Ali Yaşar Sarıbay Siyasal Sosyoloji

7/28/2019 Ali Yaar Sarbay Siyasal Sosyoloji

1/105


2/105

Ali Yaar Sarbay _ Siyasal SosyolojiSYASAL SOSYOLOJAL YAAR SARIBAYAli Yaar Sarbay (1952), ilk ve orta renimini Tarsus'ta (1969), yksekrenimini .. ktisat Fakltesinde (1973) tamamlad. Ayn fakltede doktorayapt (1979). Iowa niversitesinde (ABD, 1980-1981) misafir retim yesi, Ohio

State niversitesinde Fulbright burslusu olarak bulundu (1988-1989). 1984'tedoent, 1990'da profesr oldu. 1976 ylndan beri alt Uludaniversitesinde Sosyoloji, Sosyoloji Tarihi, Siyasal Sosyoloji ve SiyasalPsikoloji derslerini vermekte ve Kamu Ynetimi Blm bakanlnyrtmektedir.Ali Yaar Sarbay'n daha nce yaynlanm kitaplar unlardr:Trkiye'de Modernleme, Din ve Parti Politikas: MSP rnek olay (Alan:istanbul, 1985)Trk Siyasal Hayatnn Geliimi (Ersin Kalaycolu ile beraber) (Beta: stanbul,1986)KISALTMALARAPSR : The American Political Science ReviewCPS : Comparative Political Studies

HFD : Ankara Hukuk Fakltesi DergisiUMES : International Journal of Middle Eastern StudiesFM : iktisat Fakltesi MecmuasSBFD : Siyasal Bilgiler Fakltesi DergisiProf.Dr. Ali Yaar SARIBAYSYASAL SOSYOLOJBir zmleme erevesiGNDOAN YAYINLARITlin'eProf. Dr. Ali Yaar SarbaySiyasal SosyolojiGndoan Yaynlar : 92.51Siyaset / Sosyoloji Dizisi : 02.15Dzelti: A.Yaar Sarbay / Nuran DemirKapak Dzenleme : Gndoan GrafikDizgi : Gndoan Macintosh LC Dizgi sistemiBask, cilt : Zirve Ofset Tel : 229 66 84Yayn Haklar : Gndoan YaynlarBilinci Basm : Temmuz 1992Adakale Sok. 25/37 Tel / Fax : (4) 433 49 85 Kzlay / AnkaraYazma Adresi: P.K. 271 Yeniehir /Ankaraekil ekil ekilekil likiekil ekilekil YurttalnEKLLERSiyaset Bilimi: Paradigmalar ve Alt Disiplinler Siyasal Sosyolojik Paradigma:Grnen ve Grnmeyen Siyasal nan eleri Aktrn deolojik ve PragmatikTutumlar ArasndakiSekin-Kitle nan Sistemleri Fark Sembol-laret-Dil likisiBat Avrupa'da Uluslama-Demokratikleme Sreci ile likisiekil 8 ekil 9 ekil 10 ekil 11Blnme ve atma TrleriBlnme Trlerine Tekabl Eden Kartlklaratmalara Tekabl Eden Parti Tipleri: Merkez-Kenar, Devlet-Kilise ve Tarm-Endstriatmalarnn Dourabilecei Parti Sistemi Tipleriekil 12 ekil 13 ekil 14 ekil 15 ekil 16 ekil 17 ekil 18 ekil 19 ekil 20Tarihsel Blnmeler ve Sosyo-Pohtik OluumlarYapsal atmalar ve zmler

Toplumsal Evreler ve atmalarelikiler. atmalar ve Blnmeler


3/105

ok Parti rntleri. Snflar ve TipleriTek Parti Trleri ve ltleriParti Tipolojileri ve Bunlar Arasndaki Gei}Devletin Toplum Karsnda zerklik DereceleriKontroln Tesisi Bakmndan Devlet-Toplum likisiTABLOLAR:

Tablo 1 : zmir'de Yerel Parti rgtlerinin Patronaj Faaliyetleri Tablo 2: Parti Liderlerinin Alglarna Gre Semenlerin Yerel Parti rgtlerindenBekledikleri Tablo 3 : i Partilerinin Kolektif yelikleri Tablo 4 :Partilerin Gelirleri inde Kamu deneinin PayNSZ.....................................................................................9GR......................................................................................111. SYASAL SOSYOLOJNN FKR TEMELLER,ALANI veKAPSAMI...............................................................14I. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri : Avrupa.........................16II. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri: Amerika.......................19

III. Siyasal Sosyolojinin Kapsam ve Siyaset Bilimi ileOlanSnn.......................................................................21IV. Siyasal Sosyolojinin Trkiye'deki Fikri Temelleri..................26V. Trkiye'de Siyasal Sosyoloji AratrmalarnnlgiAlanlar.....................................................................30BlmDipnotlar...................................................................462. ZMLEME EREVES..............................................:....49I. SosyolojikParadigma....................................'....:.................49II. Epistemolojik Arkaplan: Sembolik ToplumKavramlatrmas..............................................................53III. Sembolik Toplum ve Siyaset..............................................57IV. ncelenecekKonular..........................................................62BlmDipnotlar..........................................;........................643. SYASALKLTR............................................................. 67

I. Siyaset Yaznnda Siyasal Kltr Kavram ve eitliKullanlar........................................................................67II. Semboller Sistemi Olarak Siyasal Kltr...............................69A. PsikolojikTemel...........................................................69B. Sembolikat.................................................;.............72III. Siyasal Kltr, deoloji ve Siyasal nan Sistemilikisi..................................................................'..........73IV. Sekin Siyasal Kltr - Kitle Siyasal Kltr.....................77V. Siyasal Kltr veDil.........................................................80BlmDipnotlar..................................................................834. YURTTALIK VE KATILMACI DEMOKRAS.........................87

I. Kavramsalliki.................................................................87


4/105

A.Yurttalk....................................................................87B. Katlmac Demokrasi..................................................... 90II. Tarihsel Arkaplan: Ulus-Devlet Kurma Sreci veYurttalk........................................................................91

III. Yurttaln Boyutlar: Sivil, Siyasal ve Sosyal......................96IV. Katlmac Demokrasi, Yurttalk veSosyal Hareketler.....................................................:........99Blm Dipnotlar............................................................ 1015. SYASALPARTLER...........................................................103I. Siyasal Parti Kavram: Kapsam ve Tanm..............................103II. Siyasal Partilerin Tarihsel ve Sosyal Temelleri...................... 110A. Tarihsel Temel: Partilerin Kkeni....................................110B. Sosyal Temel: Sosyal Blnmeler ve Siyasal GruplamalarnNitelii.................................................114III. Patronaj Arac Olarak

Partiler............................................123IV. Partilerin rgtsel Yaplar ve Katlmac Demokrasi..............128V. PartiSistemleri...............................................................138BlmDipnotlar.................................................................1486.DEVLET.............................................................................151I. Siyasal zmlemede Devlet: Literatre Geri Dn................151II. DevletinKkeni...............................................................154III. Devlet-Toplumlikisi.....................................................158IV. Farkl Devlet Kavramlatrmalar................;......................165V. Devlet ve Katlmac Demokrasi..........................................167BlmDipnotlar.................................................................1687. SYASALDEME............................................................173I. Kavramlatrma: Siyasal Gelime mi. Deime mi?.................173A. Yerleik Kavram : Siyasal Gelime...................................173B. Seenek Kavram : Siyasal Deime...................................178II. Siyasal DeimeninNitelii...............................................181III. Siyasal Deime ve Kontroln Kurumsallamas...................185IV. Siyasal deime ve Kontrol Mcadelesi...............................186BlmDipnotlar.................................................................188SONU..................................................................................191KAYNAKA...........................................................................193EK KAYNAKA: Trkiye'de Siyasal Sosyolojininlgi Alanlarna likin Bazalmalar..........................................202NSZSiyaisete ilikin deiik bir sosyolojik zmleme erevesi nermek amacylakaleme alnan bu kitap, aslnda kapsaml bir alma projesinin bir blmdr.Kitapta gelitirmeye altmz siyaset olgusuna topluluk dzeyinde makro

bak, daha ilerideki bir almamzda birey dzeyinde yaplacak tahlillerletamamlamaya giriilecektir. Szkonusu alma projemiz siyasetin daha aklayc


5/105

zmlemesinin ancak makro (sosyolojik) ve mikro (psikolojik) dzeylerinbireimi sayesinde mmkn olaca anlayna dayanmaktadr. Bu anlay zatenkitabn baz blmlerinde yer yer yanstlmaktadr.Kitabn baz blmleri daha nce baka yerlerde yaymlanan makaleleredayanmaktadr. rnein, "Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri, Alan ve Kapsam"blm hocam Prof.Dr. Nermin Abadan-Unat ile birlikte kaleme aldmz ve

"Trkiye'de Sosyal Bilim Aratrmalarnn Geliimi" (Trk Sosyal Bilimler DemeiYayn, 1986) kitabnda yer alan almann ok az deitirilmi eklidir."Siyasal Partiler" blm, ksmen "iktisat ve Sosyal Bilimler" (C.3, S.l, 1982)dergisinde yaymlanmtr. "Yurttalk ve Katlmac Demokrasi" blm ise,"Birikim" (S.32,1991) dergisinde yer almtr.Bu almay gerekletirmede baz deerli mesai arkadalarmn manevi kalklanolmutur. Bu adan zellikle Dr. Sleyman Seyfi Ogn'n desteini sevgiyleanarm. Kaynakann hazrlanmasnda9yardmc olan Ar.Gr. Sertar Serdar'a teekkr ederim.phesiz en byk kran borcum, eim Tlin Sanbay'adr. Her almamda olduugibi, bunda da skntlarm paylat, desteini ve yardmlarn hi bir zamanesirgemedi. Bu almam ona ithaf etmekle borcumun sadece bir ksmn demi

oluyorum.Nihayet, meslekdalanmdan ve okuyucularmdan gelecek olan eletiriler,almamn mutlaka varolan eksiklerim gidermede katkda bulunacandan, onlanmemnuniyetle karlayacam imdiden belirtmek isterim.10GRSiyaset bir ok boyutuyla akademisyenlerin merakn ekegelmi; bazen birbirinezt, bazen birbirini tamamlayc yaklamlarla zmlemeye tbi tutulmutur. Buyaklamlarn en ok rabet grenlerinin banda sosyolojik olan gelmitir.Sosyolojik yaklam, belirli bir sre sosyologlann siyasete duyduklan akademikilginin ifadesi olmutur. Bir baka anlatmla, siyaset olgusunun kendisine"sosyolog" denen biri tarafndan zmlemesinin yaplmas, yaklamn kendibana "sosyolojik" saylmas iin yeterli saylmtr. Dolaysyla, siyasetineitli zmlemelerinin arasndaki farkn, epis-tcmolojik/teorik olarak deil,zmlemeyi yapan kiinin formasyonuna bakarak saptanmas det haline gelmitir.M.Duverger'nin u szleri sylediklerimizi kantlayc niteliktedir:"Siyasal bilim ve siyasal sosyoloji szckleri hemen hemen e anlamldr. ouAmerikan niversitesinde, ayn sorunlara, eer bunlar bir Siyasal Bilim Blmtarafndan ele alnmsa 'Siyasal Bilim' eer bir Sosyoloji Blm erevesindeincelenmi ise 'Siyasal Sosyoloji' denmektedir. Fransa'da ise 'SiyasalSosyoloji' deyii ou zaman, siyasal bilimde uzun sre egemen olmu olanhukuksal ve felsef yntemlerden bir kopma ve daha bilimsel yntemlerle birzmleme getirme isteini yanstmaktadr. Bu farklarn uygulamada nemiyoktur". 0>Bu saptama, ksmen geerlidir, nk uzun bir sre Duverger'nin szn eitiigeveklik siyaset incelemelerinde hkim bir tutum olmutur. Bununla beraber,szkomsu tutuma yol aan bir baka se-11bepten de szetmek gerekir. Bu, "sosyoloji"nin veya "sosyolojik" olanngenelletirilmi olmas, dolaysyla zgl (specific) olarak iinindoldurulmamasdr. Bylece, sosyoloji "sosyal" ile zdetirilmi, "sosyal"olarak nitelenen herey genelde "sosyolojik" nitelemesine maruz kalmtr. Bundada geerli saylan mantk u olmutur: "Sosyal" olann tezahrne bakp,"sosyolojik" olan belirleme. rnein, bu manta gre sosyal diye nitelenencinsiyet, ya, stat, snf, v.d. eklindeki tezahrne bakp, bunlardan biriveya hepsi ile siyasetin ilintisini saptamaya giritiimizde; siyasetisosyolojik olarak zmlemi saylabiliyoruz. Oysa, "tek" bir sosyolojidenszetmek mmkn olmadndan, diyelim snf olgusuna veya sos-yal'in diertezahrlerine her sosyoloji yapan ayn ekilde bakmamak-, tadn Marx'adayananlar ayr, Weber'e dayananlar ayr, Goffman'a dayananlar ayr eyler

sylemektedirler. nk, de sosyal olan farkl grnglerle


6/105

zdeletirmiler ve onun iin de farkl "sosyoloji" yapmlardr..O halde, Duverger'nin aksine, sadece sosyolog olmaktan veya sadece sosyaldeikenlere dayanmaktan dolay siyaseti zmlemenin-"siyasal sosyoloji" yapmakiin yeterli olmadn syleyebiliriz.phesiz, sosyal olann tezahrleri nemlidir. Ama bundan daha nemli olan,

sosyal'in nasl kurgulanddr. Genel olarak bu kurgulamada (construction)iine siyaseti oturtabileceimiz yeri saptamamz asl sosyolojik olarak onuzmlememiz anlamna gelecektir.Sosyal'in nasl kurguladna bakarken, bizim kalk noktamz, onun en nemligrngs saydmz kltrdr. nk, Wunt-how'un da vurgulam olduu gibi,inceleme konumuz ister devlet, ister retim aralar veya baka bir ey olsun;nesne bizatihi kltrel bir kurgulamadr. Yani bizim ona verdiimiz anlamatbidir ve farkl ekillerde yorumlanabilirlii szknusudur/2)Bu itibarla, kitabmzda esasen yorumsamac (hermeneutic) sosyolojinin bir trolan fenomenolojik sosyolojinin ncllerine (premises) dayanan bir zmlemeekli gelitirmeye alm bulunuyoruz. Bunun yannda psikolojinin yardmndanmahrum bir sosyolojinin aklayclk gcnn zaafa urayaca kansndaolduumuz iin; bize

12gre nclleri fenomenolojik sosyolojinin nclleriyle tamamlayclk arzedenbilisel (cognitive) psikolojinin yardmna bavurmak gerekli grlmtr.Kitap, bu bakmdan nispeten szkonusu iki disiplinin sentezinin ne derecedemmkn olabileceinin arayn da iermektedir.Byle bir arayn esaslar Blm 2'de "zmleme erevesiMinde belirtilmitir."Siyasal Kltr" (Blm 3), "Yurttalk ve Katlmac Demokrasi'' (Blm 4),"Siyasal Partiler" (Blm 5), "Devlet" (Blm 6) ve "Siyasal Deime" (Blm 7)temalar" zmleme erevesi" dahilinde sylenenlerden hareketle aklamayagiriilmitir.Kitap'ta vurgulanan temel hususlardan birisi, "Siyasal Sosyolojimin SiyasetBilimi denen geni ailenin paradigma konumunda bulunan yeni bir yesi olduudur.Szkonusu konumun nasl bir deime/ gelime sonucu ortaya kt ise, Blml'de "Siyasal Sosyoloji'nin Fikri Temelleri, Alan ve Kapsam" bal altndaincelenmitir.Blmler erevesinde yaptmz incelemeler, siyasetin sosyolojik zmlemesinedair belirli bir anlay formle etmek denemesidir. Dolaysyla, sylenenlerbirer nerme niteliinde olup, belki fazlasyla tartmaya muhtatr.GRN DPNOTLARI:(1) M. Duverger, Siyaset Sosyolojisi, (ev. .Tekeli), stanbul, 1975 s.5(2) R. Wuthnow, Meaning and Moral Order: Explorations in Cultural Analysis,Berkeley, 1987, s.1713I SYASAL SOSYOLOJNN FKR TEMELLER ALANI VE KAPSAMSiyaset olgusuna ilikin sistematik incelemelerin yaklak yirmi-be yzyllkbir gemii vardr. Bu sre iinde siyaset farkl yaklamlara kapsamlara veadlara sahip disiplinler tarafndan incelenmi, ancak son iki yz ylda budisiplinler arasndaki iblm giderek zgllemi, nihayet yirminci yzylda-ikayetlere bile yol aan-sofistike bir uzmanlama gereklemitir.Onsekizinci ve yirminci yzyllar arasnda meydana gelen toplumsal deimeler vebunlara ilikin problemler mevcut toplumsal incelemelere hkim olan anlay daetkilemitir. Her eyden nce, toplumsal deimeye kout olarak toplumsalgerekliin brnd ok boyutlu ve girift grnm karsnda olgular olmasgereken gibi ele alan ve bunun ilke ve kurallarn aratran sosyalfelsefeciliin yetersizlii anlalmtr. Bu ise, olgular olduu gibiirdelemeye ynelik bilimsel yaklamn gelimesinde bir hareket noktasoluturmutur. Bylece, o gne kadar genel bir kabul grmeyen sosyal yasa vebamsz sosyal bilim anlay onsekizinci yzyldan itibaren kabul edilmeyebalam; bu yeni anlay yanstan yaptlarn says giderek artmtr.Geri, onsekizinci yzylda da sosyal olgularn felsefi yaklamla

deerlendirilmesine, toplumsal rgtlerin ve insan ilikilerinin ne ve naslolduklarna deil, nasl olmalar gerektii sorununa nem verilmeye devam


7/105

edilmitir. Ancak, gene bu yzylda sosyal olgularn dzenli bir karakteriolduu, bundan dolay fiziksel evreni ynetmelere benzeyen doal yasalara balbulunduu dncesine de varlmtr. Ayn zamanda, ideal bir sosyal dzeninilkelerini ve kurallarn saptamak iin, nce varolan sosyal rgtlerinincelenmesinin gereklilii, toplum felseficilerini sosyal bilime yneltmekzorunda brakmtr.C1) nk, toplumsal deimenin toplumsal gereklie

kazandrd girift niteliini anlamadan, nasl bir ideal dzene ynelineceinibelirtmenin pek kolay olmayaca anlalmtr.Bylece, bir yandan gzleme dayanan almalar geliirken (rnein,Montesquieu'nun Kanunlarn Ruhu, (1784) adl almas),14br yandan "toplumsal yasa" anlaynn ilenmesi (rnein bu hususta,zellikle A.Comte'un katklar nemlidir), hatta genel bir sosyal bilim kuramoluturma giriimleri (rnein K.Marx'in almalar) hz kazanmtr/2)Onsekizinci yzylda meydana gelen bu gelimelerin sosyal bilim anlaynda yolat iki farkl ynsemeye tank oluyoruz. Bunlardan birincisi, btncldiyebileceimiz sosyal bilim ynsemesidir. Bu ynsemede hakim olan dnceyegre, sosyal bilim bir btndr, nk eer sosyal olgularn bal olduklardoal yasalar varsa, bu tm olgular iin ayndr ve bunlar bulup ortaya

karmak tek bir sosyal bilimin grevidir. Bu anlayn bata gelen temsilcisiA. Comte'dur. Comte sosyolojiyi btncl sosyal bilim olarak takdim ederken, biryandan da bu yeni bilim dalnn pozitif ynn vurguluyor ve ona zellikletarihsel gelimenin yasalann inceleme grevini yklyorduP)Burada btncl sosyal bilim anlayn daha fazla inceleyecek deiliz. Sylemekistediimiz, sosyal bilim anlayndan nce nasl ki toplumsal gereklieilikin tm incelemeler felsefe emsiyesi altnda toplanyor idiyse(4), ayneyin, sosyal bilim kavramnn ortaya atlndan sonra, bu kez sosyolojiemsiyesi altnda yaplmak istenmesidir. Comte'un da asl amalad bu idi.Ne var ki, Comte bu abasnda btnyle sosyal felsefeden arnabilmi dedeildir. O kadar ki, Aron Comte'u "filozoflar arasnda bir sosyolog,sosyologlar aTasnda bir filozof"*5 > diye tanmlayabilmektedir.Belirtmek gerekir ki, bu durumda bulunan tek kii Comte deildir. Belki ayntanm ondan ncekiler (rnein bir Saint-Simon Proud-hon) iin olduu gibi,sonrakiler (rnein bir Marx, Durkheim) iinde yapmak mmkndr. Hattadiyebiliriz ki, hem olan, hem olmas gerekeni bir arada inceleme istei,yirminci yzyl balarna kadar yaplan sosyal bilim almalarnda yaygn birekilde bulunmaktayd. .Yirminci yzyl ise, onsekizinci ve ondokuzuncu yUzyllardaki15btncl sosyal bilim ynsemesine kar gelien bir tekilci sosyal bilimynsemesinin olduu kadar, bununla ilintili olarak sosyal bilimler arasndagelien bir iblmnn ve uzmanlamann balangcn da simgelemektedir.Tekilci sosyal bilim ynsemesinde hakim olan dnce, toplumsal gerekliinbtn olarak anlalabilmesi iin, fr btn meydana getiren blmlerin tektek ve derinlemesine incelenmesi gerektii idi. Bu ise, ancak toplumsalgerekliin her bir blmne (rneSin din, kltr, siyaset, v.d.) tekabl edenuzmanlam sosyal bilim disiplinlerinin yardmyla baarlabilirdi.Siyasal sosyoloji znde bu dncenin rn olarak ortaya kan. birdisiplindir. Geri siyasi fikirler tarihinin a aan byk dnrlerindenAristo, Machiavelli ve Montesquieu gnmz siyasal sosyolojisinin kapsamnagiren konulan ele alp incelemilerdir; ondo-kuzuncu yzylda ise Saint-Simon,greceimiz gibi, zellikle Marx ve Weber ada siyasal sosyolojiye temelmalzeme niteliinde yaptlar sunmulardr. Ama uzmanlam bir disiplin olaraksiyasal sosyolojiyi yukanda deindiimiz nedenlerle, yirminci yzyln birdnce rn saymakta isabet vardr. O tarihe kadar kimi zamantoplumsal/siyasal felsefe kimi zaman genel sosyoloji iinde eritilme tehlikesiile kar karya kalan bu disiplin, ancak yirminci yzyda ada siyasetbilimi emsiyesi altnda zgn kimliine kavumaya balamtr.imdi bu sreci, belirli aamalar ve bu aamalar ynlendiren etkenler

erevesinde daha yakndan izlemeye alalm./. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri: Avrupa


8/105

Siyasal sosyolojiyi douran en nemli etken sadece yukarda genelhatlaryla deindiimiz felsefi yaklamdan sosyolojik yaklama- geiin toplumsal gereklii incelemedeki Problemstellung'n (sorunuele al biimini) deitirmesi deildir: Kukusuz en iyi sosyal/siyasaldzenin doal koullarnn ne olduunu sormaktan ok, sosyal siyasaldzenin koullarn ve mekanizmasn onu oluturan eleri, bu

16dzenin genelde ve zelde devamllm ve deiimini zmleme^ siyasalsosyolojinin doumunda nemli bir rol oynamtr. Ancak,T siyasal sosyoloji Avrupa siyasal dnnde devlet ve toplum ayrannnkavramlatrlmas zerine ina edilmi bir disiplindikSo-syolojikProblemstellung, bu ina oluun salam ekilde tamamlanmasnda nemli bir ilevesahip olmutur./Devlet ve toplum arasndaki ayrm, modern devlet fikrinin domasndan sonragndeme gelmitir. Bu ayrmla birlikte siyasal-dn en ok megul eden konu.devletin mi toplumu biimlendirdii, yoksatoplumun mu devleti biimlendirdii tartmasyla ilgili olmutur^. O kadar ki,genelde sosyal ile siyasal alanlar arasndaki ayrmn ne olduundan kaynaklananbu tartma. bugn ada siyasal sosyolojinin kurucu babalar arasnda iki ulu

hir kutuplamaya bile yol amtr. Bir uta, siyasal alann, bu alanlardakikurumlarn ve srelerin zglln ve zerkliini kmseyenler toplanmtr.Bu ucun temsilcilerinin banda Marx gelmektedir, br uta ise, siyasal alannhkim alan oluturduu, sosyal alann ikincil nitelikte olduunu savunanlartoplanmtr. Temsilcileri arasnda Pare-to, Mosca (bir lde Schumpeter) gibiadlar bulunmaktadr^.Siyasal ve sosyal alanlar arasndaki farkllamaya ilikin kutuplama,madalyonun br yzndeki dier bir kutuplamayla ilintili bulunmaktayd., fiu,devletten vana olanlar ile (Hegel ve izleyicilerijle vo^Stein) toplumdan yana olanlar (Saint-Simon. Proudhon ve Marx) arasndakiideolojik bir atmann da ifadesiydi. Birinciler toplumun devletin egemenliialtna girmesini, ikinciler ise, devletin toplum tarafndan snrlanmasn,denetlemesini veya tamamyla ortadan^kaldrlmasn savunmaktaydlar/9)kinci gr savunanlar arasnda gerek tezlerinin zgnl ve kapsaycl.gerek siyasal sosyolojiye katklar bakmndan Marx'in ayn bir yeri vardr.Geri Marx dorudan siyaset zerine yazmamtr. Bununla beraber yaptzmlemelerde siyaseti ekonomik kar atmasnn ve bu atmaya dayanansosyal snflar arasndaki mcadelenin biimlendirdii bir glge olgu olduunuvurgulam; bylece siyasetin toplumsal kkenlerine dikkatleri ekmitir. Marx'a17gre siyaset, yneten-ynetilen ilikisinde bask, kabul veya iknay salamada,ksacas hkim olmay veya tbi olmay belirlemede gce dayanan en nemliarat. Bununla beraber Marx, hkimiyetin (veya tbi olmann) tpk atma gibiinsan ilikilerinin doal bir paras olmadn, her ikisinin de snfltoplumlara zg olduunu, bu tUr toplumlarn retim biimlerinin zgl ve somutzelliklerinden kaynaklandn savunuyordu"0). Devleti de bu balamda hkimsosyal snf(lar)m hkimiyetini srdrme gayesi zerine ina olmu bir yapolarak gryordu; bu ise devletin toplum tarafndan biimlendirildiinin akbir ifadesi idi./Ne var ki, hem Marx'ta hem dierlerinde "devlet mi toplumu biimlendirir,toplum mu devleti" tartmas, Lipset'in belirttii gibi, sanki devletle toplumbirbirinden bamsz iki organm gibi els.^. alndndan yanl bir soruzerine oturtulmu bir tartmayd/11 ) . Buna karlk, szkonusu tartmasiyaseti devletle zde gren geleneksel siyasal bilim anlaynn eksikliinisergilemek gibi olumlu J>ir' jatkda bjjujmutujt Bu katk sayesinde devletintoplumdaki bir ok siyasal kurumdan sadece biri olduu: siyasal kurumlarn datoplumsal kurum kmelerinden yalnzca birini oluturudu gr geneJ kabulgrmeye balamt ki, bu siyasal sosyolojinin veni bir disiplin olarak etkinlikkazanmasnda da belirleyici olmutur. nk o zamandan itibaren, toplumsal kurum

kmeleri arasndaki ilikiyi irdeleme grevini genel sosyoloji stlenirken,siyasal kurumlarla dier kurumlar arasndaki ilikiyi irdeleme grevi siyasal


9/105

sosyoloji disiplinine braklmtr*12). Bylece siyasal sosyoloji genelsosyolojinin uzmanlam bir kolu haline gelirken, geleneksel siyasal bilimdende ok farkl bir yaklam temsil etmi oluyordu. Bu gelime balamnda siyasetdevletle snrl bir olgu olmann ok daha tesine geiriliyor; bu kez, birdevlete sahip olsun veya olmasn, tm toplumlarda varolan iktidar olgusuylazde klnacak evrensel bir nitelie brndrlyordu.

Siyasetin evrensel bir olgu olarak kavranmaya balamasnda yeber'in yaptkatk son derecede nemlidir. Bu katk. Weber'in genel sosyolojinin yaptnntersini yapm olmasnda, iktidar olgu-18sunu "siyasal kertede" ele almay baarmasnda belirir/Weber, "belirli -birtoprak snrlan dahilinde buyruklarn idar bir rgt aracl ile fizikselzora bavurma yeteneine sahip olarak yerine getiren her egemen grup siyasal birgruptur" tanmyla, siyaseti ("toprak", "idari rgt" ve "fiziksel zor"elerine yer vererek) devletle badatrmaya almasna karn, zellikleiktidar esi zerinde durarak, siyasete bak* klsik kurumsal ve hukuksalperspektiften koparmtr^3)zellikle Marx'in ve Weber'in derin etkileriyle"4), 1930'larda Avrupa'da tamanlamyla kendi zgn kimliine kavuan siyasal sosyoloji"5). Avrupa'dan beyin

gnn etkisiyle farkl gelime izgisine Amerika'da sahip olmutur.//. Siyasal Sosyolojinin Fikri Temelleri: AmerikalAvrupa kkenli sosyal teorinin 1930'larda B.Amerika'ya girmesi, bir yandanAmerikan sosyolojisinin dar ufkunun genilemesine,"6) br yandan Amerikansiyasal biliminin yeni ve deiik bir boyut kazanmasna"7) yol amtr. Geridaha nceleri 1920-1930 yllar arasnda Amerikan siyasal biliminde yeni birynseme belirmeye balamt: Chicago niversitesinden C.Merriam'n banektii bir grup siyasal bilimci, klsik siyaset bilimine kar cephe alm,yntem olarak hukuksal ve tarihsel yaklam arka plana itip. bulgularnsosyoloji, psikoloji, antropoloji ve ekonomi gibi disiplinler yardmylazmlemeye girimilerdi. Daha sonra bu ynseme dier bilim adamlarn daetkilemi, nihayet davranlk ad altnda yeni bir ekole dnmtr.Nitekim. H.Lasswell, V.O.Key, Jr.D.Truman, H.Simon, G.Almond ve G.E.G. Catlinalmalarn disiplinleraras bir yaklam kullanarak grgl bilgi ve verileredayandrmaya balamlardr. Bu gelimeyi R.Dahl yle ifade etmektedir:"Tarihsel olarak belirtmek gerekirse, davran yaklam siyasal bilim iindehir protesto hareketi idi. Bir ok Amerikal siyasal bilimci, gelenfk-seljgereveden, zellikle tarihsel, felsefi ve betimleyici kurumsal erevedentatmin olmuyordu! Bu adan davran yaklam daha geni siyasal birimlerdenbireylerin incelenmesine ynelen bir ereve olarak belirdi: siyasal hayatnrgl yanlarn yntemler ve kuramlar19aracl ile anlama giriimi olarak karmza kt"/18)Bylece semen ve oy verme davran, siyasal-katlma ve kamuoyunun oluumu gibisrelerle; siyasal partiler, kar gruplar ve kamu ynetiminde karar almamekanizmalarna ilikin ok sayda aratrmann gerekletirilmesi mmknolabilmitir.Avrupal gmen bilim adamlar ABD'nde sosyoloji ve siyaset bilimi blmlerindenemli pozisyonlara sahip olmulard Bunlar zellikle siyaseti anlamak iinsosyolojik ve psikolojik kuramlara eilmek gerekliliini vurguluyorlar, Marx'm,Durkheim'n Pareto'nun, Mosca'nm, Weber'in ve Michels'in v.d. nemine dikkatiekiyorlard. , Bu abalarn davranln Amerikan siyaset biliminde1930'larda bir dnm noktas oluturmasnda; 1950'lerde ise yaygnlamasnda birhayli katks olmutur. Buna karlk, szkonusu bilim adamlar iinde bir grup,davranla kar giderek eletirel bir tutum taknmaya balamlardr. Bugrup (F.Neumann, S.Neumann P.Lazarsfeld, H.Speier, H.Gerth, R.Bendix) davranyaklam ok dar buluyor^19) ve siyasetin zmlenmesinde sosyolojiden ok dahafazla yararlanlmasn istiyorlard. B.Amerika'da siyasal sosyoloji bylecebelirmeye ve gelimeye balad; szkonusu sosyolog grup siyaset bilimcisimeslekdalarnn alanlarna hzla ve vukufla girdi/20) Bunun yannda, siyasal

sosyolojinin A.B.D.'nde gelimesinde baz kurumsal etkenlerin pay da vardr.


10/105

rnein "Uluslararas Sosyoloji Dernei" (The International SociologicalAssociation ISA) (20) 1950'lerde "Aratrma Komiteleri" (Research Committees)oluturmu; "Siyasal Sosyoloji Komitesi" (The Committee on Political Sociology)ISA'nn bu giriimi dorultusunda ortaya kmtr. Aslnda byle bir komiteninkurulmas iin ilk teklif, italya'nn Stresa kentinde 1959 ylnda toplanan"4.Dnya Sosyoloji Kongresinde, bir grup sosyal bilimci (S. Eisens-tadt,

MJanowitz, S.M.pset. S.Rokkan) tarafndan yaplm, ancak komite 1960'dafaaliyete geirilmitir. 1963'de ise, "Karlatrlmal Siyasal Sosyoloji"zerine ilk uluslararas konferans dzenlenmi (Tampere): bunu 1965'te(Cambridge'de) dzenlenen ikincisi izlemitir. 1968'de dzenlenen nckonferans, siyasal sosyolojiye20

ilikin uzmanlk konularnn belirlenmesi bakmndan ayr bir neme sahipolmutur. Nitekim bu konferansta "Siyasal Sosyoloji" Komitesi iinde be ayralma grubu oluturulmu, bu gruplarn ileyecekleri u uzmanlk konulansaptanmtr:1- Karlatrmal seim davran,2-Karlatrmal renci siyaseti,

3- Karlatrmal ulus kurma sreci,4r Silhl kuvvetler ve toplum,5- Karlatrmal topluluk incelemeleri/21\Hi kukusuz bu tr kurumsal faaliyetler bir yandan uzmanlar arasndakikarlkl bilgi alveriini, dolaysyla mukayeseli aratrmalar zendirmi;br yandan siyasal sosyolojinin uluslararas dzeyde kabul grmesinde sonderecede faydal olmutur. Bir dier yarar, dolayl olarak siyasal sosyolojininsiyaset bilimi ile olan snrlarnn belirlenmesinde, giderek ieriininsaptanmasnda ortaya kmtr. Bir ok siyaset bilimcisi ve sosyololou budorultuda yaptklar almalarla siyasal sosyolojinin bugnk grnmnkazanmasnda nemli katkda bulunmulardr.III. Siyasal Sosyolojinin Kapsam ve Siyasal Bilim ile Olan \Sinin t--------------------------: ' : ~~Siyasal Sosyolojinin ve siyaset biliminin ayn inceleme nesnesi (siyaset)zerine eilmeleri iki disiplin arasndaki snr mulaklatrd gibi,kapsamlarn da hemen hemen ayn klmaktadr.Bu durumun en nemli sebebi, siyasal sosyolojinin k noktas itibariylesosylojinin bir dal olduu kadar, bugn sosyoloji gibi bir genel sosyal bilimhaline gelmi olan ada siyaset biliminin^22* de bir esi saylmasdr.Nitekim S.Rokkan, siyasal sosyoloji iin, kimlii ak ve seik olmayankarma(melez) bir disiplin demekte; bunun bir zaaf olduunu, ama gllnn veyeniliinin de bu noktadan kaynaklandn vurgulamaktadr/23*Ancak, hemen belirtelim ki, iki disiplin arasndaki snrn21mulakl, inceledikleri konular bakmndan kapsamlarnn hemen hemen aynoluu, aralarnda hi fark olmad anlamna da gelmemektedir. Nitekim, gereksiyasal sosyolojide, gerek siyasal bilimde gnmzde otorite saylan kiilerinyazdklarna baktmzda, bu farkn hangi noktalarda belirdiini grebiliyoruz.rnein, S .M. Lipset. 1959 ylnda yazd bir makalede siyaset bilimini"devlet disiplini" olarak tanmlam ve yle demitiry" Siyaset bilimi siyasalkurumlarn pozitif ve ak ilevleriyle ilgilenir. Siyaset sosyolojisi ise,toplumsal atma ve toplumsal deime zerinde duran 'radikal' birdisiplindirffiyasetin izli ilevlerini, ekl lmayan ynlerini, disfonksiyonelboyutlarn siyaset biliminden dahaalr ve vurgular. Bundanjlolav. si

ynetimi, veya ynetsel rgtlerin nasl etkin klnaca ile, siyasetsosyolojisi ise brokrasi, zellikle brokrasinin doasnda varolanbask (stress) ve zorlama (strain) eleriyle ilgilenir.Daha sonra, R.Bendix ile S.M.Lipset'in beraber kalem aldklar birintan sn r^'Me-hfilir'

incelemede ise, iki disiplin arasndset bilimi gibi Siyaset Sosyolojisi de iktidarn toplum-


11/105

daki dalm ve kullanm ile ilgilenir. Fakat, siyaset sosyolojisi,iliminden farkl olarak, iktidar dalmnn ve kullanmnn1 ynlerle ugras'maz; bunlar veri alr.? Busa siy_agjjQl_j_Ldevletten hare___.

devleti nasl etkilediini aratrr.devleti nasl etke

ketle devletin toplumu nasl etkilediini irdeler?ZL.Coser, sosyolojinin bir dal olarak grd siyasal sosyolojiyi, bir toplumdamevcut iktidar dalmnn sosyal sebepleri ve sonularyla olduu kadar,iktidar dalmndaki deiimlere yol aan toplumsal ve siyasal atmalarla dailgilenen bir disiplin olarak tanmlamaktadr. Ona gre, siyaset bilimin zglolarak siyasal alan zerinde younlamasna karlk siyasal sosyoloji siyasalsreci anlamay ve toplumsal yap ile siyaset arasndaki ilikiyi aklamaykendine konu edinir. Bu adan, toplumsal katmanlama ile siyasal davranarasndaki veya etnik blmlerle siyasal sre arasndaki ilikiler siyasetsosyologunun bata gelen uradr/26)22 - Hamilton ve Wright, siyaset sosyologlarnn ve siyaset bilimcilerinin siyasalsistemi farkl kuramsal vurgulamalarn nda inceleyen iki ayr grup olduunu

belirtmekte ve yle devam etmektedirler: "Siyaset sosyologlar toplumdakiblnmeler zerinde dururlar, bu blnmelerin siyasal yapy nasletkilendiklerini ve ondan nasl etkilendiklerini aratrrlar. Siyasetbilimcileri ise, blnmeleri ihmal ederek daha ok 'Siyaset Oyunu' (Game ofPolitics) zerinde dururlar. Ksacas birinciler toplumdaki atma zerindedurarak, bu atmay douran ve zen aralar; ikinciler istikrar ve bunusalayan deerleri ve tutumlar incelerler" Z27)Baz sosyal bilimciler ise, iki disiplin arasndaki snr izgisinin incelenenolgunun bamsz veya baml deiken kabul edilip edilmemesine greekilebileceini sylemektedirler. Buna gre, sosyolog iin baml deikensiyasal yap; siyaset bilimcisi iin ise sosyal yapdr. Dolaysyla, geneldesosyoloji sosyal-yapsal durumlar, siyaset bilimi de siyasal-yapsal durumlaraklayc deikenler olarak kabul eden disiplinler olmaktadr. Bu balamda,siyasal sosyoloji dediimiz zaman, her eyden nce, kavram erevemizin,yaklammzn veya inceleme biimimizin odak noktasnn sosyolojik olduunubelirtmi oluyoruz/28) M.Duverger'nin dile getirdii ekliyle, "Siyaset bilimisiyasal olaylarn hem hukuksal kurumlar, .tarih, insan corafyas, iktisat,demografi vb. gibi alardan, hem de dorudan doruya sosyolojik bir adan elealnd geni bir bilimsel yaklam benimsemektedir. Siyaset sosyoloji iseaksine, zellikle bu son yaklam benimser"/29)Nihayet, tartlagelen konuda sistemli aklamalardan birini R.G^ jkaungarjyapmtr. Yazar, siyasal sosyolojiyi siyasal toplumu anlama ve aklamagiriimi olarak niteleyerek, toplum ve siyaset arasndaki-ilikiyi inceleyen birdisiplin olarak tanmlamaktadr. Ona gre, siyasal sosyolojinin ilgi alannagiren analitik konu udur:1. Siyasetin toplumsal kkenleri2. Siyasetin yaps veya siyasal sre3. Siyasetin toplum ve kltre olan etkileri/30)23Braungart, bu noktadan hareketle, siyasal sosyolojinin kavramsal kapsamn,esasen toplum ve siyaset etkileimini meydana getiren nedenler asndanmodelletirerek aklamaya girimektedir.Model 1. Toplum ve siyaset arasndaki basit etkileim sistemine (simple exchangesystem) dayanmakta ve yle formle edilmektedir:S (Toplum)----------------->P (Siyaset)

Model 2. ki deikenli nedensel etkileimleri (Bivariate causal arangements)esas almaktadr: (S------->P), (P------->P), (P------> S)Model 3. Ardk ok deikenli iliki (Sequential multivariate relationship)zerine kurulmaktadr: (S -> Pj-------->S)

Yazar ayrca bu modeli ilgilendikleri konularn odak noktalar asndanadlandrmaktadr. Buna gre: Model 1. "Siyasetin toplumsal Jcokenleri"ne: Model


12/105

2, "Siyasetin siyasal yaps"na; Model 3, "Siyasetin toplunla olan etkileri"netekabl etmekledir. ^(^'Siyasetin Toplumsal Kkleri" (S >P), Braungart'a gre,siyasal sosyoloji alannda hl en popler yaklamdr ki, toplumsal yapnniktidar organizasyonu ve dalmn nasl etkilemekte olduunu aratrr.nceleme alanlar ise unlardr: "Topluluk ktidar", "Toplumsal Yapnn

Siyasete Etkisi" (Siyasal Katlmann Mevcut Toplumsal Temelleri; SiyasalDavrann Toplumsal ve Psikolojik Boyutlar), "Toplumsal ve Siyasal DeimeninKaynaklan"/3-''^Siyasetin Yaps" (P j>P),

ileilgilenen bir yaklamdr: Siyasal alanda yrtme, yasama ve yarg erklerininiktidarn yapsn, oluumunu ve dalmn ne ekilde etkilediini ele alr."Siyasal Sekinler ve Siyasal Sistemler", "Siyasal Gelime", "Siyasal SistemTipleri" bu yaklamn inceleme alanalrn oluturur/33'Giderek hem sosyologlar hem siyaset bilimcileri arasnda popler olan "SiyasetinTopluma Etkileri" (P >S) yaklam, hangiynlerden siyasetin toplum" ptL-ipP >1_Dikkat edilirse, Braungart'n siyasal sosyolojiyi deerlendirii G.Sartorihari-kendisinden nce deindiimiz bir ok yazarn erevesini olduka amgrnmektedir. O sadece toplumdan siyasete ynelen bir etkiden sz etmemekte,siyasetin siyaseti (The Politics of Politics) ara deikeniyle siyasettentopluma yansyan etkiler zerine eilme gereini vurgulamaktadr. Ayn noktazerinde 1969'da yazd bir makalede G.Sartori de durmutur. Satori,siyaset(in) sosyolojisi (Sociology of Polilics)inden farkl olarak siyasalsosyoloji (Political Sociology) diye yeni bir paradigmadan sz etmi ve bununtoplumbilimsel (sociological) ile siyasalbilimsel (politological) alanlararasndaki noktalar birletiren bir disiplin olduunu eklemitir. AncakSartori, bu yeni paradigmann disiplinler aras ibirlii asndan geleceeynelik bir amac simgelediini anmsatarak, yle demitir: "Bugn, gerekteolan, siyasal sosyoloji dediimiz giriim, siyaset biliminin yadsnmaseklindeki siyaset(in) sosyolojisinden baka bir ey deildir. Eerdisiplinleraras baarlarla ilgileniyorsak, siyasal sosyolojinin, bir alt alanolduuna dair gr silmeliyiz ve siyasal sosyolojiyi siyaset(in)sosyolojisinden ayr tutmalyz"/36)Grld gibi, sahip olduu yaklam ve kapsam asndan siyasal sosyolojisiyaset biliminden bir ok nemli noktada ayrlmaktadr. Buna karlk,gnmzde sosyal bilimler arasnda ortaya kan ibirlii erevesinde "Siyasetsosyolojisi" de kimliini deitirmektedir. Henz tam anlamyla yerlemisaylmamakla beraber, bu yeni kimlii siyasal sosyoloji temsil etmektedir.Sartori'nin belirttii gibi, "Eer siyaset('in) sosyolojisi, siyasaldavranlarn siyasal olmayan (sosyal) nedenlerine eiyorsa, siyasal sosyolojiayn davranlarn siyasal olan nedenlerini de kapsamak zorundadr. O halde,gerek bir siyasal sosyoloji, disiplinleraras her bir parann verilerini25deikenler eklinde tekrar ele alan, geniletilmi modellerle disiplinle-rarasduvarlar aprazlamasna kesecek eklide aratrma yapan disiplinolacaktr"/37)IIV. Siyasal Sosyolojinin Trkiye'deki Fikri TetnelleriGemii o kadar eski olmasa bile, Trkiye'de genelde sosyal bilim almalarnngeliim izgisi bir anlamda Avrupa'dakine benzemektedir. Avrupa'da olduu gibi

Trkiye'de de balangta toplumsal felsefe-cilik olumu, olgulara ynelikincelemeler yaplmamtr. Bu trde ilk almalar ancak Ziya Gkalp'n


13/105

katksyla ortaya km; ksmen verilere dayanan bir sosyal olgudan szedilirolmutur/38^ Ne var ki, Gkalp de, tam anlamyla kendisini toplumsalfelsefecililikten kurtara-mam, hatta giderek "resmi" bir ideologa dnmtr.Gkalp'n sosyolojiyi bir disiplin olarak 1914'te stanbul niversitesinesokmas, aslnda toplumsal felsefccilie ilgiyi azaltmam, Avrupa'nn eitlilkelerinde olgulara dnk olmayan yaklam uzun yllar bizde de devam

ettirilmitir. O kadar ki, Kray'n belirttii gibi, 1940'lara kadar temelde birbnye deiiklii geirmemize karn, niversitelerimizde bunlariiaratrlmas diye bir ey szkonusu olmamtr. Ancak 1940'larda Ankaraniversitesinde byle bir aba balamtr/39^zgl olarak siyasete dair incelemelerde de durum pek farkl deildir."Trkiye'de siyasi dnce ve siyasi yazlarn inanlmayacak kadar gelimi birtariheye sahip "olmasna; hatta" Osmanl mparatorluu sresince yazlmeserlerin en orjinallerinin siyasi alanda" bulunmasna karn^40) felsefiyaklamn bu incelemelerde de hkim olduunu gryoruz. nk esas itibariyleOsmanllarda siyasal dnce siyasal gcn kullanlmas ve otoritenin kabuliin gerekeler yaratma sorunu ile ilgili olmutur^41') ki, bunun znde yatanyaklam siyasi felsefeciliktir. Gerek ttihat ve Terakki dneminde, gerek MilliMcadele ve Cumhuriyet dneminin ilk yllarnda "Siyasi ilimlere konu olacak bir

ok malzeme ortaya kmakla beraber siyasi ilimlerin ilim olarak gelimesindebyk26baar salanamamasnn"^42) bizce en nemli sebebi, szkonusu yaklamnhakimiyetin knlamam olmasdr.Bu bakmdan nemli bir aama "Siyasal Bilgiler Okulu"nun (SBO) 1948 ylndaAnkara niversitesi bnyesine Faklte olarak kabul edilmesiyle gereklemitir.Okul bundan byle "Siyasal Bilgiler Fakltesi" adn tamaa balamtr.Bylece, hem "siyasi ilimler"in bilimsellemesini salayacak, hem de szkonusukurum iinde ileriki yllarda siyasal sosyolojiyi bir disiplin olarak ortayakartacak sre balam oluyordu.Bu sre iinde 195O'li yllarda, kinci Dnya Savandan sonra artmaya balayanAmerikan siyasal etkisi ve kltrel rolnn Trkiye'de de younlamasylaberaber, S.B.F. ders programnda kkl deiiklikler yapma gereksinmesiniduymu, bu dorultuda ilk adm atmtr. Bu tarihe kadar S.B.F. tad ismekarn Avrupa niversitelerinin klsik hukuk retimi programlarnn, ekonomi vemaliye disiplinlerinin bir karmasnn uygulaycs olmutur. 1859 ylndaFransa'dan esinlenerek kurulmu olan bu yksek retim kurumu, kamu ynetimininst kademe yneticilerini, diplomatik temsilcilerini v.d. yetitirme ilevinistlenmiti. niversiteler bir kurum haline gelince, bu defa personelyetitirmenin tesinde bilimsel aratrmalara girime zorunluluunu duymutu.Bylece, 1950'lerin banda Anayasa Hukuku, Kamu ynetimi gibi dersler okutanBahri Savc ve Yavuz Abadan bu derslere daha ok siyaset bilimine ynelik birierik kazandrmaya girimilerdir. rnein Y. Abadan yaymlad Amme Hukuku veDevlet Nazariyeleri (1952), adl kitabnn birinci ksmn "kamu hukukukavram", "devletin unsurlar ve ilevleri" gibi konulara ayrrken, ikinciksmda "parti doktrinleri"ne yer vermitir. Hi kukusuz bu tr eklektik biryaklamn siyaset bilimini tam anlamyla yerletirdiini syleyemeyiz. Yine delkemizde siyasetin salt hukuki bir yaklamla incelenemeyecei dncesininbelirmesi bu tr erken dnem almalarnn katksyla olmutur.Bu noktada belirtmek gerekir ki, S.B.F.'de olsun, dier kurumlarda olsun, hukukyaklamn benimseyenleri siyaset bilimi ierikli almalara ynelten nemlietken, 1950'de ok partili siyasal hayata27

geile yaanlan rejim deiikliinin dourduu yeni toplumsal ve siyasaloluumlarn zorlamasdr. Hukuk erevesinin bu olumulan tam anlamylakavramada yetersiz kalm olmas, siyaset bilimi erevesine bir rabetyneltmitir. Nitekim Trk siyaset bilimini salam temellere oturtmada bykemei geen Tark Zafer Tunaya 1952 ylnda Trkiye'de Siyasi Partiler adl

kapsaml kitabnn "nsz"nde bu durumu yle aklamaktadr: "...Memleketimiztarihinin hi bir devresinde rastlamad demokratik inkiaflar iinde


14/105

bulunmaktadr. Ve asl bu senelerde, hayli ge kalm olmakla beraber bizim iinyeni hadiselerin imdiye kadar karlamadmz zorluklar tevlid ettii veedecei buhranl senelerde, memleketimizin siyasi partilerini ve dokunulmamtaraflarn, ileriki inkiaflarn tayin ve tahmin bakmlarndan bilmek lzumuve mecburiyeti vardr... Siyaset lmi (Political Science-Science Politique)adnda yeni bir brann niversite krslerinde inkr edilmez ve muzafferane bir

gelime kaydetmekte bulunmas, bizim de kendi sahamzda bu modern gidie ayakuydurmak ve yardm vazifemizi meydana karmaktadr".Tunaya'nn szn ettii bu modern gidie "ayak uydurmak" abalan SBO'nunfaklteye dntrlmesinden sonra daha da hz kazanmtr. Bu kurum yenikimliine kavuunca da, Avrupa'daki kame-ralist bilim anlayna uygun olaraklisans dzeyinde belirli uzmanlk alanlarnn gelimesine olanak tanyanuzmanlk ubeleri sistemine de son vermemitir. Bylece yksek okul bulunduusrada kurulmu olan Maliye, Diplomasi, idari Bilimler ubelerinin gelimesiyeni boyutlar kazanm; ada bilimsel gereklere uygun yeni uzmanlk dallan tekbir ana konu etrafnda rgtlenmi bulunan fakltelere kyasla daha kolayyerlemitir. Dolaysyla, SBFde "Siyaset Bilimi", "Siyasal Teoriler","Mukayeseli Devlet tdareleri", v.d. dallar bu sayede kkleebilmitir. Belirtmekgerekir ki, bu geliimi hzlandran bir takm d etkenler de rol oynamtr.

SBFnin 1952'de Birlemi Milletlerin nerisi zerine kendi bnyesinde "Trkiyeve Ortadou Amme tdaresi Enstits'n kurmas, bu etkenlerin banda gelenlerdenbir tanesidir. Szkonusu Enstitnn kurulmasyla beraber bir grup Anglosaksonbilim adamnn gayretiyle normatif anlamda idare hukuku28anlaynn tesinde devlet mekanizmasnn ileyiini siyaset bilimikavramlaryla anlamaya alan yeni bir disiplin olarak "Kamu Ynetimi"poplerlik kazanmaya balamtr. Yine SBFnin 1955-59 yllan arasnda "AmerikanYardm Program'nm bir sonucu olarak New York niversitesi ile organik biribirlii oluturmas ve ders programn bu erevede gelen uzmanlarla birliktegzden geirmesi Anglo-Amerikan siyaset bilimi kavramlarnn ve anlaynniyiden iyiye yerlemesine yol amtr. 1960'dan sonra ise, bu kez UNES-CO'nunyardm ile yine SBFne bal olarak Basn Yayn Yksek okulunun kurulmas,zorunlu olarak siyasal iletiim kavram ve ku-ramlarna yeni alanlar amtr.Aynca gene bu dnemlerde SBF dari limler Enstitsne bal "Halkoyu AratrmaGrubu (SHAG)", Semen davran, kitle iletiim aralarnn etkinlii, vb.konularda snrl da olsa grgl aratrmalarn yaplmasna olanak salamtr.rnein Nermin Abadan-Unat'n 1966 ylnda yaynlad Anayasa Hukuku ve SiyasiBilimler Asndan 1965 Seimlerinin Tahlili adl kitab bu erevede ortayakan ilk kapsaml alma olmutur. Yazar bu almada, bir yandan seiminhukuki temellerini ve siyasal sre olarak seim mcadelesinin eitliaamalann; br yandan Eskiehir ve Diyarbakr'da 270 kanaat nderini kapsayanbir grgl aratrma ile siyasal partilerin profilini ve siyasal partiadaylarnn sosyal kkenlerini ayrntl bir ekilde incelemitir.Abadan-Unat'n bu almas, ayn zamanda SBF iinde siyasal sosyolojiyi temelalan bamsz bir krs kurulmasnn da gerekesini oluturmutur. Ancak bukrs "Siyasal Sosyoloji" adl altnda deil, "Siyasal Davran" ad allndakurulmutur. Trk niversiteleri arasnda ilk defa SBFde kurulan byle birkrsnn ad-hakl olarak-eitli eletirilere hedef olmutur. Nitekim, aynyllara rastlayan ve ayn ierii tayan dersin BYY'ndaki ad "siyasetsosyolojisi" idi. Hi kukusuz, belirtmek gerekir ki, szkonusu farkllk,davran okulu egemen klma gibi bir tercihten kaynaklanmamtr. O halde,farkll yaratan gereke nedir? En nemli gereke, SFB'deki krs sistemiuyannea Siyasal Sosyolojiyi, Sosyoloji Krssnn bir alt dal halinegetirilmesini nlemek, ona genci sosyolojiden bamsz bir kimlik29kazandrmakt ki, bu da deiik adla yeni bir krs kurmakla mmknolabilmitir. Buna bal olarak, elbette siyasal sosyolojinin genel sosyolojininbir paras olarak varln srdrmesinde belirebilecek olan siyasetinsosyolojik redaksiyonunun, siyaset biliminin alan geniletme abalarn

durgunlatraca hususundaki endieden de . szetmeliyiz. Bu ise, akademik


15/105

personel devirmede bir takm darboazlar douracak; belki siyasetincelemelerinin ok uzun sre sosyologlarn tekelinde kalmasna yol aacakt.SBF'de bu ekilde bir gelime seyri gsteren siyasal sosyoloji, dier kurumlarnretim programlarnda da yer edinmitir. rnein, ODT'de stanbul niversitesiktisat Fakltesinde, Trk ynetimine getikten sonra Boazii niversitesinde,nihayet 1975'te Bursa (Uluda) niversitesinde (stanbul ktisat Fakltesi

Siyaset lmi Krssnn patronoj altnda) siyasal sosyolojinin kapsamna girenkonularda dersler konulmu, aratirmalar yaplm ve konunun uzmanlarnnyetitirilmesine balanmtr.Bu arada, rgtsel dzeyde "Trk Siyasi limler Demei" ve "Trk Sosyal BilimlerDernei"nin dzenledii toplantlar, yaptrtt aratrmalar ve evirilerin desiyaset bilimi ve sosyolojisinin geliiminde yapt katklar anmsatmakgerekmektedir.Bugn lkemizde siyasal sosyolojinin kapsamna giren konularda azmsanmayacakbir aratrma yazn olutuu gibi, uluslararas dzeyde de etkinlikleri olanbir ok uzman yetimi bulunmaktadr.V. Trkiye'de Siyasal Sosyoloji Aratrmalarnn ilgi Alanlar Bendix ve Lipsetilk kez 1957'de yaynladklar ortak yazlarnda, o zamanlar hemen hemen genelkabul gren bir ekilde siyaset sosyolojisinin ilgi alann oluturan konulan

yle sralamlard:^-^1. Oy verme davran (tutum ve kanaat aratrmalar)2. ktisadi iktidarn temerkz ve siyasal karar alma3. Siyasal eylemlerin ve kar gruplarnn ideolojileri4. Siyasal partiler, gnll dernekler, oligari sorunu ve siyasal30davrann psikolojik boyutlar. 5. Ynetim ve brokrasi sorunuAradan geen aa yukar otuz yl gibi uzun zaman iinde yeni toplumsal vesiyasal oluumlarn bu listeyi olduka geniletmi olmas doaldr. Nitekim,bugn siyasal sosyoloji disiplinine ilikin belli bal ders kitaplarna(textbook'lara) yle bir bakmak bile bunu anlamaya yetecektir. Bu nedenle,konularn sistematik bir ekilde gruplandrarak snrlanmasnda yarar vardr.Bunun iin biz burada Trkiye'deki siyasal sosyoloji aratrmalarn aitolduklar ilgi alanlar asndan deerlendirirken. Braungart'n daha ncedeindiimiz "Siya; setin Toplumsal Kkleri", Siyasetin Siyasal Yaps" ve"Siyasetin^topluma Olan Etkileri" adlar altnda ypt|~gruplanay' esas^lacaSzBununla beraber belirtelim ki, bu gruplama altnda Braungart'n saptadkonulara tamamen sadk da kalmayacaz. Hem Trkiye'nin zgl koullar, hem degncel oluumlar asndan nem arzeden baz konulan da ekleyeceiz. Bir bakahusus, Trkiye'de ilgili yazna bakarken sadece Trke'de yazlm yaptlarla(kitap ve makalelere) kendimizi snrlamayacamz, Trk bilim adamlartarafndan yazlan yabanc dillerdeki yaptlara da bakacamzdr.A. SYASETN TOPLUMSAL KKLERNE LKN ARATRMALAR. il. Toplumsal Yap ve Siyaset /Ufkisi zerine Yaplan almalar Bu grupaltnda yer alan almalar bir yandan siyaseti genel olarak toplumsalgerekliin bir esi olarak zmleyen, br yandan daha zgl ekildesiyasetin problem alanlarn derinlemesine ele alan almalardr.Toplumsal gerekliin bir esi olarak nemli almalar yapanlarn bandaerif Mardin gelmektedir. Mardin 1967'de*x) eski Trkler'de ve zellikleOsmanllar'daki tabaklma olgusu balamnda siyasetin ald biimiirdelemitir.*) Siyasal sosyoloji yaznna ilikin ele alnan almalar iin Kitabn "EkKaynaka" blmne baknz. '-31"Stat farkndal (status awareness), "tabaka (stratum) farkmdah", tabakaball (affiliation)," "tabaka bilinci" ve "tabaka eylemi" gibi kavramkategorileri ile alarak, Trkler'de ilk tabaka elerini, "toplumsal

snflarn Osmanl modelleri'ni ve "Osmanl mparatorluu'ndaki 'snfbilinci"ni zmleyerek; bu elerin zellikle ekonomi ve siyaset eleri


16/105

balamnda onsekizinci ve ondo-kuzuncu yzyldaki gelimelere nasl yansdnabakmtr.Mardin baka bir almasnda (1969) Osmanl toplumunda, batda olduu gibi,bireyle devlet arasnda aracl salayan kurumlann veya gcn pazarekonomisinden ve zel mlkiyetten alan ve bu unsurla badaacak kltr vedavran kalplarna sahip bamsz kent ynetimleri, meslek rgtleri gibi

ikincil yaplardan oluan Sivil Top-lum'un bulunmayn zmlemitir. NihayetMardin'in dier bir yazsnda da (1973) ayn ekilde siyaset olgusuna toplumsalyapsal, elere arlk vererek baktn gryoruz. Benzer bir alma MetinHeper'e (1980) aittir.2. Siyasetin zgl Problem Alanlarna ilikin almalara. Siyasal Kanlna, Oy verme ve Semen DavranlarI-----------------;--------------------------------------------Bu konuda siyaset yaznmz hayli zengin klan sayda almalar bulunmaktadr.1950 seimleriyle balayan yarmac parti sistemi erevesinde toplum bireylerisiyaseti etkilemede etkin bir konuma gelmilerdir. Bu nedenle o zamana kadarkarlalmayan oluumlara sahne olan Trk siyasal hayat semen davranlar vesiyasal katlma asndan da gerek yabanc gerek Trk bilim adamlarnn younilgisini kazanmtr. Ne var ki, bu konudaki ilk almalar sadece seim olayn

kavrama ve ona normatif bir aklama getirme abalaryla ykldr ve anayasahukukunun bir problem alandr. Batl anlamda konuya yaklaan almalarnortaya kmas iin 1960'lar beklemek gerekmitir.Nitekim, bu yllarda Abadan-Unat'm (1965'a) "Siyasi faaliyetlerin mihrak noktasolan Ankara'da "kent nfusunun genel siyasal bilgi derecesini ve buna balolarak beliren eilimleri lerek eitli toplumsal tabakalarn tutumunu ortayakoyan almas ilk akla gelen32almadr. Ayn yazarn Ahmet Ycekk ile birlikte yapt (1967) veTrkiye'nin dokuz byk kentinde rnek alnan semen gruplarnn sosyo-ekonomikstatleri asndan seimlere (1961-1965) katlma oranlan ve bu oranlannfarkllama deerlerinin; partilerin oy ortala-malarnn ve farkllamadeerlerinin ele alnd bir dier alma da belirtilebilir. Nihayet, Abadan-Unat'm 1965 seim verilerini esas olarak yaynlad bir baka makale ile (1966a) daha nce belirttiimiz kitab (1966 b) anlmas gereken katklardr. Birbaka katk ise, 1966 ksmi Senato seimleri zerine yapt zmleme ile BahriSavc (1966 a)'ya ait bulunmaktadr.Semen davran konusundaki yazn, daha sonraki seimler zerine deiikboyutlarda zmlemeler yapan aratrmalarla zenginlemitir. Bu aratrmalarnbulgular, Trk semen davrannn ve seim olaynn siyasal sreci ne ekildeetkilediinin anlalmas bakmndan nemli katklar getirmitir.rnein, Ergun zbudun'un (1974 a) 1973 seim'cri zerine yapt biraratrmada"..., 1973 seimlerinin Trk parti sisteminde nemli deiimlerin biriareti olduu" ve "Trk toplumunun iinde bulunduu hzl ehirleme veendstrileme srelerine paralel olarak, partilerin sosyal tabanlar(nn) hzladei(tii), semen ktlesinin yeni bir gruplama iinde bulun(duu)" sonucunavarlm; bu siyasal deiimin "zellikle byk ehirlerde btn aklylekendisini gster(dii)", "kylerde ise deiimin ana izgileri(nin) bu derecebelirgin (olmad)" vurgulanmtr. zbudun (1977 a) ayn seimler zerineyapt bir baka aratrmada ise, bu kez nceki aratrmasnda gzlemlediisemen kitlesinin iinde bulunduu yeni gruplama veya kritik saflama zerinde,sosyo-ekonomik modernleme, siyasal katlma ve siyasal kurumlama deikenleriarasndaki ilikileri inceleyerek ayrntl bir ekilde durmutur. Yazarn buaratrmasnda vard sonu Trkiye'de sosyo-ekonomik modernleme ile, siyasalkurumlama dzeyi arasnda ak bir olumlu ilikinin olduu ve yenidensaflamann byk lde merkez-kenar blnmesine dayanan "eski" Trk partisisteminin yerini sosyo-ekonomik blnmelere dayanan "yeni" bir parti sisteminebrakmaya baladdr. Ayn tez33zbudun'un Frank Tachau (1975) ile yazd bir baka makalede de ilenmitir.

Baz aratrmalarda ise, semen davranlar sosyal snf deikeniesas'alnarak incelenmitir. rnein, Muzaffer Sencer'in (1974) Bahat-tin


17/105

Akit'in (1976) ve Yksel Glmen'in (1979) aratrmalar bu trdendir. Ancak,Akit'inki hari dier iki almada da semenlerin siyasal davran ilesnfsal konumlar (Glmen'in kavram daha dar tuttuu ekliyle, sosyo-ekonomikstatleri) arasndaki iliki zayf bulunmutur. Glmen bunun bata gelensebepleri arasnda "semen tercihinde birincil gruplarn etkinliinin gelenekseltoplumlarda sosyal hareketliliin youn olduu toplumlardan ok daha fazla

olmasn" gstermektedir. Siyasal sosyoloji bakmndan bu, yani semenlerinkendi iradeleri dorultusunda tercihte bulunup bulunmamalar nemli bir sorundurve bugn siyasal katlma almalarnda merkezi bir yer tutmaktadr.Siyasal katlma, her eyden nce, bireyin kendi iradesi dorultusunda meydanagetirdii davranlarla siyaseti etkileme olaydr, bu bakmdan seimlerde.oyverme katlmann sadece bir boyutunu oluturur. Bir baka deyile, siyasalkatlma seimlerde oy vermekten ibaret deildir.Nitekim, bizde bu alanda yaplan almalarn ilki olan Deniz Bay-kal'n (1970)kitabnda, siyasal katlmann seimlerde oy vermenin ok tesinde bir kapsamasahip olduu vurgulanm; bir 'siyasal davran' olarak eitli deikenlerle(sosyo-ekonomik, psikolojik ve siyasal) olan balants aklanm; nihayet birtipoloji oluturulmutur.Baykal'n almasndan sonra yaplan almalarda ise, siyasal katlmay

kavramlalrma abalan grgl verilerin desteinde srdrlmtr. rnein,zbudun (1974, b 976 b) sosyo-ekonomik deime asndan 1961. 1965 ve 1969seim verilerine dayanarak siyasal katlmada blgesel farklar, ehir-kyfarklarn incelemi; ayrca krsal blgelerde ve byk ehirlerdeki siyasalkatlma rntlerini ortaya karmtr. Yazann buHulanna gre, Trkiye'deillerin sosyo-ekonomik gelime dzeyleri ile seime katlma oranlan arasndaters bir orant vardr. Bunun en nemli sebebi, gelime34dzeyleri dk olan illerde siyasal katlmann "mobilize" katlma olmasdr.Krsal yrelerimizde aalk ve eyhlik kurumlarnn varl byle bir durumundomasnda en nemli etkendir. Ersin Ka-laycolu'nun (1983) yapt aratrmadaise, kentsel/krsal yaamn siyasal katlmay hem artrabilecei hemazaltabilecei gibi iki tr etkide bulunduu ve bu etkinin bugne kadarincelendiinden ok daha etrafl bir ekilde incelenmesi gerektii sonucunavanlmaktadr. Nitekim yazar, Kenya. Kore ve Trkiye'de gerekletirilen biraratrmann grgl verilerinden karlatrmal olarak yararlanarak Trkiye'desiyasal katlmann u zelliklerini gstermektedir: "...Trkiye'de erkekler,grece olarak yksek SES (Sosyo Ekonomik Stat)ye sahip olanlar, kk yerlemebirimlerinde ikamet edenler, kitle iletiim aralarn dzenli olarakizleyenleri siyasal olaylara ilgi duyanlar, siyasal rejim ve olaylar hakkndagrece olarak bilgili olanlar ve siyasal etkinlik duygusuna sahip olanlar, bunileliklere sahip olmayanlara oranla daha sk ve youn bir ekilde siyasalyaama katlmaktadrlar."Bu alanda belirteceimiz son bir alma Birkan Uysal'n (1984) iki imentofabrikasnda yapt grgl aratrmasdr. Bu aratrmada katlma, otorite vekarar ilikileri erevesinde ele alnmakta ve demokratik deer ve srelerebireylerin btnlemesi balamnda irdelenmektedir. Yazar, ailenin etkisininsrekliliine ilikin varsaymn grgl bulgularn doruladnbelirtmektedir.Siyasal katlma zerine yaplan aratrmalarda yaplan zmlemelerde hemenhemen daima oy kullanan kitle gznne alnmaktadr/44^ Oysa eitli nedenlerlesandk bana gitmeyen semenlerin ve siyaseti etkilemede bilinli olarak pasifkalan bireylerin varolduu bir gerektir. Dolaysyla, siyasal katlma olaynnbu bakmdan irdelenmesinde de yarar vardr. Ancak, belirtmek gerekir ki,Trkiye'de bu konuda yaplan aratrmaktan says pek azdr. Bu husustabelirtebileceimiz sadece iki alma bulunmaktadr. Bunlardan birincisi CenapNuhrat'n (1971) krsal alanda hi oy kullanmayan baz kyleri inceleyenaratrmasdr, ikincisi, konuyu "siyasal yabanclama" olarak daha kapsamlekilde ele alan Dou Ergil'in (1980 a), grgl aratrmasdr..35

b. Siyasal Davrann Psikolojik Boyutlarna ilikin almalar Siyasaldavran gdleyen psikolojik etkenler zerine yaplan almalar daha ok


18/105

bireyin siyasal benliinin ve siyasal inan sistemi veya ideolojisinin naslolutuu zerinde younlaan almalardr. Bu tr almalar, psikolojikkuramlardan yararlanarak bireyde hangi psikolojik mekanizmalarn hkim olduunuve bireyin bu mekanizmalar siyasal hayat iindeki davranlarna ne ekildetadn aklamaya ynelmektedir. Bilindii gibi, bat yaznnda bu gibialmalarn banda gelen H.D.Laswell'in Psychopathology and Politics, (1930)

yapt ile R.Lane'in Political Ideology, (1962) ve Political Man (1972) adhyaptlardr. Gerek kuramsal, gerek grgl dzeyde yaplan ve saylar haylikabark dier almalar ise burada belirtmeye olanak yoktur.Bizde ise, maalesef en az alma bu alana ilikin bulunmaktadr. Bunlarnbanda erif Mardin'in (1969 a) "Trkiye'de halk katnda dinsel inanlarnsiyasal eylemi etkilendirmesine ilikin "yapt alma gelmektedir. Dier biralma Trkler Alkan'a (1979) aittir. Alkan'n irdelemeye yneldii sorun isebireyin siyasal bilincinin gelimesinde ailenin okulun ve toplumsal smf(lar)nne dereceye kadar etkin olduudur. Yazar bu sorunu ayn zamanda Cumhuriyetdneminde Trkiye'de rejimin meruiyetinin salanmas, srdrlmesi ve karideolojilerin denetim altnda tutulmas sreleri balamnda ele almaktadr.Alkan (1983) bir dier almasnda, psikolojik kuramlardan daha okyararlanmtr. Yazar bu almasnda kiilik zmlemeleri balamnda "faizm

ve iddet" "nyarg ve yabanc dmanl" "terrizm"... gibi konularaeilmitir.Bu arada belirtelim ki. Ergilin (1980 a) daha nce andmz almas da birblmyle siyasetin psikolojik zmlenmesine rnek gsterilebilir.36c. Toplumsal ve Siyasal Deime Sorunlarna ilikin almalarToplumsal deime olgusu Trkiye'de Cumhuriyetin kuruluundan bu yana toplumunbir ok alann, bu arada siyasal sistemi ok eitli ve karmak sorunlarlakar karya brakmtr. Nitekim bu durum siyaset incelemelerinin de ilgialann oluturmu: szkonusu sorunlar bu incelemelerde siyasal sistemindeiimi ve istikrar asndan irdelenmitir. Bu adan dinin toplumsal vesiyasal deiim karsndaki konumu ve siyasetle olan ilikisi en ok ilgiyieken sorun olmutur. (B.Dver, 1955, 1967; B.Savc, 1959; T.Z.Tunaya 1962; S.Mardin, 1969, 1971, 1977 a, 1977 b, 1981, 1983; M.Sencer, 1968: N.Abadan-nat-A.N. Ycekk. 1969, 1970; Ycekk, 1971: B.Toprak, 1978, 1981: N.Vergin, 1977:M.Heper, 1981 M.A.Aaoullar, 1982; I.Sunar-B. Toprak, 1983: A.Y.Sarbay. 1985)Bir dier sorun, ordunun siyasal hayata mdahalesidir. Ordunun hangi koullarda,hangi gdlerle ve hangi tarihsel sebeplerle siyasete kart konusunda,Trkiye'nin kez deneyim geirmi bir toplum olmasna karn, yaplanaratrmalarn says ok deildir (B. Savc, 1961; E. zbudun, 1966; A.T.Klal, 1967, 1974 b: N.Abadan-Unat 1970; t.Turan. 1974; G.ayian, 1978;K.H.Karpal, 1981; M.Bozdemir, 1982; F.Tachau-M.Hcper, 1983)renci hareketleri ve rencilerin siyasal davranlar da zerinde nemledurulan sorunlardan olmutur (N.Abadan-Unat, 1965, b; 1971: .Ozankaya, 1966;l.Turan, 1969 a: A.T.Klal. 1974 a; T.Ate. 1976).1970-1980'ler Trkiyesinde siyasal hayat terr ve iddet olgusunu yaad. Sosyalbilimcilerimiz elbette buna kaytsz kalamazlard. Nitekim yaplanaratrmalarda, terr ve iddet konusu yapsal ve kltrel kaynaklan ve dierboyutlaryla ele alnp incelendi, anlalmasnda ve zlmesinde ksmen de olsaipular sunuldu. Ne var ki, siyasal hayat bu kadar ok etkilemi olmasnakarn, bu sorun zerinde yaplan aratrmalarn says ok azdr145'. Bualmalarn da byk ksm (Turan, 1978 a: S.Mardin, 1978: .Ozankaya. 1979;M.Bozdemir, 1981: G.B.Isen. 1983: S.Vaner, 1985) soruna kavramsal37dzeyde yaklamakta, ancak ok az (D.Ergil, 1980 b; R.Kele-AJnsal, 1982)grgl veriler erevesinde zmlemeler yapmaktadr.Nihayet, toplumsal deime srecinde ortaya kan nemli sorunlardan biri de,kadnlarn toplumsal ve siyasal hayatta oynadklar role ilikindir. Son yllaragelinceye kadar Trk toplumunda kadn sorunu, tmyle kadnlara tannan yasalhaklar bakmndan incelenmise de, bugn bu sorunun toplumun her kesiminde

varolduu ve ok boyutluluk gsterdii anlalmtr. Nitekim bu husus. SosyalBilimler Derneinin yaynlad kitapta (Abadan-Unat. 1979 a) yetesiye


19/105

vurgulanmtr. Kadnn siyasal hayattaki yeri ise balbana ayr bir konudur.Bu konuda gze arpan ilk olgu. Trkiye'de siyasal karar alma mekanizmalariinde kadnlarn-oran biraz deimekle beraber-dn olduu gibi bugn de azsayda bulunmasdr. Hatta, bu seimlere katlmada da geerli bir gzlemdir.Nitekim, az sayda da olsa. baz sosyal bilimcilerimiz bu olgunun nedenlerizerine eilen aratrmalarda bulunmulardr (N.Abadan-Unat. 1981; .Tekeli,

1979, 1982; Yeim Arat. 1983) rnein Tekeli'ye gre, sorunun sebepleri arasndakadnlarn benimsedikleri veya kendilerine benimsetilen ideoloji nedeniyle,siyasetin kendilerini ilgilendiren bir mcadele alan olarak grmemeleri batagelmektedir ki, bunun da kaynanda kapitalist toplumlardaki iblmbulunmaktadr. Bu toplumlarda esas olarak yeniden retimden sorumlu tutulankadnlarn alma ve yaama alanlar evleri olmaktadr.Bununla beraber, siyasal iletiimin etkisiyle, bir ok kadnn siya-sallaarak.bir anlamda siyaseti kendilerini de ilgilendiren bir olgu olarak grdnortaya karan grgl bir aratrmay burada belirtebiliriz (O.Tokgz, 1979).B. SYASETN SYASAL YAPISINA LKN ARATIRMALARSiyasetin siyasal yapsna ilikin aratrmalar, iktidar olgusu etrafndatoplanan sorunlar irdeleyen aratrmalardr, tktidann ne ekilde, hangi ara v&yntemlerle ele geirildii ve korunduu: iktidarn toplumun hangi kesimleri

tarafndan kullanld, hangi yntemlerle el deitirdii, nihayet iktidarnnasl bir kurumlama38sreci izledii bu grup aratrmalarn aklamaya yneldii temel sorulardr.Sorulara aranan yantlarda odak niteliindeki konular ise unlardr: "SiyasalPartiler ve Bask Gruplar". "Siyasal Sekinler". "Parlmentolar". "SivasalGelime" ve "Siy?)l Sistem1. Siyasal Partiler ve Bask Gruplarna likin almalarSiyasal iktidar ele geirmek veya paylamak amac sivasal partilerin varlknedenleridir. Bu nedenle siyasal partiler zellikle oulcu yapdaki siyasalsistemlerin ba aktrleridir.Trkiycde oulcu siyasal hayata geildikten sonra siyasal partilerin nemi veetkinlii artm, ayn zamanda bu konudaki siyaset yazn zenginlemeyebalamtr.Partiler konusunda ilk yaplan alma 1946 ylnda ortaya km ve birsosyolog tarafndan yaplmtr. Niyazi Berkes (1946) almasnda modernparti'yi "siyasi mcadeleyi gayri ahsi ekle sokan mekanizma" olaraktanmlayarak, iktidar mcadelesinin kurumsal erevesine dikkati ekmektedir.Kukusuz iktidar mcadelesinin kurumsal bir erevede vuku bulmasnda hukukidzenlemelerin rol byktr. Nitekim bu konu da hayli ilgi uyandrm ve birok yazar partileri byk lde bir hukuk olgusu olarak incelemilerdir. (B.Savc, 1958, 1964, 1965 a: Y.Abadan. 1959; D.Perinek, 1968). Bunun yannda,partileri tarihsel, siyasal ve sosyolojik birer olgu olarak gren almalaryaplm (T.Z. Tunaya. 1952; A.Payaslolu, 1952; N.Abadan-Unat, 1966; M.Sencer,1971; S.Akin. 1971, 1980; E.Onulduran, 1974: K.H.Karpat, 1975; S.Sayar, 1975,1978; E.zbudun. 1976 a, 1977 b, 1981; .Ergder, 1980: M.Tuncay. 1981: .Yetkin. 1982): ayrca partilere ilikin zgl sorunlar da incelenmitir(t.Turan, 1968: S.Sayar, 1976). Trkiye'de partiler konusunda yaplan bazaratrmalar ise, monografi trndedir. (C.Eroul, 1970; S.K1, 1976;A.Y.Sanbay, 1985)_Siyasal iktidar ele geirmek kadar olmazsa bile gene de nemli bir hareket onuetkilemektir. Bu ilevi demokratik toplumlarda bask gruplar yerine getirir.Kukusuz bask gruplar bu ilevlerin yerine getirirlerken siyasal partilerleolduu kadar, siyasal iktidarla da dzenli39bir iliki gelitirebilirler ve bu iliki demokratik siyasal hayatnilerliinde nemli katklarda bulunabilir. Trkiye'de yaplan almalar, bazkavramlatrma giriimlerinin dnda (Y.Abadan. 1959; N.Abadan-Unat, 1959)meseleye bu ynyle bakan zmlemeler iermektedir (Y.K.Zabunolu 1969; M.Akad,1976).

2. Siyasal Sekinlere ilikin almalar


20/105

Siyasal iktidarn kimler tarafndan elde tutulduu veya toplumun kimlertarafndan ynetildii konusu, siyasal iktidar mcadelesini anlamak bakmndanok nemlidir. Hele Trkiye gibi yenileme hareketlerinin hep sekin gruplarncagerekletirildii, siyasal sekinlerin et-kinliklerini uzun srekoruyageldikleri toplumlarda bu nem daha da artmaktadr.Trkiye'de siyasal sekinler zerine dorudan yaplan almalarn says ok

azdr. Bu almalar da daha ok k nunun kavramsal dzeyde irdelenmesi veyamevcut kuramlarn snrl bir erevede karltmlmasndan ibarettir. (B.Dver,1965: M.Kapani, 1977; T.Alkan. 1977; M.Turhan, 1984). Bu konuda F.W.Frey'inI965'te yaynlad The Turkish Political Elite adl klasiklemi almasnabenzer nitelikte bir baka alma bizde henz gerekletirilmi deildir. Bununbir istisnas olarak belki A.nsal'n (1976) yazm olduu makalegsterilebilir.Buna karlk, brokrasi ile ilgili almalarda dolayl olarak siyasalsekinler konusunun da ilendiini gryoruz. Bu tr almalarn bandaM.Heper'in (1974) yapt belirtilebilir. Yaptnda zellikle Osmanl Trk sivilbrokrasisinin siyasal hayatta oynad rol zerinde duran Heper, ayn zamandakonuyu siyaset sosyolojisi yaklamyla kapsaml bir ekilde ilkinceleyenlerdendir. Yazar, "Osmanl-Trk devletinin geliiminde genellikle

siyasal sistemin sosyo-ekonomik sisteme etkin olduu "ve" Osmanl-Trkdevletinde temel siyasal atmalarn likleme temas etrafnda gelimesi ve buatmay srdrenlerin bir sosyo-ekonomik snf temelinden yoksunluklar(nn)bu gr kantlad" varsaymndan hareketle zmlemelere girimekte vegrgl bulgularla bu temel varsaym snamaktadr.40zmlemelerin yazar ulatrd sonu ise; eitli aamalar izleyerek oluanbir "brokratik ynetim geleneinin siyasal etkinliinin giderek zayflamolmasdr: "Sivil brokrasi, artk homojen bir en-telleklel elitin parasolmad gibi glenen sosyo-ekonomik gruplar brokrasiyi etkilemekdurumundadr."Nitekim, Heper'in yaptyla ayn yayn yln paylaan bir baka yapt ise(G.aylan, 1974) Trkiye'de endstriyel topluma gei ynnde toplumsaldeiimin "giriimci snfn nderliinde yrtldnn; Cumhuriyetin ilkyllarnda burjuva snfnn gszl nedeni ile etkisiz kalan giriimciliingiderek glenmesi ve nderlik fonksiyonunu yrtegelmesinin yksyleilgilidir. Bu almada grgl bulgularn destei ile bize gsterilen, iktidarmcadelesinde ekonomik sekinlerin siyasal sekinlerden daha etkin bir konumkazandklardr. Bu gzlem dier baz almalar tarafndan da dorulanmaktadr.(M.Heper, 1976 a; I.Turan, 1984)f46).3. Parlmentoya ilikin almalarSiyasal iktidar ilikisi, ayn zamanda bir hkmettne-tbi olma ilikisidir. Builikinin znde baz genel kabul grm ve meruiyetini yasalardan alankurallar bulunur. Siyasal sistemlerde kural yapm parlmento veya meclislerinbata gelen grevidir ki, bu insanlk tarihinin kaydettii nispeten yeni birolgudur.Trkiye'de ise parlmentonun gemii yz on yllk bir zaman diliminikapsamaktadr. Bu sre iinde demokratik siyasal hayat besleyen nemli birkurumsal gelenek olumu bulunmaktadr. Ne var ki. Trk siyasal hayatnngeliim sreci iinde parlmentonun konumu, ilevi ve yapsn zmleyenaratrmalar snrl sayda yaplmtr. Bu almalarn ounluu parlmentoolgusunun ya hukuki boyutlaryla ele alm (T.Gne. 1956: E.zbudun, 1962;T.Karamustafaolu, 1965; S.Armaan,1978) veya tarihsel boyutuna arlk vererekincelemi (I.Ortayh, 1976, 1978; S.Akin, 1970 a, 1970 b): pek az toplumsal vesiyasal boyutlar zerinde daha arlkl olarak durmutur (A.T.Klah. 1967:G.aylan. 1976: .Turan, 1978 b: E.Kalaycolu, 1980; A.N.Ycekk 1982: I.Turan,1985). Siyasal hayatta "kural41yapmndan", "temsil ilevi"ne; "merulatnna-emniyet subab-k yolu"olmadan, "siyasal eitim ve toplumsallatrma ilevi"ne, denetleme ilevi"nden

"hkmet danmanl", hatta "yarg ilevi"ne kadar uzman roller oynayan


21/105

parlmentoyu derinlemesine anlamak, bu tr almalarn artmasyla mmknolabilir.4. Siyasal Gelimeye ilikin almalarSiyasal gelime, ok boyutlu, deiik ekillerde tanmlanan bir kavramdr*47'.Bununla beraber 1950'lerde ortaya atldnda bu kavramla amalanan, kinciDnya Savandan sonra Afrika ve Asya'ya yaylan yeni devletlerin

..oluturduueitli siyasal kurumlarn, gruplarn ve srelerin aklanmas vegelimelerinin tahminidir. Bu nedenle, bat yaznnda bu alanda yaplan ilkalmalarda hem yeni siyasal sistemler, hem de bunlarn iinde bulunduklaryap "geleneksel" olarak ifade edilmi, bunun kart olarak da Bat Avrupa veKuzey Amerika'da rnekleri grlen "modern" siyasal sistemlerin ve toplumsalyaplarn bulunduu ileri srlmtr. Bylece, siyasal gelime, modernlemeyebaml olarak, geleneksel toplumsal yap ve siyasal sistemden modern olanlaragei olarak kabul edilmitir148'.Geri 1960'larda siyasal gelime olayna bu ekilde yaklam eletirilereuram; kavrama aklk getirme abalarna kout olarak onun ok boyutluluunadikkat ekilmitir. Buna karlk, kavramn zgn (orijinal) eklindekikullanlna gsterilen rabet gnmzde de devam etmektedir. Dolaysyla,bugn "siyasal gelime" dendiinde, u oluumlar kastedilmektedir(49):l. Yksek

dzeyde farkllam bir siyasal yapnn varolmas, 2. Genel olarak, merkezinhukuki ve idari alannn genilemesi; siyasal faaliyetlerin toplumun tmalanlarna yaylmas, nfuz etmesi. 3. Geleneksel sekinlerin etkinliininkrlmas ve geleneksel meruiyet anlaynn zayflamas.Bu oluumlar, Cumhuriyet'in kurulmasyla beraber, ulus-devlet kurma aamasnnnemli meseleleri arasnda yer almtr. Bu balamda, bir yandan ulusal birsiyasal kimlik yaratma, siyasal katlm geniletme; te yandan merkezi siyasalbir otoriteyi temsil etme ve eitli sosyal gruplar arasndaki iktidarmcadelesini kurumsal42bir ereveye oturtma giriimleri Cumhuriyet dnemi siyasal gelimesinin nemliynleri olarak belirmitir. Trkiye'nin siyasal gelimesi zerine yaplanalmalara bu adan bakldnda ortaya yle bir grnm kmaktadr: Bualmalarn ou Trk siyasal geliimimin arka plann (Osmanl dnemibatljama giriimlerini) sorgulayan ve bunun tarihsel boyutuna dahaok'arlk verir niteliktedir (B.Savc, 1965 b, 1966 b: T.Z.Tunaya, 1960.1970); bir ksm uzun bir modernleme srecinin aamalarn sosyolojik vesiyasal bilimsel kavramlatrma giriimleridir. (K.H.Karpat. 1959, 1967, 1973;N.Berkes, 1964 a. 1964 b, 1965. 1973; S.Kili, 1968. 1981: A.N.Ycekk, 1968;.Turan, 1969 b; T.Timur, 1971; t.Suriar, 1974: E.Akarh, 1975; M.Hepcr, 1976 b,1977; E.Kongar, 1979, 1981; N.Abadan-Unat, 1979 b; .Mardin, 1983 b).Szkonusu almalarda kullanlan kavramsal erevelerde ok byk oranda batsiyasal gelime yaznnn etkisi grlmekle beraber, olgularn aklanmasndaeletirel bir tutum ve yeni kavram araylar da gzden kamamaktadr.5. Siyasal Sistem Trlerine ilikin almalarYneten-ynetilen ayrmn ald biim, bir toplumdaki siyasal iktidarolgusunun kurumsal erevesinin anlatmn da ierir ki. hu SgJgyg. "siyasalsistem" olarak adlandrlmaktadr. Bir baka devile. siyasal sistem, herhangibir toplumda iktidar, hkmetmeyi ve otoriteyi ieren kurumsallam insanilikileri biimidir. Bu biimler zerine yaplan incelemeler, batda Aristo ilebalar ve gnmz sosyal bilimcilerine kadar gelir.Bu kadar ilgi ekmi ve ekmekle devam eden bir alana siyaset bilimcilerimizingsterdikleri ilgi yok denecek kadar az olmutur. Bu konuda yaplan bir kaalma da (E.am. 1976; Y.Grbz, 1980: G.ayian. 1981) genel olarak dnyannbelli bal siyasal sistemlerini betimlemeye ynelik almalardr. lginolan, baz Anayasa Hukuku kitaplarnda ayrlan blmler dnda, siyasetsosyolojisi asndan Trk siyasal sistemini anlamaya ynelik irdelemelerin dehemen hemen bulunmamasdr. Bunun bir istisnas, C.Oktay'n (1983)43yaptdr. Oktay, bu yaptnda Trk siyasal sistemini evre koullannda vuku

bulan deiimler balamnda ele almakta ve bunun sistemin alt esini oluturankamu brokrasisinin ileyiinde ne gibi sorunlara yol atn tartmaktadr.


22/105

Bir dier istisna ise, A.nsal'n (1980) Trk siyasal sistemini alt sistemetkileimi asndan inceleyen almasdr. Yazar bu almasnda bir altsistem olarak Anayasa Mahkemesinin Trk siyasal sisteminde oynad rolkuramsal ve grgl dzeylerde irdelemektedir.Siyasal sistem trleri zerinde yaplan aratrmalarn yok denecek kadar azsayda bulunmas, belki, Trk sosyal biliminde olgulara karlatrmal olarak

bakma alkanlnn henz tam anlamyla yerlememi olmasna balanabilir.C. SYASETN TOPLUMA ETKLERNE LKN ALMALARSiyasetin toplum zerine etkilerini irdeleyen almalar, esas itibariyleynetsel kurumlarn, programlarn ve siyasalarn hizmet sunulan kurum veyagruplar zerindeki etkinliini deerlendirmeye ynelmektedirler. "Siyasalekonomi" (political economy), "siyasa .deerlendirmesi" (policy evaluation) ve"siyasa analizi" (policy analysis) alanlarnda yaplan incelemeler butrdendir(50).Bizde ise bu tr almalar hem az. hem de kapsam olarak snrl bulunmaktadr.rnein, siyasa deerlendirmesi ve siyasa analizi siyaset aratrmaclarmznhi ilgisini ekmemi konular olarak durmaktadr. Siyasal ekonomi greli olarakdaha ilgi ekmi bir alan grnmndedir. Ne var ki. bu alana ilikin almalarda siyasal sistemin toplumdaki sosyal ve siyasal kaynaklar ne ekilde ve nasl

toplad, dntrd ve datt sorunu ile pek az ilgilenmi olanalmalardr. Bunlarn bir ksm sadece iktisadi etkenlerin ileyiine naslyansdna bakan almalardr. (T.Bulutay-N.Yldrm, 1968 T.Bulutay, 1970;.Tekeli, 1977). Ancak pek az sosyal ve siyasal kaynaklarn nasl topland,dntrld ve datld sorununu irdelemektedir. (E.zbudun, A.Ulusan.1980: .Ergder. 1981).Oysa, hem siyasal sistemin alt-sistemlerle olan ilikisinin, hem de siyasalsrecin btnselliinin anlalmasna bu tr aratrmalarn art-44mas olduka katkda bulunabilecektir.Bu blmde gttmz ama, bir yandan sosyal bilimler arasndaki uzmanlamaolgusunun bir rn olan siyasal sosyolojinin geliim izgisini, kapsamn veilgi alanlarn saptamak: br yandan bunlarn Trkiye balamnda sahip olduugrnme bakmak olmutur.Bu adan, belirtilmesi gereken ilk husus, Trkiye'de siyasal sosyolojinin ilgialanlarnda aznsanmayacak bir yaznn karmza km bulunmasdr. Yaptmzgruplandtrmalara gre en ok sayda alma "Siyasetin Toplumsal Kkleri"altnda toplanmaktadr. Buna karlk, "Siyasetin Siyasal Yaps" ve "SiyasetinTopluma Etkileri" bal allnda toplanan almalar daha az saydadr."Siyasal sosyoloji paradigmas"n gznne aldmz da, az sayda olan bu songrup almalarn artmasnn, siyaset olgusunu ok deikenli bir model eklindezmlemeye katks byk olacaktr.Bir baka husus, incelediimiz almalarda kuramsal ve grgl olmayanaratrmalarn okluudur ki, bunlar da 1960'lara kadar yabanc yazn(zellikle Anglo-Amerikan yaznn) tantc veya bu yazndaki ynsemeleriyanstc almalardr. Ancak 1960'lardan sonra gerek kuramsal, gerek grglzgnl olan almalar ortaya kmaya balamtr*5n. Kukusuz, bu tralmalarn artmas da siyasal sosyolojinin geliiminin hzlanmas asndanson derecede gereklidir.Nihayet, nemli bir husus da, incelenen almalarn ounda siyaset sosyolojisive siyaset bilimi arasndaki snrn tam anlamyla be-lirlenmemesi. hatta zamanzaman iki disiplinin zde grlmesidir. Bu ise. siyaset sosyolojisinin zerk veuzmanlam bir kimlie brnmesini engelleyici niteliktedir, oysa disiplinleraras iblm ve uzmanlamaya gerekli duyarllk gsterilirse hem kavram, kuramve yntem kargaas son bulacak, hem de siyasal sosyoloji Trkiye'de salklbir gelecee sahip olacaktr.451 BLM UN DIPNOTIARI(I) M.Duverger, Sosyal Bilimlere Giri, (ev., .Oskay), 1973, s.9/14


23/105

(4) Bu sadece sosyal inceleme dallan iin deil, do|a incelemeleri, pozitifdisiplinler iin de szkonusudur: yani tm disiplinler felsefe emsiyesi altndatoplanmaktayd. Ancak, pozitif bilimlerin bu emsiyenin altndan kmalar,sosyal disiplinlerden nce olmutur. Bu konuda bkz. C.Yldrm, Bilim Felsefesi,stanbul, 1972 2.b. s.25.(5) ron, a.g.e., s. 114.

(6) S.N. Eisenstadt, "General Introduction: The Scope and Development ofPolitical Sociology, Political Sociology: A. Reader, Ed.S.N.Eisenstadt, NewYork, 1971, s.5.(7) W.G. Runciman, Social Science and Political Theory, Cambridge,1969, Second edition, s.25(8) Eisenstadt, a.g.e., s.6(9) S.M.Lipset, "Political Sociology," Sociology Today, V.I.,Ed.R.K.Merton ve dierleri, New York. 1959, s.82,(10) R.Miliband, Marxism and Politics, London, 1977, s.17-18(II) Lipset, a.g.e., s.82.(12) Lipset, a.g.e., s.83.(13) N.Vergin, Siyaset Sosyolojisi, Istanbul, t.y.,s.l5(14) MJanowitz, "Political Sociology", International Encylopedia of the Social

Sciences, V.I 1-12, Reprint edition, 1972, s.299.(15) R.Bendix-S.M.Lipset, "The Field of Political Sociology", PoliticalSociology: Selected Essays, Ed.L.A.Coser, New York, 1966, s.9/10.(16) R.Bendix, "Introduction", State and Society: A Reader in ComparativePolitical Sociology, Ed.R.Bendix ve dierleri, Berkeley, 1973, s.3.(17) R.a.Dahl, "The Behavioral Approach in Political Science", ContemporaryPolitical Thought, Ed.J.A.Gould-V.V.Thursby, New York, s.121.(18) Ayn eser, - 124(19) Davranlk, sadece bu grup tarafndan deil, Amerikal siyasetbilimcileri tarafndan da eletirilmitir ki bunlarn banda D.Easton

gelmektedir. Geri Easton siyaset biliminde teorinin unutulduu yerdenkartlp gelitirilmesini 'davranlk devrimi'ne balamaktadr; bunakarlk, davranl 'ar olguculuk' (hyper factualism) ile malul bulmaktave bunun burada belirtemeyeceimiz bir ok sebebini sralayarak davranleletirmektedir.Bk..Tekeli, David Easton'm Siyaset Teorisine Katks zerine Bir nceleme,istanbul, 1976, s.28, 72/78.(20) Dahi, a.g.m., s.121.(21) Bu bilgiler iin bkz., S.Rokkn, "International Cooperation in PoliticalSociology", Mass Politics: Studies in Political Sociology, Ed.E.Alladt-S.Rokkan,New York, 1970(22) Greer, gnmz siyaset bilimini toplumun siyasal-ynctsel boyutunauygulanan bir genel sosyal bilim olarak grmektedir. Ayn gre Braungart dasahiptir. Bkz., S.Greer. "Sociology and Political Science", Politics and theSocial Sciences, Ed.S.M.Lipset, New York, 1969, s.62, R.G. Braungart,"Political Sociology: History and Scope", Handbook of Political Behavior,Vol.5, S.Lohg, New York, 1981, s.3.(23) Rokkan, a.g.m., s.19 Ayn eyi Bendix de sylemektedir. Bkz, Ben-dix vedierleri, a.g.m.,s.lQ.(24) Lipset, a.g.m.,s.S3.(25) Bendix-Lipset, a.gm., s.26.(26) L.A.Coser, "Introduction", Political Sociology: Selected Essays, a.g.e.,s.1/3.(27) R.F.Hamilton-J.Wright, New Directions in Political Sociology,Indiapolis, 1975 s.5.(28) Bkz., C.Sartori, "From the Sociology of Politics to Political Sociology",Politics and Social Sciences, a.g.e., s.65/67 A.Effart, "Power to the Paradigms:An Editorial Introduction", Perspectives ih political Sociology, Ed.A.Effart,New York, t.y.,s.7.

(29) M.Duverger, Siyaset Sosyolojisi, (ev., .Tekeli), istanbul, 1982, 2 b..s.5,


24/105

(30) Braungart, a.g.m., s.3.(31) Ayn makale, s.25/60.(32) Ay/u makale, s.36/40.(33) Ayn makale, s.40/47.4746

(34) Ayn makale, s.47/55.(35) Ayn makale, s.68.(36) Sartori, a.g.m., s.67/69.Bu konuda ayrca u yazya baklabilir: A.Y.Sanbay. "Siyaset (in) Sosyolojisi,Siyaset (in) Bilimi, Siyasal Sosyoloji", ktisat ve Sosyal Bilimler, C.2, S.2.,1981(37) Sartori, a.g.m., s.92.(38) M.Kray, "Sosyal Deime ve Sosyal Bilimler", Trkiye'de SosyalAratrmalarn Gelimesi, Ankara, 1971. s.9.(39) Ayn makale, s.9.(40)K.Karpat, "Siyasal limer Aratrmalar", Trkiye'de SosyalAratrmalarn Gelimesi, a.g.e.. s.67.(41) Ayn makale, s.67. ,

(42) Ayn makale, s.67/68.(43) Bendix-Lipset, a.g.m., 10,(44) A.T.Klal, hakl olarak bu durumun Trkiye'de seim sonularnntahliline ynelmi aratrmalarda daha balangta nemli bir hatann kaynaolduunu belirtmektedir. Bkz., "Rejim Asndan Aratrlmas Gerekenki sorun: Genlik Hareketleri ve Sandk Bana Gitmeyen Semenler". Trkiye'deSosyal Aratrmalarn Gelimesi, a.g.e., s.80.(45) I.Turan, Siyasal Sistem ve Siyasal Davran, stanbul, t.y.. 2b.. s.166(46) Ayn eser, s. 167/178.(47) E.Kalaycolu, "Siyasal Gelime almalarnn Az Gelimilii,"Prof.Dr.nit Yaar Doanay'n Ansna Armaan 2, istanbul, 1^982, s.509.(48) Ayn makale, s.511.(49) S.N.Eisenstadt, "Breakdowns of Modernization", Readings in SocialEvolution and Development, Ed.S.N.Eisenstadt, New York, 1970, s.423.(50) Braungart, a.g.m., s.47.(51) Benzer bir sonuca bir baka incelemede de varlmtr. E.Kalaycolu,"Siyaset Biliminde Davransal Yaklam ve Nicel Aratrma: Trkiye rnei","Atatrk Trkiyesinde adalama ve Siyasal Bilim Konferansna sunulan tebli,stanbul, 1984. s. 14.48.2 ZMLEME EREVES1. Sosyolojik ParadigmaBlm l'de Siyasal Sosyoioji'nin yeni bir paradigma olarak siyaset olgusunutoplumsal gerekliin btnl iinde kavrarken boyutlu bir zellik ierdiivurgulanmt.Burada ksa bir hatrlatma yaparsak, bu boyutlu paradigma'nn:1- Siyasetin, toplumsal kklerini,2- Siyasetin siyasal yapsn, >3- Siyasetin topluma olan etkilerini dngsel olarak irdeleyerek siyasetolgusunu blnmez olan toplumsal gerekliin btnl iine oturttuusylenebilir.O halde, Siyaset bilimi ile Siyasal sosyoloji arasndaki fark da her eyden ncebu noktada aranabilir."Siyaset Bilimi" ad altnda imdiye kadar yaplan almalar daha ok SiyasalSosyoloji.paradigmasnn "Siyasetin siyasal yaps" boyutuna tekabl etmekte.Siyaset Bilimini sadece bundan ibaret saymaktadr. Bu, deyim yerinde ise,siyasetin" siyasalbilimsel" olarak incelenmesidir. Ama, siyaseti sosyolojikolarak incelemek istiyorsak ve bu incelemeyi yaparken indirgemecilik(reduetionism) tuzana dmek istemiyorsak, incelememiz "siyasal sosyoloji"olarak adlandrdmz boyutlu bir paradigma olmak zorundadr.

Bu noktada akla yle bir soru gelebilir: Acaba siyasal sosyoloji yeni birsiyasal bilim olarak m neriliyor? Byle bir nerme sz konusu deil. Daha nce


25/105

de deindiimiz gibi, siyast bilimi siyaset olgusunu eitli ynleriylezmleyen farkl disiplinleri (Siyasal ekonomi. Siyasal antropoloji, Siyasalsosyoloji, Siyasal felsefe. Siyasal tarih, uluslararas politika gibi)ereveleyen tpk sosyoloji gibi genel adlandrma. Ama, bu genel adlandrmafarkl yntemsel anlaylar ve paradigmalar iermektedir. Siyaseti nasl kisosyolojik olarak ince-leyebiliyorsak, ekonomik ve antropolojik olarak ta

inceleyebiliriz. Bunlarn hepsi de siyaset bilimi incelemeleri olup, farklparadigmalar iermekledir. _Bu bakmdan, siyasal sosyoloji-siyaset bilimiyerine ikame edilen49bir disiplinden ok, genel bir disiplin altnda yer alan yeni bir paradig-.madr.Bu durum ekil l'de gsterilmektedir.

Genel erevencelenen Olgu Paradigma zel Disiplin S .1 Y A S E T B 1 L 1 M IS I Y A S E T Sosyolojik Siyasal Sosyoloji

Ekorromik Siyasal EkonomiTarihsel Siyasal TarihAntropolojik Siyasal AntropolojiFelsefi Siyasal Felsefe

Uluslararas Uluslararas Siyasetekil 1 Siyaset Bilimi: Paradigmalar ve Alt-Disiplinlerekil l'de tasvir edilen ayrmlama balamnda daha iyi anlam-landrabiirhekiin, paradigma'dan ve sosyolojik'ten neyi kastettiimizi de belirtmekgerekiyor.^Paradigma bilim tarihisi ve felsefecisi Thomas S.Kuhn'un(1) so-. sval bilimlere kazandrm olduu bir kavramdr. Gevek bir tanm^yaplacak olursa, paradigmann dnyaya bakma tarzn, buna dayanarak, ne tr bir bilimsel incelemenin yaplacan ve hangi tr tercihinkjjbul edileceini bilmeyi ifade ettiini syleyebiliriz.Bu tanm erevesinde paradigmamzn "sosyolojik" olmas ne anlama gelmektedir?"Sosyolojik" olmak, par excellence, sosyolojik soru sormaktr. Bu soru, hereyden nce, insan eyleminin genel kabul gren ve resmen tanmlanm olanamalarnn arkasnda yatana bakmay zorunlu klar (2). Bunu yaparken de insaniolaylarn farkl anlam dzeylerine sahip olduklarn ve onlarn bazlarnngnlk hayatn bilincinden gizlenmi50olduklanni kabul ediyoruz. O halde, sosyolojik bak, esas itibariyle sosyalyaplarn, ilikilerin d yzne deil, bu yzn ardnda yatanbelirleyicilerine eilmektir. Bu bakmdan, sosyologun ilgilendii problem,dierlerinin problem dedii ey olmayabilir. nk, sosyolojik problem, zndesosyal etkileim (social interaction) bakmndan ne olup bittiine bakmaktr.Otoritelerin veya dier resmi grevlilerin bakna gre yanl olan eydeildir sosyolojik problem'31.Bu balamda, su yerine kanun; boanma yerine evlilik; rk ayrm yerine rklaradayanan katmanlama; ihtilal yerine hkmet sosyolojik problem olaraknitelenebilir/4'Bundan hareketle, siyasetin sosyolojik incelemesinin, esas itibariyle siyasalyaplarn, ilikilerin veya daha teknik deyimle siyasal etkileimin ardndayatan etkenlere bakmak olduu sylenebilir.Yalnz, bu etkenlere bakmz, bir kere daha vurgulayalm ki, boyutlu vedgsel olmak zorundadr. Sadece grnenin altnda yatan grnmeyen etkenlere(Siyasetin toplumsal kkleri) bakmamalyz. Grnene de (Siyasetin siyasalkkleri) ve bu ikisi arasndaki etkileimi de dikkate almalyz. nk, temelvarsaymmz toplumsal gerekliin blnmez bir btn olduu ve siyasetin bubtn iinde yer alddr. Daha somut olabilmek amacyla yle bir rnekverebiliriz: nceleme konumuz devlet olsun. Devletin iblm ve toplumsalsnflarla olan ban ortaya kardmzda onun toplumsal kklerine eilmioluruz ve phesiz bu sosyolojik bir incelemedir. Ama bununla devletingrnmeyen ynne bakm oluyoruz. Ancak, devletin bir de onu meydana getiren

personelinde (cumhurbakan, bakanlar, brokratlar), kontrol aralarnda (polis,jandarma) ve kurumlarnda (yasama, yarg, yrtme) somutlam grnen yz


26/105

vardr. Bunlardan sadece birine bakmak, hem eksik bir bak olur; hem debaktmz yn ile onu zdeletirme gibi bizi indirgemecilik tuzanadrebilir (*) Siyasal sosyolojik paradigma szkonusu olduunda, devlet hemtoplumsal kkleriyle hem de siyasal kkleriyle, nihayet bunlar arasndakietkileimle beraber incelenmek durumundadr.* Devlet rneimizde siyaset olgusunun bir unsuru olarak ele alndndan ona

ilikin bir indirgemecilikten szedilmitir. phesiz daha st dzeyde birindirgemecilik siyaseti devletle zde klmak olabilir.51ekil 2: Siyasal Sosyolojik Paradigma: Grnen ve Grnmeyenekil 2, siyasal sosyolojik paradigmann siyasetin grnen ve grnmeyenynlerini nasl kapsadn gstermektedir. ekildeki ok iaretleri yukardaszn ettiimiz dngsellii ifade etmektedir.Mevcut paradigma ile ilgili olarak bir hususu daha belirtmek yerinde olacaktr.Kesien dairelerin sol yan Sartori'nin Blm l'de aktardmz sosyolojikindirgemecilik; sa yan ise, siyasal bilimsel (politicological) indirgemecilikdedii anlaylar temsil etmektedir. phesiz, indirgemecilik ada sosyalbilimlerdeki uzmanlama gznne alndnda tercih edilir olmasa dahi, bykbir gnah da deildir; bir tarzdr. Siyasal sosyoloji bu tarzn almas

gerekliliini vurgulayan ou siyaset incelemecilerini buna ikna ettiinisandmz bir paradigmadr. Yoksa siyaseti, rnein onu sadece toplumsalkklerine indirgeyerek zmlemek mubah ve hl ok yaygndr. "SiyasetSosyolojisi" (The Sociology of Politics) dediimizde, tekrar edelim ki,bakmzn sosyolojik olduu kadar indirgemeci olduunu da belirtmi oluyoruz."Siyasal Sosyoloji" (Political Sociology) dediimizde ise indirgemeci olmayanbir sosyolojik baka sa'hip olduumuzu ifade etmi bulunuyoruz. Diyoruz ki,bakmz yukardaki satrlarda tanmladmz anlamda kalk noktas olarakncelikle sosyolojik olmayan deikenleri de dikkate alyor ve siyaseti52

toplumsal gerekliin blnmez btnl iinde anlamdrabilmek iin herdeiken arasndaki etkileimi varsayyor. Bu adan, siyasal sosyoloji'nin nekan bir baka zellii onun disiplinleraras entel-lektel bir faaliyetolmasdr.//. Epistemolojik Arkaplan: Sembolik Toplum KavramlatrmasSosyolojik bakn doasn belirleyen, phesiz bak sahibinin dayandtoplum anlay ve kavramlatrmasdr. Genel olarak toplumdan neyi anladmzformle edebiliyorsak, olgularn toplumsal gereliin btnl iindeki yerinive anlamn belirleyebiliyoruz demektir.Bu ksmda, siyasete sosyolojik bakmz belirleyen toplum modelimize dairaklamalarda bulunacaz. Bunu yaparken de paradigmann disiplinlerarasdoasna uygun olarak belirli bir sosyoloji (Fe-flomenolojik) ve Psikoloji(Bilisel) arasndaki sentez denemesine girieceiz.josyal ve siyasal dnce tarihinde toplum kavramlatrmalan iki temelkategoriye ayrlabilir'5'. (Tj Doal toplum kavramlatrmas Sembolik toplumkavramlatrmasPoal toplum kavramlalrmas. toplumsal hayatn dayand ilikiler ann,doal drt ve zorunluluklar zerine ina olduunu ileri srer; toplumsalhayatn ierdii dn, deer ve anlam sistemlerini pratik neden veetkinliklerin bir trevi olarak zmler. Bu balamda, toplum, pratikilikilerin bir yansmas veyaiasanmidir^ Doal toplum kavramlatrmaspozitivist sosyal bilim anlaynn bir .rndr.. Sembolik toplum kavram [astrmasnda, toplumsal hayat oluturan .ilikilerag sembolik nitelik tar ve toplum yelerinin eylemleri ancak sembolik birbtnlk iinde yer ald zaman anlam kazanr. Bir baka deyile, toplumyelerinin eylemi, sembolik bir temellendir-jneye tbi olduu zaman eylemniteliine brnr. Bu kavram-latrmaya gre, toplumsal hayat sembolik olarakkurulmutur. Sembolik toplum kavramlatrmas yorumsamac/hermntik sosyalbilim jgayna dayanr.

53


27/105

Bizim burada gerekletirmeye altmz zmleme erevemiz. sembolik toplumkavramlattrmasn esas ald iin, bunun zerinde biraz daha durmamzda yararvardr.Sembolik toplum kavramlarmas, toplumsal varl olan (being) deil, oluturanolarak gren ve nemli olann biim (form) olduunu jyrgulayan bir teorikanlaya dayanr.

Bu adan, gerek fiziksel doann gerek insan doasnn sosyal hayata yansyanetkileri, olduktan gibi hissedilir. Bu noktadan hareketle, oluturduu biimindnda doann anlamsz olduu ve doann ancak sembolik bir sistem iindeyorulduu zaman bir anlama kavuaca ileri srlebilir. Bu sebeple, "gerek"inve "bilgi"nin farkl ve ayr dnyalar olduu sylenebilir


28/105

Sembollere bavurmada duygusal ve bilisel etkenlerin roln daha ayrntlolarak belirlemek ii

Ali Yaşar Sarıbay Siyasal Sosyoloji

Documents

Transcript of Ali Yaşar Sarıbay Siyasal Sosyoloji