AKRİLİK LİF ESASLI FANTAZİ İPLİKLERİN ÜRETİMİ, ÖZELLİKLERİ VE KULLANIM ALANLARININ...

T.C.

KAHRAMANMARAġ SÜTÇÜ ĠMAM ÜNĠVERSĠTESĠ

MÜHENDĠSLĠK MĠMARLIK FAKÜLTESĠ

TEKSTĠL MÜHENDĠSLĠĞĠ BÖLÜMÜ

TM417 BĠTĠRME PROJESĠ -I-

Hazırlayan

09TM2060 Behzat YILDIRIM

DanıĢman

Yrd. Doç. Dr. Ġsmail TĠYEK

KAHRAMANMARAġ

Ocak 2013

AKRĠLĠK LĠF ESASLI FANTAZĠ ĠPLĠKLERĠN

ÜRETĠMĠ, ÖZELLĠKLERĠ VE KULLANIM ALANLARININ

ARAġTIRILMASI

Tekstil Mühendisliği Bölüm Başkanlığına,

Burada sunulan çalışma, tarafımdan yönlendirilmiş olup Tekstil Mühendisliği Bölümü'nde

BİTİRME TEZİ çalışması olarak kabul edilmiştir.

Danışman: Yrd. Doç. Dr. İsmail TİYEK ........................ ..... / ..... / 2013

Onay;

Burada sunulan çalışmanın, Tekstil Mühendisliği Bölümü'nde BİTİRME TEZİ çalışması

olarak kabul edildiğini onaylarım.

...... / ...... / 2013

......................

Prof. Dr. Mehmet TASMACI

Tekstil Mühendisliği Bölüm Başkanı

I

ÖZET

Bu çalışma, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Mühendislik - Mimarlık Fakültesi

Tekstil Mühendisliği Bölümü‟ndeki TM417 Bitirme Projesi-I dersi kapsamında “Akrilik lif esaslı

fantezi ipliklerin üretimi, özellikleri ve kullanım alanları” konulu araştırmaya ait bilgileri ve

yorumları içermektedir.

Beş ana başlıktan oluşan bu bitirme projesinde akrilik esaslı fantezi ipliklerin üretimi,

özellikleri ve kullanım alanları araştırılmıştır.

Birinci bölümde akrilik lifinin Türkiye‟de ki yeri, tarihsel gelişimi, elde edilmesi, çeşitleri,

fiziksel ve kimyasal özellikleri ele alınmıştır.

İkinci bölümde akrilik iplik üretimini gerçekleştiren; koparma, yeniden koparma, çekim,

fitil, eğirme, bobin ve şişirme makineleri üzerinde durulmuş akrilik lifinin çeşitli alanlarda rahat

kullanımı için işletmede bulunan katlama ve büküm makineleri ele alınmıştır.

Üçüncü bölümde fantezi ipliğin tanımı, tarihsel gelişimi, sınıflandırılması ve en çok

kullanılan fantezi ipliklere yer verilmiştir.

Dördüncü bölümde fantezi iplik üretimini gerçekleştiren makinelerden ring iplik makinesi

& aparatları, rotor makinesi, friksiyon makinesi, DREF-2 makinesi, DREF-3 makinesi, oyuk iğli

fantezi büküm makinesi ve spesifik olarak üretilen şenil ve makarna ipliklerinin üretimi hakkında

bilgi verilmiştir.

Son bölümde ise akriliğin kullanıldığı fantezi iplikler ve bu ipliklerin kullanım yerleri

araştırılmıştır. Konu devamında akriliğin kullanıldığı fantezi ipliklere çeşitli firmaların ürettiği

fantezi ipliklerle örneklere yer verilmiştir.

II

ABSTRACT

This study, Kahramanmaras Sutcu Imam University, Engineering and Architecture Faculty,

TM417 Graduation Project-I the course of the study on the scope of the Department of Textile

Engineering “Fancy yarns based on acrylic fiber production, properties and application areas”

contains information and reviews.

This final thesis consists of five main headings: acrylic fancy yarn production, properties

and application areas investigated.

In the first chapter of acrylic fibers, which in Turkey, its historical development,

acquisition, types, physical and chemical properties are discussed.

In the second part which produces acrylic yarn, breakout, breakout again, shooting, roving,

spinning, winding and blow molding machines for convenient use in various areas focuses on

acrylic fiber operation is discussed in the folding and bending machines.

In the third chapter the definition of fancy yarn, historical development, the most widely

used classification and fancy yarns are given.

In the fourth chapter the production of fancy yarn ring spinning machine & apparatus for

performing machines, rotor machines, friction machines, DREF-2 machine, DREF-3 machine,

hollow spindle fancy yarn twisting machine, and specifically the production of pasta produced and

provided information about chenille.

In the last section uses acrylic yarns and fancy yarns used were investigated. Topic

continuation of the use of acrylic yarns, fancy yarns, examples are presented in fancy produced by

various companies.

III

ÖNSÖZ

Doğal lifler insan ihtiyaçlarını karşılayamadığından her geçen gün sentetik liflere olan ilgi

artmaktadır. Sentetik lifler hem ucuz olması hem de elde edilmesinin kolay olmasından kullanımı

artmaktadır. Akrilik lifi ucuz ve kolay elde edildiğinden değişik alanlarda kullanımı mevcuttur.

İhracata yönelik olarak başlayan fantezi iplik üretimi, Türkiye‟nin modaya dönük katma

değeri yüksek ürünlerin üretim ve ihracatında ki gösterdiği gelişmelerle birlikte artmış bulunuyor.

Dış Pazar kaynaklı bu ivmenin yanı sıra iç pazarda ki tüketimde kalite anlayışın da gelişmede

fantezi ipliğin itici güçlerinden.

İplik üretiminde sentetik liflerden doğal life benzeyen akriliğin fantezi iplik yapımında

gösterdiği karakteristik özellikler akriliğin kullanımını avantajlı hale getirmiştir.

Bu nedenle akrilik esaslı fantezi iplik üretimi ve kullanım alanları büyük bir ivmeyle artış

göstermiştir.

Çalışmamın her aşamasında bilgi ve yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Yrd. Doç. Dr.

İsmail TİYEK‟ e

Gösterdikleri sabır ve sevgiyle bugünlere gelmemi sağlayan aileme ve sevgili dostlarıma

içtenlikle teşekkür ederim.

Behzat YILDIRIM

Ocak 2013

IV

ĠÇĠNDEKĠLER

SAYFA

ÖZET ..................................................................................................................................... I

ABSTRACT ........................................................................................................................ II

ÖNSÖZ ............................................................................................................................... III

RESĠMLER DĠZĠNĠ....................................................................................................... VIII

ġEKĠLLER DĠZĠNĠ ........................................................................................................... X

TABLOLAR DĠZĠNĠ ........................................................................................................ XI

1. GĠRĠġ ................................................................................................................................ 1

2. AKRĠLĠK LĠFĠ ................................................................................................................ 2

2.1. Tarihçe ....................................................................................................................... 2

2.2. Akrilik Liflerinin Yapısı ............................................................................................ 2

2.3. Akrilik Lif Türleri ...................................................................................................... 5

2.3.1. Yüksek Çekme Özelliğine Sahip Akrilik Lifleri ................................................ 5

2.3.2. Su Emici Akrilik Lifleri ...................................................................................... 6

2.3.3. Boyanma Özellikleri Farklı Akrilik Lifleri ......................................................... 6

2.4. Akrilik Liflerin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri ...................................................... 7

2.4.1. Akrilik Liflerinin Fiziksel Özellikleri ................................................................. 7

2.4.2. Akrilik Lifinin Kimyasal Özellikleri .................................................................. 8

3. AKRĠLĠK ĠPLĠK ÜRETĠMĠ ........................................................................................ 10

3.1. Koparma Makinesi ................................................................................................... 10

3.1.1. Koparma Makinesinin Görevleri ...................................................................... 11

3.1.2. Koparma Yöntemleri ........................................................................................ 11

3.1.2.1. Kontrolsüz Koparma Yöntemi ................................................................................ 11

3.1.3. Koparma Makinesinin Çalışma Prensibi .......................................................... 12

3.2. Re-Breaker (İntegrator) Makinesi ............................................................................ 13

3.2.1. Re-Breaker Makinesinin Görevleri ................................................................... 13

3.2.2. Re-Breaker makinesi çalışma prensibi ............................................................. 13

3.3. Çekme Makineleri .................................................................................................... 14

3.3.1. Çekme Makinelerinin Görevleri ....................................................................... 14

3.3.2. Çekim İşlemi ..................................................................................................... 15

3.3.3. Dublaj işlemi ..................................................................................................... 16

3.4. Fitil Makinesi ........................................................................................................... 16

3.4.1. Fitil Makinesinin Görevleri .............................................................................. 16

3.4.2. Fitil Makinesi Çeşitleri ..................................................................................... 16

V

3.4.2.1. Flayer Fitil Makinesi ............................................................................................... 17

3.4.2.2. Finisör Fitil Makinesi .............................................................................................. 17

3.5. Akrilik İplik Eğirme Makineleri .............................................................................. 18

3.5.1. İplik Eğirme Prensibi ........................................................................................ 18

3.5.2. Akrilik İplik Eğirmede Genel Sistemler ........................................................... 19

3.6. Bobin Makinesi ........................................................................................................ 20

3.6.1. Bobinleme İşlemi .............................................................................................. 20

3.6.2. Bobinlemenin Amaçları .................................................................................... 21

3.7. Şişirme (Volufil) Makineleri .................................................................................... 22

3.7.1. Şişirme Makinesinin Görevleri ......................................................................... 22

3.7.2. Şişirme işlemi ................................................................................................... 22

3.7.3. Bobinleme işlemi .............................................................................................. 23

3.7.4. Şişirme Makineleri ............................................................................................ 23

3.8. Katlama ve Büküm Makineleri ................................................................................ 23

3.8.1. Katlama ve Büküm Makinelerinin Görevleri ................................................... 23

3.8.2. Katlama Makinesi ............................................................................................. 24

3.8.3. Büküm Makineleri ............................................................................................ 25

3.8.3.1. Ring Büküm Makinesi ............................................................................................ 26

3.8.3.2. Çift Büküm Makinesi .............................................................................................. 26

4. FANTAZĠ ĠPLĠKLER .................................................................................................. 29

4.1. Fantazi İpliğin Tanımı .............................................................................................. 29

4.2. Fantezi İpliğin Tarihçesi .......................................................................................... 29

4.3. Fantezi İpliklerin Sınıflandırılması .......................................................................... 30

4.3.1. Fantezi İpliklerin Yapılarına Göre Sınıflandırılması ....................................... 30

4.3.1.1. Tek Katlı Fantezi İplikler ........................................................................................ 30

4.3.1.2. Efekt Katlı Fantezi İplikler ..................................................................................... 30

4.3.1.3. Örme Fantezi İplikler .............................................................................................. 30

4.3.2. Fantezi İpliklerin Efekt Verme Yöntemlerine Göre Sınıflandırılması ............. 30

4.3.2.1. Direkt Yönteme Göre Fantezi İpliklere Efekt Verme ............................................. 31

4.3.2.2. İndirekt Yönteme Göre Fantezi İpliklere Efekt Verme .......................................... 31

4.3.3. Fantezi İpliklerin Elde Etme Yöntemlerine Göre Sınıflandırılması ................ 31

4.3.3.1. Büküm ve Çekim Yolu ile Fantezi İplik Oluşturma ............................................... 31

4.3.3.2. Örme Yöntemi ile Fantezi İplik Oluşturma ............................................................ 31

4.3.3.3. Diğer Yöntemler ile Fantezi İplik Oluşturma ......................................................... 31

4.3.3.3.1. Tekstüre Fantezi İplik Makinelerinde Isı Yoluyla Fantezi İplik Oluşturma .... 31

VI

4.3.3.3.2. Knit-The-Knit Prensibi ile Fantazi İplik Üretimi ............................................. 31

4.3.3.3.3. Havalı Sistem İle Puntalı İplik Üretimi ............................................................ 32

4.3.4. Fantezi İpliklerin Verilen Efektlere Göre Sınıflandırılması............................. 32

4.3.4.1. Kontrolsüz Efekt İplikleri ....................................................................................... 32

4.3.4.2. Kontrollü Efekt İplikleri .......................................................................................... 32

4.4. Temel Fantezi İplik Çeşitleri .................................................................................... 33

4.4.1. Muline iplik ...................................................................................................... 33

4.4.2. Bukle İplik ........................................................................................................ 33

4.4.3. Lup İplik ........................................................................................................... 34

4.4.4. Kıvrım İpliği ..................................................................................................... 35

4.4.5. Nopeli İplik ....................................................................................................... 35

4.4.6. Düğüm İpliği ..................................................................................................... 35

4.4.7. Sanet İplik ......................................................................................................... 36

4.4.8. Gimp İplik ......................................................................................................... 36

4.4.9. Şenil İplik ......................................................................................................... 36

4.4.10. Makarna İplik.................................................................................................. 37

4.4.11. Frize İplik........................................................................................................ 37

5. FANTAZĠ ĠPLĠK ÜRETĠMĠ ........................................................................................ 38

5.1. Ring Büküm Makinelerinde Fantazi İplik Üretimi .................................................. 38

5.1.1. Tek Renk Yapı Efektler .................................................................................... 38

5.1.1.1. Temel Şantuk Üniteleri ........................................................................................... 39

5.1.1.2. Çoklu Numara Üniteleri .......................................................................................... 39

5.1.2. Renk efektleri.................................................................................................... 39

5.1.2.1. Bracordraft Üniteleri ............................................................................................... 39

5.1.2.2. Bracol Üniteleri ....................................................................................................... 40

5.1.2.3. Hava Üflemeli Colorflox Sistemi ............................................................................ 40

5.1.2.4. 4 (Dört) Renk Symcol Çekim Üniteleri .................................................................. 40

5.1.2.5. Paracolor 4000 ......................................................................................................... 40

5.2. Open-End (Rotor) İplik Makinelerinde Fantezi İplik Üretimi ................................. 41

5.3. Friksiyon İplik Makinelerinde Üretimi .................................................................... 42

5.3.1. Çalışma Prensibi ............................................................................................... 42

5.3.2. Sınıflandırma .................................................................................................... 42

5.3.3. Teknolojik İlişkiler ........................................................................................... 42

5.3.4. Büküm Verme ................................................................................................... 42

5.3.5. İplik Çıkışı ve Sarım ......................................................................................... 43

VII

5.4. Dref-2 Makinesinde Fantezi İplik Üretimi ............................................................... 43

5.5. Dref-3 Makinesinde Fantezi İplik Üretimi ............................................................... 43

5.5.1. Kullanılan Hammaddeler .................................................................................. 44

5.6. Oyuk İğli Fantezi Büküm Makinesi ......................................................................... 45

5.6.1. Oyuk İğli Fantezi Büküm Makinalarında Fantezi İplik Eldesi ......................... 45

5.6.2. Oyuk İğli Fantezi İpliğin Yapısı ....................................................................... 45

5.6.3. Oyuk İğli Fantezi Büküm Makinesi.................................................................. 45

5.6.4. Oyuk iğli Eğirme Prensibi ................................................................................ 46

5.6.5. Oyuk İğli Sistemin Avantajları ......................................................................... 48

5.6.5.1. Eğirme İle İlgili Avantajlar ..................................................................................... 48

5.6.5.2. İplik Yapısı İle İlgili Avantajlar .............................................................................. 48

5.7. Şenil İplik Üretimi ve Özellikleri ............................................................................. 49

5.8. Makarna İplik Üretimi ve Özellikleri ....................................................................... 53

5.9. Fantezi İplik Endüstrisindeki Son Teknolojik Gelişmeler ....................................... 54

6. AKRĠLĠK ESASLI FANTEZĠ ĠPLĠKLER VE KULLANIM ALANLARI ............. 57

6.1. Akriliğin Kullanıldığı Fantezi İplikler ..................................................................... 57

6.1.1. Akrilik Lifinin Kullanıldığı Temel Fantezi İplikler .......................................... 57

6.1.2. Akrilik Karışımlı Fantezi İpliklere Çeşitli Örnekler ......................................... 59

6.2. Akrilik Esaslı Fantezi İpliklerin Kullanım Alanları ................................................. 61

7. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER ...................................................................................... 62

KAYNAKLAR ................................................................................................................... 63

ÖZGEÇMĠġ ....................................................................................................................... 64

VIII

RESĠMLER DĠZĠNĠ

RESĠMLER SAYFA

Resim 2. 1. Akrilik Lifleri ..................................................................................................... 4

Resim 2. 2. Değişik formdaki akrilik lifleri .......................................................................... 4

Resim 2. 3. Liflerin enine kesitlerinin mikroskop altında görünüşü ..................................... 4

Resim 2. 4. Yaş eğirme ile Poliakrilonitril lifi üretimi .......................................................... 5

Resim 2. 5. Bulking öncesi ve sonrası akrilik lifleri ............................................................. 6

Resim 3. 1. Koparma makinesi ........................................................................................... 12

Resim 3. 2. İntegrato Makinesi ........................................................................................... 14

Resim 3. 3. NSC GC30 zincirli baretli çekme makinesi ..................................................... 15

Resim 3. 4. Kısa lif iplikcilik sisteminde kullanılan silindirli çekim sistemi ...................... 16

Resim 3. 5. Flayer ve Finisör makinelerinde elyaf mukavemet verme kısımları ................ 17

Resim 3. 6. Flayer fitil makinesi ......................................................................................... 17

Resim 3. 7. Dikey sarım ve çekimli finisör fitil makinesi ................................................... 18

Resim 3. 8. Zinser Ring iplik eğirme makinesi ................................................................... 20

Resim 3. 9. Tam otomatik bobin makinesi .......................................................................... 21

Resim 3. 10. Şişirme makinesi ............................................................................................ 22

Resim 3. 11. Şişirmeyle değişim ......................................................................................... 23

Resim 3. 12. Katlama makinesinde iki iplik katlama için cağlık görünümü ....................... 24

Resim 3. 13. Katlama makinesinde iki iplik katlama için cağlık görünümü ....................... 25

Resim 3. 14. Katlı bükülü iplik ........................................................................................... 25

Resim 3. 15. Ring büküm makinesi..................................................................................... 26

Resim 3. 16. Ring büküm makinesi (cağlık kısmı, eğirme bölgesi) .................................... 26

Resim 3. 17. Çift büküm makinesinde büküm iğinin şematik görünümü ................................. 27

Resim 3. 18. Çift büküm makinesi ...................................................................................... 28

Resim 3. 19. Çift Büküm makinesinde büküm .................................................................... 28

Resim 4. 1. Muline iplik örneği ........................................................................................... 33

Resim 4. 2. Muline iplikle üretilmiş kumaş örneği ............................................................. 33

Resim 4. 3. Bukle İplik Numunesi ...................................................................................... 34

Resim 4. 4. Bukle iplik numunesi ....................................................................................... 34

Resim 4. 5. Lup ipliği .......................................................................................................... 34

Resim 4. 6. Kıvrım ipliği ..................................................................................................... 35

IX

Resim 4. 7. Nopeli iplik ....................................................................................................... 35

Resim 4. 8. Düğümlü fantezi iplik....................................................................................... 35

Resim 4. 9. Sanet iplik ......................................................................................................... 36

Resim 4. 10. Gimp iplik ...................................................................................................... 36

Resim 4. 11. Şenil iplikler ................................................................................................... 37

Resim 4. 12. Makarna iplik ................................................................................................. 37

Resim 4. 13. Frize iplik numunesi ...................................................................................... 37

Resim 5. 1. O.E. Rotor makinesinde fantezi iplik eldesi ..................................................... 41

Resim 5. 2. Dref-2 Friksiyon iplik makinesi ....................................................................... 43

Resim 5. 3. Dref-3 friksiyon iplik makinesi ........................................................................ 44

Resim 5. 4. Oyuk iğli fantezi büküm makinesi ................................................................... 46

Resim 5. 5. Döner bıçaklı şenil iplik makinesi .................................................................... 49

Resim 6. 1. Çeşitli liflerin akrilik ile karışımından oluşan fantezi iplikler.......................... 58

Resim 6. 2. Riteks firmasına ait akrilik karışımlı fantezi iplikler ........................................ 59

Resim 6. 3. Akrilik esaslı fantezi ipliklere çeşitli örnekler ................................................. 61

X

ġEKĠLLER DĠZĠNĠ

ġEKĠLLER SAYFA

Şekil 3. 1. Seydel makinesinde materyal akışı .................................................................... 12

Şekil 5. 1. Fantezi ipliğin temel yapısı ................................................................................ 45

Şekil 5. 2. Oyuk iğli eğirmenin prensibi .............................................................................. 47

Şekil 5. 3. Oyuk iğli fantezi oluşumunu etkileyen faktörler ................................................ 48

Şekil 5. 4. Şenil iplik oluşum bölgesine ait şematik gösterim ............................................. 50

XI

TABLOLAR DĠZĠNĠ

TABLOLAR SAYFA

Tablo 2. 1. Dünya akrilik lif üretimi...................................................................................... 2

Tablo 2. 2. Akrilik lifinin fiziksel özellikleri ........................................................................ 7

Tablo 2. 3. Akrilik lifinin kimyasal özellikleri ...................................................................... 8

Tablo 4. 1. Fantezi ipliklerin verilen efektlere göre sınıflandırılması ................................. 32

1

1. GĠRĠġ

Günümüzde zorlu rekabet koşulları nedeniyle, tüm dünyada “Farklı ürün tasarımlarının”

büyük önem kazanmasına paralel olarak fantezi ipliklere olan talepler de artmıştır. Artık

tasarımcılar, örme kumaşlarda fantezi ipliği moda elemanı olarak kullanmaktadırlar. Fantezi

iplik kullanımı sayesinde, normal örme makinelerinde, basit örgü yapılarıyla dahi “özgün”

tasarımlar ekonomik olarak üretilebilmektedir.

Yapay liflerden üretilen, bir petrol türevi olan akrilik elyafın yapısı yüne benzediğinden

neredeyse doğal liflerin kullanıldığı bütün alanlarda kullanılmaktadır. Bir takım etkilere karşı

doğal lifler gibi fiziksel ve kimyasal tutum sergilediğinden fantezi iplik yapımında uygun

olduğu tespit edilmiştir.

Görsel özelliği ön planda olan kumaşları elde edebilmek için normal ipliklerle

kıyaslanamayacak kadar değişik yapıları olan pek çok farklı fantezi iplik geliştirilmiştir.

Akrilik esaslı fantezi ipliklerin, kumaş yapısına kattığı üstün özellikler nedeniyle

kullanım oranı gittikçe artmaktadır.

Bu çalışmada akrilikten üretilen fantezi ipliklerin geçirdiği işlemler ve elde edilen

ipliklerin kullanım yerleri araştırılmıştır.

2

2. AKRĠLĠK LĠFĠ

İlk olarak DuPont tarafından 1944 yılında Orlon ticari ismi altında tanıtılan akrilik

lifleri o zamandan bu yana çok hızlı bir gelişme göstermiş ve günümüzde dünyada en fazla

kullanılan dördüncü sentetik lif haline gelmiştir. Ülkemizde de polyesterden sonra en çok

kullanılan liftir. Bu hızlı artış hem akrilik liflerinin kullanım alanının genişlemesiyle ve hem de

özellikle yün fiyatlarındaki artış ile doğrudan ilişkili olarak gerçekleşmiştir.

Tablo 2. . Dünya akrilik lif üretimi (2005 Verileri)

Ülkeler Üretim ( 1000 ton )

Batı Avrupa 800

USA 115

Çin 629

Tayvan 135

Kore 127

Japonya 298

Hindistan 111

Toplam 2574

Türkiye‟de 2012 yılından itibaren akrilik lif üretim kapasitesi 340 bin ton civarındadır.

Bunun 308 bin tonluk çok büyük kısmı AKSA Akrilik Kimya Sanayii A.Ş.‟ye aittir. AKSA

Akrilik Kimya Sanayii dünya akrilik lif üretiminde de % 10‟luk payı ile 2.sırada bulunmaktadır.

Ayrıca AKSA, bütün dünyadaki akrilik lif üreticileri arasında tek çatı altında ki en büyük akrilik

lif üreticisi konumundadır. Türkiye‟deki ikinci akrilik lif üreticisi ise 32 bin ton/yıl üretim

kapasitesiyle İstanbul Elyaf Sanayii A.Ş.‟dir.

Akrilik lif üretiminde kullanılan poliakrilonitril (PAN) polimerleri akrilonitril

monomerlerinin radikal zincir polimerizasyonu ile elde edilmektedir. Akrilonitril doymamış bir

karboksilik asit olan akrilik asidin nitrilidir.

CH2 = CH - COOH CH2 = CH - C = N

Akrilik asidi Akrilonitril

Akrilonitril, petrol destilasyon ürünlerinden kolay ve ucuz yöntemlerle elde

edilebilmektedir. Sıvı haldeki akrilonitril, çeşitli katalizörler (benzoil peroksit, potasyum

persülfat veya hidrojen peroksit + demirsülfat karışımı) kullanılarak polimerize edilir.

2.1. Tarihçe

2.2. Akrilik Liflerinin Yapısı

3

Poliakrilonitril

İlk elde edilen poliakrilonitril filamentleri % 100 saf polimerden oluşuyordu. Bunların

yapısal özelliği nedeniyle yönlenme ve kristallenme oranları oldukça yüksektir. Bu nedenle

boyanma ve nem çekme gibi özellikleri olumsuzdur ve boyanma güçlüğü vardır. Günümüzde

poliakrilonitril lifi üretiminde % 100 PAN kullanılamaz. Bunun yerine özelliklerinin

iyileştirmek ve boyanma yeteneğini kazandırmak üzere % 15‟e kadar bir başka momomer

içeren akrilonitril kopolimerleri sentez edilerek bunlardan lif üretilir. Polimere eklenen

komonomerin yapısında polar grupların bulunması durumunda polimer zincir polarlık kazanır.

Aynı zamanda yapıdaki kristalin bölgelerin oranı azalır. Böylece polimerin bazı çözücülerde

çözünürlüğü ve boyanma yeteneği artar. Yapısında % 15‟e kadar komonomer içeren

poliakrilonitrilden yapılmış liflere akrilik elyaf adı verilir. Eklenen komonomerin polarlık

özelliklerine göre akrilik lifler, ya anyonik ya da katyonik karakterde olurlar. Poliakrilonitril

zincirine komonomer olarak vinil piridin, akrilamid gibi bileşiklerin katılması bileşiğe asidik

ortamlarda katyonik karakter kazandırır. Buna karşılık akrilik asid ve sodyum vinil benzen

sülfonat gibi monomerler elyafı negatif yüklü kılar. Bu nedenle akrilik lifleri içindeki

monomerin yapısına bağlı olarak anyonik modifiye akrilik lifleri ve katyonik modifiye akrilik lifleri

şeklinde farklandırılır.

Bileşiminde % 35-85 oranında poliakrilonitril içeren sentetik kopolimerlerden yapılmış

elyafa modakrilik elyaf denir. Bunlarda komonomer olarak vinilklorür, viniliden klorür ve vinil

disiyanür bulunmaktadır. Bunların çoğunda bu ikinci bileşenin ya miktarı veya türü açıklanmaz,

patentli olarak saklanır.

Akrilik lif üretiminde kullanılan poliakrilonitril (PAN) polimerleri akrilonitril

monomerlerinin radikal zincir polimerizasyonu ile elde edilmektedir. Poliakrilonitril polimerleri

eriyikten lif çekimi için kullanılan yüksek sıcaklıklara kadar ısıtıldığında erimeyip kimyasal

yapısında değişiklikler meydana geldiği için eriyikten lif çekimi yöntemine uygun değildir.

Dolayısı ile PAN polimerlerinden eriyikten lif çekimi yöntemiyle lif üretmek mümkün

olmamaktadır.

Ancak poliakrilonitril (PAN) polimerleri; uygun çözücüler içerisinde çözülerek lif

çekimi için uygun akışkanlıkta polimer çözeltisi haline getirilebilmektedir. Bu sebeplerden

dolayı PAN polimerlerinden lif üretimi çözeltiden lif çekimi yöntemine göre

gerçekleştirilmektedir. PAN polimeri bilinen birçok çözücüde çözünmemektedir. Çözücü

(solvent) olarak en çok Dimetil Formamid (DMF) ve Dimetil Asetamid (DMAc) solventleri

kullanılmaktadır. PAN‟ın çözülmesinde kullanılan solventler üretilen liflerinin özelliklerinin

belirlenmesinde de rol oynamaktadır. Poliakrilonitril (PAN) polimerlerinden hem yaş çekim ve

hem de kuru çekim yöntemleriyle lif üretilebilmek mümkün olmakla birlikte, üretimin yaklaşık

% 85‟i yaş çekim yöntemiyle, kalanı ise kuru çekim yöntemiyle gerçekleştirilmektedir.

Hazırlanan polimer çözeltisinden lif çekimi için, üzerinde çok ince delikler olan düze

(spinneret) sistemleri kullanılmaktadır. Bu düzeler üzerindeki delik sayısı, kullanılacak çekim

yöntemine göre çok büyük değişiklikler göstermektedir. Ayrıca bu delikler düze üzerinde

segmentler yani gruplar halinde yerleştirilmiştir. Bu sayede düzelerden fışkırtılan filamentlerin

arasına koagülantın daha iyi nüfuz etmesi sağlanmaktadır.

Kuru çekim yönteminde çekim çözeltisi kulesi içerisine yerleştirilmiş olan düzelerden

çekim kulesi içerisine fışkırtılmaktadır. Aynı zamanda kule içerisine gönderilen ısıtılmış gaz

sayesinde dop polimeri içerisindeki solventin büyük oranda uzaklaştırılmasıyla polimerin

katılaşarak lif haline gelmesi sağlanmaktadır. Yaş çekim yönteminde ise çekim çözeltisi,

koagülant içeren bir sıvı banyosuna daldırılmış olan düze sisteminden banyo içerisine

fışkırtılmaktadır. Banyo içerisindeki nonsolvent ile polimer içerisindeki solventin karşılıklı

4

difüzyonu sayesinde polimerin katılaşarak lif haline dönüşmesi sağlanmaktadır. Yaş çekimle

akrilik üretiminde ilk lif formasyonu koagülasyon banyosu içerisinde gerçekleştiği için

koagülasyon banyosu parametreleri liflerin bilhassa fiziksel özellikleri üzerinde belirleyici bir

rol oynamaktadır. İsteğe göre yarı mat (YM) - parlak (P) – çeyrek mat (ÇM) – hafif mat (HM)

üretim yapılır. Kullanılan iplik eğirme sistemlerine ve taleplerine göre uygun yumuşatıcı ve

kayganlaştırıcı (apre) malzemelerin karışımı ilave edilir (ring apre, open-end apre, vb.).

Resim 2. . Akrilik Lifleri

Tow Tops(Bums) Kesik elyaf Mikro elyaf

Resim 2. . DeğiĢik formdaki akrilik lifleri

Akrilik % 100 olarak kullanılabildiği gibi, diğer hammaddeler ile karıştırılarak melanj

kullanıma da uygundur. Sonsuz elyaf (tow) olarak üretilen lifler üretim sırasında jel boyama

veya kontinü tow boyama sistemleriyle renklendirilebilirler. Tow ürünler kamgam ve yarı

kamgam sistemi ile iplik yapan işletmeler için ana girdilerden biridir. Towdan iplik yapılması

için elyafın belli bir boya getirilmesi gerekir. Bu da iki ayrı yöntemle yapılır:

1. Towun tambur üstündeki bıçakla kesilmesi (KESİK ELYAF)

2. Towun cer verilerek kopartılması (TOPS/BUMPS)

Tops, kontinu halde bulunan tow bantının konvertör adı verilen koparma makinalarında

belirli miktarda cer (çekim) uygulanarak kopartılmış ve belirli bir formda sarılmış halidir. Elyaf

kesiti daha çok fasulye veya üçgen olarak üretim yapılır. ( Resim 2.3.)

Resim 2. . Liflerin enine kesitlerinin mikroskop altında görünüĢü

(yuvarlak, üçgen, trilobal)

5

Aşağıda ki Resim 2.4‟te yaş çekim yöntemine göre poliakrilonitril lif üretim tesisinin

şematik görünümü verilmiştir.

Resim 2. . YaĢ eğirme ile Poliakrilonitril lifi üretimi

1-Lif çekimi, 2-Yaş gerdirme, 3-Yıkama,4-Preparasyon, 5-Kurutma, 6- Ard gerdirme, 7-

Kıvırcıklaştırma, 8- Buharlama, 9- Soğutma, 10- Kesme, 11 - Balya Resim (Tiyek ve Bozdoğan

2005).

Akrilik lifleri kullanım esnasında kendisinden istenen özelliklere göre; yüksek çekme

özelliğine sahip akrilik elyafı, su emici akrilik elyafı ve boyanma özellikleri farklı akrilik elyafı

olarak çeşitlendirilir.

2.3.1. Yüksek Çekme Özelliğine Sahip Akrilik Lifleri

Normal akrilik liflerine göre üretim sırasında ilave bir germe yapılarak çekme oranı

(%40) daha da artırılmış liflerdir. Bu tip lifler high-bulk (yüksek hacimli) iplik yapımında

kullanılırlar.

High-bulk iplik: Akrilik lifinin en önemli özelliği, sıcakta % 15-30‟luk bir gerilme

verildiğinde uzamanın dayanıklı olmaması ve buharlama yapıldığında tekrar kısalarak

eski boyutunu almasıdır. Bu şekilde gerilme verilmiş (%40) ve verilmemiş (%60) lifler

birlikte eğrilip iplik yapıldıktan sonra buharlanırsa, gerilme verilmiş elyafta kısalma

gözlenirken diğerleri kısalmaz. Gerilme verilmemiş liflerde, diğerinin kısalmasından

dolayı bükümler meydana gelir ve iplik hacimli bir görünüm kazanır. Bu işleme

bulking, elde edilen ipliklere de high-bulk iplik adı verilir. (Resim 2.5.)

2.3. Akrilik Lif Türleri

6

Resim 2. . Bulking öncesi ve sonrası akrilik lifleri

Bunlardan yapılan kumaşların doku yoğunlukları düşüktür, çok sıcak tutarlar, tuşeleri,

görünümleri ve elastikiyetleri çok iyidir. Akrilik HB iplikleri, örmecilikte yün yerine kullanılır.

Yüksek hacimli iplikler filament veya stapel elyaftan yapılabilir:

Filament elyaftan eğrilmiĢ yüksek hacimli (high bulk) iplikler; Her filamentte

buklelerin oluşturulmasıyla ve filamentlerin birbirine olan paralelliklerinin bozulması

işlemi ile üretilirler. Bu işlemle; iplikte kıvrımlar, ilmekler ve dalgalar oluşur. Hacimli

iplikler çekme farklılıklarından yararlanarak çektirilip-esnettirilebilirler. Sonuçta elde

edilen iplikler; tüy gibi yumuşak, hacimli ve kabarıktır.

Stapel elyaftan yapılmıĢ yüksek hacimli ( high-bulk) iplikler; İplik eğirme işlemi

sırasında düşük ve yüksek çekme potansiyeline sahip elyafı karıştırmak suretiyle

oluşturulabilir. Daha sonraki buharlama, kuru ısı veya sıcak sudaki işlem sırasında;

yüksek çekme özelliğine sahip elyafın daha fazla büzülmesi, ipliğin boyunun

kısalmasına ve düşük çekme özelliğine sahip elyafın ipliğin etrafında toplanmasına yol

açarak, ipliğin hacimliliğini arttırır. Yüksek çekme potansiyelli elyaftan yapılan ipliğin

kısalması, düşük çekme potansiyelli olanını bukleler oluşturmak için zorlar. Böylece;

ipliğin çapı büyür ve iplik kabarık bir görünüm kazanır.

2.3.2. Su Emici Akrilik Lifleri

Sünger gibi gözenekli bir çekirdek ile manto kısmından oluşmaktadır. Mikro süngere

benzeyen iç kısım nedeniyle, su emme yetenekleri yüksektir. % 38‟e kadar nem absorplar. Bu

tip liflerin ayrıca terleyen vücutta hızlı ve fazla ter emmeleri, ıslanınca lifler şişmediğinden

mamulün hava geçirgenliğinin azalmaması ve sıcak tutma özelliklerinin iyi olması gibi

avantajları vardır. Özgül ağırlıkları düşük olduğu için bu liflerden hafif giysiler üretilir.

2.3.3. Boyanma Özellikleri Farklı Akrilik Lifleri

Akrilik elyafın eldesi sırasında vinilasetat, vinilklorür, gibi anyonik ve katyonik grup

içermeyen komonomerlerin kullanılması ile liflerin daha düşük sıcaklıklarda ve daha kolaylıkla

boyarmadde alması sağlanmakta, fakat alınan boyarmadde miktarı artmaktadır. Bazik

boyarmaddelerle boyanma yeteneğini geliştirmek için; komonomer olarak anyonik grup içeren

vinil veya isopropenil bileşikleri, anyonik grup olarak da sülfonat veya karboksilli asid grupları

tercih edilmektedir. Bu şekilde elde edilen liflerden bazıları ve özellikleri aşağıda belirtilmiştir:

Orlon Akrilikleri: Orlon akrilikleri olarak üretilen liflerin çoğu % 100 e yakın oranda

poliakrilonitril içerir. Orlon filamentlerinin mukavemeti, 2.2-2.6 g/denier; özgül ağırlığı ise

1.18 dir. Standart koşullarda nem çekme miktarı % 1.7 dir. Ütüleme sıcaklığı 150 °C‟dir.

Orlon akrilikleri çeşitli tipte ve sayılarla farklandırılarak üretilirler.

Orlon 42 kesikli lif şeklinde üretilir ve örgü iplikleri yapılır. Orlon 81 ise filament şeklinde

üretilir. Orlon liflerinin, stapel tipi Orlon 39, Orlon 37, Orlon 21 tipleri de vardır. High-bulk

olarak üretilirler. Ayrıca bikomponent lif şeklinde üretilenleri Orlon Sayelle adı ile bilinir;

kıvrımlı bir yapıya sahiptir. Orlon tipi lifler, Almanya‟da Dralon ticari adı ile bilinmektedir.

%100 poliakrilonitrilden üretilen Orlon akrilikleri, üretim sırasında katalizör olarak kullanılan

peroksit disülfat ve sülfit veya sülfat tuzları nedeni ile polimer zincir uçlarında anyonik

7

karakterde sülfit veya sülfat grupları içerirler. Bu nedenle, Orlon akrilikleri anyonik modifiye

akrilik lifler olup, çözeltilerinde + yük taşıyan boyarmaddelerle boyanabilirler.

Acrilan Lifleri: Acrilan liflerinin bileşimlerinde % 10-15 oranında katyonik monomerler

bulunur. Genellikle komonomer olarak % 6 vinil asetat ve % 6 vinil pridin içerir. Üretimi,

dimetil asetamiddeki % 20 lik çözeltisinden 140 °C lik gliserin banyosu kullanılmak suretiyle

yaş eğirme yöntemine göre yapılır. Stapel veya filament halinde üretilir. Asid, krom, direkt

ve metal kompleks boyarmaddelerle boyanabilir.

Acrilan 16 döşemelik ve perdelik yapımında,

Acrilan 26 halı ipliği yapımında,

Acrilan 38 ise dikiş ve endüstri ipliği olarak kullanılır.

Courtelle Lifleri: Kopolimer olarak az miktarlarda metil metakrilat içerir. Bu nedenle

anyonik grup taşırlar. Polimerdeki anyonik grup oranı daha fazla olduğundan, katyonik

boyarmaddeler karşı affinitesi Orlon akriliklerinden daha çoktur.

Creslan Lifleri: Creslan lifleri komonomer olarak akrilamid içerirler. Monomerin yapısı

katyonik karakterde olduğundan bu tip akrilik lifleri anyonik yapıda boyarmaddelerle

boyanabilirler. Bunlar halı ve battaniye tipi materyalin yapımında kullanıldığı gibi, yün ile

karıştırılarak kamgarn ve strayhgarn kumaşlar da üretilir.

Zefran Lifleri: Komonomer olarak vinil pirrolidon içeren akrilik elyafı Zefran olarak bilinir.

Daha çok halı ipliği olarak üretilir.

Lifler yapısı itibariyle bir takım özellik gösterir. Bunlar eğilebilme, bükülebilme,

incelik, uzunluk, kıvrım, elastikiyet, asit ve bazlara karşı dayanıklılık, güneş ışınları sıcaklık

gibi parametrelerdir. Daha detaylı incelersek;

2.4.1. Akrilik Liflerinin Fiziksel Özellikleri

Aşağıdaki tabloda akrilik lifinin fiziksel özellikleri görülmektedir.

Tablo 2. . Akrilik lifinin fiziksel özellikleri

2.4. Akrilik Liflerin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri

KRĠTERLER AKRĠLĠK ELYAFININ FĠZĠKSEL ÖZELLĠKLERĠ

Mikroskobik

GörünüĢ

Yüzeyi pürüzsüz yeknesak bir çubuk görünümündedir. Birkaç tane

düzgünsüz, aralıklı paralel çizgiler içerir. Enine kesitleri farklılık

gösterir. Genelde yuvarlak veya 8 biçimindedir.

Uzunluk Genellikle kesikli (stapel) elyaf halinde kullanılırlar. Filament

olarak pratikte kullanım oranı çok azdır.

Ġncelik Üretimde istenilen incelik elde edilebilir.

Yoğunluk

1.16-1.18 g/cm³ arasında değişen yoğunluğa sahiptir. Hacimlilik ve

kaplama kabiliyeti iyidir. Yoğunluk poliamidden daha yüksektir,

diğer birçok elyafa göre düşüktür.

Renk Beyaz ya da beyaza yakın renkte üretilirler.

8

2.4.2. Akrilik Lifinin Kimyasal Özellikleri

Aşağıdaki tabloda akrilik lifinin kimyasal özellikleri görülmektedir.

Tablo 2. . Akrilik lifinin kimyasal özellikleri

KRĠTERLER AKRĠLĠK ELYAFININ FĠZĠKSEL ÖZELLĠKLERĠ

Parlaklık

Normal halde parlaktır. Ancak, kullanım yerine göre

matlaştırılabilir. Parlak, yarı mat ve mat olabilir. Parlaklık derecesi

elyafa ilave edilen pigment cinsine bağlıdır.

Mukavemet

(kuru)

Orta veya iyi derecede bir mukavemet sahiptir. Mukavemeti

yünden daha iyidir.

Mukavemet

(yaĢ) Yaşken mukavemette % 10-15 oranında düşme gözlenir.

Uzama Elastikiyeti İyi derecede elastikiyete sahiptir.

Yaylanma İyidir. Buruşmaya karşı son derece dirençlidir. Poliester veya

yünden düşüktür. Pamuk ve ipekten yüksektir.

Nem Çekme

Düşük nem oranına sahiptir. %65 nisbi nem ve 20 ºC‟de % 1-

2.5‟tir. Normal koşullarda sudan etkilenmez ve emiciliği çok azdır.

Kesitten su emerler. Akrilik (orlon) elyafının daha çok stapel

kullanılmasının sebebi de yüzeyden değil kesitten nem almasıdır.

Sıcaklık

150 ºC nin üstünde sararma olabilir. 250 ºC nin üstünde yumuşama

ve yapışma söz konusudur. Akrilik elyafı için 140 ºC ye kadar ütü

sıcaklığı olabilir. Belirli erime noktaları yoktur.

Alev Alma Sarı alevde yanar ve kül bırakır.

Pilling Orta derecededir. Poliester ve poliamidden düşüktür. Fazla rahatsız

etmez.

ETKENLER AKRĠLĠK ELYAFININ KĠMYASAL ÖZELLĠKLERĠ

Su

Hidrofob bir elyaf olmaları nedeniyle çok fazla su ememezler. Su

içine bırakıldıklarında elyaf uçlarından su emerler. Yaş halde

dayanım % 10-20 oranında azalır.

Asidler Mineral ve organik zayıf asidlere karşı dirençlidir. Nitrik asid ve

sülfürik asidden derişik çözeltisinde çözünürler.

Bazlar

Soğukta dayanımı iyidir. Ancak, sıcak ve kuvvetli bazlardan

olumsuz etkilenir, sararma ve kahverengiye dönüşme olur.

Ağartma Maddeleri Yükseltgen ağartma maddelerine karşı dayanımı sınırlıdır. En iyi

şekilde asidik ortamda sodyum klorit ile ağartılırlar.

9

ETKENLER AKRĠLĠK ELYAFININ KĠMYASAL ÖZELLĠKLERĠ

Organik Çözücüler

Kuru temizlemede kullanılan maddelere karşı iyi dayanımlıdırlar.

Ancak, dimetilformamid gibi polar çözücülerde tümüyle

çözünürler.

IĢık, atmosfer

koĢulları

Ultraviyole ışınlara karşı çok dirençlidir. Güneş ışınlarına karşı

dayanımları çok iyidir.

Sıcaklık

Sıcaklık dayanımı sınırlıdır. Yüksek temperatürde (120 ºC nin

üzerinde) uzun süreli kurutmalarda zarar görürler. Uzun süreli

olarak 120 ºC ye kadar ısıtılabilirler. Ütüleme düşük

temperatürlerde yapılmalıdır (140 ºC).

Küf ve Mantar Çok dirençlidir.

Güveler, böcekler Tamamen dirençlidir.

10

3. AKRĠLĠK ĠPLĠK ÜRETĠMĠ

Aşağıda akrilik ipliği üretimi için işletmeye tow halinde gelen yarı mamulden iplik elde

edilinceye kadar ki mamulün işlem gördüğü makineler aşama aşama anlatılmıştır.

ġekil 3. 1. Akrilik iplik üretimi iĢlem adımları

Suni ve sentetik lifler polimerden filament eldesi sonucunda; ya filament iplik haline

getirilir, ya da kesme koparma yöntemiyle stapel hale getirilerek iplik eğirme sisteminde işlenir.

Filament kablosunun kesikli hale getirilme yöntemi, çalışılacak iplik eğirme sistemini de

belirler.

Akrilik lifi koparma yöntemiyle stapel hale getirilir, çekme makinesine besleme yapılır.

Bundan sonraki işlemleri finisör ve iplik makineleridir.

3.1. Koparma Makinesi

HB İplik Eldesi Makine Hattı

Koparma

Re-Breaker

(relax ve arelax birlikte beslenir )

Çekme ( 3 Pasaj )

Finisör

Ring

Bobin

Büküm

Şişirme

11

Tablo 3.1. Koparma Makinesinde akrilik lifini kesikli hale getirme yöntemleri

3.1.1. Koparma Makinesinin Görevleri

Tow balyasındaki elyafın istenilen aralıklarda germe çekme yöntemi ile istenilen

ağırlık ve gramajda stabil hale getirilmesini sağlamak.

Otoklav (ütü) ve buhar bölgesinin farklı zamanlarda çalışması ile High - Bulk

ipliğin yapılmasına yardımcı olmak.

Godetler yardımıyla istenilen lif aralığında koparma işlemini gerçekleştirmek.

Kıvrım bölümü ile istenilen kıvrım verilerek doğal liflere benzetmek. Aynı

zamanda koparılan liflerde tutuculuğu sağlamak ve mukavemeti arttırmaktır.

İstenilen metrajda bandı kovalara helezonik olarak doldurmak.

Filament kablosundan tops üretimi (tow to tops) yukarıdaki tabloda belirtildiği gibi

kesme yöntemi ve koparma yöntemi olmak üzere 2 farklı yöntem ile yapılır.

3.1.2. Koparma Yöntemleri

Filament kabloları, makine girişinden itibaren artan bir gerilimle çekmeye alınır. Bu

çekme işlemi kablonun kopuşuna kadar devam eder.

Koparma yöntemi, kontrolsüz ve kontrollü koparma olmak üzere iki şekilde yapılır.

Akrilik iplik üretiminde kullanılan yöntem ise kontrolsüz koparma yöntemidir.

3.1.2.1. Kontrolsüz Koparma Yöntemi

Bir veya birkaç kablo makineye sevk edilir. Gerdirilir, sevk silindirlerinin farklı

hızlarından dolayı kontrolsüz olarak lifler kopmaya başlar. Elde edilen kontrolsüz koparma

bandı fikse (sabitleştirme) edilmemiş konumdadır. Daha sonra buhar etkisine bırakılarak fikse

edilir. Bu bölümde, akriliği kesikli hale getiren kontrolsüz koparma makinesine değinilmiş olup

makine şekil ve örnekler Seydel 870 ve NSC TB1 1 „den verilmiştir

Tow to Tops

Kesme Yöntemi

Ezerek Kesme

Efektif Kesme

Koparma

Kontrolsüz Koparma

Kontrollü Koparma

12

Resim 3. . Koparma makinesi

ġekil 3. . Seydel makinesinde materyal akıĢı

3.1.3. Koparma Makinesinin ÇalıĢma Prensibi

Sonsuz şekilde üretilen akrilik kablosu, balya halinde işletmeye sevk edilir. Balya

içerisindeki tow, koparma makinesinin besleme kısmına yerleştirilir. Koparma makinesinde

besleme iletim silindirleri ile sağlanmaktadır. Burada towun iletiminin yanı sıra gerginlik verme

ve düzgünleştirme işlemleri de başlar. Tow maksimum genişlik ve rahatlıkla gerdirilerek germe-

çekme bölgesine sevk edilir.

Beslemeden geçen tow germe-çekme bölümüne gelir. Bu germe - çekme

silindirlerinden sonra otoklav (ütü) bulunmaktadır. Otoklavda birbirine paralel iki ısıtıcı plaka

bulunur. Bunların görevi; çekim esnasında elyafı ısıtarak yumuşaması sağlamak, böylelikle

koparma öncesi tow üzerindeki gerginliği arttırmaktır. Otoklav öncesi germe - çekme silindirleri

13

ile otoklav sonrası 1. ön koparma silindirleri arasında az miktarda çekim bulunmaktadır. Towlar

buradan ön koparma bölgesine gelir. Ön koparma bölgesi iki adet koparma silindir sisteminden

oluşmaktadır. Bu silindirler arasındaki (1.ön koparma silindirleri-2.ön koparma silindirleri)

çekim sonucu koparma işlemi başlar. Bu çekimle birlikte başlayan koparma işlemi esas

koparma bölgesine hazırlıktır.

Isıtılarak(ütü ile) belli bir çekime tabi tutulan filamentler esas koparma bölgesine gelir.

Esas koparma işlemi burada gerçekleştirilir. Koparma işlemini gerçekleştiren silindirlere godet

denir. Godetler makinede işlenecek olan filamentin cinsine (akrilik, polip vb.) göre farklı

ısılarda ayarlanabilir. Burada godetler arasındaki hız farkından dolayı çekim oluşur bu da

filamentin kopmasına neden olur. Böylece koparma işlemi gerçekleştirilir. Godetler arasındaki

mesafe istenilen lif uzunluğuna göre ayarlanabilir.

Godetlerden çıkan stapel band, kıvrım bölgesine gelir. Bu bölgede istenilen oranlarda

doğal liflere benzetmek amacıyla kıvrım verilir.

Koparma makinesinde kıvrım bölgesinden sonra buhar (fikse) bölümü bulunmaktadır.

Akrilik elyaf buhar ünitesinden geçirilecekse baştaki otoklav bölümü kapatılmaktadır.

Eğer materyal otoklavdan geçmiş ise kıvrım bölgesinde sonra, geçmemiş ise buhar

bölgesinden sonra kovalama tertibatı ile kovalara aktarılır.

Otoklav kapatılarak buhar verilen materyalde elyaf boy stabilitesi sağlanır. Gerginlik

ortadan kalkar. Bu şekilde buharlanarak elde edilen elyaf relax özelliktedir. Otoklav bölümünün

çalıştığı durumlarda buhar kapatılmaktadır. Bu şekilde elde edilen band arelax özelliktedir. Bu

makinede;

Otoklav çalışmaz buhar çalışır ise relax

Otoklav çalışır buhar çalışmaz ise arelax özellikte band elde edilir.

Relaks ve Arelaks bantlar istenen oranlarda İntegrato (re-breaker) makinesinde

karıştırılarak beraber beslenir. Bu şekilde üretilen bantlardan elde edilen ipliğe HB (High -

Bulk) iplik denir.

3.2.1. Re-Breaker Makinesinin Görevleri

1. Koparma makinesinden gelen koparma bantlarını ikinci bir koparma

işlemine tabi tutarak istenilen stapel uzunluğa ulaşılmasını sağlamak

2. Koparma bantlarını karıştırarak homojenliği artırmak

3. Renk harmanı yapmak

4. Relaks ve arelaks bantları bir araya getirmek

5. Çekim işlemi ile paralelleştirme, düzgünleştirme ve istenilen gramajda bant

elde etmek

6. Statik elektriklenmeyi önlemek için yağlama yapmak

7. Tops halinde veya helezonik olarak kovalara sarım yapmak

3.2.2. Re-Breaker makinesi çalıĢma prensibi

Koparma makinesinde kesikli bant haline gelen filamentler, İntegrato makinesine

beslenir. İntegrato makinesine ikinci bir (yeniden koparma) koparma makinesi de denilebilir. Bu

makinede hem koparma hem de çekme işlemi mevcuttur. Çekme esnasında baretler vasıtasıyla

liflerin paralelliği arttırılır.

3.2. Re-Breaker (Ġntegrator) Makinesi

14

Resim 3. . Ġntegrato Makinesi

Koparma makinesinde istenilen uzunlukta kopmayan lifler, İntegrato makinesinde

silindirler arası ekartman-çekim ilişkisi ile istenilen boyda kopartılır. Bu makine ile band

içerisindeki tüm liflerin kesikli hale gelmesi sağlanır.

İntegrato makinesine beslenen materyal ilk olarak koparma bölgesine gelir. Koparma

işlemi Koparma makinesine benzer 5‟li silindirler yardımıyla yapılmaktadır.

Bantlar, işletme şartlarına bağlı olarak İntegrato veya çekme makinelerinde yağlanır.

İntegrato da yağlama yapılacak ise ya baretlerden önce ya da baretlerden sonra yağlama işlemi

gerçekleştirilir. Genelde yağlama işlemi baretlerden önce yapılır. İşletme şartlarına ve elyaf

karakteristiğine göre integrato da yağlama yapılmamış ise yağlama birinci çekmelerde yapılır.

Çok ince elyaf çalışılıyor ise yağlama yapılmaması önerilir.

Koparma bölgesinden çıkan bantlar yağlandıktan sonra çekim bölgesine gelir. Çekim

bölgesinde genellikle 2/2 çekim sistemi mevcuttur. Çekim silindirleri arasında baretler bulunur.

Baretlerin görevi bandı akış yönünde tarayarak, band içerisindeki liflerin paralelliğini

sağlamaktır.

Çekim bölgesinden çıkan elyaf tülbenti, hunilerden geçerek bant formunu alır.

Silindirler yardımıyla kovalara aktarılır ya da isteğe bağlı olarak tops (yumak) haline getirilir.

3.3.1. Çekme Makinelerinin Görevleri

a) Çekim işlemi ile elyafı düzgünleştirmek, çengellerini (kıvrımlı uçları) düzeltmek,

b) Dublajla homojenliği artırmak,

c) İstenen numarada band elde etmek,

d) Bandın numarasını düzgünleştirmektir.

3.3. Çekme Makineleri

15

Resim 3. . NSC GC30 zincirli baretli çekme makinesi

3.3.2. Çekim ĠĢlemi

Ekseni çift iğneli çekim sistemleri kullanılır. Bunlarda yapı şekilleri taramadaki gibidir.

Tek taraf kullanılır. Tek taraflı iğneli çekim sistemi yüksek çekmeli çekim sistemleri ince iplik

makinelerindeki çekim sistemine uygulandığında ikisi birlikte muta kaşa eder. Bu çekim

silindirleri ön iplikhanenin sür parmağına konmuştur. Buradan çıkan ince ve kalın bantlar iyi bir

çekime uğratılır. Bu tek taraklı çekim sisteminde 4‟den 6‟ya kadar çekim yapılabilir. Yüksek

çekim ve flayerde bu çekim 30‟a kadar çıkar ama pratik olarak 15 ile 20 arasında yapılır.

Modern ön iplikhane takımında daha evvel söylediğimiz gibi eskisine nazaran daha azdır. Bu

iplikhanelerde ilk pasaj otomatik bant ayarlayıcısı bulunan çift taraklı iğneli çekmeli cer

kullanılır.

Çekme makinelerinde ekartman ayarı çok önemlidir. Besleme silindiri ile verim (çıkış)

silindirleri arasındaki mesafe, ekartman mesafesidir. Çekim sahasına giren elyafta, elyaf

uzunluğu ekartman mesafesinden büyük ise elyaf kopar, bu istenmeyen bir durumdur. Eğer

elyaf uzunluğu ekartman mesafesine eşit ise beslemeden kurtulur kurtulmaz çıkış silindiri ile

yakalanır. Bu durum ideal olmasa bile normal bir durumdur. Ekartman ayarı elyaf boyundan

çok az bir miktar fazla olmalıdır. Çekim sahası içindeki elyafın" en uygun hareketi bu şekilde

sağlanır. Elyaf uzunluğu ekartman mesafesinden fazla küçük ise, yüzen elyaf meydana gelir. En

istenmeyen durumdur. Çıkışa varmadan giriş tarafından bırakılan elyaf kontrol edilemez ve

buna çekim verilemez. Besleme silindiri ile çekim silindiri arasına bir takım iğneler konur ve

yüzen elyaf böylece kontrol edilir. Banttaki kısa elyaf yüzdesi çok önemlidir. Bunlar uzun

elyafların hareketini bozarlar. Ekartman ayarında elyaf boyu olarak banttaki en uzun elyaf boyu

alınır.

16

Resim 3. . Kısa lif iplikcilik sisteminde kullanılan silindirli çekim sistemi

A: Besleme silindiri, E: Çıkış silindiri

3.3.3. Dublaj iĢlemi

Dublaj, çekim yapılacak bantları (6 veya 8 adet) bir araya getirmek ve birleştirmektir.

Dublajı yapılan bantlar çekimle inceltilerek tekrar şerit haline getirilir. Bant boyunca ince ve

kalın yerler vardır. Bantların düzeltilmesi birkaç bandın dublaj yapılmasıyla mümkündür.

Bantlardaki ince ve kalın yerler muhtelif yerlerde bulunurlar. Aynı sırayı takip etmezler. Birkaç

bandı yan yana getirecek olursak, bir bandın kalın yeri, diğer bandın ince yerine tesadüfi olarak

yan yana gelir ve birbirini tamamlar. Böylece çıkışta elde edilen band numarası

düzgünleştirilmiş olur ve homojenlik artar. Dublaj ile kalınlaşan bant, çekim işlemi ile eski

formuna kavuşur.

3.4.1. Fitil Makinesinin Görevleri

1) Çekmelerden gelen bantları çekerek istenilen inceliğe getirmek

2) İstenilen inceliğe getirilmiş fitil şeridine ovalama veya bükümle gerekli olan

mukavemeti kazandırmak.

3) Fitili iplik makinesinde kullanılacak bobin şeklinde sarmak

3.4.2. Fitil Makinesi ÇeĢitleri

Hazırlama dairesinin en son makinesi olan fitil makinelerinden elde edilen fitil, iplik

makinesinde kullanıma hazır hale gelmiş olur. Fitil makineleri iki değişik teknolojiye sahip

olup, temelde ikiye ayrılır.

Flayer fitil makinesi

Finisör fitil makinesi

Bu makinelerin en temel farklılığı, flayer makinesinde fitile mukavemet vermek için

büküm kullanılırken; finisör makinesinde mukavemet vermek için ise ovalama tekniği

kullanılır.

3.4. Fitil Makinesi

17

Resim 3. . Flayer ve Finisör makinelerinde elyaf mukavemet verme kısımları

Ovalama hareketi ile kazandırılan mukavemet, kısa ve kaba liflerden oluşan ince

bantlarda tam olarak sağlanamaz.

3.4.2.1. Flayer Fitil Makinesi

Uzun stapel iplikçiliğinde kullanılan flayer fitil makineleri, pamuk iplikçiliğinde

kullanılan standart flayerlerle aynı prensipte çalışırlar. Farkları, çekim silindirleri arasındaki

ekartmanın ve çekim silindirlerinin çaplarının büyük olmasıdır.

Resim 3. . Flayer fitil makinesi

Akrilik-Pamuk karışımlarında da flayer fitil makineleri kullanılmaktadır. Bu

makinelerde fitile hakiki (gerçek) bükümle mukavemet kazandırılır. Flayer Fitil makinesi üç

kısımda incelenebilir.

3.4.2.2. Finisör Fitil Makinesi

Kısa elyaf için eğrilmeye daha uygun olan fitillerin elde edilmesi için kullanılan iplik

hazırlık işlemlerinin son makinesi finisördür. Fransız sistemi olarak bilinen finisör fitil

makinelerinin diğer fitil makinesine göre en önemli özelliği, fitil mukavemetini bükümsüz

olarak ovalama tekniği ile sağlamasıdır.

18

Yalancı bir büküm şu iki hareketin toplamı şeklindedir.

1. Çekim silindirindeki çekim noktasında, fitilin çıkış yönüne paralel bir dönme

hareketi.

2. Belirli bir frekansta çıkış yönüne dik olarak etki eden yatay ve doğrusal (ovalama)

hareketi. Bu şekilde elyaf birbirine daha çok tutunur, kolay sarılır, taşınırken

karışma tehlikesi olmaz.

Elyaflar arası sürtünme arttığından çekilirken kontrol edilmesi de kolaylaşır. Topslar

baretli çekme makinelerinden geçirilirken kademeli ve yavaş olarak düzgünleştirilir, çekilir ve

inceltilirler. Çekim esnasında dublaj yapılarak düzgünlüğün artması sağlanır. Bantların durumu

elyafın kalitesine, cinsine, tipine ve elde edilecek fitil numarasına bağlıdır. Makinelerin seçimi

ve ayarlanması bu değişkenlere göre yapılır. İnceltilen bu bantlar ovalamalı çekim

makinelerinde fitil haline getirilirler.

Ovalamalı çekim makinelerinde 5 - 11 çekim ve genellikle 2 dublaj vardır. Dublaj

olmadığı zaman finisör bobinleri ikiz fitil olarak sarılır. Bu fitiller eğirme makinesi iğine

beraber bağlanır. Verilen çekim istenilen numaraya göre değişir.

Resim 3. . Dikey sarım ve çekimli finisör fitil makinesi

3.5.1. Ġplik Eğirme Prensibi

İplik eğirme, elyaf hammaddesinin bir seri işlem kademesinden sonra elde edilen,

gerekli temizlik, paralellik, incelik değerine sahip ön ipliğin (şerit, fitil veya bandın), herhangi

bir eğirme sistemi ile iplik haline getirilmesidir. İplik eğirme devamlı ve aralıklı olarak

yapılabilir.

a. Aralıklı (Diskontinü) Eğirme

İplik üretimi ve bobinlere sarılmasının aralıklarla yapıldığı kısa elyaf eğirme sistemine

aralıklı (kesintili, diskontinü) eğirme denir. Bunun en bilinen örneği, bugün için pek

kullanılmayan seyyar vargel eğirmesidir.

3.5. Akrilik Ġplik Eğirme Makineleri

19

b. Devamlı (Kontinü) Eğirme

Silindirlerden besleme, bükme ve masuraya sarma işlemleri arka arkaya ara vermeden

yapılan eğirmeye devamlı (kontinü) eğirme denir. Şapkalı, merkezkaçlı, kelebekli ve open-end

eğirme buna örnek olarak verilebilir.

Genel olarak eğirmeye hazırlamak için elyafın işlenmesi başlıca üç sistemle yapılır:

1. Pamuk sistemi.

2. Kamgarn veya uzun elyaf sistemi

3. Strayhgarn sistemi

Bu sistemler yalnız doğal elyafın kullanıldığı zamanlarda geliştirilmiştir. Dolayısıyla

elyafın değişik özellikleri, örneğin uzunlukları, kullanılan işlemin biçimlendirilmesinde

yardımcı olmuştur. Yapay kesik ştapel uzunluğuna bağlı olarak bu sistemlerin hepsinde

kullanılabilir. Akrilik iplik eğirme sistemlerinde, yani kamgam veya strayhgarn sisteminde

pamuk sisteminden daha az iplik üretilmektedir.

3.5.2. Akrilik Ġplik Eğirmede Genel Sistemler

İplik temel eğirme sistemleri dört çeşittir:

1. Ring (bilezikli) eğirme sistemi,

2. Kelebekli eğirme sistemi

3. Şapkalı eğirme sistemi

4. Seyyar vargel eğirme sistemi

İkinci, üçüncü ve dördüncü yöntem bugün pek uygulanmamaktadır. En çok ring iplik

makineleri kullanılmaktadır.

1. Ring (Bilezikli) Eğirme Prensibi: Kamgam endüstrisinde kullanılanlarla pamuklu

sistemde kullanılan makineler aynıdır. Ancak yün, bir pamuk makinesinde

çalışmaz, bazı küçük farkların olması gerekir. Bu fark, genelde makinelerin çekim

sistemindedir. Manşon çapları, bilezik, ekartman yünde daha büyüktür.

2. Kelebekli Eğirme Prensibi: Bu yöntem İngiliz flayer sistemine benzer. Çalışma

sistemi aynı flayer fitil makinesinde olduğu gibidir. İplik çıkış silindirlerini terk

ettikten sonra ipliğin sarım merkezi konumunda bulunan bir rehberden (kısmen

çatalların birinin etrafından ve çatal kolunun rehberinden geçip) bobine sarılır.

3. ġapkalı Eğirme Prensibi: Dolgun, kaba ve bükümlü az ipliklerin üretiminde

kullanılır. Şapkalı sistemde verilen büküm ön silindir hızına göre değişir. Çekim,

büküm ve sarım kontinü bir proses halinde olur. İğ devri sayısı çekim bölgesi çıkış

silindiri sevk hızına bağlıdır.

4. Seyyar Vargel Eğirme Prensibi: Bu sistemde eğirme işlemi iki kademelidir. Fitil

arabanın dışa çıkış hareketinde çekilir, içeri doğru hareketinde bükülerek masuraya

sarılır.

Ring Eğirme Makineleri

Elyaf şeridinden iplik elde edilen makinelerdir. Daha geniş şekliyle doğal veya sentetik

kesikli elyaftan oluşan fitil veya elyaf bandının istenen inceliğe çekilip büküldükten sonra elde

edilen ipliğin masura veya kopsa ya da başka bir patrona sarıldığı makinelerdir

Akrilik iplikçiliğinde kullanılan ring iplik makineleri küçük aksesuar değişiklikleri

dışında pamuk iplikçiliğinde kullanılanların aynıdır. Şerit besleme ve çekim ve sarım

sistemlerinde bir takım farklılıklar vardır.

20

Resim 3. . Zinser Ring iplik eğirme makinesi

Ring iplik makinelerinde hemen her tür iplik üretilmektedir. Pamuk, sentetik, kamgarn,

yarı kamgarn, ştrayhgarn iplik üretilebilir. Seyyar vargelden daha verimli olan bu makine daha

mukavemetli, ancak daha az yumuşak yün ipliği üretir. Çeşitli ring iplik makine

konstrüksiyonları vardır. Bunlar üretilen ipliğin kalitesi, elyaf besleme şekli ve diğer makine

konstrüksiyonlarına göre değişiklik gösterir.

3.6.1. Bobinleme ĠĢlemi

Bobinleme işlemi ipliğin sarılı olduğu kops veya bobinden başka bir bobine

aktarılmasıdır. Bu işleme bobin aktarma da denir. İplikler üretildikten sonra kopslara veya open-

end eğirme sisteminde olduğu gibi bobinlere sarılırlar. Bu aşamadan sonra iplik için iki yol

vardır. Ya son mamul olarak piyasaya sunulacak ya da işletme içinde bir ara ürün olarak ele

alınıp dokuma veya örme ünitesine sevk edilecektir. Eğer iplik halinde piyasaya sürülecekse

kops halinde satılamayacağı için uygun bir şekilde müşteriye sunmak amacıyla bobinleme

işlemi yapılır.

3.6. Bobin Makinesi

21

Resim 3. . Tam otomatik bobin makinesi

3.6.2. Bobinlemenin Amaçları

Genel olarak bobin sarmanın ana amacı daha sonraki makineler için büyük ve aynı

uzunlukta iplik ihtiva eden bobinlerin hazırlanması, ayrıca kopuş ve dokuma hatalarına neden

olacak iplik hatalarının giderilmesidir.

Bobinleme işleminin amaçları şu şekilde sıralanabilir:

1. Doğrudan piyasaya sunulacak ipliklerin satış için uygun bobinlere sarılması

bobinleme işlemiyle gerçekleştirilir.

2. Atkı sarma, çözgü makinesi, büküm makinesi, örme makineleri ve benzeri

durumlar için ekonomik çalışma yönünden iplik bobin halinde sarılmalıdır.

Çünkü iplik dairesinden gelen kopslar 100-105 gr iplik içerir. Bobinleme ile

daha büyük çapta iplik içeren bobinler elde edilir. Böylece makine verimlerinin

de artması sağlanır.

3. Ring iplik makinesinde büküm kısa bir mesafede verilir. Büküm dağılımı

düzgün değildir. İplik kops halinden bobin haline geçerken büküm dağılımı

düzgünleşmiş olur.

4. Bobinler boyama amacıyla sarılabilir. Boyanın içerden dışarıya dışardan içeriye

geçebilmesi gerektir. İpliğin bobin halinde boyanabilmesi için, delikli

paslanmaz metal patronlara gevşek olarak sarılır. Boyama işleminden sonra,

yeniden bir bobinleme işlemi yapılır.

5. Bobin makinesinde iplik hataları ( ekleme hataları, kalın ve ince kısımlar, koza

ve kabuk parçaları, uçuntular v.b. ) giderilir ve iplik temizlenir.

6. İplik bobinlenirken frenlenerek belli bir gerginlikte sarılır. İplik üzerinde

bulunan zayıf ve ince yerler koparılarak düğümleme sırasında iplikten atılır.

22

Böylece, iplik bobinleme sırasında kesintisiz randımanlı çalışması için büyük

bobinler haline getirilirken; zayıf yerler giderilerek dokumada kopmaması da

sağlanır. Aynı zamanda kumaş yüzeyinde ortaya çıkacak iplik hataları da

temizlenerek kumaşın kaliteli ve randımanlı dokunması sağlanır.

7. Örme iplikleri için gerekli olan parafinleme işlemi de bobinleme ile sağlanır.

3.7.1. ġiĢirme Makinesinin Görevleri

Akrilik ipliklerinin ve akrilik karışımlı ipliklerin ısı ile büzülmesi ve büzme işlemi

sonrasında ipliklere yüksek hacim kazandırılması görevlerini yapan makinelerdir.

3.7.2. ġiĢirme iĢlemi

Şişirme işlemi akrilik liflerinin koparma işlemi sırasında gerilmeyle kazandığı

uzunluğun ısı etkisiyle ile tekrar eski haline dönebilme özelliğinden yararlanılarak yapılır. Bu

amaçla akrilik lifleri gerilmiş ( relax-koparma makinesinde ütüden geçirilmemiş) ve gerilmemiş

(unrelax- koparma makinesinde ütüden geçirilmiş) olarak çekme makinelerinde karıştırılarak

iplik haline getirilir. Oluşan iplik şişirme makinesinde ısıl işleme tabi tutulur. Isının etkisiyle

erilmiş olan lifler eski uzunluğuna dönerken gerilmemiş lifler üzerinde kıvrımlar oluşturur.

Neticede iplik bu kıvrımların etkisiyle hacim kazanmış olur. Aşağıdaki resimlerde şişirme

işlemi öncesi ve sonrasında ipliğin görünümü verilmiştir.

Resim 3. . ġiĢirme makinesi

3.7. ġiĢirme (Volufil) Makineleri

23

ġiĢirme öncesi ġiĢirme sonrası

Resim 3. . ġiĢirmeyle değiĢim

3.7.3. Bobinleme iĢlemi

Şişirme işlemine tabi tutulan iplikler bobin formunda olup büzülmeden sonra iplikler

tekrar sarım ünitesi vasıtasıyla bobin formuna getirilir ki işlem normal bobin makinelerinde

olduğu gibi gerçekleştirilir.

3.7.4. ġiĢirme Makineleri

Akrilik liflerinin şişirilmesinde kullanılan makineler genel çalışma prensibi olarak aynı

özellikleri içermektedir. Piyasada mevcut olan makinelerde en büyük fark ısıtma bölgesinde

görülmektedir. Isıtma bölgesinde iplikler ya doymuş buharla ısıtılarak çektirilmekte ya da

buharsız ısıtılarak çektirilmektedir. Buna göre şişirme makineleri 2 ana grup altında toplanır:

Buharlı şişirme makineleri

Elektrikli şişirme makineleri

Genel olarak ise şişirme makineleri 2 ana bölümden oluşur:

Isıtma - şişirme bölümü ( buharlı veya buharsız )

Sarım bölümü

3.8.1. Katlama ve Büküm Makinelerinin Görevleri

Klasik veya konvansiyonel katlı bükülü iplik üretimi iki adımdan oluşmaktadır. İlk

olarak konvansiyonel ring iplik eğirme sisteminde tek katlı olarak üretilen iplikler bobinleme

işlemi ile bobinlere aktarılmaktadır. İkinci adımda ise iki bobin iplik katlama makinesinde

birbirine katlanmakta ve sonra büküm makinelerinde bükülmektedir. Katlama ve büküm

işlemleri ile iplik özelliklerini geliştirmek ve tek katlı ipliklerle sağlanamayan iplik veya kumaş

performansını artırmak amaçlanmaktadır.

Katlama ve büküm makinelerinin görevleri şu şekildedir:

1. Katlama makinelerinin görevi; katlama yapmak yani birden fazla tek kat ipliği büküm

vermeden bir araya getirmektir ve „katlı iplik‟ elde edilir. Bazı durumlarda iplikler saf

veya uygun kimyasal maddeler ilave edilmiş suya batırılmak suretiyle ıslak katlama

yapılabilir.

2. Büküm makinelerinin görevi; tek kat filament ipliğe, iki veya daha fazla tek kat ipliğe

veya katlanmış ipliklere büküm kazandırmaktır ve „katlı bükülü iplik‟ elde edilir.

3.8. Katlama ve Büküm Makineleri

24

3.8.2. Katlama Makinesi

Katlama makinesi şematik olarak incelendiğinde; birden fazla tek katlı iplik bobinleri,

iplik kılavuzları, ipliklerin birleşim rehberi, katlanmış iplik bobini ve sarım tertibatından

oluştuğu görülmektedir.

Katlanacak tek kat iplik bobinleri makinenin cağlık kısmına yerleştirilerek her bir iplik

kılavuz ve iplik gerdiriciden geçirilir. Katlanan iplik sarım bölgesinde masura üzerine paralel

veya çapraz olarak bobin biçiminde sarılır. Bobin sarma işlemi yüzeyden veya eksenel tahrikle

sağlanabilmektedir. Bobin sarma ve değiştirme sistemleri bobin makinelerindeki gibidir.

Manuel yolla bobin değiştirme işlemi yapıldığı gibi otomatik olarak da sağlanabilmektedir.

Resim 3. . Katlama makinesinde iki iplik katlama için cağlık görünümü

a) Tek kat iplik bobinleri, b) Tek kat iplikler, c) İplik kılavuzları, d) Gerginlik

ayarlayıcılar, e) Katlama noktası, f) Katlanmış iplik, g) Yarıklı kasnak

Katlama makinelerinin sarım hızı bobin makinelerinden daha azdır. Kopuşlar her iplik

için iplik yoklayıcılar tarafından ayrı ayrı kontrol edilir ve kopuş olduğunda sarımı durdururlar.

Kopan iplikler splicier (siplayzır) düğümleyici ile tekrar bağlanırlar. Ayrıca iplik gerginliği

ayarlanabilir ve her sağım alanında balon kırıcılar bulunmaktadır.

Elastik ipliklerin katlanmasında da katlama makinelerinden yararlanılır. Elastik filament

ile normal bir ipliği katlayarak uygun yapıda elastik iplik oluşturulabilmektedir ve özellikle

dokuma kumaş oluşumunda tercih edilmektedir.

25

Resim 3. . Katlama makinesinde iki iplik katlama için cağlık görünümü

a) Tek kat iplik bobinleri, b) Tek kat iplikler, c) İplik kılavuzları, d) Gerginlik

ayarlayıcılar, e) Katlama noktası, f) Katlanmış iplik, g) Yarıklı kasnak

3.8.3. Büküm Makineleri

Büküm makineleri, birden fazla ipliği katlayıp, büküm veren makinelerdir ve katlama

makineleri ile benzerlik gösterirler. Büküm makineleri ile katlama makineleri arasındaki en

önemli fark; katlı büküm makinelerinde büküm tertibatlarının bulunması ve ipliğe katlama

işlemine ek olarak büküm de verilmesidir.

Büküm; ipliklerin mukavemetlerinin artırılması, düzgünsüzlüklerin azaltılması (düz

büküm) veya değişik efektler kazandırılması (fantezi büküm) için yapılır Bu amaçla düz

bükümde kullanılan katlı büküm makinelerinden ring büküm sistemi ve çift büküm sistemi

günümüzde yaygınlıkla tercih edilmektedir.

Resim 3. . Katlı bükülü iplik

26

3.8.3.1. Ring Büküm Makinesi

Ring büküm makinelerinde büküm işlemi, ring iplik makinesinde olduğu gibi bilezikli

sistemler sayesinde gerçekleştirilir. Bilezikli büküm makinelerinde elde edilen katlı bükümlü

iplik kopsları daha sonra bir aktarma işlemiyle istenilen formda bobinlere sarılırlar.

Resim 3. . Ring büküm makinesi

Ring büküm makinesinde; cağlığa kat adedine göre dizilen tek iplik veya katlı iplik

bobinlerinin iplikleri kılavuzlardan geçirilir. Çıkış silindiri ile kopça arasında büküm

kazandırılır. Büküm, iğin dönüşü ile bilezik üzerinde hareket eden ve ipliğe takılmış olan

kopçanın dönüşü ile oluşmaktadır. Aynı zamanda planga tertibatı tarafından aşağı-yukarı

hareket ettirilen bileziğin ve kopçanın yardımıyla bükülen katlı iplik masura üzerine sarılır.

Ring büküm makinelerinde iplik, kops biçimini aldıktan sonra bobin aktarma işleminden

geçirilir.

Ring iplik makinesi ve ring büküm makinesinin eğirme prensibi tamamen aynıdır ancak

makine konstruksiyonunda bazı farklılıklar bulunmaktadır. Ring iplik makinesinin çekim

sisteminin iptal edilip cağlık kısmının düzenlenmesi suretiyle ring büküm sistemine

dönüştürülmesi mümkün olabilmektedir.

Resim 3. . Ring büküm makinesi (cağlık kısmı, eğirme bölgesi)

3.8.3.2. Çift Büküm Makinesi

Çift (bire iki, two for one) büküm makinesi, günümüzde yaygınlıkla kullanılan bir iplik

büküm makinesidir. Çift büküm makineleri, büküm iğinin her bir devrinde ipliğe iki büküm

verir. Çift büküm makinelerinde ayrı bobinlerden gelen tek kat iplikler bükülmekle beraber,

27

daha önce bükümsüz katlanmış ipliklerin bükülmesi de modern makinelerde verimliliği ve hızı

artırır. Bu sebeple ipliklerin çift büküm makinesine verilmeden önce katlama işleminden

geçirilmesi ve bükümsüz katlanmış iplik bobinlerinin makineye beslenmesi üretim açısından

son derece avantajlıdır.

Çift Büküm Makinelerinin Genel Yapısı

Çift büküm makinesinde büküm, ipliğe her dönüşünde iki büküm veren iğ ile

gerçekleştirilir. Tek kat iplik bobinlerinden gelen iplik üstten içi boş büküm iğine girer. Dönen

iğ içinden geçerken yani A ve B noktaları arasında iplikler bir büküm alır. İğin içinden geçen

iplik alt kısımda bir diskin içinden çıkarak kova içinden yukarı doğru sevk edilirken B ve C

noktaları arasında ikinci bükümü kazanmaktadır (Şekil). İplikler bobinden sağıldıktan sonra

büküm verilmesi esnasında iğ, disk ve bobin kovası aracılığı ile iplik kılavuzuna gelir ve

bobinlenir.

Çift büküm makinelerinde, büküm iği üzerine yerleştirilen katlı iplik bobini ve bunun

üzerinde dönen bir rehber vardır. Bobinden çıkan katlı iplik rehberden geçer, bobinin üzerinde

bulunduğu boş iğin içerisinden girer ve alttaki boşluktan çıkarak büküm diskine sarılır ve sonra

iplik klavuzu, iplik yoklayıcı ve iplik gerilim ünitesinden geçerek sarım ünitesinde bobin

formunda sarılır.

Çift büküm iği ile bükümlü

ipliklerin sarıldığı bobin iği birbiriyle

bağlantılıdır. Herhangi bir şekilde sarımın

gerçekleştirildiği bobin dönüşü durduğunda

veya bobin değiştirme esnasında makine

durur. Sarım durduğunda bu durum

bağlantı kollarıyla çift büküm iğine hareket

veren kayışa iletilir. Kayışla, kayışı

döndüren kasnak arasındaki bağlantı

kesilir. İğin hareketi bu şekilde durdurulur.

Çift büküm makinesinde

ayarlanabilir besleyici sistemler sayesinde

bobinde uygun uniformite sağlanır.

Besleyici sistemler aynı zamanda bobine

sarılan iplik uzunluğunu da ölçebilirler. Bu

sayede katlı bükülü iplik bobininde

bulunan ipliğin uzunluğu belirlenebilir ve

istenilen uzunlukta sarım yapılabilir.

Çift büküm makinelerinde bobin

değiştirme işlemi, tıpkı bobinleme ve

katlama makinelerinde olduğu gibidir.

Bobin dolduğunda, bobin iği yukarı kalkar,

dolu bobin çıkartılarak yerine yeni bobin

patronu takılır ve sarma işlemine devam

edilir. Sarım işlemi başlarken ilk önce

rezerve sarım işlemi gerçekleştirilir. Bobin

doldukça hacmi büyüdüğü için yukarı

doğru kalkar. Yukarı doğru kalkma

sırasında baskıyı ayarlayan bir yay sistemi

vardır. Bobin, sarım sırasında yay direncini

yendikçe yükselir. Yeterli doluluğa

ulaştığında da direnci tamamen yenerek

bobin yukarı kalkar, tahrik ve sarım durur. Çift büküm makinelerinde otomatik bobin

Resim 3. . Çift büküm makinesinde büküm iğinin

Ģematik görünümü

a) Bobin kovası, b) Büküm iği, c)Katlı iplik bobini,

d) Büküm diski, e)Katlı bükülü iplik;

A-B-C: Büküm oluşum noktaları

28

değiştirmenin yanı sıra, dolan ve değişen bobinlerin şevki de gerçekleştirilebilmektedir. Bobin

değiştikten sonra makinede transfer kanalına itilir. Bu kanal vasıtasıyla bobinler makineden

başka bir yere sevk edilir. Çift büküm makinelerinin sistem ve çalışma prensipleri aynı olmakla

beraber üretim verimini artırmak için bazı konstruksiyon farklılıkları ve özel donanımlar yer

alabilmektedir. İstenilen materyale, işlem amacına, işlem tekniğine ve gelişen teknolojiye göre

konstrüksiyon değişiklikleri yapılabilmektedir. Mesela örme iplikleri için parafin ünitesi

eklenebilmektedir.

Resim 3. . Çift büküm makinesi

Resim 3. . Çift Büküm makinesinde büküm

29

4. FANTAZĠ ĠPLĠKLER

Fantezi iplikler, iplik yapısı yanında görünüm, estetik yönü ağır basan, değişik

formlarda üretilen iplik türleridir. Bu iplik türü yaratıcı görüşlere ve enteresan buluşlara yer

vermektedir. Günümüzde dünyadaki tüm moda desinatörleri, dokuma ve örme kumaşlarda

fantezi ipliği moda elemanı olarak kullanmaktadırlar. Fantezi iplikle sağlanan özgün

tasarımlarla basit örgüler ve kumaşlar normal üretim makinaları ile ekonomik olarak

üretilmektedir.

Fantezi iplik ticaretinde kullanılan terminoloji hala standartlaşmadığından fantezi iplik

için çeşitli tanımlamalar bulunmaktadır. Bu tanımlar şu şekildedir ; fantezi iplikler, ipliğin

şeklinde, renginde, parlaklığında, hammadde kalitesinde vb. karakteristik özelliklerinde değişim

gösteren, en az kumaş bitim işlemiyle belirli bir kumaş estetiğini sağlayan ipliklerdir. Normal

düz ipliğin çapında, hacminde ve renginde kasıtlı olarak meydana getirilen düzensizlikleri

yapısında barındıran ipliklerdir. Malzeme, renk, yumuşaklık, kalınlık, büküm miktarı ve yönü

itibarı ile farklılık gösteren ipliklerin büküm ile katlanması ile oluşturulan ve yapısında aralıklar

ile kalın ince yerlerin bulunduğu ipliklerdir, tesadüfi veya periyodik olarak dağılan gayri

muntazamlıkları her türlü formda bünyesinde bulunduran ipliklerdir. Bu gayri muntazamlıklar,

iplik kalınlığını, materyal tipini ve benzer özellikleri değiştirerek veya bunların

kombinasyonuyla oluşturulmaktadır (Tekoğlu, 2007).

Tekstil endüstrisinin geneline bakıldığında fantezi iplik kesimi iplik, dokuma, boya-apre

ile kıyaslandığında nispeten daha küçük çaplı görünmektedir. Bir dönemde fantezi iplik terimi,

ipliğin fantezi katlama makinesinde üretildiğini belirtmek için söylenirdi. Bazılarına göre bu

terim hala geçerlidir.

Fantezi iplik ticaretinde kullanılan teknoloji hala standartlaşmadığından karışıklık

sadece farklı fantezi iplik çeşitlerinin tanımında değil, aynı zamanda fantezi iplik teriminde de

meydana gelmektedir. Bir tanıma göre ipliğin şeklinde, renginde, parlaklığında, hammadde

kalitesinde vb. karakteristik özellikler gösteren, en az kumaş bitim işlemi ile belirle bir kumaş

estetiğini sağlayan ipliklerdir.

Başka bir tanımda normal düz ipliğin içyapısında, lif kompozisyonunda ve renginde

sapma olarak nitelendirilir. Ama aslında şu tanım kullanılacaktır; fantezi iplik, tesadüfi ve

periyodik olarak dağılan gayri muntazamlıkları her türlü formda bünyesinde bulunduran ipliktir.

Bu gayri muntazamlıklar, iplik kalınlığını, materyal tipini ve benzer özellikleri değiştirerek veya

bunların kombinasyonu ile oluşturulmaktadır.

Fantezi iplik yapımının tarihi 19. asrın sonlarına kadar gider fantezi iplik makinelerinin

öncüleri C.Hamel , Whitin ve Collins şirketleridir.

1885‟te Alman Carl Hamel piyasaya ham kontrollü fantezi bükücüleri sürdü. Bu

makinede, kam vasıtasıyla kol ve düğüm düzeyini ilişkilendirerek hav tahtasının yukarı ve aşağı

hareket etmesiyle, materyalin az / çok kısımları temel ipliğe eklendi ve küçük düğüm ve tırtıl

efektleri oluşturuldu. Ancak bir fantezi ipliği oluşturmak çok uzun zaman alırdı.

Kumaştaki desenleşmeyi engellemek amacıyla, eksantrik milleri üzerine vidalanmış

kam zincirleri kullanıldı. İkinci Dünya savaşından sonra, basit elektromekanik kontrollü silindir

kumandalı makineler yapıldı.

1954-1959 yılları arasında Hamel‟in elektromat makinesi ortaya çıktı. Bu makinenin

besleme silindir kumandaları kayma teması ile kontrol edildi. Aynı zamanda Berliner

Maschinenfabrik Schwarzkopf ve Weller fotoselli daha gelişmiş kontrollü makineler yaptılar.

4.1. Fantazi Ġpliğin Tanımı

4.2. Fantezi Ġpliğin Tarihçesi

30

Fantezi iplik üretimi, ring makinelerine, open-end rotor makinelerine, dref

makinelerine, cer makinelerine ve tarak makinelerine çeşitli aparatların eklenmesiyle ve

boyama, harmanlama ve değişik bitim işlemleriyle bugüne dek sürmektedir.

Oyuk iğ prosesinin bulunmasından önce en çok kullanılan sistem, iki aşamalı ring

büküm prosesiydi. İlk aşamada uygun besleme ile fantezi efekt elde edilir. Daha sonraki

aşamada bu iplik bir bağlama ipliği ile sabitlenir ya da bobinlere sarılan bu iplikler sonra

doğrudan çift katlı bobin makinesine aktarılırdı.

İki veya daha fazla aşama yerine tek aşama ile fantezi iplik üretme fikri olan oyuk iğ

prosesi fikrini Bulgaristan Tekstil ve Konfeksiyon Enstitüsünden Prof. George Mitov geliştirdi.

Son yıllarda fantezi iplik sektörü büyük bir gelişme gösterdi. Özellikle büyük firmaların

rekabet içinde olması ve fantezi ipliklerin moda oluşu bu gelişmenin en önemli

etkenlerindendir. Saurer-Allma, Gemmill & Dunsmore, Lezzani , Bigagli , Mackie ve Galan

piyasanın önde gelen kuruluşlarındandır.

Fantezi iplikler, değişik yönlerden sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmalar:

1. Yapılarına göre fantezi iplikler

2. Efekt verme yöntemine göre fantezi iplikler

3. Elde etme yöntemlerine göre fantezi iplikler

4. Verilen efektlere göre fantezi iplikler

4.3.1. Fantezi Ġpliklerin Yapılarına Göre Sınıflandırılması

Yapılarına göre sınıflandırmada, fantezi iplikler tek katlı, efekt katlı bükümlü ve örme

fantezi iplikler olarak 3‟e ayrılır:

4.3.1.1. Tek Katlı Fantezi Ġplikler

Tek katlı iplikler, eğirme sırasında tek kat olarak çıkan ipliklerdir. Bunların

üretiminde iki prensip vardır: Ringde oluşturulan şantuk iplik elde edilmesi ve Knit the Knit

prensibi (Ardıç 2002).

4.3.1.2. Efekt Katlı Fantezi Ġplikler

Bu tip iplikler birden fazla materyalden ve bunların katlanıp bükülmesi ile elde

edilmektedir. Bu ipliklerin üretimi için farklı büküm yöntemlerine ihtiyaç vardır (Tekoğlu

2007).

4.3.1.3. Örme Fantezi Ġplikler

Bu iplikler örme makinelerinde 2-3-4-8-10 veya 12 iğne ile RL örgü prensibinde örülen

ve hacimli, dolgun örgü kazaklarının elde edilmesinde kullanılan örülmüş örme fantezi

ipliklerdir. Bu ipliklerde kendi aralarında RL düz (sade) örme iplikler, RL fantezi (havlı-sakallı)

örme iplikler ve RL fantezi bükümlü sakallı örme iplikler olarak üçe ayrılmaktadır (Tekoğlu

2007).

4.3.2. Fantezi Ġpliklerin Efekt Verme Yöntemlerine Göre Sınıflandırılması

Efekt verme yöntemlerine göre sınıflandırmada, fantazi ipliklerin oluşumu direkt ve

indirekt yöntem olmak üzere ikiye ayrılır:

4.3. Fantezi Ġpliklerin Sınıflandırılması

31

4.3.2.1. Direkt Yönteme Göre Fantezi Ġpliklere Efekt Verme

Bu yönteme göre fantezi ipliklere efekt verme işlemi doğrudan fantezi büküm

makineleri üzerinde gerçekleştirilmektedir. Bu yöntemde efekt oluşumu 4 farklı şekilde

olabilmektedir: Çekim değiştirerek, ilave efekt materyal beslenerek, farklı bant besleme

yöntemiyle, lineer materyal ilavesiyle. Bu yöntemlere göre efekt vermek fantezi büküm

makinelerinde, ring büküm makinelerinde ve yeni iplik eğirme teknolojilerinden faydalanarak

bunlara ilave aparatların eklenmesiyle yapılabilmektedir.

4.3.2.2. Ġndirekt Yönteme Göre Fantezi Ġpliklere Efekt Verme

Bu yöntem normal iplik elde edilmesi sırasında fantezi büküm makinelerinde gerekli

düzenlemeleri yaparak oluşturma esasına dayanmaktadır. Genelde ring iplik makinelerinde

uygulanmakta olup, Open-end Rotor (açık-uç) iplikçiliğinde de uygulanabilecek efektlerdir.

Bu efektlerin yapım yerleri; ring iplik makinesi, harman hallaç, tarak makinesi, cer makinesi,

fitil makinesidir. Yapım yöntemi ise; bant besleme, nope serpiştirme, boyama ve şardonlama

gibidir.

4.3.3. Fantezi Ġpliklerin Elde Etme Yöntemlerine Göre Sınıflandırılması

Elde etme yöntemleri açısından incelendiğinde, fantezi iplikler büküm ve çekim

yolu ile örme yöntemi ile ve diğer yöntemler ile üretilen fantezi iplikler olmak üzere üç

gruba ayrılabilirler.

4.3.3.1. Büküm ve Çekim Yolu ile Fantezi Ġplik OluĢturma

Fantezi büküm makinelerinde elde edilen bu yöntemde esas; ana ipliğe efekt ipliğin

sarılması ve bu ikisinin bir bağlama ipliği ile sabitlenmesidir (Çeven 2007). Büküm yoluyla

elde edilen fantezi iplikler, büküm makinesinde farklı boylarda ve çeşitli numaralardaki

ipliklerin birbirleriyle bükülmesi sonucunda elde edilirken, çekim yoluyla elde edilen fantezi

iplikler; fitil veya band olarak kullanılan ana ipliğe filament sarım sonucu elde edilmektedirler

(Tekoğlu 2007).

4.3.3.2. Örme Yöntemi ile Fantezi Ġplik OluĢturma

Örme yöntemi ile fantezi iplik oluşturma, iğne salınımlı düz konstrüksiyonlu çözgülü

örme makinelerinde veya yuvarlak örme makinelerinde yapılmaktadır (Tekoğlu 2007).

4.3.3.3. Diğer Yöntemler ile Fantezi Ġplik OluĢturma

Tekstüre yöntemi, Knit the Knit (Örme-sökme) prensibi ve havalı sistem ile fantezi iplik

oluşturma olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır.

4.3.3.3.1. Tekstüre Fantezi Ġplik Makinelerinde Isı Yoluyla Fantezi Ġplik

OluĢturma

Uygulanan şekil verme ve ısıl işlemlere göre ilikler değişik seviyelerde hacimlilik,

matlık, parlaklık ve sıcak tuşe gibi özellikler kazanır (Çokkeser ve Çeven 2010).

4.3.3.3.2. Knit-The-Knit Prensibi ile Fantazi Ġplik Üretimi

Bu yöntem ile fantazi iplik elde etmede iplikler önce özel bir örme makinesinde

örülürler. Örülmüş olan yapı fikse kazanlarında ısı ile işlem görerek fiskelenir ve daha sonra

soğumaya bırakılır. Soğumuş olan örgü yüzey daha sonra sökme makinesinde sökülerek bobine

sarılır (Çokkeser ve Çeven 2010).

32

4.3.3.3.3. Havalı Sistem Ġle Puntalı Ġplik Üretimi

Puntalama; filaman iplik üzerine soğuk hava akımı göndererek, filamanların birbirinden

ayrılmış bölümler arasında birbirine karışmış bölümler oluşturmak (punta) ve sayede iplik

boyunca ara ara puntalı toplu bir yapı meydana getirmek amacıyla yapılan bir işlemdir

(Çokkeser ve Çeven 2010).

4.3.4. Fantezi Ġpliklerin Verilen Efektlere Göre Sınıflandırılması

Verilen efektlere göre sınıflandırmada, fantezi iplikler kontrolsüz ve kontrollü efekt

iplikleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kontrolsüz efekt ipliklerde ek bir iplik, sürekli olarak

ana ipliğe ya aynı anda, ya da daha yüksek bir hızla beslenmektedir. İki hız arasındaki fark

efekti meydana getirmektedir. Kontrollü efekt ipliklerde, hem ana iplik, hem de efekt ipliğin

besleme hızında işlem yapan birçok kontrol sistemi bulunmaktadır. Bu kontrol sistemleri ile

materyalin yığılma noktaları belirlenmekte ve işlem belirli bir yerde gerçekleştirilmiş olmakta

efekt önceden programlanabilmektedir (Tekoğlu 2007). Bu iki grup da, kendi içlerinde iplik

efekti ve eğirme efekti olmak üzere alt gruplara ayrılmaktadır. Büküm yolu ile fantezi iplik

eldesi olan iplik efektinde fantezi iplik, doğrudan farklı boy ve numaralardaki ipliklerin

birbirleri ile bükülmesi sonucunda elde edilmektedir. Çekim yolu ile fantezi iplik eldesi olan

eğirme efektinde ise fantezi iplik, fitil veya bantların çekim sisteminden geçirilerek üzerlerine

filament sarılması sonucu elde edilmektedir. Fantezi ipliklerin verilen efektlere göre

sınıflandırılması Tablo 4.1.‟ de verilmiştir.

Tablo 4. . Fantezi ipliklerin verilen efektlere göre sınıflandırılması

Kontrolsüz Efekt İplikler Kontrollü Efekt İplikler

Kontrolsüz İplik

Efektleri

Kontrolsüz Eğirme

Efektleri

Kontrollü İplik

Efektleri

Kontrollü Eğirme

Efektleri

* Bukle iplik

* Lup iplik

* Dalga ipliği

* Kıvrım ipliği

* Frote iplik

* Muline iplik

* Dalga ipliği

* Frize iplik

* Eğirme Lup ipliği

* Şenil ipliği

* Bukle ipliği

* Düğüm ipliği

* Tırtıl ipliği

* Ters yön

* Tırtıl ipliği

* Eğirme Hav ipliği

* Ekleme Hav ipliği

* Eğirme Tırtıl ipliği

* Havlı Bukle ipliği

4.3.4.1. Kontrolsüz Efekt Ġplikleri

Kontrolsüz ipliklerde ek bir iplik sürekli olarak ana ipliğe ya aynı anda ya da daha

yüksek bir hızda beslenir. Hızlar arasındaki fark, efekti meydana getirir. İplik efektlerinin efekt

bölümü, bir iplik veya filament iplikten oluşur.

4.3.4.2. Kontrollü Efekt Ġplikleri

Bu iplikler, sürekli ve kesikli aralıklarla temel iplik veya iplikler üzerinde iplik veya lif

birikimi ile oluşurlar. Yani önceden programlanırlar.

33

Fantezi iplikler insanların hayal gücü ilgili olduğundan oldukça geniş bir çeşitlilik

sunmaktadır. Yani renk ve biçimlerin istenildiği kadar kullanılabilmesi sadece bir iplik türünün

bile araştırılmasının ne kadar geniş olacağını göstermektedir. Günümüzde sıklıkla kullanılan

fantezi iplik türleri lup, bukle, düğüm ve düz ipliklerdir.

4.4.1. Muline iplik

En basit fantezi iplik çeşididir. İki veya daha fazla renkte iplik, eğirme bükümüne ters

yönde bükülmektedir. Muline iplik yapısı, aynı numara ve bükümde fakat farklı renklerde iki

ipliğin dengeli bir form oluşturmasıyla meydana gelmektedir.

Basit bir biçimde katlamalı iplik seklinde görülmektedirler. Yüksek değerdeki pamuklu

veya viskon filamentinden oluşmaktadır. Aynı veya farklı elyaflar kullanılarak iplik elde

edilebilmektedir. Bu ipliklerden elde edilen kumaşlar genellikle sert tuşeli olup dış giyimde

kullanılmaktadır. Bu iplikler özellikle erkek giyiminde çizgisel efektler yaratmak ve ince,

düzensiz örme kumaşlar üretmek için kullanılmaktadır. Bazı durumlarda örme kumaşlar için

çeşitli, ancak az olan efekt, aynı anda beslenen iki iplik tarafından kazandırılmaktadır, bu durum

çift katlı prosesin eleminasyonu olup maliyetleri azaltıcı bir durumdur (Tekoğlu 2007). Muline

ipliğin görünümü Resim 4.1.‟de verilmiştir.

Resim 4. . Muline iplik örneği

Resim 4. . Muline iplikle üretilmiĢ kumaĢ örneği

4.4.2. Bukle Ġplik

Yüzeyinde bukleli çıkıntılar oluşturmak için efekt ipliğinin ana iplik etrafına

sarılmasıyla oluşan bir ipliktir. Efekt eldesi, ipliğin fazla beslenmesiyle sağlanmaktadır. Bukle

iplikler yarı dairesel luplardan meydana gelmektedir. Silindirler arasındaki yüzeysel hız farkı

4.4. Temel Fantezi Ġplik ÇeĢitleri

34

nedeni ile verilen büküm, efekt ipliği sarmaya yetmemekte ve bukleler meydana gelmektedir

(Çeven 2007).

Bukle iplik üretiminde ring ve oyuk iğli eğirme sistemleriyle bu ikisinin birleşimi olan

kombine eğirme sistemleri kullanılmaktadır. Kombine eğirme sistemlerinde sarılan ipliklere

oyuk iğin alt tarafında bulunan ring eğirme sistemi tarafından gerçek büküm değeri

verilmektedir. İpliklerde iki çeşit büküm bulunmaktadır. Bunlardan birisi zemin ve efekt

ipliklerinin kendi kendilerine sarıldığı büküm, diğeri birbirine bağlanan ipliklerin zemin ve

efekt iplikleri etrafına sarıldığı bükümdür (Tekoğlu 2007). Bir bukle iplik türü olan basit bukle

iplik, yünlü görünümlü kumaş yaratmak için özellikle sonbahar ve kışlık örme üretimlerinde

yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu iplikler, efekt oluşturmak için planlanan farklı renk dilimleri

vasıtasıyla renk harmanı yaratılmasını mümkün kılmıştır. Bu efekt örme bukle ipliklerde

kendini göstermektedir (Tekoğlu 2007). Bukle ipliğin görünümü Resim 4.3.‟de verilmiştir.

Resim 4. . Bukle Ġplik Numunesi

Resim 4. . Bukle iplik numunesi

4.4.3. Lup Ġplik

Lup iplik, basitçe bir ana iplik ve birde efekt ipliğinden meydana gelmektedir. Efekt

ipliğe, çıkış silindirinin önünden beslendiğinden ön iplik adı da verilmektedir. Efekt ipliği

çekim sisteminden geçmemektedir. Lup ipliği oluşum

itibari ile bukle ipliğe benzemektedir. Fakat efekt

ipliğinin ince ve bükümlü oluşu ile birlikte daha yüksek

fazla besleme oranlarına çıkılması iplik yüzeyindeki

çıkıntıların daha dairesel olmasına neden olmaktadır. Lup

ipliğin yapısı ve görünümü Resim 4.5.‟de verilmiştir.

Resim 4. . Lup ipliği

35

4.4.4. Kıvrım Ġpliği

Ana iplikten çıkan kıvrımları bünyesinde bulunduran bir ipliktir. Elde edilişi lup ipliği

ile aynıdır. Fakat esnek efekt ipliği kullanımı yerine yüksek bükümlü bir iplik kullanılmaktadır.

Böylece, ön silindirde gerilim serbest kalınca lupların yerine kıvrımlar oluşur. Kıvrım ipliğinin

sıklık ve boyutu, besleme ve eğirme gerilimi efekt

ipliklerindeki büküm kademesinin kontrolü sayesinde

sağlanmaktadır. Kıvrım ipliği kumaşlarda kullanıldığında

seyrek ve kıllı kürk efekti seklinde ortaya çıkar. Kıvrım

iplikleri, lup ve bukle iplikleri gibi tüm kumaşlarda

kullanılır. Kalın numaralarla birlikte mukavemeti yüksek

tektüre örmeler üretebilmekle birlikte ince numaralarla ise

örme kumaşlar için zor bulunan renk çeşitliliği

üretilebilmektedir. Kıvrım ipliğin yapısı ve görünümü Resim

4.6.‟ da verilmiştir.

4.4.5. Nopeli Ġplik

Nopeli iplik bir veya daha fazla iplik bileşenine sahip belirgin grup içermektedir. İplik

uzunluğu boyunca düzenli veya düzensiz aralıklarla dizilmiştir. İki çift silindire sahip cihazlar

kullanılarak üretilmektedirler. Nopeli iplik bariyer sisteminin altında temel ipliğe katılmakta ve

büküm işlemiyle bir araya gelmektedir. Bariyerin dikey hareketi, ipliğin, uzunluğu boyunca

yayılmasına sebep olmaktadır. Nopeli iplik düğüm ipliği efekti gösterir ancak düğüm ipliği gibi

lif yığınından değil de dolanmış iplikten üretilmektedir (Tekoğlu 2007). Nopeli iplik görünümü

Resim 4.7. ‟de verilmiştir.

Resim 4. . Nopeli iplik

4.4.6. Düğüm Ġpliği

Uzunluğu boyunca düzenli veya düzensiz aralıklarla bir ya da daha fazla iplik

materyalinin oluşturduğu düğümlerden oluşan ipliktir. İplik genellikle bağımsız çalışan iki çift

silindirin kullanılması ile elde edilmektedir. Ana iplik aralıklı, efekt materyal ise devamlı olarak

sevk edilmektedir. Besleme silindirinin ani duruşları efekt materyalin yığılmasına ve

düğümlerin oluşmasına neden olmaktadır (Tekoğlu 2007). Ağır düğüm efekti kumaş yüzeyinde

güçlü varyasyonlar üretmekte olup tüm örme kumaşlarda kullanılabilmektedir. İplikteki kalın

yer, ince yer tarafından hızla takip edilir, bu durum iplikte zayıf noktaları oluşturur, bunu

önlemek için ise besleme hızları dengeli bir şekilde ayarlanmaktadır. Düğüm iplik görünümü

Resim 4.8.‟de verilmiştir.

Resim 4. . Düğümlü fantezi iplik

Resim 4. . Kıvrım ipliği

36

4.4.7. Sanet Ġplik

Sanet iplik çeşidi olan kurdele tipindeki iplik, örme yoluyla üretilmekte ve örüldükten

sonra yapılan ütü ile birlikte katlı şerit efekti sağlamaktadır. Örülen bu şerit iplikler örme

giyiminde kaliteli efektler yaratmak için kullanılır. Sanet iplikler örme giyiminde çok geniş bir

alanda kullanılmaktadır.

Sanet ipliğin temel parametresi: ilmek

yoğunluğu, beslenen ipliğin numarası, cinsi ve çalışılan

örme iğnelerin numarasıdır. Eğirilmiş ya da filament

ipliklerle, 6-20 iğne kullanılan küçük çaplı yuvarlak

örme makinesinde üretilmektedir. Sanet iplik görünümü,

besleme ipliğinin kalitesinden etkilenmektedir.

Parlaklığın artması ve dolgun kalınlık edesiyle birlikte

besleme ipliklerinin sanet iplik görünümünü geliştirdiği görülmektedir. Kadın dış giyim, spor

giyim, el örme iplikleri ve ev tekstilinde, polyester ve pamuk sanet iplikleri kullanılmaktadır.

Sanet iplik görünümü Resim 4.9.‟da verilmiştir.

4.4.8. Gimp Ġplik

Bükümlü öz ipliğin atkı etrafındaki efekt ipliğiyle birleşmesinden oluşmakta, bu yüzden

yüzey üzerinde dalgalıymış gibi görünmektedir. Bükümün çıkarılması, tamamlanan ipliğin asıl

uzunluğundan daha uzun olan efekt ipliğinin oluşturulmasından bu yana dalgalı bir görünüm

yaratmıştır.

Bu iplikler numara ve parlaklıkta farklı

materyaller göstermektedir. Gimp iplikler, Muline

iplikleri gibi ortalama çift katlı çerçeve üzerinde veya

ring eğirme sisteminde üretilebilmektedirler. Gimp

ipliklerde bağlayıcıya ihtiyaç duyulmakta ve bu yüzden

ring eğirme sistemi üzerinde iki aşamada

üretilmektedirler. Yazlık örme kumaşlarda kaliteli

tekstüre iplikleri meydana getirirler. Gimp iplik yapısı

ve görünümü Resim 4.10.‟da verilmiştir.

4.4.9. ġenil Ġplik

Fantezi iplik grubu içerisinde yer alan ve özel bir öneme sahip olan bir iplik türü de

senli ipliğidir. Şenil kelimesi Fransızca olup kelime anlamı “tırtıl” veya “tüylü tırtıl” dır. Şenil

iplik yumuşak, tüylü ve sıra dışı bir yüzeye sahiptir. Şenil iplikleri, liflerin iki eksenel iplik

etrafında helisel düzenlendiği kesik havlı bir yapıdadır. Bu helisel yapı sebebiyle iplik

yüzeyinde çok hoş bir dalgalı görüntü ile kumaş yüzeyi üzerinde de parlaklık oluşmaktadır. Hav

ipliğinin zemin ipliğinden ayrılmasını önlemek için kilit ve hav iplikleri arasında mekanik

friksiyon kuvvetleri meydana gelmektedir (Babaarslan ve ilhan 2005). Şenil iplik üretiminde iki

tip iplik kullanılmaktadır: Hav (efekt) ipliği ve kilit (temel, öz, çekirdek) iplik. Bu ipliğin

oluşumunu sağlayan efekt, kilit iplik adı verilen 2 adet yüksek bükümlü, ince ve mukavim

ipliğin beraberce katlanması. Ve kesikli liflerden eğrilmiş veya flaman yumuşak bükümlü bir

ipliğin kesilmesi ile oluşturulan havların, oluşan temel ipliğin uzunluğu boyunca verilen bir

büküm ile sabitlenmesi (sıkıştırılması) esasına dayanmaktadır.

Resim 4. . Sanet iplik

Resim 4. . Gimp iplik

37

Resim 4. . ġenil iplikler

4.4.10. Makarna Ġplik

Makarna ipliğin literatürdeki tanımı, temel iplik üzerine fitil beslenerek oluşturulmuş

dalgalı görünüme sahip iplik seklindedir. Makarna iplik üretiminde 3 tip iplik kullanılmaktadır:

Efekt materyali, esas (temel, direkt, ana) iplik ve bağlama ipliği Efekt materyali; makarna

iplikteki efekt kısmını oluşturduğundan en

önemli bileşendir. Makarna ipliğe estetik

değer kazandırır. Efekt materyali, sağlam bir

yapıya sahip değillerdir. Makarna ipliklerden

kumaş üretildiğinde efekt materyali kumaş

yüzeyinde kalır ve kumaşa değişik görünüm

kazandırır. Lif tipine ve uzunluğuna bağlı

olarak 250-2000 tex arası fitil efekt materyali

olarak kullanılmaktadır.

4.4.11. Frize Ġplik

Yapı olarak bukle ipliğine benzeyen bu iplik bukle ipliğine göre daha dar ve ince

buklelere sahiptir. Bu nedenle, düz ve kapalı bir karakter gösterir. Efekt ipliğinin esas ipliğe

nazaran bir miktar fazla beslenmesiyle oluşturulan fantezi ipliklerdir. Besleme hızları ve

miktarları arasındaki fark artarsa dalgalar büyür ve bukleli (ilmekli) yapı oluşur. Eğer efekt

ipliğinin beslenmesi periyodik olarak değiştirilirse bu durumda flame iplikler elde edilir.

İpliklerin renklerine, kalınlıklarına ve besleme hızlarına göre değişik varyasyonlar elde edilir.

Fazla besleme oranı 1.1-1.3 arasındadır.

Resim 4. . Frize iplik numunesi

Resim 4. . Makarna iplik

38

5. FANTAZĠ ĠPLĠK ÜRETĠMĠ

Fantezi iplik üretmek için genellikle kullanılan makine tipi büküm makinesidir. Son

yıllarda çabalar pazardaki fantezi iplik üretimini ucuzlatmak ve daha verimli hale getirmek için

yoğunlaşmıştır. Bu nedenle geliştirilen büküm sisteminin fantezi iplik endüstrisine sağladığı

üretim hızı artışı ve aynı zamanda çok renkli ve değişik fantezi iplik elde etme olanağı

sayesinde gelişen sektör belli başlı tekstil makine üreticileri hâkim olmuştur. Makinelerde ki

gelişmelerden kaynaklanan geni seçeneklerin yanı sıra fantezi iplik üretimine yatırım yapanların

bilgi birikimi oldukça büyük önem taşıyor. Geleneksel iplik sistemlerinde makinenin üretimdeki

belirleyici rolünü fantezi iplikte kullanıcı belirliyor.

Devamlı yeniliklere ve gelişmelere açık olması gereken fantezi iplik işletmeleri müşteri

isteklerini ve üretilen ipliğin kullanım alanlarını da dikkate alarak bilgilerini kabiliyetleri ile

birleştirmelidir.

Normal büküm makinelerinin yanı sıra fantezi bükümde piyasanın farklı arzularını

karşılamak için çok çeşitli makinelere ihtiyaç vardır. Fantezi iplik endüstrisinde kullanılan

makineler arasında kullanım alanları itibariyle Saurer Allma, lezzeni ve Gemmil&Dunsmore

fantezi büküm makineleri başı çeken makinelerdir. Ayrıca hammel firmasının Lycra ile kaplama

işlemi yapan ElastoTwister modeli Türkiye pazarında 2 yıldır büyük bir çıkış yapmış bulunuyor.

Fantezi iplik yapımında sektöre hâkim olan bu fantezi büküm makinelerinin yanı sıra hava ile

puntolama, işlemi ile Fadis, baskı iplik işlemi için kullanılan SWA, şenil ipliği üretimi için yeni

geliştirilen şenil büküm makinesi ve ipliğe nope verme işleminde Caipo ile Bruno Amsler

makineleri tekstil firmalarının büküm tesislerinde yerlerini almaktadır.

Fantezi iplik üretimi, büküm sisteminin yanı sıra ring iplik ve kaplama makinelerinde

kullanılan ekipmanlarla da yapılabilmektedir. Ring iplik ve open-end iplik makinelerinde

elastan ipliklerle pamuk ipliğinin eğrilmesi için Pinter Payas ve Bruno Amsler ekipmanları

kullanılmaktadır. Bazı denim üreticileri open-end iplik makinelerin da bu tip ekipmanlarla

pamuk kaplı elastan iplik üretmektedir.

Fantezi iplik üretiminde eskiden çok yaygın olarak kullanılan ve hala kullanılmakta olan

bir metottur. Üç silindirli büküm makinesi kullanılır. Silindir hızları istenilen efektin

verilebilmesi için ayarlanır. Fantezi iplik eldesi iki aşama olarak gerçekleşir:

1. Aşamada, efekt materyal (bant, fitil veya iplik) ile bir veya daha fazla ana iplik,

istenilen fazla besleme oranları verilerek birlikte bükülürler. Efektin yapısı bu

işlemle belirlenir.

2. Aşamada ise; bükülmüş efekt materyal ile ana iplik yeterli mukavemeti ve

stabiliteyi sağlamaları için yine ring iplik makinesinde bağlama ipliği ile birlikte ilk

aşamanın tersi yönde bükülürler. Temel prensibi; fantezi iplik ne kadar ince olursa

ring büküm prosesinin o kadar ekonomik olmasıdır.

Başka bir metot ise ilk aşamanın bükülmüş iplikleri bağlama ipliği ile katlanır ve

bobinlere sarılır. Daha sonra bu bobinler çift büküm makinesine aktarılır. Bu işlem daha uzun

çalışma süreleri yüksek hızlar öbekteki azalma nedeni ile bağlama prosesinin maliyetini çok

belirgin olarak azaltır.

Buradaki dezavantajlar bağlama ipliğinin fazla besleme olasılığının

olmamasıdır. Ayrıca hav ve düğüm efektli fantezi ipliklerin eldesi de hemen

hemen imkânsızdır.

Ayrıca normal iplik üretiminde kullanılan ring iplik makinelerine ilave aparatlar

ekleyerek de fantezi iplik üretilebilir.

5.1.1. Tek Renk Yapı Efektler

Temel şantuk üniteleri ve çoklu numara üniteleri ile sağlanır.

5.1. Ring Büküm Makinelerinde Fantazi Ġplik Üretimi

39

5.1.1.1. Temel ġantuk Üniteleri

Çekim sisteminde çekimin kontrollü olarak azaltılması sonucu şantuk olarak

isimlendirilen konik uçlu kalınlıkları oluştururlar. Modüler tip sistemler, eğirme makinelerinin

çekim hareketlerinde elektronik olarak kontrol edilen değişiklikler üretilir.

İplik çapının, şantuk uzunlukları ve mesafesinin programlanması için, ST 6300 mikro

işlemci kontrol ünitesi ve yüksek hızlı servo motor ile entegre edilmiş, şantuk diferansiyel dişli

sistemi içeren sistem yüksek hız dişlisi olarak tanımlanmıştır ve iplik zorlanmaz. Modem

yüksek hızlı dokuma ve örme makinelerinde fantezi iplik kullanımında önemli bir nokta olan,

şantuk sonrası ince yerlerin oluşumunun önlenmesi ve iplik kalitesinin garantilenmiş olmasıdır.

Ring iplik makinelerindeki şantuk, orta ve arka silindirlerin kısa ivmeleriyle oluşur.

Çekme, program kontrollüdür ve bu yüzden mükemmel kontrollü şantuklar üretilir. Open-End

rotor ipliklerde de besleme silindiri program kontrollü ve kısa ivmelidir.

5.1.1.2. Çoklu Numara Üniteleri

İplikte tesadüf olarak sıralı farklı numara oluşur. Diğer bir deyişle çekim değiştiği

halde büküm sabiti de limitler içinde arttırmak mümkündür.

Çoklu numara üniteleri, fantezi iplikleri en esnek üretimine izin vermektedir. Servo

çekim motoru kullanılarak, şantuk ve özel yapılı iplikler üretilmektedir. Servo büküm motoru

kullanarak, özel büküm değişimleri elde edilmektedir

Servo motor kontrollü çekim ve büküm sistemlerinin birleşik kullanımına, özellikle ince

iplik numaraları için çok numaralı iplikler eğrilebilir.

5.1.2. Renk efektleri

Bu grup aparatlar renkli lifleri belli bir programa göre besleyerek çoklu renk

efektlerinin elde edilmesi sağlanır. Esas olarak tüm AMSLER renk efekt üniteleri her bir

besleme elemanının besleme hızının programlı bir kontrol aparatı yardımı ile sıfırla maksimum

değer arasındaki bir çekime tam olarak ayarlanacağı biçimde tasarlanmıştır.

5.1.2.1. Bracordraft Üniteleri

Çekim işleminde çıkan lif ve renk karışım efektlerinin kesin kontrolü için

konvansiyonel çekim hattına ilave edilen sistemlerdir. Bu şekilde hazırlanmış efekt bantlar

herhangi bir makinede tesadüfi renk sırası ve materyal kombinasyonu ile eğrilebilir. Efekt yapı

bir temel renk ve dört ilave renkten oluşmaktadır. Değişik renklerdeki dört bant ayrı ayrı kontrol

edilebilir, besleyiciler ile iki temel bant arasına yerleştirilebilir. İstenilen rengin besleme

uzunluğu ve tekrar aralığı isteğe bağlı olarak programlanabilir. Dört adet besleme rapora sınırsız

olarak programlanmış lif çekimlerine imkân verir. Besleme elemanları dört adet çift apron

ünitesi ile dört çift ön çekim silindiridir. Bracordraft ünitesi dört çekim silindirli ön çekim

sistemi ile donatılmış olup bunlar taşıyıcı bantları renk ilavesi için hazırlarlar. Bu işleme de

sandviç sarma ismi verilir. Bracordraft II değiştirme donanımı tercihen iki bant çıkış imkânı ile

donatılmış herhangi bir çekim ünitesine bağlanabilir.

Özellikle eğer efekt dolu bantlar direkt olarak iplik makinesine besleniyorsa liflerin

daha iyi karışımı için, iğneli taraklı, iğneli silindirli veya zincir iğne çubuklu çift taraklı çekim

makineleri tercih edilir. Eğirme makinesindeki dört mafsallı renk besleme sistemlerinin kolayca

havaya kaldırılması ile efekt iplik üretimi derhal normal iplik üretimine dönüşür.

Kullanım yerleri: Dört rengin kullanma kolaylığı, değişik lif materyallerinin

kullanılma imkânı, değişen bant ağırlığı ve üniversal stapel uzunluğu nedeni ile halı iplikleri,

dekoratif iplikler, ev tekstilleri, el ve makine örgü iplikleri ve elbiselik kumaş gibi çok geniş

kullanım alanları vardır. Bracordraft efekt çekim ünitesi özellikle melanj efektleri ve renk

40

kombinasyonları için ekonomik olup, hali hazırda işletmelerde hazırlama makinelerinde veya

materyalde yapılan bu işlem bracordraft ile nispeten daha kolay olarak gerçekleştirilebilir. Sonra

eğirme işlemlerinde çekilen lif efektleri çekim bölgesinde çekime uğramadan geçen kısa lif

uzunlukları veya tutumları ile birleşebilirler. Bracordraft çekim makinesinde hazırlanan efekt

bantlar kullanılan life bağlı olarak ring iplik makinelerinde veya 0.E. makinelerinde

işlenebilirler. Bundan başka diğer bir tek renkli cer bantları ile dublaj yapma veya efekt

bükümde efekt bant olarak kullanılma veya içi boş iğli eğirme makinesinde kullanılma

olanakları vardır.

5.1.2.2. Bracol Üniteleri

Bu tip üniteler özellikle 120 mm aralıklı yarı kamgarn iplik makineleri için uygundur.

Renk efekti iki renkli fitilin eğirme bölgesinde tesadüfi kanşım oranlarına izin verecek şekilde

beslemesi ile elde edilir. Mevcut çekim aparatındaki bir temel rengi amsler ilave çekim

biriminde bir efekt bant ilave edilir.

5.1.2.3. Hava Üflemeli Colorflox Sistemi

Bu sistem friksiyon iplik eğirme makinelerine, örneğin dref 2‟ ye olduğu kadar,

bracordraft efekt çekim hattına da isteğe bağlı olarak uygulanabilir. Sistemin özelliği, üretime

giren 4 - 8 renkte lif denetiminin çekime uğramayıp doğrudan ipliğe temel lif yapışması

oluşturmasıdır.

5.1.2.4. 4 (Dört) Renk Symcol Çekim Üniteleri

Elektronik çekim kontrol sisteminden ibaret olan bağımsız efekt çekim aparatı pratik

olarak herhangi bir tipteki içi boş iğli makineye, fitil makinesine veya dört efekt bandı ayrı ayrı

çekilebilmektedir. Yeni Symcol R çekim sistemi kavramı dört efekt fitilin bağımsız çekim

kontrolünün ve bunların içi boş iğin tek bir çıkış noktasına beslenmesinin programlanmasına

imkân verir.

Bir sarkaç kolunun her iki yanı kullanılarak ve filament iplik kullanarak bağımsız çekim

karıştırma oranlarında ve ayrıca herhangi bir besleme frekansı ile kontrollü gerçek dört efektleri

elde etmek mümkündür. Bir salınım mekanizmasının eklenmesi ile iki boyutlu simetrik bir

tasarım mümkündür.

Özel yoklama sistemi efekt kaba fitilleri ve filamentleri olduğu kadar, sargı

filamentlerini de kontrol eder. Hata meydana geldiğinde aynı durdurma mekanizması hatalı

üretim yapan iği durdurur ve aynı anda dört kesikli lif beslemesine de otomatik olarak keser.

İplik kopuşları da diğer iğleri durdurmadan giderilebilir.

Bantların girişi için iğ basma dört kovaya ihtiyaç vardır. Bant besleme ünitesi tersine

isteğe bağlı olarak finisör veya flayer fitilleri kullanılabilir.

Zengin efekt çeşitleri buklet efektinin programlanabilir. Kontrol imkânları ile de

gösterilebilir ki bu durum beşinci efekt mili ile sağlanmıştır. Çekim silindirini değiştirerek

buklet yapılabilir. Herhangi bir efekt, buklet ve dört renk efektinin karışımı ile de elde edilebilir.

Bunlardan başka farklı cins lifleri ve materyalleri kullanarak da daha fazla kombinasyon elde

etmek mümkündür.

5.1.2.5. Paracolor 4000

Amsler tarafından tanımlanan ve monte edilen Paracolor 4000 ipliği içi boş iğli eğirme

makinesi içindeki STG mikro işlemci kontrol ünitesi ile optimize bir sistem olarak symcol 4

renkli çekim ünitesinden oluşur.

41

Rotor iplik makinesinde fantezi iplik üretmek için makineye ek bir aparat takılması söz

konusudur. Ek aparat bir besleme silindir çifti ve bir besleme kafasından meydana gelir.

Efekt malzemesinin besleme pozisyonu çok önemlidir. Efektlerin gerçek büküm

bölgesine çok yakın olması istenir. Rotor iplik makinesinde optimal noktayı bulmak için çok

araştırma yapılmıştır. Doğrudan rotora besleme yapıldığında kısa ve kalın bağlantılı efektler

elde edilirken, açma silindirine besleme yapıldığında kusursuz bağlantılı efektler elde edilmiştir.

Şekilde görüldüğü gibi ek aparat vasıtası ile açma silindirine bant beslenir. Bantlar

istenilen efekte bağlı olarak çeşitli renkler ve farklı elyafların karışımlarından meydana

gelebilir. Ayrıca bazı bantlara önceden neps serpilerek düğüm efekti gösteren fantezi iplikler

üretilir, ancak bu durumda temizleme bölümünün kapatılması gerekmektedir; çünkü düğümler

ve kısa lifler dışarıya atılabilir.

Besleme silindirinin periyodik olarak çalıştırılması ile de hav (şantuk) efekti elde edilir.

Bu efekt, başlangıcı ve bitişi ile üniform ve simetrik bir yapıya sahiptir. Bu işlem sırasında rotor

hızı düşürülmelidir. Dikkat edilecek bir başka nokta da kaygan yapılı elyafta çekim silindirinin

elyafı tamamen tutabilecek bir biçimde ayarlanmasıdır.

Rotor iplik makinesinde elde edilen fantezi iplikler diğer ipliklerden farklıdır. Rotor

efekti genelde kalındır ve düzensiz olarak incelir. Klasik efektlerin aksine rotor efekti simetrik

değildir.

Resim 5. . O.E. Rotor makinesinde fantezi iplik eldesi

5.2. Open-End (Rotor) Ġplik Makinelerinde Fantezi Ġplik Üretimi

42

5.3.1. ÇalıĢma Prensibi

Bu iplikçilik sistemi girişteki lif topluluğu (cer şeridi) tamamen tek lif halinde açılıp

daha sonra yeni bir lif topluluğu (iplik) oluşturmak üzere tekrar toplandığından (Open- End)

açık uç iplikçilik sınıfına girer. Yeni bir lift topluluğu oluşturmak üzere liflerin, dönmekte olan

açık iplik ucuna getirilmeleri, delikli silindirlerin içerisinden hava emişiyle sağlanır. Liflerin

iplik içine dâhil olmaları, ipliğe mukavemet kazandırma iki silindir arasındaki ipliğin sürekli

dönüşü ile olur. İpliğin dönüşü iki silindirin dönüşü ve silindir yüzeyi ile iplik arasındaki

sürtünme, dolayısı ile yapılır. Oluşan iplik bir yandan da sürekli dışarı çekilerek bobin halinde

sarılır.

Oluşan ipin inceliği, birim zamanda beslenen lif kütlesinin iplik çıkış hızına oranı ile

belirlenirken büküm, iplik dönüşü ve çıkış hızı arasındaki ilişki ile belirlenir. İpliğin aldığı

büküm miktarı, iki silindir arasındaki ipliğin dönüş sayısı ile hesaplanan büküm miktarından

daha düşüktür. Çoğunlukla bu farkın nedeni olarak çok kompleks olan iplik oluşumu sırasında

meydana gelen kopma gösterilmektedir.

5.3.2. Sınıflandırma

Bu iplikçilik sisteminde yapılması gereken işlemler, rotor iplikçiliği için gerekli

olanların aynısıdır. Bunlar;

1. Lif topluluğunun açılması

2. Liflerin yeni bir lif topluluğu halinde toplanmaları

3. Büküm işlemi ile mukavemet kazandırma

4. Oluşan ipliğin alınması

5. Çapraz bobin olarak sarılması

Açma işleminde, rotor iplikçiliğinde kullanılan düzenlerin aynısı kullanılır. Liflerin

toplanması hareketli veya sabit yüzeylerde yapılabilir ve büküm bu yüzeylerden kuvvetlerin

transferi ile değişebilir. Birçok farklı şekillerdeki yüzeyler ve iplik toplama şekli kullanılabilir.

Buna göre birçok friksiyon iplikçilik sistemi mevcuttur.

5.3.3. Teknolojik ĠliĢkiler

Rotor iplikçiliğinde lifler, toplanma esnasında daha da ivmelendirilerek düzeltilmesi

sağlanır, ancak friksiyon iplikçiliğinde bunun tam tersi olur. Lifler kendilerinden çok yavaş

hareket eden bir yüzeyle temas ederler. Bunun sonucu olarak lifler katlanır ve lif oryantasyonu

bozulur, lifler iplik içerisine ilmekler halinde dâhil olur. Bu durum iplik incelendiğinde açıkça

görülür ve uzun lifler kullanıldığında daha da belirgin hale gelir, Bu yüzden friksiyon ipliğinin

mukavemeti rotor ipliklerinden daha azdır.

Akış yönü bakımından lifler silindirler ve açık uç üzerine iplik çıkış yönüne dik açı

yapacak şekilde (dref) veya aynı yönde ya da ters yönde gelebilir.

5.3.4. Büküm Verme

Büküm verme işlemindeki problemler, toplanma ve bağlamadaki problemler kadar

önemlidir. Serbest haldeki lifler bükümü, silindirler ile olan friksiyon sayesinde almaktadır,

yüksek bir temas basınç sayesinde değildir. Dönüşün ipliğe transferi, friksiyon kat sayısına ve

temas basıncına bağlıdır. Bu her iki değerin pozisyonlar arası ve zaman içerisinde sabit

tutulması çok zordur. Belirgin bir kayma vardır ve miktarı değişkendir. Sonuç olarak friksiyon

ipliğinin önemli bir özelliği verilen büküm miktarının kesin olmamasıdır. Buna rağmen teknik

ve ekonomik açıdan bu büküm verme metodu büyük avantajlara sahiptir. Pratikte diğer tüm

5.3. Friksiyon Ġplik Makinelerinde Üretimi

43

büküm verme ünitelerinde ipliğin büküm alması için ünitenin bir kez dönmesi gerekirken

iplikçiliğinde büküm elemanının bir dönüşü ile birçok büküm verilir. Bunun nedeni ise silindir

ve iplik çapları arasındaki büyük farklardır.

5.3.5. Ġplik ÇıkıĢı ve Sarım

Diğer çoğu iplikçilik sistemlerinin tersine bu sistemde iplik gerilimi iplik ünitesi

çıkışında çok düşüktür. Böylece kopuş sayısı da oldukça azdır. Dolayısıyla gerilimin eğirme

limiti üzerinde bir etkisi yoktur. İplik çapraz sarımlı bobinler halinde sarılır ve böylece

konvansiyonel iplikçilikte olan aktarma işlemi ortadan kaldırılmış olur.

Friksiyon makinelerinde fantezi iplik elde etmek için büyük modifikasyonlara gerek

olmaması bu sistemin en önemli avantajıdır. Ancak bazı özel efektler üretme durumları için bir

takım modifikasyonlara ihtiyaç duyulmaktadır.

Resim 5. . Dref-2 Friksiyon iplik makinesi

Her bir eğirme pozisyonu 15-30 g/m‟ lık bantlar tarak tamburuna beslenir ve burada

açılır. Hava akışı yardımı ile oluşan santrifüj etkisiyle tek lif haline gelirler ve aynı yönde dönen

iki delikli silindir arasına düşerler. Bu silindirler hava vakumlu olduklarından üfler silindirlere

yapışıp ve sürtünme etkisiyle bükülürler. Ana ipliği ve efekt materyali bükmek için bir

modifikasyona ihtiyaç vardır. Ana ipliği beslemek için genellikle makinenin ön tarafına küçük

bir platform kurulur. Ana iplik eğirme bölgesine eksenel olarak beslenir. Yani oluşan ipliğin

merkezine otomatik olarak yatırılır. Böylece efekt iplik yüzeyde görülür. İplik yüzü tamamen

örtüldüğünde bant sayısı bant ağırlığındaki varyasyonlar, iplikte küçük düzensiz efektten

materyal efektine kadar farklı derecelendirmelere neden olur.

Dref 3 iplikçilik sisteminde friksiyon iplikçilik prensibine göre demet iplik oluşturulur.

Esas olarak sistem Dref 2‟ ye friksiyon silindirlerinden (4) önce bir çekim düzeneğinin (2)

konulması ile oluşturulur.

İnceliği 2,5-3,5 ktex olan bir cer şeridi çift apronlu bir çekim ünitesinden (2) geçirilir.

Yaklaşık 100-150 çekime uğramış olan lif topluluğu (3) çekim ünitesinin çıkış silindirinden

çıkarak iki delikli silindirin (4) arasındaki bölgeye gelir. Bir silindir çifti ise lif topluluğunu bu

bölgeden alarak eğirme kısmından uzaklaştırır.

5.4. Dref-2 Makinesinde Fantezi Ġplik Üretimi

5.5. Dref-3 Makinesinde Fantezi Ġplik Üretimi

44

Bir bütün halindeki lif topluluğunu çıkış silindirleri (7) ve çekim ünitesi (2) arasında

sıkıştırıp bu iki nokta arasında delikli silindirler ile (4) döndürülür. Bu durumda çekim ünitesi

ve delikli silidirler arasında büküm verilirken, çıkış silindiri ve delikli silindirler arsında lif

topluluğu hükümsüz kalır. Ancak bu esnada kesikli üfler serbest halde uçarak (5) delikli

silindirler üzerine gelir ve gelen bu lifler yatay olarak hareket etmekte olan lif topluluğu etrafına

delikli silindirlerin dönüşü nedeniyle sarılırlar. Böylece demet şeklinde iplik meydana gelir.

Serbest halde uçmakta olan lif topluluğu (5) yukardan iki açma silindirli bir çekim ünitesinden

gelir. Bu çekim ünitesine inceliği 2,5-3,5 ktex olan 6-8 şerit beslenir. Çıkış silindirlerinden (7)

çıkan iplik sarım ünitesine gelir ve bobin halinde sarılır.

Resim 5. . Dref-3 friksiyon iplik makinesi

5.5.1. Kullanılan Hammaddeler

Bu işlem ile diğer birçok iplikçilik sisteminde kullanılan problem yaratan lifler (aramide

ve karbon lifleri gibi) dâhil olmak üzere hemen hemen tüm lif tipleri eğrilebilir.

Çoğunlukla merkezde poliamid ve poliester lifleri, dış tarafta ise pamuk lifleri kullanılır.

Dış taraftaki liflerin oranı % 15-60 arasında değişir. Merkezde sürekli filamentler de

kullanılabilir. Uygun lif incelikleri 0,6-3,3 dtex aralığındadır. Efekt materyali 20-220 mm

uzunluğundaki herhangi bir kesikli elyaf olabilir. Geri kazanılmış lifler de efekt materyali olarak

kullanılabilir.

Bu makinelerde bukle, lup ve hav efektleri elde etmek mümkündür.

Lup efekti oluşturabilmek için, ana iplik aynı iplik materyal sınırlarından lif komponenti

ve life componentizing sabitleştirecek bir elyaf materyali gerekir. Ana iplik eğirme aralığına

beslenir. Düşük gerilimli lup komponenti onun çevresine sarılarak lupları oluşturmaya yardımcı

olan yalancı büküm meydana gelir. Lupların sabitlenmesi beslenen bant ile olur.

DRLİ makinelerinde hav iplik üretimi için ek aparat olarak enjektörler kullanılır,

Eğirme sırasında hav komponentleri enjektörler vasıtasıyla eğirme aralığına beslenir. Hav

kompononentleri, delikli tamburlardaki içe doğru olan hava akımı nedeni ile iplik yüzeyine

çekilirler. Havların düzenli olarak tekrarlanması için eskiden kullanılan delikli teyplerin artık

mikroprosesürler almıştır.

Efekt oluşumuna makine parametreleri etki eder. Örneğin; tamburların dönüş hızları

artarsa lupların sayısı artar

İplik kopuşları, sarım hızlarının 110-200 m/dk arasında olmasına rağmen çok az olması

önemli bir avantajdır.

45

5.6.1. Oyuk Ġğli Fantezi Büküm Makinalarında Fantezi Ġplik Eldesi

Bu bölümde,

Oyuk iğli fantezi ipliğin yapısı,

Oyuk iğli fantezi büküm makinesini oluşturan elemanlar,

Oyuk iğli eğirme prensibi,

Oyuk iğli fantezi iplik özelliklerine etki eden faktörler,

Oyuk iğli fantezi iplik oluşum şekilleri,

Oyuk iğli sistemin avantajları, anlatılmıştır.

5.6.2. Oyuk Ġğli Fantezi Ġpliğin Yapısı

Oyuk iğli fantezi ipliğin temel yapısı Şekil 3.1.‟de görülmektedir

Efekt, materyal, fantezi iplikteki efekt kısmını oluşturduğundan en önemli bileşendir.

Ana iplik, fantezi ipliğin temelini oluşturur. Fantezi ipliğin kalitesi ve tutumu, ana

ipliğin pozisyonu ve gerilimi ile ilgilidir.

Bağlama ipliği, fantezi ipliğin kalıcılığını ve mukavemetini arttıran bir öğedir. İğ hızına

bağlı olarak, efekt ve ana ipliğin etrafına sarılarak bu iki ipliği sabitler.

ġekil 5. . Fantezi ipliğin temel yapısı

5.6.3. Oyuk Ġğli Fantezi Büküm Makinesi

Şekil 4.4.'de oyuk iğli fantezi büküm makinesinin temel şekli verilmiştir. Buradan da

görüldüğü gibi, makine çekim sistemi, oyuk iğ, büküm verici kanca ve besleme silindirinden

meydana gelir.

Çekim sisteminden geçen efekt ipliği, çıkış silindirinden beslenen ana iplikle karşılaşır.

Fazla besleme ile efekt ipliği ana iplik üzerinde yığılmalar ve dolayısı ile efektler meydana

getirir. Fazla besleme oranı, çıkış silindiri hızının besleme silindiri hızına oranına denir.

Efekt ipliği ve ana iplik birlikte oyuk iğin içine girerler. Burada dönen bağlama ipliği ile

birlikte bükülerek besleme silindirinden sarım ünitesine giderler.

Oyuk iğ, üzerinde bağlama ipliği kopsu veya flanşlı bobin bulunan dönel bir parçadır.

Hemen altında büküm verici kanca tutturulmuştur. Oyuk iğli fantezi büküm makinesinin en

önemli parçaları oyuk iğ ve büküm verici kancadır.

5.6. Oyuk Ġğli Fantezi Büküm Makinesi

46

Besleme silindiri, ipliğin çıkış hızını yani üretim hızını belirler. Fazla besleme oranını

belirleyerek verilen efektin yapısına etki eder. Kontrollü efektlerde yavaşlayıp hızlanarak

efektin oluşmasını sağlar.

Resim 5. . Oyuk iğli fantezi büküm makinesi

5.6.4. Oyuk iğli Eğirme Prensibi

Bu sistemde, genellikle ana elyaf hattının etrafına fîlament bağlama ipliği sarılır. Sarma

işlemi, oyuk iğ girişinde yapılır. Bu metodu Suessen, Mackie ve Ratti firmaları kullanmaktadır.

Özellikle, Suessen' nin PL-1000 ve PL-2000 makineleri sargılı iplikçilik konusunda oldukça söz

sahibidir (Çokkeser ve Çeven 2010)

Yalancı büküm vericili sistem, Şekil 5.2.'de gösterilmektedir. Şekilde, solda iplik oyuk

iğ içinden sıfır çıkış hızıyla (V=0) geçiyor. Fakat iğ döndüğünden oyuk iğin etrafındaki büküm

verici ipliği büküyor. Böylece iğe giren ipliğin tersi yönde büküm veriliyor. Yani Z bükümlü

olarak oyuk iğe giren iplik, büküm vericiden sonra S büküm alıyor. Ortadaki şekil, çekimin ve

çıkış silindirinin etkisini gösteriyor. Burada, çıkış hızı sıfırın üzerinde olduğundan, girişteki Z

bükümlü iplik, büküm vericiden sonra iplik bükümsüz hale gelir. Sağdaki şekilde ise, bağlama

ipliği iğ içinden büküm vericiye kadar çekiliyor.

. Büküm verici kancada çekilen materyal ile bağlama ipliğiyle birlikte sarılır. Yani

gerçek büküm, bükümü açılmış olan ana iplik ve efekt materyaline büküm vericide bağlama

ipliği tarafından verilir ve böylece efektler sabitlenmiş olur.

47

ġekil 5. . Oyuk iğli eğirmenin prensibi

Şekil 5.3.‟de oyuk iğli fantezi ipliklere etki eden faktörleri göstermektedir. Kullanılan

efekt materyali, ana ipliğin ve bağlama ipliğinin numarası, lif tipi ve lif uzunluğu fantezi iplik

özelliklerine etki eder.

Makine ve üretim parametreleri olarak ta çekim oranı, fazla besleme oranı fantezi iplik

yapısına etki eder.

Kullanılan efekt materyali, ana ipliğin ve bağlama ipliğinin numarası, lif tipi ve lif

uzunluğu fantezi iplik özelliklerine etki eder.

Makine ve üretim parametreleri olarak ta çekim oranı, fazla besleme oranı fantezi iplik

yapısına etki eder.

48

ġekil 5. . Oyuk iğli fantezi oluĢumunu etkileyen faktörler

5.6.5. Oyuk Ġğli Sistemin Avantajları

5.6.5.1. Eğirme Ġle Ġlgili Avantajlar

Bunları kısaca açıklayabiliriz:

Eğirme bölgesindeki düşük gerilim

Sarma işleminde gerekli olan hassas eğirme hareketi, istenen ipliğin keskindeki lif

sayısını azaltır. Bu nedenle, ince iplik sektöründe kullanılabilen iplik numarası aralığını

genişletmek mümkündür (Overington 1986).

Yüksek İğ Hızı

Oyuk iğli eğirmede, iğ bağlama ipliği bobinini döndürmek zorunda olmasına rağmen,

bu ağırlık ring iplikçiliği ile kıyaslandığında oldukça düşüktür. Yüksek iğ hızı, üretim hızının

artışı anlamına gelir. Son zamanlarda yapılan oyuk iğli fantezi iplik makinelerinde, flanşlı bobin

kullanıldığında iğ hızı 12500 d/dk ve kops kullanıldığında iğ hızı 25000 d/dk' lık hızlara kadar

çıkabilmektedir.

5.6.5.2. Ġplik Yapısı Ġle Ġlgili Avantajlar

Bu avantajları şu başlıklar altında toplayabiliriz:

İpliklerde minimum katlanma (büklümlenme) eğilimi

Makine

parametreleri

*Çekim oranı

*Fazla besleme

Bağlama ipliği

Tipi ve

numarası

Lif tipi

Lif inceliği

Ana iplik tipi,

Bükümü ve

numarası

Lif uzunluğu

Oyuk iğli fantezi iplik

49

Yüksek emicilik yeteneği

Yüksek örtme yeteneği

Yüksek elastisite

Az tüylülük

Daha az lif ile ring ipliklere göre daha kumaş tutumu

Bitim işlemlerinde daha az maliyet ve daha basit işlemler

Az hatalı iplik yapısı (Anonim 1984)

Şenil ipliği oluşum prensibi açıklanırken, günümüzde yaygın olarak kullanılan şenil

iplik makinelerinde şenil ipliğinin üretimi esas alınmıştır. Şenil ipliği, tüylü bir yüzeyin

sağlanması amacıyla önceden belirlenmiş uzunlukta otomatik olarak kesilecek olan hav (efekt)

ipliği ve bu hav ipliğinin havlarını kalıcı bir şekilde tutabilmek (sabitlemek) amacıyla büküm

verilen kilit (temel) ipliklerin makineye beslenmesi ile oluşturulmaktadır. Kilit ve hav iplikler

şenil iplik makinesinde ön planda yer alan cağlıktan beslenirler ve şenil ipliği oluşturacak

şekilde bir araya gelerek makinenin alt kısmında geleneksel ring büküm sarım mekanizması

vasıtasıyla masuralara sarılmaktadırlar (Çeven 2007).

Dört adet kilit ipliği ve iki adet hav ipliği makinedeki her kafaya beslenmektedir. Şenil

iplik üretiminde iki iğ için bir adet kafa ünitesi bulunmaktadır. Kafa ünitesi şenil ipliğinin

oluştuğu yerdir. Kafa ünitesine beslenen kilit ile hav ipliklerinin besleme hızları aynı değildir,

arada hız farkı mevcut olup hav iplikler kafa ünitesine birim sürede daha fazla miktarda

sağılmaktadır. Kilit iplikler cağlıktan sağılırken iplik gerilim düzenleyicilerinden ve iplik

kılavuzlarından geçerek kafa ünitesine gelmektedirler. Kilit iplikler burada toplama silindiri

(yuvarlak kontrplak) üzerine beslenmektedirler (Çeven 2007).

Resim 5. . Döner bıçaklı Ģenil iplik makinesi

Şekil 5.4.‟de şenil iplik oluşum bölgesine ait şematik gösterim yer almaktadır. İplik

gerilim düzenleyicileri ve iplik kılavuzlarının şenil iplik için rolü büyüktür. İplik gerilim

düzenleyicilerinin ayarı, şenil ipliğin yapısını oluşturan temel ve efekt ipliklerinin

5.7. ġenil Ġplik Üretimi ve Özellikleri

50

mukavemetine göre yapılmaktadır. Burada önemli noktalardan bir tanesi de makineye beslenen

temel ipliklerin kafa ünitesine aynı gerilimde, aynı hızda girebilmesini sağlayacak düzenlemeyi

yapmaktır (Çeven 2002).

a) b)

ġekil 5. . ġenil iplik oluĢum bölgesine ait Ģematik gösterim

a) silindir b) kalibre

Efekt iplikleri, iplik kılavuzu ve gerilim düzenleyicilerinden sonra şenil iplik

makinesinin en hızlı devriyle dönen (8000-18000 d/dk) efekt başına ulaşmaktadır. Efekt başının

dönüşü Z veya S yönünde olabilmektedir. Efekt iplikler burada makaranın içerisine beslenirler.

Efekt başında yüksek devirde döndürülen efekt iplikleri, kafa ünitesinde yer alan kalibre adı

verilen parlak metal gövdenin boyun kısmının etrafına sarılmaktadırlar. Kalibre aynı şekilde

kafa ünitesinde yer alan bıçak veya jilet aparatının 1-1,5 mm üstünde yer almaktadır (Çeven

2007).

Kalibre, efekt ipliğinin de sarıldığı uç kısmının metrik genişliği ile adlandırılmaktadır.

Kalibre ölçüleri 0,7-3 mm arasında değişmektedir. Kalibre, karbon oranı düşük çelikten hassas

tolerans sınırlarında imal edilmektedir. Kalibre üretim aşamasında çok fazla kuvvete maruz

kaldığından, özellikle bıçak tarafından aşındırılması sık karşılaşılan sorunlardandır. Bu aşınma,

üretilen şenil iplik kalitesini doğrudan etkilediğinden, dayanımı yüksek kalibre kullanmak iplik

kalitesi için önem arz etmektedir. Şenil iplik makinesinde kalibre hav çapını başka bir deyişle

şenil iplik çapını, sonuçta iplik numarasını belirleyen en önemli parametrelerden biridir.

Kalibre haricinde şenil iplik numarasını belirleyen diğer parametreler: kilit ve hav

ipliklerinin numaraları ve adedi, büküm, hav uzunluğu ile hav yoğunluğudur.

Kalibrenin baş kısmının hemen altında, kafa ünitesine beslenen temel ipliklerden

ikisinin geçtiği bir oyuk bulunmaktadır. Bu oyuk kalibrenin her iki yanında da bulunur. Her bir

oyuktan bir temel iplik geçmektedir. Kalibrenin hemen altında bulunan döner bıçak veya jilet,

kalibre üzerinde yüksek devirde sarılan efekt ipliğini ortalayarak kesmektedir. İki parçaya

kesilen efekt ipliği; tekerlekler tarafından getirilen kilit ipliklerinin arasına atılmaktadır. Kilit

ipliklerden birisini üzerine alarak şenil oluşum bölgesine getiren toplama silindirinin altında,

yay vasıtasıyla sıkıştırma hareketi veren bir yardımcı silindir bulunmaktadır (Çeven 2002).

Kilit ipliklerden birisi kalibre oyuğundan aşağıya inmektedir. İki kilit ipliği açıklığından

kesilen efekt ipliği atılmaktadır. Efekt ipliği araya atıldıktan sonra kilit iplikler arası açıklık, iki

kilit ipliğin birbirine bükülmesiyle tamamen kapanmaktadır. Kilit ipliklerin aşağıya salınım hızı

ile kesilen efekt ipliğinin hızı arasındaki fark vardır. Bu fark birim alana atılan efekt ipliğinin

sıklığını, dolayısıyla da üretilen şönil ipliğinin numara değerini belirlemektedir (Çeven 2007).

Bıçak, şenil iplik üretimine direkt etkiyen önemli bir parametredir. Kafa kısmında

kullanılan bıçak sistemi için çeşitli alternatifler söz konusudur: Normal jilet tipi kesici bıçak ve

51

dairesel döner bıçak. Bıçağın her iki yüzünün eşit keskinlikte olması, kesilen efekt ipliğinin

homojen kesimi için gerek şarttır. Homojen kesimi sağlanmamış efekt ipliği şenil ipliğinin

yapısını bozmakta, incelik kalınlık farklarına yol açmakta, hav yapısında bozukluklara sebep

olmaktadır (Çokkeser ve Çeven 2010).

Genelde 1 mm inceliğe sahip bıçaklar kullanılmaktadır. Bıçakla kalibre arasında önemli

bir ilişki mevcuttur: Bıçağa besleme kalibre tarafından yapılmaktadır. Bıçak, kalibrenin iki

ucunun arasına yaklaşık olarak 0,5-3 mm kadar girmektedir.

Bıçakla kalibre arasındaki temas mesafesi çok önemlidir; bu mesafenin üretim

esnasında değişmemesi gerekmektedir. Genelde kalibrenin konumu sabittir. Bıçak, konumunu

sabit durumdaki kalibreye göre ayarlamak zorundadır. Ayrıca bıçakla kalibre arasındaki

mesafeyi, ilişkiyi sabitlemede, kalibrenin her iki yanında bulunan silindirlerin rolü de büyüktür.

Bu silindirler bıçağın hareketi ile sağa sola gitme eğilimi olan kalibrenin uçlarına baskı

uygulayarak, kilit ipliklerle hav iplikler arasındaki teması, açıyı sabitlemektedir. Bıçak

kalibrenin arasına eşit mesafede girmezse üretilecek şenil ipliğinde sorunlar yaşanabilmektedir.

İki iğden birisinde ince diğerinde kalın iplik üretilmektedir. Bu durumun oluşmasının nedeni

kalibreye sarılan hav ipliğinin bıçak tarafından eşit oranda kesilememesidir. Daha sonra kesilen

hav ipliğinin oluşturduğu şenil ipliğinin hav çapı küçük olacağından, istenilen numara

değerinden sapma oluşacaktır. Bu da üretim esnasında istenmeyen bir durumdur (Çeven 2007).

Bıçak-kalibre-silindir ilişkisi doğrudan şenil ipliğinin kalitesini etkilediğinden, üretim

esnasında bu ünitelerin birbirleri ile konumu devamlı gözetim altında tutulmalıdır. Makine

üretici firmalar bu nedenle 1 mm inceliğindeki bıçak yerine 0,2 mm‟ lik bıçakları kullanmayı

tercih etmektedir. Bu sayede numara varyasyonları büyük ölçüde ortadan kaldırılmaktadır.

Temel ipliklerden birisini üzerine alarak şenil oluşum bölgesine getiren tekerleğin

altında, yay vasıtasıyla sıkıştırma hareketi veren bir baskı tekerleği bulunmaktadır. Oluşan şenil

ipliği tekerlekle baskı tekerleği arasından geçerek aşağıya inmektedir. Tekerleklerin bir görevi

de kalibreyle bıçağa baskı uygulamaktır. Bu baskı kafa kısmına beslenen ipliğin ve de hızların

oranına göre verilmektedir. Tekerlekler hareketini redüktör kutusundaki Vı hareket oranından

sonra mesnetler yardımıyla almaktadır. Tekerlekler ileri geri oynayabilen parçalardır. Temel

ipliklerin kesilen efekt ipliklerine merkezlenmesi, tekerleklerin, kalibrenin pozisyonu baz

alınarak ileri geri getirilmesiyle sağlanmaktadır. Tekerleğin üstünde iplik olarak giren mamul

tekerleğin alt kısmına doğru şenil ipliği olarak çıkmaktadır (Çokkeser ve Çeven 2010).

Kafayı terk eden şenil ipliği iki iplik kılavuzunu ve balon çemberlerini geçerek kopçaya

kadar ulaşmaktadır. Kopça bilezik üzerinde hareket etmektedir. Kopçayla bilezik sehpası

arasında kalan şenil ipliği, hız farkından dolayı büküm alarak kopsa sarılmaktadır.

Kopça gramajına göre numaralandırılmaktadır. 160-180-225-250-355-450 şenil iplik

üretiminde en çok kullanılan kopça numaralarıdır. Kullanılan kopça numarası arttığında

kopçanın gramajı artacağından kopça ile bilezik sehpası arasında kalan şenil ipliği daha fazla

gerilmeye maruz kalacak; bu da iplik kopuş sayısının artmasına dolayısıyla üretimin düşmesine

neden olacaktır. Şenil ipliği bilezik sehpasının aşağı yukarı hareketi ile kopsa sarılmaktadır.

Banko hareketi, bir ucu yaklaşık 10 kg ağırlığa bağlı yassı kayışın motordan aldığı tahrikle

oluşmaktadır. Yassı kayışın diğer ucu bilezik sehpasına bağlıdır (Çeven 2007).

Takım dolma süresi bilgisayardan manuel olarak ayarlanabilmektedir. İstenilen kops

çapı bilgisayara girilmekte, bu sayede takım dolma süresi de ayarlanmaktadır. Takım dolma

süresine etkiyen en önemli faktör kops çapıdır. Kops çapının verimlilik açısından maksimum

düzeyde olması istenmektedir. Kops çapları aynı olan farklı Nm değerlerine sahip iki kopstan,

Nm değeri daha düşük olanın takım dolma süresi daha kısa olacaktır (Çeven 2007).

Kopsa düzgün bir sarımın elde edilebilmesi için banko hareketinde bilezik sehpasının

yukarıya çıkma, aşağıya inme hızlarının da dikkate alınması şarttır. Bilezik sehpasının yukarı

çıkma, aşağı inme hızlarının iğ turuyla, efekt turuyla, üretim hızıyla uyum gösterebilecek

sınırlarda olması gerekmektedir. Ayrıca üretilecek şenil ipliğinin mukavemet değerleri de göz

52

önüne alınmalıdır. Gerekenden fazla yukarı çıkma hızı iplik kopuşlarına sebep olabilmektedir.

Bilezik sehpasının yukarı çıkmasında şenil ipliği ters yönde, dolayısıyla daha fazla gerilmelere

maruz kalacağından her zaman yukarı çıkma hızı aşağıya inme hızından daha düşük

tutulmaktadır.

Bilezik sehpasının yukarı çıkma, aşağı inme hızlarındaki düşüklüğün de dezavantajları

vardır. Bu düşüklük şenil ipliğinin bobin halinde boyaya girmesinde kendini göstermektedir.

İstenilen kops gramajında % 3‟lük bir sapma meydana gelmektedir ki bu durum boyamada

sorun yaratabilmektedir.

Şenil ipliklerin özellikleri pek çok faktör tarafından etkilenmektedir. İplik özellikleri ve

ipliğin karakteristik yapısı üzerinde etkili olan faktörler makineye beslenen hammadde ve

makine parametrelerinden oluşmaktadır. Bu parametreler iplik özelliklerine direkt ve dolaylı

olarak etki etmektedir.

Hammadde Parametreleri:

Temel ve efekt iplik malzemesi

Temel iplik ve efekt iplik tipi (iplik elde etme metotları)

Temel iplik numarası, efekt iplik numarası

Efekt iplikteki lif numarası (ipliğin kesitinde bulunan lif sayısı)

Temel iplik bükümü, temel iplik ve şenil iplik büküm yönü ilişkisi

Makine Parametreleri:

Besleme kafası devir sayısı (hav sıklığını belirler)

İğ devir sayısı (büküme etki eder)

Sarım hızı (üretim hızını, büküm ve numara değerini etkiler)

İpliğe verilen büküm

Makara çapı

Kalibre numarası (hav uzunluğunu belirler)

Kilit ve hav iplik malzemesi aynı veya farklı olabilir. Bununla birlikte filaman iplikler,

hav iplikleri ile olan düşük sürtünme özellikleri sonucunda oluşan kolay hav kaybı nedeniyle

kilit iplik olarak kullanılmamalıdırlar. Şenil iplik makinesine beslenen bileşen iplik numaraları

genellikle Nm 20 ile Nm 50 arasında değişmektedir. Üretilen şenil ipliklerin nihai numarası Nm

1 ile Nm 15 arasında değişmektedir. Makineden çıkması istenen şenil ipliği numara değerini,

makineye beslenen giriş ipliği numara değeri direkt olarak etkilemektedir (Çeven ve Özdemir

2006).

Şenil ipliğin artan popülaritesi ile birlikte, kalite için daha büyük beklentiler adeta bir

gereksinim halini almış ve bu durum da son kullanıcıların bu ipliğin olumsuz özellikleri

karşısında daha dikkatli olmalarını sağlamıştır. Şenil ipliklerin aşınma dayanımları önemlidir

çünkü istenilen efekt havın kadifemsi görüntüsüdür. Gerek daha sonraki işlemlerde gerekse

kullanım esnasında, havı oluşturan efekt ipliğinin uzaklaşması kilit ipliklerinin görünmesine

sebep olacak ve bu da şenil kumaşların kullanılabilirlik ömrünü azalması ile sonuçlanacaktır. Bu

istenmeyen sonucu engellemek için pek çok seçenek bulunmaktadır. Bunların arasında hav

kaybının azalmasını sağlayan uzun hav kullanılması yer almaktadır, ancak bu seçeneğin tercihi

ipliğin arzu edilen görünüşü ile ilgilidir. Diğer seçenekler içerisinde efekt ipliklerin içerisindeki

liflerin uzun seçilmesi ve şenil ipliğine verilen bükümün yüksek tutulması yer almaktadır. Lifler

arası sürtünmenin arttırılması amacıyla hav ve kilit ipliğinin dikkatli seçilmesi hav (efekt)

kaybının önlenmesine yardımcı olacaktır.

Renk değişimi de şenil ipliklerde dikkat edilmesi gereken bir özelliktir. Bu durum çoğu

zaman havların çarpılması ile oluşur. Bu fenomen birçok kadife-tipi kumaşların tipik özelliğidir.

Ayrıca su bazlı malzemeler de bazen havların biçimlerinin bozulmasına yol açabilmekte ve

etkilenen alan ağartılmış bir görünüme sahip olabilmektedir. Güneş ışığının, arka kaplamaların

ve havların çarpılmasının da bu durumda ve bazen kalıcı görsel değişimlerde payları vardır.

Solvent bazlı (kuru temizleme) kimyasalları genelde daha güvenilir olmasına karşın seyrek

53

olarak kullanılmalıdır. Şenil kumaşlar genellikle lateks arka-kaplama işlemi ile

sağlamlaştırıldığından, herhangi bir solvent ile ilgili en önemli sorun lateks‟ i zarara uğratabilme

ihtimalidir. Bazı kaplamalar hav kaybına, ekstrem durumlarda ise kumaşta yırtılmalara

sebebiyet verebilir (Çeven 2007).

Makarna iplikler oyuk iğli fantezi büküm makinelerinde üretilmektedir. Oyuk iğli

fantezi büküm makinesi cağlık, çekim sistemi, ana iplik gerilimi silindiri, oyuk iğ, büküm verici

kanca, besleme silindiri ve sarım sisteminden meydana gelmektedir. Bazı makine modellerinde

enjeksiyon silindirleri de bulunmaktadır. Bu silindirler aralıklı olarak çeşitli renk ve formdaki

parçaları ipliğe eklemektedir (Tekoğlu 2007).

Çekim sisteminden geçen efekt materyali, çıkış silindirinden beslenen ana iplikle

karşılaşmaktadır. Fazla besleme ile efekt materyali ana iplik üzerine yığılmalar ve dolayısıyla

efektler meydana getirmektedir. Fazla besleme oranı, çıkış silindiri hızının besleme silindiri

hızına oranına denmektedir. Efekt materyali ve ana iplik birlikte oyuk iğin içine girmektedir.

Burada dönen bağlama ipliği ile birlikte bükülerek besleme silindirinden sarım ünitesine

gitmektedirler. Oyuk iğ, üzerinde bağlama ipliği kopsu veya flanşlı bobin bulunan dönel bir

parçadır. Hemen altında büküm verici kanca tutturulmuştur. Oyuk iğli fantezi büküm

makinesinin en önemli parçaları oyuk iğ ve büküm verici kancadır. Besleme silindiri, ipliğin

çıkış hızını yani üretim hızını belirlemekte, fazla besleme oranını belirleyerek verilen efektin

yapısına etki etmektedir. Kontrollü efektlerde yavaşlayıp hızlanarak efektin oluşmasını

sağlamaktadır.

Cağlık: Üniversal bir cağlıkta her bir iğ için makara düzeni, fitil makarası tutucuları,

birkaç adet çapraz ve rezerve bobin iğleri bulunmaktadır (Tekoğlu 2007).

Çekim Sistemi: Genellikle üç silindirli ve çift apronlu manşonlardan oluşan çekim

sistemleri kullanılmaktadır. Silindir aralıkları sabittir. Kanal açılmış manşonlar kullanılarak 220

mm uzunluktaki lifler ile çalışılabilmektedir. Elyafın niteliğine bağlı olarak, manşon baskıları da

değiştirilebilmektedir.

Ana İplik Gerilim Silindiri: Genellikle besleme silindiri üzerindeki bir varyatörle tahrik

edilmektedir. Varyatör ayarı makine kafası önünden kademesiz olarak yapılmaktadır. Yapılan

araştırmalar sonucunda, ana iplik gerilim silindirinin fantezi ipliğin kalitesine önemli ölçüde

etkidiği görülmüştür.

Oyuk İğ: Oyuk iğ, üzerinde kops ya da flanşlı bobin taşıyan ve dönme hareketi yapan

bir parçadır. Üzerinde taşıdığı bağlama ipliğini ana iplik ve efekt materyaline sararak onları

sabitler ve büküm vermektedir. İğlerin üzerine konacak kops ve flanşlı bobinlerin ağırlıkları iğ

hızını etkilemektedir. Oyuk iğ üzerinde kops varken iğ hızı 30.000 d/dk olurken flanşlı bobin iğ

hızı 12.000 d/dk olmaktadır. Oyuk iğler döküm olarak imal edilmekte ve titreşimsiz olarak

yataklanmaktadır. Çalışma, fren ve değiştirme olmak üzere 3 pozisyonları bulunmaktadır

(Tekoğlu 2007).

Büküm Verici Kanca: Büküm verici kanca oyuk iğin altına tutturulmuş metal bir

parçadır. İnce ve kalın fantezi iplik üretimine göre kullanılan kanca uzunluğu farklıdır. Kalın

numaralarda uzun büküm verici kancalar kullanılmaktadır. Aşınan bir kısım olduğundan

değiştirme konusu dikkate alınmalıdır. Çıkış silindiri ve besleme silindiri arasında kalan iplikler

belirli bir yönde döndürülürse belirli bir büküm oluşmaktadır. Eğer iğ saat yönünde dönüyorsa,

büküm vericinin üzerindeki kısım Z büküm almaktır. Buna karşılık büküm vericinin altındaki

kısım ise S büküm almaktadır.

Besleme Silindiri: Besleme silindiri ipliğin çıkış hızını yani üretim hızını

belirlemektedir. Çekim sisteminden geçen efekt materyali, çıkış silindirinden beslenen ana

iplikle karşılaşmaktadır. Fazla besleme ile efekt materyali ana iplik üzerinde yığılmalar

oluşturmakta ve dolayısı ile istenilen efektler meydana getirilmektedir. Fazla besleme oranı,

5.8. Makarna Ġplik Üretimi ve Özellikleri

54

çıkış silindiri hızının, besleme silindiri hızına oranına denmektedir. Fazla besleme oranı ile

verilen efektin yapısına etki edilebilmektedir.

Sarım Sistemi: Oyuk iğli fantezi büküm makinesinde elde edilen fantezi iplikler

makinenin çalışma prensibine göre makinenin alt ya da üst tarafında bulunan konik bobinlere

sarılmaktadırlar.

Oyuk iğli eğirme prensibinde, genellikle ana elyaf hattının etrafına filament bağlama

ipliği sarılmaktadır. Sarma işlemi oyuk iğ girişinde yapılmaktadır. Bu sistemde fantezi iplik

oluşumu 3 aşamada açıklanmaktadır.

Birinci aşamada yalancı büküm vericili sistemde iplik oyuk iğ içinden sıfır çıkış hızıyla

(V=0) geçer. Fakat iğ döndüğünden oyuk iğin tabanındaki büküm verici ipliği büker. Böylece

iğe giren ipliğin tersi yönde büküm verilir. Yani Z bükümlü olarak oyuk iğe giren iplik, büküm

vericiden sonra S büküm alır.

İkinci aşama çekimin ve çıkış silindirinin etkisini göstermektedir. Burada, çıkış hızı

sıfırın üzerinde olduğundan, girişteki Z bükümlü iplik, büküm vericiden sonra bükümsüz hale

gelmektedir.

Üçüncü aşama bağlama ipliği iğ içinden büküm vericiye kadar çekilmektedir. Büküm

verici kancada, çekilen materyal ile bağlama ipliği birlikte sarılmaktadır. Yani, gerçek büküm,

bükümü açılmış olan ana iplik ve efekt materyaline büküm vericide bağlama ipliği tarafından

verilmekte ve böylece efektler sabitlenmiş olmaktadır. Kullanılan efekt materyalinin, ana ipliğin

ve bağlama ipliğinin numarası, lif tipi ve lif uzunluğu fantezi iplik özelliklerine etki etmektedir.

Makine ve üretim parametreleri olarak da çekim oranı ile fazla besleme oranı fantezi iplik

yapısına etki etmektedir.

Oyuk iğli sistemin avantajları eğirme ve iplik yapısı ile ilgili olmak üzere iki grup

altında incelenebilir:

Eğirme ile ilgili avantajlar

Eğirme bölgesindeki düşük gerilim: Sarma işleminde gerekli olan hassas eğirme

hareketi, istenen ipliğin kesitindeki lif sayısını azaltmaktadır. Bu nedenle, ince iplik sektöründe

kullanılabilen iplik numarası aralığını genişletmek mümkündür

Yüksek İğ Hızı: Oyuk iğli eğirmede iğ, bağlama ipliği bobinini döndürmek zorunda

olmasına rağmen, bu ağırlık ring iplikçiliği ile kıyaslandığında oldukça düşüktür. Yüksek iğ

hızı, üretim hızının artışı anlamına gelmektedir. Son zamanlarda yapılan oyuk iğli fantezi iplik

makinelerinde, flanşlı bobin kullanıldığında iğ hızı 12500 d/dk ve kops kullanıldığında iğ hızı

25000 d/dk‟ lık hızlara kadar çıkabilmektedir.

İplik yapısı ile ilgili avantajlar

İpliklerde minimum katlanma (büklümlenme) eğilimi

Yüksek emicilik yeteneği

Yüksek örtme yeteneği

Yüksek elastisite

Az tüylülük

Daha az lif ile ring ipliklere göre daha iyi kumaş tutumu

Bitim işlemlerinde daha az maliyet ve daha basit işlemler

Az hatalı iplik yapısı

Son yıllarda fantezi ipliğin moda elementi olarak çok fazla kullanılması bu endüstrinin

gelişmesine büyük etken olmuştur. Milano ITMA-1996‟da sergilenen makinelerde bu gelişme

açıkça görülebilir.

5.9. Fantezi Ġplik Endüstrisindeki Son Teknolojik GeliĢmeler

55

Saurer-Allma‟ nın ESP 1, ESP 2, ESP 3, ESP F, ESC 1 ve ESC F modellerinde

materyal olarak her türlü elyaf, 60-220 mm lif uzunluğu olan bant ve fitil, efekt ve ana iplik

olarak Nm 1-120 arasında her tür iplik, bağlama ipliği olarak tex 4,4 - 33 filament ipliği veya

Nm 6 – 120 kesikli iplik kullanılabilmektedir. İğ hızı, bağlama ipliği olarak kops kullanıldığında

25000 d/dk olmaktadır. 150m/dk‟ ya varan üretim hızları mümkündür. Mikroprosesör ile

verileri girmek olanağı vardır. Sınırsız efekt oluşumu, efekt materyalin ve ana ipliklerin

monitörle izlenmesinin yanı sıra, kullanıcıyı uyaran ve giriş verilerinin otomatik doğrulanması

ile yanlış veri girişini engelleyen kontrol sistemi de bulunmaktadır. ESP 1 ve ESP 2‟de iki

çekim hattı bulunmaktadır. ESP 3 modelinde üç tane çekim hattının bulunması çok renkli

ipliklerin oluşumunu mümkün hale getirmektedir.

Gemmill & Dunsmore‟ nin Tritex modelinde üç çekim sistemi bulunmaktadır. 220

mm‟ye kadar lif uzunlukları çekim sistemine girebilir. Programlama ünitesiyle her türlü iplik

tasarımı yapılabilmektedir. Ayrıca 80 tane deseni kaydedebilir. Gelişmiş adım motorları doğru

ve tam kontrol sağlar. Herhangi bir arıza ve sorun anında elektronik kontrol sistemini devreye

sokma olanağı vardır. Duotex modelinde de Tritex‟ teki tüm olanaklar geçerlidir. Tek fark,

Duotex‟ in iki çekim hattına sahip olmasıdır. GDM M4 makinesi, kontrollü ipliklerin üretimini

yüksek hızlarda sağlamak amacıyla yapılmıştır. 18 iğliktir ve 8‟er iğlik eklemeler ile

uzatılabilir. Nm 0,5-3 numara aralığındaki iplikler üretilmesini sağlar.

Bigagli‟ nin Novafil modeli, tek pasajda ring iği ve oyuk iğinin birleşimi ile fantezi iplik

elde eder. Çift aşamalı iğler ipliğe dengeli ve kalıcı bir büküm verir. Oyuk iğden geçen iplik

daha sonra ring iğine gelir ve burada ayarlanabilen miktardaki bağlama bükümünü tekrar açarak

dengeler. Dişli çarklar ve elektromanyetik kavrayıcılar yerini fırçasız ve vektörel motorlara

bırakmıştır. Sorun halinde elektronik kontrol sistemi devreye girer. Mikroprosesör kullanımı ile

veri girişi ve program yapma olanağı vardır. Novafil BR-400, iki çekim hatlı, BR-1 bir çekim

hatlı ve BR-2 dört çekim hattına sahiptir. Ring çapı 90-140, iplik numarası Nm 4-20 arasında

değişirken, maksimum oyuk iğ hızı 12500 d/dakika, maksimum ring hızı 8800 d/dk‟ dır.

Lezzeni‟ nin TF-DFC modeli, iki tane birbirinden bağımsız oyuk iğden meydana gelir.

Düğüm, hav vb. gibi kontrollü fantezi iplikleri üretmek mümkündür. 38 programa kadar

saklama imkânı vardır. İğ sayısı 96 ve iğ hızı 22000d/dk‟ dır. 100 m/dk‟ lık üretim hızına

ulaşabilir. TF-DS modeli, bir oyuk iğ ve bir ring iğinden oluşan bir makinedir. Bilinen tüm

klasik efektler üretilebilirler. İğler ve çıkış silindirleri doğru akım motorları ile kumanda edilir.

92 programa kadar saklama imkânı vardır. Makine çift taraflıdır. 240 iğ konulabilir. Nm 0,8-70

numara ağırlığında üretim yapılmaktadır. Makinenin tüm kontrolü ve programlanması

mikroprosesör aracılığıyla yapılmaktadır.

Galan‟ ın CR-F-20P modeli, bir oyuk iğ ve bir ring iğinden oluşan bir makinedir.

Çalışması tek aşamada olup, oyuk iğden gelen iplik aşağıdaki ring iğine gelerek tekrar bükülür.

Makineler 2 veya 3 silindir hattıyla üretilir. Silindirlerin çalışması bir mikroprosesör veya

elektromanyetik kumanda sistemi ile olmaktadır. Makine çift taraflıdır. 85 mm‟ lik çapı ile

64,128 ve 192 tane iğ kapasitesine sahiptir. Ayrıca, istenilirse 100,120 ve 140 mm ring çapları

da konabilir.

Gigliotti & Gualchieri‟ nin E.P.T/1 modeli, 4 motorlu, 52 başlı ve 104 iğli bir şenil iplik

makinesidir. Baş gruplarının eş zamanlı olarak değiştirebilme olanağı, makine hareket ederken

grupların hızını otomatik olarak değiştirebilme olanağı ve otomatik olarak parametrelerini

ayarlama olanağı vardır. Onarım ve makine duruşunu azaltmak amacıyla motor sayısı sınırlanır.

Böylelikle enerjiden tasarruf edilir.

Buruno Amsler‟ in fantezi iplik üretimi için geliştirdiği aparatları şöyle sıralayabiliriz:

BRACODRAFT üniteleri, cerlerdeki lif ve renk karışım efektlerinin kesin kontrolü için

konvansiyonel çekim hattına eklenen sistemlerdir. Efekt yapısı, bir temel renk ve dört ilave

renkten oluşmaktadır. Bu şekilde hazırlanmış efekt banları herhangi bir makinede tesadüfü renk

sırası ve materyal kombinasyonu ile eğrilebilir.

56

BRACOL üniteleri, özellikle 120 mm aralıklı yarı kamgarn iplik makineleri için

uygundur. Renk efekti, iki renkli fitilin eğirme bölgesinde tesadüfi karışım oranlarına izin

verecek şekilde beslenmesiyle elde edilir.

Hava üflemeli COLORFLOX üniteleri, friksiyon eğirme makinelerine olduğu kadar

BRACODRAFT efekt çekim hattına da isteğe bağlı olarak uygulanabilir. Sistemin özelliği

üretime giren 4-8 renkte lif demetlerinin çekime uğramayıp, doğrudan temel lif yapısını

oluşturmasıdır.

Dört renk SYMCOL çekim ünitesi elektronik çekim kontrol ünitesinden ibaret olan

bağımsız efekt çekim aparatı oyuk iğli fantezi iplik makinesine, fitil makinesine veya kaba

numara iplik eğiren makineye bağlanabilmektedir. Sistemde iki veya dört efekt bandı ayrı ayrı

çekilebilmektedir.

PARACOLOR 4000, dört renk çekim sistemi, dinamik servo motor sistemi ve ekran

kontrollü programlanabilir. STG 3000 mikro işlemciden oluşan Suessen- Parafil 2000 oyuk iğli

makinesiyle kombine edilmiş oyuk iğli fantezi iplik makinesidir.

57

6. AKRĠLĠK ESASLI FANTEZĠ ĠPLĠKLER VE KULLANIM ALANLARI

19. asrın sonlarında Avrupalı sanatkârlar tarafından başlatılan fantezi iplik üretimi,

görselliği ön plana alan kumaşları elde etmek için sentetik liflerin kullanımıyla günümüze kadar

gelmiştir.

Teknolojik gelişmelere açık olması ve artan rekabet ortamının getirdiği yenilik arayışı,

fantezi iplik sektörünün atılım yapmasındaki faktörlerdendir.

Tekstil sektöründeki yatırımlar son yıllarda fantezi iplik örneğinde olduğu gibi farklı

üretim kalemleriyle çeşitlenmeye başladı. Dış ve iç pazarlardan gelen talepler doğrultusunda

yatırımlar fantezi iplik, döşemelik, ev tekstili, gömleklik kumaş gibi alt sektörlerde

uzmanlaşarak sürüyor.

Akrilik elyaf ucuz olması, hacimli olması ve doğal elyafa benzemesi nedeniyle, %100

veya karışım materyal olarak fantezi iplik içerisinde yaygın olarak kullanılmaktadır.

Akrilik lifleri, yüksek ışık ve iklim şartlarına karşı dayanıklılığın gerektiği yerlerdeki

tüm dokuma veya örme kumaşlar için kullanım alanı bulmuştur.

Akrilik lifleri yüne çok benzediğinden örgü yünleri (Orlon 42), battaniye (Orlon 39),

halı ve kilim (Orlon 37) yapımında kullanılır. High-bulk iplik üretiminde acrilan lifleri

uygundur. Ayrıca akrilik lifleri spor giysileri, döşemelik kumaşlar, oto döşemeleri, viskon ve

yünle karıştırılarak erkek ve kadın kumaşları, erkek ve kadın çorapları, bayrak kumaşları, tüylü

kumaşlar, peluşlar, taklit kürkler, yer halıları, non-wowen ürünler ve bu ürünler için kullanılan

fantezi ipliklerinin yapımında kullanılır.

Akrilik lifinin fantezi ipliklerde kullanılarak ipliğe kattığı özellikler üzerine yapılan

araştırmalardan da anlaşılacağı üzere hem farklı görünüm hem de kullanım rahatlığı sağladığı

avantajını gözler önüne sermektedir.

Akrilik lifinin bize sağladığı avantajlardan yararlanarak fantezi iplikte ana iplik,

bağlayıcı iplik veya efekt materyal bileşenlerinde kullanmaktayız.

6.1.1. Akrilik Lifinin Kullanıldığı Temel Fantezi Ġplikler

1) Şenil iplik

2) Muline iplik

3) Makarna iplik

4) Lup iplik

5) Kıvrım iplik

6) Düğüm iplik

7) Sanet iplik

8) Gimp iplik

9) Frize iplik

10) Melanj iplik

%100 ve karışım akrilikten üretilen fantezi ipliklere daha çok örnek vermek gerekirse;

6.1. Akriliğin Kullanıldığı Fantezi Ġplikler

58

CANGO (Polyamid+Akrilik)

DALĠDA (Viskos+Akrilik)

KARDELEN (Elit+Akrilik)

FRĠZBĠ (Naylon+Akrilik)

KOBRA

(Elit+Naylon+Akrilik) MĠLANO

(Elit+Akrilik) FRĠZE

(Naylon+Akrilik) PANÇO

(Polyamid+Akrilik)

Resim 6. . ÇeĢitli liflerin akrilik ile karıĢımından oluĢan fantezi iplikler

(Ritaş Kimya ve Tekstil San. Tic. A.Ş. Ürün Katalogları Aralık 2012)

RitaĢ firmasının ürettiği diğer fantezi iplikler;

AÇELYA AKRĠVĠS BRUMEL BUKLET

BUKLET GRANADA LĠLA REGATA

59

Resim 6. . RitaĢ firmasına ait akrilik karıĢımlı fantezi iplikler

(Ritaş Kimya ve Tekstil San. Tic. A.Ş. Ürün Katalogları Aralık 2012)

6.1.2. Akrilik KarıĢımlı Fantezi Ġpliklere ÇeĢitli Örnekler

Visconelle

%50 viscose

%50 dralon

Nm: 30/2

Cotonelle

%50 combed cotton

%50 microacrylic

Nm: 30/2

Cottonmiscal

%83 Cotton

%17 Strech PA

Nm:22

Melba Fıne

% 60 Viscose

% 40 Dralon

Nm: 30/2

Campana

%24 Dralon

% 76 Polyamid

Nm: 5,9

Leeds

% 56 Viscose

% 44 Acrylic

Nm: 3,2

RĠKA SĠBEL YOSUN MAKARNA

60

Adel / Adel Space

% 80 Exoline(PES)

% 20 Polyamide

Nm: 6

Barba

% 43 PES

% 17 Polyamide

% 40 Acrylic

Nm: 7,5

Lidya Space

%60 Viscose

%40 Dralon

Nm: 1,6

Norma Fıne

% 60 Cotton

%40 Dralon

Nm: 30/2

Miskal

% 85 Acrylic

%15 Strech PA

Nm: 16

Soft Acrylic Space

% 100 Soft Acrylic

Nm: 15/1 26/1 28/1

Roma

%42 Acrylic

%42 Wool

% 16 Polyamide

Pelly

% 97 Acrylic

% 3 Lycra

Nm: 6,9

Flamme

% 75 Cotton

% 17 Acrylic

% 8 Polyamide

Nm: 3,6

61

Jasmin Wooly

% 70 Acrylic

% 30 Wool

Nm: 15/3

Robin Wooly

%54 Acrylic

% 23 Exoline (PES)

% 23 Wool

Nm: 4

Sandra

% 65 Acrylic

% 22 Exolin (PES)

% 13 Polyamide

Nm: 3,1

Resim 6. . Akrilik esaslı fantezi ipliklere çeĢitli örnekler

(Fistaş Fantezi İplik San. ve Tic. A.Ş. 2004-2005 Sonbahar-Kış koleksiyonu)

İlk olarak akrilik esaslı fantezi iplikler bay/bayan dış giyiminde kullanılmak üzere

dokuma fabrikalarında atkı ipliği olarak yer alıyordu. Günümüzde ise en çok moda eğilimlerine

göre özellikle dış giyimde moda desinatörleri dokuma ve örgü kumaşlarda fantezi ipliği bir

moda elementi olarak kullanıyorlar. Ceket, pantolon, etek, buluz, atkı, elbise gibi ürünlerin

kumaşlarında, örgüden elde edilmiş elbise, bluz, örgü, şal vb. bay/bayan dış giyim ürünlerinde

kullanılmakla birlikte gün geçtikçe kullanım alanları genişliyor. Ev tekstilinde de kullanılan

akrilik esaslı fantezi iplikler bu alanda yoğun olarak döşemelik kumaşlar, perdeler, masa örtüleri

ve halılarda dokunmaktadır. Kumaş elde etme yöntemi olarak fantezi ipliğin en fazla

kullanıldığı üretim metodu triko olarak adlandırılan düz örme ve dokumadır.

Kaplama iplik yapımında da kullanılan akrilik, çeşitli dokuma kumaşların yanı sıra,

çorapçılık, iç çamaşır sanayilerinde bu tür ipliklerden bayan fantezi iç çamaşırı ve külotlu çorap

üretilmektedir. Lycra başta olmak üzere kaplama elastan iplikler dokuma ve yuvarlak ve örme

ağırlıklıdır.

6.2. Akrilik Esaslı Fantezi Ġpliklerin Kullanım Alanları

62

7. SONUÇLAR VE ÖNERĠLER

Akrilik esaslı fantezi iplikler başlıklı bu tezimde. Akrilik lifinin elde edilmesi, üretimi,

fantezi iplikler, fantezi iplik üretim yöntemleri araştırılmıştır. Elde edilen veriler sonucu akrilik

liflerinin fantezi ipliklerde kullanımı yıllara göre artış gösterdiği anlaşılmış ve bu kullanım gün

geçtikçe arttığı tespit edilmiştir.

Akrilik lifi özellikle Gaziantep piyasasında şenil iplik yapımında çokça kullanıldığı

gözlemlenmiştir. Akrilik lifinin fantezi iplik yapımında kullanıldığında gösterdiği karakteristik

özellikler doğal lifler kadar iyi olmasa da sentetik lifler içerisinde iyi bir örnek teşkil etmektedir.

Akrilik lifler fantezi ipliklerde %100 kullanılabildiği gibi diğer liflerle karıştırılarak

melanj kullanıma uygundur.

Dünyada akrilik lifi üreten ülkeler arasında olmak ve birçok örgüte üye olmak bizi

avantajlı hale getirmiştir.

Türkiye‟nin yeni vizyonu, “Katma değer ürünler üreterek daha çok kar elde etmek”. Bu

yeni felsefeye uyum sağlamak için üreticiler fantezi iplik yapımına daha çok önem vermelidir.

Bu sayede zorlu rekabet şartlarına uyum sağlanacaktır.

63

KAYNAKLAR

1. Çeven E. K., “Şenil iplik özelliklerini etkileyen parametreler üzerine bir araştırma”,

Doktora tezi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa, 4-14, (2007)

2. İlhan İ., “Ring iplik makinesi için elektronik kontrollü şantuk sisteminin

geliştirilmesi ve şantuklu iplik özelliklerinin incelenmesi”, Doktora Tezi, Çukurova

Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana, 28-40, (2010)

3. Tiyek İ, Bozdoğan F., “Akrilik lif üretiminde kuagülasyon banyosunun önemi”,

Mühendislik Bilimleri Dergisi, 11, 3, 319-323, (2005)

4. Kul E., “Pes/viskon/elastan içerikli iplik tiplerinde kalite iyileştici proses

çalışmaları ve dokuma kumaşlarda kalite analizi”, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova

Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana, 42-52, (2005)

5. Tekoğlu O., “Fantezi iplik kullanımının örme kumaş performansına etkileri”,

Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Bursa, 2-34,

(2007)

6. Ağır Y., Çelikel D. C., Uyanık S., “Akrilik iplik üretimi”, 1-10, 36-37, 56-59, 87-

89, 110-114, 130-131, 148-150, 178-184, (2010)

7. Özdemir Ö. Çeven E.K., 2001, Şenil İplik Makinalarındaki Teknolojik Gelişmeler,

Tekstil & Teknik Dergisi, Sayı 198, 155-160.

8. Öztekin M., “Ring ve O.E. makinelerinde fantezi iplik donanımları”

9. Çokkeser H. K., Çeven E. K., “Örme yapılı fantezi iplikler”, Tekstil Teknolojileri

Elektronik Dergisi, 4, 2, 67-72, (2010)

10. Fistaş Fantezi İplik San. ve Tic. A.Ş. 2004-2005 Sonbahar-Kış koleksiyonu

11. Fistaş Fantezi İplik San. ve Tic. A.Ş. Voile Collection 1

12. Fistaş Fantezi İplik San. ve Tic. A.Ş. Voile Collection 2

13. Ritaş Kimya ve Tekstil San. Tic. A.Ş. Ürün Katalogları Aralık 2012

http://www.riteks.com.tr/urunler.html 14. Aksa Akrilik Kimya Sanayii A.Ş. 01.01.2012-30.06.2012 Ara hesap dönemine ait

faaliyet raporu

15. Anonim, “Türkiye de fantezi iplik üretimi”,

http://www.belgeler.com/blg/6yw/fantezi-plik

16. İnternet, “Core-spun yarn production by Friction spinning system”

http://maxatex.blogspot.com/

http://www.riteks.com.tr/urunler.html

http://www.belgeler.com/blg/6yw/fantezi-plik

http://maxatex.blogspot.com/

64

ÖZGEÇMĠġ

1989 yılında Şanlıurfa‟da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Gaziantep‟te tamamladı.

Mehmet Rüştü Uzel Endüstri Meslek Lisesi Tekstil/İplik bölümünden 2006 yılında mezun oldu.

2008 yılında Gaziantep Meslek Yüksek Okulu Tekstil Bölümünü kazanarak, 2010 yılında

mezun oldu. 2010 yılında Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Tekstil Mühendisliği

Bölümünü kazandı. Halen aynı bölümde öğrenimi devam etmektedir.

AKRİLİK LİF ESASLI FANTAZİ İPLİKLERİN ÜRETİMİ, ÖZELLİKLERİ VE KULLANIM ALANLARININ...

Documents

Transcript of AKRİLİK LİF ESASLI FANTAZİ İPLİKLERİN ÜRETİMİ, ÖZELLİKLERİ VE KULLANIM ALANLARININ...