Albert E insteinfiziin snrlar

J e r e m y B e r n s t e i n

TBTAK Popler Bilim Kitaplar 226 Yaamyks Dizisi 9

Albert Einstein - Fiziin Snrlar Albert Einstein - And the Frontiers o f Physics

Jeremy Bernstein

eviri: Yasemin Uzunefe Yazgan

1996, Jeremy Bernstein Trkiye Bilimsel ve Teknolojik Aratrma Kurumu, 2000

1996da ngilizce olarak yaymlanm olan Albert Einstein n Trke evirisi Oxford University Press, Inc. ile yaplan anlama uyarnca yaymlanmtr.

Tins translation o f Albert Einstein, originally published in English in 1996, is published by arrangem ent with Oxford University Press, Inc.

Bu yaptm btn haklar sakldr. Yazlar ve grsel malzemeler, izin alnmadan tmyle veya ksmen yaymlanamaz.

TBTAK Popler Bilim Kitaptan nm seim i ve deerlendirilmesi TBTAK Yayn Komisyonu tarafndan yaplm aktadr,

ISBN 975 - 403 - 391 - 9

1. Basm Aralk 2006 (10.000 adet)

Yayn Ynetmeni: Necmi Demir Yayma Hazrlayan: Sevil Kvan

Grafik Tasarm: dl Evren Tngiir Sayfa Dzeni: Fatma Onay

Basm zleme: Ylmaz zben

TBTAK Popler Bilim Kitaplar Mdrl

Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 Ankara Tel: (312) 467 72 11 Faks: (312) 427 09 84

e-posta: kitap@tubitak.gov.tr nternet: kitap.tubitak.gov.tr

Sem ih O fset M atbaaclk

Byk Sanayi Caddesi No: 74 Iskitler - Ankara

Tel: (312) 341 40 75 Faks: (312) 341 98 98

Albert Einsteinfiziin sn rlar

Jeremy Bernstein

e v i r i

Y a s e m i n U z u n e f e Y a z g a n

TBTAK POPLER BLM KTAPLARI

indekiler

nsz 6A lbert E in ste in ia N asl Tanamadm

1. Blm 17E instein n G enlii

2. Blm 41M ucize Y l

3. Blm 71Kuantum un G arip H ikyesi

4. Blm 92Profesr E instein m E n Gzel Buluu

5. Blm 123Einstein n Evrenbilim i

6. Blm 134Kuantumun D ah a da Garip H ikyesi

7. Blm 153M ercer Soka 112 N um ara

8. Blm 180E in stein m M iras

Sonsz 185E in stein N asl Grebildim

E k 187M icttelson-M orley D eneyi

Zamandizin 197

D izin 199

Albert Einsteinla Nasl Tanamadm

U nl insanlarn yaam yklerini yazanlarn ou,

okuyucularna o kiiyle nasl tanp birlikte ne kadar

zam an geirdiklerini anlatm ak iin ellerinden geleni y a

parlar. Bu aba, en iyi ihtim alle okuyucuya yaam an la

tlm akta olan kiiyle b ir tr kiisel yak n lk hissi, en k

t ihtim alle de kitabn sradan bir kahram anlatrm a a

basndan baka b ir ey olmad hissini verir. A lbert

E in ste in la tanm ay baaram adm a gre iki k ateg ori

y e de dahil deilim. Y in e de E in ste in la nasl tanam a-

dm anlatarak hem kendim i hem de E in ste in size ta-

n tabileceim i dndm.

1947 de H arvard niversitesinde birinci snfa bala

dm. 17 yandaydm ve bilim adam olm ak gibi b ir n iye

tim yoktu. Ama birok insan gibi E instein ve onun gre

lilik kuram n duymutum. E instein a gre hareket halin

de gzlemlendiklerinde saatlerin yavaladn ve ok b

yk ktleli cisim lerin hareket halinde gzlem lendiklerin

de ktlelerinin daha da arttn, hatta bu cisim lerin k

Albert Einsteirla

hzna yaklatklarnda ktlelerinin daha fazla hzlandr

lm a y a c a k kadar arttn b ir ekilde renmitim. Ayr

ca uzayn eri olduunu ve drdnc b ir boyut oldu

unu, bu kavram larn ne anlama geldiine dair h ibir fik

rim olm amasna ram en bir yerlerde okumutum. Ama

bana gre okuduum en ilgin ey dnyada grelilik ku

ram n anlayan yaln zca yedi kii olmasyd. B u benim

iin ok esrarengizdi ve herhangi b ir eyi nasl olup da bu

kadar az insann anlayabildii sorusu beni byledi.

O zam anlar b ir eyi anlam ann ne dem ek olduu k o

nusunda ok snrl b ir grm vard. Lisede Fran szca

ve spanyolca d ersleri alm tm . Ispanyolcay anlam ak

dem ek onu ngilizceye evirm ek dem ekti, insan bunu

gerekirse szlk yardm yla da yapabilirdi. iir d ersleri

miz de vard. iir i anlam ak dem ek onu dzyazya dke

bilm ek dem ekti ve bunu da bazen b ir szlk yardm yla

yapyorduk. M atem atii de biraz anlayacak kadar ei

tim grm tk. B u da baz teorem leri ispatlayabilm ek

ve iaretleri beceriy le kullanm ak dem ekti. Bazen bir te

oremin ispatn ezberlem ek anlam na da geliyordu. Bu

tam olarak "an lam ak olm ayabilirdi, am a en azndan in

san snavlar geebiliyordu.

Bu snrl deneyim le, bana insan zaman ve em ek h ar

cayp doru szlkleri ku llanrsa her eyi anlayabilir

mi gibi geliyordu. yleyse birisi E in ste in m grelilik

kuram n dnyada yaln zca yedi kiinin anlayabildiini

sylediinde, bu yaln zca yedi kiinin zam an ve em ek

harcam aya gnll olduu, geri kalan herkesin fazlasy

la tem bel olduu anlam na m geliyordu, yo k sa baka

b ir anlam m vard. B u soru ok ilgimi ekm iti ve da

ha lisedeyken lg nca b ir h rsa kaplm aya baladm . B ir

bilim adam olm ak istem ediim halde iim de grelilik,

kuram n anlayan sekizinci kii olabileceim dncesi

uyand. B u E v ereste trm anm ak gibi zorlu b ir eydi.

P ek i bunu nasl yapacaktm ?

O kuduum lisede bana rehberlik edecek kim se y o k

tu, bu yzden niversiteye gelene kadar grelilii b ir

ken ara braktm . ansm a, H arvard a geldiimde asl

alan bilim olm ayan rencilere bilim dersleri veren y e

ni b ir program balam t. B u renciler artk fizik veya

kim ya gibi bilim derslerinden b irin i b ir y l boyunca a l

m ak zorunda deillerdi. O nun yerine b irok bilim sel

konuya deinen ve benim gibi fen bilim i okum ayacakla

ra da ek ici gelecek geni b ir tarihsel kapsam olan b ir

doa bilim i dersi alabiliyorlard. D ers katalouna

baktm ve bilim tarihisi I. B ern ard Cohen tarafndan

verilm ekte olan D o a B ilim leri 3 dersini gzm e k estir

dim. Y unanlardan balayp, iki y l nce H iroim a'ya

atlm olan atom bom basyla sona eren b ir genel in cele

me dersi gibi grnyordu. erd ii sim gelerin tam

olarak ne anlam a geldikleri konusunda tam b ir fikrim

olm asa da E in ste in m E=m c2 denklem ini duymutum ve

b u d enklem in atom b o m basy la ilg ili olduunu

biliyordum . Ayn zam anda D o a Bilim leri 3 dersinin

D o a B ilim i derslerinin en kolay olduu da bana sy

lenm iti, biraz tem bel ve bilim den epey korkan b iri o la

rak bu dersin bana gre olduuna k arar verdim .

Cohen okunakl, yuvarlak hatl b ir el yazs olan rah at

b ir okutm and. lan edildii gibi ders Y unan gkbilim in

den balad ve 20. yzyl fiziine kadar geldi. N o elden

hem en nce Cohen E in ste in m b irk a fikrin i gndeme

getirdi. G reliliin eitli denklem lerini gsterdi ve

karm larnn bu ders iin ok zor olduunu syledi.

S o n ra dnyada y aln zca on ik i kiinin bu kuram g er

ekten anladn syledi. B u sz dikkatim i ekti ve h e

m en lisedeki eski idealim i hatrladm . O zam andan b eri

Albert Einsteinla

anlayan kii says yediden on ikiye km t, am a on

nc olm ak da fena saylm azd. O anda bunu nasl

yapacam konusunda b ir plan aklm a geldi. W idener

K tphanesine gidecek ve oradaki katalogdan E inste-

in bal na bakacaktm . Kukusuz, diye dndm, o

on iki kiiden b iri de E in ste in d. O nun kuram hakkn

da yazm olduu b ir k itab b u lacak ve anlayana kadar,

m esela her gn b irer sayfa okuyacaktm . B ak a b ir e

y in gerekebilecei h i aklm a gelmedi. B u yntem iir

iin ie y ary or gibiydi. N eden grelilik iin de ie y a ra

masn diye dndm.

K tphanede E in ste in a ait b irk a yayn vard. an s

ma, y ap lab ilecek en kt seim i yaptm . B alk bana e

k ici gelm iti: G reliliin A n lam . Gzel b ir felsefi tns

vard. N e yazk k i sonradan anlayacam gibi, kitap

E instein 'm 1921 ylnd a P rin ceto n da verdii b ir dizi

dersin y llar iinde gncelletirilm i hallerini ieren ok

tekn ik b ir k itapt. Bunun fark n a varm adan ylece oku

m aya baladm -yavaa. lk ik i p arag raf iyi grnyor

du. H em E in ste in m yazarl yla ilgili b ir fik ir verdii

hem de baz fik irleri ortaya att iin o p aragraflar bu

rada alntlayacam . yle balyor:

G relilik kuram uzay ve zam an kuram yla

ok yakndan balantldr. B u nedenle, byle y a

p arak tartm al b ir konuyu ortaya attm b ild i

im halde, uzay ve zam anla ilgili fikirlerim izin

kkenini incelem ekle balayacam , is te r doa

bilim leri, ister psikolo ji olsun tm bilim lerin

am ac deneyim lerim izi dzenlem ek ve onlar

m antkl b ir sistem e yerletirm ektir. P ek i uzay ve

zam anla ilgili allm fikirlerim izle, deneyim le

rim izin n itelii arasnda nasl b ir ba vardr?

Bunu aniayabiliy ordum, eminim siz de anlyorsunuz-

dur. B ir sonraki p arag raf da olduka kolay grnyor

du. yle diyordu:

B ir bireyin deneyim leri bize bir olaylar dizisi

olarak grnr; bu diziler iinde hatrladm z

tek tek olaylar, daha fazla incelenem eyen n ce

ve so n ra kriterlerine gre sralanm gibi gr

nrler. D olaysyla b irey iin b ir ben-zam an, y a

ni znel b ir zaman vardr. B u kendi bana l

leb ilir b ir ey deildir. Say larla olaylar arasnda,

daha byk say nceki olayla deil de sonraki

olayla ilikili olacak ekilde b ir ilgi kurabilirim ;

am a bu ilikilendirm enin nitelii olduka rasg e

ledir. B u ilikilendirm eyi b ir saat araclyla,

yan i saatin gsterdii olay srasyla, daha sonra

bahsedeceim iz daha farkl zellikleri de olan

belirli b ir saylabilir olaylar dizisinin srasn k a r

latrarak tanm layabiliriz.

ncekind en daha zor olm asna ram en bu paragraf

da anladm dndm. H atta kendi nce ve sonra

kavram m b ir saatin zerindeki artan saylarla ilikilen-

dirm e fikri bana olduka aydnlatc geldi. O laylar hi

bu ekilde dnmemitim. A m a bu koskoca b ir sayfay

d! B ir saat iinde b ir sayfay anlam ay baarm tm . E k

leri saylm azsa kitap yaln zca 108 sayfayd ! B u hzla g i

dersem btn kitab b ir ay gibi b ir srede bitirip , ku ra

m anlayan on nc kii olabileceim i hesapladm . B u

yntem , aadaki denklem le karlatm altnc sayfa

y a kadar yle byle ie yarad. Kendimi nasl h issetti

im konusunda b ir fikriniz olm as iin denklem i burada

tekrarlayacam . Tabii bazlarnz ileri dzey m atem atik

Albert Einsteinla

dersi alm olabilir bu durum da benim nasl olup da o

kadar cahil olduumu dneceksiniz. Y in e de ite

denklem bu:

a 0xa ^ a p ^ a 0xp

arp kalm tm . H ib ir szlk bana yard m c ola

mazd. Planm suya dmt. im di bunca yld r E ins-

te in n kuram zerinde alm biri olarak, m atem ati

in aslnda iin en kolay ksm olduunu anlyorum . Bu

kitapta ileri dzey m atem atik, yan i b ir lise rencisinin

karlam am olaca b ir m atem atik kullanm ayacam .

Y ine de, eer iim i iyi yapabilirsem bu k itab okumay

bitirdiinizde grelilik kuram nn tem el fik irlerin i ve da

ha da fazlasn anlam olacaksnz. Tabii o denklem e

rastladm da bunlarn hibirini bilm iyordum . m itsiz

lie kaplm tm . Yardm istem ek iin Profesr C ohene

gittim. Yaam m n akn deitiren b ir neride bulun

du. Bunun iin kendisine mrmn sonuna kadar m te

ekkir olacam . B ah ar dnem inde Philipp F ran k isimli

b ir adamn yaln zca m odern fizie deinen b ir ders -b i

raz daha ileri b ir doa bilim leri dersi- aacan belirtti.

Profesr F ra n k in E in ste in m iyi b ir arkada olduunu

ve E inste in : Yaam ve D e v r i adl yaam yksn yeni

yaym lam olduunu syledi. P rofesr Cohen, b ir

rencinin hem onun dersini hem de daha ileri dzey bir

dersi ayn anda alm asnn srad olduunu, am a greli

lii anlam aya bu kadar hevesli olduum a gre denemem

gerektiini syledi. H em en gidip P rofesr F ra n k in ki

tabn aldm ve derse kaydoldum .

P rofesr F ra n k in nasl b iri olduunu ok m erak edi

yordum . phesiz o on kutsal kiiden biri olmalyd.

D ersin fizik binasndaki byk bir amfide yaplacan

rendim . B ir fizik binasnda ilk bulunuum du ve bana

olduka m oral bozucu geldiini sylem eliyim . K aran lk

t ve koridorlarda ileri grne gre geliigzel top

lanm , tozlu eski alet paralary la dolu dolaplar vard.

Sim gelem eleri beklenen tarih bana b ir ey ifade etm i

yordu. Y in e de snfa girdim ve bekledim . Saa t te P ro

fesr F ra n k snfa aksayarak girdi. A ksayarak diyorum,

nk daha sonra ocukluunda m em leketi V iyan ada

geirdii b ir tram vay kazasndan kaynaklandm

rendiim belirgin b ir topall vard. K sa boylu, yum ur

ta eklindeki kel kafasn n yanlarnda b irk a tel beyaz

sa olan b ir adamd. Son derece akll b ir av kpeinin-

kine benzediine k arar verdiim sevecen, kurnaz bir

yz vard.

A ksanndan nereli olduuna anlam ak zordu. Zam anla

saysz dil konutuunu rendim. Franszca, Alm anca,

ngilizce, talyanca, spanyolca, Rusa, eke, biraz b-

ranice ve A rapa bunlardan bazlaryd. eke bilgisi,

1912 ylnda E in stein m b ir y l alt Prag Alm an ni

versitesi olarak bilinen yerde onun ardndan fizik profe

sr olarak alt zamandan kalm ayd. ngilizce bilgi

si 1938 ylnda ekoslovakyadan A m erika B irleik D ev-

le tlerine g etmi olm asndan kaynaklanyordu. Fark l

diller, tpk ehir kalntlar gibi b irb iri zerine ylm t.

P rofesr F ra n k in aksanm n aklam as ite buydu.

P rofesr F ra n k in ok iyi b ir m izah yetenei olduu

o rtay a k t. So n rad an b an a E in ste in m da yle

olduunu syledi. E in ste in m genken, kendisinin o tak

lit edilem ez aksanyla espri dedii (P rofesr F ran k

bunu syledii zaman epri gibi duyuluyordu) k k

akalar patlatm aya bayldn anlatt. k isin i hayal ede

biliyorum ; o zam anlar yirm ili yalarnd a olan ik i gen

adam devam l g ittikleri kahvehanelerde akalar yapp

Alben Einsteinla Nasl Tartamadm

glyorlar. B u genelde insann akim a gelen beyaz sal

bilge E in stein im gesi deil. nsan onun genken nasl

grnm olabileceini unutuyor.

D ers E sk i Y u nan geom etrisiyle balayarak C ohenin

de kapsad konulardan bazlarn ieriyordu. Tuttu

um notlar artk eski, ypranm , deri kapl b ir defterde

hl duruyor. P rofesr F ra n k gerek b ir tarih i deildi,

bu nedenle verdii tarih ler ve y erler ne kadar gvenilir

bilem iyorum . Am a b ir eylerin anlam larn ortaya ka

rabiliyordu. S ra N ew ton a geldiinde, elm ann dm e

siyle ilgili nl hikyenin gerek anlam n ilk kez anla

mam salad. N ew ton 'un, kiinin gerekte yaplm as

im knsz olan am a ilkesel olarak olas b ir durumu hayal

ederek fizikte y en i b ir fik ir ortaya karm asn salayan

bir "dnce deneyi (E in ste in n ustas olduu b ir ey)

yapm akta olduunu anlatt. N ew ton genken yaad

yerin yakn larnd a b ir meyve bahesinde b ir elm ann

y ere dn gzlem lem i. P rofesr F ran k bize, N ew

to n 'un aacn buradan A ya uzanacak kadar bym eye

devam ettiini hayal ettiini anlatt. O zam an A y k o ca

man bir aacn dalndaki b ir elm a olarak dnebilirdi.

O da m eyve bahesindeki elm a gibi, D nya nn ktlee-

kim inden etk ilenerek decekti. B u N ew tonu ktlee-

kim inin evrensel olduu, yan i ktleekim inin h er ey

zerinde, her yerd e etkili olduu ve A yn hareketinin

bileenlerinden birin in, tpk den b ir elm a gibi srek

li D n y a y a doru dm ek olduu fikrine gtrd.

P rofesr F ran k bize Y u nanlarn hayal etm edii geo

m etriler olduunu ve bunlarn E in ste in 'in ktleekim ine

bak zerinde nem li b ir rol oynadn retti. ledi

i konularda h ib ir zam an ileri dzey m atem atik ku llan

maz, onun yerin e zenle adm adm anlam am z am a

lard. B u konulardan bazlarn kitap ilerledike size su

13

nacam . Am a ayn zam anda baka b ir ey daha fark et

mitim. D ah a fazla m atem atik ve fizik renm ediim

srece grelilik kuram n asla tam olarak anlayam aya

caktm . D nyada grelilii anlayan y aln zca on iki kii

olduu sznn bir tr aka olduunu artk anlam tm .

alan her fizikinin kuram iyi kavram olmas gere

kiyordu ve yaam larn bu konuda alarak geirm i

b iro k fiziki vard -onlara "g relilikiler deniyordu.

K uram daha iyi anlayabilm ak iin ie tem elden bala

mam gerekecekti; bu da ok zor b ir iti.

F iz ik i olma kararndan hl ok uzak olm akla b era

ber, kuram daha iyi anlayabilm ek iin ikinci ylm da ge

rektii kadar m atem atik ve fizik renm eye k arar v er

dim. D iferansiyel ve intgral hesap dersinin yan sra b i

r in c i s n f fiz ik d ersleri aldm . A y rca P ro fes r

F ran k 'ten b ir ders daha aldm ve onu biraz daha yak n

dan tanm aya baladm , ik in ci ylm n bahar dneminde

yen i b ir lg nca fikre kapldm . P rin ceton daki Y k sek

A ratrm a E n stit s ne gidecek ve E in ste in la konua

caktm . O nunla ne hakknda konuacam dnd

m hatrlam yorum . im di o ansa sahip olsam ona sor

m ak istediim o kadar ok ey var ki, nereden balaya

cam bilemem . O na b ir m ektup yazdm . Em inim bu

nun gibi yzlercesini alyordu. E in ste in m yan t v er

eceini sanm yordum , am a P rofesr F ran k o srada

P rin ceto n 'a gidiyordu ve konuyu E in ste in a aacan

sylem iti. H aziran balarnda E in ste in dan b ir mektup

alnca ok ardm . O nu erevelettim ve bunlar y a

zarken de ona bakyorum . 3 H aziran 1949 tarih li m ek

tup, daha o hayattayken dnya apnda nl olan ve

1 9 5 5 teki lmnden b irka yl sonra benim de ziyaret

ettiim P rin ceto n daki M erce r Soka 112 num aral ev

den yollanm . yle diyor:

Sevgili B a y Bernstein :

E k te baz grleri epistem olojik bak asy

la sunduum b ir m akale yolluyorum . [Episte~

m olo jik in ne dem ek olduunu tam olarak bilm i

yordum , am a m akale onun bilim felsefesiyle ilgi

liydi.] Y anl anlalm alar nlem ek iin szl g

rm e yapm yorum .

iten lik le,

A. E instein

te E in s te in ia nasl tanam adm m hikyesi byle.

Albert Einsteinla Nasl Tanamadm |

15

Einsteinn Genlii

A lbert Einstein 15 M art 1879 da Gney Almanyada,

Suabiya Alplerinin eteklerindeki Ulm ehrinde dodu.

Doduu ev olan Bahnhofstrasse 135 Numara, II. D nya

Sava srasndaki b ir bom bardm anda ykld. Ebeveynle

ri H erm ann ve Pauline K och Einstein dinlerinin gerekle

rini sk skya uygulamasalar da b irer Yahudiydi. O ulla

r A lberte ve iki y l sonra doan kzlar M aria y a Eski

A hitten A braham veya Sarah gibi adlar yerine geleneksel

Alman isimleri vermi olmalar ortodoks M usevilikten

uzaklam olduklarn gsteriyor. Y ine de yesi olduklar

din, yani M usevilik, Einstein'm doum belgesinde yazly

d. Bu bilginin nda, E instein m ayn Alman ehrinde

yarm asr nce veya yarm asr sonra domasnn modern

bilim tarihi iin ne anlam a gelebilecei zerine fikir yrt

mek ilgin olabilir.

E instein 'm doum undan yaln zca sekiz y l ncesine

yan i 1871 y lm a kad ar Y ahudiler tam Alm an vatanda

saylm yorlard; d ier A lm anlarla ayn hak ve frsatlara

sahip deillerdi. H atta yzyln balarnda gettolarda

yaam aya ve zel sa n kum a rozetler takm aya zorlan-

17

m lard. B u uygulam a E in ste in m doum undan yaklak

50 y l sonra N aziler tarafndan tek rar uygulam aya kon

du. Yahudiler niversiteye gidemiyor, ok snrl sayda

m eslei uygulayabiliyorlard. Yani, eer E instein kadar

yeten ekli b irisi o dnemde b ir gettoda domu olsayd ya

fark edilm ezdi y a da din bilgini olurdu. 19. yzyln or

talarna kadar A vrupada Yahudi bilim adam lar, en

azndan alm alar geni apta tannan Y ahudi bilim

adam lar yoktur. B u nedenle E in ste in m ne annesinin ne

de babasnn ailesinde bilim sel baarlaryla ne km

herhangi b ir kim senin kaydnn olm am as artc deil.

Tabii dier yandan eer E instein 50 y l sonra domu

olsayd doumu A lm anya'da N azilerin ykseliine denk

gelecekti ve eer baka b ir lkeye g edebilecek kadar

ansl olan az sayda Yahudiden b iri olm asayd b ir topla

m a kam pnda lecekti. Y ine de 1 9 5 2 de A lm anyay bir

daha dnm em ek zere terk etm ek zorunda kald. Bunun

dnda 18 7 9 da domak, Isaac N ew tonun ve takipile

rinin geleneksel k lasik fiziinin y klm aya balad

yzyln banda yirm ili yalard a olm ak dem ekti. Fizii

dzeltm ek iin b ir devrim gerekiyordu ve genelde dev

rimler, en azndan fizik alanm dakiler, 30 yan altndaki

k iiler tarafndan yaplr. Y ani E instein tam da olaylara

taze b ir bak asyla bakabilecek yatayd. Y erleik fi

zikte kazanaca y a da kaybedecei b ir ey yoktu .

E instein nlendikten sonra M a ja takm a adl kardei

M aria ok yakn olduu aabeyiyle ilgili k sa b ir yaa-

m yks yazd, ik isi de kkken E in ste in m ona nasl

grndn anlatt. Zam an zam an yznn solduu,

burnunun ucunun beyazlat ve kendini kaybetti i

huysuzluk krizleri geirdiini hatrlyordu. K k Al-

b e r tin konum aya olduka ge balad konusunda

herkes hem fikirdir, ile r i yalarnda E instein bu konuda

asistanlarndan birine, ik i y a da yalarnda tam cm

leler halinde konum a hevesine kapldn ve cm leleri

doru syleyebildiine emin olana kadar sesli sylem e

diini, kendi kendine sessizce altn anlatm t. ok

az yetikin konum ay nasl rendiini hatrlayabilir.

Ama yetikinlie ulap N ew ton'dan sonraki en byk

bilim sel deha olduu herkes tarafndan kabul edildiin

de E in ste in a zihinsel srelerinin dier insanlarm kin-

den nasl b ir fark olduu o kadar sk sorulm utu ki, o

da bu srelerin nasl gelitii hakknda uzun uzun d

nm olmal. K onum ay nasl rendiini hatrlam a

snn y a da hatrladn sanm asnn nedeni byk olas

lkla budur.

E in stein m annesi mzii ok seviyordu, bu nedenle

ocuklarnn ikisine de ok kkken m zik dersleri al

drd. E in stein 6 yandayken kem an alm aya balad ve

13 yam a kadar ders ald. alm ann artk onun iin ok

zor olduunu hissettii ileri y alarna kadar dzenli ola

rak ald. N e kad ar iyi b ir kem anc olduu pek ak de

il. H er trden nl m zisyen ona elik etm ek istedi ve

etti de, am a byk ihtim alle m zisyen E instein deil de

fiziki E instein olduu iin.

E instein 'm m zik m erak ilgin arkadalar edinm esi

ni de salad. Z engin ve biraz eksantrik b ir sanayici

olan B elik a l E rn est Solvay, 1 9 1 1 'den balayarak B e l

ika'n n baken ti B r ksel'd e ara sra baz konferanslar

dzenliyor ve bunlarn m asraflarn kendi karlyordu.

Solvay'm baz garip bilim sel fik irleri vard ve byk ih

tim alle y eterli creti derse b ir grup sekin bilim adam

n kendisini dinlem eleri iin toparlayabileceini d

nyordu. A m a b ir araya gelen bilim adam lar b irb irleri

ni dinlem eyi tercih ediyorlard. E in ste in m B elik a K ra

l ve K raliesiyle tanm as bu toplantlar srasnda oldu.

O nlardan sanki soyadlar oym uasna K rallar diye

bahsediyordu. 1 9 3 0 da B r k selden karsna yle y az

yordu:

Saat 3 te K ra llara gittim ve beni ok duygulan

dran bir sam im iyetle karlandm . B u insanlar

az bulunan bir safla ve iyilie sahip. nce b ir

saat kadar konutuk. So n ra b ir Ingiliz kadn m

zisyen geldi ve drtl ve l gruplar halinde

aldk (alm ay bilen b ir nedime de v a rd ). B u

byle saatlerce nee iinde srd. So n ra hepsi

ayrld lar ve ben K rallarla tek bam a yem ee

kaldm ; vejetaryen usul, uaklarn servis y ap

m ad b ir yem ek. K at yum urta ve patatesle s

panak, o kadar. (Yem ee kalacam beklenm i-

yorm u.) Buray ok sevdim ve bu duygunun

karlk l olduuna eminim.

E in stein m babas H erm ann ticarette ok baarl de

ildi. O lu A lbert b ir yandayken, m hendislik okumu

olan kk erkek kardei Ja k o b la bir elektrik m hen

dislii ve su tesisat ii balatm aya karar verdi. Pauline

E in stein m ailesinin maddi desteiyle A lm anyann b

y k ehirlerinden M n ih te ie baladlar. G en A lbert

yaam nn sonraki on drt yln burada geirdi ve ilkokul

eitim ini burada ald. O zam anlar Alm anyada devlet

okullarnn ounun dini ball vard. Yahudi okullar,

K atolik okullar vb. A ilesi K atolik okulunda daha iyi bir

genel eitim alabileceine karar verince E instein oraya

gitti. O kulundaki tek Yahudi oydu, ama bu durum onun

iin b ir sorun yaratyorm u gibi grnmyordu.

A ncak bu okullarn askeri gelenekleri ve genelde de

askeri b ir ortam lar vard ve bu da E in ste in m bandan

Einstein'n Genlii |

w , I

beri n efret ettii b ir eydi. ocukken hi oyuncak as- Einstein (n srada1 1 1 ^ -n i .. .. sadan n)k e n e n e oynam am t, a sk en geitleri acm a ve kuum - i 889da Mnihtekiseme duygularyla izlerdi. Yaam nn byk ksm nda snf arkadalaryla.

J J - Einstein bu okulunbu duygular korudu. I. D n ya Sava srasnda E in ste- sert, askeri ortamm-

, i T i ^an nefret ediyordu.in m sava kart eylem ci olarak ba derde bile girdi.

Yalnz 1 9 3 0 lard a A lm anyada A d olf H itler'in ykseli-*

iyle birlikte, onun ancak zorla durdurulabilecei sonu

cuna u latnda fikrin i deitirdi.

E in ste in m M n ih tek i yllarnd a zel y eten ekler gs

tererek retm enlerini etkilediine dair b ir kan t yok.

B iro k byk kuram sal fiz iki ok k k yalarda, ge

nellikle de m atem atik alannda dikkate deer b ir beceri

sergilem i, rnein gen y ata diferansiyel ve integral

hesap renm i veya akldan aritm etik hesap yapm a k o

nusunda stn baar gsterm itir, am a E in stein bu n lar

dan herhangi b irin i yapm a benzem iyor. Tam tersine

ilk retm enlerinde zel b ir gelecek vaat etm eyen, d

dnyasnda yaayan bir ocuk izlenim i uyandrm t.

Y ine de E in stein bize ilk belirgin bilim sel an lannm o

21

zam anlara dayandn sylyor. E instein im dilerde

b iro k bilim adam nn yazd, evliliklerini, ocuklarn

ve hatta ak ilikilerini ve bazen de bilim sel alm alar

n an lattk lar trden bir zyaam yks yazm ad. ki

kez evlendii, ocuu olduu ve byk ihtim alle ak

ilikileri yaad halde bunlarn y aln zca kendisini ilgi

lendirdiine ok kuvvetle inanm olmal ki 6 7 yanda

zyaam yksel b ir deneme kalem e aldnda zel y a a

m hakknda h ib ir ey yazm ad. Evli olup olm adn

bile sylem edi. D enem e neredeyse tam am en bilim sel fi

k irlerin in tem eliyle ilgiliydi. Bilim in E in stein 'm yaam

na ne zam an ve nasl girdiini bu zyaam yksden

reniyoruz.

B u denem ede E instein bize bilim le ilgili iki tane b e lir

gin ocukluk ansn anlatyor. D ah a sonra yapaca b i

limle olduka ilgililer. B u anlar onda y arattk lar m e

rak duygusu bakm ndan anlatyor. M e ra k burada ok

nem li b ir szck. evrem izdeki doada gzlem ledii

miz eyleri hepimiz m erak ederiz. B u lu tlar yu kard a tu

tan nedir? N eden m evsim ler vardr? S uyu kaynatan,

b itk ileri yeil, gkyzn mavi yapan nedir? B ilim insa

nn dierlerinden ayran ey, onun bu gib i sorularn y a

ntlarn bilm em eye dayanam am asdr. Byle b ir kii so

rusu yan tlanana kadar btn gece -h atta b iro k gece-

uykusuz kalabilir. E instein bu drty o kadar youn

hissediyordu k i ondan m eraktan k a olarak bahsedi

yordu. Y ani bilim insannn m eraktan (b ir eyi anlaya

m am a duygusundan), b ir bilim insan iin rktc h at

ta korkun olan ve ancak o eyi anlaynca geen duygu

dan kam as.

E in ste in m ilk bilim sel ans be yalarndayken b ab a

snn ona b ir pusula gsterm esiyle ilgili. Pusulann in e

sine h ib ir ey dokunm uyor gibi grnd halde i n e

nin nereyi iaret etm esi gerektiini "bilm esi gibi, gr

nte garip b ir olguyu betim lerken yle yazyor: i n e

nin bu kadar k ararl b ir ekilde hareket etmesi, bilinal-

tm daki kavram lar dnyasndaki olaylarn doasna uy

m uyordu.

B u deneyim in bende derin ve k alc b ir etki yaptn

hl hatrlyorum y a da en azndan hatrlayabildiim i sa

nyorum . O laylarn ardnda, derinlerde gizli b ir ey ol

m alyd... diye devam ediyor. Byle b ir deneyim by

den farkl olacaksa, bilim insan onun neden olduunu

ve bizim iin daha tandk olan eylerle nasl b ir balan

ts olduunu bulm ak zorundadr. E in ste in m ilk bilim sel

ansnn m anyetizm ayla ilgili olm as d ikkat ekici, nk

yllar sonra grelilik kuram nn kazand baarlardan

biri m anyetizm ann ve elektriin aslnda elektrom anye

tizm a ad verilen tek b ir olgu olduunu gsterm esiydi.

Am a E instein bu deneyimi yaad srada m odern

elektrom anyetizm a kuram da kendi ocukluk am -

dayd. 25 y l nce byk sk o fiziki Ja m e s C lerk

M axw ell tarafndan gelitirilm iti ve E instein yzyln

sonunda bilim sel eitim alrken elektrom anyetizm a hl

o kadar yen i ve o kad ar az insan tarafndan anlalabi

len b ir kavram d ki, okullarda retilm iyordu bile. E in s

tein bu konuyu kendi kendine renm ek zorunda kald.

E in ste in m anm sad ikinci bilim sel deneyim olduk

a farkl b ir yapda. G eom etriyle ilgili ve o 12 yanday

ken olmu. E instein o srada ilkokuldan G ym nasium *

olarak bilinen okula gem iti. B u okul aslnda b ir lisey

di, am a eitim dzeyi ok yksekti. Gym nasium ret

m enlerinden bazlar kitap yaym lam veya nem li b i

lim sel deneyler gerekletirm i bilim adam laryd. E ins-

''Almanyada, yksekrenim e renci yetitiren, devlet destekli ortaretim kurum u (.n .)

tein M nih 'te Luitpold Gym nasium adnda, ilkokulun

dan bile daha fazla askeri disipline sahip grnen bir

K atolik okuluna gidiyordu. H epsi erkek olan sn f ark a

dalaryla ekilm i b ir fotorafta btn renciler ni

form al. A skeri b ir okul da olabilirm i pekla. E instein

ilkokulunda retm enlik yapan avulara" karlk , bu

radaki retm enlerinden tem enler diye sz ediyor.

F oto rafta yznde yapm ack b ir glmseme var ve

retm enlerini ld rtabilecek b ir olan ocuu gibi gr

nyor. B u da gerekten ok uzak deil.

B u ilk bilim sel deneyim leri edindii srada Einstein

popler bilim kitaplar okum aya balam t bile. B u n la

r kendisine M a x Talm ud adnda, R u sy adan gelen fakir

b ir Y ahudi renci tavsiye etm iti. E in stein m ailesi b i

im sel adan ok dindar olm am akla beraber, Yahudile-

rin fak ir b ir renciyi yem ee davet etme geleneini uy

guluyorlard. Talm udu da her perem be le yem eine

davet ediyorlard. Talm udun E in ste in a tavsiye ettii

k itap lar arasnda D o a B ilim leri zerine P o p ler K i

tap lar adl b ir dizi kitap yazm olan A aron B ern ste in m

da b irk a kitab vard. Talmud ve E instein bu kitaplar

tartarak saatler geiriyorlard.

Bunun yan sra, am cas Ja c o b E instein 'm m atem ati

e g ittike artan ilgisini destekliyor ve zm esi iin ona

sk sk ceb ir ve geom etri problem leri veriyordu. B u

problem lerden biri, dzlem geom etrisinde bir dik ge

nin iki kenarnn karesinin toplam nn hipotensn k a

resine eit olduunu ifade eden Pythagoras teorem inin

ispatyd. D ah a sonra am cas E instein konuyu daha iyi

anlayabilsin diye ona geom etri hakknda b ir k itap verdi.

D ah a sonralar E instein yle yazd: 12 yanda, okul

yln n banda elim e geen E ukleidesi dzlem geom et

risiyle ilgili b ir k itap k la birlikte, tam am en fark l ikinci

Einsteinn Genlii |

bir m erak yaadm . B u k itap k ta yle iddialar

vard k i -h i aikr olm am alarna ram en- h er

hangi b ir pheye y e r b rakm ayacak kadar k e

sinlikle kantlanabiliyorlard. B u ak lk ve k e

sinlik benim zerim de anlatlam ayacak b ir etki

brakt. A ksiyom un kantlanm adan kabul edile

cek olm as beni rahatsz etm edi. G eerlili i ku-

kulu grnm eyen nerm elere kan tlar bulabilir

dim ...Burada E in stein m uhtem elen hepim izin geom etri h ak

knda dnm olabilecei b ir eyden bahsediyor. H er

hangi iki noktay b ir izgiyle birletirebilm em iz y a da

tm dik alarn b irb irine eit olmas gibi b irka gr

nte apak nerm eden -aksiyom dan- yo la karak, d ik

kate deer teorem ler ispatlayabilm e olgusunun artc-

l. Hepim ize aksiyom larn kendilerini ispatlayam aya-

cam z retilm itir. O nlar geom etri nerm elerinin

yap talan olarak kabul etm eliyiz. E instein bunu P ytha

goras teorem inde de uygulam aya altn anlatarak

devam ediyor. yle diyor: K utsal geom etri kitap

elime gem eden nce, am cam n [ Ja k o b un] Pythagoras

teorem ini bana anlattn hatrlyorum . E p ey abaladk

tan sonra, bu teorem i genlerin benzerlii tem elinde

ispatlam ay baardm ; bunu yaparken dik al genin

kenarlar arasndaki ilikinin tam am en dar alarden b i

ri tarafndan belirleniyor olmas gerektii bana aikr

grnyordu. Y aln zca buna benzer ekilde aikr ol

m ayan b ir ey bence kan t gerektiriyord u . . . 27 .-2 9 . say

falarda E in ste in m ispatnn ne olmu olabilecei gste

riliyor; am a bu yaln zca b ir tahm in, nk kendisi daha

fazla ayrnt verm iyor.

H erm ann E in stein 1 8 9 4 te A lbert hari tm ailesini

ta lya ya, M ilano ehrine tad. M n ih te iler pek iyi

a2+b2=c2ek il 1

25

gitm em iti ve firm ann talyan tem silcisi E instein k a r

delerin anslarn ta ly a da denem elerini nerm iti. A l

b ert Gym nasium eitim ini b itirm ek iin M n ih te kald.

U zak b ir akrabann ilettii b ir pansiyonda kalyordu.

A rtk okulun ortam E in ste in m sinirlerini iyice bozm a

y a balam t. B azen E in ste in m kt b ir renci olduu

sylenir. yle deildi. A slnda m kem m el bir renciy

di; belk i srekli sn f birincisi deildi, am a ok iyi notlar

alyordu. F a k a t ok saygl b ir renci deildi ve ret

m enleri de bunu anladlar.

So n u ta E instein M n ih te tek bana alt ay yaad k

tan sonra kam aya k arar verdi. B ir doktordan ruhsal

bunalm geirm ekte olduuna dair b ir yaz almay b a

ard. B ir m atem atik retm eninden de stn m atem a

tik bilgisinin onu daha ileri dzey alm alara hazrlam

olduunu belirten bir yaz ald. A m a bunlarn hepsi b ir

retm en tarafndan arlp okuldan ayrlm asnn is

tendii bildirilince resm ileti. N edenini sorduunda S

nftaki davranlarnz dier rencilere kt rnek

oluyor. cevabn ald. retm enin ne dem ek istediini

anlam ak iin E in stein 'm snfyla ektirdii fotorafa

bakm ak yeterli. A m a bu E instein 'm iine geldi. E er b

tn y l okula devam etseydi askere alnacak kad ar by

m olacakt.

E in stein okuldan ayrln ailesine nceden haber

verm edii iin, ta ly a da ortaya kverm esi aknlk

yaratm olm al. Alm an vatandalndan vazgeeceini

sylem esi ise daha da byk b ir aknlk y aratt. B u

konuda ok srarlyd. H ib ir koulda Alm an vatanda

olarak kalm ayacakt. U ygulam ada bunun ne anlam a

geldii tam olarak belli deildi, am a sonraki alt ayda

E in stein tek bana talya 'y gezerek harika vakit geir

di. A m a o zam an 16 yanda olan E instein iin gezm ek,

Einstein'n Genlii |

^NSTEIN-IN P Y T H A G O R A S TEO R EM N S P A T I

Burada size E in ste in n Pythagoras teorem i hakknda dediklerinden ne anladm gstereceim . B u bize daha sonra E in ste in n grelilik kuramnn baz ngrlerini incelerken kullanacam z teorem i gzden geirme ans da verecek.

Aada iki tane farkl byklkte dik gen var: B ir i byk, b iri kk.

A

ek il 2

A'

B '

genlerin kenarlarn srasyla A, B , C ve A , B ve C olarak adlandrdm.

C ve C ken arlan iki genin hipotens. A, B ve C kenarlarnn karsndaki

alara a, b ve c; kk gendeki kenarlarn karsndakilere de a!, t/ ve c dedim. Yukardakilerin ikisi de dik gen olduuna gre hem c hem c' 90dir. H erhangi b ir genin i alarnn toplam nn 180 olduunu hatrlayn. Dolaysyla,

rnein a as a asna eitse, b as da b* asna eit olmaldr. B u a+b=90 ve

a +b,=90, dem ek ki a+b=a/+bi denklem inden kar. D olaysyla, eer b ir dik

genin dar alarndan biri, dier b ir dik genin dar alarndan birine eitse tm

alar eittir ve iki gen benzer" dediimiz genlerdir. B en zer genlerin bu

tanm b ir dier tanm belirtir. E er tm alar eitse, b irb irine karlk gelen ke

narlar b irb irleriy le orantldr. D enklem olarak bu yledir:

A = B__ A ' B

, _ C _

c

B iraz trigonom etri biliyorsanz, a ve a alarnn eit olm asna izin verdiiniz

durumda, bu alarn sins ve kosinslerinden bunu kolayca grebilirsiniz. B ir

ann sinsnn, ann karsndaki kenarn uzunluunun hipotense oram ol

duunu, kosinsnn de aya b itiik kenarn uzunluunun hipotense oram ol

duunu hatrlayn. E in ste in n 12 yandayken trigonom etri bilip bilm ediini b il

miyorum, am a dik al genin kenarlar arasndaki ilikinin tam am en dar a

lardan b iri tarafndan belirleniyor olm as gerektii bana aikr grnyordu

yazm as bu anlam a geliyor.

27

| Albert Einstein

D oru ekli izdiim iz anda buradan Pythagoras teorem inin ispatna u la

m ak ok uzun srmyor. B ir kez daha kenarlar ve alar u ekilde adlandrl

m b ir dik gen dnyoruz:

A

ekil 3 B

Son ra aadaki ekilde gsterildii gibi C y i dik ayla kesen b ir izgi iziyo-

ekil 4

im di tane genim iz var: k i kk gen, b ir de balangtaki byk

gen. A m a bu gen de b irb irine benzer, ik in c i ekilde btn alan gsterdim

ve k k genlerin tabanlarn oluturan izgileri m ve n olarak isim lendirdim .

B u genlerin ilikisinden, m +n=C olduu belli. im di benzer genlerin eitli

kenarlarnn orantllm u denklem lere ulam ak iin kullanabiliriz:

A = m ve J3 _ rC A C B

Am a bu denklem ler Pythagoras teorem inin k lk deitirm i hali yalnzca.

B u nlar arpp yle tek rar yazabiliriz:

= m x C

28

Einsteinn Genlii

E er denklem leri toplarsak Pythagoras teorem ini elde ederiz:

+ B 2=(m+n) C=C2

Son aam a u olguya dayanyor:

m+n=C

B en ce, E in ste in m Epeyi abaladktan sonra bu teorem i genlerin benzerli

i tem elinde 'ispatlam ay baardm . derken kastetti i buydu.

29

devam l b ir yerden bir yere giderek kltr zm ser

ken, b ir yandan da ta ly a daki kafelerde g itar alp ar

k sylem ek ve b irka liret kazanm ak deildi. Fizik

v irsn kapm t b ir kez. D oann nasl ilediini

renm ek istiyordu. Byk ihtim alle profesyonel fiz ikile

rin varlndan haberi yoktu , am a fizik retm eni olm ak

gibi b ir fikri vard. B abas en azndan yaam n kazana

b ilecei b ir m eslei olm as iin elektrik m hendisi olm a

sn istiyordu.

A vrupada Alm anya dnda bilim ve m hendislik

okum ak iin en iyi yerin Z rich teki svire Federal

Teknoloji Enstits olduu anlald. B u okul A lm anca

ad E idgenssische T echnische H o ch sch u le nin k salt

mas olan E T H olarak anlr. O kulun, A lm anyada olm a

m asndan baka da b irok tavsiye edilecek yn vard.

K adrosunda dnyaca nl b irok bilim adam ve m ate

m atiki vard, ki bu her zaman iyi b ir izlenim uyandrr.

G iri iin lise diplomas koulu da aranm yordu; onun

yerine adaylar zor b ir snav gem ek zorundalard. Son

olarak, kadnlar da okula alm yordu; bu E in stein m y a

am nn bir sonraki aam asnda nem li rol oynayacakt.

E instein giri snavna girdiinde yaln zca 16,5 y an

dayd, dier rencilerden ortalam a b ir buuk ya k

kt. A yrca snava hazrlanm ak iin zel b ir aba h ar

cam am t; o dnem iin tam ona zg b ir davran. Bu

nedenle snavn yab an c dillerle ilgili blm nde b aar

sz olmas artc deil. H em E in ste in m hem de fizik

dnyasnn ansna, E in ste in m akadem ik kariyerin i

k u rtard iin hepim izin m innettar olm as gereken

E T H nin mdr A lbin H erzog, E in ste in da bir m ate

m atik yetenei olduunu fark etti ve E T H y e girm esini

salayacak bir plan nerdi. B u plana gre E instein Z

r ich e b irka kilom etre uzakta, A arau daki b ir lisede bir

Einsteinn Genlii |

yl boyunca dil ve bilim dersle

ri alacakt. B u okul bilim sel

eitim konusunda ok iyi b ir

hreti olan m odern bir okul

du. Y aplan plan mkemmeldi;

E in stein A arau da yaam n n

en mutlu ve verim li y ln geir

di.E instein 'm bilim le uram a

(utkusunun iyice aa kt

y er o okul oldu. B ir ara, m uh

tem elen F ra n sz ca d ersi iin

gelecek planlar hakknda ksa

bir yaz yazd. B u ksa yaz hl duruyor. E in ste in m - E ins te in I 8 9 3 ' t e, M n ih ' te renciyken

renci Franszcasm dan evrildiinde yle diyor:

G elecek iin planlarm

M utlu b ir adam, u andan gelecei fazla d

nm eyecek kadar honuttur. te yandan gen

insanlar cesur p lanlarla kendilerini oyalam ay se

verler. A yrca, ciddi b ir gen adamn am alaryla

ilgili kesin fik irlerin in olum as doaldr.

Snavlarm geecek kadar ansl olsam, Z

rich 'tek i E T H ye giderdim . O rad a m atem atik ve

fizik okum ak iin drt y l kalrdm . B u bilim lerin

kuram sal ynlerine younlaan bir doa bilim le

ri retm eni olm ay hayal ediyorum.

Beni bu tasarya ynlendiren nedenler unlar:

H er eyden nce eilimim soyut ve m atem atiksel

dnceye doru; hayal gcm ve uygulam a y e

teneklerim eksik. steklerim de bana bu karar a l

drd. B u son derece doal; insan her zaman y ete

nekli olduu eyleri yapm ay sever. B ir de bilim -

P .

31

sel m esleklerde ok houm a giden belirli bir b a

m szlk var.

A arau daki okulun uygulam al bilim sel deneyler y ap

m a olana salayan tev ik edici ortam nn dnda,

E in ste in n ok uygun yatl olanaklar vard. W inteler

ailesiyle b irlik te kalyordu; evin babas W in te le r-Jo s t

E in stein in sayg duyduu ve sevdii biriydi, o da ret

m endi. in ilgin yan, E in ste in m kz kardei M a ja

1 9 1 0 da ailenin oullarndan b iri olan Paul W in te le rle

evlendi. O kul y l ilerlerken E instein sonunda babasn

A lm an eyaleti W rttem bu rg daki m akam lara -o dnem

de tm lkenin deil, b ir eyaletin vatanda olunuyordu-

vatandalnn iptali iin bavurm aya ikna etti. B av u

ru yapld ve 1896'nm banda Alm an M ark karl

nda E instein vatanda olm adn onaylayan belgeleri

ald. sv ire vatandal na geti i 1 9 0 1 'e kadar vatansz

olarak -resm en herhangi b ir lkenin vatanda olm adan-

kald. sv ire yirm inci yzyln savalarnda tarafsz k a l

m olsa da, erkekler iin askerlik zorunludur. A slnda

isv ire li erkek ler yaam larnn byk b ir ksm nda y ar

zam anl olarak orduya hizm et ederler. A m a bu E inste-

in rahatsz etm ie benzem iyor. sv ire vatanda oldu

unda herkes gibi orduya hizm et etm eye hazrd, ama

dztaban olduu iin reddedildi. 1869 sonbaharnda,

A arau daki okuldan mezun olduktan sonra E T H y e k a

bul edildi ve m atem atik ve fizik retm eni olm asn sa

layacak drt y llk b ir eitim program na balad.

B u n ca y l sonra geri dnp bakldnda insan E in s

tein 'm E T H deki drt yln n ne byk b ir baar, ne de

byk b ir baarszlk olduunu dnyor. B u n a b en

zer b ir izlenim E in ste in m zyaam yksndeki an lar

na da szyor. E T H deyken M kem m el retm enlerim

vard ( ..... ) yan i ok salam b ir m atem atik eitimi alab i

lirdim. Am a ounlukla dorudan deneyim edinm enin

bysyle fizik laboratuvarm da altm . K alan zaman

da genelde evde alarak geirdim . diye yazyor. Ne

var ki, snavlar zorunluydu. E instein bu konudaki ho

nutsuzluunu yle ifade ediyor: "B u rad aki tek prz

( ..... ) insann istese de istem ese de bunlarn hepsini s

nav iin aklna tk trm ak zorunda olmasyd. B u b ask

nn benim zerim de yle caydrc b ir etkisi vard ki, son

snavlar getikten sonra btn bir y l herhangi b ir b i

limsel problem zerinde dnm ek tatsz geliyordu.

Yine de "H akszlk etm em ek iin eklem eliyim ki ( ..... )

svirede tm bilim sel gdleri boan bu tr bask lar

dan, dier b irok y ere gre ok daha az ektik . Toplam

olarak yaln zca ik i snav vard; bunlarn dnda insan

istediini yapabiliyordu saylr. zellikle de insann, b e

nim olduu gibi, dersleri aksatm ayan ve konulara zen

le alan b ir arkada varsa bu iyice byle oluyordu.

Bu, insana snava b irk a ay kalana kadar istedii ura

seme zgrln veriyordu. B u benim sonuna kadar

kullandm, beraberinde getirdii vicdan azabn seve

seve, kt ihtim allerin iyisi olarak kabullendiim b ir z

grlkt. diyor.

Zorunlu alm ann bask c etkisini tartrken E in s

tein "M od ern retim yntem lerinin o kutsal aratrm a

m erakn hl ldrm em i olmas b ir m ucize saylr;

nk bu narin, k k b itk i tevikin yan sra zellikle

zgrlk araym dadr, zgr braklm azsa harap olup

gidecei kesindir. G rm e ve aratrm a zevkinin basky

la ve grev duygusuyla gelitirilebileceini dnm ek

byk bir h atad r. der.

B u b ir bakm a derin b ir gzlem saylabilir, am a bir

bakm a olduka sekinci olarak da alglanabilir. ok az

insan kendilerine retildiinden daha fazla fizii kendi

balarna renebilir, zellikle de balarda. F iz ik ok

zor b ir konudur ve renm ek iin biroum uz yn len

dirm e ve disipline ihtiya duyarz. D ier aratrm aclar

la ve deneysel gereklerle iletiim halinde olmamz g ere

kir, y o k sa kolayca ynm z kaybederiz.

E T H de derslere giren ve zenli notlar alan a rk a

d a n kim olduunu E instein sylemiyor, am a kz a rk a

da ve ilerideki ei M ileva M arie olabilir. (B ir baka

aday da, titiz notlar ald bilinen ve sonradan grelilik

kuram n douran m atem atik alm alarnda E in ste in ia

ibirli i yapan M arce l G rossm andr.) E in ste in m yaa-

m yksn yazm akla ykm l yazarn karlat en

byk zorluklardan b iri onun kadnlarla olan ilik ileri

dir. Y aam nn ounda, zellikle de gen yalarnd a

E instein kadnlara ekici gelen, ok yakk l b ir adam

d. O nunla yaam ak b ir kadn iin byk bir ihtim alle

hi de kolay deildi. E instein iin nce fizik geliyordu

ve b ireysel ilikiler onun kad ar nemli deildi, in san l

oluturan bireylerdense, genel olarak insanlkla daha

ok ilgiliydi. B u E instein k olm a yeteneinden y o k

sundu dem ek deil. Tersine, daha sonra greceim iz g i

b i M ileva M a rie 'e en azndan- balangta srlsklam

kt. Am a neredeyse b ir tr vicdani rahaszlk, onu k a

dnlarla olan ilikileri konusunda yaam boyunca ted ir

gin etti.

Bunun bariz b ir kant E in ste in m yazd son m ek

tuplardan birinde grlyor. 18 N isan daki lmnden

y ak lak b ir ay kadar nce, 21 M a rt 1955 tarihinde y a z

d b ir m ektup. E in ste in m en yak n arkada olduu

anlalan M ichele Besso adndaki svire doumlu m

hendisin oluna ve kz kardeine yazlm . B u kayda de

er m ektupta E instein yle diyor:

Sevgili V ero ve Saym B ayan B ice:

O ok acl gnlerinizde bana M ichele 'in l

myle ilgili o kadar ok ayrnt verm eniz ok na

zikti. O n u n sonu, tm yaam ve onu evreleyen

insanlarn onun hakkm daki izlenim iyle uyum

ierisinde oldu. O nun gibi keskin zekl insanlar

nadiren onun yaad kad ar ahenkli b ir hayat

yaar. A m a M ich e le de en ok hayran olduum

bunca y l ayn kadnla yalnz huzur iinde deil,

srekli b irlik iinde yaayabilm i olm asdr; bu

benim acnas b ir ekilde ik i kez baarszla u

radm b ir ey...

N asl sona erm i olursa olsun, E in ste in m M ileva M a-

r ic le olan ilik isi b ir ak ilikisi olarak balad. M ileva

1875 te M a ca rista n da domutu, E in ste in dan drt ya

bykt. Ayn zam anda K atolik ti ve bu fark E instein ve

M a ric in ailesi iin nem li olm asa da E in ste in m ailesi

iin ok nem liydi ve M ileva y i sevm em e nedenlerinden

biriydi. E T H nin b ir kadnn A vrupada bilim okuyabi

lecei nadir yerlerd en biri olm as dnda, M ilevay Z

rich e gelip fizik okum aya iten neydi bilinm iyor. F izik

okum ak gnm zde bile kadnlarn yaygn olarak y a p

t b ir ey deil, o yzyln sonlarnda ise kahram anla

yakn b ir adanm lk olmal. E in ste in la M ilev a nn ili

kisi hakknda, boanm ayla sona erdii dnda, y llarca

h ib ir ey bilinm edi. A m a getiim iz on y l iinde, E in s

tein ve M ileva'n n , 1 8 9 7 den balayarak E in ste in m

E T H ye girm esinden b ir y l sonrasna kadar b irb irleri

ne yazd klar m ektuplarn tam am bulundu ve yay m

land.

1897 sonbaharnda E instein ve M ileva grne gre

iyi arkada olm ulard bile. M acaristan daki ailesini zi

y arete giden M ileva o yln Ekim aynda yle yazyor:

Babam sana verm em iin biraz ttn verdi, kk k a

nunsuz lkem ize itahn uyandrm ay o kadar istiyor ki.

[E in stein yaam nn sonlarna doru doktoru ttn a l

m asn yasaklayana kadar, sk bir pipo iicisiydi. D o k

to r yasan da m eslektalarndan otlan arak deldi.]

O n a seni anlattm ; b ir gn m utlaka benim le buraya gel

m elisin. Burad a yle gzel sohbetler yapabilirsin iz k i!

B en evirm en roln stlenirim . Am a ttn imdi gn-

derem em , gm rk dem ek zorunda kalrsn , o zam an da

hediyem le b eraber bana da lanet ed ersin ...

G rne gre M ilev a M a ca ris ta n da E in ste in m

beklediinden daha uzun sre kald; hatta E instein 'm

yazd u b at 1898 tarihli m ektuba b ak lrsa hi dnm e

mi de olabilir. Bu m ektupta E instein B u rad aki a l

m alarna devam etme niyetine ok sevindim. Em inim

pim an olm ayacaksn. Grdm z tem el derslerdeki

eksiklerin i grece k sa zam anda tam am layabileceine

eminim. Tabii eer ben hangi konular ilediim izi sana

anlatm ak zorunda kalrsam m ahcup olabilirim . D z

gnce tutulm u ve aklam al ders notlarn yaln zca b u

rada bu labilirsin ... diye yazyordu. Sonraki A ustos

aym a gelindiinde iliki ilerlem iti. E instein 'm m ektup

lar artk Sevgili B ay an deil Sevgili D diye bal

yordu (D " E in ste in m b ir sevgi ifadesi olarak ku lland

D o x e rl szcnn ksaltm as). M ektu p lar E in ste-

in m fizik zerine gelitirm ekte olduu fik irleri y an st

m aya da balam t.

Ekim 1898 de E instein M ileva y la ayn evi payla-

yorlarm gibi bizim ev diye yazyordu. B ir y l sonra,

E in ste in m M ileva y la evlenm eye k arar verm i olduu

belli oluyor ve M ileva y a b ir m ektubunda annesiyle ara

snda sk sk yaanan kavgalardan b irin i anlatyor.

Eve geliyoruz, ben doru annem in odasna gi

diyorum (yalnzca ikim iz). nce ona snavdan

bahsetm ek zorundaym [B u E instein 'm iyi, ama

ok da parlak olm ayan notlarla getii E T H 'n in

m ezuniyet snav. M ileva bu snavdan iki y l st

ste kald; b ir daha da E T H nin m ezuniyet sna

vna girm em i gibi grnyor.] So n ra bana ol

duka masum b ir ekilde Peki, D o ck erl [D o-

xeriin baka b ir yazl] ne o lacak ?" diye soru

yor. A yn m asum iyetle K arm o lacak . diye

cevap veriyorum , am a gerek b ir olaya hazr

olarak. H em en sonrasnda unlar oldu. Annem

kendini y ataa att, ban yasta gmd ve o

cuk gibi alad, ilk okun etkisinden kurtulunca

hemen aresiz ve saldrgan b ir tona brnd:

G eleceini m ahvediyor ve yaam daki yolunu t

kyorsun. O kadn m azbut b ir ailenin paras ola

maz. H am ile kalrsa berbat b ir durum a dersin.

B u sefer benim de sabrm tkendi. Gnah iinde

yaadm z iddiasn btn gcmle reddettim,

annemi gerektii gibi azarladm ve tam oday terk

etmeye hazrlanrken annem in arkada, u fak te

fek, hareketli, hayat dolu, en iyi trnden bir ko

cakar olan B ayan B a r odaya girdi. Bunun zeri

ne hem en hararetle havadan, yeni kaplca konuk

larndan, yaram az ocuklardan ve benzeri konu

lardan konum aya baladk. So n ra yem ee gittik,

ardndan biraz mzik yaptk. Yalnz kaldm zda

birbirim ize iyi geceler dilerken ayn olay batan

balad, am a "piu p iano [daha sessizce].

E in ste in m yazdna gre ertesi gn iler biraz dzel

m iti: Annem 'E er daha (o kadar korktuu trden)

sam imi ilikiye girm edilerse ve beklerlerse, b ir yol bulu

nur' demi. O nun iin bu kadar korkun olan ey sonu

na kadar b eraber olm ak istem em iz. Beni vazgeirm e de

nem eleri yle konum alar zerine kurulu: O sana ben

ziyor, am a senin b ir karn olm al. Sen otuz yam a gel

diinde o y al b ir kocakar o lacak vs. Am a bunlarn be

ni kzdrm ak dnda bir ie yaram adn grnce teda

v iy e im dilik ara v erd i.

B u m ektup yazld sralarda E in ste in m annesine

M ileva y la cinsel yak n lk kurm adklarn sylerken y a

lan sylediinden phelenm eye sebep y o k . M ektup

Temmuz 1 9 0 0 de yazlm t. B ir buu k y l sonra iler

kkten deim iti. E instein ve M ileva hl evlenm em i

lerdi, bunun tem el nedeni E in ste in m b ir i bulamam

olm asyd. A m a 12 A ralk 1 9 0 1 de M ileva y a yazd bir

m ektupta E instein onun ham ile olduunu bildiini belli

ediyor. N eredeyse ylece aklna geliverm i gibi K endi

ne iyi b ak ve neeli ol ve (D o xerl fark etm esin diye) be

nim gizlice H anserl [H ans adnn sevgiyle sylenii]

olarak dnmeyi tercih ettiim sevgili Lieserlim izin

[L ise ism inin sevgiyle sylenii] varlna sevin . diye

yazyor. E instein bu m ektubu ve daha sonraki m ektup

lar, M ilev a nm doum yaptnda ailesiyle b eraber ol

m ak iin gittii M acaristan a yollam . E in ste in m ailesi

nin ve yakn arkadalarnn, hatta B esso nun bile du

rum dan haberi olduunu gsteren b ir ipucu yok. A sln

da E in ste in m yazd m ektuplar 1 9 8 0 lerin sonunda or

taya kana kadar, M ilev a nm ailesi dnda kim se bu

konuyla ilgili b ir ey bilm iyordu.

Kazlar 19 0 2 de O cak sonu veya u b at banda do

mu olmal, nk o yln 4 ubatnd a E instein M ile

va y a yle yazyor:

Benim canm sevgilim !

Zavall tatl sevgilim, bana kendin yazam ad

na gre ok ac ekiyor olm alsn! Ve sevgili L ie-

serlim iz de dnyay bandan bu yzyle tan

m ak zorunda! U m uyorum ki m ektubum eline

getiinde ayaa kalkm olursun. B abann m ek

tubunu aldm da korkudan aklm bam dan g it

ti, nk zaten bir sorun olduundan pheleni

yordum ... A m a gryorsun, senin arzuladn gi

bi b ir Lieserlim iz oldu. Sa lk l m, doru drst

alayabiliyor m u? K k gzleri ne renk? H an

gim ize daha ok benziyor? O na kim st veriyor?

tahl m ? Tam am en kelm i, yle m i? O nu daha

grm edim , am a o kad ar ok seviyorum ki! Sen

salna tam am en kavutuktan sonra fotoraf

ekilem ez mi? Y akn zam anda gzlerini belli b ir

tarafa ev irebilecek mi? im di baz gzlem ler

yapabilirsin . Kendim de b ir kereliine b ir Lieserl

yapabilm ek isterdim , ok ilgin olm al! A laya

biliyordum am a glm eyi ok sonra renecek.

B und a derin b ir gereklik var. K endini biraz da

h a iyi hissettiinde onun b ir resm ini yapm alsn ...

E in ste in m burada ifade ettii duygularn itenliini

sorgulam aya gerek yok. A m a te yandan m ektup sv i

re den M acaristan a yazlm ve duygular ne olursa ol

sun E in stein kendini M acaristan a gitm ek zorunda his

setm em i. A slnda iz brakm adan y o k olmu olan Lie-

serlin b ir fotorafn bile grm em i olabilir. L ieserl has

talanp ld m? E v latlk olarak m verildi? E er yley

se sonra ona ne oldu? K im se bu sorularn yantlarn bu

lamad.

S E C T . 11!.

D e motn Corporttrtt in Conkis SeSlinnibm excsntnck.

P rop .X I. Prob. VI.

Rcvfoattr corpus in EUipfi : KeqHir/tkr lex nis centripttx tetden~tis ad tmbiliciim Ellipfeas.E fto EIipfeoafptriorisumbilicus S. Agatur S T fc-cans EIIip-!

leos tntn diametrum D K in E, tum ordinarim applicatam Qjz in x, & conpkatur parallelogratnmum g x P K . P atet E P a- qUalcm eflc ftmi- axi majoit A C, ea qodaaat> altero Ellipfeos tmbilico H line H I ipfi E C parada, C t> x quales C S, C t i cjucntar E S ,E 7,a- l N i,

Swklatis Regi ac Typa Jofcphi Struter. Proftat apud plures Bbliopolas. Atma M D C L X X X V H -

adquant. Ad SP demittatursos latere reito principaii (" feuO K ad L x P v a t QK. a d i 3;

& L x P v ad C-v P ut L ad C w,_____________________ &L

I saoc N e w t o n 'un I 6 8 6 ' d a yaym lanan Prircipiada ne srd bil imsel i lk e le r iki yz yl boyunca fiz ie ege m en oldu, ta ki

E inste in or taya kana kadar .

Mucize Yl

Fizikte ilk a n n u s m irabilis, yan i m ucize y l 1 6 6 5 'ti. Bu

y l Isaac N ew ton 'un L ond ra ve Cam bridge gibi k alaba

lk nfuslu ehirleri krp geiren veba salgnndan k a

mak iin Cam bridge niversitesi nden ayrlp annesinin

ng ilterenin L incolnshire kasabasndaki evine ekildii

yld. 2 4 yandayd ve sonradan anm sad gibi o gn

lerde bulu yapm ak iin en uygun yalarndayd ve bir

daha hi olm ad kadar m atem atik ve felsefe [doa b i

lim leri] zerinde dnyordu. N ew ton sonraki 18 ay,

gelecek 250 y l boyunca bilimi egemenlii altm a alacak

olan fizii ve onun iin gerekli m atem atii yaratt. New -

ton un o dnemde yapt b irok k eif y llar sonrasna

kadar aa km ad. N ew ton alm alarnn alnm asn

dan ve alklar baka bir kiinin toplam asndan ok k o r

kan, az sk b ir adamd. Sonunda 1 6 8 6 da aheseri

P rincipia yaym land. L atince yazlm olan ve ok k ar

m ak geom etrik savlar ieren ok zor b ir kitapt. Y ine

de y eterli sayda insan P rincipia y daha az bilgili insan

lara N ew ton un b ir dnya sistem i kurm u olduunu

aklayabilecek kadar anlad. B irk a tem el ilkeye daya-

nan N ew ton yasalar evrenin btn gem iini ve gelece

ini aklam aya yeterli grnyordu. F iz ikiler sonraki

2 5 0 y l N ew ton sistem ini gelitirm ekle uratlar. N ew

ton yasalarnn aslnda yanl olabilecei kim senin -en

azndan E in stein a kadar- aklna gelmedi.

E er N ew ton ve Einstein bugn karlasalard b irb ir

lerine syleyecek ne bulurlard? B irk a ortak noktalar

vard, ik isi de tem el bulularn yaklak ayn yata yap

tlar. N ew ton 24 yandayd, E instein da m ucize y l

1905'te 2 6 yandayd, ikisinin de dehalarm a ek olarak,

pes etmeyi reddederek ayn problem e y llarca odaklanm a

yetenei vard. N ew tonun Ay'n hareketleriyle ilgili

yapt hesaplar iine sindirmesi y llar ald. E in stein m

sonunda N ew tonun kuram nn yerini alacak kuram

oluturm as on ylm -1 9 0 5 ten 1915 e- ald. D ahas, iki

adam da adsz sansz insanlarken zam anlarnn simgeleri

oldular. Am a iki insan ancak bu kadar farkl olabilir.

M esela din konusunu ele alalm. E instein 'm kurum

lam dinle ilk karlam as M n ih teki K ato lik okulun

da oldu. O dnemde Y en i A hit te yazan her eye inana

rak ailesinden daha dindar hale gelm iti. D erken bilim i

kefetti. So n ra ne olduunu zyaam yksnde kendi

anlatyor: Popler bilim kitaplarn okuduka ksa za

m anda K itab M ukad d esteki hikyelerin ounun do

ru olam ayaca gibi b ir kanya ulatm . Bunun sonucu,

kesinlikle radikal b ir zgr dnme ve devletin y a lan

larla genleri b ilerek kandrd eklinde b ir izlenim ol

du: B u her eyi deitiren b ir izlenimdi. B u deneyim in

sonucunda her tr otoriteye kar phem artt, herhan

gi b ir sosyal evredeki kanaatlara kar pheci b ir tavr

benim sedim . So n ralar neden sonu ilikilerini daha iyi

kavradm zaman, keskinlii biraz azalsa da bu tavr

beni b ir daha hi terk etm edi."

Mucize Yl

B ir baka deyile, E in ste in m

bilimle ilikisi onun dinsel otorite

de dahil her trl otoriteyi sorgu

lam asna neden oldu. B u dindar

bir insan olm ad anlam na gel

miyor; am a belk i m anevi yan

glyd dem ek doru olabilir.

nl olduktan sonra E in ste in a

sk sk T a n ry a inanp inanm ad

soruldu. B u soruyu yan tlarken

her seferinde dualarm z dinle

yen ve yantlayan k iise l Tan

ryla, evrenin dzeniyle -yani ev

renin belli yasa lara uyuyor gibi

grnm esi olgusu ve bu yasalarn

insanlar tarafndan a n l a l a b i l m e - ________________

si- sim gelenen Tanr arasnda ayrm yapt. B u ayrm n

nda E in stein kiisel b ir Tanrya inanm yordu, ama

evrende byk b ir dzenleyici ruhun varlna kuvvetle

inanyordu. E instein bazen "Yal A dam diye adlandr

d bu ruhtan ska bahsederdi. S k sk fiziin asl i i

nin Yal Adam 'm srlarn kefetm ek olduunu syler

di; sonunda bu srlarn ok basit ve evreni yneten y a

salarn da ok gzel olduunun anlalacan dn

yordu. Tanrnn irk in yasalar y ap acak kadar fena ol

m ayacana inanrd; b ir keresinde Tanr kurnazdr,

am a kt niyetli deildir. demiti.

N ew ton'un dinsel grleri hem dnem inin hem de

kiiliinin rnyd. N ew ton G alileo nun ld yl,

1 6 4 2 nin N oel gnnde domutu. G alileo yaam nn

son 10 ylnda, en son F lo ran sa m n dndaki tepelerde

bulunan kendi evinde olm ak zere talya'da b ir t r ev

hapsindeydi. D nya'n n hareketiyle ilgili dinsel doktrin

I saac N ew ton I 9 05 'e ka d a r fizie egem en

o lacak ilkeleri biimlendirmeye ba lad "m ucize y/" 1665 ' te ya ln zca 24 ya ndayd. I 9 0 5 de, o tar ihte ya ln z ca 26 yanda olan E in s te in n kendi

"m ucize yl"yd.

43

lere aykr grlere sahip olduu iin, 1 6 3 3 te Rom a

K ato lik K ilisesi nin Engizisyon M ahkem esi tarafndan

yarglanm t. Suu Polonyal gkbilim ci K op ern ik in

D nya'nm G nein etrafnda dnd tezini savunan,

K itab M u k ad d esle ters den kuram na inanm akt. O

dnem de insanlar, bilim ad altnda byle dinsel in an la

ra aykr grlere sahip olm aktan dolay hapse girebilir

y a da daha kt eylerle karlaabilirlerdi. N ew tonun

zam annda bilim le ilgilenm e zgrl daha fazlayd,

am a bilim le dinin farkl konular olduu fikri N ew tona

herhalde sam a gelirdi. N ew ton a gre K itab M u k ad

d este yazanlar kelim esi kelim esine doruydu ve dier

tm bilim sel gzlem ler gibi bilim sel kant olarak ku lla

nlabilirdi. N ew ton evrenin ne zam an yaratld n ve

sonunun ne zaman sona geleceini renm ek iin zam a

nnn ounu K itab M u k ad d esi inceleyerek geirdi.

Yaam boyu sren incelem elerden sonra, D nyanm so

nunun 2 0 6 0 tan nce gelm eyeceine k arar verdi (bu k i

tabn b irok okuyucusu bu iddiay bizzat dorulayacak

kadar uzun yaay abilecek). N ew ton iin bu tr b ir k e

hanet de bilimdi. O nun Tanrs evrendeki her eylemde

m evcuttu, uzay ve zam andaki hareketleri lm ek iin

asl ereveyi oluturuyordu. Ayn zam anda sert bir

Tanryd ve N ew ton da sert b ir insand. Bilim sel al

m alarnn doruk noktasnda olduu dnemde N ew

to n un be y l yannda alan asistan onu yaln zca bir

kez, o da birisi kendisine geom etri alm alarnn uygu

lam adaki faydasn sorduunda glerken grdn

sylem iti. N ew ton hi evlenm edi ve hatta k an tlar da

onun ldnde b ak ir olduunu gsteriyor. B u iki ada

mn bilim dnda konuacak neyi olabilirdi?

E in ste in m m ucize y l 19 0 5 e gelm eden nce, yaa-

m yksel hikyem izi kaldm z yerden devam ettire

Mucize Yl (K

lim. E in ste in 1900 ylnda braktm zda E T H deki a

lm alarm bitirm i ve bitirm e snavlarn stn olm asa

da m akul notlarla gem iti. E T H 'd e k i profesrlerden

birinin yan nd a asistan olarak i bulm ay umuyordu, k a

riyerinin b ir sonraki aam asna doal olarak yn v ere

cek b ir iti bu. Am a profesrlerden h ib iri E in ste in a i

nerm edi. A slnda E instein 1902 H aziranna kadar i

bulamad. A ncak o tarihte, denem e sresine tbi olarak

svire U lusal P atent B ro su n a y llk 3500 svire fran

g m aala nc sn f tekn ik uzman olarak girdi. (A y

da 70 sv ire frangna gzel b ir oda tutulabilecei d

nlrse bu dk b ir maa deildi.) e girm eden nce

E instein niversitede geici retm enlik yap arak ve a i

lesinden gelen, am a b ir ksm n

19 0 1 'de sv ire vatandalna

gei bedeli o larak harcad

aylk h arlk larla k t kanaat ge

iniyordu. E in ste in m b ir ie

girm ekte neden bu kadar zor

landm M ileva M a ric 1 9 0 1 in

sonlarnda arkada H elene 8a-

v ic e yazd b ir m ektupta ak

lyor. M ek tu p ta yle yazyor:

"im di ortam biraz duruldu,

rnein A lb ertin ailesi artk

ona o kad ar kzgn deil. A l

b e rtin hl b ir i bulamam

olm as da talihsizlik; u anda

Sch affh au sen de retm en ola

rak alyor. B u kadar bam

lyken kendini pek iyi h isset

m ediini tahm in ed eb ilirsin .

stelik y ak n zam anda salam

E ins te in I 9 0 5 te, B ern 'd ek i p a te n t brosundaki m asas nda

45

bir i bulm as da pek olas deil; biliyorsun sevgilimin

ok keskin b ir dili var ve stelik de Y ah u d i...

Yahudi olm ak kesinlikle b ir engeldi, am a daha da k

ts E in ste in 'm E T H deki ona yardm c o labilecek k

demli profesrler zerinde brakt izlenimdi. Onu

ukala denebilecek b ir renci olarak gryorlard, yani

derslere ara sra devam eden ve tavrlar saygl olmayan

b ir renci. E in ste in 'm derslerde renem edii fizii

kendi bana renm ek iin ne kadar youn altn

dan haberleri yoktu. E T H de E in ste in m retm enlerin

den biri olan parlak m atem atiki H erm ann M inkow s-

k inin grelilik kuram n oluturan kiinin E in stein ol

duunu rendiindeki tepkisi, insana bu konuda fikir

verebilir. M inkow ski 19 0 8 'de greliliin bugn de ku l

lan lm akta olan ve drt boyutlu uzay ve zam an geom et

risi ieren form lasyonunu gelitirdi. K uram oluturan

kiinin E instein olduu kendisine sylendiinde M in

kow ski buna inanam ad. O E in ste in byk ihtim alle

nemli herhangi b ir ey yapm aktan aciz tem bel bir

adam olarak hatrlyordu.

E kim 1 9 0 2 de H erm ann E instein ta ly a da ld ve

onu izleyen O ca k aynda A lbert M ile v a y la evlendi. Ay

n y ln balarnda B e rn deki O lym pia A kadem isinin

kurulm asna katk d a bulundu. A kadem i yeyle b a

lad ve b itti: M au rice Sol ovin e, C onrad H abich t ve

E instein . H abich t m atem atik retm enlii eitim i al

yordu. Solovine E in ste in la b ir ilan aracl yla tan

m t. E in stein b ir B ern gazetesine saati franktan

zel fizik dersleri verdiini syleyen b ir ilan verm iti;

Solovine bu ilan iin arad. lk derste Solovine E in ste

in la kendisinin ayn felsefecilere, zellikle de bilim fe l

sefesiyle ilgili yazan lara ilgi duyduklarn kefetti. F e l

sefe ve bilim tartm ak iin dzenli olarak bulum aya

karar verdiler; H ab ich t de onlara katld. ak a olsun di

ye bulum alarn A kadem i olarak adlandrdlar ve bu

toplantlar E in stein evlendikten sonra da srd. Solovi-

ne'in bu toplantlar betim lem esi, zellikle de E inste-

in m doum gnne denk gelen b ir tanesini anlatm as

ok hotur. R om en kkenli olan Solovine nadir bulunan

ve pahal b ir y iy ecek olan havyar ailesinin evinde ta t

mt. O ve H abich t doum gnnde E in ste in m da hav

y ar tatm as gerektiine k arar verip, ona b ir m iktar hav

yar aldlar. Am a o gece E in stein onlara G alileo h ak k n

da b ir ders anlatacakt. E in stein dersinin konusuna

kendini o kad ar kaptrm t ki, ne yediine d ikkat bile

etm eden havyarn hepsini yedi. K endilerine hi havyar

kalm am olsa da, hem Solovine hem H abicht bandan

beri E instein 'm zel b iri olduunu biliyorlard. E inste-

in m m ucize y l 1 9 0 5 te yap tk larn a en az aran on

lar olmal.

Akadem inin nemi, E in ste in m dikkatini N ew tonun

alm alarn tek rar incelem ek iin gereken akl y r t

me tarzna odaklam asn salam ak oldu. Akadem inin

yesinin inceledii 18. yzyl Isk o felsefeci D avid H u

me veya 19. yzyl A vusturyal fiz iki-felsefeci E rn st

M ach E instein 'm ihtiya duyduu belirli fizik konu lar

n bildiklerinden deil. E in ste in m ihtiyac olan onlarn

pheci tavrlar ve ncelikle M ach 'n N ew ton fiziin

den, en azndan N ew ton 'un form le ettii ekliyle, ho

nut olm amasyd. M ach h ib ir zam an N ew ton fiziinin

aslnda yanl olduunu iddia etmedi. O nu endielendi

ren, N ew ton un fiziini Tanrnn tek referans sistem i ol

duu teolojiyle bilim i kartrarak ifade etm esiydi. M ach

bu fik irlerin i 1883 'te yaym lanan ve O lym pia A kadem i

si tarafndan ska tartlan M e k a n ik B ilim i adl k ita

bnda ifade etm iti.

B az bilim adam lar gsterdikleri gelim eleri y a da t

kanm alar gn gnne kaydedebilm ek iin gnlk tu

tarlar. Bildiim iz kadaryla E instein gnlk tutm adna

gre, grelilik kuram na varan adm lar paralardan y o

la karak yeniden kurm aya alm ak zorundayz. B u

paralardan bir ksm n EinsteinYn kuram oluturduk

tan ok sonra anm sayp anlatt kiisel anlar oluturu

yor. D ier p aralar o zam anlar yazm olduu, bazlar

anlatt an larla tam olarak uyum ayan m ektuplardan

oluuyor. O rtaya kan sonu E in ste in m grelilik kura

m n nasl oluturduunu anlam ay zorlatryor. Ama

bu durum, btn sanatsal ve bilim sel yaratlara elik

eden y aratc atlm larn kaderi gibi grnyor. E er

u anda bildiklerim i b ilerek Einstein l a karlam a an

sm olsayd ona dzinelerce soru sorardm , am a y an tla

rn aldktan sonra bile y ara tc sreci daha iyi anlam

olaam sanmyorum.

Philipp F ra n k y azd E in ste in yaam yksnde

E in ste in m grelil ik ku ram na nasl vard na dair

-E in ste in n zyaam yksnde kendisinin de an latt

, o yzden byk ihtim alle E in ste in dan duymu oldu

u- b ir hikye anlatyor. F ra n k in hikyesine gre, E in s

tein grelilie yol aan baz tem el sorular kendine 16

yand a A arau da lise rencisiyken sorm aya balad.

B u sorular b ir dnce deneyi etrafnda dnyordu.

D nce deneyleri, laboratuvarda yapm a olana olm a

d iin kafam zda yaptm z fizik deneyleridir. D eney

tekn ikleri srekli gelitii iin, bazen b ir kuak iin d

nce deneyi olan b ir ey b ir sonraki ku akta gerek de

neye dnr. B u olayda da byle oldu.

E in ste in m dnce deneyi, kendisi veya baka b ir c i

sim k hznda veya daha hzl gidebilse dnyann nasl

g r n ece in i hayal etm ekti. B u n d an on y l nce,

1886 'da E rn st M ach ses hzndan daha hzl hareket

eden -dardan uygulanan b ir kuvvetle harekete g eiri

len- cisim lerle deneyler yapm t. Bu deneyler sonucun

da, bir cism in hzn belirten M ach saylar ortaya k

mt: H avada ses hzyla hareket eden b ir cisim M ach

l e, bundan daha hzl h areket eden cisim ler den b

yk M ach saylarna ulam oluyordu. N ew ton fiziine

gre, b ir m erm inin veya baka b ir cism in ilkesel olarak

herhangi b ir hza (ses hz veya k hz gibi ne kadar

byk olursa olsun) ulatrlam am as iin b ir neden

yoktu. Cismi ivm elendirm eye devam ettirm ek iin g ere

ken kuvvetin srekli salanmas yeterliydi. E instein da

byle dnyordu: Ik hzna ulaana kadar kendini

ivm elendirdiini hayal ediyordu.

Einstein m deneyinin nda, hi sallanm adan ve

sarslmadan ideal bir ray dzeneinde ilerleyen bir tren

de olduunuzu hayal edin, iinde b ir lavabo da olan b

tn bir kom partm an kapatacak kadar zengin olduunu

zu varsayalm . H ava karanlk am a siz sanz taram aya

karar veriyorsunuz. Banzn arkasnda bir lam ba ve

b irka adm tenizde de b ir ayna var. Lam bay atnz

zaman k aynaya ulaacak, oradan da gzlerinize y a n

syacak ki yznz grebilesiniz. Bunun olmas yaln z

ca bir an srecek nk n hz ok yksek. G enellik

le c harfiyle gsterilen bu hz saniyede 2 9 9 .7 9 2 .4 5 8 m et

redir (1 0 8= 100 .000 .000 iken, bunu 2 ,9 9 7 9 2 x l0 8 olarak

yazm ak daha k o layd r). c n boluktaki hzdr. In

bolukta hareket edebilm esi dikkate deer bir durumdur

ve sesin yaylm a biim ine benzem ez. Sesin yaylm as iin

b ir ortam daki, rnein b ir davulun yzeyindeki veya ha

vadaki m olekllerin titrem esi gerekir. Ses bolukta y a

ylm az. Ik, hava veya su gibi b ir ortam da yayldnda

bu ortam daki atom larla arpt iin yavalar. Ama

byle b ir ortam n olmad durumda bile k yaylm aya

devam eder.

D nce deneyim ize dnersek, siz sanz taram ak

iin ayaa kalkm adan hem en nce m akinistin m otorun

hzn artrarak tren i k hzna (c) kardn v arsaya

lm. im di lam bay yakyorsunuz. Aynada yine de kendi

yznz grecek m isiniz? B u E in ste in m dnce de

neyinde kendine sorduu sorulardan biriydi. Konuyu o

zam anki genel dnceye oturtm ak bakm ndan ekleye

lim, E in stein 'm bu sorular kendine sorm aya balad

zam anlarda fizikilerin genel gr, n ve sesin

-kendilerini b ir yerden b ir yere tayacak b ir ortam a ih

tiya duym alar bakm ndan- ayn ekilde iletildiiydi.

Am a yld zlarn nn D n y a y a boluk gibi grnen

b ir ortam dan ulat da b ir gerekti. A m a k dalgala

rn n bolukta ilerledii fikri fizikiler tarafndan kabul

edilem ez olduu iin tm uzay kaplayan b ir ortam u y

durdular. B u ortam a esir adn verdiler. Bylece, b ir

k ibritin aklm asnn esirde darya doru ilerleyen t it

reim ler oluturduu -tp k b ir tokm akla davula vurul

duunda oluan titreim ler gibi- dnlyordu. Byle

titreim ler kaynaklarndan iinde ilerledikleri ortam n

yapsna gre belirlenen bir hzda uzaklayorlard. Ses

rneinde ortam ne kadar younsa sesin hz da o kadar

dk oluyordu. Byle b ir dalga yaratld nda -en azn

dan k lasik N ew ton fiziine gre- onun yannda kom a

mza, hatta onu gem em ize b ir engel yoktur. M a ch n

dnem indeki E instein ncesi fizikiler, bunun ses kadar

k iin de geerli olacana inanyorlard. Tren rnei

mize dnersek, byle b ir fiziki, tren in tam k hzyla

esirin iinde ilerledii durum da banzn arkasndaki

am pulden gelen n aynann hzna yetiem eyeceini

ve yznz grem eyeceinizi ngrrd. Bu dnce

Einstein rahatsz ediyordu am a o dnemde ondan baka kim seyi rahatsz etm iyor gib iyd i.

Trendeki ayn ay la ilg ili dnce deneyim izin analizi, n dalga g ib i mi yo ksa parack gib i mi davrandna bal deildir, ik i durum da da yaka lay p , hatta geip yzm z grm eyebiliriz. Ama E insteinm ikinci dnce deneyi n dalga zellik leriyle ilg iliyd i. A a da ok basit b ir dalga grlyor.

i, .A_ !

ek il 5

D alga hakkm daki nemli b ilg i eklin kendini periyo dik o larak tekrarlam asd r. D algann izled ii yo ld ak i tepe noktalarndan b irin i seip b ir sonraki tepe noktasyla arasndak i uzak l lersek dalga boyu ad verilen ve Yunanca lam bda harfi (k) ile ifade edilen m esafeyi bulmu oluruz. D algann b ir dalga boyunu kat etmesi yan i b ir tepe noktasndan dierine u lam as T zaman a lyorsa, o dalgann yay lm a hz X/Tdir. Bunun nedeni h zn uzakl n zam ana blnmesine eit olmasdr, yan i:

Hz=Uzaklk/Zaman olmasdr.Varsayn k i imdi dalgann yan sra kom aya karar

veriyorum . Eer dalgann yay lm a h zna eit b ir h zla g idersem dalgann tepe noktalarndan b iriy le (yan i maxi- m asyla), ukur noktalarndan biriy le y a da bu ik i nokta arasndaki herhangi b ir noktayla ayn h zda koabilirim . Ama bunu yaparsam artk dalga bana dalga g ib i grnmez. B ana ya ln zca sabit byklkte bir uyarlm a gibi grnr ve yan m dan periyodik olarak b ir ey gem edii iin dalga zelliklerin i gzlemleyemem. Bu gerekleti i zaman dalgann hznda hareket ettiim i anlarm , tpk ayna rneinde artk kendi yznz gremediiniz-

Albert Einstein

IIK K U R A M IN IN KISA BR T A R H

1 7. y zy ln ik in c i y a r s n d a fiz ik a lan nda nfuzu olan ik i ku ram sal fizik va rd : Isaac N ewton ve ondan b iraz daha y a l olan H o llandal fiz iki v gkb ilim ci C hristiaan H uygens. H uygens n d a lg a o larak yay ld n , in an yo rdu , ik i d a lg a ka rlan ca , zellik lerin i etk ileen bu ik i d a lgadan alan bi d a lg a o luturur. K esien d a lg a la rn y k se k o lduu durum larda , sonuta olua d a lg a d ah a d a y k se k olur. te yan dan , b ir dalgan n ukuru d ierin in tepe nok ta s y la rt yo rsa bunun o lduu n o kta larda ik i d a lg a b irb irin i yo k eder; bu ol gu ya y o k e d i c i g i r i im denir. Bu o lguyu b ir h avu za b ilye le r atp da lga larn b ir b ir le r iy le nasl arp t n ve b irb ir lerin in i inden geerken ek ille r in i nasl de p i tird ik le rin i iz leyerek gzlem leyeb iliriz . H uygens n gzlenen ze llik lerin i rnein suyun i inden geerken sapm asn ( n k r lm as ) k d a lg a la r n r o lutu rduu e tk ile r o larak a k lam ay nerdi.

k n

ek il 6

N ew ton 'un k h akkm dak i gr leri d aha ka rm ak t. O b ir atom cuydu . O p t ick s ad n dak i k la ilg ili k itab n d a Tanrnn b a lan g ta m addeyi kat, k tle li, i ine girilem ez, h areketli ve h ib ir zam an a n m ayacak ve k r lm ayacak k a dar sert p a rac k la rd an y a ra tm olm as b ana o las g e liyo r; Tanrn n ilk Y ara tl ta tek o larak y a ra tt n h ib ir s radan g b lem ez. d iye yazm t. O halde N ew ton 'un n da p arac k la rd an o lutuunu dnm esi doal o lacak t. A m a n p arac k ku ram n savunm ay zo rlatran baz o lgu lar v a rd . N ew ton b un lard an b iri olan N ewton h a lka larn , y an i sabun kpnde v eya k a ld r m dak i y a d am la la rn da gr len gkkuak larm inceled i. P arac k la rn y a y l m as ku ram bu o lgu lar a k layam yo rdu ; n itekim N ewton da O p t i ck s te y an s m a ve k r lm a rnt lerinden bahsed iyordu , ki bu da d a lg a yay lm as k av ram n a benziyo rdu . A m a N ewton n p arac k la r n yo l a laca ekilde, dz izg ile r h alinde y a y ld n da kabu l ed iyordu . D o lay s y la N ewton n hem d a lga

52

Mucize Yl |

hem p arac k zelli i ta d n sylyor g ib iyd i. Bu, ilerid e greceim iz g ib i E instein n 1905'te y a p t d ier buluun , n d a lg a o lduu g ib i p arac k da olduu bu luunun tem elindek i fik ird i.

N ew ton un tak ip ile r i bu ince ay r m lar k av rayam ad la r ve n p arac k kuram n destek lem eyi srdrdler. Bu nedenle 19. y zy ln b anda b irb ir le r ine kar duran d a lg a ku ram cla r ve p arac k ku ram c la r vard . A m a k sa sre sonra sorun kes in lik le d a lg a kuram n n leh ine sonulanm g ib i o ldu. Bu ku ram glend iren ilk d eney ler Ingiliz dh i Thomas Y oungun a lm alaryd . 1773te doan Young ik i ya n d ayk en okum ay rendi; a lt y a m a ge ld i inde K itab M u kad d es i b atan sona ik i kez okum u ve Latince renm eye balam t. leri- k i yaam n d a M s r h iyero g liflerin in zm ne b y k k a tk la rd a bu lundu. Young 1800de m y a p s y la ilg ili ilk m akalesin i y ay m lad . Ik d a lg a la rn n st ste b in erek b ir letik le rin i ilk ne sren oydu. H uygens bunun y a ln z c a s n r l du rum larda byle o lduunu id d ia etm iti. Young bu fik ir le r i fiz ik te yap lm en n l deneylerden b irine uygu lad . Bu deney "k rlm a o lgusu h akk n d ayd .

B ir perden in zerine b irka m ilim etre a ra lk la ik i delik delip u zak tak i b ir kayn ak tan perdeye k gelm esin i sa laya rak k rn m gstereb iliriz .

E er ilk perden in a rk as n a delik lerden geen k la ayd n lan acak ek ilde ik in ci b ir perde ko yarsak , ilk perdedek i d e lik le r b y k o lduu zam an bu perdede ik i k lekesi belirir, i lk perdedek i d e lik le r k lt lnce doal o larak ik inci p erdedek i g rn t lerin in de k lm esin i bek leriz . Ik p arac k la rn n dz izg iler halinde yo l a ld n v a rsayarak , ik in c i perdedek i k leke lerin in ne k ad ar k lece in i tahm in edeb iliriz . B ata beklenen olur, am a Young ilk perdedek i d e lik le r ye te r in ce k lt ld zam an ik in c i perdedek i k leke lerin in as ln d a b y d n gsterd i!

Bu sonu, dz izg ile r h a lin de h areket eden p a r ac k la r dan o luan k k av ram n a gre tam am en an la lm az g r n yo r ; n k o zam an b ir in c i p erdedek i d e lik le r le ayn b y k l k te k lek e le r i o lum as beklen ir. I k lekesin in b y m esi, n b ir k sm n n b irin c i

53

A lbert Einstein

perdedek i d elik ten geerken b ir an lam da ke dnmesi" dem ek oluyor; b ir d a lg a iin o las am a dz izg iler halinde hareket eden p arac k la r iin grnte im knsz b ir durum , ik i delik b iraz data k lt lnce p arac k kavram n a gre daha d a an lalm az b ir ey olur. Ik lek e leri st ste b iner ve ince siyah e r itle rle kesilir . Young bu sonularn k d a lg a la rn n g iri im inden kayn ak lan d n syled i.

Y oungun a lm alarn F ransz fiz iki A u g u stin -Jean F resn e lin y ap t daha d a kesin den ey ler tak ip etti. E instein 'n bu fik ir le rle tan t dnemde, n b ir d a lg a o lgusu o lduu konusunda k im sen in ak ln d a b ir phe ka lm am t. N itekim 1868de Ja m e s C lerk M axw ell n , kuvveti p eriyo d ik o larak deien e lek tro m anyetik b ir d a lg a o lduunu -e lek trik se l b ir ku vvetle m anyetik b ir ku vvetin b ileim i o lduunu- gsterd i i I n E lek trom anyetizm a K uram zerine B ir N ot ad l b ir m akale y ay m lad . M ax w e ll bu e lek trom anyetik d a lga la r n esirin i inde titre ti in i y a n i a a y a ve y u k a r y a doru h areket ederken ile r iye doru yo l a ld n dnyordu . 1896da A aru d a lised eyken E inste in n ak im d ak i k tan m buydu.

54

de k h z y la hareket ettiinizi anladnz gibi. Peki bu E instein neden rahatsz ediyordu? Grelilik kuram n bulduktan elli y l sonra zyaam yksnde Einstein dalga rneini anm syor ve ondan b ir paradoks -kendi kendisini ya lan layan b ir ifade- olarak bahsediyor. Grelilii ilk o larak ite bu paradoksta greceiz.

F izikte gre lilik fikri, o zam anlar byle adlandrlm a- sa da, 17. y zy ld a Galileo y a dayanan bir tarihe sahiptir. G alileonun Kopernik kuram n savunurken ka r lat soru lardan biri, eer D nya gerekten dnyorsa kularn neden her yerden havalan larm da Dn- y a dan geride kalm ad k laryd . Bu soruyu yan tlam ak iin Galileo u deneyi yap t n savundu. O zamanlar, b ir lim an olduu iin teknelerin yayg n olduu Vened ik te yayo rdu . Galileo h zla hareket eden b ir geminin direinden a r lk la r b rakt n syledi. Bu arlk larn d irein hemen dibine mi dtn, yo ksa Kopernik kartlarn n idd ia etti i g ib i geride mi ka ld k larn greb iliyordu. Sonradan a rlk lar n -deneyi yapm adan nce bile emin olduu zere- gem i direinin dibine dtn yazd . Neden bu kad ar em indi? Hepimiz kendi deneyim lerim izden, b ir tat sabit h z la ile rliyo rsa o tatn iinde tm faaliyetlerim izi tat dururken olduu gibi srdreb ild iim izi b iliyoruz. H atta aslnda aracm zn durduunu, ye r in onun altnda hareket etti in i dnebiliriz. G alileonun gemi deneyinde gem inin hareketsiz olduunu, denizin gem inin altnda sabit b ir h zda hareket etti in i dnebiliriz. Bu adan bakld nda, d irekten b rak lan a rlk lar n gemi hareket etm ediinde olaca g ib i d irein dibine dmesi artc deil. Grelil ik szc burada devreye giriyor, nk ancak gem inin ve denizin greli hareketlerin in b ir anlam var. Geminin hareketsiz, denizin hareketli olduunu veya gem i

nin hareketli, denizin hareketsiz olduunu dnebiliriz. ki durum da tamamen ayn. nemli olan ik isinden b irin in dierine gre greli o larak hareket etmesi. Eer gem inin am barna inip lombozdan dar bakm azsak, iv~ melenme olm ad yan i sabit h zda gittiim iz srece, h a reket edip etm ediim izi an layam ayz. O kyanusun ortasnda duruyor veya hi sarsntsz ilerliyo r olabiliriz. A ada, am bardayken fark ay rt edemeyiz.

im di E instein neyin rahatsz ettii konusunda b ir fik ir edinmeye balyoruz. G alileoya atfen Galileo grelilik ilkesi ad verilen grelilik ilkesi, N ewtonun hareket kuram na dahildir. Bu kuram kuvvetlerin -Newtonun F'nin kuvvet, m nin ivmelenen cismin ktlesi ve a nm ivme olduu mehur F=ma yasasn a gre- ivm eyi ya ra tt n syleyen kuram dr. Bu yasan n b ir sonucu, ktleeki- mi gib i kuvvetler iin, duran b ir cisimle sabit h z la ilerleyen b ir cisim arasndaki farkn toplar frlatarak veya y e re cisim ler atarak bulunam ayacadr. Tren rneimize dnersek, kompartmanmda bir bilardo m asas kurup bilardo oynayabilirim , am a hzlanm ad ve yavalam ad mddete trenin hareket halinde olduunu anlamam. zellikle de kompartmanm n iinde, perdeleri kapatarak, ray la ra gre ne kadar h zla ilerlediim izi gsterecek m ekanik b ir deney yapam am . Grelilik asndan tren hi hareket etmiyor. R aylar hareket ediyor.

Peki y a k la ilg ili deneyler? Tabii k i gerek tren ler k h z y la hareket edemez. Ama E instein n dnce deneyinde edebilirler. im di E instein n dnce deney in i k iin yapab iliriz . Ama bakn, grelilik ilkesine uym uyora benziyor! Eer aynada yzm grem iyor- sam k h znda ilerliyorum diyebilirim . Pencereden d arya, ray la ra bakm am a gerek yoktur. Perdeleri kapal tutup hzm tahmin edebilirim . Einstein bunun onu ok

rahatsz ettiin i anmsyor. zyaam yksnde nsan bu paradoksta zel grelilik kuram nn tohum larn greb ilir. diye yaz yordu .

O lay yle ele a lab iliriz . N ewtonun hareket y a sa la r k h z y la hareket edebilmemize izin veriyor. Ama k h zyla hareket edeb iliyor olsak, k la ilg ili grelilik ilkesini alt st eden b ir deney -en azndan b ir dnce deneyi- yapab ilird ik . Demek ki, hem Newton hareket y a salarna hem grelilik ilkesine sahip olamayz. B irinin deimesi gerekiyor. E instein bu ikilem in tem ellerin i 16 yan da anlam olduunu idd ia ediyor. Dahas, doru olann grelilik ilkesi olduunun kendisi iin sezgisel o larak aikr" olduunu sylyor. ki y zy ld r doruluu sorgulanm am olan Newton m ekaniinin yan l olmas gerekti in i dnyorm u y an i! Bu kadar rad ikal fik irleri olan E instein 'm kendisin i d inleyen herkese bunlar anlatm o lacan dnyor insan. Aslnda E instein dinlem ekten son derece memnun olacak en azndan bir k ii vard , day s Caesar Koch. Bu day E instein la zel o larak ilgilenm ie benziyor. Bahsetti imiz zamanda, 1895 yaz n da E instein day sna b ir aratrm a nerisine benzeyen b ir belge de ek led ii b ir m ektup gnderm iti. Esirin zellik lerin i aratrm ak la ilg ili b ir eydi