbildurik, Mikadoarenoinetan utzi zuen apaltasunez.

Zin, iz. Zuzenbidean, Jainkoari egiten zaion deisolemnea, kontzientzia behartzen duena egiaesatera, zinauste zigorpean.

Zinegotzi, iz. Gaizkile argi bat, bere lapurretaezkutukoak ingurumarian nabarmenki ibiltzekoitxuraz estaltzen dituena.

Zinetan, adlag. Agian, beharbada.

Ziniko*, iz. Ikusmen akats baten ondorioz, gau-zak, behar luketen bezala ikusi beharrean, direnbezala ikusten dituen lotsagabea. Hortik sortu

Page 456: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

zen Esziten artean zinikoari begiak ateratzekoohitura, hari ikusmena hobetzeko.

Zipriztindu, du ad. Maliziaz besteri eratxiki nor-berak egiteko tentazio eta aukerarik izan ezduen gaiztakeriak.

Ziri*, iz. Hortzak oraindik zorroztu gabeak dituengezurra. Gezurti porrokatuaren egiaranzko hur-bilketarik handiena: bere orbita eszentrikoarenperigeoa.

«Gizon guztiak, gezurti hutsak,» Dabidek behinesana da,

esaldi hori bera ere da, niretzat, ziri galanta;hark ez zuen nahi, agi danean, egin egizale planta,hitz hutsak baino etsenplu ona askozaz hobea baita.

Ez, Dabid ez zen inoiz makurtu Egia Hutsaren hesi-ra,

kolpea zabal hedatu zuen gizateria guztira;mailu kolpeak huts egin zuen, nahiz bota erdi-erdira:ez gara denok gezurti hutsak, batzuk zenduak baiti-

ra.

Page 457: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Bartle Quinker.

Zirku, iz. Zaldi, pony eta elefanteentzako lekubat; bertan uzten zaie ikusten gizon, emakumeeta haurrek egiten dituzten lerdokeriak.

Zirto, iz. Arrapostuz egiten den irain zuhurra.Bortizkeria izaeraz higuingarri zaien baina laido-tzeko joera bortitza duten jaunek erabilia.Hitzezko borrokan, Ipar Ameriketako indioen tak-tika.

Ziur, izond. Eztarria urratu beharrean defenda-tutako okerra.

Zomorro, iz. Politikaren arloan bere buruarekikobegirunearen eta buruaskitasunaren bizioak joa.Gutxiespenezko hitza.

Zoologia*, iz. Animalien erreinuaren zientza etahistoria, barne hartzen duena haren erregea,Etxeko Eulia (Musca maledicta), alegia. Zoolo-giaren aita Aristoteles izan zen, orok onartzenduenez, baina haren amaren izena ez zaigu iritsi.

Page 458: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zientzia honen iruzkintzaile handienak Buffoneta Oliver Goldsmith izan dira, honako obrahauetan (L’Histoire Générale des Animaux etaNatura Bizidunaren Historia) behiak adarrak biurtetik behin galtzen dituela erakutsi digutenak.

Zor, iz. Esklabo-jabearen kate eta zigorrarenordezko ongi asmatua.

Aquarium-ean harrapaturik amuarraina bezala,ihesbidea non den bilatuz jotzen du gogor kristala;jirabiraka etengabean egiten du eginahala,ez du ikusi ere egiten norbaitek preso daukala.Halaxe zordun gizagaixoak ingurua libre delaikusi arren, badaki ongi mugak hor behar duela;zorraz ederki damutu eta saihestu nahi berehala,ohartu baita lehenago ere pagatzea bazeukala.

Barlow S. Vode.

Zor izan, ad. Zorretan egon eta egoera horrieutsi. Hitzak garai batean beste esanahi batzuen, biologiarekin lotura estuagoa adieraztenzuena, «zorri izan» baitzen jatorrizko forma.

Page 459: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Zorion, iz. Besteren miseriaren ikusmirak sor-tzen duen sentsazio atsegina.

Zorion emate, iz. Bekaizkeriaren gizalegea.

Zoro, iz. Espekulazio intelektualaren eremuagainditu eta egintza moralen bideetan bereburua barreiatzen duen pertsona. Oroegile, eite-oroko, orobereganatzaile, orojakile, oroahaltsuada. Berak sortu zituen letrak, moldiztegia, tren-bidea, bapore-ontzia, telegrafoa, zozokeria, etazientzien zirkulua. Abertzaletasuna sortu zueneta gerra erakutsi zien nazioei... teologia, filoso-fia, zuzenbidea, medikuntza eta Chicago fundatuzituen. Gobernu monarkiko eta errepublikanoaezarri. Betieretik betierera dirau... kreazioarenegunsentiak ikusi zuen bezala egiten du orainere zoroarena. Denboraren goiznabarrean lehen-biziko mendietan kantatu zuen, eta izatearenprozesioaren buru izan zen existentziaren eguer-dian. Amona xaharrarenaren gisako eskuazgoxoki gorde zuen zibilizazioaren ilunabarrekoeguzkia, eta ilunsentian gizonaren afaria —esneeta moralitate katilukada— prestatzen du eta

Page 460: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

hilobi unibertsalaren ohe-estalkiak ezartzen ditu.Eta gainerako guztiok betiko ahanzturako gaue-rako erretiratzen garenean, bera giza zibilizazio-aren historia idaztera eseriko da.

Zorroztasun, iz. Umorista amerikarrari beresukaldaritza intelektuala alferrik galtzen diongatza; ez erabiltzeari esker, jakina.

Zozokeria, iz. Literatura herrikoiaren funtsezkoelementu eta maila gorena. Kea darien hitz bafa-dak zurrungaz botatzen dituen pentsamendua.Milioi bat txororen jakintza, ergelak adierazia.Harri artifizialean fosilizatutako sentimendua.Alegiarik gabeko irakaspena. Hildako egiak hil-kortasunetik duen guztia. Moraltasun-esne kika-rakada erdia. Hegazterren lumatuaren pailazosudurra. Pentsamenduaren itsasertzean ihartzenden marmoka. Arrautzak baino iraupen luzeago-ko azala. Epigrama disekatua.

Zuhaitz*, iz. Naturak zigor tresna izateko asma-tutako landarea, nahiz eta, justiziaren desbidera-tzea dela medio, zuhaitz gehienek fruitu kaxka-

Page 461: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

rrak ematen dituzten edo bat ere ez. Berezkofruituak ematen dituenean, zuhaitza zibilizazioeragile mesedegarri eta moral publikoaren bul-tzagile garrantzitsua da. Mendebalde gupidaga-bean eta Hegoalde sentiberan haren fruitua(zuria batean, beltza bestean) ez jan arren, atse-gin zaio herriaren gustuari, eta ez esportatuarren, mesedegarria da ongizate orokorrerako.Zuhaitzaren eta justiziaren arteko lotura bidez-koa Lynch epaileak egindako aurkikuntza ez dela(hark, egia esan, ez baitzion farola edo zubi-habeari buruzko lehentasunik ematen) argi gera-tzen da hura baino bi mende lehenagoko Morrys-terren pasarte honetan:

«Lurralde artan Ghogo çuaitza ecustea egoquitu citza-tan, ceinaren gainean asco gauza nituen adituac; baña uraecusi nuanean ez nion ecer bereciric somatu, ura cegoenerrico nagusiac onela esan cidan:

«Çuaitzac ez du fruituric orain, baña bere sasoian Erre-gueri afrontu eguin diotenac lain ecusico dizcazu adarretaticcincilic.»

Page 462: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Eta guerora esan cidaten «Ghogo» itzac gure izcuntzan«jendalla» itzac duan esanai bera duala berenean». — Sortal-dera eguindaco bidaldiac.

Zuhur*, izond. Meritu handiko pertsona askokeskuratu nahi dutena edukitzeko desio okerraduena.

Johnsonek Macphersoni:«Eskoziar zekena!Ni prest nauk guztiekinpartitzeko dena.»

«Horixe egia frogabehar ez duena,haiek baldin badutehik nahi hukeena.»

Anita M. Bobe.

Zuri, izond. eta iz. Beltz.

Zurkaitz, iz. Agintea adierazten duen zeremo-nietako makila. Bere taxukerak, zutoin sendoa-

Page 463: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

renak, jatorrizko zeregina adierazten du, desa-dostasunetik begiraraztekoa, alegia.

Zurrut egin, ad. Txispatu, mozkortu, kazkartu,muturra berotu, atxurra bildu, lepakada bildu,zurrutari eman. Bakarkako zurruta gaizki ikusiada, baina nazio zurruteroak zibilizazioaren etaboterearen gailurrean daude. Mahomatar urza-leak kristau edanzaleekin borrokatzen zirenean,belarra segaren aurrean bezala erortzen ziren.Indian ehun mila rosbif-jale eta brandy-sodazalebritainiarrek arraza ario bereko berrehun etaberrogeita hamar milioi barazkijale urzale men-dean eduki zituzten. Eta ikusi besterik ez dagoAmerikar whiskyzaleak zein aise bota zituenespainiar neurritsuak beren lurretatik. Halaxeizan da bikingo eroek Europako mendebaldekokostalde osoan lapurretak egin eta bereganatu-tako portu bakoitzean mozkortuta lurrean gera-tzen ziren garaietatik: nonahi ikusten da gehiegiedaten duten nazioak aski ongi moldatzen direlaborrokan, eta ez direla berriketan ibiltzen. Horre-gatik, Estatu Batuetako armadatik kantinakkendu zituzten atso estimagarriak zuzentasun

Page 464: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

osoz harro senti daitezke nazioaren ahalmenmilitarra benetan handitu izanaz.

Zuzenbide, iz. Salgai bat, Estatuak gutxiagoedo gehiago adulteraturik herritarrari saltzendiona, bere leialtasun, zerga eta zerbitzu pertso-nalen sari gisa.

Zuzentasun, iz. Garai batean Pantidoodletarrenartean aurkitutako bertute sendoa; Oque penin-tsularen behe aldean bizi ziren. Europara itzul-tzean zenbait misiolarik nolabaiteko ahaleginakegin zituzten beren herrialdeetan zabaltzeko,baina dirudienez ez zuten asmatu ongi azaltzen.Azalpen exkax horren adibide bat Rowley Apez-piku zintzoaren sermoi kontserbatu bakarretikhartutako pasarte honetan dugu:

«Orain zuzentasuna ez datza soilik gogo egoera jainkoz-koan, ez eta errito erlijiosoak betetzean eta legeari hitzezhitz makurtzean ere. Ez da aski norbera zintzo eta zuzenaizatea: besteak ere egoera horretan egon daitezen saiatubehar da; eta horretarako bitarteko egokia da besteak behar-tzea. Nire jokabide okerrak besteri kalte egin diezaiokeenez,

Page 465: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

haren zuzentasun ezak ere beste bati egin diezaioke kalte,eta hori galaraztea neure jokabide okerra saihestea bezainnabarmenki bete beharrekoa da. Horregatik, zintzoa banintz,neure auzoaren jokabide okerra eragotzi beharko nuke, inda-rrez behar izanez gero, neure buruari, jarrera hobearekin etazeruko laguntzarekin, eragozten dizkiodan jokabide kaltega-rri guztietan».

Page 466: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

OHARRAK[Gassalasca Jape] A. Biercek erabili zituen

goitizenetako bat. «Jape»-k «adarra jo» esannahi du. 1881ean agertu zen lehenengoz izengo-ti hau Deabruaren Hiztegia-n eta Biercek orduan«Gassalaska Jape» San Diablo Misioko apaiz-poeta gisa aurkeztu zuen.

[Abdikazio] Espainiako Isabel II.a (1830-1904) aipatzen da bertso hauetan, bere anaiaAlfontso XII.ari utzi baitzion erregetza 1870ean.

[Abertzaletasun] Johnsonek zehazki «aber-tzaletasuna alprojaren azken babeslekua» delaesaten du. Komentarioa Boswell-en Life of John-son-etik hartua da.

[Abracadabra] Gaitzak eta hondamenakuxatzeko arao hitza; hizkera ulertezina. JamrachHolobom A. Biercek askotan erabilitako besteezizen bat da.

[Adimen] AB-k Mens [sibi] conscia recti, esa-pidea erabiliz egin du hitz jokoa (Virgilioren Enei-da I, 604-tik hartua. Hemen beste bide batetik joda.

Page 467: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Akademia] Platonek (k.a.) 387. urtean sor-tutako ikastegia. Atenas ondoko jardin bateanbiltzen ziren Platonen ikasleak. Lur zati horiTroiako gerrako Akademos heroiarena izanomen zen.

[Alarguntsa] Jesukristok kontatutako zen-bait parabolatan alarguntsak hobeki tratatuakziren aberats eta ahaltsuak baino. AlarguntsakAB-ren Alegietan maiz agertzen dira.

[Aldendu] AB-k Eleanor (Vore) Sicklerandreari egindako gutun batean hau zioen: «Betiinteresgarria iruditu zatzaizkit, nahiz eta nireesaera kuttunena: “Urrun den emakumea, ema-kume hila” izan den.»

[Aligatore] Sawrian (=saurian) Biercekbehin baino gehiagotan egindako hitz jokoa.Hemen «zaurio» hitzaren bidez parekotasunabilatuz eman da.

[Allah] Laukoa Omar Khayyamen Rubaiyyat-eko ereduaren arabera egina da.

[Apaiztiar] Apaiztiar edo apaiz-zale berezkozentzuan honako doktrina honen aldekoa da:Eliza kristauan badela ordena sakratuen sakra-

Page 468: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

mentu bat edo apaizgoa, sakrifizio eginkizunaketa naturazgaindiko ahalmenak berekin dituena.

[Apetitu] Apostoluen egintzak, Tesalonika-rrei egindako epistolaren zehar-aipamena. «Zue-kin egon ginenean, arau hau eman genizuen:lanik egin nahi ez duenak, ez dezala jan».

[Arenga] AB-ek bere etsai zenbaiti «haren-goutan» deitu zien bere zutabeetan.

[Argot] AB-k beti gogor egin zion argota etadialektu-hizkera literaturan erabiltzeari.

[Armoniazaleak] Sekta protestante komu-nitarista baten jarraitzaileak. George Rapp Wür-tenburgekoak sortua, Estatu Batuetara 1803anjoan zen, eta Harmony hiria fundatu zuen(Pennsylvania). Hortik datorkie izena.

[Arrabio] Arrabioa Greziako folklorean sutanhazten zen, bere gorputzaren hotzari esker erregabe. Kristauek sineste hori egokitu zuten etaarrabioa haragiaren grinen sinbolotzat hartuzuten.

[Arrakasta] John Alexander Joyce (1842-1915) poeta zen. Shakespeare, Poe eta bestezenbaiten biografiak ere idatzi zituen. Ez zen AB-ren oso gustukoa.

Page 469: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Arroz-ur] AB-k zeharka adierazten du nobe-lagile eta poeta herrikoiek emaitza txaldan etaepelak lortzen zituztela; elementu pseudokimi-koek «kamustasun», eta «loeragile» adieraztendute.

[Artseniko] intsektizidetan erabiltzen denpozoi hilgarria da. Emakumeek garai batean osodosi txikietan hartzen zuten, larruazal zuria esti-matua zenean, horretarako balio zuela uste bai-tzen. Dosi handiegiak, ordea, zuriegi uztekoarriskua ere bazuen.

[Askatasun] Thaddeus Kosciusko (1746-1817) jeneral poloniarra, Amerikako Iraultzankoloniei lagundu ziena, baina 1794an errusiareta prusiarren aurka porrot egin zuena.

[Asmatzaile] AB-rentzat aurrerapen tekno-logikoa eta zibilizazioa bi gauza ziren.

[Aspertze] AB-k hitz jokoa egiteko Te Deumlaudamus himno kristauarekin egiten du hitzjokoa; taedere latinez aspertzea baita. Hemenbeste bide batetik egin da hitz jokoa. Asperges-en bitartez, izipoarekin ur bedeinkatua bota-tzean egiten zen otoitz bat, esanahiaz zerikusirik

Page 470: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ez duena aspertzearekin. AB-ren hitz jokoakbezala, bestalde.

[Asto] Ambrosius Theodosius Macrobiusantzinako filosofo eta kritikari bat izan zen,Saturnalia obra dela-eta ezaguna. Ramasilus etaStantatus fikziozkoak dira.

[Atalkako Eleberri] James M. Bowman TheIsland Home; or, The Young Gastaways (1852)obraren egilea.

[Atsekabe] Hitz jokoa: «another and betterworld» = zerua/ «another and bitter world» =infernua.

[Atsotitz] AB-k alegia sail bat idatzi zuenErran-zahar hortz-berrituak izenburua zuena.Ikus horietako batzuk «erran-zahar» sarreran.

[Atzapar] AB-ren txantxetako izen taxono-mikoak, Palma hominis, «gizakiaren esku-ahu-rra» esan nahi du.

[Aurkezpen] Hemen ere IndependentziarenDeklarazioaren beste parodia bat dago.

[Aurre-erabaki] Henry Codman Potter(1835-1908) Episkopaldarren New Yorkeko sei-garren apezpikua. James Gibbons, kardinala

Page 471: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

(1834-1921). Ikus Sermolaritza eta Predestinaziosarrerak.

[Auzi] In contumaciam esapideak «agintearimesprezuz gogor eginez» adierazten du.

[Averno] Italiako hegoaldeko laku bat, antzi-nako erromatarrek beste mundura igarotzekosarreratzat zeukatena. Facilis descensus Averni,Virgilioren Eneida 6,126-n agertzen da.

[Axolagabe] «Apuleius» Lucius Apuleiussatira-idazle latindarraren aipamena da (125-180 inguru). Haren obra nagusia Metamorfosiaedo Urrezko astoa eleberri sinbolikoa da.

[Azaburu] Cabbage, azaburu, ingelesezburu esan nahi zuen hitz batetik eratorria da(seguru aski latinezko caput-etik sortua).

[Azken mutur] Interlokutorea juglar-antzer-kiko pertsonaia bat zen, aurpegi zurikoa, aurpe-gi beltzeko beste biren artean agertzen zena:Mr. Tambo panderojolea eta Mr. Bones (hezu-rrak) alde banatan zituela, alegia. Haiekin zirikaeta zirtoka aritzen zen.

[Baal] Antzinako herri semitikoak zituenoparotasunaren jainkoetako bat zen, hebrearrek

Page 472: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

jainkoaizuntzat zeukatena. Beelzebul Satanenizenetako bat da.

[Babesleku] Josue 30,2-9 ataletan ageridena aipatzen du AB-k.

[Bako] Jorace izena (Quintus Horatius Flac-cus) Horazio poeta erromatarraren parodia da,haren oda eta epodoetan Bakori buruzko aipa-men ugari aurkitzen baita.

[Barne-giro] Seidlitz hautsak purga-hautsarinak ziren, uretan nahastu eta edaten zirenak.Izena Seidlitz, Txekiako ipar-mendebaleko urberoen gune batetik datorkie.

[Barre] Convulsio spargens latinezko esapi-deak «astindu zipriztintzailea» esan nahi du.

[Bataio] James Erregearen Biblia zeritzanazen «bertsio baimendua», hebraiera eta grezie-ratik itzulia.

[Beldurrezko istorioen idazle] WilliamDean Howellsek (1837-1920) mamu ixtorio fran-ko idatzi zituen, Between the Dark and the Day-light (New York, 1907), besteak beste.

[Beltx] AB-ren txantxetako hitz greko-latin-darrek «prehominidoetan lehena» eta «amerikarmenderatzailea» adierazten dute.

Page 473: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Beneditarrak] Fraide beltzak dominikoakdira; izena habituari dagokio.

[Berenizeren Adatsa] Berenize Egiptokoerregina bat izan zen, bere adatsa Venusi agin-du ziona, baldin eta bere senarra, Ptolomeo III.a,Siriako kanpaina batetik bizirik itzultzen bazen.

[Bero] John Tyndall (1820-93), Irlandan sor-tutako fisikari britainiarra. Crede expertum, Vir-gilioren Eneida II.283-tik hartua da, han Credeexperto, ageri da, ordea, («eskarmentua duena-ri sinetsi», alegia).

[Betegintzarre] AB-k Matthew Arnold(1822-88) poeta eta kritikari viktoriarra aipatzendu.

[Bihotz] Seguru aski Henry J. Dami buruzkoaipamena. Tarte labur batez Wasp astekariarenjabe izan zena, beste batzuekin batera. LouisPasteur (1822-95) Mémoire sur la fermentationappelée lactique (1875) lanaren egilea da, bes-teak beste. Delectatio Demonorum (Deabruenatsegin handia) leku gehiagotan ere aipatzen da.M. E. Grenanderrek, AB-ri buruz hau idatzi zuenNation egunkarian 1872an: «Eskura eman zaiondiru mordoxka baten truke, gizakiaren etsai, eta

Page 474: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

emakumearen etsaiago, den (Bierce) horrekbere idazkitxoak liburu batean biltzeko konpro-misoa hartu du, bere burua behartuz zinikoarenvade mecum gisako bat, Delectatio Demonorumedo «Etsaiaren atsegin handia» idaztera, geroHotten jaunak argitaratuko diona.

[Bihotz-gogor] Zenon Citiumekoa (335?-263? k.a.) Estoikoen eskolaren sortzailea izanzen.

[Brahma] Hinduismoan, jainko kreatzailea(ez bakarrik hindutarrena). AB-k kristautasuna-ren Hirutasun Santuaren zehar aipamena egitendu.

[Buru-zerga] Botoa emateko eskubideaizateko zerga bat izateaz gain, sari bat ere izandaiteke (jatorriz marinelei edo soldaduei ematenzitzaien saria, gerora edozein sari).

[Cartesiar] René Descartes-en (1596-1650)Cogito ergo sum printzipioaren gainean txantxe-tan egindako hala-holako latinezko itzulpena.

[Cremona] Italiako iparraldeko hiria. Hama-zazpi eta hemezortzigarren mendeetako biboli-nik hoberenak bertan egiten ziren, Amati, Guer-nieri eta Stradivari familien tailerretan.

Page 475: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Cui bono?] Latinezko esapidea, «norenmesedetan?» esan nahi duena.

[Deinoterio] Deinoterio hitza dinosaururenbariante bat besterik ez da.

[Diru-sarrera] Sir Sycophas ChrysolaterAB-k «grezieratu»-tako iseka-izena da: «lausen-gari urre-gurtzailea».

[Dragoi] Europako armadetako hamazazpi-garren eta hemezortzigarren mendeetako solda-dua, pisu handiko armaz zamatua.

[Ebakin-liburu] Philip Melanchton (1497-1560) teologo alemana zen, hasieran Luterorenjarraitzailea.

[Eder-uste] Ispahan antzinako Pertsiako hiribat zen, turkiarrek hamaikagarren mendean fun-datua.

[Editore] Mitologia grekoan harantzagokomunduko epaileak hiru hauek ziren: KretakoErrege Minos eta Radamanto, biak Europarensemeak; eta Eako, Zeus eta Eginaren semea.

[Egoskortsekeria] Soluzio hitzean: hitz jokobikoitza: solicitate/salycilate. Eta «solicitate»,aditzak, gainera, «diru-trukeko sexu-proposame-nak egin» adierazten du.

Page 476: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Egotista] Megaceph-ek «buruhandi» esannahi du.

[Egunkari] William Randolph Hearst (1863-1951) AB-k idatzi zuen egunkarietako batzuenjabea zen. Hasieran ongi konpondu ziren, bainaazkenean AB-k, ez baitzen ados haren editoree-kin, utzi egin zuen lan hori.

[Eguraldi] Bertsoen hasiera TennysonenLockseley hall-en parodia da (1842). Halcyonhitzak zeru garbi barea adierazten du.

[Eleberri fantastiko] AB-k Novel etaRomance bereizi zituen «The Novel» saioan.Zentzua kontuan hartuz eleberri/ eleberri fantas-tiko parearen bidez itzuli dira hemen.

Aipuetako lehena Oliver Goldsmithen TheTraveller-etik hartua da eta bigarrena, berriz,Samuel Taylor Coleridgeren «The World Is TooMuch with Us»-etik.

[Elektrizitate] «Monsier Franqulin»-i buruz-ko aipuak propio nahasten ditu Franklinen bizitzaeta James Cook kapitainarena.

[Elkarrezin] Whitman, Walter («Walt»).Estatu Batuetako poeta (1819-1892). EstatuBatuetako poetarik handiena eta orijinalena da

Page 477: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

kritiko askoren iritziz. Ikusten denez, AB-ren iri-tzia ez zetorren inolaz ere bat horrekin.

[Emakume] Susan B. Anthony (1820-1906)amerikar feminista eta sufragista aipatzen dahemen. Txantxetako izen taxonomikoak «katuborrokari» esan nahi du.

[Emaztezalekeria] Berez ingelesezko «uxo-riousness» hitzak norberaren emaztearengana-ko ardura edo mendekotasun gehiegizkoa adie-razten du.

[Eme] AB-k emakumeei buruz beti esaten dudirela sexu «aurkaria» eta «desonesta», hitzjokoa eginez ingelesezko «opposite» (aurkako)-ren ordez «opposing» (aurkari) hitza erabiliz eta«fair»-en ordez (eder, leial) «unfair» (ez eder,desleial) erabiliz.

[Epikurozale] Epikurok (k.a. 341?-270?)bere filosofia propioa sortu zuen; epikureismoa-rentzat onik handiena plazerra zen (mina saihes-tea, alegia). Epikurozale hitzak izan zuen —etaberrikiago ere izan duen— gaitzespen zentzuaharen aurkariek zabaldu zuten, aurpegiratzenbaitzioten zentzuen plazerra besterik ez zuelapredikatzen.

Page 478: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Erantzun] Herbert Spencer (1820-1903),filosofo britainiarra.

[Erantzunbehar] AB-k beste nonbait idatzizuen «Ingalaterran lan egiteko gauza izan etanahi ez duenari “alfer amorratua” deitzendiote».

[Erdipurdiko] Ordena dorikoa arkitekturagreziarreko hiru ordena klasikoetan zaharrenaeta soilena da. Teodoriko handia (454?-526)ostrogodoen errege izan zen. Theodore Roosvel-tek Etxe Zuriaren mendebaldeko hegaleko bule-go berriak eraikiarazi zituen 1901-1905ean.

[Eresi] Bertsook Grayren Elegy Written in aCountry Churchyard izeneko Elegiaren hasierakobertsoaren parodia dira.

[Ergel] Beozia, antzinako Greziako probin-tzia; bertako biztanleen ergelkeriaren ideiazabaldua zen garai batean.

[Erlijio] Rochebrianteko markesa «Jan»sarreran ere ageri da.

[Erlikiontzi] Gesta Sanctorum izenburu ale-giazkoa da, Gesta Romanorum-en parean erai-kia.

Page 479: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Erokeria] Ikus William Wordsworth (1770-1850), The Excursion, 1.79. (1814). DesideriusErasmusek (1467-1536) Encomium Moriae (Ero-keriaren gorazarrea) izeneko liburu satirikoa ida-tzi zuen 1511n. Richard Watson Gilder (1844-1909) poeta eta aldizkari zenbaiten editorea izanzen. Hari buruz A. Biercek idatzi zuen: «Gilderrenbertso asko irakurri ditut, baina ez dut poesialerro bakar bat ere aurkitu haietan. Poeta gisaaldizkari bateko editore taju antzekoa dirudi».

[Erori] San Pablori buruzko aipamena, Kris-tautasunera bihurtzearena alegia. Ikus Egintzak9,3-8).

[Erradomantikari] Ur-bilatzailea.[Erramudun] Robert Southey (1774-1843)

Ingalaterrako poeta erramudun izendatu zuten1813an.

[Errealitate] Filosofo eroa-k sinatzen ditu«Aforismo» eta «Egunkari» sarrerak.

[Errebelazioa] Apokalipsia edo Agerpena,Itun Berriko azken liburua.

[Errege-gaitz] Scrofula gaitza Errege-erre-ginen ukitzearekin sendatzen zela uste zen Fran-tzian eta Ingalaterran. Eduardo Konfesorea

Page 480: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

(1042-66) «Eduardo jainkozalea» Macbeth,3.6.27-n aipatzen da hitz horiekin. Beste hiruaipuak Macbeth-etik hartuak dira.

[Esekidura] John Peter Altgeld (1847-1902)Illinoiseko gobernadorea izan zen (1891-97).Chicagoko 1886ko maiatzaren 4ko grebarengaraian hilketaz akusatutako anarkista talde bati1893an barkatu zionean egin zen ospetsu.

[Eskubide] In partibus infidelium esapideak«fedegabeen parajeetan» esan nahi du.

[Eskuzabaltasun] Henry Ward Beecher(1813-87) elizgizona, egunkari-editorea eta abo-lizionista zen, AB-k maiz eraso egin ziona.

[Esoteriko] Esoterikoa talde txiki batekbakarrik uler dezake; exoterikoa, berriz, jendeaskok ezagutzen duena da.

[Espetxe] Aipua Richard Lovelace (1618-58)poetarena da. «To Althea: From Prison», 4. ber-tsoa.

[Eukaristia] Teofagoak «jainkojaleak» dira,noski.

[Euli-kaka] Poperen zehar-aipamena erebada hemen: «Adimena nola argitzen den! Nolafintzen estiloa».

Page 481: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Ezjakin] Sinadura Giovanni Alfonso Borelli(1608-1679) fisiologo eta fisikari italiarrarenzehar-aipamena izan daiteke.

[Ezkutatu] «Jainkoa modu misteriotsuanmugitzen da.» esaldia William Cowper (1731-1658) idazlearen Olney Hymns liburuko (1771),35.I.-en zehar-aipamena da.

[Fenix] Txori mitologiko bat, 500 urte bizirikirauten zuena, eta berez erre ondoren bereerrautsetatik birsortzen zena.

[Frenologia] Burezurraren eite eta konko-rrei buruzko jakintza: izaera eta adimenarenahalmena hor aurki zitezkeela uste zen.

[Galera] Gilderri buruz ikusi «Erokeria»sarrera. Collins P. Huntington (1821-1900) tren-bideen lau magnateetako bat zen.

[Gantzutu] Judibras hitzak lotzen ditu Judaseta Hudibras, Samuel Butler (1613-80) idazlea-ren obra satiriko baten izenburua; zortzi silabakobikotan idatzia.

[Gartsutasun] Lord Byron (George Gordon,1788an jaioa) poeta ingelesak bere azken egu-nak Missolonghin eman zituen (Grezian), harajoana baitzen Greziaren Independentziarako

Page 482: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Gerran borrokatzera; ez zen guduzelaian hil,ordea, sukar gaizto batzuek jota baizik.

[Gaztaro] Arkimedes (287?-212 k.a), mate-matikari greziarrak, palanka egiteko puntu batemanez gero, mundua mugituko zuela aldarrika-tzen zuen; Kasandrak, Greziako mitologian, igar-letzaren dohaina zuen; sekula hark esandakoaez sinesteko patua ezarria zuen, ordea. Ba omenziren zazpi hiri Homeroren sorleku izana aldarri-katzen zutenak. Hura hil ondoren, halere.

[Gehiegizko] Roosevelti eratxikitzen zaionesaldia Eugene V. Debs (1855-1926) langileenliderrari buruzkoa da; lehendakaritzarako hauta-gai sozialista izan zen, eta akaina baino gaiztoa-goa Roosveltentzat, lehendakariorde (1897-1901) eta lehendakari izan zenean (1901-1909).

[Gibel] George Gascoigne (1534?-77), solda-du eta poeta britainiarra.

[Gizon] Hemengo bertsoak formaz «makro-bio» sarrerakoen antzekoak dira.

[Gobernu monarkiko] AB-rentzat demokra-zia «herriak bere burua gobernatzea» ez zen ino-lako gobernua.

Page 483: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Gorgon] Buruan ileen ordez sugeak zeuzka-ten eta gizakiak begiradaz harri bihurtzen zituz-ten hiru ahizpetatik —Steheno, Euralia eta Medu-sa— edozein.

[Graziak] Xarmantasuna eta edertasunaematen zuten hiru ahizpa, mitologia greko-latin-darreko jainkosa zirenak.

[Gerra] Aipuak Coleridgeren «Kubla Khan»-etik hartuak dira.

[Hades] Hitz jokoa: raze hell =infernua eza-batu eta raise hell = bazterrak nahastu.

[Handi] George Sylvester Viereck (1884-1962), nobelagile, entseiulari eta argitaratzailea.

[Har-bazka] AB-k etengabe jipoitzen zituenberentzat mausoleo arranditsuak altxatzenzituztenak.

[Harpia] Oxford English Dictionary-k ez duberresten AB-k aipatzen duen antzinako erabile-ra. Shakespeareren erabilera, berriz, zenbaitantzerkitan gertatzen da.

[Hax] Ohar bedi irakurlea hemen perpaus-zatia «x» (ixa) dela, ezezaguna, alegia.

[Herri Jakintza] Sabine Baring-Gould (1834-1924) Curious Myths of the Middle Ages (1866).

Page 484: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

Elezaharrei buruz idatzi zuen. Hor aipatzen direnipuin edo alegien benetako tituluak beste batzukdira, noski.

[Hira] Homeroren Iliadan Krises Apolorenapaiz bat zen, bere alaba Kriseis bahitua berariitzultzeagatik bahi-ordaina eskaini zuena; harenbahitzaile Agamenonek eskaintzari uko eginzion.

[Historia] Barthold Georg Niebuhr (1776-1831), historialari alemana, Römische Geshichteobraren egilea, hiru liburukitan Erromaren histo-ria ematen duena; metodo historiko zientifikomodernoaren aitzindaritzat hartu ohi da.

[Historialari] Kalibreak hemen hertsikiagotrenbideko karrilen arteko zabalera aipatzen du.

[Hondakinak] Hemeretzigarren mendearenbukaeran bizikletan ibiltzea emakumeen osasu-nerako kaltegarria zelako ustea zabaldua zen.

[Hondatzailekeria] Wasp astekarian bestedefinizio hau agertzen da: «Bihar agian izangoez dugunaz gaur gozatzeko bizioa».

[Ikakasle] A School for Scandal (1777),Richard Brinsley Sheridan (1571-1816) idazlea-ren antzerki lan baten zehar aipamena.

Page 485: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Ikonoklasta] Definizio hau bat dator AB-ksatirari buruz zuen ideiarekin. Ordezkorik emangabe sinesmenak desegin besterik ez zuela egi-ten-eta, maiseatzen zutenen kontra defendatzenzuen satira.

[Ikore] Homeroren Iliada-ko 5.334-tik har-tua.

[Ilargitar] Luziano Samosatakoa, bigarrenmendeko satiragile greziarra. Richard AdamsLocke (1800-71), kazetari eta editore amerika-rra. Ilargitarrak deskribatu zituen, Sir John Hers-chelen irispide luzeko teleskopioaren bidez ikusi-takoaren arabera. Simon Newcomb (1835-1909)matematika-irakaslea Kanadan jaioa zen; astro-nomiari buruz franko idatzi zuen.

[Isats] James Burnett, Lord Monboddo(1714-99), franko nabarmendu zen On the Originand Progress of Language (1773-92) liburuankontatu zuenean Koeping izeneko marinel sue-diar batek esandakoa: Nicobar irletan bizi zirengizonek isatsa zeukatela.

[Istorio] W.C. Morrow (1854-1923) AB-renlagun bat zen. J.J. Owen (1827-95), kazetari etaidazlea. Winfield Scott Schley Almiranteak

Page 486: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

(1839-1911) Kubako gerran maniobra eztabaida-garri bat egin omen zuen, Santiagoko guduan(1898ko uztailaren 3an), urtetarako zer-esanajarri zuena.

Charles Frederick Joy Missouriko ordezkaripolitikoa zen.

Harold Herbert Wotherspoon (1855-1940),Armadaren Gerra Eskolako burua zen. 1908angutun-trukea izan zuen AB-rekin.

[Itsuskeria] Biografoek diotenez, AB-k bereidazkari Carrie Christienseni «nire ahatetxo itsu-sia» esaten omen zion.

[Itxaropen] AB-ri, Londrestik San Frantzis-kora itzuli zenean 1875eko udazkenean, EstatuBatuetako Dirugintzan lanpostu bat eman zio-ten. Bertso hauetan, badirudi, eman ziotenabaino hobea espero zuela; sekula gertatu ezzena.

[Jai] Nemeseia edo Nemesia, Nemesiko festabat zen, hildakoen ohoretan egiten zena. TitoLiviok Novendiale (bederatzi eguneko festa) His-toria, 1.31 liburuan aipatzen du.

Page 487: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Jan] Anthelme Brillat-Savarin (1755-1826)legegizon frantsesa zen, Physiologie du goût(1825) idatzi zuen; gastronomiako lan klasikoa.

[Jokabide] Dies Irae-tik hartutako hitzak.Dies Irae Azken Juizioko eguna deskribatzenduen erdi aroko eresi bat da, hileta-mezabatzuetan kantatzen dena.

[Kalamu] Ikus «Harizko jantziak» sarrera.[Karmeldar] Karmel Mendiko Andra Mariren

fraide eskaleak ziren, Gurutzaden ondoren sortu-tako ordena.

[Kaskamotz] AB-k 1642-1649an Ingalate-rran izan zen Parlamentuzaleen eta Erregeza-leen arteko gerra zibila aipatzen du.

[Klio] Xenofon: (430?-355 k.a) soldadu etaidazle greziarra, Anabasis-en egilea.

[Koran] Islamaren liburu sakratua. 114 atal(sura) ditu. Musulmanen sinestearen arabera,Jainkoak agertu zizkion sura horiek Mahomaigarleari.

[Laburtu] Aipu hau IndependentziarenDeklarazioaren hasieraren parodia da. Cromwell(1599-1658) Ingalaterrako Karlos I.a hilarazizuen politikaria izan zen.

Page 488: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Laokoonte] Greziar mitologian, Apolorenapaiz troiatarra, bi semeekin batera itsas sugebatzuek hil zutena, bere herria Troiako zaldiareniruzurraz ohartarazteagatik.

[Larunbat] Juduen Mandamentuan hitz jokobat ageri da ingelesez: wholly/ osorik holy/santu,«eguna santutzea» eta ez eguna «osorik gorde-tzea», beraz.

Ontzigaina lixatzeak egunetan eta egunetanbelauniko lan egin beharra esan nahi zuen. Ber-tsoak Henry Danarenak dira (1815-82) TwoYears Before the Mast (1840), 3. kap.

[Leotar] AB-k Ella Wheeler Wilcox andreariiseka egiten dio.

[Leotardoak] Lillian Russel (1861-1922)opera komikoetako aktorea zen; Pauline Hall(1860-1919) prima donna amerikar ospetsua.

[Leviatan] «Dr. Jordan» David Starr Jordan(1851-1931) zen, biologia irakatsi zuena Stan-ford Unibertsitateko buru izan baino lehen. JanePorter nobelagile ingelesak (1776-1850) nobelahistoriko ospetsu bat idatzi zuen, Thaddeus ofWarsaw (1803), Thaddeus Kosciuskori buruz.Ikus «Askatasun» sarrera.

Page 489: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Lexikografo] Ikus Mateo 7:28-29. «Lehenlexikografoa» Samuel Johnson izan zen.

[Lira] Egilearen izena sarreran Ella WheelerWilcox dela esan ondoren, sinaduran aldaketaegitea ahaztu egin zitzaion nonbait. Horrelakoaldaketa ugari egin zituen AB-k egunkarietakotestuez liburu hau osatzerakoan.

[LL.D.] laburdurak zehazki Legum Doctor(Zuzenbideko Doktore) adierazten du. Sancto-rum custos, berriz, leku santuen zaintzaile da.Harry Thurston Peck (1856-1914) latineko ira-kaslea zen Columbiako Unibertsitatean; literaturkritikari eta argitaratzailea izan zen. AB-k ez zionbegirune handirik, dirudienez.

[Logomakia] Claudius Salmasius (1588-1653) eragin handiko irakasle frantsesa.

[Madarikatu] Paphlagonia mundu greko-erromatarreko probintzia bat zen, Turkian koka-tua, Bitinia eta Pontoren artean.

[Magdaleme] «Bedlam» hitzak, orain lekuzaratatsu adierazten du, baina garai batean ero-etxe esan nahi zuen, Hospital of Saint Mary ofBethlehem, Londresko eroentzako osasun etxebatek zuen izenaren kontrakzioa.

Page 490: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Maiestate] Masoien Logietako karguakaipatzen dira hemen. Incohone Handi ere horie-takoa da; nahiz eta AB-k berak dioen okerren batbehar duela izen horretan; izan ere, kreaziokozentzugabeetan azkarrenak omen dira incohonedirelako horiek.

[Makrobio] «Old Parr» Thomas Parr zen,1635an hil zena, 152 omen zituela. Depew sena-dorea Chauncey Mitchell Depew (1834-1928)XIX. mende bukaerako errepublikar ospetsuazen. New York Central and Hudson River Railro-ad-eko lehendakaria. American-en editorea SamChamberlain zen, AB-rekin hika-mika franko izanzuena bere lanen argitalpena zela-eta.

[Maltusiar] Thomas Robert Malthus (1766-1834) ekonomialari britaniarra. Bere Essay onthe Principle of Population (1798) liburuak azal-tzen zuen populazioak janari hornidurak bainoazkarrago hazteko joera duela, baldin etagerrak, goseteak, gaitzek edo zenbait murrizke-ta moralek eragozten ez badiote.

[Mamu] Heinrich Heine (1797-1856) poetaeta satira-idazle alemana, AB-k franko estima-

Page 491: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tzen zuena. Aipamena Hamlet 3.4.135-etik har-tua da.

[Mana] Jainkoak israeldarrei Egiptotik ihesegin zutenean ematen zien mirarizko janaria(Irteera 16,15).

[Manikeismo] Manikeismoa Manes igarlepertsiarrak (216-276?) irakatsitako filosofia da.

[Mesmerismo] Hipnosi modu bat, FriedrichAnton Mesmerrek (1733-1815) bultzatua.

[Milurte] Erreformatzaileak, AB-rentzat,kontserbadoreak ziren.

[Molekula] Ernst Heinrich Haeckel (1834-1919) filosofo eta naturalista alemana.

[Monada] Gottfried Wilhelm von Leibnitz(1646-1716), filosofo eta matematikari alemana-ren filosofian ageri den kontzeptu funtsezkoa.

[Mirmidon] Mirmidondarrak Tesaliako herrigerraria ziren. Akilesek Troiako setiora eramanzituen.

[Nihilista] AB-k zentzu filosofikoan ez, baizikpolitikoan ematen du hitz honen definizioa.

[Niri] Hiru kasuak bakarra direnez, Hirutasu-naren doktrinari barre egiten dio Biercek; maizegin zuena.

Page 492: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Noumeno] George Henry Lewes (1817-78)historialari eta kritikaria. A Biographical Historyof Philosophy (1845-46) argitara eman zuen.

[Obsesionatu] Gadaran, Jesus Nazareteko-ak zerri talde batera uxatu zituen gizon bat har-tua zuten deabruak. Lukas 8,26-33.

[Oleaginoso] Samuel Wilberforce (1805-73)Oxford eta Winchesterko apezpikua eta beregaraiko itzal handiko teologo anglikanoa.

[Opera] AB-ren latinezko izen taxonomikoek«tximino entzungarria» eta «tximino zalaparta-ria» esan nahi dute.

Pithecanthropos hitza Ernest Haeckelek sortuzuen, tximinoaren eta gizakiaren arteko loturaegiten zukeen izakia izendatzeko.

[Oposizio] Ghargaroo AB-k bere burutik ate-ratako irla bat zen. Bertan kokatzen zituen beresatira politiko edo moralak. Esaldiaren bukaeranAbraham Lincolnen parodia egiten du.

[Ordain-sari] Dom Pedro II.a (1825-91) Bra-silgo enperadore izan zen 1840tik 1899ra,orduan armadak eta mugimendu errepublikaza-learen buruzagiek agintaritzatik kendu baitzu-

Page 493: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

ten. Portugalera ihes egin zuen, gero Frantziara,eta han hil zen.

[Ordena-ikurrak] Horrelako zerrendagehiago eta barregarriagoak AB-ren beste zen-bait idazki eta artikulutan ageri dira.

[Orubezale] Denis Kearny (1847-1907) Lan-gileen Alderdiko liderra zen, txinatarren aurkakojarreragatik nabarmendu zena.

[Ozeano] Definizioak munduan den guztiagizakien mesedetarako sortua delako ideiarigogor egiten dio.

[Pagano] George Holmes Howison (1834-1917) filosofi irakaslea zen Kaliforniako uniber-tsitatean, eta filosofia, erlijio eta beste zenbaitgairi buruzko lan franko idatzi zuen. AB-k lekufrankotan ematen dio egurra.

[Paldotu] AB-k beste leku batzuetan ereaipatzen zuen tortura mota hau. Gurean Miran-de-Peillenek ere Igela aldizkarian idatzi zutenhonetaz.

[Pandemonium] Infernuko hiriburua Milto-nen Paradisu Galdua-n.

[Panteismo] AB-k barre egiten zien zentzu-rik gabeko eztabaida teologikoei eta bestelako

Page 494: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

txikikeriei buruz sortzen zirenei. Ikus aurreorde-nazio/predestinazio infralapsario/supralapsario,omnipresentzia/ubikuitate, horizontalismo/berti-kalismo (zenit), liburu honexetan bertan.

[Perdigoikada] Burdinazko bola mordoa,kanoien jaurtigai gisa erabiltzen zena. AB sozia-lismoaren, eta haren ezinbesteko ondoriotzatzeukan anarkismoaren aurka agertu zen franko-tan.

[Peripatetiko] Aristotelesen ikasleei peripa-tetiko zerizten, beren eztabaidak peripatos, edopasealeku batean egiten zituztelako.

[Pirronismo] Elisko Pirronen (k.a. 300) filo-sofia; fenomenoei buruzko ezagupen ziurra lortuahal izateaz eszeptizismo sakona adieraztenzuen.

[Plagio] AB-k bere burua defendatu beharizan zuen plagio akusazioren batetik. Ikus hizte-gi honen sarreran zer esaten duen.

[Plebeiu] Kimikan, soluzio asea da tenpera-tura jakin batean bertan disolbatu daitekeenadina solugarri duena.

Page 495: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Pleonasmo] Pleonasmoa pentsamendu batadierazteko behar baino hitz gehiago erabiltzeada.

[Populista] Populismoa nekazari mugimen-du eraberritzaile bat zen, industrializazioareneta diruaren kontzentrazio gehiegizkoaren aur-kakoa. Mugimendua Kansasen hasi zen 1890inguruan.

[Positibismo] Aguste Comte izan zenkorronte filosofiko honen sortzailea. John StuartMill eta Herbert Spencerrekin ongi konponduzen, nahiz eta ez daitezkeen har Comterenjarraitzailetzat.

[Prebarikatzaile] Prebarikatzailea, hemen,deklarazio zuzen bat egin beharrean ihesbideabilatzen duena edo okertzen duena da, eta halaere gezurtia.

[Presiditu] AB-k gorroto zion esapide batibarre egiten dio hemen.

[Proboszi] Edward Bok (1863-1930), Ladies’Home Journal-en editore eginkizuna bere gainhartu zuena 1899an. Jo. Miller Joaquin Miller da.

[Radio] Marie eta Pierre Curiek radioa aurki-tu zuten 1898an. Elementu honek erradiaktibita-

Page 496: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

tea hedatzen du, ez beroa. Hori txundigarria zenzientzialarientzat, eta batzuek uste zuten fisikaklasikoaren oinarriak erabat hankazgoratzenzituela; izan ere, radioak erradiaktibitatea emaneta masa galtzean, materia sortu edo deseginzitekeelako tesia zalantzan jartzen zuen.

[R.I.P.] Reductus in pulvis esapideak «hautsbihurtua» adierazten du.

[Sagu] Ottumwee, dirudienez, Ottumwa(Iowa) hiriaren gainean egindako txantxa da.

[Sarkofago] Kare-harrizko hilkutxa, inskrip-zioak eta eskulturak izaten zituena askotan.Barruan sartzen ziren gorpuak jan egiten zituelauste zen garai batean. Hiletografo deitzen dieAB-k hileta-ospakizunetan beren dohainak era-kusten dituzten idazleei, eta barre egiten diezurezko hilkutxei «sarkofago» deitzen dietenei.

[Sigi-saga ibili] «Gizon zuriaren zama»Rudyard Kiplingen The White Man’s Burden poe-matik hartua.

[Sikofante] «Gelasma» hitzak irribarre esannahi du grezieraz. (Beraz, pertsona irri-jario ereitzul daiteke).

Page 497: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Silaba-bakar] AB-k barre egiten zion Joa-quin Millerrek poetei hitz saxoiak bakarrik ezerabiltzeko gomendioari.

[Sinbolo] Aztarna edo biziraupen.[Sofismazalekeria] Hitzaren zentzu peio-

ratiboa Platonek sofisten kontra zuen jarreratikheldu da.

[Suhartasun] Ovidioren Amores du Biercekhizpide.

[Sutauts] Miltonen latinezko In InventorumBombardae epigramaren zehar-aipamena.James Wilson (1836-1920) nekazaritzako minis-tro izan zen McKinley, Roosvelt eta Taft (1897-1913) lehendakari zirela.

[Table d’Hôte] Menu osoa, aukera jakinbatzuetara mugatua eta prezio finkatu bateanematen dena hotel edo jatetxeetan.

[Tarifa] Edam Smith sinadura Adam Smith(1723-90) ekonomialari eta filosofo eskoziarra-ren gainean egindako hitz jokoa da.

[Tarta] Beste leku batean AB-k idatzi zuen:«John Camden Hotten argitaratzailea, txeke bateman zidana, zerriki-pastela janda hil zen, nidirurik gabe uzteagatik.»

Page 498: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Telefono] AB-k Blanche Partingtoni honakohau idatzi zion 1913ko abuztuaren 3an: «Poztennaiz ongi eta pozik zaudela jakiteaz... nahiz etadeabruaren tresnak, telefonoak joa. Telefonoabetiko baztertu dut, nire izena telefono liburutikkentzeko agindu... eta nire etxera telefonomezurik bidaltzea debekatu».

[Teleskopio] AB-k zeukan «jostailuzko»teleskopioa baino handiagoa eduki nahi zuen.

[Trikinosi] Moses Mendelssohn (1729-86)filosofo eta teologo judu aleman ospetsua zen.

[Txabola] Liburu gisa argitaratu zeneanbaino lerro bat gehiago zuela argitaratu zen ber-tso pare hau Wasp-en. Hemen osorik itzuli da.

[Uholde] Zoperna Jenerala, edo Uholde oro-korra.

[Ulermen] Hemen AB-k Essay ConcerningHuman Understanding (1690) (Giza ezagutzariburuzko saiakera) aipatzen du, John Locke filoso-foak idatzia (1632-1704) eta baita Kanten Arra-zoi hutsaren Kritika ere.

[Umorista] AB-k Alexander Poperen (1688-1744) estilo poetikoa parodiatzen du.

Page 499: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Unibertsalista] Honako sineste hauekdituen elkarte erlijiosoa: Jainkoa unipertsonaladela, salbazioa ziurtatua dela giza arraza osoa-rentzat, eta arrazoia eta kontzientzia direlasinesterako eta praktikarako irizpidea.

[Urakan] Goiko ontzigain edo kubertari,ingelesez urakan-kuberta esaten zaio.

[Urde] AB-ren latinezko txantxetako hitzak«zerri orojalea» esan nahi du.

[Urkabe] Auto Sakramentalak edo mirakulu-antzerkiak erdi aroko dramak ziren; haietanBibliako pasarteak edo santu edo martirien bizi-tzetan oinarritutako gertaerak taularatzen ziren.

[Urkatzaile] AB-k elektrokuzio bidezko exe-kuzioari buruz zutabe mordoxka bat idatzi zuen(neologismoa gaitzesten zuen, bestalde, hitzaegintza baino okerragoa zela esanez). Exekuziomodu mingabetzat zeukan, dirudienez; urka-tzearen gisako metodo basak ordezkatzekoaproposa, beraz.

[Urrezko zekorra] Urrezko zekorra jainkoaizunaren pertsonifikazioa da Itun Berrian.

Page 500: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[W] Grezierazko °pixoriambik?w hitzak poe-sia grekoko neurri mota bat aipatzen du. AipuakPoeren To Helen-etik hartuak dira.

[Wall Street] Andrew Carnegie altzairugin-tzako magnateetako bat zen.

[Washingtondar] AB Potomak ibaiarenertzean bizi izan zen Washingtonen eman zuendenboran.

[Whangdepootenawah] AB-k asmatutakohitza. Ojigbwa tribua oso hedatua zen, KanadakoErdi-mendebaldearen goialdea eta ekialde etaerdialdea zituen bizileku. Bertsoen neurriakHenry Wadsworth Longfellowen (1807-82) TheSong of Hiawatha-rena (1855) imitatzen du;Longfellowek berak ere Kalevala suomiar poemaepiko nazionala hartu zuen eredu.

[X] Jesukristo iltzatu omen zuten gurutzeakT-ren itxura gehiago du X-rena baino.

[Yanki] Beste leku batean ere barre egitendu AB-k esanez bazela hegoaldeko emakumebat «yanki alua» hitz bakarra zela uste zuena,beti elkarturik adituta nonbait.

Page 501: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

[Zabor] Boreaplas hitzak «Ipar polotik behe-rako lurraldeak» esan nahi du, lur guztiak, ale-gia.

[Zakur] Ikus Lukas, 12,27.[Zaharkitu] Ikus «lexikografo» sarrera.[Zartagin] Joan Kalbin (1509-64) erlijio era-

berritzailea, protestantea; Potter apezpikuariburuz ikus «Aurre-erabaki» sarreran dagoenoharra.

[Zenobita] Zenobita komunitate erlijiosoe-tako komentukidea da; anakoreta, berriz, bakar-dadean bizi den erlijiosoa.

[Zentauro] Greziar mitologian zentauroakgizakiaren buru, beso eta enborra zituen, eta zal-diaren hankak. Kiron mediku eta igarle greziarrazen, bere ikasleen artean Akiles, Asklepius, Her-kules eta Jason izan zituena.

[Zerri] John D. Rockefeller (1839-1937),petrolioaren magnatea, AB-ren satiraren tiro-xede izan zen.

[Zetro] Ikus «zurkaitz» sarrera.[Zigilu] Bukaeran Pribiloff irlak aipatzean

dituenean hitz jokoa egiten du, seal = zigilu/ seal= itsas-lehoi homonimian oinarritua; izan ere irla

Page 502: Ambrose Bierce - armiarma.eusarmiarma.eus/liburu-e/jaitsi?m=itz&f=Ambrose Bierce, Deabruaren... · Ambrose Gwinett Bierce Ohioko herrixka batean jaio zen 1842an. Ameriketara emigratu-tako

horiek, Alaskako hego-mendebaldearen pareandaude, eta itsas-lehoien bizileku dira. EstatuBatuek Errusia-Japonia gerraren ondoko Ports-moutheko Tratatuaren ondorioz bereganatuzituzten, eta irla horien etorkizunari buruzkoeztabaida franko izan zen garai hartan.

[Ziniko] Zinikoaren filosofia ederki laburtuzuen AB-k 1872an idatzitako zutabe batean:«Izan ahal bezain zintzoa. Ez sinetsi frogatugabeko ezer. Jainkozko gauzak begirunez erabili:ez izan haiekin zerikustekorik batere...». Gomen-dioen zerrenda luzeagoa da.

[Ziri] Epimenides Kretakoa izan zen parado-xa honen sortzailea, deklaratu zuenean: «Kreta-tar guztiak gezurtiak dira».

[Zoologia] L’Histoire Générale des Animaux(1788-1804) George-Louis Leclerc, Buffongokondeak (1707-88) hasia eta E. de Lacépèdekbukatua; An History of the Earth and AnimatedNature (1774) (Natura Bizidunaren Historia) Oli-ver Goldsmith poeta, entseiulari eta antzerkigi-leak idatzia (zortzi liburukitan); Buffon, Linnaeuseta beste iturri batzuk erabiliz osatua.