Alkoholizm i Narkomania, Tom 14, Nr 3, ss. 365~373

CECHY OSOBOWOCI OOROSt YCH CREK I SYNW ALKOHOLIKW (ODA)

LECZONYCH W PZP

Konstantinos Tsirigotis l , Wojciech Gruszczysl

Konstantinos Tsirigotis, Wojciech Gruszczyski

tych dzieci obfituje w przykre wydarzenia i sytuacje trudne, nie tylko obciajce, lecz czsto rwnie przeciajce moliwoci ich mechanizmw przystosowawczych (17, 6, 14, 25).

Aktualnie do rozpowszechnione jest stanowisko, goszce o interakcji czynnikw genetycznych i osobowociowych (~. wewntrzosobowych), i rodowiskowych (oraz

waciwoci danej substancji psychoaktywnej), poniewa ujawnienie si genetycznej predyspozycji do uzalenienia od alkoholu nie moe nastpi bez wyuczenia si za-chowania, jakim jest spoywanie alkoholu (21).

Z ca pewnoci dysfunkcja rodzinna w dziecistwie moe wywrze niekorzystny wplyw na pniejsze dowiadczenia yciowe i na przystosowanie; u ODA wystpuje mniejsze zadowolenie z ycia i poczucie mniejszej kontroli (l I).

W ramach realizacji programw otwartego lecznictwa zaburze lkowych i nad-uywania substancji psychoaktywnych okazao si, e 40% to ODA; wabu grupach ODA byli modsi, z gbszym wspuzalenieniem i w modszym wieku mieli pierw-szy kontakt z lecznictwem psychiatrycznym ni pozostali pacjenci. Wrd nich na zaburzenia lkowe cierpiao wicej kobiet ODA ni mczyzn.

Niektrzy autorzy uwaaj, e MMPI moe by przydatny w wykrywaniu doro-sych, ktrzy w dziecistwie padli ofiar molestowania seksualnego bd innego, lub mieli za opiekunw alkoholikw (7).

Pacjentki poradni terapii behawioralnej, ktre byy ofiarami molestowania fizycz-nego illub seksualnego w badaniu za pomoc MMPI, rniy si od pacjentek, ktre nie doznay takich urazw pod wzgldem oglnych (globalnych) wskanikw psycho-patologii oraz w skalach F, K, L, 4 (Pd, Psychopatii), 7 (Pt, Psychastenii) i 8 (Sc, Schizofrenii). Osoby, ktre doznay molestowania, doznay rwnie innego typu ura-zw: byy wiadkami przemocy w rodzinie, naduywania alkoholu przez rodzicw oraz ich rozwodu (5).

W badaniach on alkoholikw za pomoc MM PI okazao si, e ich profil jest wy-soki, a najwysze w nim skale to 3 (Hy, Histerii), 2 (D, Depresji) i l (Hd, Hipochon-drii), najbardziej za charakterystyczne ich cechy osobowoci to bierno, zaleno i brak pewnoci siebie. Poza tym kobiety te zawary lub niejednokrotnie (l).

U kobiet ODA, w porwnaniu z kobietami nie bdcymi ODA, stwierdzono gbsz depresj i nisz samoocen; relacjonoway one rwnie mniejsze wsparcie spo-eczne, mniejsz spjno rodziny, mniejsze zadowolenie z maestwa oraz wicej konfliktw maeskich. Odczuway rwnie intensywniej distres zwizany z penieniem roli rodzica, i wiksz bezsilno w zakresie kontroli zachowania swoich dzieci.

Dorose crki alkoholikw piy bardziej po to, eby poradzi sobie np. ze stresem. Pomimo stwierdzonych rnic, kobiety ODA funkcjonoway w granicach normy (4). Depresj i nisz samoocen u ODA stwierdzono rwnie w innych badaniach (8). Stwierdzono rwnie u nich wiksz nieufno i dysfunkcje seksualne (3). U doro-

sych crek alkoholikw czsto wystpuj zaburzenia somatyzacyjne (2). Wg niektrych badaczy, w literaturze s doniesienia o problemach w przystosowa-

niu ODA, lecz badania empiryczne nie popierajjednoznacznie tego stanowiska; poza tym widz oni konieczno przeprowadzenia dalszych bada zwaszcza nad rnicami

wynikajcymi z przynalenoci do pci (13). Naley doda, e badania takie powinny

366

Cechy osobowoci dorosych crek i synw alkoholikw (ODA)

obj rwnie populacj ODA korzystajcych z fachowej pomocy psychologicznej i/lub psychiatrycznej, tj. leczonych w Poradni Zdrowia Psychicznego.

Celem pracy niniejszej byo zbadanie cech osobowoci i gbokoci moliwej psy-chopatologii u dorosych dzieci alkoholikw (ODA), leczonych ambulatoryjnie w Poradni Zdrowia Psychicznego, w aspekcie rnic tych cech u kobiet i u mczyzn.

MATERIA I METODA W celu zrealizowania postawionych celw badawczych, zbadano 56 pacjentw (38

kobiet i 18 mczyzn) Poradni Zdrowia Psychicznego w wieku 25-45 l. (r. w.: 30,5 1.), za pomoc polskiej wersji kwestionariusza MMPI (12, 19, 20, 18, 16), korzystajcych ze specjalistycznej pomocy psychologicznej (w niektrych przypadkach rwnie psy-chiatrycznej) w Poradni Zdrowia Psychicznego z powodu rnych problemw i zabu-

rze, z wyczeniem zaburze psychotycznych, organicznych i uzalenie. Dane ilociowe uzyskane w wyniku tych bada poddano analizie statystycznej za pomoc komputerowego pakietu statystycznego Slatislica PL 5.1 for Windows (22).

WYNIKI I ICH OMWIENIE W pracy niniejszej, jak ju wspomniano, postanowiono porwna wyniki uzyskane

przez kobiety i przez mczyzn. Porwnanie tych wynikw przedstawione jest w tab. I i na ryc. 1.

Jak wida na ryc. I, profile osobowoci rni si. Kod profilu kobiet ODA leczo-nych w PZP: 11 2 7 4 8 6 - O 9 / 5: F L K / .

,n

""

f _._

'"

'"

2" KndK" U271S(,-O'J/5' FLKI

10 f..::nd/vl:Q.1-7340S!9/5: LFKI

"

Ryc.l. Profile osobowoci 11' ll/IMP J, DDA leczonych 11' PlP.

M~zczyni Q Kobioty

367

Konstantinos Tsirigotis, Wojciech Gruszczyski

TABELA I Porwnanie rednich wynilD

Cechy osobowoci dorosych crek i synw alkoholikw (DDA)

dolegliwoci s bardzo dokuczliwe, a tym samym zaburzenia s gbsze; chyba e pojawiajce si zaburzenia i dolegliwoci, od razu maj wiksz intensywno ni u mczyzn. Niszy profil u mczyzn moe oznacza, e zgaszaj si oni po pomoc o wiele wczeniej ni kobiety, gdy zaburzenia i dolegliwoci nie osigny jeszcze takiej gbokoci, co sugerowaoby z kolei, e nie mog oni dugo znie dyskomfortu psychicznego. Do wczeniejszej charakterystyki caej grupy, w odniesieniu do mczyzn naleaoby doda bunt, wrogo, niezbyt dobre stosunki z otoczeniem i nad-

miern sensytywno, zwizan ze skal Pa (Paranoi). W literaturze przedmiotu typ 26/62 najczciej jest powizany z uczuciem wrogoci, przygnbienia i zmczenia (10, 16).

Porwnujc wyniki uzyskane przez kobiety z wynikami mczyzn, stwierdzono wiele rnic statystycznie istotnych; poniewa profil podgrupy kobiet jest wyszy, w tym aspekcie bd przestawione implikacje stwierdzonych rnic.

Spord wskanikw Ooldberga stwierdzono, e kobiety uzyskay wyniki istotnie wysze ni mczyni w pierwszym wskaniku, co moe oznacza, e w tej grupie jest wiksza psychopatologia, za czym przemawia rwnie rnica we wskaniku SI (Odchylenie Profilu) (15,16).

Spord skal klinicznych, istotne statystycznie rnice stwierdzono w skali Hd (Hipochondrii), Pt (Psychastenii) i Ma (Hipomanii), w ktrych kobiety uzyskay wy-niki wysze. Rnice w skali Hd (Hipochondrii) wiadcz o wikszym niepokoju kobiet, zwizanym ze sprawnoci biologiczn swego organizmu oraz O wikszej liczbie zgaszanych dolegliwoci. Wyniki w skali Hy (Histerii) wskazuj na wiksze nasilenie objaww konwersyjnych u kobiet, co jest czsto zwizane z objawami fi-zycznymi (por. Hd i "dolinka konwersyjna"). Rnice w skali Pt (Psychastenii) wska-

zuj na wikszy niepokj i wikszy dyskomfort psychiczny odczuwany przez kobiety; bardziej skar si na zmczenie i wyczerpanie. Rnice w skali Ma (Hipomanii) su-geruj, e kobiety wykazuj wicej energii, s bardziej aktywne, lecz mog mie te wiksze problemy z kontrolowaniem emocji (draliwo, zo, agresja, przygnbienie, depresja). Mczyni natomiast s bierniejsi, pozbawieni energii, nadmierne kon-trolujsiebie (12,19,20,18,16).

Spord skal dodatkowych, kobiety uzyskay wyniki istotnie wysze w skali MAS (Jawnego Niepokoju), co oznacza, e s one bardziej skonne do reagowania lkiem na wiele sytuacji, maj poczucie maej kontroli nad wydarzeniami, silnajest u nich kompo-nenta fizjologiczna lku w sytuacjach trudnych (por. Hd, Hy i "dolinka konwersyjna").

Spord skal Wigginsa, stwierdzono rnice istotne statystycznie w skalach HEA (Kopotw ze zdrowiem), ORO (Objaww organicznych), FEM (Zainteresowa ko-biecych) i PHO (Fobii), w ktrych kobiety uzyskay wyniki wysze. Rnice w skali HEA (Kopotw ze zdrowiem) oznaczaj, e kobiety s bardziej zaniepokojone swoim zdrowiem i zgaszaj wicej skarg somatycznych; podobne s implikacje wynikw w skali ORO (Objaww organicznych): kobiety zgaszaj wicej dolegliwoci i objaww organicznych (por. Hd, Hy, "dolinka konwersyjna", MAS). Wyniki w skali FEM (Za-

interesowa kobiecych) mona uzna za zgodne z oczekiwaniami, jako e oznaczaj, i kobiety wykazuj wiksze zainteresowania kobiece. Rnice w skali PHO (Fobii) sugeruj, e kobiety odczuwaj z wikszym nasileniem lk (por. MAS) a nawet fobie (16).

369

Konstantinos Tsirigotis, Wojciech Gruszczyski

Spord podskal skal klinicznych kobiety uzyskay istotnie wysze wyniki w pod-skali Hy3 (Zmczenie, ze samopoczucie), 1-ly4 (Skargi somatyczne), Pdl (Konflikty rodzinne), MF3 (Zaprzeczanie stereotypowym zainteresowaniom mskim), Sc2C (Utrata panowania ego w sferze kontroli), Sc3 (Dziwaczne doznania sensoryczne) i Ma2 (Pobudzenie psychomotoryczne).

Z rnicy wynikw w podskali Hy3 (Zmczenie, ze samopoczucie) mona wywnio-skowa, e kobiety w wikszym stopniu odczuwaj osabienie i wyczerpanie, maj poczucie choroby. Rnice w podskali Hy4 (Skargi somatyczne) sugeruj, e kobiety zgaszaj wicej dolegliwoci somatycznych, organicznych (por. Hd, Hy, "Dolinka konwersyjna", MAS, HEA, ORG). Wyniki w podskali Pd I (Konflikty rodzinne)

wiadcz o tym, e kobiety czciej opisuj swj dom i atmosfer w nim jako skrajnie nieprzyjemn, uwaaj, e nie mogy znale w nim oparcia i mioci (por. procent diagnostycznych odpowiedzi dol. konfliktw rodzinnych, tab. 1). Rnice wynikw w podskali MF3 (Zaprzeczanie stereotypowym zainteresowaniom mskim) oznaczaj, zgodnie z oczekiwaniami, e kobiety wykazuj mniejsze zainteresowanie sprawami, tradycyjnie uwaanymi za mskie (por. FEM). Wyniki w podskali Sc2C (Utrata pa-nowania ego w sferze kontroli) wiadcz o wikszym lku przez kobiety odczuwanym z powodu poczucia braku kontroli nad wasnymi emocjami i impulsami. Rnice wy-nikw w podskali Sc3 (Dziwaczne doznania sensoryczne) oznaczaj, e kobiety cz

ciej relacjonuj odczuwanie dziwacznych dozna sensorycznych, co moe by zwizane z wiksz liczb i wiksz intensywnoci odczuwanych przez nie dolegliwoci somatycznych (por. Hd, Hy, "dolinka konwersyjna", MAS, HEA, ORG, Hy4). Wyniki w podskali Ma2 (Pobudzenie psychomotoryczne) wiadcz o tym, e u kobiet wystpuje wiksze przyspieszanie mowy, procesw mylowych i aktywnoci ruchowej oraz wiksza labilno nastrojw (9, 16).

Spord wskanikw Diamonda, rnice istotne statystycznie stwierdzono w trzech przypadkach: Ualanie si nad sob, Przecenianie wasnej wartoci i Zaleno Spo-eczna. Rnice w Ualaniu si nad sob wiadcz o tym, e kobiety wykazuj wik

sz nieporadno, poszukuj pomocy i zainteresowania ze strony otoczenia. Wyniki w Przecenianiu wasnej wartoci oznaczaj, e u kobiet w wikszym stopniu wystpuje neurotyczna autoekspansja, tj. podkrelanie wasnej osoby i raczej nieuzasadnione zadowolenie z siebie. Rnice w Zalenoci Spoecznej wskazuj na to, i kobiety

wykazuj wiksz zaleno emocjonaln i spoeczn oraz tendencje do podporzdkowywania si.

Stwierdzono rwnie rnice istotne statystycznie we dwch wskanikach inter-personalnych Leary'ego: Ulego-Zaleny i Agresywno-Sadystyczny styl funkcjonowa-nia interpersonalnego. Rnice w Ulego-Zalenym stylu funkcjonowania interperso-nalnego przemawiaj za tym, e kobiety w wikszym stopniu "zawieszaj si" emo-cjonalnie na innych, okazuj ulego i sabo, eby otrzyma pomoc (por. Zaleno Spoeczna). Wyniki w Agresywno-Sadystycznym stylu wiadcz o tym, e kobiety

odczuwaj intensywniej zo i wrogo. Spord wskanikw Pancheri'ego, kobiety uzyskay istotnie wyszy wynik w

Neurotycznych Mechanizmach Obronnych, co oznacza, e stosuj je one w wikszym stopniu.

370

Cechy osobowoci dorosych crek i synw alkoholikw (ODA)

Istotnie wysze wyniki uzyskay kobiety rwnie we wskanikach AHI (Aktywna Wrogo), NS (NeurotyzOl), EM (Niedojrzao Emocjonalna) i GM (Oglne Nie-przystosowanie); zatem wiksze jest u nich nasilenie okazywanej aktywnej wrogoci, neurotyzOlu, niedojrzaoci emocjonalnej oraz oglnego nieprzystosowania (16).

Reasumujc stwierdzone rnice pomidzy wynikami uzyskanymi przez kobiety a wynikami mczyzn ODA leczonych w PZP mOna stwierdzi, e w funkcjonowaniu intrapsychicznym i interpersonalnym kobiet ODA wystpuje wicej objaww psycho-patologii.

Kobiety odczuwaj i zgaszaj wicej dolegliwoci i objaww somatycznych (we-getatywnych i konwersyjnych) std silniejszy jest u nich lk uoglniony, "zgenerali-zowany" oraz niepokj o swoje zdrowie fizyczne a po czci psychiczne; wiksza jest

rwnie u nich gotowo do reagowania lkiem. Wraz z tymi dolegliwociami wystpuje u nich w wikszy dyskomfort psychiczny oraz poczucie zmczenia i wyczerpa-nia. Silniejsze u nich jest rwnie poczucie choroby.

Wykazuj wicej energii, s aktywniejsze, lecz mog mie te wiksze problemy z kontrolowaniem emocji i z labilnoci nastrojw (m.in. draliwo, zo, agresja-przygnbienie, depresja), z czym jest zwizane poczucie braku kontroli nad wasnymi emocjami i impulsami; mczyni natomiast s bierniejsi, pozbawieni energii, nad-mierne kontroluj siebie.

Kobiety czciej opisuj swj dom i atmosfer w nim jako skrajnie nieprzyjemn, uwaaj, e nie mogy znale w nim oparcia i mioci. Maj poczucie maej kontroli nad wydarzeniami, wykazuj wiksz nieporadno, poszukuj pomocy i zaintereso-wania ze strony otoczenia; wykazuj wiksz zaleno emocjonaln i spoeczn oraz tendencje do podporzdkowywania si, w wikszym stopniu "zawieszaj si" emocjo-nalnie na innych, okazuj ulego i sabo, eby otrzyma pomoc. W zwizku z tymi problemami odczuwaj intensywniej zo i wrogo i stosuj neurotyczne mechani-zmyobrony.

Powysze upowaniaj do stwierdzenia, i u kobiet ODA, z wikszym nasileniem wystpuje oglne nieprzystosowanie psychiczne.

Warto zaznaczy, i w obu podgrupach wystpuje rnicujca je silna identyfika-cja ze spoecznym stereotypem penienia rl zwizanych z pci; kobiety wykazuj o wiele wiksze zainteresowania kobiece a mniejsze zainteresowanie sprawami, trady-cyjnie uwaanymi za mskie, a mczyni odwrotnie.

Z ca pewnoci praca ta nie wyczerpuje bogactwa i rnorodnoci osobowociowych aspektw ODA, dlatego wskazane jest prowadzenie dalszych bada, zwaszcza w aspekcie psychologii rnicowej pci, a nie tylko psychopatologii.

WNIOSKI

Wyniki przeprowadzonych w tej pracy bada pozwalaj na sformuowanie nastpujcych wnioskw dotyczcych psychologicznego funkcjonowania dorosych crek i dorosych synw alkoholikw, leczonych w PZP: l. Kobiety czciej zgaszaj si po pomoc specjalistyczn, psychologiczn i/lub

psychiatryczn.

371

Konstantinos Tsirigotis, Wojciech Gruszczyski

2. redni profil kobiet w MMPI jest wyszy ni U mczyzn, co moe sugerowa, e wystpuje u nich wiksze nieprzystosowanie.

3. U kobiet najwaniejsze zaburzenia to lk, depresja, somatyzacja i konwersja, na-tomiast u mczyzn to bunt, wrogo i niezbyt dobre stosunki z otoczeniem.

STRESZCZENIE

Dysfunkcja rodzinna w dziecistwie moe wywrze niekorzystny wpyw na pniejsze dowiadczenia yciowe i na przystosowanie czowieka, a wg niektrych kon-cepcji, typ zaburze jest zwizany z pci.

W zwizku z tym, celem pracy niniejszej jest zbadanie cech osobowoci i gbokoci moliwej psychopatologii u dorosych dzieci alkoholikw (ODA), leczonych am-bulatoryjnie w Poradni Zdrowia Psychicznego, w aspekcie rnic tych cech u kobiet i u mczyzn. W celu zrealizowania postawionych celw badawczych, zbadano 56 pacjentw (38 kobiet i 18 mczyzn) Poradni Zdrowia Psychicznego w wieku 25-45 !., za pomoc polskiej wersji kwestionariusza MMPI, korzystajcych ze specjalistycznej pomocy psychologicznej (w niektrych przypadkach rwnie psychiatrycznej) w Po-radni Zdrowia Psychicznego.

Kod profilu kobiet ODA leczonych w PZP to: l.l 2 7 4 8 6 - O 9 I 5: F L K I, mczyzn za jest nastpujcy: 62 - 7 3 4 O 8 I 9/5: L F KI.

Oglnie mona zauway, e profil mczyzn jest niszy, a w odrnieniu od pro-filu kobiet, naj wysza w nim jest skala Pa; w funkcjonowaniu intrapsychicznym i interpersonalnym kobiet ODA wystpuje wicej objaww psychopatologii w zakresie

lku i objaww somatycznych. Z praktyki wynika, e wicej kobiet w ogle zgasza si po pomoc specjalistyczn. Sowa kluczowe: ODA, osobowo, MMPI, mczyni, kobiety.

PIMIENNICTWO l. Avila EJ.J., Ledesma lA. (1990): The persona/ity ofwives of a/coholic patients, (w):

Actas Luso Esp. Neuro!. Psiquiatr. Cienc. Afines, 18,355-63. 2. Cloninger C.R., Bohman M., Sigrardsson S., von Knorring A.L. (1985): Psychopa-

thology in adopted-out chi/dren of alcoholics: The Stockho/lll Adaptation Study, (w): Galanter M. (ed.): Recent developlllents in alcoholislIl, Plenum Press, NY.

3. Currier K.O., Aponte J.F. (1991): Sexual dysfunction infemale adult chi/dren ofalco-holies, (w): Int. J. Addict., 26,195-201.

4. Domenico D., Wind le M. (1993): Intrapersonal and interpersonalfimctioning among middle-agedfemale adult chi/dren of alcoholics, (w): J. Consull. Clin. Psycho!., 61, 659-66.

5. Engels M.L., Moisan D., Harris R. (1994): MMPI indices of childhood trauma among I JOfemale outpatients, (w): J. Pers. Assess., 63,135-47.

6. Forward S. (1994): Toksyczni rodzice, Warszawa, Santorski & Co. 7. Goldwater L., Duffy J.F. (1990): Use ofthe MMPI to zmcover histories ofchi/dhood

abuse in adultfemale psychiatric patients, (w): J. Clin. Psycho!., 46, 392-8.

372

Cechy osobowoci dorosych crek i synw alkoholikw (DDA)

8. Gondolf E.W., Ackerman R.J. (1993): Validity and reliability of an "Ad"lt Chi/dren of Alcoholics" Index, (w): Int. J. Addict., 257-69.

9. Graham J.R. (I 984a): Podskale skal klinicznych, (w): Paluchowski W.J. (red.): Sto-sowanie i interpretacja kwestionariusza MMPI, Warszawa, PTPsychol., Cz l, 46-60.

lO. Graham J.R. (l984b): Profile, (w): Paluchowski W.J. (red.): Stosowanie i interpreta-cja kwestionariusza MMPI, Warszawa, PTPsychol., Cz l, 118-153.

11. Hall C.W., Bolen L.M., Webster R.E. (1994): Acijustment isslles with adult chi/dren of alcoholics, (w): J. Clin. Psychol., 50, 786-92.

12. Hathaway S.R., McKinley J.C. (1984): MMPI. Podrcznik, (w): Paluchowski W.J. (red.): Stosowanie i interpretacja kwestionariusza MMPI, Warszawa, PTPsychol.,

Cz l, 28-45. 13. Hill E.M., Ross L.T., Mudd S.A., Blow F.C. (1997): Adulthoodfimctioning: thejoint

e.!fects ofparental alcoholism, gender and childhood socio-economic stress, (w): Ad-diction, 92, 583-96.

14. Lipowska-Teutsch A. (1995): Rodzina a przemoc, Warszawa, PARPA 15. Matkowski M. (1985): Wskaniki Goldberga i ich wykorzystanie do diagnozy rni

cowej, (w): Paluchowski W.J.(red.): Stosowanie i interpretacja kwestionariusza MM-Pl, PTPsychol., Warszawa, cz lll, 48-52.

16. Matkowski M. (1992): MMPI. Badanie-Opracowanie-Inleipretacja, PTiRO, Pozna 17. Mellody P. (1993): Toksyczne zwizki. Anatomia i terapia wspluzalenienia, War-

szawa, Santorski & Co. 18. Paluchowski W. J. (1984): Fragmenty raportw etapowych: Przygotowanie kwestio-

nariusza MMPI, (w): Paluchowski W. J. (red.): Stosowanie i interpretacja kwestiona-riusza MMPI, PTPsychol., Warszawa, Cz l, 12-20.

19. Puek Z. (1971): Warto testu WISKAD-MMPI dla diagnozy rnicowIj w zakresie nozologii psychiatlycznej, Lublin, KUL.

20. Sanocki W. (1981): Kwestionariusze osobowoci w Psychologii, Warszawa, PWN 21. Sears J. (1988): The role of genetics in the pathogenesis of alcoholism, (w): Joumal

of Abnormal Psychology, 97, 153-67. 22. StatSoft Polska (1997): Statistica PL, Krakw. 23. Strzemieczny J. (red.) (1994): Zanim sprbujesz. Program profilaktyki uzaleniel; dla

uczniw, Warszawa, PARPA 24. Sztander W. (1995): Dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym, Warszawa, PAR-

PA. 25. Sztander W. (1996): Rodzina z problemem alkoholowym, Warszawa, PARPA.

373