Alfredo Saad-Filho - Kapitalizme Reddiye

Londra niversitesine bal D ou ve Afrika Aratrmalar Enstits (SOAS) Kalknma Ekonom i Politii B lm nde retim yesidir. Yaynlanm eserleri unlardr: M arxn Deeri: ada K apitalizm in Ekonomi Politik (2002) [ev. Ertan Gniner, Yordam Kitap, 2006], M arx,n K apita li (Ben Finela birlikte, 2003), K apitalizm e Reddiye: M arksist Bir Giri (Hazrlayan, 2003).

Alfredo Saad-Filho

E serin o r i j in a l a d :

A n ti-C a p ita lism :A M arxist In tro d u ctio n (2 0 0 3 , Pluto Press, London)

KAPTALZME REDDYEWMarksist Bir Giri

H a z r la y a n

A l f r e d o S a a d - F i l h o

ngilizceden evirenler:Emel Kahraman, kr Alpagut, Asl Zengin,

Cihan Gerek, Defne Orhun, Erkal nal, Haan Bn

(evirmen adlar makale sonlarnda ayrca belirtilm itir)

Yordam Kitap: 8 Kapitalizme Reddiye Marksist Bir Giri Alfredo Saad-Filho

ISBN-9944-5688-8-0 Kitap Editrleri: Ali Gndoan - Erdem GnaanDzeltme: Mehmet Tayak Kapak ve Tasarm: Sava ekiSayfa Dzeni: Gnl Gner Birinci Basm: Ocak 2007Yayn Ynetmeni: Hayri Erdoan Alfredo Saad-Filho - Pluto Press 2003

Yordam Kitap, 2006

Yordam Kitap Basn ve Yayn Tic. Ltd. ti.

Nuruosmaniye Caddesi Eser han No: 23 Kat:l/105 Caalolu 34110 stanbul

T: 0212 528 19 10 F: 0212 528 19 09 W: www. yordamkitap. com

E: inf C7 activists no better than Bin Laden (London Evening S tan dard , 5 Kasm, 2001). Bakalarnn yan sra, ABD tem silcisi D on Toung, ABD Ticaret tem silcisi Robert Z oellick ve talyan Babakan B erloscon inin de benzer iddialarda bulunduu syleniyor (Karliner 2001).

18 | Alfredo Saad-Fi lho

Giri | 19

geleneksel biim indeki hem de yeni kurum salclk yoluyla anayolcu iktisat ku ram n n ykselen etkisi bu sebeplerden bazlard r.6 N eoliberalizm in ilerleyii, zengin lkelerdeki Keynesiliin hissedilir derecedeki baarszl, yoksul lkelerdeki kalk nm acl n ve Sovyet blokunun k ile kolaylat. Son olarak da ABD hkm eti neoliberal politikalar her yerde desteklem eleri iin IM Fye, Dnya B ankasna, BMye ve D T ye dayad srtn . Bu rgtlerden gelen basklar, yabanc hkm etlerin po litikalarnda reform larn yrrle konulm asn salayacak aralar olarak yardm , bor destei ve yabanc yatrm n daha fazla ku llan lm asn tasd ik etti.

Neoliberal politikalar ncle dayanr. Birincisi, piyasalar ve devlet arasndaki ayrlk. Neoliberalizm , devletin ve piyasann b irb irinden ayr ve karlk l olarak birb irin i dlayan ku ru m lar olduunu varsayar. Bu varsaym a gre b irin in genilemesi tekisinin gerilemesi pahasna gerekleir. kincisi, p iyasalarn verim li, devletlerinse m srif ve ekonom ik adan verim siz o lduunu iddia eder. ncs, devlet m dahalesinin sistem atik ekonom ik so run lar yaratt n , zellikle de kaynaklarn yanl tahsis edilm esi, rantiyecilik ve teknolojik gerilik gibi sonular dourduunu savunur.

Bahsettiim iz bu ncller, baz iktisadi po litikalarn doal o larak arzu edilir olduunu im a ediyor. Bunlar arasnda birinci srada, zelletirm e ve ekonom ik faaliyetlerin serbest b raklm as yoluyla, serbest piyasalar kurum sallatrm ak zere devleti arka p lana itm ek var. kinci srada, enflasyonu kontrol etm ek ve devlet m dahalesinin kapsam n sn rlam ak amacyla vergi reform lar ve m asraflar ksm a gibi sk m ali ve para politikalar var. nc srada, karlatrm al stnle uygun olarak uzm anlam ay tevik etm ek, ihracat can land rm ak ve i piyasadaki rekabeti a rtrm ak amacyla ithalatn serbestletirilm esi ve dviz k u runda devalasyon var. D rdnc srada, yabanc sermayeyi ekmek, i piyasadaki tketim ve yatrm kapasitesini a rtrm ak amacyla sermaye akn n serbestletirilm esi var. Beincisi, tasarruflar ve yatrm n getiri o ran n ykseltm ek amacyla yerli m ali sistem in serbestletirilm esi. A ltncs, istihdam seviyesini ykseltm ek amacyla emek piya

6 Bkz. Fine, Lapavitsas ve P incus (2001).

Alfredo Saad-Fi lho

sasn n esneklii. Yedincisi, m lkiyet h ak lan yaratm ak ya da bu haklar korum ak amacyla yasalarn gzden geirilmesi. Sekizincisi srada ise zgrl ve insan haklarn korum ak iin deil, devlet ik tidarn seyreltm ek ve ounluun ekonom ik politikalar etk ileyebilm esini zayflatm ak iin siyasi dem okrasi yer alyor.

Bu po litikalarn sadece istisnai durum larda baarl olduu yllar boyunca m eydandayd. Son yirm i yllk ekonom ik perform ans, genellikle nceki (Keynesi) dnem in gerisine den byme oranlaryla, hem zengin hem de yoksul lkelerde m itleri boa karm t. Yoksulluk seviyeleri kayda deer oranlarda dm em i, hatta hi dm em iti; lke dahilindeki ve lkeler arasndaki eitsizlik olduka ykselm iti; byk sermaye aklar para krizleri ile ilik ilendijiliyordu ve eski Sovyet blokundaki ekonom ik dnm balangta sevinle karlanm sonra tam bir fiyasko olm utu (en azndan ounluk iin). N eoliberaller bu felaketlerin daha fazla reform ihtiyacna iaret etti in i srekli sylyor. Oysa zengin lkelerde olduu kadar yoksul lkelerdeki berbat ekonom ik perform anstan , asl o larak neoliberal reform larn sorum lu olduu sonucuna varm ak ayn derecede m antk l, hatta daha m akul olur.

Y ukarda vardm z sonu be kuram sal savla pekiiyor.7 lk olarak, neoliberal reformlar, piyasa glerinin szde yararlarna dayanarak/takatsiz hastadan salkl alternatifler yaratm asn isterken, ok sayda ii ve totolojik bir ekilde verim siz saylan sanayilerin tam am n yok eden politikalara yol ayor. Bu strateji nadiren iliyor. Geleneksel sanayilerin yok edilm esinin yaratt yldrc etki, yeni sanayilerin hzl bym esi ile telafi edilm iyor genellikle. Bu du rum da yapsal isizlie, a rtan yoksullua, m arijinallem eye ve sorunlu lkelerde dem eler dengesinin daha sk bir ekilde k stlanm asna yol ayor.

kincisi, neoliberalizm e duyulan inan neoklasik iktisat k u ram nn en temel ilkeleriyle bile eliiyor. rnein Lipsey ve Lancaster, yarm yzyl nce gelitirdikleri ikinci en iyi an a liz le rin d e , bir ekonom i m kem m el rekabeti idealden (tm ekonom ilerin yapt

7 Uk/. Arestis ve Sawyer (1998), Fine ve Stonem an (1996). Bu pasajlarda anlankaynaklardan ve oradaki referanslardan faydalanlyor.

Giri | 21

gibi) birka adan ayrlrsa, ek s ik lik le rd e n b irin in kald rlm asnn onu daha verim li klm ayabileceim gsterm iti. Dolaysyla anayolcu iktisat kuram bile neoliberal reform larn neden faydasz olm aktan bile beter olabileceini aklayabilir.

ncs, piyasann erdem li, devletinse msrif, yozlam ve verim siz olduu varsaym tam am en yanl. Bu hatal ikilik, devletin sermaye adna m dahalesini (rnein zelletirm e ve sendikal h ak larn budanm as, kapitalist suistim ali, tketic in in yolunm asn ve igcnn daha da sm rlm esini kolaylatrr) hakl gstermek iin ku llan lr genelde. Oysa devletler ve piyasalar m kem m el deildir ve b irb irinden ayr tutulam azlar. Devletler ve piyasalar, sn rlar her zam an ak bir ekilde belirlenem eyen farkl t rden birok kurum u elinde bu lundurur. rnein vergi gelirleri hizm eti, m ali hizm etleri dzenleyici ajanslar, m uhasebe ve m avirlik firm alar, devlet bankalar ve zel bankalar b irb irine ayrlm az ekilde baldr. Fakat ilikilerinin kesin nitelii ister istemez iinde b u lun duklar du rum a baldr.

D rdncs, ekonom ik politikalar norm alde devlet ve piyasalar arasnda yaplacak kesin bir tercihi iermez; daha ziyade iki a lan da yer alan ku rum larn arasndaki farkl etkileim biim lerinden oluan seenekleri ierir. rnein zelletirm e, devletin geri ekilmesi an lam na gelmeyebilecei gibi a rtan bir verim lilik an lam na da gelmeyebilir. Firmaya, firm ann retim ine, ynetim ine ve stra tejisine, zelletirm enin biim ine, dzenleyici ereveye, rekabetin gc ve biim ine ve dier etkenlere baldr sonu.

Beincisi, gelimi piyasalar ancak devlet m dahalesi ile vcut bulur. Devlet, piyasa ilemleri iin gerekli kurum sal ve dzenleyici ereveyi kurar. M lkiyet haklar ve kanun larn yrrle konm as da sz konusu ereveye dahildir. A ltyapnn salanm asn dzenler; salkl, eitim li ve esnek igcn salama alr ve toplum sal atm alar denetler. Devlet, mesleki nitelikleri ve m uhasebe team llerin i dzenler; piyasalarn geliim ini, firm ann perform ansn ve istihdam rn t lerin i etkileyen vergi tahsili, transferler ve giderler iin sistem gelitirir. Kapitalist ekonom iler devlet k u ru m lan n a ister istemez ve fazlasyla bel baladklarndan tr , devlet m dahalesinin derecesini lmeye ynelik abalar bsbtn yanltcdr.

Aslnda nem li olan ey, her bir devlet politikas ile neyin kazanlp neyin kaybedildii ve bir am aca ynelik, egdm l politikalarn uygulanm asdr.

Piyasalara ve devletlere ynelik bylesi bir yaklam , devletin tm burjuvazinin ortak ilerini idare etm ek iin kuru lm u bir kom ite8 ya da esasnda kapitalist bir m akine ... tm kapitalistlerin ideal kolektif gvdesi olan bir kapitalist devlet9 olduunu syleyen M arksist iddiay yadsmyor. B unun sebeplerini anlam ak zor deil. Birincisi, devlet hem gelenekler hem de yasalarla yapsal olarak kapitalizm e adam tr kendini; devlet k u ru m lan ise piyasalarn gelim esine, cretli istihdam a ve kr getiren faaliyetlere balanm ve tarihsel o larak bunlar tarafndan ekillendirilm itir. kincisi, devlet k u rum larnda personel alm ve politika ncelikleri, bu k u rum larn iinde ya da onlar aracl ile tem sil edilen ve serm ayenin hkim olm a eilim i gsterdii kar g rup larn n iddetli etkisi a ltnda kalm tr. ncs, devletin yeniden retim i arlkl olarak serm ayenin kaderine baldr, nk devlet gelirleri iletm elerin krllna ve istihdam n seviyesine yaslanr. D rdncs, kapitalistlerin ekonom ik ve siyasi gc ile kltr, dil ve alkanlk lar zerindeki etkisi, zellikle dem okratik toplum larda kar konulm az nite lik tedir. O ylarn m etalatrlm as, devletin medya zerindeki denetim i, devlet m em urlarn n seim inde aka ideolojik kstaslarn uygulanmas^ A frikal kabile reislerinin ve Latin A m erikal toprak sah ip lerin in baskc taktikleriyle ilikilendirilse de, akas baka hibir yerde ABDde olduklar kadar belirgin deildir.

Sonu olarak, ekonom ik politikalar ve bun larn etkileri balam a tabi ve serm ayenin ihtiyalar ta rafndan yaplandrlyor. Bir yandan, baz politikalar destekleyen ya da onlara kar ortaya kan basklar etkili olabilir ve a rd ndan gelen politika tercihleri ounluun yaam koullarn nem li lde iyiletirebilir. te yandan,

| bu olas baarlarn da sn rlar var. Kapitalistler, kabul edilem ez politikalarla karlatk larnda yatrm yapmay, istihdam etm eyi, retm eyi ve vergi dem eyi reddedeceklerdir; bor dem elerine

H M.rx ve Kngels (1998, s. 12). w I ' njcIs (1998, s. 352).

22 j Alfredo Saad-Fi lho

Giri | 23

bal krizleri tetikleyecek, hkm etleri zayflatacak ve devleti fel edip iileri rehin alacaklardr. Kendi ik tidarlarn ve ayrcalklarn korum ak iin iddete bavurm akta da tereddt etmeyecekler. Tarih, aralarnda polis ve silahl glerin de bu lunduu birok devlet k u rum unun parasal karlar e trafnda toplanacan ve aadan aleyhlerine yaplacak itirazlara kar bu karlar korum aya abalayacaklarn ok defalar gsterm itir.

Kreselleme

H iper-kresellem e neoliberalizm in uluslararas yzdr. 1990lar boyunca analizciler ve uzm anlar, teknoloji, iletiim , k ltr, ideoloji, finans, retim , g ve evre konularndaki gelimelerin dnyay tannm ayacak derecede deitird i ini iddia ettiler keskin bir ekilde. Bu yzeysel anlaytan yola kan hiper-kreselle- m eciler kresellem enin, uluslararas k u rum larn yerli k u rum lar zerindeki stn ln , devletin klm esini, kresel piyasalarn toplum sal hayat zerinde am ansz bir tahakkm kurm asn zo ru n lu k ld n savunuyorlar.10

N eoliberalizm i savunanlar, hiper-kresellem e taraftar sa ld rn n n cephesindeydiler. Pek ok neoliberal, yaklaan dnya piyasasnn, sn rlar arasna hapsedilen emek dnda, her ey iin olan piyasann erdem lerini ve kanlm azln ilan etti. Piyasalarn, ulusal m evzuat ve m dahil uluslararas rgtler engeliyle karlam adan hkm srm esi gerektiini savundular. D aha da inanlm az olan eyse, politikalarn kresel zorunlu luklara boyun em esinin ulusal refah iin elzem olduunu iddia etmeleriydi.

Bir dizi eletirel alm a hiper-kresellem eci grlerin itibarn zedeledi. Bu alm alar, ncelikle, kresel btnlem enin , m eruiyet merkezi, siyasi ve ekonom ik g merkezi olmay s rdren ulusal devletlerin varln inkr etm ekten ziyade ona bel baladn gsterdi. Ulustesi irketlerin nfuz elde etmesi, byk m ik tarda uluslararas sermaye ak ve uluslararas szlem elerin arlyla sararp solm ak yerine, gl devletlerin kendi gndem

10 Bu altblm de R adicein (2000) ve zellik le de F inen (2001) eletirel aratr m alarndan yararlanyorum .

Alfredo Saad-Fi lho

leri erevesinde, zellikle de kilit nitelikteki ticaret alanlarnda lke ii serm ayenin rekabeti konum unu iyiletirm ek iin uluslararas btnlem eyi desteklediklerini iddia ediyordu eletirm enler. kincisi, kresel neoliberalizm istenm eyen sonularla birlikte anlyordu. B unlarn arasnda artan yoksulluk ve eitsizlik, gl irketlerin ve m ali karlarn yararna olacak ekilde dem okrasin in ayarn n bozulm as ve sosyal devletin anm as yer alyordu. ncs, eletirel lite ra t rn iddias, kresellem enin ne o kadar yeni ne de o kadar baskn olduuydu. Benzer dnem ler daha nce de yaanm t, zellikle de Birinci D nya Savandan nce; k reselleme gerekten kresel deildi, nk byk lde gelimi lkeler arasndaki ticaret ve yatrm aklar ile s n rlanm t ve bu snrl alanda bile sermaye kendi istei ile hareket etm ekte serbest deildi; son olarak da, grnenin tam aksine ticaret ve m ali serbestlem enin net m akroekonom ik etkisi genellikle ok azd. D rdncs, eletirm enler, hiper-kresellem ecilerin kresel p iyasalar ile, kusursuz m alm at ve bedelsiz sermaye hareketlili in in dam gasn vurduu kuram sal bir m ahiyet tayan m kem m el rekabet fikrini birb irine kartrd n iddia etti. Bu karklk , zel sermaye b irik im in i tevik edecek ticaret yanls politikalar ve sald rgan devlet m dahaleleri iin ideolojik b ir k lf salyordu.

H iper-kresellem eye getirilen bu eletiriler, birbiriyle uyum lu olabilecek ya da olmayabilecek sonu kard. Bazlar yerelletirm eyi ya da yerel retim e ve deiime duyulan gvenin artm as ile dnya ekonom isinin adem im erkeziletirilm esini savundu. Dierleri, sektr tem elli ticaret ve sanayi po litika larn n artan rol ile sermaye ak zerindeki ulusal denetim ler dahil olm ak zere, politika retm e srecin in dem okratiklem esi ihtiyacna vurgu yapt. te yandan bakalar da u lu sla ra rasla trm an n ya da kresellem enin olum lu ynlerini gelitirm ek amacyla (BM, IMF, Dnya Bankas, DT, AB, AMB vb.) uluslararas ku rum larda reform ve glendirm enin peine dt .11

Ne yazk ki bu alternatiflerin her biriyle ilgili ciddi so run lar var. Yerelletirme kk sermayeyi okuluslu irketlerce tem sil edilen

11 lU n /c bir analiz iin bkz. C allin icos (2001).

Giri j 25

byk sermaye karsnda destekliyor. Bu yaklam analitik adan yanltc olabilir, nk byk ve kk firm alar arasndaki yakn ilikiyi grm ezden geliyor. rnein, kk firm alar genellikle b yk firm alarn e trafnda toplanyorlar ve onlara para ya da teki girdileri tem in ediyor, tem izlik ve bakm h izm etlerin i salyorlar. Bu firm alar arasndaki ilikiler yle yakn olabilir ki, b irb irinden ayrlm alar m m kn olmayabilir. stelik kk firm alar mali adan ounlukla k rlgandr, tekn ik yenilik ya da baka yerde gelitirilen yeni teknolojilerin uyarlanm as iin gerekli kaynaklardan yoksundur, byk piyasalar o luturam az ve byk firm alarla karlatrld nda igcne genelde daha sert davranrlar. Son olarak, ulustesi irketlere gem vurm ak, gda m addeleri, elektronik cihazlar, sanayi m akineleri gibi nem li m allara eriim i dnya apnda azaltacaktr ister istemez.

Sanayi po litikalarn ilerici am alarla kurtarm aya alm ak baarl olabilir; gelgelelim, aldatc politikalar ie yaram az, hatta ulamaya allan am alara zararlar bile dokunabilir. Nihayet, u luslararaslatrm a topik bir z tar. U luslararas ku ru m larn ou, kresellemeci neoliberal elitlerin avucunun iindedir ve bu denetim in onlardan alnabileceini um m ak gereki deildir. ou durum da, bu ku rum larn ilgas, gerek duyulduunda da sfrdan oluturulacak alternatiflerle deitirilm esi gerekir.

Hiper-kresellem eyi eletirenlerin yetersizlikleri, kresel, u lu sal ve yerel alan larn yanltc b ir ekilde kar karya konm asndan kaynaklanyor genelde. Y ukarda bahsetti im iz piyasalar ve devletler arasndaki ayrm bu durum u yanstyor. Genel b ir ifadeyle, bu alanlar, b irb irin i dlyorm uasna karlatrlm am al, nk bunlar b irb irlerin i o lutu ru rlar ve ancak aralarnda ilikilere bak ld nda kavranabilirler.

Daha zgl bir adan bakldnda, yerel ve ulusal ekonom ilerin kresel ekonom inin yapta olduu varsaym yanltr. Szde kresel ekonomi, her gn M anhattan daki finans m erkezlerine ve Londraya giden alanlardan, R uhrda giri ka rtla rn m ak ineye okutan amelelerden, Bombayda ngilizce konuulan ar m erkezlerindeki ilerine bisikletlileriyle giden iilerden, M aputoda alan ham allardan,sadece yerelde retilm i m allar deil baka

yerlerde retilm i m etalar da tketen ve uzak lkelerde yaayan insan lar iin reten yz m ilyonlarca iiden baka bir ey deildir. Bu adan, yerli ve snrtesi ekonom ik ilemler arasnda ok az fark var ve ekonom ik bym e ister istemez, yerel, ulusal ve kresel ekonom ilerin ezam anl gelim esini ieriyor. Aslnda, ilk olarak, re tim ve finansn nem li vehelerinin her zam an u luslararas olageldiini sonucuna varm am z m m kn. kincisi, kom ular arasn daki deiim le karlatrld nda, uzun mesafeli ticaret toplum sal ve ekonom ik kalk nm a iin daha nem li olm utur. ncs, kapitalizm in aslnda tek bir lkede ya da m nferit blgelerde deil de, yerel, blgesel ve uluslararas olarak ayn anda gelitii neticesine varm am z da pekla m m kn.

Kreselleme ya da retim ve finansn u luslararaslatrlm a- s gibi terim ler akas bir anlam dan yoksundur. Sermaye ne ulusal ne de uluslararasdr; sermaye insan lar arasnda, eyler ya da para olarak grnen bir ilikidir. Sonuta, kapitalist ku rum larda, kapitalist retim ve uygulam alarda esas olarak u lu sa lca da uluslararas bir ey yoktur. A yrntl alm alar, kresellem enin, b irb irinden gzelce ayrlan ulusal ekonom iler arasndaki hom ojen, tek ynl ve kanlm az bir sre olm adn gsterdi zaten. Kreselleme ulus devleti yok etm eye yeltenmiyor; stelik retim , finans, kltr, evre vs a lan ndaki son gelimeler birb irinden son derece farkld r ve bun larn ayr ayr incelenm esi gerekiyor. Kresellem e ad verilen eyse, aslnda az ok b irb irine bal olarak oluan bir dizi srcin toplam dr. Sz konusu srelerden bazlar sisteme ait bir yerden ifade bulurken bazlar byk lde rastlantsald r, dnya ekonom isinin farkl a lan larnda farkl hzlarda ve ynlerde hareket ederler. Bu srelerden bazlar ulusal devletler ve yerel k im lik leri and rm a eilim indeyken, bazlar da bunlar salam latrr.

Kresellemeyi toptan desteklem ek ya da ona top tan kar km ak son derece yanltr (rnein kresel bir protesto hareketine kreselleme kart dem ek pek m antk l deil). nem li olan, yerel, ulusal ve kresel seviyelerde, neyin, nasl, kim tara fndan ve k im in yararna retildiidir. 21. yzyln banda olduum uz u zam anlarda, 19. yzyln ortasnda olduu gibi, insan lar arasndaki mesafeler, insanlar arasndaki ilikilerden daha nem li deil. Keza,

26 I Alfredo Saad-Fi lho

Giri I 27

corafya da, insanlar ehirlerde, blgelerde ve dnyann her yerinde balayan, denetim e ve sm rye ilikin toplum sal yaplardan daha nem li deil.

irket ktidarYeni an tikapita list hareketler, byk irketlere, zellikle de

ulustesi irketlere getird ik leri eletirilerle tannyorlar. M akalenin bu ksm nda, ulustesi irketlerin piyasa ik tid arn n ve siyasi e tk isinin nem li etik ve ekonom ik so run lar dourduu iddia edilecek. Gelgelelim, ulustesi irketler yeni olm ad gibi son zam anlardaki genilemeleri, ekonom ik ve siyasi m anzaradaki kkl deiikliklerin habercisi de deil. Dolaysyla bu irketleri d ireniin odak noktasna evirmeye alm ak bizi yanl ynlendirebilir.

Yeni hareketlere yakn duran baz yorum cular, gnm z kapitalizm inin en nemli sorun larndan b irin in ik tidarn arlkl olarak irketlere meyletmesi olduunu savundular. Bu srecin nedenleri ve sonular ou zam an incelenm eden braklyor, oysa bunlar m uhtemelen neoliberalizm ve kreselleme ile ilgiliydi. Ayrca irket iktidarna kar zgl hale getirilm em i engeller karm ann dnda bu durum la ilgili ne yaplmas gerektii de belirsiz braklyor.

Bunun yeterli olm ad ok ak. Bu gibi savlar genelde yarar salamyor, nk devlet ve devletin irketlerle ilikilerini ele alan tu tarl bir kuram a, tekel ik tidarn ve kapitalist davran ele alan bir kuram a dayanmyor. Oysa bunlar olm adan irketlerin uygulam alar anlalam az. rnein devletin kapitalist karlar ve gler ta ra fndan kontrol edildiini iddia etm ek dorudur (m akalenin nceki k sm larna baknz). Yanl olan ey ise, ulustesi irketler, finans- lar, toprak sahipleri ya da yabanc kapitalistler gibi belirli gruplara ya da karlara snrsz g atfetm ektir. Hibir toplum sal grup yaltlm bir konum da bulunm az ve snrsz g uygulayamaz.

Byk firm alarn retim i, deiim i, datm ve siyasi sreci denetledikleri iddiasn gelin daha yakndan inceleyelim. Bu gr d rt sebepten t r yanltr. Birincisi, serm ayeyi b y k ve k k birim lere yzeysel o larak ayryor (m akalenin nceki k sm larna baknz). kincisi, kk bakkallar, b ir ailenin ilettii gazete bayii ve kk iftlikler gibi kk firm alarn yerel kar

28 ! Alfredo Saad-Fi lho

lara daha uygun hareket e tti in i ne sryor, sanki tem sil e ttik leri ya da onlara girdileri ve piyasalar salayan byk firm alardan bam szlarm , sanki kk firm alar alan larn n karlarn tevik etm ekle nam salm lar gibi. ncs, hatal bir ekilde, kap italizm in errin in sadece byk firm alardan yayld ne s r lm oluyor bylece ve bu yan ltan tekelcilik kart yasalar ve yabanc firm alara kar yerli p iyasann korunm asyla dnlebilecei im a ediliyor. D rdncs, bu gr rekabeti kapitalizm i sanki gem iin saf ve sakin bir an nda bilfiil var olmu gibi yanl y orum luyor. V iktorya dnem i kapitalizm inin idealletirilen bu imgesine bavuru larak yoksulluk, em peryalizm , klelik, soykrm ve rekabeti kapitalizm i tekelci kapitalizm e dntren gler gibi gze batan zellikler keyfi bir ekilde silinip atlm aya allyor.

Byle hokkabazlklar ve sermayeyi, devleti, rekabeti, tekelci ik tidar ele alan bir kuram n olmay, irket uygulam alarna ynelik eletirilerle kapitalizm e dair acnas savunm alarn bir arada var oluunu aklyor. T annm bir kresellem e eletirm eninin szleriyle:

A ntikapitalist bir iddiada bulunm aya niyetim yok. uras ak ki kapitalizm servet yaratm ak iin en iyi sistem dir ve serbestticaretileakserm ayepiyasalardadnyanntam am iin olmasa da byk bir ksm iin emsalsiz bir ekonom ik bym e getirdi. T icaret kart bir iddiada bulunm aya da niyetim yok; belirli piyasa koullar altnda, dnyann pek ok sorununu stlenm ek iin i dnyas hkm etten daha m uktedir ve daha isteklidir... benim am acm , bir t r kapitalizm in ahlaki gerekelerini sorgulam ak ... [bunda] seilmemi glerin, yani byk irketlerin, hkm etlerin roln stlendii yerde karlarm za gz kulak olmas iin hkm etlere gvenem eyiz.12

Bu yaklam son derece yanl. East India C om panyden Microsoft a, IT T den M onsantoya uzanan byk irketlerin dav-

I. I Cl i / (2001, s. 10).

Giri | 29

ran larn n esas nedeni, byklkleri, agzllkleri ya da b ilin meyen bir zam anda ele geirdikleri devletlerin destei deil. irket uygulam alarn n ve tekelci ik tidarn nedeni rekabetin harekete geirdii glerdir. Ayn ekilde, M cC hickensa ya da irket logolarna kar hepim izdeki bam ll n nedeni de vahi ulustesi irketlerin arzularm z parm anda oynatm as deil sadece. irket davranlar ve bunun refah asndan ne anlam a geldii, ko lektif ihtiyatan ziyade kiisel kra bal bir retim sistem inin yaratt tahakkm de kk salm tr.

DemokrasiBaz eletirm enler dem okrasin in hzla kuvvetten dm esinin,

yurttal n andnn ve ileri dem okratik toplum larda bile devletin azalan so rum luluunun altn izdi yakn zam anlarda. Bu srelerde kabahat genelde irketler ve dier kar grup larn n devleti ele geirm esine atlyor. Oysa bu gr bizi yanl ynlendirecektir ve sunulan bu t r aklam alar yetersizdir.

M akalenin bu ksm nda devlet, sermaye, siyasi rejim ve ekonom ik politikalar arasndaki iliki ksaca ele alnacak. Bu konudaki lite ra t rn byk ksm nda ska ifade edildii gibi, siyasi zgrln son derece deerli olduu ve dem okrasinin dnya apnda yaylm asnn sadece kapitalizm in nfuzu ile m m kn olduu iddia edilecek. Fakat bu ksm da kapitalizm in demokrasiyi ister istemez snrladm ve dem okrasinin hayatn k ritik derecede nem tayan a lan larna yaylm asnn, kapitalizm in ilgasn gerektirdii de gsterilecek.13

Kapitalizm ncesi ve kapitalist toplum lar arasndaki dikkate deer bir farkllk, kapitalist toplum larda ekonom ik ve siyasi a lan larn birb irinden ayrlm asdr. Bu ayrlm a, kapitalizm deki ekonom ik srelerin -b u n a retim , mal ve h izm etlerin m badelesi ve datm , iilerin almaya zorlanm as ve sm rlm esi de d ah ild ir- genellikle piyasa m ekanizm alar ile gayri ahsi olarak yr t lm esi anlam na geliyor. D urum , kapitalizm ncesi top lum larda olduundan tam am en farkldr. Bu kapitalizm ncesi ekono-

13 Ayrntl bir analiz iin bkz. W ood (1981).

m ik sreler hem kiisel hakim iyete hem de devlet ik tidar dahil olm ak zere dorudan siyasi otoriteye tabidir ve genellikle hiyerari, gelenek ve d in i itaate dayanan kurallara uyar.

Ekonom ik ve siyasi a lan larn ayrlm asnn nem li ierim i var. Birincisi, bylece ayr bir siyasi alan oluur. Tarihte ilk defa, retim aralarn n sahipleri, devlet m em urlarna m ahsus hale gelen kam u grevinden m uaftr. Siyasi alann ayrlm as, ekonom ik d zene dorudan hibir gnderm e yapm adan ekonom ik politikalarn kapsam ve zerk siyasi deiim olasln da iine alacak ekilde devletin ekonomiye m dahalesinin potansiyelini ve sn rlarn tespit ediyor. D em okrasinin ierii ve derecesi ise ele alnm as gereken bir sorun (m akalenin aadaki ksm na baknz).

kincisi, sz konusu ayrlm a, kapitalist ik tidar ekonom ik alann iine yerletirir. Ekonom ik iktidar, retim aralarn n (fabrikalarn , b inalarn , topran, m akinelerin , aralarn , mal ve hizm etlerin retim i iin ihtiya duyulan gerelerin) m lkiyeti ve denetim inde, retim srecini denetlem e ve igcn disiplin altna alm a hakk nda ve iileri sm rm e olananda som utlar.

ncs, ekonom ik ve siyasi a lanlardaki ayrlm a m utlak olm aktan ziyade grecelidir. Bir yandan, devletin siyasi ik tidar ile kapitalistlerin ekonom ik iktidar, rnein alm a koullar, asgari cret, em eklilik maa ve evresel dzenlem eler gibi konularda ihtilaflara yol aabilir. te yandan m odern devletlerin kapitalist o lduunu zaten grm tk. Deneyim ler, devlet m em urlar kendi ik tidarlarna ya da serm ayenin yeniden retim ine gereinden ok itiraz edildiini dndklerinde, devletin hem siyasi ihtilaflara (rnein dem okratik hak larn kapsam ) hem de tam am en ekonom ik anlam azlklara (rnein byk sanayilerdeki cret ve alma koullar) m dahale edeceini gsteriyor. Devlet m dahale ettiinde kanun gcne, polise ve zor durum larda silahl kuvvetlere itim at eder.

Yukarda aklam olduum uz ayr b ir siyasi a lan n varl, kapitalizm in siyasi (hem resm i hem de usule dayanan) dem okrasi ile badatn ima ediyor. Siyasi dem okrasiden kast, hukukun stnl, siyasal oulculuk, serbest ve dzenli seimler, basn zgrl, insan haklarna sayg ile insan zgrlnn glendirilmesi iin elzem olan teki ku ru m lar ve uygulam alar.

I Alfredo Saad-Fi lho

Giri | 31

Oysa kapitalizm , zgrln kapsam n ister istem ez s n rlan dryor, nk ekonom ik (maddi) dem okrasiye dm andr kapitalizm. Bu snrlar, yukarda bahsedilen ekonom ik alana kapitalist tekel tarafndan dayatlyor. rnein, toplum sal refah iin ok nem li olm alarna ram en im tiyazlarn ve siyasi ta rtm an n , re tim b irim lerin in m lkiyeti ve idaresine, hatta r n n mahiyetiyle istihdam rnt leri ve koullarna halel getirm elerine genelde izin verilmiyor. Baka bir deyile, siyasi kam panyalarla m lkiyet hak lar ve i uygulam alar konusunda nem li dnm ler salanabilse de ekonom ik alandaki dem okratik bir m dahalenin kapsam her zam an snrldr.

Toplum sal konular zerindek i siyasi denetim i geniletm e abasna ekonom ik dem okrasin in olm ay ile gem v u ru ld u u n d a (genellikle hkm etler ya da kitlesel hareketler m lkiyet h ak la rn anayasal yollarla deitirm eye k a lk t nda yaanan b ir d u ru m d u r bu) kapitalist dem okrasin in s n rla r g r n r hale gelir. O rtaya kan arpm alar, C um huriyeti sp an y an n yenilg isin in , ili bakan Salvador A ilende n in devrilm esin in , o kadar gze arp- m asa da ayn derecede nem tayan Latin A m erikadaki toprak reform u g iriim lerin in baarszla u ram asn n tem el sebepleri a rasndadr. M lkiyet h ak la rn yasal yollarla fakat devletin zara rn a olacak ekilde deitirm eye kalk an kitlesel hareketler de pek ok lkede tek rar tek ra r ezilm itir. Bu arp m alarda m uhafazakr glerin baars siyasi dem okrasin in keyfi b ir ekilde k stlanm asna bald r genelde. Siyasi dem okrasin in kapitalist sn fn (tem el m lkiyet h ak la rn d a yatan) ekonom ik ik tid a r na baarl b ir ekilde m eydan okum ay nad iren becerebildii- ni im a eder bu. Bir tercih m eselesinden bahsetm iyoruz burada: Ekonom ik dem okrasinin yokluuy siyasi dem okrasinin ilerlemesini her zam an snrlar.

Ekonom ik ve siyasi dem okrasi arasndaki gerilim ler genellikle siyasi dem okrasi ve m edeni haklar arasnda yaanan gelgitlerde su yzne vuruyor. Bu gerilim ler, en ok gelimekte olan lkelerde ortaya kyor. Son yllarda okpartili dem okrasi ve genel oy hakk dnyann her yerine yayld ve BM ile U luslararas Adalet Divan, P inochet vakasnn tekil ettii emsal ve eski Ruanda hkm eti gri-

revlerine kovuturm a almas ile baskc devlet glerine engeller kondu.

Bu nem li ilerlemelere ram en, siyasi dem okrasinin ilerlemesi, ekonom ik meselelerin m eru tartm alardan dlanm asyla ciddi ekilde engellendi. Bu sn rlanm alarn en nem li sebebi neoliberaliz- m in dnyann her yerinde dayatlm asdr. N eoliberalizm yznden dnya apndaki politika retm e kapasitesi giderek W ashington ve Wall Streette toplanyor, bu da hem gelimekte olan hem de gelimi lkelerde sadece nisbeten daha nemsiz meseleleri tartm aya ak brakyor.

zellikle Latin Am erika, Sahraalt Afrikas ve G neydou Asya daki yeni dem okratik lkelerde, siyasi dem okrasiye doru giden dnm ler, toplum sal ve ekonom ik ik tidardaki m addi deiiklikleri b e rta ra f eden uzlam alara balyd. H atta daha da kts, bu lkelerde neoliberal politikalarn uygulanmas dem okratik bir dnm e dayanyordu. O nyllar boyunca dnyann her yerinde dem okratik hkm etleri devirmeye ve diktatrlkleri desteklemeye alan ABD hkm eti ve yerli egemenler, dem okratik devletlerin W ash ing tonun buyruk larna uyacan ve ekonom ik dem okrasiye ters den politikalar ou dik tatrlkten daha kolay ve daha gvenilir bir ekilde yerine getireceini fark etti. Bunun nedeni, resm en dem okratik olan hkm etlerin sahip olduu siyasi meruiyetti.

Bu sav baka ekilde ifade etm ek de m m kn. D borlara yarar dokunacak kaynaklarn elde edilm esi, kalknm ay dar bir karlatrm al stnle evirm ek ve asalak sna ve m ali sistem leri desteklem ek iin baskya ihtiya duyulur genelde. Oysa neoliberal politikalar uygulam ak iin ihtiya duyulan basky d ik tatrlkler nadiren uygulayabilirler. Bunu baarl bir ekilde yapabilecek olan sadece dem okratik devletlerdir, nk sahip olduklar daha byk meruiyet halktan gelen basky daha uzun sre grmezden gelebilmelerini salar (ancak son zam anlarda A rjan tin de yaanan ayaklanm alar bu stratejinin de snrl o lduunu gsterdi).

Bu anlam da, neoliberal-kresellem eci proje temel bir tu ta rszl barnda tayor: Dlayc ekonom ik politikalar y r rl ce* koymak iin kapsayc siyasi sistem lere m uhtatr. D em okratik


Giri j 33

devletlerin dem okratik basklara tepki verdii sanlsa da, bu politikalar ounlua dm an olan devletleri gerektirir. Sonuta resmen dem okratik ama fazlasyla baskc devletlerin dnyann her yerine yayldn gryoruz. Bunun yannda pek ok lkede siyasi oulculuk ve dem okratik ku ru m larn glendirilm esine ram en, to p lum sal dlam a ve adaletsizliin s rdr ldne tan k oluyoruz.

D em okratik neoliberalizm hem lke iindeki hem de lkeler arasndaki ekonomik apartheidi salam latrd. Ekonom ik apartheid, gelir ve servetin giderek tek elde younlam asn, yaam, alm a ve elenceye ayrlan alanlarda st snflarn toplum dan kopmas ile toplum sal ve sivil hayatn pek ok alan nda yoksullarla etkileim de bulunm aya istekli ve m ukted ir o lm am alarn , rgtl ve silahl su etelerinin yaylm asn, devlet k u rum larnda ban alp giden bir yozlamay ierir.

Ekonom ik apartheid ve ekonom ik dem okrasinin tahliyesi, baarl kitlesel mcadeleler ile en azndan ksm en tersine dndr- lebilir. Byle mcadeleler, sanayi ve mali evrelerin gcn s n rlayabilir ve ounluun yaam koullarnda iyilemeler salayacak politikalarn alternatiflerini olanakl klabilir. A ncak ekonom ik alan zerindeki kapitalist tekel o rtadan kaldrlrsa, ite sadece o zam an dem okrasi hayatn kritik derecede nem tayan alan larna yaylabilir. Bu adan bakldnda, m cadelenin baars, dem okratik hareketin ne derecede antikapitalist olabildiine baldr.

nmzdeki Yol

nceki ksm da, devlet ik tidarn n iyiletirilm esi, u luslararas ku ru m larn slah iin gsterilen abalar ve irket sorum luluu ya da resmi dem okrasinin yaylmas iin yaplacak kam panyalarla gnm z kapitalizm inde nem li dnm ler beklem em ek gerektii gsterildi. Bu ve baka alanlarda reform lar elbette m m kndr ve ounluun gc ile etkisini byk oranda artrabilir. Fakat bu reform lar her zam an sn rld r ve baarl olsalar bile gnm z kapitalizm ine ait so runlarn temel sebeplerini tespit edem ediklerinden her zam an risk altnda olacaklardr.

Stratejik baar drt koula baldr. Bunlardan ilki, btncliik. Farkl ayrm clk biim lerine, s demokrasiye, bor konusun

daki adaletsizliklere, ticaret ve sermaye akn n ykc etkilerine, evrenin bozulm asna, irketlerin sorum suzluuna kar yaplacak baarl kar klar, sektrel m cadelelerin, serm ayenin kresel ik tidarna kar, bu hakszlk larn temel sebebine kar, tek bir kitle hareketinde birlem esine ihtiya duyar.

kincisi, hareket uluslararas niteliini korurken, enerjisini ulusal zem ine younlatrm aldr. Bunun bir nedeni, m cadelenin yaratabilecei etki bu dzeyde azam i hale getirilebilir. Bir dier neden ise, ulusal devletlerin, ekonom ik politikalarn belirlenmesi ve uygulanm asnda, piyasalarn ilemesi ve irket ik tidarn n sn rlanm asnda nem li bir rol oynam asdr. Bunun yan sra, kresel kapitalizm ncelikle ulusal olarak rgtlenir ve kresel kapitalizm in aktrleri (ulustesi irketler, uluslararas rgtler, kresel piyasalar vs) devlet desteine ve dzenlem esine fazlasyla m uhta durum dadr.

Y ukarda unu gsterdik: Ulusal devletlerden, yerellerdeki iilerden ve kapitalistlerden bam sz kresel kapitalizm diye bir ey yoktur. Ayn adan bakld nda, kresel gelimeleri etkilem en in en etkili yolu ulusal devletlere bask uygulam aktr. Aslnda, ulusal devletler kresel ekonom ideki en hayati ve en zayf halka o lduklarndan kresellem enin devleti gsz ve yersiz kld m itin i durm adan tekrar eder serm aye.14

ncs, hareket, geleneksel olmayan yollarla daha fa zla insan harekete geirebilme yeteneini daha da gelitirm eli ve yeniliki mcadele biim leri aram aldr.

D rdncs, hareketin bym esi, ounluun acil taleplerini harekete dahil edebilme yeteneine bald r byk lde. Bu ta lep ler arasnda, istihdam ve fazla alm a, dk cret, i gvencesi ve sosyal hak yoksunluu, fazla nfusun bulunduu evrelerin bozulmas, kam u salnn, salk ilerinin, tem iz ve ileyen ulam ile enerjinin salanm asyla ilgili konular yer alyor. Elde edilecek baar, kapitalist tahakkm n ve ekonom ik ik tidarn temeli olan iyerine daha zenli bir ekilde yaklalm asn gerektiriyor. Ekonom ik ve siyasi mcadeleler arasndaki birlik ile hem sermayeye hem de devlete meydan okum ak, zellikle de devletin ekonom ik politikala-

| Alfredo Saad-Fi lho

I I lk/. YVool (2002).

Giri I 35

rina ve bunlarn sonularna kar kitlesel bir ekilde kar durm ak glenm enin ve zaferin nem li a rtla rd r.15

Beincisi, siyasi dem okrasi ve devlet ik tidarn n sn rlar gz nnde bu lunduru lduunda, lke iinde ve lkeler arasnda eitlii salamak, yoksulluk ve sm ry ortadan kald rm an n aknl ve kapitalizm in ilgasn gerektirdii anlalr. E linizdeki k itapta yer alan m akalelerin tm , vardm z bu sonular ayrntsyla aklayp daha da gerekelendiriyor.

KAPTALZM GERDE BIRAKMAK

Sosyal reform cular, topyac sosyalistler, anaristler, sosyal dem okratlar, M arksistler ve daha niceleri kapitalizm in m eruiyetini ve istenirliini en azndan iki yzyld r sorguluyor. A ncak kapitalizm e radikal bir a lte rnatif olan kom nizm in gelimesi de dahil olm ak zere, bu toplum sal ve ekonom ik sistem hakk ndak i en kapsam l e letirin in tem elini M arksizm in salad su gtrm ez. M arksistlerin aknlk konusundaki analizlerini ikiye ayrm ak m m kn: kapitalizm eletirisi ve kom nizm in nemi.

G nm z kapitalizm inin baz so run larna yukarda deinildi ve her defasnda bu so run larn temel sebepleri ve olas zm lerin in kapitalizm dahilindeki sn rllk lar vurguland. Bu so ru n larn bazlarna var olan sistem in iinde are bulunabilir, rnein siyasi dem okrasinin anm as, irketlerin sorum suzluu ve m utlak yoksulluk. Buna kart olarak baka sorunlar ise zlemez; n k kapitalizm i kapitalizm yapan zelliklerdir bunlar: isizlik, emek sm rs, ekonom ik eitsizlik, iin serbest zam ann iine szmas, evrenin sistem atik olarak tahribi, ekonom ik dem okrasinin olma-

15Barker (2001, s. 333) ok hakl olarak yle der: Starbucksm penceresine bir tula atmak ahlaki, ancak etkisiz bir harekettir. Starbucks iilerini rgtlemek daha zor ama daha etkili bir itir ve Starbucksa ve patronlarna daha ok zarar verir. nsanlarn hayatna sadece tketiciler olarak deil reticiler olarak odaklanmamz gerekiyor; nk reticilerin elinde tketici boykotlarnn asla eriemeyecei bir g vardr. ou durumda pek ok tketicinin semeye gc yetmez. Isaac Detscher 1960larn ortasnda renci eylemciler iin benzer bir yorumda bulun mutu: Toplumsal hayatn kenarnda kabarp couyorsunuz ve iiler de tan da merkezde edilgen bir ekilde duruyor. Bu durum toplumumuzun trajedisidir. Hu elikiyi halletmezseniz, yenileceksiniz. (alntlayan W ood 1988, s. 4).

Alfredo Saad-Fi lho

y, ihtiyatan ziyade kr iin retim . Bu gibi sorunlar, en iyi ih timalle, propaganda ile hasr alt edilebilir ya da ekonom ik zenginlik ile hafifletilebilir.

M arksistler kapitalizm deki sn rlam alarn ancak baka bir to p lum sal rgtlenm e biim inin, yani kom nizm in kurulm as ile o rtadan kalkabileceini savunuyorlar. Son iki yzylda kom nizm in yanl temsil edilm i olm asn bu kitapta dzeltemeyiz. Gelgelelim, bu hususta ksa yorum da bulunm ak m m kn. Birincisi, kom nizm SSCB ya da in ile bir tu tu lan siyasi sistemle kartrlm am ald r.16 kincisi, kom nizm geriye dndrlem ez ya da kanlm az deildir. Kapitalizm deiecek ve kar konulam az bir bask ancak ounluktan gelirse yerinden edilecektir nihayet. Bunda baarsz o lunursa, insanlara ve evreye verdii zararlara ram en kapitalizm , ne zam ana dein devam edecei belirsiz bir ekilde daim olabilir. ncs, kom nizm ne cennetin yeryzndeki tim salid ir ne de ta rih in sonu. Tam tersine, kom nizm insan toplum unun tarih ncesinin sonuna iaret eder. Kom nizm , yoksulluun toplum sal olarak yaratlan kstlam alarn , angaryay, sm ry, evrenin bozulm asn ve lgnca bir kr arayn n hlihazrda neden olduu sn rlam alar o rtadan kaldracaktr. Bu kstlam alarn kaldrlm as ta rih in balamasna izin verecek, nk insanlar sonunda kendilerini parasal karlarn diktatrlnden, m uazzam bir m lkiyetin neden olduu m ahrum iyetten , servetin ve ayrcalkl bir yetim enin yol at eitsizlikten kurtaracaklar. Ekonomik eitlik siyasi eitlik iin elzem , dolaysyla herkesin gerekten ak bir toplum un kym etli bir yesi olm asna izin verm ek de yle.

Kapitalizme kar mcadele, toplum ve iyeri leinde dem okrasi iin verilen m cadelenin, kr ve ayrcalklara kar verilen m cadelenin, herkes iin frsat eitlii m cadelesinin bir paras. M antksal karm larna bakt n zda yeni hareketleri tanm layan mcadeleler bunlardr.

eviren: Emel K ahram an

I(* lk/. ( llaltopadhyay (1994).

KAYNAKA

Arestis, P. and Sawyer, M. (1998) N ew Labour, N ew M onetarism , Soundings, Yaz; tekrar basm European Labour Forum 20, K, 1998-99.

Barker, C. (2001) Socialists: E. Bircham ve J. Charlton (der.) Anti-Capitalism : a Guide to the M ovem ent iinde (Londra: Bookmarks).

Callinicos, A. (2001) W here Now?, E. Bircham ve J. Charlton (der.) Anticipation:A Guide to the M ovem ent iinde. Londra: Bookmarks.

Chattopadhyay, P. (1994) The M arxian Concept o f Capital and the Soviet Experience: Essay in the Critique o f Political Economy , (W estport, Conn.: Praeger).

Engels, F. (1998) Anti-D uhringy CD-Rom , (Londra: Electric Books).Fine, B. (2001) Globalisation and Development: The Im perative o f Political Economy,

baslmam elyazmas.Fine, B., Lapavitsas, C. ve Pincus, J. (der.) (2001) Developm ent Policy in the Twenty-

f r s t Century: Beyond the Post-W ashington Consensus, (Londra: Routledge).Fine, B. ve Stoneman, C. (1996) Introduction: State and D evelopm ent, Journal o f

Southern African Studies 22 (1), s. 5-26.German, L. (2001) W ar, E. Bircham ve J. Charlton (der.) Anti-Capitalism : a Guide

to the M ovem ent iinde (Londra: Bookmarks).Hertz, N. (2001) The Silent Takeover: Global Capitalism and the Death ofDem ocracy.

(Londra: William H einem ann).Karliner, J. (2001). W here D o W e Go From Here? Pondering the Future o f Our

M ovem ent, CorpW atchy 11 Kasm 2001, www.corpwatch.org.Marx, K. ve Engels, F. (1998) The C om m unist Manifesto. Londra: The Electric Book

Company, CD-RomRadice, H. (2000) Responses to Globalisation: a Critique o f Progressive N ationalism ,

N ew Political Economy, 5 (1), s. 5-19.W DM (2000) States ofUnrest: Resistance to IMF Policies in Poor Countries. Londra:

W orld Developm ent M ovem ent (www.wdm .org).W ood, E. M. (1981) The Separation o f the Econom ic and the Political in Capitalism,

N ew Left Review 127, s. 66-95 .W ood, E. M. (1988) Capitalism and Human Emancipation, N ew Left Review 167,

Ocak-ubat, s. 3-20.W ood, E. M. (2002) Global Capital, National States, M. Rupert ve H. Smith

(der.) N ow M ore Than Ever: Historical M aterialism and Globalisation. (Londra: Routledge, yayna hazrlanyor).

Giri 37

I. K IS IM

S E R M A Y E , S M R V E E L K

1. BLM

DEER, SER M A Y E V E S M R 1

XBS>

Alfredo Saad-Fi lho

Bu blm , M arxn deer ve sm r kuram na dair temel eleri aklyor.2 Kuram , M arxn kapitalizm e getirdii e letirin in tem elini oluturuyor ve kapitalizm in tarihsel adan sn rl b ir sistem olduu iddiasn kantlyor. cretli em ekilerin neden sm- r ldk lerin in aklam as, toplum sal atm alarn kkenleri, a rtan m akine kullanm yla teknik deiim in kanlm azl ve bunun ald sistem atik biim, cretleri tayin edici eler, fiyatlar ve d atm , m ali sistem in ve yinelenip duran ekonom ik krizlerin rol, M arxn ku ram n n nem li unsurlar arasnda yer alyor.

METALAR

Gzlerinizi bir an iin bu sayfadan kaldrrsanz, her yerde m etalar grebilirsiniz. Bu kitap bir meta; dier kitaplarn z, giysileriniz ve ayakkablarnz, televizyonunuz, CD alarnz, bilgisayarnz ile br bilgi ve elence aralar, eviniz, bisikletiniz, arabanz ve dier ulam aralar. Gzellik rn lerin iz de meta; tatillerin iz,

1 Bu blm n nceki taslaklarna yaptklar deerli katklarndan dolay Andrew Brow na, Paul Burketta, Ben Finea, Costas Lapavitsasa, Sim on M ohuna ve Alejandro R am osa m teekkirim .

2 M arksist deer kuram nn farkl zorluk seviyelerindeki genel aklamalar iin bkz. Fine (1989), Foley (1986), Harvey (1999), Saad-Filho (2002) ve YVecks (1981).

hazr yem ekler ve evinizde yemek yapm ak iin gerekli aralar da dah il olm ak zere yiyecekleriniz. M etalar sadece bireysel tketim iin deildir. yerinizde ya da alm a odanzda da ou ey m etadr. M etalar dnyasnda yayorsunuz.

M etalar, onlar retenlerin tketm esi iin deil, aksine, satlm ak zere retilen mal ve hizm etlerdir. ki o rtak zellikleri vardr. Bir yandan kullanm deeridirler: insan larn faydal bulduu baz zellikleri var. G rdkleri talebin, psikolojik ihtiyatan m, toplum sal szlemeden mi, istek ya da ahlakszlk tan m kaynakland am alarm zla ilgisiz. nem li olan, m etalarn bakalar iin faydal olmas, nk onlar potansiyel olarak satlabilir k lan bu.

te yandan, deiim deerleri var: esas itibariyle belirli o ran larla baka m etalar iin (parayla, bkz. alt ksm) deitirilebilirler. rnein, kk bir televizyon seti, bir bisiklet, ift ayakkab, on m zik CD si, yz kapuinoya edeerdir. Deiim deeri, farkl ku llan m deerlerine ram en m etalarn (en azndan bir ynden) b irb irine edeer olduunu gsteriyor. Bu adan bakld nda, fark llk larna ram en tm m etalar ayndr.

(ou mal ve hizm etin m eta olduu) meta ekonom ilerinde, para iki rol stlenir. ncelikle, bu m etalar arasndaki ok saydaki ikili deiim oranlarn basite indirger. Pratikte, m etalarn deiim deeri sadece para -fiyatlar- olarak ifade edilir, bu da tm m etalar arasnda edeerlik oranlarn saptam ak iin yeterlidir. kinci olarak da, meta deiimi genelde dolayldr, para kullanlarak gerekleir. rnein tketm ek istediiniz her mal ve hizm eti retm ezsiniz. O nun yerine, bir m etann retim inde uzm anlarsnz -szgelim i aysanz, bu meta, lokantada hazrladnz yemekler o lu r- ve tketm ek istediiniz m etalar karlnda bunu deitirirsiniz. Bu deiim ler dorudan - ta k a s - deildir; yani, alarn sinema bileti, ayakkab, ark ya da otomobil edinm ek iin, gelen gidene yemek tabaklarn takdim etmesi gibi bir ey sz konusu deildir. O nun yerine para karlnda yeteneklerinizi bir restoran sahibine satar, kt paralar ve bozukluklarla -ek defteri ya da banka kart da o lu r- donanrsnz, sonra ela ne tketm ek istiyorsanz onu satn alabilirsiniz (bkz. 3. Blm).


Deer, Sermaye ve Smr

EMEK

Tpk kullanm deeriyle deiim deeri ilikisinde olduu gibi, m etann ikili doasnn da, emee dnk kim i karm lar vardr. Bir taraftan, giysiler, yiyecek, k itaplar vs gibi belirli ku llan m deerleri reten, m eta-reten emek, som ut emektir. te taraftan , y u karda da gsterildii gibi, m allar deiim iin retild ik lerinde -ve deiim deeri ta d k la rn d a- birbirleriyle b ir edeerlik ilikisi kurarlar. Bu durum da, emek ayn zam anda soyut (genel) emektir. Tpk m etann kendisi gibi, m eta reten emek de, ayn anda hem genel hem de kendine zgdr.

K ullanm deerlerini reten som ut emek, tm toplum larda m evcuttur, nk insan lar kendi retim leri iin ku llan m deerlerin i m lk edinm eye her zam an ve her yerde ihtiya duyarlar. Soyut emek ise tam tersine tarihsel adan zgldr, sadece m etalarn retildii ye deitirildii yerlerde m evcuttur.

Soyut em ein ayr ayr incelenm esi gereken iki farkl -n ite l ve n icel- yn var.

lk olarak, soyut emek m etalar arasndaki edeerlik ilik isinden trer. Tarihsel artlara balysa da, soyut em ein varl gerektir, yalnzca zihinde o luturu lan bir kavram deildir. Y akndaki bir sperm arketi ziyaret etm ek, kendi em einizin binlerce farkl m al reten, bazlar bir adm lk yerdeki, bazlar da dnyann teki ucundaki emeklere gerekten edeer olduunu gsterir. Emekler (soyut emek olarak) edeerdir nk m etalar deiim iin retilir. Edeerlikleri, para ve m etalar arasndaki deitirilebilirlik vastasyla m eydana kar. Bir ikolata aldnzda - rn e in b ir a o larak- kendi em einizle ikolatay retenlerin emei arasndaki edeerlii fark ediyorsunuz. Paran n her metay satn alabilmesi, onun soyut emei temsil ettiini gsterir.

kinci olarak, deiim deerlerinin istikrar, her t rl metay retm ek iin gerekli soyut em ekler arasnda nicel bir iliki o lduunu gsteriyor. Ancak, aada da greceimiz gibi bu iliki do ru dan deildir.

lk olarak 1776 ylnda yaynlanan Uluslarn Zenginlii balkl eserinde, Adam Smith erken ve vahi toplum larda m allarn , on lar retm ek iin gerekli i zam anyla orantl olarak dorudan

deitirild i in i ne srd. rnein bir kunduzu ldrm ek genelde b ir geyii ldrm enin iki kat emee mal oluyorsa, doal olarak bir kunduz iki geyie deitirilm eli ya da ederi o kadar olm alyd (Smith 1991, s. 41). Ancak Smith, retim de aralar ve m akineler kullanlm aya balaynca, bu basit fiyatlandrm a kura ln n bozulduuna kanaat getiriyor. Sebebi de, iilerin yan sra, r n n deeri zerinde m al sahiplerin in de m eru bir talep hakk olmas.

M arx iki nedenle Sm ithle ayn grte deildir. ncelikle (toplum sal gereklilii olan emekle orantl) basit ve dorudan deiim herhangi bir insan toplum una zg bir durum deil, sadece S m ithin z ihninde o luturulm u bir kavram dr. kincisi ve bizim am zdan daha nem lisi, m eta deiim leri her ne kadar farkl trlerdeki em ekler arasndaki nicel ilikilerin edeerliini ortaya koyuyorsa da, bu iliki dolayldr. Baka bir deyile, Smith kendi emek deer ku ram n ilk engelde terk ederken, M arx kendi deer zm lem esini ok ayrn tl ve sistem li bir ekilde gelitirerek, kapitalizm deki m eta fiyatlarna ikna edici bir aklam a getirm itir (bkz. aas, ayrn tlar iin Saad-Filho 2002).

KAPTALZM

M etalar binlerce y ldr retiliyor. Ancak, kapitalist olm ayan topluluklarda m eta retim i genelde snrlyd, pek ok mal ve h izm et hane halk n n dorudan tketim i ya da piyasa d deiim amacyla retiliyordu. Kapitalist toplum larda bu durum farkldr. M etalarn genelletirilmi retim i, kapitalizm in ilk ayrt edici zelliidir. Kapitalizm de ou m al ve hizm et satlm ak iin retilir, ou ii m etalarn retim i iin istihdam edilir ve firm alar ile hane halk n n , m etalar srasyla retim girdileri, n ihai rn ler ve h izm etler olarak devam l satn ald gelimi piyasalarda, bu m etalar sistemli biim de alnp satlr.

Metalarn kr amacyla retilmesi kapitalizm in ikinci ayrt edici zelliidir. Kapitalist toplum larda m eta sahipleri, genellikle geim lerini salam ak iin abalam azlar; kr elde etm ek isterler. Byle olunca, retim kararlar, istihdam n seviyesi ve yaps ile toplum un yaam s tan d artlan , iletm enin krllna dayanr.


Deer, Sermaye ve Smr

cretli emek , kapitalizm in nc ayrt edici zelliidir. Tpk m eta retim i ve para gibi, cretli emek de binlerce yl nce ortaya kt. Ancak kapitalizm den nce cretli emek her zam an snrlyd ve emein teki biim leri ounluktayd. Kk toplum sal g ru p lar iindeki ibirlii, ilk alarn byk im paratorluk larndaki klelik, feodalizm deki serflik, geinm ek ve deiim iin yaplan ve her t r toplum da grlen bam sz retim , bunlara rnek verilebilir. cretli emek, em ein tip ik biim i haline geleli ok olmad; Ingilterede ya da drt yzyl nce, teki yerlerde ise ok daha yeni. Gelimekte olan dnyann baz yerlerinde, cretli emek, k arm ak piyasalar ve kr iin m eta retim i, toplum sal ve ekonom ik retim de hl ok kk bir rol oynuyor.

CRETL EMEK

Pek ok insan cretli emeki olmay kendi rzasyla semiyor. Toplumsal ve tarihsel alm alar, cretli istihdam n yalnzca, ih tiyalarn baka hibir yolla karlayam ayanlar arasnda rabet grdn gsteriyor. Tarihsel olarak bakldnda, kyller, za- naatkrlar ile serbest meslek sahipleri retim aralarn n (topran, aralarn , m akinelerin ve teki kaynaklarn) kontro ln kaybettiinde ya da kapitalist olm ayan retim biim leri geimi salamaya yetm ediinde (bkz. 8. blm), sadece o zam an cretli emek yaylm ve kapitalist kalknm a canlanm t.

yleyse, sk sk yinelenen, cret szlemesinin eitler arasndaki zgr bir pazarln sonucu olduu iddias hem eksik hem de yanltcdr. iiler o ie deil de bu ie bavurm akta ya da ii b rakm akta zgr olsalar da, m stakbel iverenlerine kyasla neredeyse her zam an daha zayf bir pazarlk gcne sahiptir. cretli iiler, bireysel iverenlerin m lkiyetinde olm asalar da, hane halklarn n geim, ipotek ve baka bor demeleri gibi acil ihtiyalarn karlam ak iin ve gelecek konusundaki belirsizlik yznden paraya ihtiya duyar. Bunlar, iilerin zgrce i anlam alarn im zalam alar, ihtiya duyulduunda kendiliklerinden ie gelmeleri ve gnll olarak b lm m drlerinin beklentilerini karlam alar iin, kapitalist toplum glerinin onlara aba altndan gsterdii sopalardan bazlardr.

I(> , Alfredo Saad-Fi lho

cret ilikisi, iilerin alm a kapasitesinin, emek glerinin bir m eta haline geldiini im a ediyordu. A rtk meta olan emek gcnn kullan m deeri, baka ku llan m deerleri (giysiler, yiyecek, CD alarlar vs) retm e kapasitesiydi. Deiim deeri, cret oranyla tem sil ediliyordu. Bu bakm dan, emek gc tekiler gibi bir meta ve cretli iiler m eta satclardr.

Emei ve emek gcn ay rt etm ek elzemdir. Emek gc, eyleri retm e potansiyeli iken , emek bunun kullanmdr; baka b ir deyile, emek verili doal ve toplum sal koullar nceden tasarlanm bir ktya dntrm e fiilid ir (bkz. 2. blm). Bir kapitalist, iileri k iraladnda, on larn emek gcn belli bir sreliine satn alr. Bu ilem tam am lan r tam am lanm az, iilerin zam an, onlardan szleme erevesinde m m kn olduunca fazla emek elde etm ek isteyen kapitaliste aittir. Buna karlk iiler, kapitalist suiistim ale direnm eye eilim lidirler, iin younluunu tek tarafl o larak azaltabilirler ya da retim norm larndak i keyfi deiiklikleri reddedebilirler. Sonu olarak, emek gcnn satn alnm as, belli b ir emek m ik ta rn n gelecei ya da belirli b ir deer m ik ta rn n retilecei garantisin i vermez. Sonu, fabrikada, iftlikte ya da ofisteki ikna ve ihtilaflara baldr.

PYASALAR

K apitalizm in yukarda aklanan zellii rastlantsal deildir. A ralarnda karlkl bir iliki bulunur. Bir yanda, gelimi kapitalist b ir toplum da, binlerce firm ada m ilyonlarca ii tarafndan kr amacyla ok eitli m etalar retilir. Bu m etalarn ou daha sonra kendileri iin retem eyen ya da retm ek istemeyen ayn iiler ta rafndan satn alnr. Bylelikle cret ilikisi m eta arz ve talebini ayn anda besler.

te yandan, cretli emein yaylmas ve m eta deiim leri, piyasalarn geliim ini tetikler. Anayolcu iktisat kuram na gre, piyasalar, sadece bir deiim blgesidir ve temelde birbirleriyle zdetir: fiyat deiiklikleri hem arz hem talebi etkiler, cinsel ierikli reklam lar her eyi sattrabilir, gerisi de sat tem silcilerine kalm tr. Bu hem eksik hem de yanltcdr. Piyasalar, ekonom ide tedarik

Deer, Sermaye ve Smri i I 47

sistem lerinin yapsn o luturan k u ru m la rn ve dolam kana lla rn n bir parasdr. Tedarik sistem leri, retim i, deiim ve tketim i b irb irine balayan; (ham petrol, bakr, pam uk, kakao vb) temel g ird ilerin salanm asndan im alat aam asna, o radan da (uak yakt, CD alarlar, tirtler, ikolata vb) n ihai m allara uzanan faaliyet zincirleridir. Bu zincirlerin belli aam alarnda, baz m etalar dzenli aralklarla pazara srlr. Piyasa deiim inin gereklilii ve bunun alaca biim, her tedarik sistem inin zelliklerine gre deiir.3

B uradan kan drt sonu var. Birincisi, piyasalar, genel bir m kemmel rekabet m odeline uygunluk dereceleri baz alnarak, daha m kem m el ya da daha az m kem m el olarak deerlendirilebilecek (anayolcu iktisat ku ram n n ngrd ekilde) ideal deiim yaplar deildir. Piyasalar, m eta retim i ve krn gereklemesi iin zaru ri olsalar da, sadece som ut olarak m evcuttur ve petrol, giyecek, yiyecek, bilgisayar, emek gc, para, kredi, dviz ve baka m al piyasalar b irb irinden tam am en farkldr.

kincisi, piyasalar sadece tedarik sistem lerince, dahilen yaplandrlm azlar, ayn zam anda hukuk ve adalet sistemi, ulam , depolam a ve i hacm i olanaklar, u luslararas ticaret ilikileri, mali sistemler, para ve vergi sistem leri gibi, retim i ve deiim i etk ileyen toplum sal ve ekonom ik kstlam alar tarafndan haricen de yaplandrlrlar.

ncs, kapitalist reticiler, m terilerin in alm gc ve iletm enin krll vastasyla, talebi yalnzca dolayl yoldan ler. P iyasann (yoksullarn yakalandklar stm a gibi hasta lk larn etkili b ir ekilde nlenm esi ve tedavisi gibi) m him ihtiyalar karlam akta genelde baarl o lam am asnn ve tam tersine (estetik am eliyat, reklam ve sigara gibi) lks, gereksiz ve zararl m allarn byk m ik tarlarda retilm esinin nedeni budur.

D rdncs, piyasalar genelde kr gdm l sert ve fuzuli m cadelelerin yeridir. Gerek, piyasa rekabetinin her zam an verim li olduunu ve en iyi sonular verdiini syleyen anayolcu kuram a tekabl etmez. Gerek dnyada, kapitalistler hangi r n satm ak istiyorsa, potansiyel m terilerin ak llarn elmek ve o rn al

3 Tedarik sitem leri Fine (2002) tarafndan ayrntl olarak incelenm itir.

m asn salam ak amacyla, srekli olarak reklam kam panyalar dzenler ve bunun iin de, ok sayda yetenekli kii istihdam ederler. M arkalar yapay olarak farkllatrlr, aslnda b irb irin in ayns rnler, ilgi ekm ek amacyla ambalaj tasarm na, cngllara ve hediyelere dayanarak gereksiz bir rekabete girer. Ayn zam anda, yneticiler, brokerlar ve yatrm clar, gzlerden uzakta, toplum sal kayplar pahasna kiisel m enfaati en st seviyeye karm ak abasyla, her zam an geree uygun olm ayan kim i bilgiler retir, toplar, yayar ve deitoku eder. dnyasn n ilem lerini kolaylatrm ak, pazar payn artrm ak , iilerden emei ve m terilerden paray ekip alm ak iin kanun lar ve etik s tandartla r esnetilir, arptlp ihlal edilir. irket sularn n -1970lerde yaanan ve sarsc etki b rakan South Sea Bubble dolandrcl ile balayp 2002nin devasa Enron skandalna kadar uzanan [ve]- sk sk vuku bulan rnekleri serbest piyasann gerek yzn bir an iin gsteriverir.4

DEER VE ARTIDEER

Kapitalistler, kr karlnda satacaklar m etalar retm ek iin ounlukla baka kapitalistlerden satn ald klar retim aralarn, piyasadan k iralad k lar cretli iilerin emei ile bir araya getirir. Endstriyel sermaye devresi, fabrika re tim in in , iftlik ile ofis iinin ve dier kapitalist retim biim lerinin temel ynlerini ele geirir. Bu durum yle gsterilebilir:

P - M < A + EG ... ... M - P

Devre, kapitalistin iki t r metay (M), retim aralarn (A) ve emek gcn (EG) satn alm ak iin para (P) vermesiyle balar. retim srasnda (... ...) iiler retim aralarn, daha fazla para (P) iin satlan yeni m etalara (M*) dntrr.

M arx, P ve P arasndaki farka artdeer ad n veriyor. Artdeer, endstriyel ve ticari kr ile faiz ve k ira gibi baka kr biim lerinin kaynadr. Burada artdeerin kaynan belirleyeceiz.


I Piyasann artklar zerine nem li bir alm a iin bkz. Perelan (2000).

Artdeer, tam am en deiim le ortaya km az. A hlaksz tacirler ve speklatrler gibi bazlar, m etalar deerinin stnde satarak -eitsiz deiim ile - kr edebilse de, bu durum iki nedenden t r, her satc iin m m kn deildir. ncelikle, satclar alcdr da. Her satc m terilerine mesela yzde on zam koysa, onun kazanc kendi tedarikilerin in kayb olacandan bu uygulam a kim senin yararna olmaz. Bu nedenle, bazlar bakalarn soyarak ya da aldatarak zengin olsa da, bu toplum un btn iin m m kn deildir ve eitsiz deiim ler kra genel bir aklam a getirm ez (do land rm ak, deeri yalnzca nakleder, yeni bir deer yaratm az). kinci olarak, rekabet, bireysel ans ya da h ilenin avantajlarn er ge berta ra f ederek, istisnai krlar sunan her sektrde arz a rtrm a eilim indedir (bkz. 4. blm). Bu nedenle, artdeer (ya da daha genel bir ifadeyle kr) bireysel meziyetlere ya da yeteneklere dayanarak deil, toplum un btn iin ya da sistemli olarak aklanm aldr.

A rtdeer ve kr zerine ikna edici bir aklam a, tam am en genel bir eit deiim varsaym ndan yola km aldr. Sermaye devresini gzden geirdiim izde, artdeerin k tn n , M , deeri ile g ird ilerin, A ile EG, deeri arasndaki fark olduunu grrz. Bu fark eitsiz deiim nedeniyle olam ayacandan, deer art retim srecinden kaynaklanyor olm al. D aha net bir ifadeyle, M arxa gre kullanm deeri yeni deer yaratan bir m etann tketilm esinden kaynaklanm aktadr.

retim aralarndan (fiziki girdilerden) balayalm . Bir ikolata fabrikasnda, kakao, st, eker, elektrik, m akineler ve dier girdiler fiziksel olarak ikolataya dnr. Ancak, bu girdiler tek balarna yeni deer yaratm azlar. Balam ya da insan m dahalesini gz nne alm adan, eylerin baka eylere dnm nn deer re ttii varsaym , m etann iki ynn, kullanm deerini ve deiim deerini b irbirine kartrr. Bu durum eninde sonunda, bir elma aacnn, topraktan , gne ndan ve sudan elma retti inde yalnzca kullanm deeri deil, elm alarn deerini de yaratt n ve eskim enin araba kendiliinden (sadece kullanm deerinden ziyade) deer katt n ima eder. Deer ilikilerinin doallatrlm as, gne , hava, halk plajlarna ve parklara eriim , arkadalar ara snda karlkl yaplan iyilikler gibi pek ok doa rnnn , maln

ve hizm etin ekonom ik deeri yokken, m etalarn neden deerlerinin olduu sorusunu sordurur.

Deer, doann bir rn ya da m etalarn iinde fiziksel olarak var olan b ir m adde deildir. Deer, meta reticileri arasnda, deiim deeri olarak ortaya kan toplumsal bir ilikiy eyler arasnda bir ilikidir. D aha net bir ifadeyle, deer, m eta fiyatlar sayesinde, yani m allar ve para arasndaki iliki sayesinde ortaya kar. M allar ve h izm etler yalnzca belli toplum sal ve tarihsel koullarda bir deere sahiptir. M etalarn retim i, paran n kullanm , cretli em ein yaylm as ve piyasayla ilintili m lkiyet haklar ile birlikte deer ilikisi sadece kapitalizm de tam olarak geliir. Bu aam ada, deer en nemli ekonom ik ilikileri ierir. Baka eylerin yan sra, deer ilikileri ekonom ik faaliyetleri dzenler, k tn n ve istihdam n yapsn kstlar ve toplum sal refahn sn rlarn belirler.

Eer deer, meta toplum larna zg toplum sal bir iliki ise, kayna -ve artdeerin kkeni- eylerin bakalam asndan ok, meta- reten emein edim leri (bir meta olan emek gcnn retken tketimi) olmaldr. Bir kapitalist, iileri, mesela ikolata retm ek zere kiraladnda, iilerin emei, girdileri ktya dntrr. G irdiler fiziki olarak ktyla harm anlandndan, deerleri de tan r ve kt deerinin bir ksm n oluturur. Girdi deerlerinin tanm asna ilaveten, emek ezam anl olarak rne yeni deer katar. Baka bir ifade ile retim aralar, onlar baka yerde m etalar olarak retm ek iin gerekli emek zam an nedeniyle deer eklerken, yeni sarf edilen emek, ktya yeni deer ekler (bkz. yukardaki alan Em ek bal).

k tn n deeri, g irdilerin (A) deeri ile retim srasnda iilerin katt deerin toplam na eittir. retim aralarn n deeri sadece tandndan, katlan deer cret m asraflarn ayorsa retim ancak o zam an krldr. Baka bir deyile, artdeer iiler tarafndan katlan deerle emek gcnn deeri arasndaki farktr. Ya da, cretli iiler; ynettikleri ve kontrol ettikleri mallarn retilmesi iin gereken zam andan daha uzun sre altklar iin smrlrler. iiler geri kalan zam anda da sm rlr, kapitalistler iin deer retirler. rnein, igcn oaltacak m allar drt saat iinde retilebiliyorsa am a bir ign sekiz saatse, iiler zam ann yarsnda kendileri, kalan yarsnda da kapitalistler iin alr


lar: sm r oran (M arx>n a r t ve gerekli em ek zam an olarak ad landrd k lar arasndaki oran) yzde yzdr.

Tpk sm rlm em e konusunda iilerin pek seenei olm ad gibi, kapitalistler de iileri sm rm ekten uzak duram az. A rtdeerin elde edilm esi yoluyla sm r, kapitalizm in sistemli zelliklerinden biridir: bu retim sistemi, artdeeri karm ak iin tu lum ba gibi iler. Kapitalistler i dnyasnda kalacaklarsa iilerini sm rm ek zorundadr ; iiler acil ihtiyalarn karlam ak iin buna raz olm ak zorundadr; kapitalist retim i ve deiim i hareket e ttiren yakt sm rdr. A rtdeer olm adan, cretli istihdam ya da kapitalist retim olm az ve sistem yava yava durur.

cretli iilerin, sm rlseler bile, m utlak anlam da yoksul olm alar gerekm ediini belirtm ekte fayda var (gelir ve zenginliin eit olm ayan blm nden ileri gelen greli yoksulluk, tam am en farkl bir konu). Sm r ne kadar yksek oranda olursa olsun, teknolojinin gelimesi, emek retkenli in i a r tr r ve potansiyel olarak toplum un en yoksul yelerinin bile greceli olarak rahat yaam tarzlar srm esine izin verir. zellikle de, em ein verim lilii cret o ran larndan daha hzl artarsa (bkz. aada yer alan Kr ve Sm r bal) daha retken ekonom ilerde grece olarak yksek cret alan iiler, daha az retken ekonom ilerdeki az cret alan iilere kyasla daha fazla sm rlyor olabilir.

REKABET

Rekabet, kapitalist toplum larda nem li bir rol oynar. ki eit rekabet birb irinden ayrlm aldr, (ayn m allar reten) ayn sektrdeki sermayeler arasndaki rekabet ve (ayr m allar reten) farkl sektrlerdeki sermayeler arasndaki rekabet. Ayn sektrdeki sermayeler, esas olarak, m aliyeti azaltan teknik yenilikleri ku llanarak kr etmeye urarlar. Yeniliki bir firma, rakiplerinden daha dk bir maliyete retim yapp ayn fiyata satarsa, daha retken firm a daha yksek kr eder ve piyasa payn artrabilir, daha fazla yatrm yapabilir ve potansiyel olarak rekabeti o rtadan kaldrabilir. Ayr teknolojilerle benzer m allar reten sermayeler arasndaki re kabet, kr oranlarnn farkllam as ile sonulanr (bkz. 4. blm).

Deer , Sermaye ve Smr j 51

Bu t r bir rekabet, kapitalizm ncesi toplum larda grlm eyen ve kapitalizm de yer alan srekli teknik ilerleme eilim ini aklar, bu eilim tekelleme olasl ile oranszlk ve ar retim in neden olaca krizlerin olasln a r tr r (bkz. 15. blm).

Ayr sektrlerdeki sermayeler arasndaki rekabet tam am en farkldr: (uluslararas) ekonom ide kr oran larn n eitlenmesi eilim ini ortaya koyar. Bu t r bir rekabet, rekabeti piyasalarla ilin tili denge yaplarna ve srelerine, rnein her sektrdeki arz ayarlam alarna ve sermaye gne bir aklam a getirir. Szgelimi, svire ecza sektrnde ok yksek krlar ve ABD elik endstrisinde dk krlarla kar karya kaldnda, sermaye, ilkinde yatrm yapmaya ve bylece arz artrm aya (bu du rum er ge ecza rn le rin in fiyatlarn ve kr oran larn drecektir), kincisinde arz azaltm aya (bu du rum er ge elik fiyatlarn ve kr oran larn artracaktr), kincisinden birincisine g etmeye ya da bu stratejilerin bir bileim ini uygulam aya karar verebilir. Bu alternatiflerin ortak noktas, ekonom ideki kr o ran larn n eitlenm esi dorultusunda bir eilim yaratm alard r. Mali piyasalarn gelimesi, sektrleraras rekabet ve kr o ran la rn n eitlenmesi doru ltusundaki eilim i m uazzam bir ekilde kolaylatryor.

Kapitalist rekabetin nem li sonucu var (bunlar, ikinci d ip notta yer alan kaynaklarda daha detayl aklanm tr). lki, rekabetin atan gleri iin aritm etik bir zm peinde olm ann yanl yola saptraca. O rtalam a kr o ran n n -kendisi a rtan , azalan ya da duraan olabilecek- bir ortalam aya yaklam as ya da sper te kellerin gelimesi sonucunu dourabilecek bir o rta lam adan tam amen uzaklam as iin hibir sebep yoktur. Yukarda aklanan iki rekabet t r , firma davranlarn farkl ekillerde etkiler ve etk ileim lerin in sonucu -ile firma davran zerindeki teki e tk ile r- sadece som utlatrlarak anlalabilecek ok eitli deikenlere baldr (bkz. 16. blm). kincisi, fiyat, deer kanununun ileyiini etkileyen sektrleraras rekabet nedeniyle deiir. Sm ithin vahi toplum unda olduu gibi, m eta deiim lerinin, m etalar retm ek iin ihtiya duyulan soyut emek zam an tarafndan dzenlenm esinden ziyade, gelimi kapitalizm de fiyatlar, ekonom inin sektrleri arasndaki kr o ran larn n eitlenm esine baldr (bu durum

| Alfredo Saad-Fi lho

Deer , Sermaye ve Smr

deerlerin retim fiyatlarna dnm esi olarak b ilin ir; bkz 4. b lm). Sektrlerin iindeki ve arasndaki rekabetin gleri arasndaki karlkl etkileim , ekonom i apndaki retim de ihtiya duyulan emek m ik ta rn n azaltlm asna ynelik bir eilim d ouru r (bu durum , M arxn bu kanuna kar-eilim lerle ezam anl ele ald kr o ran n n dm e e ilim i o larak da bilinir; bkz. 15. blm).

KR VE SM R

Firm a krlar ok farkl yollarla artabilir. rnein, kapitalistler iilerini daha ok (daha youn emekle) ya da daha uzun saatler almaya m ecbur edebilir, daha vasfl iiler istihdam edebilir ya da retim teknolojisini deitirebilirler.

Baka her eyin sabit kalm as kouluyla, daha uzun i gnleri daha krldr, nk ok az bir fazladan maliyetle daha fazla retim m m kndr (toprak, binalar, m akineler ve idari yaplar deimez). haftasn azaltm ann , krlara, dolaysyla da retim e ve istihdama zarar vereceini kapitalistlerin her daim iddia etm esinin nedeni budur. Lkin gerekte, baka eyler sabit deildir ve byle azaltm alarn doal olabileceini, hatta iinin verim liliini ve m oralin i etkileyecei iin daha fazla retkenlikle sonulanacan, tarihsel deneyim ler gsterm itir. Sonular koullara bal o larak deiir, baz kapitalistleri ok olum suz etkileyenler tekiler iin ok krl olabilir.

D aha fazla emek younluu, ayn i zam anna daha ok emek sktrr. inin abasn, h zn ve konsantrasyonunu a rtrm ak retim seviyesini ykseltir ve b irim m aliyetini azaltr, bylelikle krllk artar. D aha iyi yetitirilm i ve eitim li iilerin istihdam da benzer sonular dourur. Bunlar, saat bana den emekle daha fazla m eta retip daha fazla deer yaratabilirler.

D aha uzun saatler, daha youn emek ya daha iyi eitilm i iilerin istihdam vastasyla elde edilen ek artdeere, M arx m utlak artdeer adn verir. Byle bir artdeer, verili cretle birlikte, ayn ignnde ya da daha uzun bir gnde, daha fazla emein harcanm a sn gerektirir. M utlak artdeer, ignnn, genelde on iki, on drl, hatta on alt saate yayld erken kapitalizm dnem inde bilhassa


nemliydi. Son zam anlarda, m utlak artdeer genelde i haftasnn uzatlm as ve igcnn belli sektrlerinde iin bo zam anlara sokulm asyla (i, sklkla hafta sonlarna ve tatillere yaylr, cep telefon larn n ve tanabilir bilgisayarlarn ulalabilirlii alanlarn srekli i banda olm asna izin verir) elde edilir oldu.

B unun yannda, daha youn emek (daha hzl retim bantlar ya da azaltlan paydos vakitleri) vastasyla iiler sk sk retkenlii a rtrm aya zorland ya da bo zam anlarnda yeni beceriler ed in meye (konferanslara ya da kurslara katlmaya) m ecbur b rakld. Tad nem e ram en, kesin m utlak deer snrldr. gnn ya da emek younluunu snrsz olarak a rtrm ak m m kn deildir ve iiler yava yava bu sm r biim lerine direnm eyi renirler.

Yeniliki firm alarn kr o ran larn yeni teknolojilerin ve yeni m akinelerin ku llan m da artrabilir. Bunlar, verili b ir emek zam annda daha fazla g ird in in kt olacak biim de ilenm esini salar, baka bir ifade ile, her b irim r n retm ek iin gerekli emek m ikta rn azaltrlar. Ekonomide, retkenlik cretlerden daha hzl a r tt zam an, toplam katm a deerin iindeki artdeer pay a rta r ve iilerin pay der. M arx buna greli artdeer ad n verir. Greli artdeer, m utlak artdeerden daha esnektir ve m odern kapitalizm de en nem li sm r biim lerinden biri haline gelm itir, n k retkenlik bym esi uzun dnem ler boyunca cret a rt la rn n stne kabilir (m utlak ve greli artdeerin sonular 5. blm de tartlm tr, igcn kontrol etm ek iin yeni teknolojinin ku llan m da 6. blm de incelenm itir; ayrca bkz. Saad-Filho 2002, 5. blm).

SONU

Anayolcu iktisat kuram , sermayeyi, retim aralarn, paray ve mali varlk lar da iine alan eyler topluluu olarak tanm lar. Son zam anlarda, insan bilgisi ve topluluk ilikileri de insani ya da toplum sal sermaye olarak adlandrld . Bu hataldr. Bu nesneler, varlklar ve insani vasflar uzun zam andr mevcut, oysa sermaye ^oece olarak yeni. Sermaye kavram n, ait olm ad yere yaymak, cvcsel olarak ya da tarih boyunca geerliymi gibi sunm ak ya

Deer, Sermaye ve Smr I 55

nltcdr. Szgelimi, bir at, b ir eki ya da bir m ilyon dolar serm aye olabilir de olm ayabilir de; bu, ku llan ld k lar balam a baldr. cretli em ein dorudan ya da dolayl istihdam yla, kr retim i ile balantlysalar, serm ayedirler; aksi halde yalnzca hayvan, alet ya da banknotturlar.

Deer gibi, sermaye de eyler gibi duran bir toplumsal ilikidir. Lkin deer m etalarn reticileri ve satclar arasndaki genel bir ilikiyken, sermaye smrnn s n f ilikisidir. Bu toplum sal iliki (retim aralarn n m lkiyeti, kontrol ve ku llan m larna gre tan m lanan) iki snf ierir: retim aralarna, emek gcne ve em ein rnne sahip olan kapitalistler ile emek glerini satan ve retim aralarna sahip o lm adan onlar kullanan iiler. Toplumsal iblm nn, meta retim i ve datm n n tem eli bu iki sn f a ra sndaki ilikidir.

Rekabet ve artdeer elde ederek sm rm ek, kapitalizm i teknoloji ve retim gleri gelitirm eye m ukted ir klyor, hem de benzersiz bir biimde. M arxn, kapitalizm in gelien zelliklerine hayran o lm asnn temel nedeni bu. A ncak kapitalizm ayn zam anda ta r ih teki en ykc retim ekli. Kr gds kontrolszdr ve bazen ezici olabilir. zellikle (ama yalnzca deil) gelimi lkelerde, artc bulularn vje yaam standartla rnda emsalsiz gelim elerin ban ekm itir. Buna ram en, kapitalizm evrenin ve insan hayatnn tah ribatna ve bozulm asna sebep oldu.

Kr aray; klelik, toplu katliam lar, hatta (Belika Kongosunda, Birleik Devletlerde, Gney A frikada apartheid dnem inde, em- peryalistleraras sm rgeci savalar srasnda yerli nfusa kar ilenen) soykrm , (19. yzylda Britanyada, 20. yzylda Brezilyada, 21. yzylda inde) iilerin vahice sm rlm esi ve (ABDde, A vrupada, H ind istan da, Endonezyada ve baka yerlerde) uzun vadede kresel sonular olan, evrenin kontrolsz tah ribat ile so nuland (bkz. 7. blm).

K arlanm am gereksinim ler olm asna ram en, iilerin, m ak inenin ve topran toplu isizliini kapitalizm hem yaratyor hem de buna gz yumuyor, yoksulluu ortadan kaldracak aralar kolay ca bulunabilecekken yoksullua m sam aha gsteriyor. Kapitalizm yaam sresini uzatyor, am a ou kez hayatn anlam n boaltyor.


Eitim de ve k ltrde ei benzeri olm ayan baarlar destekliyor- ken, ayn anda enayilii, agzll, yalancl, cinsel ayrm clk ile rk ayrm cln ve insani bozulm ann baka biim lerini besliyor. M addi zenginlik elikili b ir biimde, insan n var oluunu yoksullatryor.

K apitalizm in elien etkileri b irb irinden ayrt edilemez. Piyasa e k o n o m ile rin in bize hitap eden ynlerini seip ayrp, m akbul olm ayanlarndan vazgeemeyiz. retim aralarn n zel m lkiyeti ile piyasa rekabeti ister istemez cret ilikisine, artdeer elde edilm ek suretiyle sm rye neden oluyor, krizleri, savalar ve kapitalizm in teki olum suz zelliklerini kolaylatryor. Bu da, toplum sal, siyasi ve ekonom ik reform larn olabilirliine, piyasann insani bir yz taknabilm esine kesin bir sn r koyuyor.5

Bu gibi snrlam alar, M arx kapitalizm in devrilebilecei ve baka toplum sal bir sistem in, kom nizm in yaratlabilecei sonucuna gtrd. O na gre, kom nizm , kapitalizm in sistem atik eitsizlik, m addi yoksunluk, tah ripkr rekabet, agzllk ve ekonom ik sm r gibi m antksz lk larn ve insan ziyann o rtadan kaldrarak, geni bir ounluun potansiyelini gerekletirebilm esi olasln ortaya karr (bu sistem ve ona doru dnm 18. ve 19. blm de tartlyor).

eviren: E m el K a h ra m a n

KAYNAKA

Fine, B. (1989) M arxs Capital, 3. basm . (Basingstoke: M acm illan).Fine, B. (2002) The W orld o f C onsum ption , 2. basm . (Londra: Routledge).

Foley, D. (1986) U nderstanding C apita l, M arxs Economic Theory. (Cambridge, Mass.: Harvard University Pres).

1 larvey, D. (1999) The Lim its to Capital. (Londra: Verso).IVrelman, M. (2000) Transcending the Economy: On the Potential o f Passonate

Labour and the Wastes o f the M arket. (N ew York: St. M artins Pres).

lk/. VVood (1999).

Deer , Sermaye ve Smr I 57

Saad-Filho, A. (2002) The Value o f M arx: Political Econom y fo r C ontem porary C apitalism . (Londra: Routledge). [M arxrt Deeri, ev. Ertan Gnnar, Yordam Kitap, 2006]

Smith, A. (1991) Inquiry into the N ature and Causes o f the Wealth o f N ations. (Londra: Everyman) [Uluslarn Zenginlii, ev. Aye Yunus, M ehm et Bakrc, A lan Yaynclk, 2004].

W eeks, J. (1981) C apital and E xploitation. (Princeton: Princeton University Pres). W ood, E.M. (1999) The Origin o f Capitalism . (N ew York: M onthly Review Press)

[K apitalizm in Kkeni, ev. A. Cevdet A kn, Epos Yaynlar, 2003].

LER OKUMA NERLER

Marx, K. (1976, 1978b, 1981) C apita l, 3 Cilt. (H arm ondsw orth: Penguin) [Kapital, ev. A laattin Bilgi, Sol Yaynlar, 2004].

Marx, K. (1978, 1969, 1972) 7heories o f Surplus Value, 3 Cilt. (Londra: Lawrence and W ishart) [Artdeer Teorileri, ev. Yurdakul Financ, Sol Yaynlar, 1998].

Marx, K. (1981) Grundrisse. (H arm ondsw orth: Penguin) [Grundrisse, ev. Sevan N ianyan, Birikim Yaynlar, 1980].

Marx, K. (1987) A C ontribution to the Critique o f Political Econom y, Collected Works, Vol. 29. (Londra: Lavvrence and W ishart) [Ekonomi Politiin Eletirisine K atk , ev. Sevim Belli, Sol Yaynlar, 1994].

W ood, E.M. (1988) Capitalism and H um an Em ancipation, N ew Left R eview 167, s.3-20.

2. BLM

H E R EM EK D E ER Y A R A TIR MI?

Simon Mohun

TARHSEL VE DNSEL KKENLER

ngiltere 'n in 18. yzyl o rta la rn d an itibaren sanayilem esi, hem k rsal hem de kentsel a lan lar dntrd . Krsal blgelerin kk evlerinde yaplan im alat - uev ekonom isi sistem i- genel olarak hzla byyen ehirlerde bu lunan daha byk birim lerde - fabrika sistem i- giderek m erkezileti. Bu du rum sayesinde b yk lek ekonom ileri, yeni donan m larla ykl ik tidar kaynaklarn da kullanarak , iblm nn daha da gelim esini ve retim sreci zerinde ok daha sk bir denetim uygulanm asn salad. Tarm sal kam u arazilerin in zelletirilm esi sonucu, k rsal kesim de yaayan yoksul kesim, geleneksel otlaklk ve hayvan besleme hak larndan m ahrum kald (bkz. 8. blm). Kk ev sanayinin inie gemesi, kam u arazilerin in zelletirilm esiyle birleince, k r sal kesim de yaayan ok sayda aile, geim kaynak larndan yoksun kald. T arm daki cretli emek, kk ev sanayi, kk iftlikteki aile emei ve kam usal araziye eriim in birleim inden oluan, k rsal kesim ailesinin geim ini salad karm ak ve istik rarsz koullar yok olmaya yz tu tm u ve gn getike daha fazla aile, geim ini salam ak iin piyasaya ynelm iti. Tipik o larak sahip o lduklar tek

Her Emek Deer Yarat r m?

mal, alm ak iin sahip o lduklar kapasiteydi. Sadece bu kapasiten in (igc) cret karl satyla, geim lerini salam ak iin gerekli olan m allar satn alabilecek paray elde edebiliyorlard (bkz. 1. blm). Bu yolla, topraksz b ir ii snf yaratld ve sanayilem e kentsel bir fenom en o larak ilerledi.

18. yzyln sonlarnda, o zam ann adalar, bu srelerin yenilii ve boyutu asndan daha iin banda o lduk larn n fark ndaydlar ve tan k o lduklar grngleri kavram sallatrm aya giritiler. Adam S m ithin Inquiry into the Nature and Causes o f the Wealth o f Nations (1776) [Uluslarn Zenginliinin Doas ve Nedenlerine Giri] kitab, ib lm nn yaygnlam asyla ortaya kan uzm anlam ann getirdii faydalara odakland. Kendisi bu yararlarn sadece piyasann geniliiyle sn rl o lduunu d n m t. B irbirlerini karlk l olarak glendiren b ir srete iblm nn genilem esini p iyasann genilem esine balad: u zm an lam a retkenli i ve geliri a r tr r ; bu, yatrm ve piyasay da geniletecek talebi harekete geirir (yava ilerlem eden bir sre sonra, nfus artn ); bu da beraberinde daha fazla uzm anlam aya olanak salar. H km etin rol ise ieride ve d arda gvenlii (hem insan lar hem de m lkiyet iin) garan ti edip, yasal sistem i ve para is tik ra rn salayarak bu sreleri desteklem ekle sn rld r.

Fakat her istihdam n bu faziletli bym e devresine katkda bu lunup bulunm ad, S m ith i endielendiren nem li b ir soruydu. Bu kayg ilk o larak S m ith le ortaya km ad. 1690larda Gregory King, 1688 yl iin ngiliz top lum unun istatistiksel bir ta n m lam asna girim i ve nfusun yarsn K ralln Zenginli in i A zaltan lar, yani bir dereceye kadar transfer dem elerine bal o lan lar1 olarak sn flandrm t. Gelien ekonom i politik d isip lin inde, zenginliin kaynaklar baz belirli sektrlerin faaliyeti iine yerletirilm eye baland -m erkan tilis tle r iin klelerin kazan- m n n d ticaretle olmas; fizyokratlar iin tarm sal fazlalk- ve bylece dier sektrlerdeki ekonom ik faaliyet retken olm ayan

1 K ingin tablosu Laslettde (2000) yeniden oluturulm u ve tartlm tr, s .30(1.K ingin verileri yeniden Lindert ve W illiam son tarafndan incelenm i ve Milchell (1988) tarafndan yeniden retilerek ortaya konmutur. 2. blm, s. 102.

tan m n a kavutu. Sm ith iin bu konu, yzleme gerektiren nem li bir sorundu.

Sm ith kendinden nceki yazarlara gre daha geni bir bak asna sahipti ve iblm nn genilemesi ve piyasann bym esi arasnda olum lu karl olan em ein retken olduunu belirtti. Byle b ir em ein istihdam , cret m aliyetinden ziyade retim e katkda bu lunduu iin fiilen bir yatrm d. Bunun dnda, kendi faaliyetiyle retim in bym esine hibir katkda bulunm ayan ve toplam re tim in bir blm n m al olduu crete dayanarak t k eten emek, retken olm ayand. retken emee rnek, yeni iplik fabrika la rndan b irinde alan b ir ii olabilir. Bu kadn iiye cret deniyor ve kendisi, satlm ak iin bir r n reten ve haslatndan, kapitalistin cret harcam alarn tazm in ettii ve daha sonraki yatrm la rn salayacak kr kazand iblm nn bir paras haline geliyor. retken olm ayan emee bir rnek ise, evii hizm ette bu lunan bir ii olabilir. Bu kadna da piyasada satlm ayan, fakat iveren ta rafndan tketilen b ir r n (evii hizmet) karl nda cret deniyor (ksm en pein, ksm en ayni). Byle bir alana yaplan dem eler iktisat iin net m aliyetlerdir2.

Fakat Sm ithin retken ve retken olm ayan emek arasnda biraz nce belirtilen m invalde kesin b ir sn r izme abas, yapt baka bir ayrm yznden karkla uruyor. Bu ayrm a gre retken emek m addi bir r n ortaya karrken, retken olm ayan emek bir hizm et retir. Bu ikinci tan m lam an n nasl o lutuunu grmek ok kolay, nk Smith zellikle m addi bir r n ortaya koyan, gittike byyen ve retken olan tekstil sektryle, toprak sahibi aristokrasi tarafndan hizm et iin istihdam edilm i ve reticiden ziyade tketici olarak grd kk hizm eti o rdularn karlatrr .3 Pazarlanan hizm etlerin grm ezden gelindii bir ekonom ide, bu iki sn r izgisi de b irb irine ok benziyor. Fakat hizm et nem li

60 j Siman Mohun

2 Smith, retken olm ayan ii cretlerinden yaplan harcam alarn toplam talebe nasl eklendii ve bylece dolayl olarak piyasann genilem esine nasl katkda bulunduklar zerinde hi durmad,

i ngiltere ve Gallerde yksek ahsiyetler ve soylular kategorisi altnda olan aile says 1688de 19.626, 1759da 18.070 ve 1801/3te 27.203 olarak hesaplanmtr. 1.dipnotta alnt yaplan kaynaklara baknz.

Her Emek Deer Yarat r m? j 61

lde pazarlanm aya balar balam az, bu iki tan m birbiriyle badamyor. rn retm eyi ve tketm eyi karlatrm a konusunda ise bir baka kark lk daha var. Tek bana bir iveren iin, bir faaliyet krl olup toplum sal retim e hibir katk da bulunm ayabilir ve bylece bireysel bir bak asna gre retken olan bir ey, top lum sal bak asna gre retken olm ayan olarak grlebilir. Mesela, eer baz - re tk en o lm ayan- faaliyetler zerinden elde edilen k rlar aslnda baz - re tk e n - faaliyetler yoluyla elde edilen krlardan yaplan piyasa transferleriyse, retken olm ayan diye tabir edilen bu faaliyet, tek bana dnldnde retken, ekonom i bir b tn olarak dnldnde ise retken olm ayan olarak grlebilir.

Sanayi devrim in in ilk aam alarnda bu tu tarsz lk larn ak bir ekilde grlm em esi belki de kanlm azd. Fakat 19. yzyln o rta larndan itibaren Sm ithin tan m lam alar gittike gvenilm ez bir rehber olmaya balad. Bizi ilgilendiren ey, M arxn retken ve retken olm ayan emek analizi iin balang noktasn salam olmasdr.

RETKEN OLAN VE RETKEN OLMAYAN EMEK

M arx, Sm ithin d inam ik biim de byyen ekonom i grn devrald ve Sm ithin retken olan ve retken olm ayan emek a rasndaki ilk ayrm n daha farkl bir ereveye o tu rta rak gelitirdi. H er eyden nce ve aka, hangi toplum da olursa olsun, yararl bir ey reten emek retkendir. in zorlu yan u; yararl o larak kabul edilen ey, tarihsel olarak zgldr ve baz zel retim ilikilerin in hkim iyeti tarafndan kuru lan bir erevede kou lland rlr ve yaplandrlr. Bu yzden, ilk nce, dorudan doruya bu sn f ilikilerini dnm ek gereklidir. Snfl toplum lar belirleyen ey, hkim snfn, ezilen snftan artem ei ekip karm asn salayan biim dir. Kapitalist bir toplum da artem ek, artdeer veya kr olarak isim lendirilen bir m iktar, para biim ini alr. Dolaysyla M arxa gre, kapitalist bir toplum da emek artdeer retti i srece re tkendir.

Bu tanm lam ayla ilgili birka noktaya deinm ek gerekiyor. ncelikle, r n n doasnn ne olduu - rne in , m addi bir eya ya

62 I Simon Mohur

da m addi olm ayan bir h izm et- nem sizdir. Sadece iinde retildii toplum sal ilikilerin nem i vardr. Bu yzden, bir emein retken olabilm esinin gerekli koulu cretli em ek olm asdr, ik inci olarak, cretli em ek retken olabilm ek iin artdeer ya da kr retm ek zorunda o lduundan ve kr sadece r n n satndan elde ed ild i inden, em ein retken olabilm esi iin gerekli bir baka koul da ortaya kard r n n pazarlanm asdr. nc olarak, retken em ein dahil olduu faaliyet, re tim in dnt rc bir faaliyetidir. Bu faaliyet, imdiye kadar oktan baka bir yerde retilm i bir r n n datm ya da yeniden da tm veya girdileri b ir araya getirerek retim e hazr hale getirm e ilevi olamaz. Buna benzer faaliyetlerden doan krlar, re tim srecine katlan g ird ilerin t ketim i yoluyla elde edilen krlarn -p iyasan n fiyat m ekanizm as yoluyla- yeniden datm dr. Dolaysyla retilen toplam kra katk da bulunm azlar. B undan t r , em ein retken olm asnn dier b ir koulu da fazladan artdeerin retilm esidir. zetlersek, kapitalist bir toplum da retken emek, ilk olarak cretli em ektir; ikinci olarak kapitalist retim srecinde istihdam edilir ve nc olarak da toplum sal bir bak asna gre artdeer retir. Geriye kalan tm cretli emek retken olm ayan em ektir.

Bu gerekli kou llarn her b irin in ima ettii eyler ok nem lidir. Birinci koul, em ein retken saylabilm esi iin cretli emek olm asn gerektirir. cretli em ek olm ayan emek, retken em ek deildir. Bu du ru m u n bu t r cret-d em ek konusunda herhangi bir gereklilikten bahsetm edii, herhangi b ir toplum da ocuklara ve yallara bakm ak gibi m uazzam m ik tarda zam an harcanm asna neden olan enform el ve cretsiz bakm ilerine bakarak an lalabilir. H ibir toplum , en azndan ocuk yapm ak ve onun bak m n salam ak iin harcanan em ek zam an olm adan kendini yeniden retem ez, fakat bu t r bakm faaliyetleri iinde olan iiler re tken deillerdir. O n larn yaptk lar i tem el zorun lu luk olduu h a lde, ne deer ne de artdeer retir.

kinci olarak, cretli em ein hepsi retken deildir. A rtdeere el koyulm as iin r n n satlm as gerekir; bu yzden cretli emek tarafndan retilen r n pazarlanm ad zam an artdeer re te mez. 11er toplum da, cretli em ek ilikisinde, ynetim ta ra fndan

Her Emek Deer Yarat r m? j 63

ok sayda alan istihdam edilir. Genel ynetim bireysel ve/veya toplu tketim iin do rudan tketilm ek zere m allar retir, nakit transferleri yapar ve kam u m allarna yatrm yapar. Faaliyetleri ise vergi toplayarak ve m ali senetler satarak finanse ed ilir4. Genel ynetim faaliyetleri arasnda genel kam u h izm etleri (idari, yasam aya dair ve adli), i (polis) ve d (silahl kuvvetler) gvenlik, refah h iz m etleri (salk, eitim , sosyal gvenlik, iskn) ve ekonom ik h iz m etler (sbvansiyonlarn ve sanayiye yaplan dier m dahalelerin ynetim i) yer alr. B undan t r Genel ynetim ok sayda alan istihdam eder, fakat hepsi ne deer ne de artdeer re ttik le rin den, retken deillerdir.

nc olarak, cretli em ein artdeer retip retm edii genel b ir toplum sal perspektiften bak larak belirlenebilir. cretli em ein kapitalist istihdam , pazarlanan bir m al retip kr kazan d rm asna ram en, toplam artdeere katkda bu lunm ak tansa t ketim yapyor olabilir. rnein ok kr getiren b ir reklam ajans ta ra fn d an a ltrlan iileri dnelim . Bu ajans, kendi r n y le ilgili b ir kam panya y r tm ek isteyen baka bir firmayla szlemeli alr. O rtaya kan tek r n (tabi kam panya baarlysa) firm ann m aln n satndaki a rt tr ve ajansa, baarl olsun ya da olm asn, firm ann sa tlarndan elde edilen gelirlerden dem e yaplr. Bu nedenle ajans h ibir ey retm ez ve kendisine szlemeli olduu firm ann kaynak larndan dem e yaplr. Reklam ajansn n ikna edici bir ekilde talep yaratm ve bylece pazar geniletm i o lm asnn hibir nem i yoktur; yapt tek ey baka b ir yerde re tilm i olan m allarn satn h z land rm aktr. Bu rnekten yola karak b ir genelleme yaparsak, herhangi b ir ekilde sadece r n satm ak amacyla istihdam edilen her emek, m lkiyetin unvan n n transferi iin tetikleyici unsurdur. Bu emek ta ra fn d an fazladan hibir ey retilm edii iin de retken deildir. Buna benzer ticari faaliyetlerden elde edilen artdeer, bu faaliyetlerde yer alan iiler zerinden ortaya km az; fakat baka b ir yerde retken iilerin

4 H km etin rettii baz rnlerden cret alnabilir, fakat buradan gelccck olan gelir, yaplan faaliyetlerin m aliyeti dnldnde ekonom ik olarak nem sizdir. Bundan baka, ok yoksulluk eken lkelerin hkm etleri, den i zar lkelerden gelecek yatrmlara bal olabilmektedirler.

64 I Simon Mohur

retti i k rn fiyat m ekanizm asyla ak ta rm n d an ortaya kar. A rtdeer reten iileri istihdam eden sermaye sanayi serm ayesi diye ad landrlrken , sanayi serm ayesinin rn lerin i satn alm ak ve satm ak iin iileri istihdam eden serm ayenin ad da ticari serm ayedir. Ticari sermaye, eitsiz mbadele yoluyla sanayi sermayesi ta ra fndan retilen artdeerin bir k sm n el koyar. Pazar iin g

Alfredo Saad-Filho - Kapitalizme Reddiye

Documents

Transcript of Alfredo Saad-Filho - Kapitalizme Reddiye