PEENEK TARH

YAZAN Dr. phl. A. N. KURAT

1 9 3 7 S T ANBU L

DEVLET BASIMEV

K lt r B a k an l ad n a ve hesab n a o lm ak zere Yan

D irektrlnn 24 - 1 - 7936 tarih v6 21 - 10045 say l em rile

2000 ,say o la ra k birinci d e fa baslm tr.

NDEKLER

GR

PEENEKLERE DAR TARH BLGLER BULUNAN KAYNAKLAR.1. Bizans tarihleri ve kronikleri . . . . . . . . .2. Rus vekayinameleri ......................................... .................................3. ark k a y n a k la r ......................................... ........4. Peenekler hakknda baz mhim t e t k i k l e r .................................................

I. KIPAK BOZKIRLARINA GELMEDEN EVVELK TARHLEPeeneklerin m en e i ..................................................................................Emba - Yayk boylarna gelmeden evvelki tarihleri . . .Emba, Yayk ve dil boylarnda yaadklar devir . . .Yayk - dil sahasndan hareketleri (8 6 0 -8 89 )................................

II. KARADENZN MALNDEK BOZKIRLARDA PEENEKLER . .Macarlarla mcadeleleri. Yeni yurtta yerlemeleri Cenub Rusya Bozkrlar . . . . . .Peenek Urularmm igal ettikleri yerler.Peenek Uru ve ahs adlarnn izah .

III. PEENEKLERN YAAY I TARZLARINA DAR .(B ir Hipotez)..........................................................................Peenekler' arasnda slmiyet ve hristiyanlm yaylmas meselesi

IV. PEENEKLERN RUSLARLA MNASEBETLER .ark Slavlar ve Kiev - Rus knjazlinin kurulmas.Peenek - Rus mnasebetinin ilk devresi .Kiev ehrinin Peenekler tarafndan^muhasaras .Svjatoslavn Peenek Babuu Kre tarafndan ldrlmesiSvjatoslavn lmnden 1036 ya kadar.......................................1036 Peenek hezimeti ve Peenek Rus mnasebetine umum bir bak

V. KIPAK BOZKIRLARINDAK MSTAKL PEENEK ZMRESNN BZANSLA M NA SEBET ..........................................................................................

Bizansta Makedonya s l le s i ..................................................................................Kostantin VII. Porphyrogennetos zamannda Peenek - Bizans mnasebeti ..................................................................................................................................Velender(?) ehrine Peenek baskn meselesi. . . . . . - . Kostantin VII. den Bulgaristann Bizans tarafndan zaptna kadar

VI. PEENEK LNDE CEREYAN EDEN MCADELE VE BUNUN NETCELER (1040 - 1 0 5 0 ) ......................................... . . . . ,

Peeneklerin Balkanlara ilk aknlar . . . . . . . .

11 -

10 -

14 - 16 -

22 22 26 - 32 - 39 -

43 43 - 50 52 55

616177

818184929597

102

106106

108116124

127127

Sahife

21

101415 2142 26 32 39 42

60 50 52 55 60

80 77 80

105 84 92 95 97

101 105

126108

115124126

142130

Sahife1048-9 yllarnda cereyan eden Peenek ilindeki i mcadele . . 1 3 0 133 Turan Bizansa hcumu. Peeneklerin yenilmesi ve balkanlarday e r le t ir i lm e le r i ...........................................................................................................133 136Bizansn Anadoluya, Seluklulara kar Peenek ktlarn gndermek

te e b b s ................................................................................................................... 136 138Yeniden istikllini elde eden Peenek zmresinin Bizansla mcadelesi 138 140 Turan Peeneklere izam. Onun yeniden kavminin bana gemesi.Bizans ordusunun y e n ilm e s i ...................................................................................140 142

VII, 1050 DEN ALEKS KOMNENOSUN BZANS TAHTINA IKIINA KADAR PEENEK - BZANS MNASEBET ......................................... 1 4 3 160

Edirnenin Peenekler tarafndan m uhasaras................................................. 143 145Trakyada Peeneklere kar mcadele..................................................................145 1471053 te Preslav yannda Bizans ordusunun hezimeti ve 30 yllksulhun akti . . . . ..........................................................................1 4 7 150Balkanlarda Uzlar......................................... ................................................................. 150 1521065- 1081 yllarnda Uzlar ve P e e n e k l e r ................................................. 152 160

VIII. ALEKS KOMNENO ZAMANINDA BZANS - PEENEK MCADELES ................................................................................................................................... 1 6 1 - 2 1 3

1056- 1081 yllarnda Bizansn vaziyeti ..................................................161 163Anadolunun Trkler tarafndan f e t h i ..................................................................164 166Pavlikyan Travlin Peeneklerle e l b i r l i i ................................................. 166 169Peenek Babuu elgnn Macar Kral Solomonla Bizansa hcumu 169 171BizanslIlarn 1087 Derster (Silistire) hezimeti. . . . . .1 7 1 182

.......................................................................... 182 193. . . . . . . . 193 195 . . . . . . . 196 198 ......................................... . . 198 201

VI

Kumanlar................................Bizans - Peenek bar 1088 - 1090 Peenek harpleri zmir Beyi akaPeeneklerin Trakyadaki harpleri (1088- 1091) . . . . 201 213

IX . 29 NSAN 1091 LEBUNUM MEYDAN MUHAREBES................................. 214 227

X LEBUNUM MEYDAN MUHAREBESNDEN SONRA PEENEKLER . 228 237

X I. MUHTELF MEMLEKETLERDE PEENEKLERDEN KALAN YERADLAR I................................................................................................................................... 238 254

A n a d o lu d a ......................................... .......................................................... 238 239Balkanlarda ve ark Avrupada Peenek i z l e r i ......................................... 240Macaristanda yerleen Peenekler.......................................................................... 241 254

XII. L V E L E R ................................. ..........................................................................................Konstantin Porphyrogennetosun De administrando imperio sundan: . 255 256Metnin tercm esi................................. , ................................................................. 257 258Peenek, ahs, kabile ve yer adlar. ..................................................259Peenek tarihinin kronologyas . , ................................................. 260 265

KAYNAKLAR VE BBLOGRAFYA . . 266 271NDEKS . . . . . . . . .2 7 2 - 285

Maddeler indeksi . . . . . . 286

N SZ

Peenejclerin tarihi dnya tarihinin az bihnen, fakat ok enteresan bir safhasn tekil eder. Yakn bir maziye kadar Orta Asyadan bat Avrupaya gelen Trk kavimlerinin hareketleri .gelii gzel, sebep ve neticeleri aratrlmadan, yazlmakta idi. Halbuki herbir byk ve kk tarihi vakalar douran ve yrten sebepler vardr. Bir tarihinin de vazi fesi bu sebepleri bulup karmak ve neticelerini de gsterebil mekten ibarettir. Umum Trk tarihinin mhim bir parasn tekil eden Trklerin Hazar ve Karadenizin imalinden yr yleri,, ayni zamanda cihan tarihi iin de byk bir ehem miyeti haizdir.

Peeneklerin Ana vatanlarmdan ayrlarak garp memleketlerine gidilerini yalnz Ortazamanlarda vukubulan dier hareketlerle mukayese edeceiz. Hakikaten Peeneklerin tarihi kendilerinden evvel ve sonra ayni istikamette ilerlemi olan birok Trk.kavimleri ve zmrelerinin tarihini andrmaktadr. Bu bakmdan Peenek tarihinde gizli kalan ksmlar baka kavimlerde belli olan cihetlerle tamamlanr. Alanlar, Hunlar, Avarlar, Uzlar, Kumanlar ve Tatarlar (Moollar) Karadenizin imal istikametinde yrmler; buralar bir mddet yurt edinmiler ve bilhara muhtelif yerlerdeki kavimlerle karp gitmilerdir; btn bu isimleri geen kavimlerin tarihinde mterek bir hususiyet vardr: bunlarn hepsi de Orta Asyadan ayni erait altnda ve aa yukar ayni yolu takip etmilerdir. Bu kavimlerin mukadderat arasnda da byk bir benzeyi gryoruz: halihazrda yeryznde Hun, Avar, Uz ve Kuman adl bir zmre olmad gibi, Peenek adn tayan bir kavim de yoktur. Bu neden ileri gelmitir? Bunun balca sebeplerini mezkr kavimlerin iinde bulunduklar siyas ve ktisad eraitte aramak lzmgelir.

Bilhassa siyas eraitle hesaplamalyz. Btn bu kavimler anavatandan ktktan sonra salam ve srekli esaslara dayanan bir devlet tekilt yapmaa zaman ve imkn bula

VIII 9 e q e n e k l e r

madan, arkadan gelen ikinci bir hcum karsmda yerlerini baka bir zmreye brakmak mecburiyetinde kalmlard. Bu hususta yalnz Hunlar bir istisna tekil ediyorlar. Onlar olduka muntazam bir devlet makinesi kurmaa muvaffak olmular, amma igal ettikleri sahann fevkalde byk olmas ve bu hudutlar iinde Hun-Trk unsurunun fazla bir ekseriyet tekil etmeyii, Attilnn lmn mteakip Hun devletinin derhal yklmasn inta etmitir. Ayni vaziyet Avarlarda da tekrarlanr gibi grnyor. Karadenizin imalinde iken mnferit kabileler halinde yaayan Avar heyeti Transilvanya ve Panonyada Bayan hann kkimiyeti altnda bir devlet haline geliyor ve birok Trk olmyan kavimleri de tabiiyeti altna alyor; Avar devletinde de yabanc unsurlarn byk bir kalabalk tekil etmi olduu anlalyor. Yabanc zmreler birer birer Avar hanlarnn hkimiyetinden kurtulduktan sonra Avar ktlesi adete gittike azalm ve 8- inci asrn sonunda Frank hcumuna kar dayanamyarak malp olmutu. Peeneklerin arkasn takiple Det-i Kpaa gelen Uzlar ise tam bir kable heyeti halinde yaamakta devam etmiler ve mtemadiyen tazyika maruz kaldklarndan uzun mddet bir yerde tutunamyarak sk sk yer deitirip, nihayet Balkanlarda dalmlard. 1 060 dan sonra Det-i Kpakta hakimiyet sren Kumanlar devlet kurmak iin dier Trk kavimlerine nisbeten daha msait bir eraiti haiz olmalarma ramen, ta Mool istilsna kadar bir federasyon halinde kalmlard. Ayni hali Pee- neklerde de gryoruz. Bu kavim tarihinin devam mdde- tince bir kable heyeti,, olmaktan kurtulmamtr.

Yukarda adlarn saydmz bu Trk kavimleri orta kurun tarihinin siyas-ve buna bal olarak ktisad ve meden- tarihinde ok byk, fakat halihazrda daha tamamile tesbit olunmyan, roller ifa etmilerdir. Bu kavimlerden hl hi birisinin tam bir tarihi yazlmam olduundan cihan tarihinin bu ksm bo kalyor. Mevzuumuz olarak aldmz Peeneklerin tarihini yazmaktan maksat ta bu boluu hi olmazsa ksmen doldurmaktr. Peeneklere dnya tarihinde ok mhim bir rol isabet etmitir. Bunun neden ibaret olduunu eserimizde gstermee alacaz. Burada yalnz birka noktaya iaret etmek istiyoruz; Peenekler 150 yl gibi uzun bir zaman Don ile Tuna nehirleri arasn igal etmi olmakla

ok mhim siyas vaziyetlerin vcude gelmesinde amil olmulard; onlar da : ark Slavlarmm tamamile cenup Slavlarndan ayr dmeleri ve Kiev Rusyasnn Karadenizin imalindeki Bozkrlara inmesine mani olunmasdr. Sonra, Orta Av- rupada Orta kurunun en mhim siyas varl olan Macarista- nn Tuna-T isa sahasnda teekkl etmesinde phesiz Pee- nekler en byk bir rol oynamlardr. Peenekler XI inci asrn balarndan itibaren Balkan yarmadasna aknlar yapmlardr; birka yllar sonra Peenek zmrelerinin bazlar buralarda yerletirilmitir. XI inci yzyln ortalarndan sonra Tunann cenup sahilleri, bugnk Bulgaristan ve Makedonya Peeneklerin yata olmaa balyor; ve buralarda birok Peenek kolonilerinin tesis edilmi olduunu gryoruz. Ayni zamanda Balkan yarmadasnn bir ok yerlerinde Peeneklerle meskn mahallere tesadf ediyoruz. Grlyor ki, Kumanlardan ve Anadoludan geen Trklerden ok evvel, Rumeli ve Balkanlar Ouz Trklerinin bir zmresi tarafndan meskndu. Nihayet Peeneklerin BizanslIlar zerine arkas kesilmiyen hcumlar Anadolunun SelukluTrkleri tarafndan igalini ok kolaylatrm olmas muhakkaktr. Anadolunun Seluklu Trkleri tarafndan alnmas tarihini aratrrken bu ciheti de gzden karmamak gerektir.

Peenekler, Karadenizin imalinde yaam olan Trk gmenlerinin belki de en tipikleridir. Biz bu kavmi tetkik ederken daha evvelki Trk gmenleri hakknda da epey bir fikir edinmi oluruz. Dier taraftan Peeneklere ait kaynaklarn okluu bunlar aratrmada byk bir kolaylk tekil ediyor.

Asl aratrmaa gelince ta batan unu sylemeliyiz ki, Peeneklerin tarihini de birok dier Trk kavimlerinde olduu gibi, baka milletlerin brakm olduklar kaynaklardan renmekteyiz. Bu cins kaynaklar ekseriyetle Peeneklere dman kimseler tarafndan kaleme alnmtr. Bunlar grupa ayrlabilir: Bizans, Rus ve ark kaynaklar. Bilhassa BizanslIlar bu Trk kavmi hakknda itimat edilecek, ve ekseriyetle olduka sarih, malmat kaydetmilerdir. Fakat, Bizans tarihiliinin icab olarak, hemen hemen hep harp vakalan bahsedilmektedir. Peeneklerin i hayatlar, tima tekilt, madd ve manev medeniyetleri hakknda rnalrnat verilme

n S z IX

mektedir. Bu hususta yalnz De Administrando mperioda pek az bir malmata tesadf ediliyor. Rus vekayiname- lerinde de ancak Peenek-Rus muharebelerinden bahsolu- nuyor. Gerek Bizans ve gerek Rus kaynaklarmdaki Pee- neklere ait yazlar Peeneklerle temasn neticesinde vijcude geldiinden, byk ehemiyeti haizdir. Lkin ark kaynaklarna gelince vaziyet deiiyor ; oradaki malmat ok mphem ve ikinci nc ellerden gelmektedir. IX uncu asrn ortalarna kadar Yayk nehrinin arknda yayan Trkler hakknda ark (Arap ve Fars) kaynaklarnda fazla bir malmat mevcut olmad herkese malmdur. Bu itibarla Peeneklerin dil-Yayn arknda yaadklar devirler tamamile karanlk olup bu hususta sylenen szler ancak bir faraziyeden ibaret kalyor. Peeneklere dair ilk msbet malmat 8 60 tarihlerine doru balamaktadr. Fakat onlarn btn tarihlerine ait biribirini takip eden kaytlarn mevcut olduu hatra gelmesin. Peenek tarihinin birok ksmlar tamamile mehul kalyor. Aradaki boluklar mevcut kaytlardan neticeler karmak suretile doldurulmakta olup mteaddit cihetlerinin aydnlatlmas yeni bulunacak malzemeye baldr.

Peeneklerin tarih mukadderatn renmekle ayni yolu takiben fakat ok evvel gelmi olan Hunlar, Avarlar ve dier Trk kavimlerinin tarihlerine dair daha esasl bir gr elde etmek mmkn olacan sylemitik. Bizim aratrmalarmzda eksik kalan ksm Peeneklerin i hayatlar ile madd ve manev kltr meseleleridir. Baz gmen kavimlerin i tekilt etraflca ilenmitir. Bu hususta B. Ja. V 1 a d i m i r c e v'in ObSestivennyJ stroj mongolov (Moollarn tima tekilt) (Sovyetler Birlii limer Akademisi neriyat 1934 , 2 23 sahife) adl ok ehemmiyetli aratrmasn gste- biliriz. Bu sahaya temas eden ikinci bir eser de S. P. T o l s - t o V, Perezitki totemizma i dual'noj organzacii u iurkmen. (Trk- menlerde totemizim ve dual tekiltn izleri). N. Ja. Marr namn tayan madd kltr tarihidir. [Devlet Akademisi tarafndan karlan Problemy istorii dokapitalisticeskich obscestv,, adl mecmuada, Leningrad 1935 . Sonra P. F. P r e o b r a - z e n s k i j nin Sovyetskaja Etnogrfija,, (1930 , N. 4) sindeki Razlozenie rodovogo stroja i feodaVnyj process u turkmen jomudov.(Yomud trkmenlerinde Itable tekiltnn dalmas ve

X S ^ e e n e k l e r

feodal hareket). ] Ayni suretle gmenlerin madd kltr izlerini tenvir hususunda bilhassa Macarlar tarafmdan fevkalde ehemmiyetli tetkikler yaplmtr. Bu meyanda Avarlar- dan kalan eyann lm aratrlmalara mevzu tekil ettiine bihassa iaret etmeliyiz. Bilhassa J. N e m e n th in DieInschriften des Schatzes von Nagy Szent Miklos adl eseri Peeneklerin madd ve manev kltrlerini anlama bakmndan byk bir ehemmiyeti haizdir. Nemeth bu mehur definenin Peeneklere ait olduunu ileri sryor, ve ayni zamanda bu define iinde bulunan destilerdeki yazlarn da Peeneklere aidiyetini kabul ediyor. Bu meseleye dair en son aratrmalarn birinde Nemethin fikirleri epey tenkit edilmekle beraber (B. von A r n i m , Zeitschrift fr Slavische Philologie, B XI (1 9 3 4 )2 4 0 - 2 4 8 S.), Nemethin bu tetkiki gmenlerin kltr tarihi bakmndan muhakkak ki ehemmiyetini muhafaza etmektedir. Arkeologya ve filologya sahasna ait meseleleri ihtiva etmesinden tr biz bu cihetlerin tenvirini Trk arkeologya ve dil bilginlerine brakarak, Peeneklerin madd kltr tarihi meselesine girimee cesaret edemedik. Bahusus Rus Bilgiler Akadernisinin Cenub Rusyada yaptracan iln ettii kurganlarn aratrlmas ii bitip ve oralarda bulunan eyaya dair malmat neredildikten sonra, Cenub Rusyadaki gmenlerin, ve bunlar meyannda Peeneklerin de, madd kltrlerine temas etmek mmkn olacaktr.

Tetkikimizi hazrlarken mracaat ettiimiz baz eser ve kaynaklar kitabn banda kaynak ve tetkikler,, adiyle bahsettiimiz ksma alnmamtr. Mesel n derecede ehemmeyeti haiz olan ve Peeneklere dair hi bir yeni malmat ihtiva etmiyen M n e c c i m b a nm inden ayrca bahsetmee lzum grmedik. Baz yazlar ancak mevzuu- bahis ksmn baslmasndan sonra elimize getiinden, oralarda ileri srlen fikirler hakknda ayrca bir mtalea der- meyan edemedik. Ezcmle A. N. B e r n s t am in Istoriceskaja pravda v leende ob O uz - a ane (Ouz - kaan efsanesinde tarih hakikat). Sovetskaja Etnografija N 6 (1 9 3 5 ) adl yazs bu kabildendir. Bernstam, Ouzun Urum ve Urus beyle harbini Peeneklerle balyarak, 9 68 deki Peenek - Rus harbini kastediyor ve Ouz efsanesinde Peeneklerin Bizansa yrylerini grmek istiyor. Fikrimize gre Bernstamn delilleri inandrc deildir.

_______________ n S z __________________________________ X I

X II 9 e ; e n e k l e r

Peeneklerit faaliyet sahasn gsteren haritalar da tertip edilmitir. Maattessf haritalarn tabnda baz yanllardan kanmak mmkn olmad. Haritalar daha iyi anlalmas iin ayrca Peenek ve dier Trk kavimlerinin hareketlerini bildiren bir sinkronik cetvel de koyduk. Bu cetvel bilhassa Peenek ve dier Trk kavimlerinin hareketlerini gsterir harita,, ya aittir.

Trk olmyan ahs ve kitab adlarn mmkn olduu kadar kendilerinin kulland iml ve harflerle yazdk. Yalnz rusa iin garp ilim leminde kabul edilen transkripsiyon sistemini alarak, rusa szlerde bu transkripsiyonu kullandk. Buna gre c -trke , s - . z - trkedeki j , c almancadaki z , ch almancadaki ch y,> trkedeki ve j trkedeki y gibi telffuz olunmaktadr. Peeneklere dair ehemmiyeti itibariyle en birinci yerde duran De Administrando pmerio dan bir para kitabn sonuna aynen konulmutur. Metinde verilen malmatn kontroln kolaylatrmak maksadile bilhassa Bizans kaynaklarndan sk sk sitatlar yapmay faydal bulduk. Bu sitatlarda grld zere Peeneklere dair en ok malmat brakan mellif olarak imparator Konstantin VII. Porphyrogennetos ile Aleksi Komnenosun kz Anna Komnenadr. Trk tarihi bakmndan deerleri yksek olan bu her iki eserin dilimize evrilmesi temenni edilir. Ayni suretle Rus vekayinamelerinin de bize byk bir yardm olduunu sylemeliyiz. Bu mnasebetle, Rus vekayinamelerinden, hi olmazsa iktibas suretiyle, Trk tarihine temas eden ksmlarnn trke olarak neredilmesinin pek faydal olacan da ilve etmeliyiz.

n szmze nihayet verirken bu eserin vcude gelmesinde en ok yardmlar grlen birka ahs anmak yerin- dedir. Bunlardan biri Bizans mparatoru Konstantin VII. Porphyrogennetos, kincisi - Aleksi Komnenosun kz Anna Komnena ve ncs de Peeneklerin dnya tarihinde oynam olduklar roln ehemmiyetini ilk olarak lyk vehile ortaya koyan Bizans tarihi bilginlerinden V. Vasilevskij dir. lk iki ahs bizi alkadar eden kavime dair zengin malzeme brakmak suretile, sonuncusu da Peeneklere dair etrafl bir tetkikin yazlmas lzimgeldii fikrini vermesi itibariyle - bu aratrmann vcude gelmesinde en mhim amil olmulardr.

Ortaya koyduumuz Peenek tarihi,, - malzemenin cinsinden dolay - ne bir analiz ve ne de bir sintezdir. Burada mevcut malmat, mmkn mertebe kritike tbi tutularak, bir araya toplanlm ve Peeneklerin bilhassa d tarihleri,, tesbit edilmee allmtr. Eldeki kaynaklarda hemen hemen, yalnz Peeneklerin hareketleri ve harpleri mevzu bahis olduundan, eserimizde daha ziyade bu kavmin dier milletlerle mnasebetleri tenvir edilmitir. Bu mnasebetin o zamanki siyas vakalar zerine tesirlerini bulup karmaa da altk. Bu cihetin aydnlatlmasnda baz eksikler var sa, bunlar kaynaklardaki kaytlarn azlndan ileri geliyor. Gelecekte daha fazla malzeme ortaya konulduu zaman Peeneklerin tarihi muhtelif cepheden ilenir ve bunu kaleme alan mverrih te umum Trk tarihine byk bir hizmet etmi olur.

Kadky , Mhrdark in c i Knun 1 9 3 7 D r . A . N . K u r a t

________________________________/7 3 2____________________________

giri

PEENEKLERE DAR TARH BLGLER BULUNAN

KAYNAKLAR

1. BZANS TARHLER VE KRONKLER

Trkler Orta Asyadan garbe giderlerken, Hazar denizinin imalinden ve cenubundan olmak zere, iki yol takib etmilerdi. Orta kurunda imal yolu ile Avrupaya giden Trklere dair maliamat bilhassa Bizans kaynaklarmda muhafaza edilmitir. Bu eserde tetkik ettiimiz Peeneklerin tarihlerine dair malmat da yine Bizans melliflerine medyunuz. Peeneklere dair kayitleri ihtiva eden en eski kaynak olmak zere Bizans mparatoru K o n s t a n t i n VII. P r o p h y r o g e n n e t o s un ilim leminde De administrando imperio adiyle maruf olan eseri bata gelir. Sras gelmiken, Peenek tarihi iin esas memba brakm olan bu imparatora ait biraz izahat verelim. Konstantin VIL Porphyro- gennetos 912 den 9 59 a kadar Bizans tahtm igal etmiti.O, Makedonya sllesinin banisi Basil I-nci nin torunu, yani Feylesof Leonun oludur. Konstantin, ba imparator olmasna ramen, ta 9 4 5 ylna kadar, yalnz ismen hkmdard; 919 dan 944 e kadar btn idare onun kaynpederi R o m a n L e k a p e n o s u n elinde idi. Lekapenos, oullar tarafndan tahtndan indirildikten sonra (944 te) onun yerini bir yl mddetle oullar igal etmilerdi. Ancak 945 te Konstantin, tahtn kimse ile paylamakszn, tam manasile bir hkmdar olabilmiti. Bu vaziyet onun lm yl olan 9 5 9 a kadar devam etmiti.

Konstantinin hkimiyeti sralarnda Bizans imparatorluu olduka sakin bir devre iinde idi; dtan fazla bir tehlike yoktu. Lekapenos gibi kuvvetli bir adamn eriki taht olmas ite de asayii temin etmiti. Vaziyet byle iken, zaten dar ilerle fazla alkas olmyan Konstantin,

Peenek tarihi 1

kklndenberi sevdii edebiyat ve ilim ileriyle uramaa imkn ve pek ok vakit bulmutu. mparatorluun kendisine bahettii hak ve kuvvetten istifade eden Kons- tantin, lm eserlerin toplanmasma ok gayret etmi ve biriken malzemeden ya kendisi eserler yazm veya ba- kalarma yazdrmt. Konstantin yalnz olarak idare banda bulunduu yllarda da lm meguliyetini brakmamtr; hatt bizi alkadar eden eserini tam bu yllar iinde vcude getirdiini gryoruz. Onun zamannda, stanbulun mehur eski ilim oca olan Bardas niversitesi canlandrlm, ve bu suretle Bizansta yksek tahsilin yeniden ykselmesine imkn yaradlmt. Bizans tahtn igal eden bu ilim merakls hkmdarn iki nevi ilm faaliyeti olmutur; biri - bizzat onun kaleminden kan veya idaresi altnda yazlan eserler; kincisi - imparatorun teviki ile her ilim sahasn ihtiva eden ansiklopediler. Birinci nevi eserler arasnda ilk bata imparatorun byk babas olan B a s i l I-ncinin biog- rafyas gelir. De administrando imperio nun byk bir ksmnn mellifi Konstantinin kendisidir. Bizi burada ancak bu sonuncu eser alkadar ettiinden, baka eserleri brakarak yalnz De administrando imperio ile megul olacaz.

Konstantin Porphyrogennetos, olu R o m a na (sonra imparator olan, 9 5 9 -9 63 yllarnda) hitaben kaleme ald bu eserinde devletin haric siyasetine dair birok pratik nasihatlerde bulunuyor; mdekkikler bunun iin kitabn adna De administarando imperio demilerdir. Eser 53 baptan ibarettir. 9 5 0 tarihlerinde Bizans imparatorluunun imal, ark ve garp komularndan bahseder. Bilhassa bu kavim- lere kar nasl bir siyaset takip olunmas lzmgeldii, kitabn en canl noktalarndan biridir. Orada Trk kavimleri olan Peenekler, Uzlar ve Hazarlardan baka, Macarlar ve Kabarlardan bahsedildii gibi, Balkan ahalisi olan Bulgarlar, Srplar, Hrvatlardan ve Dalmayallardan da bahis geer. Sonra, Ruslar ve Slavlara dair ok enteresan malmat verilir. Orada Araplar, Cenub talya ve Venedie dair de birok enteresan malzeme bulunuyor. Konstantin Porphyrogen- netosun eseri hakknda bundan 65 yl evvel A l f r e d Ram- b a ud nun sylediini bir daha burada da tekrarlyabiliriz. O diyor ki: Eer bu eser muhafaza edilmemi olayd, btn bu mntkalarn (Karadenizin imali ve ksmen Balkan ya

2 ^ e n e k l e r

rmadas) 9. ve 10 - cu asrdaki tarihleri bizim iin mehul kalacakt. Macarlar, Yugoslavlar, Cenub Rusya ahalisi, kendi milliyetlerinin balangcn, tarihlerinin ilk sahifelerini bu eserde bulabiliyorlar. (A. R a m ba u d, Constantin Porphyrogenete p. 173-174.) De administrando imperionun 1 -8 baplar P e- en e k l e r d e n bahseder; birde aynca drt sahifeden ibaret olan 37-nci bap bilhassa bu kavme hasredilmitir. Bizans imparatorunun bu Trk zmresine fevkalde ehemmiyet verdii grlyor. 9 ncu bap ta R u s l a r a aittir. Rus tarihinin balangcna ve /boslarn milliyetini tayinde en mhim bir vesika olup ok enteresan malmat vardr. 38-nci bap Macarlarn (Konstantin onlara hep Trk diyor.) Meneleri 3 9 -cu bapta Kabarlardan, 40-nc da Kabarlar ve Macarlardan bahsediliyor; 4 2 - nci bapta da Selnikten Tuna nehri ve Bel- grad kalesine kadar, Macaristan ve Peenekistandan Hazar kalesi olan Sarkele kadar yerlerin corafyas hakknda malmat verilmektedir. Kitabn iinde Arap tarihine dair, spanya hakknda, Peloponnes v. s. gibi Bizansla alkas olan yerlerden ve kavimlerden bahsediliyor. mparator, sonuncu bap olan 53 te de Krmdaki Chersones ehrinin, bilhsasa Karadenizin imalindeki memleketlerle ok faal ktisad ve siyas mnasebat olduundan, bu ehrin vaziyetini ve tarihesini oluna tantmak iin gayret etmitir. Eserin yazld (daha dorusu tertib edildii) zaman baplarnn sras, imdiki gibi (yani Bonn tabnda gsterildii gibi) olmasa gerektir. Eserin yazlmas tarihine gelince kat bir tarih sylenemez. Maamafih imparator Konstantin kitabnn iki yerinde tarih gsteriyor; elal 81 n,exQi tfi OTjfieov, f]Ti satlv Iv8ixticv Ep8p.T|, et- dT y.tiaem xff(xou euv ' (6457=949) S. 130 de; sonra : qp' ov e nd 2 aX)va (i8TCXicrav e 'Pajffiov, elalv Ety\ qp' | exQ'' a ^egov, ^t lv8xu(vo e|38fx,o euv(;'(6457 = 949) S. 137. Fakat bunlarn ancak o bahislere ait olduunu kabul edebiliriz.

Eserin takriben 9 4 9 -9 5 1 (yahut 952 ) yllarnda yazld muhtemeldir. Konstantin bunu yazarken, malzemesini muhtelif kimseler vastasiyle toplamtr: Bizanstan giden eliler, Bizansa gelen muhtelif kavimlerin elileri, tccarlar, esirler, askerler ve bakalardan imparatorun eseri iin malmat alnm olabilir.Hatt, Peeneklere dair kayitlerin bir ksmn, bilhassa kable adlar, Peeneklerin Det- i - Kpcaa gelmeden evvelki tarihlerine dair ksmlar ve Peenek-Macar

s i r i 3

S ^ e g e n e k l e r

harplerinin dorudan doruya Peeneklerden alnm olmas ihtimali varittir. De administrando imperionun btn ksmlarnn bizzat imparator tarafndan kaleme alnm olmas icap etmez; bu eser deta, civardaki kavimler hakknda imparatora bildirilen raporlar ihtiva eden bir defter mahiyetindedir; oraya bakalar tarafndan kaleme alman baplarn da girmi olmas muhtemeldir. De administrando imperio'yi en iyi bilen B u r y , bu eserden bahsederken mozayik,, tabiri kullanyor ve W e have no reason to quest ion h is (Konstn t in ) persona l re sponsab il i ty for ali parts of the treatise diyor (S. 518). Bununla beraber Konstntin Porphyrogennetosun eserinde muhafaza edilen kayitler, shhat itibariyle, ek ve phe brakmamaktadr. mparatorun doru malmat elde edebilecek vaziyette olduunu grdk; bunun iin mezkr eser, orada isimleri geen kavimlerin gerek tarihleri ve gerek corafyalar iin en mhim bir kaynak mahiyetindedir.

Konstn tin P o rphy rogenne to s a dair arat rmalar : A l f r e d R a m- b a u d , L Em pire g rec au d ix iem e siec le. Constantin P orphyrogenete. Par is 1 8 7 0 ; H . L e c l e r c q , Constantin P orphyrogenete et le liv re d es cerrem onies d e la co a r de B yzan ce ; C a b r o l , D ictionnaire d'a>cheologie ckretienne et d e liturgie. Par is 1914, I I I (2), 2 6 9 5 - 2 7 13 . K a r i K r u m b a c h e r , Geschichte d er byzanti- nischen L iteratr. 2 inci tabi. M nchen 18 97 . 2 5 2 - 2 6 4 sahifeleri. Constan - tine Porpyrogenete. L e liv re d es cerem on ies. Collecton byzan tine publ. S O U S le patr. de l 'Association G . B u d e . Par is 1935 .

De adm in istrando im perio ya a i t :

A . R a m b a u d n n yukarda z ik ro lunan eseri ; K . K r u m b a c h e r (yuk. z ikr. ol.); bu husus ta en m h im tetk ik : J . B u r y , The treatise De adm in istrando imperio. Byzan t in ische Zeitschrift XV (1 906 ) 511 - 5 7 7 . Sonra, G . M a n o j l o v i c , S tu d ije o spisu D e adm in istrando imperio,, ca ra K onstan tina VIL P orfirogen ita . Zagreb U lm Akadem isi ner iyat (Rad), Cilt 182 . S.1 - 6 5 ; c. 186 . S. 3 5 - 103 ; 1 04 - 184 ; c. 187 . S. 1 - 132 (1910 - 11). S rp - H rvata yaz lan bu arat rmalarn hu lsas 1 9 2 7 de Belgratta ak ted ilen B iza t in is t le r k ong res in e arzedilm iti ; bak n z : A n a s t a s i j e v i c ve G r a n i c , Compte - rendu e (Belgrade, 1 9 2 9 ) p. 4 5 - 4 7 . Bu ettlerden maada b i lh assa u yazlar z ikro lunabil ir : K . J . G r o t , Izv estija K onstan tina P or- f ir o rod n og o o S erbach i C horvatach . S, P sbg . 1 8 88 ; bundan b ir k tibas - Archiv r s lav ische Philo log ie 5 (1881) 3 9 0 - 3 9 7 . Bu eserin tenkidi: T. F l . o r i n s k i j , 2 . M. N. P. c ilt 214 (Mart) s. 1 3 9 - 1 7 0 ; cilt 2 15 (Haziran) S. 3 0 0 - 3 2 2 . P . H u n f a l v y , Macarlar hakk nda ver ilen malmat te tk ik etm itir ; M agyarorszag E thn og raph ia ja (stifade edemedim). J . N e - m e t h , A h on fog la lo M agyarosag k i lku lsa . Budapest 1 9 3 0 . (Baz k s m lar n te rcm e su re t iy le istifade ettim.) J . M o r a v c s i k , A m aggar trtenet b i- zan ci fo r ra sa i (Macar ta r ih in in B izan s k aynak lan ) Budapest 1 9 3 4 . 2 5 6 ss . (Byzant.Zeitschrift teki re senz iyon lan vastasiy le istifade edilmitir .) Byz .

Z. B. 3 5 ( 1 9 3 5 ) 4 0 0 - 4 0 6 . G e z a F e h e r , Ungam s Gehietsgrenzen in d er Mitte d es X. en Jah rkundertes . Ungar is ch e Jah rbcher , B. II. Heft 1. (April 1922 ) ; Q . G z e b e , Tarco - byzan iin ische M iszellen . Kr. Csoma Arch. I (1912) 2 0 9 - 219 . C. A. M a c a r t h n e y , The M aggars in the ninth century. Cambridge 1 9 3 0 , 8 0 - 117. A. V a s i 1 i e v, Histoire de Vempire Byzantine. Paris 1 9 3 2 Vol. I. 4 7 7 - 7 8 . De adm. imp. nun rusa te rcmesi: Q. L a s k i n , tenija v m p. Obscestve istorii i d revnostej p ri M oskov. Universitete. 189 9 , bunun tenkidi; P a - p a d i m i t r i u s , Byzan t in ische Zeitschrift II. (1900) 515 - 5 2 3 . V. V. L a t y S e v tarafndan ba lanarak N. V. M a l i c k y n i n devam ettirdii: Karadenizin im a lindek i m em leke t le re dair B izans k ayn ak la rmm verd ik ler i m a lmat (Len ingrad - Moskva 1 9 35 ) adl ese rden istifade m m kn olmad.

Konstantin Porphyrogennetostan sonra, Peeneklere dair braktklar malmatn okluu bakmndan, K e d r e - n o s (Haddi zatinde Skylitzesin eseridir) ile A n n a K om - n e n a en mhim yer tutarlar; maamafih baka Bizans tarihleri ve kroniklerinde de Peenekler hakknda tek-tk kayit- lere tesadf olunuyor. 9 5 0 tarihlerinde doan L e o n Di a - k o n o s u n , 9 5 9 - 9 7 5 yllar vakalarn iine alan, eserinde bizi alkadar eden kavme dair baz szler geer; bu tarihinin, eserine bizzat grd vakalar alm olmas, oradaki malmatn kymetini ok ykseltmektedir. Rus Knezinin Biz a n s l I la r a kar yapt harpler mnasebetiyle Peeneklerin de isimleri zikredilmektedir; bu suretle Leon Diakonos un szleri Rus vakayinamelerini tamamlyor.

1034 -1079 yllar vakalarn yazan M i c h a e l A t t a l i a - t e s de Leon Diakonos gibi, ekseriyetle, grd vakalar anlatt iin, tarihinin ehemmiyeti byktr; eserinde Balkanlarda cereyan etmi olan harpler bahsinde Peeneklere de tesadf ediyoruz; Anadoluda, BizanslIlarn Seluklularla yaptklar harplerde Bizans ordusunda Peeneklerin bulunduunu Attaliates vastasiyle reniyoruz. Roman Dioge- nesin Alp Aslana kar yapt ve Malazgirt hezimetiyle neticelenen seferinde Peenekler de bulunuyorlard. Attaliates onlara S k i t diyor; bununla Peenekler mi, yoksa Uzlar m kastediliyor, mellif bunu tasrih etmemekle beraber, onun daha evvelki kayitlerinin birinde Skit ten Peenekleri kas- dettii anlalmaktadr: Sun''a 6s, otj IlaT vdyuOu oev 8t||i)8t| Aoyog /taAev (S. 30).

11- inci asrn sonlarnda yaam olan kronikilerden J o- a n n S k y l i t z e s de, 811-1079 yllarn ihtiva eden kitabnda

s i r i s

S e e n e k l e r

Nikefor Bryenniosun Nikefor Botaneiatesa kar mcadelesini anlatrken, Bryennios'un Peeneklerle anlatn yazyor. Bundan maada Skylitzesin eserinde 11 - inci asr ortalarndaki Peenek tarihine ait ok kymetli malmat buluyoruz; o, Dneper ve Dnester boylarnda yayan Peenek- 1er arasnda cereyan eden i mcadeleler hakknda olduu gibi, bu sralarda Bizans imparatorluu ile bu kavim arasndaki mnasebetlere dair de mufassal ve enteresan kayitler brakmtr. Yalnz, eserinin bu ksmlar ilim alemince K e d - r en o sun ismiyle tannmtr. 11 - inci asrn sonlar ve 12- inciasn balarnda yaam olan kei Georg K e d r e n o s dnya tarihi mahiyetinde olan kronikine Skylitzesin eserini aynen koymutur; Kedrenosun eseri tamamiyle nerolunduundan, Skylitzesi ayrca nere hacet kalmam, ve onun 811-1057 tarihleri bu suretle Kedrenos adiyle tannmtr.

mparator Konstantin Monomachos zamannda (1042 - 1055) en nfuzlu adamlardan biri olup, yeni tesis edilen stanbul Akademisinde felsefe Profesr olan M i c h a e l P s e l l o s (lm tarihi 1096), 9 7 6 - 1 0 7 7 yllarn ihtiva eden eserinde, Peeneklere dair baz malmat veriyor. Bilhassa Konstantin Monomachosun Peeneklere kar kazand zaferi mnasebetiyle bunlarn isimleri geiyor. Tam mana- siyle ince bir Bizansl, ve devrin en lim adamlarndan olan Psellosun nazarnda Peenekler en kt barbarlar,, dr. Bununla beraber, Psellos Peeneklerin kuvvetli ve ok tehlikeli bir komu olduklarn tamamiyle doru olarak tesbit etmitir. Metin ve franszca tercemesiyle yaknda kan Psellos'un Bir asrn tarihi,,, bilhassa bu zaman Bizans tarihinin birok cihetlerini aydnlatmak itibariyle ok mhimdir. (Michel Psel- los, Chronographia. Te-xXe retab. et trad. par Em. R e n a u l d . Coll. de Bude. Paris 1926.)

Bizans mparatoru Aleksi Komnenos zamannda mhim bir mevki tutmu olan Nikefor Bryenniosun (imparatorun damad, mehur Anna Komnenanm kocas) eserinde de Peeneklere ait birka kayit bulabiliriz; fakat onun eseri Anna Komnenankna girmi olduundan zerinde fazla durmyacaz. Bizi alkadar eden asl eser A n n a K o m n e - n a nn tarihidir. 11-inci asrn sonu ve 12 - inci asrn balar iin birinci derecede kaynak mahiyetinde olan, Bizans prensesi Anna Komnenann kitab Alexiada adn tamaktadr.

_____________________________s iri?_____________________________ ?_

Yalnz Peenekler deil, Kumanlar ve bilhassa Anadolu Seluklular tarihi ile birinci Hallar seferine ait ok enteresan ve ehemmiyetli malmata ihtiva eden Alexiada mn mellifesine dair malmat vermek faydadan hali olmyacaktr,

Anna, Aleksi Komnenosun byk kzdr; 1083 te domutur. O zaman, Bizans saraynda det olduu zere, devrin en mkemmel terbiye ve tahsilini grm, eski klsikleri okuyacak ve anlyacak kadar eski grekeyi elde etmitir. Homerosu, Herodotu, Tkukydidesi, Aristofanesi, tragik- leri, Polybiosu, ve bittabi mukaddes kitaplar, okuyordu; An- nanm antik mitologya, tarih, retorik, diyalektik, Aristo ve Efltun felsefesini bildii anlalmaktadr. O bu bakmdan devrin en ok okumu ve bilgili ahsiyetlerden biridir. Aleksi Komnenos kzna ok parlak bir koca da bulmutu: Gen, yakkl, cesur ve ok malmatl olan Nikefor Bryennios Anna iin en mnasip bir hayat arkada olabilirdi. Maamafih karakter itibarile Annann tam bir Bizansl olduu sarahaten grlyor: Aleksi Komnenos ldkten sonra (1118) Anna tahtn meru varisi olan biraderi Joannn ayan kaydrmak teebbsnde bulunmutu; kocasn tahta kararak onun namna kendisi idareyi ele almak pilnm kurmutu. Nikefor Bryennios buna muvafakat etmemi, daha dorusu Joann yerinde salamca tutuna bildiinden, Anna bu pilnlarn kuvveden file karamamt. Bu muvaffakyetsizlii mteakip, Anna tfj KexaQiTojp,evTi manastrna inzivaya ekiliyor ve orada Alexiada sn (Ale d) yazyor. 15 kitaptan ibaret olan bu eser Annann babas Aleksi Komnenosun tarihesidir; 1069 ile 1118 yllar arasn ihtiva eder. Bu eserin yazlmasndan maksat, Komnenler ailesi azasndan en bynn Aleksi Komnenos olduunu gstermektedir; bu itibarla Annann eseri tam manasile babasna bir methiyedir. Kitaptan istifade edilirken bu cihet daima gznnde tutulmal- dr.Alexiada 1138 de tamamlanmtr. Annann bundan sonra nekadar yaadn ve nerede ldn bilmiyoruz.

Bu eser yazlrken istifade olunan malzemeye gelince, ba ksm iin, yukarda ismi geen, Nikefor Bryenniosun 1059 a kadar gelen tarihi celbedilmitir. Annann vaziyeti, sarayda mahfuz ariv ve dier evraktan istifadesini temin etmiti. Tabiatiyle o devrin vakalarna itirak etmi olan birok kimselerle temasta bulunarak, ifah malmat almt. Ken-

S ^ e e n e k t e r

diinin grd ve iittii eyler de eserinin mhim bir ksmn tuttuu muhakkaktr. Baz vakalarn ufak teferruatna kadar tasvir edilmi olmas, oktan gemi vakalara itirak edenlerin isimleri, bilhassa yabanc adlar, doru olarak yazm olmas Annann kendisinden evvel kaleme alnan malzemeden de istifade ettiine dellet eder. Bu itibarla Anna Kom- nenanm eseri, ihtiva ettii devir iin, byk bir kymeti haizdir; yalnz, demin de dediimiz gibi, babasna fazla mevki vermek isteyiini ve onun iin hibir yerde pederini kk drmemee gayret ettiini, bilmek lzmdr. Alexiadann noksan cihetlerinden biri de kronologyasdr: Vakalarn cereyan tarihi ekseriyetle gsterilmiyor; olanlarnn da bir ksm sarih deidir. Onun iin bu cihet ancak baka kaynaklarla mukayese edilerek tesbit olunabiliyor.

Yukarda Annann yabanc kavimler ve ahslarn adlarn doru olarak kaydettiini sylemitik. Bizi bilhassa Trk kavimleri alkadar ettiinden yalnz onlar zerinde duracaz. Anadolu Trklerini hep T r k (To^o) olarak yazyor; Pe- enekler ise, klsik eserlere uyarak, ekseriyetle S k i t (2xjda) adn tayorlar ve ancak birka yerde kendi adlariyle gsterilmilerdir (o naT vdxo); Kumanlar yalnz ol Kofidvo tesmiye olunuyorlar. Anadoluyu Trk beylerine gelince, Sleyman ahn Nominativi 2oXu , Akkusativi de trjv SoXi)[Av (I.301)dr; Puzan - IlovCdvo; Eblkasm-'Aare^^acr-njA; Porsuk - neooot ; Ebl- gazi riovXxdoT|; Kl-Aslan - K tdaMav (r siz olduu o zaman bile bu harfin telffuz edilmediini gsteriyor); zmir emrinin ismi de TCa olarak yazlyor ki, aka olsa gerektir. Burada getirilen Trk isimlerinin ok doru yazlm olmas da, Annann eserini bitirmeden 50 yl evvel faaliyette bulunan, bu ahslara dair Bizans arivinde, az veya ok, yazl malzemenin mevcut olduunu ve Annann da bunlar^ dan istifade ettiini gsterir.

Alexiada de Peeneklerden oka bahsolunur. Vl-nc kitabn 14-nc bab, Vll-nc kitabn l i nci bab kmilen ve VIII- nci kitabn ilk bab hep bunlara hasredilmitir. Alexiada nn bilhassa Aleksi Komnenosun harpleri hikye ettiini hatrlarsak, Peeneklere dair malmat, hemen hemen, yalnz Bizans Peenek harplerini ihtiva etmektedir,

Annan n eser i ilk defa 1610 da tabo lunmutu r : Epitom e des Cod. Mo- nac. opera D. H o e s c h e l i i , Augsburg 1610. Tam olarak n e r i : Ed. pr.

P e t r u s P o s s i n u s , Paris 1651; bunun aynen tab : V ened ig 1 729 . B o n n klliyatnda : Cilt 1(19 ncu kitaplar) ed. J. S c h o p e n , 1 8 39 ; Cilt 1 1 (10 -15 kit.) ed. A. R e i f f e r s c h e i d , 1 8 78 ; yen i tab i: A. Reifferscheid , T eubne r tab , Leipzig 1 884 . Anna er*kenden garp d il lerine tercem ed ilm ee balanm t r ; Fr. S C h i 1 I e r 'in A llg em ein er S amm iung historischer Me- moires vom 12. Ja h rhun d ert his a u f die neuesten Zeiten da A lmanca te rcmesi, J en a 1 790 . D an imarkacaya , Rusaya ve ng il iz ceye de evrilm itir . Son zamanlarda ng ilte rede b ir ib ir in i tak iben kadn tarafndan Anna Kom nenaya dair ese r ler b a s ld : Alexiada n n ng il izce te rcmesi A. S. D a w e s, The A lex ia d o f the P rincess A nna Comnena, London 1928 ; Anna Kom- nann n k saca tercemei hali ve devrin y k sek ahsiyet ler i le tem asn tasv ir eden, Naom i M i t c h i s o n, Anna C omnena. London 1 9 28 ; n ihayet B izans p ren ses in in eserin i tahlil eden, Georg ina B u c k 1 e r Anna C omnena. A study. Oxford-London 1929 . Bun lardan maada Anna Komnenaya dair u eser ler gster i leb il ir : M. D i e t e r, Zur G lauhw iird igkeit d er Anna K omnena. Byzan t in ische Zeitschrift B. II ( 1 8 9 4 ) 3 8 6 - 3 9 0 SS. E. O s t e r,/Inna K om - n e n a . l - l l l , Rastadt 1868 -1871 ; Paul A d a m , Princesses bgzantines. Paris 1893 . L. du S o m m e r a r d . Dean princesses d Orient au X II s i e e l e : Anne Comnene, tem oin des C roisades. i4g'nes de fransc.Paris 1 907 . Ch. D i e h l , Anne C omnene F igu res Bgzantines, t. II. Par is (1 927 ) 2 6 - 5 2 pp; W. M i l l e r , A Byzan tin e blu e b to ck in g ; Anna Comnena. E ssays on the Latin Orient. Cambridge 1921, 5 3 3 - 5 5 0 pp. A. V a s i 1 i e V , de V empire byzantine. Par is 1932 . Vol. II 1 4 7 -1 4 8 pp. Tabi Kari K r u m b a c h e r in Geschichte d er byzantin ischen Literatr, Mn- chen 1 8 9 7 (2nc i tab) 2 7 3 - 2 7 9 SS. Anna Komnenaya i te tk ik i in m- racat o lunacak ilk eser ler meyanndadr.

12-inci asrdan itibaren Peeneklerin Bizans iin fazla bir tehlike tekil etmediklerini gryoruz. Bundan tr Anna Komnenadan sonra onlara dair Bizans kaynaklarnda ok az malmat buluyoruz. 11-inci asrn sonlarnda ve 12-incinin balarnda yaam olan Joann Z o n a r a s m, dnya yaradlndan 1113 ylna kadar gelen, kronikinde bu kavim ancak birka defa zikrolunmutr. 12-inci asrn sonlar adam olan Michael G i y k a s in popler mahiyette olan kronikinde de ayni vaziyeti gryoruz. 1118-1176 yllarn ihtiva eden eserin mellifi olan Joann K i n n a m o s ta da, imparator Joann Komnenosun harpleri mnasebetile, Peenekler zik- rolunuyorlar; burada onlarn yaay tarzlar ve harp usullerine dair baz kayitlere tesadf ediyoruz. Bizi megul eden bu Trk zmresine ait en son kayitleri ihtiva eden Bizans kayna ise Niketa A k o m i n a t o s u n eseridir. 1180 -1206 yllar tarihini kaleme alan bu mellif, yine harp vakalarn anlatrken, Peeneklerden de bahsetmitir. Onun eserinde de bu kavme dair baz enteresan malmat bulunuyor. Eski

s i r i 9

10 ff e e n e k l e r

den C h o n i a t e s adyla tanlan Niketas bu suretle Konstan- tin Porphyrogennetosla balyan sray kapatmaktadr.

Burada zikrolunan Bizans kaynaklar B o n n klliyatnda kan nshalardan istifade edilmitir (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae).

1. RU S VEK AY IN AMELER I

Bizans kaynaklarndan baka Peeneklere dair en mhim malmatn R u s v e k a y i n a m e lerinde mevcut olduunu iaret etmitik. Yalnz Peenekler deil, Uzlar (Ruslarn T o r k leri) Kama Bolgarlar, Kumanlar, Tatarlar ve Kazan Hanlna dair de birok kayitleri ihtiva eden bu mhim kayanklar klliyatn burada ksaca tantmak faydal olaca fikrindeyiz.

Vekayiname yazmak, eski Rus keilerinin ok sevdikleri ilerden biriydi; bu meguliyet, tabi Rus yurduna Hristiyanlkla beraber Bizanstan gelmitir. Vakayinamelerin en eski nshalar muhafaza edilmemitir; ancak 14-nc asrda yazlan muhtelif redaksiyonlar elimize kadar gelebilmitir. Fakat bu vekayinameler daha evvelki asrlarda kaleme alnm olan paralar ihtiva ediyorlar; ba ksmlar 9-uncu asrn ortalarna kadar kan ifah rivayetleri muhafaza ettikleri gibi,10 uncu asrn bandan da yazl vesikalar ilerine almlardr. Bu vakayinamelerinyardmiyle Rus yurdunun 9-uncu asrn ortalarndan ta 18-inci asra kadar tarihini bil inkta takibetmek mmkndr.

Vekayinamelerin en eski ksmlarn Lavrent'evskaja letopis ve Ipatevskaja letopis adn tayan ikisinin balarnda bu- luyoruz. Bunlardan birincisi kei Lavrentev tarafndan 1377 de knjazlerin biri iin istinsah edilmitir; dierine Ipaf- evskaja,, denilmesine sebep te ,14-nc asrn sonunda veya 15- incinin banda yazlan bu nshann Kostroma ehrinin Ipat- ev manastrnda bulunmasndan ileri geliyor. Her iki nshann 1110 tarihine kadar olan 9.10. ve 11- inci asrlar ihtiva eden ksmna N e s t o r k r o n i k i veya P o v e s f v e r em e n - n y c h l e t (Gemi yllarn hikyesi) demek det olmutur. Baz Rus limleri ona Balang vekayiname,, de diyorlar. Daha 13 - nc asrda ilk vakanvis olarak Nestor adl

Kiev civarnda bulunan maaralardaki manastrn(Pecerskaja Lavra) bir rahibi tannmt; halbuki Lavrent'evskaja letopis inin 1116 ylnda vekayinameyi.tertip edenin ad S i l v e s t r olarak gsteriliyor. Bu suretle balang vekayinamenin iki mellifi mevzuu bahistir. Bu ciheti ilerde aydnlatacamzdan, imdi isimlerini saydmz iki letopis,, in mahiyetini gzden geirelim. Her iki nsha 1110 tarihine kadar aynen devam ettikten sonra, bu tarihi mteakip mahiyetleri deiiyor. Lavrentev vekayinameG imal- ark lkesini, yani Suzdal Rusyasn, esas olarak alyor; Ipatev nshas ise daha ziyade cenup lkesini, yani Hali ve Volyn da cereyan eden vakalar tasvir etmektedir. Balang ksma,, gelince, bu hususta birok fikirler yrtlm ve hl kat bir netice elde edilememitir. Bu mesele ile uraan limler, Nestor kroniki,, nin daha evvelki muhtelif, yazl ve ifah, vesikalardan vcude getirilen bir kompilsyon olduu kanaatin- dedirler. a c h m a t o v , Nestor kronikine giren en eski paralarn 1039 da Kievte tanzim olnuduu fikrindedir^ Pecerskaja Lavrada 1073 te Kievte yazlan nshadan istifade suretile bir vekayiname tertip edilmi olduunu, ve 1093 te de bunun devam ettirildiini yine bu lim ileri srmt. Nihayet ayni mdekkikin sylediine gre Povest vremennyeh let adn tayan ksm da 1116 da kei Silvestr tarafndan tanzim olunmutur.

Mehur Ru tarihilerinden V. K 1 j u c e v s k i j nin fikrine gre bu Balang vekayiname,, ksmdan teekkl ediyor: 1 Knjaz O l e g in saltanatn 882 ylna kadar ihtiva eden ksm; 1054 ten evvel kaleme alnmtr. Asl bu ksm Gemi zamanlarn hikyesi,-, adn tamaldr. 2 - 12 - inci asrn balarnda tertip edilmi, Ruslarn hristiyanl kabulleri hikyesi olan 9 8 6 - 9 88 yllarn ihtiva eden ksm. 3-1140 tarihine kadar 11, ve 12- inci asrlar vukuatn alan Kievo-Pe- er vekayinamesi. Bu relsyon birletirilerek sonralar Balang vekayiname,, tanzim olunmutur.

Nestor kroniki,, denilen vekayinamenin ba ksmnn mevzuu unlardr; Tufandan sonra Nuhun oullan arasnda yeryznn blnmesi; Babil kulesi yaplrken insanlarn Tanr tarafndan datlmalar; Slavlarn Tuna boyuna yer- lemelri ve oradan baka lkelere gitmeleri; Kiev ehrinin tesisi; ark Slavlarnn yer almalar; bunlarn komular

9 i r i U

12 S P e e n e k l e r

olan muhtelif Fin kavimleri; ark Slavlarnm rf detleri; Hazarlarn Slavlar zerine hkimiyetleri; Slav- larm bir ksmmn Vareglere, bir ksmmm da Hazarlara vergi vermeleri; Vareglerin Slavlar tarafmdan koulmalar; Rjurik ve biraderlerinin knjazlie arlmalan (bu mnasebetle vekayinamedeki, u szler ok enteresandr; Slav elileri Vareg knjazine diyorlar ki; Bizim yurdumuz byk ve genitir, amma intizam yoktur. ) Askold ile Dirin Kievte yerlemeleri, ve 882 ylnda Oleg in Kievi almas. Vekayina- menin ba ksmlar Bizans kronikilerinden Georg H a m a r - t o l o s u n eseri nmune tutularak yazlm; sonlarna Rusya- daki vakayi ilve edilmek suretile Bizans kroniki Rus eraitine gre adapte olunmutur.

Vekayinamenin ba k s m lar n dak i kronoiogyann ehemmiyeti yoktur; bazen, nce cereyan eden vakalar daha sonraya nakledilmitir. Ezcmle, Slavlarn maruz kaldklar hcumlar bahsedilirken, Avarlarn kaybolup gitmesi bahsinden sonra, Peeneklerin gelii syleniyor; Peeneklerden sonra da Macarlar (Ugry) Kievin yaknndan gemilerdir. Halbuki hakikatte bunun tam aksi cereyan etmiti. Fakat baka bir yerde, balang vekayinamenin baka bir ksmnda, Peeneklerin ancak 915 ylnda lk defa Rus yurduna geldikleri,, yazldr. Bu baka bir ksm,, Kievo-Peer m anastn keii N es t o r un kaleminden km olmas muhtemeldir. Maamafih mellifin kim olduu, bunun tesbit edilip edilmemesinin fazla ehemmiyeti yoktur: ortada 1110 ylna kadar devam eden, ve baka ksmlardan ayrlmas mmkn olan bir para mevcuttur. Kljucevskije gre, Nestora ait olan ksm 1044 tarihinden balar. Bu suretle Balang vekayiname,, nin paralarn ihtiva eden relsyon arasnda birok bo yllar kalyor. Bunlar, sonralar doldurulmu veya olduu gibi bo braklmtr. Mesel, vekayina- mede knjaz Igorin 33 yllk (912 -945 veya 946) hkimiyetinin tam 22 yl bo braklmtr. Anlalan vakanvis bu yllar doldurmak iin ne yazl ve ne de ifah herhangi bir malmat bulabilmitir.

Rus knjazlerinin hristiyanl: kabul etmelerinden ok evvel Bizansla Kiev arasnda aktedilen muahedelerin muhafaza edilmi olduunu gsteren deliller vardr. Bu yazl vesikalar sonralar vakanvisler tarafndan vekayiname-

ye alnmlardr. Ezcmle 912 tarihinde gsterilen, Oleg ile Bizans arasnda aktedilen uzun bir ticaret muahadesi vardr ki, bunun gerek yazl bakmndan ve gerek ihtiva ettii maddeleri bakmndan, bu cins Bizans vesikalarn andrmakla kalm yor; o devir ticaret vaziyeti ve stanbula dair verilen malmatn doruluu cihetinden de, bu muahede yaplrken kaleme alnm olduuna phe brakmyor. Ayni suretle 9 4 5 ylnda Bizansla knjaz gorin akdettii ticaret muahedesinin metni, knjaz saraynda mahfuz kalan bir dokmandr. Vakanvis ya knjazin saraynda, veya manastrlarda, kiliselerde bulduu gemi yllara dair hikyeleri,, defterine kaydetmi ve bunlara halk arasnda sylene gelmi ifah rivayetleri de ilve etmitir. Bilhassa bu halk hikyelerinin ok naif masallar mahiyetinde olmalar, derhal kendilerini belli ediyorlar. Mesel Peeneklerle Vladimir arasnda cereyan eden muharebe esnasnda Rus pehlivannn Peenek baturunu yenmesi; Belogorod ehrini muhasara eden Pee- neklerin ehir ahalisi tarafndan aldatlmalar hikyesi bu kabildendir.

14- nc asrdan sonra Rus yurdunun muhtelif yerlerinde, byk manastrlar nezdinde, pek ok vekayinameler yazla gelmitir. Bunlara Kievte yazlan Balang vakayiname,, nmune olmu, oradaki kayitler alnm; fakat herbir vakanvis bilhassa bulunduu yerde cereyan eden vakalar kaydederek yerli,, vakayinameler vcude gelmitir. Bunlar arasnda Novgorod ta pek eskiden yazla gelen nshalar ok ehemmiyetlidir. Sonra Pskov, Vladimir, ve, tabiatiyle Moskova vekayinameleriyle, Litva da yazla gelenler de mhim bir mevki igal ediyorlar.

Almanlarm tesiriyle Rusyada ilm hareketler ilerledikten sonra bu vekayinamelerin ilm bir ekilde ilenilmesine balanyor. Evvel S t r o e v adl bir mdekkik Rusyann muhtelif yerlerindeki manastr ktphanelerini dolaarak, birok eski nshalar toplamtr. 1841 denberi Rus Ulm Akademisi nezdinde teekkl eden R u s A r k e o g r a f y a C emi y e t i , , vekayinamelerin nerine bahyarak, Rus vekayinameleri klliyat,, manasnda olan P o l n o e S o b r a n i e R u s s k c h L e t o p i s e j serisini karmaa balamt. Bilhara baz ksmlar dzeltilerek ikinci defa tabolunmutur. Halihazrda bu klliyat 20 cildi gemitir. Bunlardan 1-inci cilt L a v r e n t

S r i 13

V-t P e k e n e k l e r

ev\ 2-incisi l p a i ev \ 3-ncs N o v g o r o d \ 4-nc cildi yine N o v g o r o d ] 5-incisi P s k o v ve S o f i j s k a j a vekayinameleri; 6-nc cilt S o f i j s k a j a ; 7-8-nci ciltler Vo s k r e s e n s k a j a-, 9-\0- cu la r da N i k o n o v s k a j a vekayinamelerdir.

N e s t o r k ron ik i den ilen k s m Louis L e g e r tarafndan franszca- ya te rcme ed i jm i t ir ; C hron iqae d ite d e N e s t o r trad. par Louis Leger. Par is 1 8 8 4 . Yak n larda A lm ancayada e v r i lm i t i r ; Die a ltrussische N estor- -chron ik . Uebers. und h rsgb . von R. T r a u t m a n n . Le ipz ig 1931.

Rus v ekay inam eler ine dair baz e s e r le r : B e s t u z e v - R j u m i n, - tellen und Literatr zur russischen G eschichte von d er a ltesten Zeit bis 1825. Ueber- setzt von Th. S ch iem ann . Mitau 1 8 76 . A. a c h m a t o v , R azg skan ija a drevnejsich russkich letop isej. S. Psbg . 1 9 08 . V. K l j u c e v s k i j , K ars ru ssko j istorii (Rus ta r ih ine dair dersler). Cilt L ders 5 . Moskova 1909 . Enc'klo- pedieskij S lovar B r o c k h a u z - E f r o n . Letopisi maddesi.

3. ARK KA YNAKLAR I

Peenekler hakknda ark kaynaklar ok az malmat veriyorlar. Bunun sebebi, slm corafyaclnm en parlak devri olan 9. ve 10 ncu asrlarda Peeneklerin slm leminden ok uzaklarda bulunmalardr. En eski slm corafyaclarn bazlarnn eserleri tam olarak muhafaza edilmemi; baz eski malmat bu suretle ortaya karlmamtr. 9-uncu asrm en mhim slm corafyacs b n H o r da d b eh t ir ; onun eseri 10-uncu asrda C e y h a n tarafndan ilenmi ve ilveler yaplmtr. Fakat bugne kadar ne bn Hordadbehin 1am nshas ve ne de Ceyhannin eseri meydana karlmtr. Biz bunlar ancak sonralar yaplan iktibaslarndan isti- iade ediyoruz. Bu cins eserlerde Koraya kadar deniz yolunun btn teferruat verildii halde, Orta Asyadan ine giden yol ok muhtasar olarak gsterilmitir. Herhalde gerek bn Hordadbeh ve gerek Ceyhan de bu sonuncu yolun daha mufassal olarak gsterilmesi beklenirdi.

Yine 10-uncu asrda yazan E l - B e l h bir Orta Asya corafyas yazm; onun eseri aslan Farsh olan E l - s t a h r tarafndan ilenmi ve ilveler yaplarak geniletilmi; sonralar bu eser Badadh, fakat imal Afrikada yayan, bn H a v k l tarafndan tamamlanmtr. Ceyhannin eserinden oka iktibas yapt anlalan 10-uncu asr corafyaclarndan ismi malm olmyan, Hudud-ul-lem adl eserde (Tumans- kij tarafndan bulunduu iin Tumanskij el yazmas,, adn

tamaktadr), ve yine Hudud-ul-lem gibi farsa yazlan, 11-inci asr corafyaclarndan G e r d i z nin eserinde Pee- neklere dair baz kayitlere rageliyoruz. 10-uncu asrdan sonraki Arap corafyaclar eserlerini yazarlarken, daha ziyade 9. ve 10-uncu asrlarda toplanan malzemeden istifade etmiler; eski malmata ok az yeni malzeme katmlardr. 11-inci asrda, Endlste, eserini yazan E l - B e k r , 12-inci asrda Sicilyada byk bir corafya yazan d r i s , 14-nc asrda yayan E b 1 1 a f e d a nn corafyalar hakknda bu szler varittir. Kendisinden daha ok malmat beklediimiz d r i s n i n jtiv' j W (stanbul, Kprl Mehmet Paa ktphanesi, N. 955 ) adl eserinde, Peeneklere ait ksmlar hem ok az, hem de pek mphemdir. Bu eserlerden istifade ederken, oradaki malmatn kendilerinden ok daha evvelki devirlere ait olduunu daima gznnde tutmaldr.

1069 da kaleme alnan Mahmut K a g a r nin Divan-l- Lgat-it-Trk nde Peeneklere dair ancak bir iki yerde sz geer. R e i d - e d - d i n in mehur Cami-t-tevarih in de de b kavme dair ok az ve mphem bir iki kelimeden baka hibir kayit yoktur. Bu suretle elimizde mevcut slm kaynaklar Peeneklerin tarihi iin bize fazla malmat vermiyorlar. Bununla beraber ark membalarnda tesadf edilen baz kayitler Bizans kaynaklanndakileri teyit etmek itibariyle ehemmiyeti haizdir. Peeneklerin tarih hayatlar O s t e u r o p a (ark Avrupa) da getii iin, onlara ait malmatn en ou buralara yakn yerlerde yazlan eserlerde muhafaza edilmi olmas aikrdr.

Yukarda adlar g een Arap cora fyac la r n n eserler i HollandalI mste r ik le rden M.J.de Q o e j e tarafndan nero lunmutu r . B i b l i o t h e c a C e o g r a p h o r u m A r a b i c o r u m Leyen 1 8 7 0 denberi (baz lar nm yen i tab var). I - Istahr, I [ - bn -Havk l, III - Mukaddesi, IV - F ihrist , V - bn - el-Fakih , VI - bn -Hordadbeh ve Kudema, VII - bn - Rus te ve Yakub, V I I I -M e s ud.

Bu corafyaclara dair slm Ansik loped is inde ( Enzyk loped ie des slm) D adlara dair maddeler. W. B a r t h o l din a rk tetebbu tarih i (Ru s a) ik in c i tab L en ingrad 1 9 25 . G erd iz iye da ir : W . B a r t h o l d , Otceto p o ezd ke v Sredn ju ju A ziju ( 1 8 9 8 ) ; T um an sk i j el yazmas da Barthold tarafndan nero lunmutu r . Len ingrad (1928). D. C h vv o 1 s o n, bn Dasta (Rusta) n n Hazarlar, Burtaslar , Ma'carlar, Slavlar ve Ruslara dair verdii m a lmat (Rusa). P e te rsbu rg 1869 . B. H a r k a v y , s lm mellif ler in in Slavlar ve Rus lar h akk nda yazdk lar (Rusa) S. P sbg . 1 8 7 0 . K u n i k - R o s e n , El- B ek r in in ve d ier mell if ler in Rus ve S lavlar hakk nda yazdklar. (Rusa). P sbg . 1 8 78 .

i r i /5

16 S ^ e e n e k l e r

4. PEENEKLER HAKKINDA BAZI MHM TETKKLER

Burada megul olduumuz Peenek zmresi, Hunlar, Mo- gollar, OsmanlI Trkleri kadar, mdekkiklerin nazar dikkatlerini celbedememilerdir. Vak, Peeneklerin tarihteki rolleri, isimlerini saym olduumuz kavimlerinki kadar deildir; fakat Peeneklerin de dnya tarihinde ihmal edilmiyecek mevkileri vardr. 2 0 0 yla yakn Det-i Kpak ta oturan bir zmre, igaletmi olduu coraf mevkiinin icab olarak. ark Avrupa tarihinde mhim bir rol oynam olmas gayet tabidir. Bununla beraber Peeneklere dair ne garp ve ne de Trk dillerinde, bu kavmin tarih hayatnn hi olmazsa kaynaklarda mevcut malmattan istifade ederek, ilm bir aratrma yaplmamtr. Halbuki bundan tam 150 yl evvel, Rusyada alan Alman limlerinden Johann S t r i tt e r, Bizans kaynaklarnda Peeneklere dair ne varsa onlar toplam ve ltince tercemesiyle neretmiti. Onun bu eserine yalnz Peenekler deil, Tuna boylarnda, Karadenizin ve azak denizin imalinde, Kafkas ve Kaspi denizi civarlarnda yaam olan kavimler de alnmt, drt ciltten ibaret olan bu eserin ad udur: Memoriae populorum, alim ad Danubium, Pontum Euxinum, Paludem Maeotidem, Caucasum, mare Caspium, et inde magis ad sep- tentriones incolentinum, e Scriptoribus Historiae Byzantinae - a Joanne Gotthilf S t r i t t e r o . Petropoli 1778. Bizi alkadar eden yerler III. inci cilttedir. Patzinacica ex scriptoribus byzantinis. 775 inci sahifeden itibaren 12 bap. Grlyor ki Stritter bundan tam 160 yl nce, muhtelif Avrupa ktphanelerinde serpilmi olan Bizans tarihlerindeki birok Trk kavimlerine dair malmat bulup karmakla kalmam, bunu o zamann her mnevverince anlalan ltinceye evirerek, bilgisini yaymaya gayret etmitir. Onun kitab bugn bile ehemmiyetini kaybetmemitir. 18- inci asrn ikinci nsfnda DanimarkalI mehur tarihi S u h m da Peeneklere dair aratrmada bulunmutur. Onun eseri 1846 da rusaya terceme edilmi ve Ctenija ve Obsc. st. i Drev pri Moskov. Univ.N. 1 de baslmtr. (Suhm, Pacinak yahut Peeneklere dair tarih aratrmalar; rusaya eviren S a b i n i n . ) Maatteessf eserin ne da- nimarkaca ve ne de rusasn grmek mmkn olmadndan, Suhmun bu enteresan aratrmas hakknda fazla bir ey syliyemiyeceiz.

Rus historiografyasnda Peeneklerin mukadderatile, yalnz Rus tarihi erevesi dahilinde alkadar olunuyordu. Bunlar arasnda M. P o g o d i n, Rus tarihine dair aratrmalar, haiyeler ve dersler adli eserinin 5 - inci cildinde ( 1855 ) ; N. K a r a m z i n i n mehur Rus devleti ^arAnin 1 - inci cildinde, ve yine mehur Rus tarihilerinden S. S o l v ev ve V. K l j u c e v s k i j lerin tarihlerinin birinci ciltlerinde Peeneklerin bahsi geiyor. Rus tarihine yakn bir mnasebeti olmakla beraber, mevzuun arlm bilhassa Det-i Kpak- taki Trk kavimleri (Peenekler, Uzlar ve Kumanlar) tekil eden P. G o 1 u b o v s k i j nin eseri bu sahada, etrafl ilk lm aratrma mahiyetindedir. Kitabn ad: Pe6enegi, Torki i Po- lovcy do nasestvija Tatar. Istorija juzno - russkich stepej IX -X III vv. Kiev 1884. 1 1 - 2 5 4 SS. (Tatar istilsna kadar Peenekler, Torklar ve Kumanlar.) Golubovskij, bu eserinde gebeliin mahiyetini tahlil ettikten sonra. Cenub Rusya sahralarmdaki gebelerle Ruslar arasndaki mnasebetleri gzden geiriyor. O, ilk defa olarak Rus vekayinamelerindeki T o r k lerin, Bizans, kaynaklarndaki Uzlar olduunu lm delillerle isbat etmitir. Tabiatile bu mdakkik Peenekler ve dier Trk kavimlerini yalnz Rus yurduna hcumla uraan bir zmre gibi tasvir ediyor. Peeneklerin Cenub Rusyadaki hayatlar hep bu gzle grlm ve tasvir edilmitir. Buradaki gebelerin Rus yurdunun siyas mukadderat zerinde mhim roller yapt tasrih ediliyor; Golubovskije gre bunlarn Rus tarihi iin rolleri menfidir: Bu mellifin flkrinceGebe- lerin hareketleri Cenub Rusya steplerindeki Slav zmrelerinin.meden inkiaflarna bir mania tekil etmitir; zira buradaki Slavlar gebelerin gelmelerile deniz boylarndan uzak dmlerdir. (S. 32), Peeneklerin ve dier Trk kavimle- rinin Ruslar denizden uzak braktklar muhakkaktr; fakat medeniyetlerinin inkiafnda mni olmalar, mnakaaya deer bir meseledir. Yeni tetkikler, Orta Asyadan Avrupaya giden gmenlerin birok hususta medeniyet tayc bir zmre olduunu gstermektedir. Buna dair yine Rus limlerinden N. K o n d a k o v u n tetkiklerinde kfi derecede malmat veriliyor. Golubovskijnin eserinde Peeneklere dair Rus ve baka kaynaklarda bulunan malmat bir araya getirilerek, sarih ve istifadeli bir surette ilenmitir.

Rus tarihileri Peeneklerin Cenub Rusyadaki mukadde- ratiyle ok az megul olurlarken, yine Rus limlerinden Bizans

Peenek Tarihi 2

____________________________________________ S i r i f _________________________________________^

tetkikleriyle ad kazanan V- V a s i l e v s k i j Peeneklerin Bi- zansla olan mnasebetlerini aratrma mevzuu olarak alm ve elde ettii neticeleri 1872 de 2urnal Ministersva Narodnogo Pros- vescenija ( Maarif Nezareti Mecmuas) kitap 11 ve 12 de ne- retmi. Tetkikin ad V i z a n t i j a i P e e n e g i (Bizansve Pee- nekler)dir. Bu yaz bilhara Vasilevskijnin eserleri klliyatnda da yeniden baslmtr. Trudy S. Psbg. 1908, 1-175 ss. Vasilevskij, ilk defa olarak Peeneklerin dnya tarihindeki ehemmiyetlerinin ok byk olduunu ispat eden limlerdendir. Peeneklerin 1057 de Tunay geerek Balkanlara ayak basmalar, Vasilevskije gre Hunlarn nnde ekilerek Tunay geip Balkanlara giren Gotlarn hareketiyle ayni derecede ehemmiyeti haizdir. Vasilevskij, Bizans kaynaklarna gre, 11- inci asrn ortasndan itibaren Peeneklerle BizanslIlar arasndan cereyan eden harpleri teferruatile tasvir ederek, Peeneklerin ta 1091 ylna kadar Bizans iin byk bir tehlike tekil ettiklerini sarahaten gsteriyor. Bu sralarda Bizans imparatorluunun her taraftan Trk istilsna maruz kaldn,, bilhassa temayz ettirmektedir. Bu Rus limi, kendisinin Trkleri hor grdn hi te gizlemiyor; ve bilhassa megul olduu Peenekleri tam barbar,, bir ktle olarak telkki ediyor. Ezcmle, Bizans imparatorunun Peenek- lere kar Kuman babularn elde etmek iin alt bahsini anlatrken. Kuman babular hakknda necestivyj. bez- boinyj, seludivyj(dinsiz, imansz, kel kafal) szlerini kullanmas, Vasilevskijnin hissiyatna terceman olmutur. Bu eserde, Peeneklere kar yrtlen hissiyat sarfnazar, malzemenin okluu ve ilenmesi bakmndan Vasilevskijinin bu tetkiki fevkalde ehemmiyetlidir; Peenekleri aratrrken, elde bulunmas mecbur olan bir kitap mahiyetindedir. Vasilevskij, birinci Hallar seferi balamadan evvel bilhassa Peeneklerin Bizans az daha imha edeceklerini, ve bunun zerine yegne kurtulu yolu olarak Bizans imparatorunun mtemadiyen garbe yardm istiyerek mracaat ettiini; bu bakmdan Vasilevskij Peeneklerin dnya tarihindeki rollerinin ok byk olduunu ileri sryor. 1091 hezimetinden sonraki Bizanstaki Peenekler mevzuunun dnda kalmtr.

Vasilevskij ile Golubovskijden sonra uzun bir mddet iin Rus edebiyatnda Peeneklere dair herhangi bir tetkik nerolunmad. Yaknda, Rus mltecilerinin Pragda kardk-

ta G e e n e k l e r

lan S e m i n a r i u m K o n d a k o v i a n u m adl mecmuada da Cenub Rusya steplerindeki Trk gmenlerine dair D. R a s o v s k i j n i n yazlar kmaa balad. Bu mecmuann 1-nci cildinde (1926) mezkr mellifin Kara-Kalpaklarn Kiev Rusyas tarihindeki rolleri,, adl bir yazs kt. Bunu mteakip, ayni mecmuann VI - nci cildinde ( 1 9 3 3 )/eceng/, Torki i Berendei na Rusi i v Ugrii (Rus yurdunda ve Macaristan- da Peenekler, Torkler ve Berendeler) adl 65 sahifelik ikinci bir tetkiki kt. Ayni mellifin, yine ayni mecmuada Codex Cumanicusun menei meselesine dair,, bir yazs da vardr. (Sem. Kondakov. III. 1929) Bu suretle D. Rasovskijnin alma mevzuunu bilhassa bu Trk zmreleri tekil ettii grlyor. Rasovskijyi en ok megul eden cihet te: Orta As- yadan gelen Trk kavirnlerinin hazar milletlerin arazisinde yerlemeleri keyfiyetidir; bunlarn oturak kltrlerle temaslar, ve bilhassa hazar devletlerin bu gibi kltr ve her itibarla yabanc olan kavimlerin kendi bnyelerine girmelerine kar nasl bir vaziyet almalar, ve bu kavimlerin hazar devletlerin i tarihi zerinde ne gibi tesirler yaptklarn,, aratrmak bu gen limin ihtisas sahasn tekil ediyor. Rus yurdunda ve Macaristanda Peenekler, Torkler ve Berendeler,, adl eserinde Rasovskij Peeneklerin Rusya veMacaristandaki tarihlerine temas ediyor. Malzemenin okluu itibarile Macaristanda yerleen Peeneklere dair kaytlar birinci yeri tutar; Rasovskijinin kitabnda bundan tr Macaristandaki Peeneklere, Rusyada- kilere nisbeten, daha ok yer verilmitir. Peeneklerin Cenub Rusya steplerindeki hayatlar ok ksa geiliyor. Rasovskij, bu kavmin garbe doru hareketlerini 9 6 8 de Rus Knezi Svjatoslavn Hazarlar yenmesile bal gryor. Hazarlarn malbiyetini mteakip, gya, Uzlar Dneper boylarna gitmek imknn elde etmilerdi (S. 6/7). Halbuki, Konstantin Porphyrogennetos Peeneklerin ark komular olarak Uzlar gsteriyor; bu suretle Uzlar Hazarlar memleketinden gemeksizin Dneper boylarna gidebilirlerdi. Uzlar ancak 11-inci asrn ortalarnda Kumanlann tazyiki altnda Dneper boylarna gelmiler, ve Peenekleri buradan karmlard. 1036 da Jaroslavn Kiev yannda Peenekleri malp etmelerine de fazla ehemmiyet atfedildiini gryoruz; halbuki Peenekler 1026 danberi Tunay geerek Bizans lkelerine hcuma balamlar, ve bu tarihlerden sonra onlarn arlk

5/ > / f 19

20 9 e g e . n e k l e r

merkezleri Tuna boylarnda idi. Cenub Rusyada Kumanla- nn idaresinde kalan, veya Rus hudut boyunda yerletirilen Peenekler hakknda da baz enteresan kaytlar buluyoruz. Peeneklerin ve onlarla birlikte Torkler ve Berendelerin Macaristana giri tarihleri bahsedildikten sonra, Peeneklerin Macar krallarnn saraynda, bilhassa Stefan II. zamannda (1131 -1151), byk bir rol oynadklar; 13-nc asrn sonundan itibaren bu kavme dair Macar kayitlerinin azald, ve en son kayitlerin de 15- inci asra ait olduu anlalmaktadr. Rasovskijnin eserinde Peenek asker ktalarnn, Macarlarn Almanlar ve dier kavimlere kar yaptklar harplerdeki rolleri, bunlarn Macaristanda nerelerde yerletirildikleri mufassal bir surette anlatlyor- Bu kavmin Macarista- nn, bilhassa dalk ve ormanlk ksmnda yerletirilenlerinin pek abuk milliyetlerini kaybettikleri, ve bilhassa hristiyan- lamalariyle Trk hususiyetlerinin de yokolmas hdisesi tamamile, doru olarak gsterilmitir. Kaynaklardan esasl bir ekilde istifade edilerek, ok zengin bibliografyay ihtiva eden Rasovskijinin eseri, meseleyi gr ve kavray bakmndan, kendisinden evvelki bu cins eserlerin stndedir.

Rusadan baka, muhtelif garp dillerinde, baz mevzular dahilinde, Peeneklere de temas edilmitir. Bunlar meyannda A. R a m b a u dnn, Z-emp/re grec au X e siecle adl eserinden (Paris 1870) maada bilhassa F. C h a l a n d o n un Aleksi Komne- nosa ithaf edilen tetkiki, Essai sur le regne dAlexis ler Comnene (1081-1118) (Paris 1900), zikredebiliriz. Msteriklerden Peeneklere temas edenler arasnda J. N e m e t h v e j . M a r q u a r t gibi tannm limleri gsterebiliriz. J. N e m e t h , Die Inschrif- ten des Schatzes von Nagy - Szent - Miklos, (Budapest 1930) adl eserinde, kitapta ad verilen definede bulunan, testiler zerindeki yazlarn Peeneklere ait olduunu ileri srm; ve bu mnasebetle Peeneklerin yazlar ve madd kltrlerinden bahsetmek imknn bulmutu. Bu hususta sz syliyecek vaziyette olmadmzdan meselenin hallini Trk filologlarna brakyoruz. J. M a r q u a r t n Osteuropaeische und ostasiatische Streifzge (Leipzig 1903) ile Ueber das Volkstum der Komanen (Berlin 1914) adl eserlerinde muhtelif vesilelerle Peeneklerden bahsediliyor. Bunlara dair metinde sras geldike temas olunacaktr.

Son zamanlarda ngilterede de bu Trk kavmine kar alka uyandn gryoruz. Ezcmle C. A. Ma ca r t-

n e y i n , The Slavonic Review adh mecmuada(Vol. VII. 1929) The Petchenegs adl bir makalesi kmt. Ayni mellifin, uzun bir tetkik eseri olan The Magyars in the ninth century (Cambridge 1930) adl eserinin muhtelif yerlerinde Peeneklere temas edilmektedir. Bu son kitaptan grld vehile, Macartneyin yaknda Peeneklerin mufassal bir tarihini neretmek niyetinde oluunu da reniyoruz.

Trkiyedede Peeneklere kar alka uyandn gryoruz. Bay H s e y i n N a m n Peenekler adl eseri (stanbul, 1933) bu sahada ilk tecrbedir. Sonra, Trkiyat Enstits tarafndan karlmakta olan Trkiyat mecmuas,, V. (1936) 101-140 S. S. tarafmdan yazlan Peeneklere dair aratrmalar da. gsterebilriz.

i r i 2!

KIPAK BOZKIRLARINA GELMEDEN EVVELK TARHLER

PEENEKLERN MENE

9 -uncu asrn ikinci nsf ark Avrupa tarih bakmndan byk bir ehemmiyeti haizdir. lmen glnden alarak Kara deniz ve Azak denizi sahillerine kadar uzayan yerlerdeki siyas ve ktisad deimeler, bu asr iinde cereyan eden u mhim keyfiyetle tayin ve tesbit edilmitir: Byk Hazar mparatorluunun zayflamas, ve nihayet bsbtn yklmaa yz tutmu olmas. Hazarlarn kuvvetli zamanlarnda ark Slavlarmm byk bir ksm Hazar kaanna vergi veriyorlard; Don ve Kuban boylarnda yayan Macarlar da bunlara bal idiler; Kama Bulgarlar da Hazar kaann ba tanyorlard. Bu suretle dil nehrinin ortalarndan bahyarak dilin mansabma kadar, Dneperin bandan Azak denizinin sahillerine kadar olan saha, Hazar kaann idaresi altnda birka asr sknet devresi geirmiti.

Fakat 9 - uncu asrn ortalarna doru Hazar devletini sarsan iki mhim vaziyet husule geldi. Biri, arktan, Peeneklerin dil boylarna gelmeleri; dieri de, garpten, Vareglerin, yani Skan- dinavya Normanlarnn, ark Slavlanm hkimiyetleri altna alarak yeni bir devlet vcude getirmeleridir. Zaten 8 - inci asrda, Kafkasyada, Araplarla mcadeleden epey zayflam olan Hazarlar, bu defa her iki taraftan gelen tehlikenin nn alamamlard. Bilhassa arktan gelen ve ok cesur olan P e e n e k l e r i n Hazarlar iin byk bir tehlike tekil ettikleri anlalyor. Hazarlar, Peeneklerle megulken Slav ka- blelerinin birou da Vareg knezlerinin idaresine girerek Hazarlarn hkimiyetinden kyorlar. Bu zaman zarfnda Macarlar arasnda da istikll hareketleri balam olsa gerektir.

Bu suretle Peeneklerin dil boylarna gelmelerinin ilk siyas tesirleri birer birer kendini gstermee balayor. Hazarlar tek balarma Peenekleri yenemediklerinden U z lan yardma aryorlar, ve Peenekleri bu defa Don nehrine doru itiyorlar. Bununla Karadenizin imalinde bsbtn yeni bir vaziyet hsl oluyor: Azak denizin sahilleri tamamiyle Hazarlarn idaresinden kyor; Macarlar -Panonyaya giderek yeni bir devlet kuruyorlar; bu aralk Kievte yerlemee muvaffak olan Rus knezlerinin de daha fazla cenuba inmesine nihayet veriliyor.

Grlyor ki Peeneklerin Avrupaya ayak basmalar ta batan orta kurun ark Avrupa tarihi zerinde mhim tesirler yapmaa balyor.

ark Avrupada bu mhim siyas deimelere sebebiyet veren P e e n e k lerin tarih mukadderatn bu tetkikimizde tesbit ve anlatmaa alacaz-

1 0 -uncu asr Bizans haric siyaset el kitab mahiyetinde olan De administrando imperio yi aaramaz bataki sekiz baptan mada bir de 3 7 -inci babn mnhasran Peeneklere hasre- dildiini grrz. Bununla, Bizans siyasetinde Peeneklere nekadar ehemmiyet verildii sarahaten anlalyor.

Peeneklerin Trk olduu uzun uzadya ispata lzum yoktur. Onlarn yaay tarzlar ve ahs adlar bunu aka gsterir. Peeneklerin yaay tarzlar, Orta Asyada ve Det-i Kpakta vaktiyle hayat sren gmen Trklerinkine benzedii gibi, bugnk Kazak Krzlannkine de ok yakn olsa gerektir. Peenek babularnn, dier Trk zmrelerinde de bulduumuz: Korkut, Kaydu (m), Karabay, oban ve Turak gibi adlar tadn biliyoruz. Elde mevcut kaynaklar bunlarn Trk olduklarn bildiriyorlar;_ezcmle 10-uncu asr slm corafyaclarndan i s ta h r (t dua\ iHi^t/adl eserinde Peenekleri Trk zmreleri arasnda zikrediyor: ju, .jji'iy. -si'yv Divan-I lgat-it - Trkn mehurmellifi M a h m u t K g a r stahrinin sylediklerini teyit etmekle kalmyor^ Peeneklerin Trk zmresinin hangi gru- puna ait olduklarn da kaydediyor. Ona gre Peenekler Ouz zmresinin on dokuzuncu boyuna mensuptular^ Bizans kaynaklarnda Peeneklerin gerek Anadoluyu istil eden Trkler, ve gerek Det-i Kpaktaki Kumanlarla rkta oldukla-

> Bib. Geogr. Arab. Ed. D e G o e j e . P. I. S. lO.2 M. K g a r , D ivan I l ga t - it - Trk I, 4 0 4 .3 Keza I, 5 6 ve 57 .

X p B k b o z k r l a r n a g e l m e d e n e u o e l 23

S e g e n e k l e r

rn gsteren kayitler vardr. Anna Komnena, hatt, Peenek- lerin Kumanlarla ayni dilde konutuklarn,, zannetmiti. BizanslIlar, Peeneklerle yaptklar sk temaslardan sonra, bunlarn dier Trk (Skit) kavimlerle ayni cinsten olduklar kanaatine varmlard. R e i d - e d - d i nin Cami - t - tevarihinde Peenekler Gk-hann ahfad arasnda gsterilmilerdir.

Peenek ad erkenden garp kaynaklarna gemitir. 892- 8 9 9 yllarnda P r i u m manastrnn bakeii olup, 915 tarihinde T r i e r d e len, R e g i n o nun kronikinde Peenekle- rin ad zikrediliyor. Regino 8 89 yl vakalarn anlatrken u kaydi yapmtr: Anno dominicae incarnationis DCCCLXXXVIII1 gens Hungarorum... a Scythicis regnis et paludibus quas Tanais . . . porrigit, egressa e s t . . . ex supradictis igitur locis gens memorata a finitimus sibi populis, qui P e c e n a c i (ara- ik benim) vocantur, a propriis sedibus expulsa est... Re gino, bu ad dorudan doruya Peeneklerle temas neticesinde deil, uzaktan, bakalar vastasiyle renmi olmasna ramen, bu kavmn adn doru olarak yazmtr. Peeneklerle uzun zamanlar temasta bulunan kavimlerden Ruslar, Bizans- ilar ve Macarlarn her biri bu ad kendi dillerine uygun bir surette naklederler. Rus vekayinamelerinin en eski ksmn tekil eden Nestor kronikinde, ve onu takiben dier Rus vekayinamelerinde bu kavmin ad P e c e n e g (Pluralis-Pece- nezi) olarak yazldr. Bizans kaynaklarnda ise bu yazl tarz asr asr deiir. Konstantin Porphyrogennetos De ad- ministrando imperiosunda hep IIarvaxtai; Anna Komnena, bunlara ekseriyetle Skitler demekle beraber, bazen kendi adlariylenaT;vdxoi; 12-inci asr Bizans mverrihlerinden Kin- n a m o s IIeT';vdxo olarak yazmlardr. Macarlar i s e B i s s e n i veya B e s s e n e u derler. Garp kaynaklarnda, bilhassa Bizans tesiriyle, Peeneklerin adlan P a c i n a c i , P a c i n a c a e , Pat - z i n a c i t a e olmutur. Maamafih, Peenekleri bizzat gren Alman misyonerlerinden B r u n o bu kavmin adna P e z e n - g i diyor.

ark kaynaklarndaki Peenek adna gelince, burada mesele biraz deiiyor. Trk adlarn olduu gibi yazmaa msait olmyan Arap harflerile nakeledilen bu isim, stelik

' R eginon is abbatia prum iensis chron icon . Recogn . Fr. K U r z e, Scriptores re rum Oermanicaru tn , H annover 1 890 . 131 - 1 3 2 .

2 W. G i e s e b r e c h t , Geschichte d . d K aiserzeit, B. II, 7 0 3 .

bir Arap tarafndan kaleme alnd m, i bsbtn karyor. ark kaynaklarna Peenek ad 9-uncu asrn ortalarna doru, girmi olsa gerektir. Bu kayitleri ihtiva eden b n H o r d a d- behi n tam eseri elimize kadar gelmemi olduundan, bu ismin slm membalarnda ilk defa nasl yazldn katiyetle syliyemeyiz. 10 uncu asr ve ondan sonraki Arap mem- balarnda Peeneklerin ad iu*: ve du olarak yazldr. Pee- neklerin Orta Asyay terklerinden 2 00 yl sonra eserini yazan M a h m u t K g a r , bu kavmin adn harekeli olarak yazmtr: Araplarda p ve harfleri olmadndan sznn aslnda nasl olduu tam olarak kestirilemez.

Birok dier Trk zmrelerinin ad gibi, bunlarn da isimlerinin nereden geldii ve ne ifade ettiine dair aratrmalar yaplmtr. Bu hususta bihassa Macar limlerinden Zoltan G om bo c zun tetkiki zikre deer\ O,Peenek isminin nce B e e iken sonralar B e e n e k olduu fikrindedir. Gomocz bu neticeye varrken u yoldan yrmtr :

Maruf Trk m enkabes ind e (Reid -ed -d in , Bahad r Han) Gk Hann ik inci o lunun . Ouzlar n 14-nc ba tn nm ad dir. B izans k a yn ak lar nda da P een ek le re nat^voy-Ta deniliyor. B izans kaynak la r n n T rk ad larndaki a e g ib i telffuz ediliyordu (G. buna m isa lle r getiriyor); re yi B izanslI lar b telffuz ediyorlard (y ine m isa l le r var); kan n e tice: naTtvy. sz B e in ek g ib i telffuz ed ilm itir . (S. 210)

Macarlar P e en ek le re b e s e n e u diyorlard, (been - telffuz o lu nuyor); buna gre macarcadak i s e sk i bu lgarcadak i ve t rkedek i ye tekabl ediyor: mac. borso , bu lg . bura , trk. burak. O halde Macarlarn b e s e n e u leri, t rkedek i b e e n e k in tam kar l d r . P e en ek adn Macarlar ilk defa Bulgar lardan duymu la r ve bundan tr on larn ism in i b e s e n e u o larak yazm lard r .

Rus la r n P e c e n e g dem ler i de, bunun t rkede Peeneg o ldu una dellet eder; rusada Peeneg^> o lmas, bunun karacier m ana s na ge len Peen den yaplan bir ha lk et imo lo jis i o lsa gerektir .

P eenek sznn t rkede h ib ir m anas yoktur; bu k e l im en in a n cak g ram er b ak m ndan tahlili yaplabilir . P een ek , daha dorusu B ee n ek sz, k ltm e su fiks ler i o lan n ve k lar n i lves i le y ap lm tr; daha dorusu nk su fiks l i b ir szdr. (G. bunada b irok m isa lle r g e t i r iy o r ) Bu suret le Beenek ad bu nev i b ir derivat olup B e e - n e k o larak ayrlabilir . Arap kaynak lar nda da B ee ism in e rasgelin iyor. Bu at, jlt*! ve o larak yaz lm tr , Thom sen in nerett i i esk i t rke metin lerdeki B ee - apa - i rek i ism i de B ee ile baldr. G r lyor k i Bee bir ah s addr. M alm olduu zere Macar kaynak lar nda Besce ad n ta yan ah s lara oka tesadf ediliyor.

* Z. G o m b o C Z, Ueber den V olksnam en beseny,, . Tu ran 4(191S), S. 2 0 9 ve devam.

X p s k b o z k r l a r n a g e l m e d e n e o o e I 2S

26 P e g e n e k l e r

Oomboczun bu gr tannm Alman turkologlanndan B a n g tarafndan da teyit edilmiti*. Bu suretle Peenek adnn evvelce S e e n e k olduu anlalyor. Bilhara, ortadaki nin tesirile bataki b nin p olmas muhtemeldir. Bu deimenin Peeneklerin Ruslarla temastan evvel vuku- bulduuna hkmedebliliriz. Peenekler arasnda be ay kalan B r u n o nun bunlarn adn P e z e n g i diye yazmas* artk 1007 tarihinde bataki harfin p olduunu gsteriyor.

EMBA^ YAYIK BOYLARINA GELMEDEN EVVELKTARHLER

Peeneklerin E m b a - Y a y k ve d i l boylarna gelmeden evvelki tarihleri bizce mehul kalmaktadr. phesiz, Peenekler de dier Trk kavimleri gibi, ok eski bir millettiler. Fakat bunlarn eski zamanlarna ait elimize hibir tarih kaynak gelmediinden, tarihlerinin o ksm hakknda kat bir sz sylemek imknn bulamyoruz, ve ancak baz fara- ziyelerle iktifa edeceiz. Peeneklerin, hi olmazsa bir ksmnn, vaktiyle li havzas ve Iskgl civarnda yaadklarn gsteren baz emareler vardr: Biz bunlar onomastik aratrmalarn yardm ile buluyoruz.

Kostantin Porphyrogennetos Peenek yurdunu tarif ederken u szleri yazyor;

drto e ro) Aavoij|38C 3toTa(xoi |xex to) tQ0QQT|i&Evt0 xd0tQO\j to 2dxe?, 686 eatv rj ecv [asctov 8e tfj toaiJTTi jroTa|xo |i6v eo, 3toXXoC, 8iJ0 8e atrv o xe AdvaoT xal 6 Advaot. elol Ss8t6Qo jtota^o, T8 eyo Evo 2tiYY0i)X xal 6 ''YPuX, 6 AX(x,aTal xal 6 Kocp xal 6 Boyoi), xa etepo jtoAXou el 8e t ul r tepa to) AavdjtEto tOTa io) [A6QT| xatoxo'av ol 'Pr. 6 ov toTafxo3 djtojtAeovte ao 'Pc aou jtooCvta ttiv aqp|v. f| 8e IlaT vaxa stffav tt)v yjv tTj te PcDffa xal Boa mopo xataxQaT8 xal XEQffcjvo xa eco t6 Sagdr,.Boudt xal tv V |x8qcv. (Bap 42 . S. 1 79 ) . . . 8l 8e t dvatoA,xa)T890v }AEQo TTj MacoTi8o Mixvt) elEQXOVTa tve :toTap,o, o te TdvaC3toTa[xo, 6 djto to xdffTQOV 1,dQxel SQ%6\s\a, xm rd Xwgdxov , iv S xai TO p8Q i]Tixov dA.e'UETaf eli 8e xal etepo jtoTa(xo, 6 BA, xal 6 Bouq ix, 6 Xa8r] xal SAXo rAsOTo 3rotajxo. Ix 8e rr] MacotSc Aijxvr) Eep etau at6fx.ov TO BovqXIx Ejt0v0(xa [x8v0v xal tp tt]v toC IIvtotj MXaaffav zaTagsI, ev q> latlv o Bogjrogo. (Bap. 42 . S. 180, 181)

' W. B a n g , Ueber den V olksnam en beseny'6, Turan 4 (1918) S .4 3 6 - 3 7 . W . G i e s e b r e c h t , Geschichte d , deut. K a iserzeit. B. II. s. 7 0 2 - 7 0 3 -

(Tercmesi : Yukarda syled i im iz Sarkel kalesi ile Tuna nehri aras 6 0 gn lk yol tutar; bu saha zer inde b irok n eh ir vardr, bun lar n ik is i, Dnester ve Dneper en byk ler id ir ; d ier n eh ir le r de vard r ki, bun lar n ik is i , D nes te r ve Dneper en b yk le rd ir ; b a ka n eh ir le r de vardr ki, bun larn adlar S u n g u 1, U v u l , A l m a t a y , K u f i s, B o g u va bakalar. Dneper rm a n n yukar k s m la r nda Ros lar yaarlar-. Bu n eh r i tak iben onlar B lzansa gelirler. P e en ek yurdu b tn Rosya ve Bosforla hemhuduttur . Chersones , S a r a t , B u t a t ve 3 0 k sm a kadar (?) gelir... Maeotides (Azrk denizi)n in a rk k sm na b irok neh ir le r akar, Tanais nehri Sa rke l ka les i yan ndan akarak gelir, ve... ba l bu lunan K a r a k u l (Horaku l yazl) ve baka n e h i r l e rd e vardr, ezcm le B a l (Val ?) ve B u r l i ' k , K a d e r (Hader?) ve d ier b irok rmaklar . Maeoti- desten Pontusa , Bosfor (eh rin in ) bu lunduu yerden Bur l ik denilen, az (mansap) akar '.)

Bizans imparatorunun burada bildirdii nehir isimleri fevkalde enteresandr. Bu adlarm Trke olduu derhal nazar dikkati celbediyor: Bu nehir isimlerinin izahnm ya h a z a r a veya p e e n e k e d e aramak lzmgelir. Hangilerini birincilere, ve hangilerinin de kincilere ait olduunu kat olarak tayin etmek mkl olmakla beraber Uvu l , Almat ay . B o g u , K a r a k u l 2 ve belki de S un g u 1 adlarmm Peenekler tarafmdan konulduunu ileri srebiliriz. Bu metinde geen yer isimlerinden (bunlarm ehir ad olduu grnyor) S a r a t ve B u r a t muhakkak Hazaradr. Sarkel kalesinin Hazara olduunn biliyoruz; De administrando imperio bunun ak mahal,, manasna geldiini sarahaten bildiriyor. (epfAiveijeTa. 8s tag avtol td 2dgxsA, angov amtov.^) Bu son szn snacak bir yer,, manasna alabiliriz; bu suretle Sarkelin ba ksm, yani S a r - ak demektir; kel e gelince, bu belki de Hazarlara Araplardan gemitir ve kale sznn hazarlam eklidir. Trklerde ehirin adn ak la tesmiye etmek detine her yerde tesadf ediyoruz: Akkerman, Ak-ehir gibi. Rus veka- yinamelerindeki Don zerinde B e l a v e z a, yani Ak kale,, dedikleri ehirin Sarkel olmas kuvvetle muhtemeldir. Bu suretle sar,, sznn Hazara olduu muhakkaktr; o halde S a r a tn bir Hazar ehri olduunu kabul etmeliyiz; Sarat Hazara olduktan sonra Bu ra t n Hazara olmas lzmgelir. Bu mevkilerin tesbiti meselesi buradaki mevzua girmediinden, baka isimlere geeceiz. Ayni sahifedeki At ek f

XI p s k b o z k r l a r n a g e l m e d e n e o v e l S?

' De adm . im p . bap 4 2 , S. 1 8 0 -1 8 1 .2 -Bugnk ad Eyadr. J. M a r q u a r t , D ie a libn lg ar, Ausdrcke, S.15-16.3 -D e adm . im p . S. 177.

28 G e e n e k l e r

U r k u k ve T a m a t a r k a (Rus vekayinamelerini T m u- t a r a k a n ) szlerinin Hazara olduklar muhtemeldir. Nehir adlarmdan Bal , B u r l i k ve Ka d e r i n Hazara m, veya pe- eneke mi olduunu tayin etmek mkldr*. Bizi bilhassa peeneke olduklarn ileri srdmz nehir adlar alkadar eder. Trklerin bir yerden baka bir yere gidip yerletiklerinde eski vatanlarndaki yer, nehir ve da adlarn yeni vatanlarndaki nehir da ve ehirlere verdiklerini birok mi sallerle biliyoruz; bu bakmdan Trk onomastii Trklerin getikleri yolu tesbit iin yardm edebilir. Bu noktai nazardan hareket ile biz de De administrando imperiodaki nehir ve yer adlarn aratracaz. Buna gre ''Y|3\jA. rma Yayk nehrine yakm U y l olacaktr; Peenekler Yayk ile dil arasnda yaarken Uyl tanmlar ve yeni yurda geldikten sonra bu ad baka bir nehire takm olacaklardr. Haddi zatinde bu adn hazara olmas pek mmkndr, fakat bunun Azak sahillerine getirilmesi Peenekler tarafndan olacaktr,nk dilin arknda bu ad tayan bir nehir varken, Hazarlar ayni ad dilin garbindeki baka bir rmaa koymazlard. A[AaTa-Almatya gelince - bunun trke olduunda hibir phe yoktur. Alma adn tayan birok Trk adlar vardr; bunlar bilhassa linin cenubunda ve I s k - g l n imalindeki da silsilesine yakn mntakada oktur. tay ile biten nehir adna misal olarak bugnk Tataristandaki 'Karatay,, aylar gsterilebilir. Ruslarn Zailijskij Alatav,, dedikleri dalardan li nehrine akan rmaklardan biri Al- matinka,, adn t a y o r 2; bunun trkesi Almat,, olacaktr. X(QdxovA,-ben bu sz Karakul olarak okuyorum; Bizans metinindeki t trkedeki k tr: Jtex-bek (o %a 3rex Xa;aQa) 3 XaQop 4 - Karabay, olduu gibi. Karakol adn tayan nehirler ise yine I s k - g l civarnda bugn bile mevcuttur: Isk-gln garbinde, Ruslarn Aleksandrovskij

J . M a r q u a r t , D e a ltbu lg . Ausdriicke, S. 15 - 16 : Xa8'iQ, BougA.tj, BA. ad larn n peeneke o lduunu syliyor. Bun lardan B?., bugnk B ey sug veya Ta lg ir sk n eh ir le r i o lsa gerektir . V. Z l a t a r s k i , Istorija ,.. I. 1 0 4 - 105. P eenek le rd e Bd?L ile ba lanan b ir adn o lduunu hatrlarsak , K egen in babas Ba^rag, bu ism in peeneke o lmas m m kn g ib i grnyor.

2 R o s s i j a . P o ln o e g eo g ra fic e sk o e op isan ie naSego otecestva. T . X IX . T u r - k e s t a n s k i j k r a J (\ 9 1 3 ) S . 4 4 .

3 De. adm in is. im p. S . 1 7 8 .* Ayni yerde S. 165.

chrebet,, dedikleri silsilenin C um g a l adn tayan ksmdan biri arka u nehrine doru; dieri, garbe, Narnla birleen Susamra akan aylanm her ikisinin de isimleri K a r a k o l d u r Trk tarihinin en maruf nehirlerinden biri olan T a l a n ba ksmna da Karakol deniliyor^. Umumiyetle Trkistanda Kara,, ile adlanan birok nehir vardr:, Kara-Derya, Kara-su gibi. Dier nehrin Trkistanda izlerini bulmak biraz gleiyor. ile Xcdq(xxoi)A arasnda bir mnasebet vardr; her ikisinin sonu kulludur. StjyyoijA-Sun- kol olabilir, Kayyap in Kay ap (Kankar) olduu gibi Acaba Isik-gln garbindeki Son kl ile Songulun mnasebeti yalnz d benzeyiten ibaret midir? Sonra Boyo'-Bogu ile, bugnk Talan garbindeki Karatav silsilesinde Sr-deryaya doru akan Bugun ' ^ nehri ile, Isk-gln imalindeki Alatav silsilesinden ilik nehrinin balad yerin Bogut ^ ' ad tamas Boyo adnn nereden aldn gstermiyor mu ?

Yukarda adlar geen nehirlerle birlikte saylan Koijcpe gelince bunun, metinde verilen izahattan grld zere,. Kuban olduu aikrdr 11-inci asrda yayan Ke d r e - n o s u n eserinde Peenek babularndan birinin adL K e g e n olarak gsteriliyor Ayni ad, li nehrinin bir kolu olan, arna dklen, bir nehrin ismidir; K e g e n adl ehir yine orada, bu nehir boyundadr . Bu suretle 10-ncu asrn; ortalarnda Azak denizi civarndaki nehir adlarn bugn-, Trkistanda buluyoruz. Orta Asyann 6 - 8 inci asrlardaki yer ve nehir adlarn btn teferruatile bilmiyoruz; fakat: malm olan ey udur ki, bellibal nehir ve gl adlar, li, u, Tala, Balka-gl, Isk-gl, birok asrlardanberi eski isimlerini muhafaza ediyorlar. Isk - gl civarndaki Karakol; Almatay nehirlerinin 6 8 inci asrlarda da ayni adlar tam

J{ < p a k b o z k r l a r n a g e l m e d e n e v v e ! 29

' R ossija , T u rkes ian sk ij k t a j S. 4 6 .2 Ayni yerde, S. 1383 De adm . im p . S. 167. S. 1 68 de bu n eh r in ad tr. Bunun im--

di nguletz o larak telffuz edildiini b iliyoruz . G r o t , Moravya, S. 215 . R ossija , T u rkes ian sk ij k r a j S. 6 0 0 .5 Ayni yerde, S, 4 5 . J. M a r q u a r t, Die a ltbu lgar isch en A usdr cke . . . S. 15 - 16 V. Zlatarski,.

Is io r ija na p rvo to bu lgarsko crstvo. I. 104 -105 . Kedrenos II, 3 1 3 ; Ke evi-i; m to Rossijn , Turkes ian sk ij h a j , S. 4 7 , 58 . V. b. M. K g a r de byle bK'

nehri tan yo r : Cilt III. S 1 3 2 : (Keygen).

30 S ' e g e n e k l e r

olmalar pek mmkndr; o halde Peeneklerin hi olmazsa bir ksmmn, Tala boyuna hareketlerinden evvel U havza- smda yaam olmalar muhtemeldir. Maamafih kat deliller kncaya kadar bu hususta tam bir hkm verilemiyecei de aikrdr.

8 - inci asrn ortalarna varncaya kadar li boyu, Garp Trklerinin bir ksm olan T r g e 1er tarafndan igal edilioyrdu. Acaba Peeneklerle Trgeler arasnda bir mnasebet yok mu? 7 55 -7 5 9 ylnda Trgelerin kara,, ksmnn hanlar A - t o p e i - l o idi (Ed. Chavannes bunu bola,, okuyor) *. Peenek kabilelerinin adlarndan biri de B u 1 a o b a n dr l Trgelerdeki boila,, ile Peeneklerdeki Bula,, arasndaki mnasebete yalnz haric benzeyiten ibaret olmasa gerektir. Garp Trklerinde ok mstamel olan ur lkab, Trgelerde ve Peeneklerde de vardr Tr- :gelerin bir ksmnn han olan S o u - l o u , ur du; Peenek urulanndan birinin kabile ad urd r . Btn bunlar Peeneklerin Trgeierle birlikte yaadklarn gstermee kfi gelmemekle beraber, bilhassa yukardaki nehir adlarnn aratrlmasndan kan neticeleri de nazar itibara alrsak, vaktile her iki kavmin biribirine yakn olduklarn tahmin etmek mmkndr.

Trgeler, K a r l u k larn kuvvetlenmesiyle ortadan kalkyorlar; 7 6 6 - 7 5 9 yllarnda u havzas artk Karluklarn elinde bulunuyor ^

Peenekler, galiba, 6-8 inci asrlarda Garb Trk devletine dahildiler. Bu devlet zayf dt nisbette onun paralarn tekil eden zm relerin gittike istiklllerini elde

' Ed. C h a v a n n e s , Documents sur les Tou-kiue, ( Turcs) occidentaux, p. 10, 8 5 .2 Boila adna baka yerlerde de tesadf ediyoruz. E zcm le Nagy-

Szen t-M ik loz definesinde bu lunan testi ler in b ir inde B o l a adn bu lu yoruz. Bu define ve stndek i yazlarn k ime ait o lduu uzun zam an - -danberi mnakaa l idi. Rus lim ler inden Th. U spen sk i j , bunun eskiBulgarlara a id iyetini iler i s rmt . (zv. Arch. nst. V, Kp B. X ) Bu defa J . N e m e t h Die In sch en ften d e S chatzes von N agy - Szen t - M iklos adil te tk ik inde bu hzinen in P een ek le re ait o lduunu a r basan delillerle ispata almtr. O halde Boila nm bir P e en ek sz o lduu anlalyor.

3 Ed. C h a v a n n e s , D ocum en ts . . . P. 27 , 3 4 v, b.* Keza, P. 8 5 .5 Bu hususta J. M a r q u a r t n