STANBUL NVERSTES EDEBYAT FAKLTES YAYINLARI No. 684

A H M E D F A K H

A R H N A M E

Yaymlayan ve ileyen:

M E C D U T M A N S U R O L U

Drt levha ile

P U L H A N M A T B A A S I

S T A N B U L - 1956

N S Z

Bu kitapta takdim olunan malzeme oktan beri zerinde altm konulardan birinin son eklini alnas olarak tarif edilebilir. Gerekten Trk leheleri iinde talsisen zerinde altm eski A nadolu trkesinin ilk mahsulleri arasnda pek tabi olarak Ahmed Fa- kihin arhnmesi de bulunuyordu. Bu sebeple stanbul Edebiyat Fakltesinde Prof. Dr. R . R. ARATm nazareti altnda hazrladm ilk Anadolu trkesi metinlerinin tenkitli neri, szl ve yorumu haklmdaki doktorluk tezimde arhme de yer almakta idi. Bundan sonra ayn neticelerin dil hususlikleri ve buna dayanlarak eski Anadolu trkesinin Trk yaz dilleri ierisindeki yerini aratran yine stanbul Edebiyat Fakltesinde hazrladm doentlik tezinde arhme den de faydalamlmt. Ancak, sz geen iki alma ile bu cildin karlatrlmasndan da anlalaca zere, metnimiz burada tek bana her trl incelikleri belirtilmek suretiyle ileriki Trk dili aratrmalarna dayanak olabilecek bir inceleme olarak ele alnmtr. Bundan dolay her ey yeniden ve daha ilerlemi olduu sanlan bir gr ve usulle elden geirilmitir.

Batda eski Anadolu trkesi, hatta her hangi bir devir veya blge trkesi zerindeki almalarn yaynlanmasndan beri Trk dil bilgisi alannda durum olduka deimi bulunuyor. Arada trke daha iyi tannm olduu gibi farkl yaps zerinde de ilgililerce anlama yoluna girilmitir. Bu yzden, daha nceki incelemelerin bir ounda olduu gibi, alma konusu olan metin hususliklerini kendine yakn, hatta nisbeten uzak metinlerle karlatrmak, inancma gre, bugn iin artk lzumsuz saylmaldr. Bu kitapta sadece des- kriptif bir alma meydana getirmek kaygs hkim olmutur.

Byle bir monografyada trke ve yapsna dair grler aklamann, hatta en ksa yolla bunlara ima edilmenin yeri olmayacana gre, kitaba hkim olan grler zerine en ksa bir ekilde dahi durulmamtr. Bundan dolay, eitli yazlarnda olduu gibi, bu kitapta da konuyu ele alma tarznda allmam ve aykr tesiri ni yapacak taraflar bulunabilir.

Trke eserlerde nemli bir cihet de terimler meselesidir. Islm dillerinden kalma terimler Trk dilii yeni anlayla ok eksiine verebilmektedir. Yunanca ve ltince asll Bat terimleri ise, trk- ede yabanclklar ile srtmaktadrlar. Bu durum karsnda bunlar mmkn olduu kadar trkeden karlamak kalmaktadr. Ancak baz trke terimlerin de pek isabetli olmad artk anlaldndan, burada bunlarn nemlice bir ksm, konuya uygun drlmek istei ile, yeniden meydana etirilmitir. Terimlerin seimi iin en ksa bir gereke dahi, yine eserin tertip snrn aaca dncesi ile, yaplmamtr.

Kitabn bu ekilde kabilmesi iin Edebiyat Fakltesinde devaml teebbsleri ile basmn gerekletiren Prof. Dr. A . CAFER- OLU na ve basm salayan Edebiyat Fakltesine teekkrlerimi bildirmek borcumdur. Ayrca gerek bilim ynnden, gerekse bask teknii bakmndan yorulmaz tleri, her trl yardmlar ve provalar okumas ile eserin bu halde kmasnda byk pay olan U zman Dr. J . EcKMANNa en samim teekkrlerimi bildirmei zevkli bir vazife saymaktaym.

stanbul, Mart 1956

A R ve E S E R

air. X I I I . yzyl Anadolu Trk airlerinden Ahmed Fakih hakknda ilk bilgiyi M. F u a d KPRL den almaktayz.1 KPRLnn imdiki halde bu ilk Anadolu Trk airi zerinde syledikleri yle ksalt- labilir:

Ahmed Fakih Mevlevi ve Bekta geleneinde .hatras yz yllarca saklanm olan Kdvetlabdal Hoca Ahmed Fakihtir. Kendisinin halk arasnda hreti pek bykt. Hkmdar ve emirlerin saraylarnda serbeste hareket edebiliyordu. Hakknda Eflknin (l. 745/1344) Men- kib l-'arifin"inde2 bilgi vardr. Eflkye gre Ahmed Fakih ok mehur olmakla birlikte, Mevln Celleddin Rum ile llemez. lm 650 1252 den nce olmaldr. hreti EfJknin Menkibi sayesinde Mevlevler arasnda devam ettii gibi Bekta velyetnameleri de hatrasn Bektaler arasnda yaatmlardr. 880/1475 1476 da Eirdirde byk bir tekyesi vard. eyh Sultan Mehmed eleb ibn -eyh Pir Mehmed Huynin Hzrnmesinde Ahmed Fakihten Anadolunun balca velilerinden biri olarak bahsedilir. Anadoluda hreti X V I . yzylda yazlm bir dergiye alnacak kadar halk arasnda yaygnd.

Ahmed Fakihin zaman hakknda bilgimiz arhtme adl trke manzumesinin dil hususliklerine uygun dt gibi bu eserdeki din- sofiyane esaslar da airimizin tarih kaynaklardan rendiimiz ahsiyetine uyar. Tasavvuf cereyanlarnn Anadoluda byk bir kuvvetle yayld srada yetimesi sebebi ile airliini halk yetitirmek yolunda kullanarak sanat kaygsndan uzak basit nasihatnameler yazd kabul edilebilir. Kendisi tabi Fars edebiyatn biliyordu. Ancak bir yandan halka hitap etmek ihtiyac, te yandan trkenin Fars rneklerine gre henz gerektii gibi ilenmemi olmas arhnmeyi sanat bakmndan iptida klmtr.

1 Anatolische Dichter in der Seldschukenzeil. II. Ahmed Faqh: KCsA II (1926), 2038. Manzume neri olmakszn trkesi: Ahmed Fakih ve arhnamesi: Trk Yurdu IV (1926), 289295.

2 Eser iin H. Ritter, Philologika X I: Der slam XXVI (1943), 219 v. dd. s. bk.

2Eseri. Ahmed Fakihin bilinen tek eseri Eirdirli Hac Kemalin Cmilii ,n-neza,T,indeki1 KPRLye gre 82, aslnda 83 beyitlik arh- nme-i Ahmed Fakh der bivefl-i rzgr balkl kaside eklinde manzumesidir. Eser X III . yzyln ilk yarsna ait olduuna gre zamanmza kadar gelebilmi en eski Anadolu trkesi olmak bakmndan byk bir nem tar. K pr l bu manzumenin, Cdmil n-nez'ir'in sonundaki cetvele gre, aslnda 100 beyitlik olduunu, nazmn iptida ekil ve edasn tamakta olup konusu bakmndan Mool istils zamanna yaktm syler: Dnyann faniliinden, dnya zevklerine kaplmamak gerektiinden, lm hatrlatarak bu dnyada ahret iin hazrlanmak lzumundan bahisle bunun ancak ibadet, tevazu gibi din-ahlk ilerle salanabileceini t veren din-sofiyane bir eserdir.

Manzume aruzun hezec bahrinin mefHln mefdHln fa'ln vezni ile yazlm olup bugnk anlaymza gre nazm teknii bakmndan kusurlu saylabilir. Bununla birlikte Anadolunun imdiki halde bu ilk trke manzumesinin ekil ve vezin gibi konuda da tamamiyle slm oluu Anadolu Trkleri arasnda X III . yzylda slm edebiyat geleneinin benimsenmi olduuna delildir. Nazm teknii ve baka hususlarda srmelere Anadolu Trk edebiyatnda takip eden yzyllarda da bol bol rastlandna gre airimizi bu yoldaki baarszlklardan dolay kabahatli tutmak hakszlk olur. Ancak muhakkak olan bir cihet varsa, adalan arasnda bile kendisini bu bakmdan fersah fersah gemi olanlarn bulunmasdr.

Eserde arapa ve farsa szler epeydir. Bunlar birinci derecede konu ile ilgili tabirler olmakla birlikte, bir bakma daha ok gze arpanlar kafiyelerdekilerdir. Bu da hatra manzumenin farsa bir rnein serbest tercme eklinde naziresi olmas ihtimalini getirmektedir.2

Eserde bir ka tane de trkeye Uzak Dou medeniyeti evresi dillerinden girmi sz vardr. Gnlk yaay tabirleri olmaktan ok manzumenin konusu ile ilgili terim karakterinde olan bu szler Anadolu ya Trklerin bu malzeme ile birlikte geldiklerini ve ancak yava yava ileyen arapa ve farsa szlere yerlerini braktklarn anlatacak mahiyette saylabilirler.

1 stanbul Genel Kitapl 5782, 289a291b. Yazma hakknda bilgi iin Kp- rlzade M. Fuad, Mill edebiyat cereyannn ilk mbeirleri ve Divan- trk-i basit, XVI. asr airi Edirneli Nazminin eseri, stanbul 1928, 61. s. nota bk.

2 Bu hususta daha fazla bilgi iin M. Mansurolu, Anadoluda Trk yaz dilinin balama ve gelimesi: Trk Dili ve Edebiyat Dergisi IV (1951) 226. bk.

3Fakat alnma unsurlar hakknda bu sylenenlerden eserde trke- nin ksrlna hkmedilmemelidir. Aksine arhnme pek canl trke sz ve ekilleri bol bol bulunduran bir metindir ve pek tabi olarak bizim iin birinci derecede ilgi eken taraf da burasdr.

Son zamanlarda Ahmed Fakihe ait olduu ileri srlen Mevlid veya benzeri bir metninin ele getiinden de bahsolunmutur. Ancak bugne kadar ne byle bir ey yaynlanm, ne de hakknda cidd saylacak bir bilgiye rastlanm olunduundan imdiki halde bu gibi bir eserin varl phe ile karlanabilir.

#

ilk olarak K pr l tarafndan Arap harfleri ile neredilen arhnme metninin burada tek nshasnn tpk basm ve transkripsionu verildikten sonra dil hususlikleri zerinde inceden inceye durulmaa allm, eserin yalnz trke unsurlar ile yetinilmeyerek yabanc unsurlar da belirtilmi ve nihayet szl tertip edilmitir. Btn bunlar yaplrken, metnin aslna en yakn eklini elde etmek istei ile, eldeki X V . yzyl istinsah X II I . yzyl Anadolu trkesi bilgimize gre gerektike uygunlatrlmtr. Bu maksat iin son yllarda yurdumuzda umumileen evri yaz sisteminden (Trk lm transkripsion klavuzu, stanbul 1946) faydalanlmakla beraber yerine gre snrl bir transliterasyon da yaplm ve metnin eksikleri doldurulmaa ahlmtr. Yalnz bu sisteme metnimiz iin nemli olan kapak e (e)yi eklemek gerekmitir. Ayrca, metnin daha kolay anlalabilmesi iin, z adlar byk harfle balanm ve noktalama iaretleri konmutur. Tanklar yanndaki rakamlar transkripsionlu metindeki beyit satrlarn bildirirler.

A R H N M E

1 Diri arhun elinden hezrn,ki klmdur muattal buna krn.

2 id emdi bu ahvli e karda, n mmetdr biri birine ihvn.

3 Yavuz sanmaya karda kardana, hakkatdur bu szm, bana inan!

4 it dn ise, szme kulak dut, gidermegil szmi kulaundan!

5 Bilrmi sen, nin geldn cihna? sini kullu in yaratd Sultn.

6 Sana nimet verpdr bnihyet, hu, kim klupdur ehl-i mn.

7 Nasihat dutar isen, dinle szm, hnern var ise, gel, uda meydn!

8 Sana bir ka tler vereyin ben, ki her birisi dr ola, y mercn.

9 dm bu: Gnehden tevbe eyle,ki mn kadn eyler, bil, ki eytn!

]0 Usan olma, bauna aklun der!yol uzakdur, ki yokdur hadd u pay n.

11 Gzn a, gaflet ire yatma e dst, ki gmege dutupdur yzi kervn.

12 Yol erenleri gp yola girdi, dge yorr hr dnbeki servn.

13 Nee bir yata sen afletde e yr, ecel ermezden ndin emdi oyan!

8. y: metinde yhd yazlmken -hd ksm krmz mrekkeple izilmitir.10. uzakdur: metinde birinci -r- ok hafif olmak zere uzak durur.

514 Nazar kl leme, hlni anla, yaraa megul ol sen e Mslmn!

15 Eer nm ister isen hretde, yedrgil Hak yolma dnyda nn!

16 Olanlar sana yetmczmi nasihat, nin ussum dermez sen sen e cn?

17 Bu dnyya nin pek yapur sen?Sini andan koparur arh- devrn.

18 Bu rzk in nee tevi eker sen?Uand rzk yey azunda dendn.

19 Eger girp sn iinde yata sen be, on arun bez ile yhd uryt.

20 Ne marr sen cihnun lezzetine, nee bir yorya sen d u handan?

21 Kaz yay ecel oklarn atar, sana dahi doknur ol okdan.

22 Ol okun zahmma kimsene durmaz, grr lmez, verr mnini kurbn.

23 Vef umma bu dnydan e hanum, anunla klma l sen ahd u peymn!

24 Sini aldar bu dny, bihaber sen, szm iit, dm dut tob elden!

25 gni der, kyamet bil, yakmdur, anun, kim sana nzrdur Yaradan!

26 Havaya uyma, ge nefs rzsndan, bu nefs atnun azna ur oyan!

27 Bu dny bvefdur, bil hakikat,6ni grmedin ol sen g andan!

28 Nee bir dursar bu dny halk, nee bir olsar dny bdn?

17. pek: metinde bir pek yazlmken bir krmz mrekkeple silinmitir. 19. girp: metinde girip. 20. yorya sen: metinde yoruya sen. 21. doknur: metinde dokmr. 22. zahmma: metinde zahmma. durmaz: metinde doyamaz. 23. peymn: metinde pey- m yazlmken silinerek stne krmz ile peymn yazlmtr. 24 dny: metinde dnydan yazlmken -dan krmz ile silinmitir. 25. anun: metinde unan (?).

629 Ykhsar bu gklerle bu yerler, kamus olsardur klli viran.

30 Gn ola, kim kopa dalar yerinden, beraber ola dp dz da u yaban.

31 Kyamet kopaaz, bil hakikat, gelebek bigi dala bu insan.

32 Yaradlm cemi liserdr, kalsardur hem n ol Ferd u Rahman.

33 Yarn anda halayk cem1 olsar, kimi kayuya yatm, kimi dn.

34 Su l eyleyiserler etdgnden, dutar azlarun anda lerzn.

35 Kirmen ktibin durmaz, yazarlar, ne, kim etdn, klurlar an divn.

36 Getrp dartarlar hayrunla errn, hakikat bil, kurlur anda mizn.

37 Eer hayrun ar gelse, zi devlet, yzn a ola hem n mh- t b n.

38 Eger errn ar gelse e miskin, varaak yern olur, bil, ki nrn.

39 rta oraysardur yolun, bil, khdan iti derler, ine kldan .

40 Yarn andan geiser sen, yol oldur, sakn emdi e karda, kma yoldan!

41 Bizi korkduumuzdan kurtar e Hak, bize ayruk bititme anda hicran!

42 Cemln bize gster yarn anda behakk- Mustaf u mh- tbn!

43 Gel emdi, ol Resln snnetin dut!Kim an dutsa, olur h- Merdn.

44 Bu dny lezzetine marr olma, bu nefsi beslemegil hem hayvan!

29. gklerle: metinde gklerle u yazlmken u krmz ile silinmitir. 32. yaradil- m: metinde yaravulm. Ferd: metinde hred. 39. iti: metinde ini. 41. anda: metinde andan yazlm, sonra -n krmz ile silinmitir.

745 Sini ger bir nefes guldrdi dny, son u bin gezin kldurd efn.

46 Bu dny, bil, ki sana bak kalmaz, eger milkn ola m u Horsn.

47 Vef umma, ki yokdur hi vefas, ve lkin iidr her lahza noksan.

48 Esirgemez bu halk arh- zlim, mecl vermez, srer demi bundan.

49 Ne yoksul esirger, ne ho bay,ne ak sakallu pr kor, ne ho olan.

50 Gznle nee grdn e uslu,ki ma'mlar krlmdur vebadan.

51 Seltnler zebn olur ecelden, ecel erimedin sana ngehn.

52 Gel emdi, gendzne der gii ecel erimedin san ngehn.

53 Ecel cam arbn n ie sen, de sen ayru kamu dstlarundan.

54 Yalunuza yata sen sn iinde,ne bilem, dm olur sen, y perian?

55 Dn emdi, bunda anun yaran gr, ki sana yar kla H ayy u Subhn!

56 bdet kl Hak in gee, gndz! bdetdr, bilr sen, genc-i pinhn.

57 Kaz-y sumn n erir, lme kimse olumaz pyendn.

58 Geleek nesne gelr, re yokdur, gerek sen ya yerine alal kan.

45. dny: metinde bu dny yazlm, sonra bu krmz ile silinmitir. 47. her lahza, metinde dd'im yazlmken krmz ile silinerek stne kara ile her lahza yazlmtr. 50. vebdan metinde tir u vebadan yazlm, sonra tr u krmz ile silinmitir. 51. kinci msra beyte uymad gibi takip eden beyitte de tekrarlandndan bu beytin ikinci msramm istinsah yanll yznden elimize gemedii dnlebilir. 55. dn: metinde dni. (?). 56. bilr sen: metinde bilrseh veya bilrsin. 57. kimse: metinde kimsene.

859 Bu dnyda belya abr ede gr, Hakun sevdgi kurtlmaz beldan.

60 lm bir kapudur, gemek gerekdr, berber anda sultn ile opn.

61 Yaradlm bu erbetden dadsar, ulu, gii durur ol ide yeksan.

62 Bu bir idr, kim orar kamu mahlk, bu bir derddr, ki yokdur ana derman.

63 Bu bir rencdr, ki hi derman bulnmaz il bilmediler Bukrt u Lukmn.

64 Ecel sayrul n kim erise, tmr etmez ana yz bin tabibn.

65 Nebi zindn demidr dny in, nete rahat olsar ehl-i zindan?

66 Diri, kim usar ku kafesden, dirl, kim riyiser bu ebdn.

67 Diri yatsaruz sn iinde, geiser stmzden nee ezmn.

68 Nebi u hem veli kurtlmad hi, lm erbetin ip verdiler cn.

69 Bize hd ne hisb anlara nibet, ecelden kamaa yok durur imkn.

70 elebm, n lme oraruz biz, ayurma son nefe6mz imndan!

71 Nedelm, n cihnun ii budur?o derde orad Dvud, Sleymn.

72 Anun, kim tahtn yel gtrrdi, lme orad, ad Sleymn.

73 Elinde ejdeh olan as,yed-i beyz dahi Msi bni mrn.

61. yaradlm-. metinde pr olmu ol. dadsar: metinde krmz ile silinmi ve stne kara ile tadsar yazlmtr, ide-. metinde ide heme. 62. idr, kimt metinde idr, ki kim. 64. n metinde ok. 70. nefesmzt metinde nefesmzi.

974 Y kam Y a kb, sm il u Dvud dahi hsn issi ol Ysuf- Ken n?

75 Ebbekr u mer, kam Al hem,y kan cem1 eden Kurn Omn?

76 Kamus datd bu erbetden e yr, u emdi bize dedi nevbet eln.

77 Muhammed, kim cihnun fahri idi, bu snnetler anundur, yin, erkn.

78 Burk issi, Hakun dst, Habibi, ana Mirc u ar stydi seyrn.

79 Anun in yaradld bu lem, anun in dzildi ins ile cn.

80 Anun in yaradld bu yerler, anun in bu gkler old sayvan.

81 Ana kalmayak bu dny, gey bil, sana hod kalsar degl, yaraklan.

82 Pes lm hakdur, elbette lr sen! sana emdi e dervi kibr kandan ?

83 Tevzu eyle bunda h u ma, kim anda olmaya sen zr u giryn.

74. Davudi metinde dver. 79. dzildi: metinde dzetdi. 83. tevz': metinde te- vazzuK

D L H U S U S L K L E R

1. Metnimizin dil hususlikleri Arap yazsnn olduka farkl kullanlmas yannda trke ekillerin bolluu ve eitlilii ve nihayet trk- e olmayan epey sz ve ekillerle dikkate deer bir deiiklik gstermesidir. Bu sebeple btn bunlar inceliklerine kadar, hi bir rnek at* lanmakszn ele alnmak suretiyle Anadolu trkesinin bu karanlk devresine, bir derece olsun, k serpilmee allacaktr.

YAZILI HUSUSLKLER

2. Eski Anadolu trkesi ile uraanlar bu devre metinlerinin daha sonraki Anadolu trkesi mahsullerinde kullanlan iml sisteminden farkl olduklarn grmlerdir. Bu yazl eski istinsahlarda daha belirli, yeniye doru ilerilendike daha silinmi olmakla birlikte eski sistemin izlerine X V . yzyl mahsullerinde de rastlanlabilir. Metnimiz X V . yzyl istinsah ile elimize gemi olduu iin burada her iki sistem biri birine karm, daha doru bir deyimle, yazann fazla yadrganan eski yazllar bozmasna karlk daha az yadrgananlara ilimemi olduu grlr. Bu durum karsnda, eski ve yeni sistem ayrlklar gzetilmeksizin, sadece yazl hususlikleri belirtilmekle yetinilecektir. Ancak daha eski istinsah mahsul metinlerle karlatrldktan sonradr, ki metnimizin eski ve yeni yazl taraflar meydana kacak ve ilk yazln kullanl sebepleri ile sonradan deimesine tesir eden amiller anlalabilecektir.

Bu maksatla sz ve eklerde nl harfinin yazlp yazlmamas, Arap harflerinin el verililiine ramen sonraki Anadolu trkesme nisbetle bir ksm nsz harflerinin daha az kullanlmas, ayr ve bitiik yazllar, ada metinlerden farkl yazlar ve nihayet, vezne uymak kaygs bulunmad halde, arapa ve farsa sz ve ibarelerde yanl yazllar aada ele alnmtr.

1. nl harflerinin yazlp yazlmamas

3. Bilindii gibi Arap harfleri ile yazlan trke sz ve eklerin klfte* sik Dou trkesinde deimez bir yazh bulunmasna karlk Anadolu

trkesinde yazllar devaml olarak deimitir. Bu deimeye sebep olarak gsteriler esasta uzun nl bulundurmayan Anadolu trkesinde arapa ve farsaya uyularak nl harflerinin yazlmamas ve aruz kalplarna uydurma gayreti Dou trkes;nde de ayn meseleler bulunduu halde byle bir ey yaplmamas karsnda kuvvetini kaybetmektedir.

Metnimizin Anadolu trkesinin en eski devrini temsil etmesi, nis- beten ge istinsah edilmi olmakla birlikte eski yazb hususliklerini, ksmen olsun, tutabilmesi, nihayet aruz vezninde olmas dolaysiyle ve hatta kafiye zoru ile Trk yazsnda nl harfinin kullanl derece ve sebeplerini aydnlatabilecek durumda bulunmas yznden aruza tatbikte nl harfinin ne nisbette yazlp yazlmad gzden geirilecektir.

4. Szde vezne uygun yazllar yle toplanabilir:

1. Vezin gerei ak birinci hecesi uzun okunan szlerde nl harfinin yazld:

a) trke szlerde: ^J, bigi 31, bilem 54, birine 2, j 0.

bize 42, J> bu 9 ,2 8 , 7 1 ,7 6 ,8 1 ,*^ ^ '^ dala 31 dahi 74, e 13, 14j

16, 41, 50, 76, erimedin 51, 52, gee 56, gii 61,

girip 19, ^ j f gp 12, grmedin 27,

gtrrdi 72, ^ ile 19, inan 3, ii 71, 1 ii* 24, (_JJ

iti 39, lcalsar 81, 3 kamu 53, 62, kan 74, 75,

kapudur 60, kopaaz 31, -ATjpaJj kulauiidan 4,

nee 67, okun 22, X ) ' ola 8, 30, 37, olan 73, ols

2. Vezin gerei ak ikinci hecesi uzun okunan szlerde nl harfinin yazld:

a) trke ve trkeye slm medeniyetinden nce girmi szler

de: f ^ elebm 70, l emdi 2, 13, 43, 52, 55, 76, 82,

gelebek 31, A iidii (iildn yerine) ise 4, kamus

29, 76, (J^ kan 75, ^ d m 9, 24, sayrulu

64, yalunuza 54, 25, yaradld 79, 80,

yaradlm 32, 61, ^ U. yaraa 14, yar 55;

b) arapa ve farsa szlerde iml bozularak: 5"M15 dnbeki 12,

jU b C ngehn 51, 52, nefesmzi 70, pdyendn 57,

" kj*- erbetin 68.

3. Vezin gerei ak birinci hecesi ksa okunan szlerde nl harfinin yazlmad:

a) trke szlerde: ^ b a u n a 10, bilr 56, iS j biri 2,

bititme 41, bizi 41, *_/ bize 41, 69, buhnmaz 63,

dahi 73, 74, demidr 65, durur 61, de 53,

dzeldi 79, ^ erir 57, esirgemez 48,

esirger 49, geiser 40, 67, gelebek 31, geleek 58,

gerek 58, 60, getrp 36, Cj gezin 45, gider-

megil 4, kimi 33, kalsardur 32, kamus 29, 76,

khdan 39, kiupdur 6, klurlar 35, fe-

rlmdur 50, V feopa 30, kulak 4, ^ ne 20, 49, 50,

ne kim 35, nee 5, 17, 24, f nedelm 71, nete 65, ^J ^

nin 5, 16, 17, \ dm 9, lm 57, 60, 70, 72, 82,

lr 82, (_r^ sakn 40, sa/a 6, 8, 21, 81, 82, sini 5, 17, 24,

27, 45, usfuljlu 50, varaak 38, J^.J verpdr 6,

JJJ yakmdur 25, yalunuza 54, Yaradan 25, ja -

12

3

tadld 79, 80, yar adlm 32, 61, ^ ''J yaraa 14,

yaraklar 81, yata 19, 54, j j i yavuz 3, yazarlar 35, y-

klsar 29, Jti. yeyii 18, yedrgil 15, yerinden 30, yerine 58;

b) kapal tek heceli trke szlerin nl ile balayan szlere u-

lamasnda: (j-0. be on 19, J bez ile 19, gel emdi 43,

52, ci I ^ kim an 43, so u 45, tJs tob elden 24;

c) farsa szlerde iml bozularak: ngehn 51, 52,

pyenddn 57, y 8, yhud 8;

d) kapal tek heceli arapa bir szn nl ile balayan sze u-

jamasmda: Hak in 56.

4 . Vezin gerei ak ikinci hecesi ksa okunan szlerde nl harfinin yazlmad:

a) trke szlerde: J-AjPaJj kulaundan 4, orad 71,

J J j^ oraruz 70, ^J^i yaran 55;

b) arapa bir szde iml bozularak: V -5 dny 28, -IjO dn

yda 15.

5 . Vezin gerei uzun okunan trke ve trkelemi szlerin ka

pal birinci hecesinde nl harfinin yazlmad: alal 58,

4S?'1 ine 39, issi 74, 78, f kim 30. 64, 77, 4^ ~%' kimsede

22, 57, kamaa 69, kalnayak 81, kalmaz 46,

j l_ui kandan 82, karda 2, 3, 40, kardama 3, (J* kl

56, kldan 39, kldurd 45, khnal 23,

klmdur 1, 1 nesne 58, olan 49, orarus 70, pek

17, 'iU * sanmaya 3, sayrulu 64, sayvan 80,

koparur 17, J j k j j * kurlur 36, ee 28, J 1 o 71, V J 1 ola

46, olanlar 16, olsar 33, 65, olur 54, ^

dm 24, S j f j ^ gfii 25, 52, tler 8, lm 68,

f j j - szm 24, szme 4, j b j " ' srer 48, j ' /sar 66,

ulu 61 , l / j ' unan 25, usan uand 18, JJ,J

verr 22, C/J^i yarn 33, 40, ^ j t yolma 15, yolun 39, ^ j j { yzn 37;

b) kapal heceden ibaret trke ve trkelemi szlerin nl

ile balayan sze ulamasna: l-U ^ jS ' g andan 21, Oj* gn

ola 30, 4-^ S kim anda 83, ^ kim orar 62, ^

ol okun 22, c ^ 1 sn iinde 19, 54, 67, j j ' ur oyan 26,

u emdi 76, J jJ yol erenleri 12, j i yol oldur49, j l

j~[ij *\ yol uzakdur 10;

c) arapa ve farsa szlerde: bdn 28, hr 12,

44, timr 64, t j z 37, y 74, 75;

d) kapal heceden ibaret farsa bir szn nl ile balayan s

ze ulamasndan: I j> - n mmetdr 2.

2. Vezin gerei ksa okunan ak ikinci hecede nl harfinin yazld:

a) trke bir szde: gendzne 52;

b) arapa szlerde: i3^ baki 46, dny 65, 81, klli 29;

c) kapal heceden ibaret arapa szlerin nl ile balayan sze

ulamasnda: J J j** marr olma 44, J jl JjkJL met ol 14.

3. Vezin gerei ksa okunan ak heceli arapa bir szde

nl harfinin yazld: dim 47.

4. Vezin gerei uzun okunan kapal birinci hecede trke ve

trkelemi szlerin nl harfi ile yazld: bil 27, 31, 39, 61, ^ J.

bin 45, 46, j'i biz 70, buna 1, bunda 55, 83, j d e r

10, 25, emdi 2, 13, S *jS girdi 12, ^ j ^ gmege 11,

gkler 29, 80, gr 55, 59, ^ JJ^ grdn 50, ister 15,

^ kim 6, 25, 35, 66, 72, ^ ^ ka 8, ^ kan 58, (J;* kl 14, J j*

fcor 49, j koruduumuzdan 41, ^ J kullu 5, _/JJ*

kurtar 41 , c^ JJ.i kurulmad 68, kurtlmaz 59, .r'J &w?

66, orad 71, 72, j | / ^ orar 62, j -^ * -^ ^ j ' oraysardur 39,

dr j * ^ ' oklarn 21, J j ' ol 21, 27, 32, 40, 43, 61, 74, Jj> ol 14, old 80, olma 10, 44, olmaya 83, olm 61,

on 19, ndin 13, sen 5, 13, 16, 17, 18, 19, 20, 24, 40,

54, 56, 82, umma 23, 47, S 3 ^ ussun 16, u ^ - y a? 58, (J;i

yel 72, J 'y e r le r 29,

kallu 49, sana 16, 51, 52, 55:

b) kapal tek heceli tiirke szlerin^ nl '.ile . batayan'1 szlere

ulamasnda: j bir idr 62, der gni 52, . orLil_ Ji""

gel uda 7 , sen e 14;.

c) farsa bir szde: J u 29, 42, 46, -68, 75; d u t u p d u r

gp 12, ip 68, girip 19;

o) -ur, -Ur fiilden isim yapma (isim-fiil: geni zaman) ^ki:

J & geliir 58, klurlar_3S, jjfi kurlur 36, olur 35,

43? 54, lr 82;

p) -uz, -z 1. okluk fiil eki: j j j^ ^ iy a ts a r u z 67. -

8. Zamir ekiminde, vezne, uyan yazllar unlardr:

1. Vezin gerei uzun okunan ak birinci hecede nl harfinin

yazld: (J j an 35, 43 , afia .62., 15"U> safia 25, 46.

2. Vezin gerei uzun ak ikinci hecede nl harfinin yazld:

5. .Vezin gerei ksa okunan ak birinci hecede nl harfinin

yazlmad: sana 6 , 8 , 21.

6. Vezin gerei ksa okunan ak - ikinci hecede nl harfinin

yazlmad: anda 34, 36, 41, 60, a5"L*i sana 25.

9. Zamir ekiminde vezne uymayan yazllar unlardr:1. Vezin gerei uzun okunan ak birinci hecede nl harfinin

yazlmad: bana 3, sana 1 6 ,'5 1 , 52, 55, 81, 82.

2 . Ve, in gerei, zun okunan ak, ikinci hecede nl harfinin

yazlmad: 4-U ' anda 33, 42, 83.

3. Vezin erei Uzun okunan tapal biriiaci j heede ,nl harfi

nin yazld: ^ anda 33, 36, andan 17.

4. Vezin .gerei uzun okunan kapal ikinci hecede nl harfinin

yazld-- (kafiyede): l-JJI andan 27, bundan 48.

5. Vezin gerei ksa okunan ak birinci hecede nl harfinin ya

zld: afia ^ ^ 64, 78, 81.

6. Vezin gerei ksa okunan ak ikinci hecede nl harfinin

yazld: ^ 35, ^ ^ ana 62, ^5 bafia 3, sana 16, 51, 52, 53,

81 , 82.

2. Az kullanlan iinsz harfleri

10. Metnimizde, Arap "alfabesinde blnd. hlde, ; bazi nsz harflerinin daha az kullanld grlr. Bunlar bir sra ierisinde gzden?geirelim. '

T. s sesi trkede kaln grp szlerinin biir-ksmnda ^ har

fi verine jj* s harfi ile yazlmtr.

1. s harfi ile yazlanlar: O"4** sakn 40, & u L* I5w< sana

t .y ., O'-**, sn 19, 54, 67, yoksul 49 ve zamannda eklikleri

duyulan btn'ekler.

2. harfi ile yazlanlar: akallu 49, 4^*^ sanmayd 3,

sayrul 64, sofi 45 , 70, usan 10, us-

\ul]lu 50, ussuii 16.

12. sesi iin ^ harfi yerine T c harfinin de kullanld gr

lr.

1. c harfi ile yazlanlar: elebiim 70, ^ ge 26,

gee 56, gmege 11, ka 8, *4" nee 13, 18, 67.

2. harfi ile yazlanlar: ^ a 11, J1. buna 1, e

ker 18, *U-2>- km 40, riyiser 66, geiser 40 , 67,

d i S gemek 60, geleek 58, gii 61, grme-

din 27, iinde 19, 5 4 ,6 7 , 0j ~^^ ire 11, ^ ie 53, ip

68, jsfA iw 5, 18, 56, 6 5 ,7 9 , 80, 4 ^ ' ine 39, kamaa 69,

nee 20, 28, 50, nin 5, 16, 17, ul 45,

usar 66, varaak 38.

13. p sesi iin p harfi yerine b harfinin de kullanld

grlr:

1. b harfi ile yazlanlar (-p zarf-fiil eki ve kalplamnda):

jJ jj jl? dutbdur 11, ' - r i girib 19, gtrb 36,

ib 68, klubdur 6 , j - k j j verbdr 6 , *1 tob elden 24 ;

2. p harfi ile yazlanlar: -j0 dp 30, kapu 60, ** /copa

30, kopaaz 31, j j k j * koparur 17, dJj p ek 17, y a

ptr 17.

14. d sesi iin J d harfi yerine J t harfinin de kullanld

grlr:

1. d ile yazlanlar: (J5"-5 dahi 21, 73, 74, dadsar

61,

31

dr 65, derler 39, der 10, 16, 25, dermez 16,

dinle 7, J* dokmur 21, j * * i d o y a m a z 22, tS'jZ dge 12, d*

dn 55, durmaz 35, JJ* du~ur 10, 61, 69, V 5 dp 30, d

e 53, )J- dz 30, dzetdi 79.

Ayr ve bitiik yazllar

15. Metnimizde bir ksm ekler, bititirilecekken, ayr yazlm, buna karlk baz yardmc szler asl szlere bititirilmitir.

16. Ayr yazlan ekler unlardr:

1. -dur, -dr 3 . ba eki: demi-dr 65, haki-

kat-dur 3 , Hbdet-dr 56, klm-dur 1,

krlm-dur 50, mmet-dr 2 , yak n-dur 25.

2. -sar, ier gelecek zaman eki (balayc nsz ile):

32

6. ki fars . balama edat: J bil-ki 9, 4 6 , 38.

4 . ada metinlerden ayrlan yazllar

18. X V ; yzylda kopye edilmi olduundan metnimiz zamannn syleniini baz bakmlardan ok eksiine verebilmektedir. Bu yazllar yle toplanabilir:

1. 2. teklik ba u ekillerde yazlmtr:

a) (jr* sen 53;

b) -sin 5, 13, 16, 17, 18, 19, 20, 24, 40, 54, 82;

,c) -ifi 56.

2 . sini 2. teklik zamiri yklemesinde- nl deimesi ne harf ne

de hareke ile belirtilmitir: ^ 1 sini 5, 17,. 2 4 ,2 7 ,4 5 .

5. Arapa ve farsa unsurlarda yanl yazllar.

19. Vezinle ilgili olmayan arapa ve farsa sz ve sz gruplarndaki yanl yazllar unlardr:

1. ki arapa szde iml bozulmutur: 1 elbette 82, -i*

tevazu' 83.

2. Lzumsuz yere. med konmutur: I imn.

3. Farsa bir sfat tamlamasnda hareke yerine iS, y harfi kon

mutur: UijJ S^i yed-i beyz 73.

SES HUSUSLKLER

20. Eski Anadolu trkesi metinleri ile uraanlar onlarda yeni Anadolu trkesinden farkl sesler bulunduunu grmlerdir. Arap yazs vastasiyle seilebilen bu farklarn ses olarak neler ifade ettiini anlayabilmek iin, metimize en yaknndan balamak zere, deiik yer ve zamanlardaki Trk ses bilgisi hususliklerine ba vu rulmas gerekecei meydandadr. Gaye arh.nme,y i aslna en yakn ekli ile elde etmek olduuna gre, burada meseleleri mmkn olduu kadar metnimizin iinden zmek istei ile hareket edilmi, ancak eserin ksa oluu ve X V . yzylda kopye edilii de hesaba katlarak, ayrca anlmakszm, ada metinler ve almalardan da pek tabi olarak faydalanlmtr.

1. nller

A . Kk nlleri

21. Trkede asl olarak bulunup da, baz azlar dnda, daha sonraki Anadolu trkesinde deien kk nllerinin X I I I . yzyl A - nadolu trkesinde henz kendilerini tuttuu anlalmaktadr. arh- nme'de grlen bu eit nller aaya sralanmtr.

a. Kapal e

22. Eski Anadolu trkesinde kkte kapal e bulnnup bulunmadn tayin etmek kolay deildir. Umumiyetle trkede ve bu arada Anodolu azlarnn bir ounda hapal e bulunduran szler metnimizde hemen her zaman veya yazlmlardr. Bundan Arap yazsnda bu sesi vermek iin baka bir harf bulunmad iin byle bir areye ba vurulduu dnlebilir. Ancak unutulmamaldr, ki bugnk Anadoluda dahi bu sesi i olarak syleyen blgeler vardr. Gemite e ile i nin yaygnlk derecelerini tayin etmek ise, tabi daha gtr, ite bundan dolay arhnmede kapal e bulunup bulunmad kesin olarak zlememitir. Meseleyi ileriki aratrmalara kolaylatrmak iin Trkiye trkesinde e (kapal veya ak) sylendii halde metnimizde i karl harflerle verilen kk nlleri e harfi ile gsterilmilerdir. Bu szler unlardr: be 19, bez 19, de- 39, 65,

3

34

der- 10, 16, 25, 52, e 2, 11, 13, 14, 16, 23, 38, 40 , 41, 50, 76, 82, emdi 2, 13, 40, 43, 52, 55, 76, 82, er- 13, eri- 51, 52, 57, 64, et(d)-34, 35, 59, 64, 75, gee 56, nee 13, 18, 20, 28, 50, 67, net(d)- 71, nete 65, ver- 6, 8, 22, 48, 68, ye- 18, yediir- 15, yel 72, yer 29, 30,38, 58, 80, yet- 16.

23. X V . yzyl kopyesi olan metnimizde ba fonksionunda olan

sen de ok defa lS harfi ile yazlmtr: 5, 13, 16, 17, 18, 19, 20, 24,

40, 53, 54, 82. Ancakbunun yannda nlharfsiz ve hc.rekesiz yazlanlar da vardr: 20, 53, 54, 83. Hatta bir kere yeni Anadolu trkesin- de olduu gibi -sin yazlmtr: 56. Bunlardan ve ada metinlerden karlan neticelerden bu sz her yerde sen transkribe edilmitir.

b. u

24. u u sylerde kendini eski trkede olduu gibi tutmutur; u 76 , uda 7.

25. ur- 26 sznn nne, yeni Anadolu trkesinde olduu gibi henz v- getirilmemitir.

c. o

26. Arap yazs ip ucu vermedii halde, karlatrma ile u szlerde o sesinin eski trkede olduu gibi kald anlalmaktadr: ora- 39, 62, 70, 71, 72, oyan- 13, yo n -, yoru- 12, 20.

B. Uzun nller

27. arhnme'nin tesbit edildii yaz sistemi kkte uzun nl bulunup bulunmadn anlamaa el verili deildir. Yalnz belirli szlerde kk hecelerinin sonundaki sert nszler nl ile balayan bir ekle geniletildikleri zaman yumuamaktadr. Bu da hatra o szlerdeki kk nllerinin uzun olmas ihtimalini getirmektedir. Bu szler unlardr: ad 72, dadsar 61, ede 59, eden 75, gider- 4 , nede- lm 71.

Buna kyasla yazdan anlalmayan daha baz szlerin de ilk hece sonundaki sert nszlerini nl ile balayan bir ek ile genilemede yumuattn, dolaysiyle metnimizde daha b a k a uzun kk nlleri bulunduu kolayca kestirilebilir.

(nl ile balayan bir sze ulanca yumuayan kk nszler iin 63. bk.)

33

C. nl deimesi

28. u szlerde eski trkenin ikinci hecedeki -u- nls -a-ya dnmtr; kopar- 17 (

36

B. nsz deimesi

34. Baka seslerin tesiri altjnda (50. v.dd. kr.) olduu anlalmayan nsz deimeleri aaya sralanmtr.

a. b- > v-

35. u szlerdeki b- > v- metnimizi eski trkeden ayrarak Anadolu trkesine yaklatrmaktadr: var 7, var- 38, ver- 6, 8, 22, 48, 68.

b. -k- > -h-

36. -k- u szde sreklilemitir: dahi 21, 73, 74.

C. -s- iftlenmesi

37. u szlede -s- nsz nnde veya gerisindeki becede kendi cinsinden bir ses daha treterek iftlenme meydana getirmitir. Belki de bu keyfiyet bir nsz uzamasdr: issi 74, 78 ( < isi iyisi), ussun 16 ( < usun).

D. nsz yer deitirmesi

38. Asln a kebelek olan sz metnimizde nsz yer deitirmesi ile gelebek olmutur, 31.

E . nsz dmesi

39. Metnimizi eski trkeden ayrp Anadolu trkesi yapan hususlardan biri de baz nszlein dm olmasdr. Den ns^l ;r yle sralanabilir.

a. b-

40. bol- sznde b- nsz dmtr: ol- 8, 10, 14, 16, 28, 29,30, 33, 37 , 38 , 43 , 44, 4 6 , 51, 54, 57, 61, 65, 73, 80, 83.

b. --, -g-

41. Ek banda u --, -g- ler dmtr: gerek 58, 60, in 39 (

37

e. -, -g

44. Bir heceden fazla olan szlerin ve dolaysiyle btn eklerin sonlarndaki -, -gler dmtr. Den nszden n eki nl dar ve dz ise, dme srasnda yuvarlaklar: nete 65 (< neteg)\ ayru 53 (-< adr) , kapu 60 (< 'kap), sakallu 49, ulu 61 (

38

kulak 4 , olma 10, usafi 10, sanmaya 3, yaraktan 81, yorr 12; bilrmi5 ,. degl 81, dinle 7, erenleri 12, gidzrmzgil 4, grmsdin 27, gldrdi 45, in 5, 18, 56, 65, 7 0 ,8 0 , iseil 7, iidr 47, iit 24, nin 5 , 16, 17, gni 25, 52, liserdr 32, lmez 22 , iidin 13, rencdr 63, srer 48, mmetdr 2, yedrgil 15, yz i 11.

inan- 3, sz bu esas kural dnda Trkiye trkesindeki syleniine uygun ekli ile yazlmtr.

52. Bunun tabi bir neticesi olarak eklerin de, eski trkede olduu gibi, yalnz kaln ve ince ekilleri vardr. Bylece ekler eski trkedeki dz veya yuvarlak nllerini muhafaza etmilerdir. Y a lnz -m, -mi soru eki (194. bk.) eski trkedeki gibi yuvarlak ri- ll olacak yerde dz nlldr.

B . nl dudak uyumu

53. nl dudak uyumu pek az olup rnekleri, ksmen olsun, bu olayn yanlarndaki di veya di oyuu nszleri tesiri altnda meydan geldiini anlatacak mahiyettedir: gii 61, ini 39, iti 39, kan 74, 75, yar 55, yoru- 20.

54. Buna karlk balayc nllerde nl dudak uyumu yaygndr: a--r 37 , 38, er-i-- 51, 52, 57, 64, gez-i-n 45, gir-i-p 19, g--p12, gr-d-n 50, gz--ft 11, 50, gd--m 9, 24, b-m 57, 60 , 68, 70,72, 82* sak--n 0 , sz--m 3, 4 , 7 , 24, yak-i-n 25, y a p -- -\ l , yar--n33, 40, 42, yik --l- 29, yz--ii 37.

55. Ancak at ekleri balayc nlleri, yanlarndaki di ve di oyuu nszleri (53. kr.) ve bunlara benzeme dolaysiyle yuvarlak nlden sonra da dzdrler: bul--n- 63, dok--n- 21, dz-i-l- 79, kur--l- 36, kurt--l- 59, 68.

C. Yuvarlaklatrma

56. Dudak nszleri ok defa balayc ses olan yanlarndaki geni dz nlleri yuvarlaklatrrlar: eleb--m 70, han-u-m 23, nefes --m--z 70, nedel--m 71; gir--p 19, i--p 68, kl-u-p 6, ver--p 6; yav-u-z 3.

57. Bu yuvarlaklatrmak fonksionca yukardaki eklere (56. bk.) yakn olup dudak nsz olmayan teklik 2. kii iyelik, gemi zaman ve ilgi ekinde de benzeme yolu ile grlmektedir: az-u-n 18, akl-i-n 10, afzdlar-u-n 34, ba-u-n 10, ceml--fi 42 , dstlar-u-n 53, hl--ii 14, hayr-u-n 36, 37, hner--n 7 , kulag-u-n 4 , milk--fi 46 , en -

39

-n 36 , 38, yer--n 38; etd--n 35, geld--n 5, iitd--n 4 ; an-u-n 23,55, 72, 77, 79, 80, atm-u-n 26, cihn-u-n 20, 71, 77, arh-u-n 1, Hak -u-fi 59, 78, Resl--n 43.

D. Ses telleri uyumu

58. Ses tellerinin titreyip titrememesi uyumunun pek deiik belirileri vardr. Bunlar yumuak ve sert seslerin tesiri altnda nsz yumuamalar ve sertlemeleri olup yle sralanabilirler.

a. Geriden yakn yumuama

59. Geriden yakm yumuama nlnn nsz zerine tesiri ile olup u seslerle ilgilidir:

1. t- ^> d-

60. t-^ > d - ince ses gruplarnda istisnaszdr. Kaln grupta: dahi21, 73, 74, dat- 61 , 76, dokm- 21, d oy-22, dur- 10, 22, 35, 61, 69. Kaln ses gruplarndan geri kalanlar t- ile yazlmlardr, fc-ya ( 32. bk.) kyasla bu sertleme kabul edilebilirse de, ada metinlerde t- '> d- daha yaygn olduundan, metnimizdeki sertlemenin kopye edildii zamana ait uzak sert nsz benzemesi ve benzeme yznden olduu kabul edilmek g rekmektedir. Bundan dolay aslnda t- ile yazldklar halde d- ile transkribe edilen szler unlardr: da 30, dal- 31, dart- 36, dur- 28, dut- 4 , 7 , 11, 24, 31, 43. Fakat tat(d-) 61, top(b) 24.

2. k - > g -

61. Yazdan anlalmamakla birlikte bu devrede ince ses gruplarnda t > cZ-de istisna bulunmamas karsnda k- > g- umum olarak kabul edilmitir: ge- 26, 40, 60, 67, gee 56, gel- 5, 7, 37, 38, 43, 52,58, gelebek 31, gendz 52, gerek 58, 60, getr- 36, gey 81, gez 45, gii 61, gider- 4 , gir- 12, 19 g- 11, 12, 27, gr- 21, gk 29, 80, gr- 22, 50,55, 59, gster- 42, gtr- 72, gz 11, 50, gldr- 45, gn 30, gndz 56 .

b. I seslerde yumuama

62. Sz iinde iki yumuak ses arasnda kalan eski trkenin sert nszleri yumuamaktadr: al la- 24 ( < alta-), emdi 2, 13, 40. 43,52, 55, 76, 82 (< e m ti) , yaradl- 32, 61, 79, 80, ( -g - i n de kabul edilmitir: etdgfiden 34, sevdgi 59.

40

63. Ayn ekilde nl ile balayan bis sze ulama halinde de ndeki szn sonundaki sert nsz yumuamaktadr: tob elden 24, iid emdi 2, a ola 37, kullu in 5.

c. Se tleme

64. Sertleme iin ileriden yakn, geriden de yakn ve uzak en- zeme olmak zere u rnekler vardr: gster- 42, iste- 15 (

41

unlardr: sa- 3 (san-), 40 (sakn-), de- 39, 65, ye - 7 5, 18, *k- 1, 6, 14, 23,35, 55, 56 (kl-), i- 4 , 7, 15, 77, *do- 22 (doy-), ko- 49, *yo- 10, 47, 58,62, 69 (yok), 49 (yoksul) - 8, 9, 24 (t), 25, 52 (g), g- 11, 50 (gz), 42 (gster-), *s- 3, 4 , 7, 24 (sz), *d- 30 (dp, dz), a- 11, ge- 26, 40, 56 (gee), 60, 67, *gi- 61 (gii), g- j 1, 12, 27, i- 53, 68, ka- 69, u- 66, deg- 76, dg- 12, *a- 37, 38 (ar), *da- 31 (dal-), *o-49 (olan), dah- 21, 73, 74 (dahi), ek- 18, ak- 18, 26 (az) 21, *dok- 21 (dokm-), yak- 25 (yakn), yk- 29, bil- 5, 9, 25, 27, 31, 36, 38, 39, 46,54, 56, 63, 81, bul- 63, gel- 5, 7, 36 (getr-), 37, 38, 43, 52, 58, gl-45, kal- 32, 46, 81, *kul- 4 (kulak), ol- 8, 10, 14, 16, 28, 29, 30, 33,37, 38, 43, 44 , 46, 51, 54, 57, 61, 65, 73, 80, 83, l- 22, 32, 57, 60, 68, 70, 72, 82, um- 23, 47, dn- 55, *Jcap- 60 (kapu), kop- 17, 30, 31, yap- 17 (yap-), der- 10, 16, 25, 52. dur- 10, 22, 28, 35, 61, 69, erl i , 51, 52, 57, 64, *ger- 58, 60 (gerek), gir- 12, 19, gr- 22, 50, 55,59, kr- 50, kur- 36, sr- 48, ur- 26, var- 38, ver- 6, 8, 22, 48, 68, yor- 12, 20 (yon -, yoru-), *bes- 44 (bes(i)le-), d- 53, at- 21, dat(d)-61, 76, dut- 4 , 7, 11, 24, 34, 43, et(d)- 34, 35, 59, 64, 75, git(d)- 4, *gt- 72 (gtr-), net(d)- 71, yat- 11, j3 , 19, 33, 54, 67, yet- 16, sev-59, uv- 18 (uan-), *yav- 3 (yavuz), *ay- 41, 53, 70 (ayur-), *kay-33 (kayu), uy- 26 , dz- 79, yaz- 35, kork- 41, dart- 36, *kurt- 41 (kurtar-) 59, 68 (kurtl-).

Bu kklerle trkenin karakterine uygun olara . belirli eklerle yeni isim ve fiiller elde edilmitir. Ancak, yukarda da sylendii gibi (66. ), bu eklerin bir ksm sz yapma deil de, iletme fonksio- nundadrlar.

A . Fiilden fiil yapl

68. Metnimizde de fiilden fiil vapan ekler iki balk altnda toplanabilirler: a) fiilden yeni bir fiil elde eden veya, bi deilse, onun gramer ynnden fonksionunu deitirmeyen gvde veya sz yapma ekleri; b) fiilin manasnda deil de, gramer fonksionunda deiiklie sebep olan at ve dolaysiyle imletme ekleri.

a. Asl fiilden fiil yapl

69. Asl fiilden fiil yapan ekler snrl olup canllklarn, bir de- recfc olsun, kaybetmilerdir. Bu sebeple mana fonksionlar aka anlalmamaktadr. Metnimiz devrinde kkleri de artk kullanlr olm -k- tan ko buluatn'sud:. B m lar alfbe sras ile unlardr:

70. --, -i- > -m -, --: yor-- 12, 20, yor-u- 2 0 .

42

71. -k-, -k-: sa-k-m- 40, k- 40 (> -s-: g-s-ter. 42.

b. at yapl

74. kinci eit fiilden fiil yapan ekler ise, ok ilek olup fiilin atsn bildirirler. Bunlar da yle sralanabilirler:

75. Yaplma ; eklerle temsil edilmektedir:

1. - / - : da--l- 31, dz-i-I- 79, kr--l- 50, kur--l- 36, kurt--l- 59,68, yarad--l- 32, 61, 79, 80, ylt--l- 29. Bir de kalplam bir kull - nl vardr: k-1- 1, 6, 14, 23, 35, 55, 56.

2. -n-: bul--r- 63.

76. Dnlk: -n-: anu-n- 25, oya-n- 13, sak--n- 40, ua-n- 18, yarakla-n- 81. Az ok kalplam olar *k: dok--n- 21, ina-n- 3, sa-n- 3.

77. Karlkllk: --. Bir derece kalplam olarak bir yerden baka bir yere ulamay bildirmede: er-i-- 51, 52, 57, 64, yap--- 17.

78. Yaptrma u eklerle temsil edilmektedir:

1. -ar-, -er-. Sebep olmay bildirmede: gid-er- 4 , kop-ar 17.

2. -ar-, -er- (< ; -ar-, -ger-). Sebep olmay bildirmede: kurt-ar- 41.

3. -dur-, -dr-, tur-, -tr-. Sebep olmay bildirmede: ge-tr- 36 (

43

81. , -g (tek hecelilerde), -u, -, -i, -i (ok hecelilerde den nsz nndeki b layc nl; 44. bk.). Fiilin ani tt manann sonuncuna bildirir: -g 25, 52; ayr-u 53, bes(-) 44 (besle-), gi-i 61. kap-u 60, sayr-u 64.

82. -ak, -ek (< [ -ak, -gek; 41. kr.): ger-ek 58, 60, kul-ak 4.

83. -: kl- 39 (108. kr.).

84. -u, -g. Mcerret kavram bildirir: kay-u 33.

85. -ut, -gt: -gt 8, 9, 24.

86. -k, -k (balayc nls yuvarlak olarak). Fiilin anlatt manadan meydana gelen nesneyi bildirir: ayr-u-k 41, uza-k 10, ya- ra-k() 14, 55, 81.

87. -/: o-u-l 49 (olan), saka-l 49, yoksu-l 49.

88. -m. Mcerret kavram bildirir: l--m 57, 60, 68, 70, 72, 82.

89. -mak(), -mek(g). Mceret kavram bildirir: ge-mek 60, g-mek 11, ka-mak 69.

90. -n : oya-n 26, ydk--n 25.

91. -n: usa-n 10, yalu-n 54 (yalunuz).

92. -. Mahhas kavram bildirir: u- 18 (

44

demi-dr 65, kl-m-dur 1, krl-m-dur 50. Zaman manas sezilme- yenler: ol-m 61, yaradl-tn 32, 61, yat-m 33.

96. Gelecek zaman manas veren -aak, -eek ekinin yalnz isim kullanllar vardr: gel-eek 38 , var-aak 58.

97. Geni zaman manas veren ekler:

1. - t . Fiil kullanllar: lme ora-r-uz biz 70; sini alda-r bu dny 24, yoksul esirge-r 49 , imn kadm eyle-r 9 , ak sakallu pir ko-r 49 , ora-r kamu mahlk 62; kldan iti' de-r-ler 39. sim olarak: iste-r 15. Zaman manas sezilmeyen: a--r 37, 38.

2. -ar, - r. F iil kullanllar: nee tevi ek-er sen 8, ecel oklarn at-ar 21, dut-ar ... lerzn 34, sr-er d.mi 48 ; yaz-ar-lar 35. sim olarak: dut-ar 1.

3. -ur, -iir. F iil kullanllar: bil-r sen, bil-r-sin, bil r-s fi 56, bil-r-mi sen? 5 , dm p-lu sen? 54, elbette_l-r sen 82, nin pek yap-ur sen? 17; sana dahi dokm-ur 21, uzak dur-ur 10, yeksan du - ur 61, yok dur-ur 69, n er -r 57, geleek nesne gel-r 58, sini andan kopar-ur 17, kurl-ur anda mzn 36, varaak yern ol-ur... nl- rn 38, ol-ur h- M rdn 43 , zebn ol-ur 51, ver-r mnini ku - bn 22; kl-ur-la an divn 35. sim kullanl: gr-r 22, gtr-r72.

4 . -maz, -m?z (bundan n eki eklerin, 13, olumsuzu). Fiil kul- ]anili : hi derman bul n-maz 63, ussuii der-mez sn 16, zahmna kimsene dur-maz, doy-maz 22, dur-maz, yazarlar 3 5 , esirge-mez bu halk 48, tim et-mez afla yz biri tabibn 64 bu dny safia baki kal-maz 46 , Hakun sevdgi kurtl-maz beldan 59, lme kims o- lu-maz pyendn 57, grr l-mez 22, m cl ver-mez 4 8 , olanlar safia yet-mez-m nasihat 16. isim kullanl: er-mez-den 13.

2. simden retmeler

98. Metnimizdeki isim ckleri son sesler'ne gre sralanm o- larak unlardr: i 11, 19, 54, 67, ka 8, u 45 , ad 72, * 58 (rla-), da 30, gk, 29, 80, ak 37, 49, ok 64, ok 21, 22, al 24 (alda-), el1, 24, 73 ( < elig) kl 39 (kl'), kul 5 , ul 61 (ulu < ullu), *yal 54 (yalufiuz), yel 72, yol [0, 12, 15, 39, 40 , em 2, 1 3 , 40 , 43, 52, 55,76, 82 (emdi), gn 30, * ra 3 (inan-), kan 58, n 14 (anla-), d in 7 (difil -) , fi 13, sofi 45, 70, *r 66 ( i- ) , er 12, var 7, *yar 5,

45

25, 32 61, 79, 80 (ya-at-), 14, 55, 81 (yaak-), yer 29, 30, 38, 58 80,10 (usan), es 48 , 49 (esirge-), is 74, 78 ( issi), is 15 ( < iz, iste-), us16, 50, ba 10, i 47, 61, 62, 71, Iv (.6, u 7 (uda), 16 ya 58, at26, bay 49 , ly 9 , 34, 76, 83 (eyle-), gty 81, ya y 21. bez 19, gez 45, uz 10 (uzak), yz 11, 37, pek 17 ( a -, -e-): *yal-u- 54 (yalunuz).

46

3. Aklanmayan, fiil ve isimler

114. Etimologyalar yaplamayan, daha doru bir deyimle, tek heceye indirilemeyen fiil ve isimler unlardr: *anu- 25 (onun-), iit(d)-2 , 4 , 24^ . *oya- 13 (oyan-), 26, saha- 49 (sakal-); bigi 31, gebe 31 (ge- lebek

47

halk 28, 48, handan 20, hs 83, hav 26, hayr 36, 37, hayvan 44, Hayy 55, hem 37, 44, 68, 75, hemdn 32, Aeme 61, /ter 8, 47, hezrn 1, hred 32, hicran 41, hi 47, 63, 68, hisb 69, hd 69, 81, Horsn46, hu 6, hner 7, Tsre 74, cibdet 56, ihvn 2, Ci/c 63, mn 6, 9, 70, imkn 69, mrn 73, ires 79, insan 31, Ism'il 74, krn 1, ktibin 35, Ken'n 74, kervan 11, ki 1, 8, 9, 10, 11, 38, 46, 47 , 50, 55, 62, 63, kibr 82, krmen 35, klli 29, kafes 66, fcac? 9, kasa 21, 57, kymet 25, 31, Kurbn 75, kurbn 22, Zahza 47, lerzn 34, Zezzet 20, 44, //cin 47, Lukmn 63, marr 20, 44, mh 37, 42, mahlk62, mn 22, ma'm 50, mecl 48, mercn 8, merdn 43 , mel 14, meydn 7, mi/fc 46, M irc 78, miskin 38, mizn 36, mucatlal 1, M t- hammed 77, M si 73, Muiafd 42, Mslmn 14, nagehn 51, 52, nm 15, rin 15, nasihat 7, 16, nazar 14, nzr 25, nebi 65, 68, nefes45, 70, ne/s 26, 44, nevbet 76, nimet 6, nrn 38, nibet 69, noksan47, (Omn 75, mer 75, pyn 10, pyendn 57, perin 54, pes 82, pym n 23, pinhn 56, pir 49, pr 61, rhal 65, Rahmn 32, rene 63, Resl 43, rzfc 18, afcr 59, seltin 51, servn 12, seyrn 78, Srat 39, su'l 34, Subhn 55, sultn 5, 60, Siileymn 71, 72, snnet 43, 77, d 20, 54, dn 33, a/ 43, $m 46, arb 53, erbet 61, 68, 76, err 36, 38, eytn 9, tbn 37, 42, tabibn 64, *a/t 72, teuj 18, tevzu( 83, tevbe 9, tlmr 64, tir 50, u 10, 20, 23, 29, 30, 32, 42,46, 50, 55, 63, 68, 74, 75, 78, 83, uryn 19, mmet 2, ve 47, veb 50, vef 23, 47, veli 68, viran 29, y 8, 54, 74, 75, yhd 8, 19, Ya'feb 74, yr 13, 76, yed 73, yeksn 61, Ysuf 74, zahm 22, zlim48, zr 83, zebn 51, zi 37, zindan 65.

SZ BLMLER

118. Trkede baz s blmlerinin bi bir ek almakszn, yalnz dizilile belirdikleri dnlecek olursa, bu bahiste ekil bil isi kadar, hatta belki ondan ok cmle bilgisine yer verilmesi gerekecei kendiliinden anlalr. Bu sebeple aada ekil bilgisi kadar cmle bilgisi de dikkate alnarak metnimizin sz blmleri her trl incelikleri ile gsterilmee allacaktr. Bu arada fiil ve isim gibi ekilce teki sz, gruplarndan ayrlan asl say szleri ve zamirler de, arlnme'de yeter bollukta olmadklarndan, ayr olarak gsterilecek yerde hangi sz blmnden saylmalar gerekiyorsa, orada ele al nmlardr.

48

1. Ad

119. Metnimizde ad olarak beli? en btn szlerin eitli iletme ekleri ve eksiz olarak kullanllar aaya sralanmtr.

A . okluk

120. ilek olan tek okluk eki -lar, -Zerdir: da-lar 30, dst-lar53, eren-ler 12, gk-ler 29, 80, macm-lar 50, ok-lar 21, olan-lar 16, giit-ler 8, snnet-ler 77, yer-ler 29, 80, Bazen arapa oklua (122. bk.) da eklenir: acz-lar 34, eltln-ler 51.

121. okluun ekle belirtilmedii de vardr: g e l e b e k bigi da- la bu i n s a n 31, orar kamu m a h l k 62, y ar a d l m cemili liserdr 32, y a r a d i l m i bu erbetden dadsar 61.

122. u yabanc okluklar da grlmektedir: ktib-ln 35; acz34, cn 79, ebdn 66, efn 45, erkn 77, ezmn 67, ihvn 2, nrn38, halayk 33, seltin 51; hezr-n 1, kr-n 1, lerz-n 34, serv-n12, fabib-n 64.

B . iyelik ekleri

123. iyelik ekleri ve fonksionlar unlardr:

1. teklik: -m . a) Aitlik bildirir: gd-m 9 , 24, s-z-m 3, 4, 7,24. b) nleme bildirir: eleb--m 70, ha-n-u-m 23.

1. okluk: -muz, -mz. Aitlik bildirir: korkdu-u-muz 41, nefe- -mz 70, st--mz 67.

2. teklik: -n. Aitlik bildirir: az-u-fi 18, o&Z-u-r 10, arzalar-u-n34, ba-u-n 10, cemZ--r 42, dsllar-u-fi 53, etdg--ii 34, gendz--fi52, gz--n 11, 50, hl--fi 14, hayr-u-n 36, 37, hner--n 7, kula-u-fi4, milk--n 46, g--n 25, 52, err--n 36, 38, uss-u-n 16, yer--n 38, yol-u-n 39, yz--n 37.

3. teklik: nszle bitenlerde -, -i, nl ile bitenlerde s, -si. a) Aitlik bildirir: ad- 72, ca-s 73, el-i 73, i-i 47, karda- 3, mn-22, taht- 72, vef-s 47, yer-i 30 (ad ve zamirle ad tamlamalarnda ayn fonksion iin 126. 4, 142. 1, 127. 2 ve 3 . b k . ) . b) Belirtme bildirir: bir-i 2, cemV-i 32, kim-i 33, kamu-s 29, 76, (bi-i de 126. 1 . bk.).

49

C. Ad ekimi

124. Ad ekiminde deiik ad hallerinin kullanllar yledir:

a. Gvde hali

125. Gvde hali u fonksionlarda grlr:

1. tleyici olarak, okluk ve iyelik ekleri ile de: ad Sleyman72, yaradld bu l e m 79, kan ' A l i ? 75, ejdeh olan c a s i yed-i beyz 73, bu snnetler anundur, y i n , e r k n77, mmetdr b i r i birine ihvan 2 , her b i r i s i dr ola 8, Hlc bilmediler B u k r t u L u k m n 63, dzildi i n s ile cn 79, c e m i l i liserdr 32, r e yokdur 58, beraber anda s u l t n ile 5 p n 60, berber ola dp dz d a u y a b a n 30, kopa d a l a r yerinden 30, o derde orad D v u d , S l e y m a n71, kan Y a c k b , 1 s m ' i l u D v u d ( d v e r ) 74, tand. . . azunda d e n d n 18, d e r m n bulnmaz 63, sini aldar bu d n y 24, bu d n y bivefdur 27, gldrdi d n - y 45, bu d n y . . . sana bki kalmaz 46, ana kalmayak 61 d n y 81, E b b e k r u ' m e r kan? 75, e c e l ermezden ndin 13, e c e l erimedin 51, 52, riyiser bu e b d n 66, yol e r e n l e r i gp yola girdi 12, geiser stmzden nee e z m n67, kalsardur hemn ol F e r d u R a h m n 32, g e m e k ge rekdr 60, u l u , g i i durur ol ide yeksn 61, yklsar bu g k-l e rle bu y e r l e r 29, bu g k l e r old sayvan 80, g r r lmez 22, yokdur h a d d u p y n 10, h a l y k cem olsar33, nee bir dursar bu dny h a l k 28, h a y r u f i ar gelse37, safia yar kla H a y y u S u b h n 55, eer milkn ola m u H o r a s a n 46, h n e r n var ise 7 , yok durur i m- k n 69, dala bu i n n 31, kan. . . hsn i s s i ? 74, i i dr her lahza okn 47, k i r m e n k t i b i n durmaz, yazarlar 35, gmege dutupdur yzi k e r v n 11, k i b r kandan? 82, k a- m u s olsardur klli viran 29, k a m u s datd 76, yavuz sanmaya k a r d a kardama 3 , k y m e t . . yakmdur 25, k y a m e t kopaaz 31, usar k u kafesden 66, dutar a'zlarun anda l e r z n 34, orar kamu m a h l k 62, m a c m l a r knlmdur 50, uda m e y d n 7, M i ( r c u car s t i ydi

4

50

seyrn 78 kurlur anda m i z n 36, M u h a m m e d , kim cih- nufi fahri idi 77, N e b i zindn demidr 65, n e b i u hem v e l i kurtlmah 68, geleek n e s n e gelr 58, bize dedi n e v b e t 76, o l a n l a r sana yetmezmi? 16, kan cem1 eden Kurbn 'Omn ? 75, d m bu 9, l m bir kapudur 60, l m hakdur 82, ecel s a y r u l n kim erise 64, s e l t i n l e r zebn olur 51, dge yorr hr dnbeki s e r v n 12, hakikatdur bu s z m , yaratd S u l t n 5, bu s n n e t l e r anufidur 77, eer e r r r ar gelse 38, iman kadm eyler . . . e y t n 9, timr etmez afia yz bin t a b i b n 64, yokdur hi v e f d s 47, sana nzrdur Y a r a d a n 25, y a r a d i l m . . liserdr 32, y a r a d i l m bu erbet- den dadsar 61, kaza y a y ecel oklarn atar 21, y e l g trrdi 72, yaradld bu y e r l e r 80, varaak y e r n olur . . . nirn 38, y o l uzakdur 10, y o l oldur 40, rta oraysardur y o l u n 39, y z n a ola 37.

2. l bildirmede yan yana konuta: be, on a r u n b e z 19.

3. nleme edat (182. bk.) ile: e cn 16, e dost 11, e dervi82, e Hak 41, e karda 2, 40, e miskin 38, e Mslmdn 14, e uslu 50, e yr 13, 76. 1. teklik iyelik eki (123. 1 bk.) ile birlikte de: e ha- n-um 23.

4. Ad tamlamasnda tamlayan olarak: a) Trke usulde 3. iyelik eki (123. 3 bk.) ile: car sti 78, Burak issi 78, (ecel) cm arb53, dny halk 28, dny lezzeti 44, ecel cm 53, ecel oklar 53, ecel sayrul 64, Hak yol 15, hsn issi 74, imn kad 9, kaz yay 21, nefs rzs 26, nefs at 26, lm erbeti 68, sn ii 19, 54, 67, son u45, ya yeri 58, yol erenleri 12. Tamlananda iyelik ekinin ift kullanlmas ile: her bir-i-si 8. b) Farsa ve arapa kaidelere gre: arh- devrn 17, ehl-i imn 6, ehl-i zindan 65, h- Merdn 43, Ysuf- Ken(n 74; Msi bni cmrn 73.

5. Son ekim edatlar (174. bk.) ve yabanc asll n ekim edatlar (175. bk.) ile mnasebetlenmede: gelebek bigi 31, aflet ire11, dny in 65, Hak in 56, kullu in 5, rzk in 18, bez ile 19; c hayvn 44, n mh- tbn 37.

6. Vastasz tamamlayc olarak oklukta (120 ve 122. bk.) ve iyelik ekleri (123 bk.) ile de: cn ver- 68, hicran bitit- 41, Hlc bil- 63, kan ala- 58, kulak dul- 4, nasihat yet- 16, kurbn ver- 22, mecal ver- 48, nm iste- 15, nn yedr- 15, ynaihat dut- 7, ni'met ver- 6, olan ko- 49, oyan ur- 26, pir ko- 49,

51

rzk ye- 18, tevi ek- 18, vef um- 23, 47, yz dut- 11; tler ver-8, efn kldur- 45, krn mu'attal kl- 1; dm dut- 24, szm difile- 7, szm iit- nefesmz ayur- 70, cemln gster- 42, gzn a- 11, hayrun dart- 36, errn dart- 36.

7. Yardmc fiillerle birlikte; hemen yalnz yabanc ve alnma szlerde: cemc et- 75, abr et- 59, timr et- 64; su'l eyle- 34, tevazu' eyle- 83, tevbe eyle- 9; (ahd kl- 23, divn kl- 23, ehl-i imn kl- 6, cibdet kl- 56, mucattal kl- 1, nazar kl- 14, peymn kl- 23, yar kl- 55; bdn ol- 28, a ol- 37, beraber ol- 30, cem ol- 33, ejdeh ol- 73, giryn ol- 83, gn ol- 30, nirn ol- 38, pyendn ol- 57, pe- rin ol- 54, sayvan ol- 80, h- Merdn ol- 43, virn ol- 29, zr ol-83, zebn ol- 51; iyelik eki ile de: milkfi ol- 46.

8. Bildirici olarak, kii almetleri ve ba fonksionunda sz ve eklerle de: bihaber sen 24, marr sen 20; beraber 60, zi devlet 37, Hakun dst, Habibi 78, ne hisb 69, ine 39, ini 39, Burak, issi 78, iti 39, ad Sleymn 72, dn 33, kayuya yatm 33, zindan 65; u- zak durur 10, yeksan durur 61, yok durur 69; bivef-dur 27, derd-dr62, gerek-dr 60, hak-dur 82, hakikat-dur 3, Hbdet-dr 56, i-dr 62, ii-dr noksan 47, kapu-dur 60, nzr-dur 25, renc-dr 63, uzak-dur10, mmet-dr ihvn 2, yakm-dur 25, yok-dur 10, 47, 58, 62; var ise7, cihnuii fahri idi 77, seyrn idi 78; kalsar degl 81; dr ol- 8, marr ol- 44, mercan ol- 8, mel ol- 14, pr ol- 61, rahat ol- 65, usan ol- 10.

b. ilgi hali

126. lgi hali nl ile biten adlarda -nufi, -nfi, nsz ile b itenlerde -un -n olup bu eki tayan ad 3. iyelik ekli adla birlikte meydana getirdii ad tamlamasnda tamlayan bildirir: nefs at-nun az- 26, cihn-uii lezzet-i 20, cihn-ufi i-i 71, cihn-un fahr- 77, ar- h-un el-i 1, Hak-un sevdg-i 59, Hak-un dst- 78, ok-ufi zahm- 22, Resl-n snnet-i 43.

c. Ykleme hali

127. Ykleme hali iin u ekler kullanlmtr:

1. -, -i. 3. iyelik eki bulunmayan adlardan sonra: dem-i sr-48, ahvl-i iit- 2, caklun- der- 10, a

52

n- cem1 et- 75, nefesmz-i ayur- 70, nefs-i besle- 44, gi-i der- 25, 52, szm-i gider- 4, ussun- der- 16, yoksul- esirge- 49, yz-i dut 11.

2. -re. 3. iyelik eki alan adlardan sonra (3. kr.): mn kad- -n eyle- 9, ecel oklar-- at- 21, Resuln snnet-i-n dut- 43, ecel cm arb--n i- 53, lm erbet-i-n i- 68, anufi yara--n gr- 55.

3. -n, -ni. 3.. iyelik eki alan adlardan sonra (2. kr.): mn--n kurbn ver- 22, taht--n yel gtr- 72.

d. Verme hali

128. Verme hali eki -a, -e olup 3. iyelik ekinden sonra araya -n- girer. u manalarda kullanlr:

1. Yaklama ve ilgilenme bildirir;

53

g. Ayrlma hali

131. Ayrlma hali iin kullanlan ekler ve bildirdikleri manalar unlardr:

1. -dan, -den

132. -dan, -den ayrlma eki yaygn olup bild irdii manalar aada gsterilmitir. 3. iyelik ekinden sonra araya -n- girer.

1. Ayrlma bildirir: bel-d'an kurtl- 59, dstlarufi-dan ay tu d- 53, giineh-den tevbe eyle- 9, ecel-den ka- 69, imn-dan ayur- 70, ka- fes-den u- 66, kibr kan-dan? 82, korkduumuz-dan kurtar- 41, ku- laun-dan gider- 4, yol-dan k- 40; yer-i-n-den kop- 30, rz-s-n-dan ge- 26.

2. tarafndan, cihetinden manasnda: dny-dan vef um- 23, ecel-den zebn ol- 51, veb-dan krl- 50, diri arhun el-i-n-den 1. Balama edat u (171. bk.) ile birlikte kullanlan ift szlerin ilkinde ayrlma eki yoktur: dr u veb-dan krl- 50.

3. Topundan bir paray bildirir: ok-dan dokm- 21, erbet-den dat- 61.

4. in cereyan ettii yeri bildirir: stmz-den ge- 67.

5. sor- fiilinin tamamlaycsdr: etdgn-den su'l eyle- 34.

6. Karlatrmada karlatrlan bildirir: kl-dan ine 39, kl-dan iti 39.

7. Yata bildirir: tob el-den dut- 24.8. ndin son ekim edat ile mnasebetlenir : ermez-den ndin

13 (174. bk .).

2. -dm, -din

133. -dm, -din ayrlma eki yalnz bir son ekim edatnda grlmektedir: ermezden fi-din 13 (174. kr.).

h. Eitlik hali

134. Eitlik hali eki -a, -e olup tarz zarf manasm verir: yalu- nuz-a yat- 54.

i. Vasta hali

135. Vasta hali iin kullanlan ekler ve bildirdikleri manalar unlardr:

54

1. -la, -le

136. -la, -le vasta eki u misalde vasta bildirir: gzn-le gr- 50 (ayn ekin balama unsuru olarak kullanlmas iin 138. bk.).

2. -re

137. -n vasta ekinin u kullanllar vardr:

1. Zaman zarf manasnda: bin gez-i-n kildurd efn 45.

2. Kalplam: i-ii-n (

55

3. teklik: ol: sini grmedi o l 27.

2. Fiilde kiilik almeti ve bildirici olarak:

2. teklik: sen: bilrmi s e n ? 5, yata s e n 13, 19, 54, dermez s e n 16, yapur s e n 17, eker s e n 18, geiser s e n 40, ie s e n 53, bilr s e n 56, lr s e n 82, olmaya s e n 83; marur s e n 20, bihaber s e n 24.

b. lgi hali

142. ilg i hali yalmz 3. teklikte grlr. ekimde kk deiir ve araya -- girer: anun. u kullanllarda vardr:

1. d tamlamalarnda tamlayan olarak 3. iyelik ekli tamlanan ile birlikte: a n u f i yara 55, a n u n . . taht 72 (126. krs.).

2. in son ekim edat ile mnasebetlenmede: a n u n in 79, 80 (125. 5 kr.).

3. -la, -le vasta eki ald zaman: a n u n-la klmal sen ahd u peymn 23 (136. kr.).

4. Bildirici olarak aitlik anlatmada: bu snnetler a n u n - d u r l l .

c. Ykleme hali

143. Ykleme halindeki kii zamirleri unlardr:

1. okluk yalnz ek alr: biz-i: biz-i kurtar- 41.

2. teklik ek aldktan baka kk nlsn de deitirir: sin-i: sin-i yarat- 5, sin-i kopar- 17, sin-i alda- 24, sin-i gr- 27, sin-i gldr- 45.

3. teklikte kk deiir ve araya -n- girer: an: a n divn kl- 35, a n dut- 43.

d . Verme hali

144. Verme hali iin u rnekler vardr:

1. teklikte anann (altta kr.) tesiri altnda ince gruptan kaln4 grupa geer ve -n- arka damak sesi olur: bafia: b a n a inan- 3.

1. oklutta dojra lan djruya ei getirilir: biz-e: biz-e bitil' 41 bis-e gster- 42, biz-e dsg- 76. iin manasna yaklaan bir k'illaul: biz-e hd ne hisb 69.

56

2. teklikte ana'nin (altta kr.) tesiri altnda ince gruptan kaln grupa geer ve -n- arka damak sesi olur: s a fi a ver- 6, 8 , s a fi a yet- 16, s a fi a dokm- 21, s a fi a nzrdur 25, s a fi a bki- kal- 46, s a fi a eri- 51, 52, s a fi a yar kl- 55, s a fi a kal- 81; iin manasna yaklaan kullanl: s a fi a yet- 16, s a fi a kibr kandan? 82.

3. teklikte kk deiir ve araya giren -n- arka damak sesi olur: ana: a fi a kal- 81; iin manasna yaklaan kullanl: a fi a derman yokdur 62, a fi a tmar et- 64, a fi a Mi'rc u car iisti seyrn i- 78.

3. oklukta kk deiir, araya -n- girer (dz hal okluunun iri hallere analogyas ile) ve buna verme eki getirilir: anlara: a n- l a r a nisbet 69.

e. Ayrlma hali

145. Ayrlma hali iin yalnz 3. teklik rnekleri vardr. Bunda da kk deiir, araya -n- girer ve ayrlma eki getirilir. Manas da ayrlma bildirir: andan: a n d a n kopar- 17, a n d a n g- 27.

B. Gsterme zamirleri

146. Gsterme zamirleri bu ve odur. Bunun ekimi ekler bakmndan ad ekiminden farksz olup araya -n- de girer, olun ekimi kii zamiri oZdan (140 145. bk .) farkszdr. Kullanllar unlardr:

a. Gvde hali

147. bu ve ol'un gvde halindeki kullanllar yledir: dm b u 9, b u bir derddr 62, b u bir idr 62, b u bir rencdr 63, cih- nufi ii b u-dur 71, y o l o l-dur 40.

b. Bulunma hali

148. Gsterme zamirlerinin bulunma halleri: bunda, anda: b u n da yaran gr- 55, b u n d a tevazu1- eyle- 83, a n d a cem ol- 33, a n d a lerzn dut- 34, a n d a mlzn kurl- 36, a n d a , hicran bitit- 41, a n d a gster- 42, a n d a zir u giryn ol- 83o n da beraber 60.

57

c. Ayrlma hali

149. Ayrlma hali bundan ve andanm kullanllar ve bildirdikleri manalar unlardr:

1. Ayrlma bildirir: srer demi b u n d a n 48.

2. in yapld yeri bildirir: a n d a n ge- 40.

d. Eitlik hali

150. Eitlik hali buna mikdar sfat fonksionundadr: b u n a krn 1.

C. Dnllk zamirleri

151. Metnimizin tek dnlk zamii gendz olup onunda 2. teklik iyelik ve verme halinde -e ekleri ile bir rnei vardr: gend- z-n-e der gfii 52.

D. Bellisizlik zamirleri

152. Ileyici fonksionunda olan metnimizin bellisizlik zamirleri unlardr:

kim: k i m an dutsa 43.

kimse ( < kim ise): lme k i m s e olumaz pyendn 57.

kimsene ( < kim ise ne): lme k i m s e n e olumaz pyendn

57, ol okun zahmma k i m s e n e durmaz 22.

kimi (kim'e 3. iyelik ekinin getirilmesi ile): k i m i kayuya yatm, k i m i dn 33.

E. lgileme zamirleri153. Trkeye aslnda yabanc olan ilgileme zamirleri iin trk

e kim ve ne ve farsa ki zamirleri bazen olduka kark bir cmle ku ruluu ierisinde kullanlmlardr. Karklk en ok deiik hallerin belirtilmesinde olmuttr. lgileme zamir'eri ile hal bildirilemediinden bu husus cmleden karlmakta veya ilgileme cmlesi dnda kalan cmledeki ekten anlalabilmektedir. Bu maksat iin bildirilmek istenen halin tekrarland ve ift zamir kullanld da olur.

a. Gvde hali

154. lgileme zamirlerinin gvde halinde kullanllar unlardr: Muhammed, k im cihnun fahn idi 77; diri arhun elinden he-

58

z&Tn, ki klmduT mu'attal buna krn 1, sana bir ka tler vereyin ben, k i her birisi dr ola y mercn 8.

b. lgi hali

155. lgi halinde kullanlan ilgileme zamiri: kim : onun, k im tahtn yel gtrrdi 72.

c. Ykleme hali

156. Ykleme halinde kullanlan ilgileme zamirleri: kim , ne: ne k im etdn, klurlar an divn 35.

d. Verme hali

157. Verme halindeki ilgileme zamirleri: kim, ki: bu bir idr, k i m orar kamu mahlk 62; bu bir derddr, k i yokdur afia dermn 62, bu bir rencdr, k i hi derman bulmmaz 63.

e. Bulunma hali

158. Bulunma halinde kullanlan ilgileme zamiri: kim: gn ola, k im kopa dalar yerinden 30.

F. Soru zamirleri

159. Aslnda bir soru zamiri olan ne ve onun eitlik hali ne-e yi sfat, tarz ve mikdar zarf ve soru edat fonksionunda grdmzden (sras ile 161, 166, 168. bk.) bu zamir kategorisi metnimizde temsil edilmediini kabul etmek gerekmektedir.

3. Sfat

160. Metnimizde grlen sfat eitleri kullanllar ile birlikte aaya sralanmtr.

A. Vasflama sfatlar

161. Vasflama sfatlar trke ve yabanc farsa kaidelerine gre u sfat tamlamalarnda grlr: ak s ak a l i u p i r 49, b i n i h y et ni'met 6, g e l e e k nesne 58, k a m u mahlk 62, kamu dostlar 53, ejdeh o l a n las 73, nee ezmn 67, s o n nefes 70, v a r a a k yer 38; arh- z l i m 48, genc-i p i n h n 56, kaz-y s m n 57, mh- t b n 37, 42, yed-i b e y z 7 3 .

59

B. Gsterme sfatlar

162. Gsterme sfatlar bu, o ve ol zamirlerinden meydana gelmi olup u kullanllar vardr: b u ahvl- 2, b u lem 79, b u dny 17, 23, 24, 27, 45, 46, 59, 81, b u dnya halk 28, b u dny lezzeti 44, b u ebdn 66, b u gkler 29, 80, b u halk, 48, b u inn 31, b u nefs 44, bu nefs at 26, bu rzk 18, bu sz 3, b u snnetler 77, bu erbet61, 76, bu yerler 29, 80; o derd 71; o l Ferd u Rahmn 32, o l i61, o l ok 21, 22, o l Resl 43, o l Ysuf- Ken'n 74.

C. Bellisizlik sfatlar

163. Baz say szleri ve ka sz bellisizlik sfat olarak k 11a- mlmlardr: bu b ir derddr 62, bu b ir idr 62, bu b ir renc- dr 63, lm b ir kapudur 60, b e o n arun 19, b ir k a - gtler 8.

D. Say sfatlar

164. u tek ve katk say sfatlar ile sfat tamlamalar vardr; b i r nefes 45, b in gezin 45, y z b in tabibn 46.

4. Zarf

165. Metnimizdeki trke ve yabanc asll zarf eitleri aaya sralanmtr.

A. Tarz zarflan

166. Trke ve yabanc asldan tarz zarflar tek ve katk kullanllar ile unlardr: a r gel- 37, 38, a y r u d- 53, uyruk bitit- 41, n e e b i r yat-, yor-, dur-, ol- 13, 20, 28, b ir p e k yap- 17, d p d z ol- 30, g e y bil- 81, p e k yap- 17, y a v u z san- 3; hle i kal- 46, e l b e t t e l- 82, h a k i k a t bil- 27, 31, 36, h a n d a n yor- 20, he m n kal- 32, h i yokdur 47, h i bulmma-, kurulma- 63, 68, n g e h n eri- 51, 52, d y o r - 20, ' r y a n y a t -19-

B. Zaman zarflan

167. Trke ve yabanc asll tarz zarflar tek ve katk ol. mak zere unlardr: e m d i oyan-, deg- 13, 76 (ayn szn netice e- dat olarak kullanlmas iin 179. bk.), g e e , g n d z ' ibadet

60

k i- 56, so n u b in g e z i n efin kldur- 45; h r dge yor- 12; d ( i m nokn dur- 47, e P n deg- 76, h er l a h z a ok- n dur- 47, h e z r n dirl 1.

C. Mikdar zarflar

168. Trke ve yabanc asll mikdar zarflar tek ve katk olmak zere unlardr: b ir n e f e s gldr- 45, b ir ka 8, n e e gr- 50; h e m e yeksn dur- 61, k l l i virn ol- 29.

5. Edat

169. Metnimizde grlen trke ve yabanc asll edatlar u kategorilere ayrlrlar.

A. Balama edatlar

170. Balama edatlar, sra szler ve cmlelerle yardmc cmleleri balayanlar olmak zere, blme ayrlrlar.

a. Sra szleri balayanlar

171. Sra szleri balayan trke ve yabanc asll balama edatlar unlardr:

dahi: Ya'kb, s m'il u Dvud d a h i hsn issi ol Ysuf- Ken'n 74.

ile: sultn i l e p n 60, ins i l e cn 79 (ayn ekin son ekim edat olarak kullanlmas iin 174. bk.).

u (farsa): hadd u pyn 10, d u handn 20, (ahd u pey- mdn 23, da u yaban 30, Ferd u Rahmn 32, behakk- Mustaf u mh- tbn 42, m u Horsn 46, tir u vebdan 50, Hayy u Sub- hn 55, Bukrt u Lukmn 63, nebi u hem veli 68, IsmHl u Dvud 74, Ebbekr u mer 75, M irc u car sti 78, hs u cm 83, zr u giryn 83.

yhd (farsa): be, on arun bez ile y h d uryn 19.

b. Sra cmleleri balayanlar

172. Sra cmleleri balayan balama edatlarnn hepsi yabanc aslldr:

ve (arapa): yoktur hi vefas ve likin iidr her lahza nokn47.

61

likin (farsa): yokdur hi vefas ve l i k i iidr her lahza noksan 47.

y (farsa): dr ola y mercn 8, dm olur sen y peri- n 54, y kn Ya(kb, Ism'il u Dvud? 74, kan lA li hem, y kan cem eden Kurn 1Om? 75.

yfd (farsa): dr ola y h d mercan 8.

c. Yardmc cmleleri balayanlar

173. Yardmc cmleleri ba cmleye balayan edatlardan iki tanesi trke, tekiler yabanc aslldr. Bu balama edatlar ile yaplan yardmc cmleleri trke aslnda tanmadndan kurulularnda bir takm cmle bilgisi uygunsuzluklar da- grlr. Bu edatlar yardmc cmleye getirdikleri manalarla birlikte yledir.

kim : 1) Ba cmleden hasl olan neticeyi bildirir: hu, k i m klpdur eh-li imn 6, diri, k im usar ku kafesden 66, dir, kim iyiser bu ebdn 66 (ki 1 kr.); 2) ba cmlenin gerektirdii sebebi bildirir: anun, k im san nzrdr Yaradan 25, tevzuc eyle bunda hs u (ma, k im anda olmaya sen zr u giryn 83 (ki 2 kr.); 3) n ile birlikte ve art - gereksizlik fiili ile zaman manas bildiren bir yardmc cmle meydana getirir: ecel say- rul n k im erise, llmr etmez ana yz bin tabibn 64 (n kr).

gerek: Yardmc cmleye -se de manas verir: gelecek nesne gelr, re yoktur, g e r e k sen ya yerine alal kan 58.

n (farsa): 1) Yardmc cmleye sebep manas verir: iid emdi bu ahvli e karda, n mmetdr biri birine ihv 2, nedelm, n cihnn ii budur 71, (kim 1 ve 2 kr.); 2) yardmc cmleye -d zaman manas verir: ecel cm arbn n ie sen, de sen ayru kamu dstlarundan 53, kaz-y sumni n erir, lme kimse olumaz pyendn 57, n lme oraruz biz, ayurma sofi ne- fesmz imndan 70 (kim 3 kr.).

eger (farsa): Yardmc cmleye art - gereksizlik fiili kullanlmakszn veya onunla birlikte art manas verir: e g e r girp sm iinde yata sen, be on arun bez ile yhd curyn 19, bu dny . . . safia baki kalmaz, e g e r miiln ola m u Horsn 64; e g e r nm ister isen huetde, yedrgil Hak yolna dnyda nn 15, e g e r hayrufi ar gelse, zi devlet 37, e g e r errn ar gelse, . . varaak yern olur. . nirn 38 (ger kr.).

62

ger (farsa): art - gereksizlik eki olmakszn yardmc cmleye art manas verir: sini g e r bir nefes gldreli dny, son u bin gezin kldurd efdn 45 (stte eer kr.).

ki (farsa): 1) Ba cmleden hasl olan neticeyi bildirir: imn kadm eyler, bil, k i eytn 9, varaak yern olur, bil, k i nlrn 38, bu dny, bil, k i sana hki kalmaz 46, grnle nee grdn , ki- matmlar krlmdur vebdan 50, (13 kim 1 kr.); 2) ba cmlenin gerektirdii sebebi bildirir: gnehden tevbe eyle, k i imn ka- d eyler . . . eytn 9, yol uzakdur, k i yokdur hadd u pyn 10, gaflet ire yatma e dst, k i gmege dutupdur yzi kervn 11 ,vef umma, k i yokdur hi vefas 74 (kim 2 kr.); 3) ba cmlenin gerektirdii maksad bildirir: bunda anun yaran gr, k i sana yar kla Hayy u Subhn 55.

B. Son ekim edatlar

174. Son ekim edatlar bigi, ire, in, ile ve ndin olup m- nasebetlendikleri ad veya zamirler unlardr: gelebek b i g i 31, (125 5 kr.); gaflet i r e 11 (125. 5 kr.); kullu i n 5, rzk i n18, Hak i n 56, dny i n 65 (125. 5 kr,); anun in 79,80, (143. 2 kr.); bez i l e (19 175. kr.; balama edat olarak 171. bk.); ermezden n d i n 13 (133. kr.); arapa asll nisbet: anlara n i s b e t 69 (144 . kr.).

C. n ekim edatlar

175. Farsa olan n ekim edatlar ve n olup hem berkitme edat (177. bk.) ile birlikte kullanlmlardr: hem hayvn 44; hem n mh- tbn 37.

D. Soru edatlar

176. Soru edatlar dz ve iri hallerde olmak zere unlardr: kan: k a n Ya(kb? 74, k a n cA l hem? 75, k a n cem< eden Kurbn? 75.

kandan: s a n a ... kibr k a n d a n ? 82.

ne: ne marr sen 20, ne bile m 54, bize hd n e hisb 69.

nee: bu rzk in n e e tevi eker sen? 65.

nete: n e t e rahat olsar 65.

E. Berkitme edatlar

177. Berkitme edat olarak yabanc asll u szler vardr:

63

hem (farsa): h em 37, h em n 44, nebi u h em veli 68, kan (AU h em 75.

ho: ne yoksul esirger, ne h o bay, ne ak sakallu pir kor, ne h o olan 49.

hd: bize h d ne hisb 69, sana h d kalsar degl 81.

F. Gsterme edatlar

178. Gsterme edatlar u ve onun bulunma hali udodr: emdi bize dedi nevbet 76; u d a meydn 7.

G. Netice edatlar

179. Netice edat olarak trke emdi ile farsa pes vardr: dn e m d i , bunda anun yaran gr 55, gel e m d i , ol Resln snnetin dul 43, gel e md i , gendzne der gfii 52, iid e m d i bu ahvli 2, sakn e md i , . . . kma yoldan 40, sana e m d i . . . kibr kandan? 82 (ayn szn zaman zarf olarak kullanl iin 167. bk.); p e s - lm hakdur 82.

H. Oranlama edatlar

180. Oranlama edat olarak ne . . . ne soru sz kullanlmtr. n e yoksul esirger, ne ho bay, n e ak sakallu pir kor, n e ho olan 49.

I. Duygulanma edatlar

181. Duygulanma edat olarak farsa dirl ve zl szleri kullanlmtr: d i r i arhufi elinden 1, d i r l , kim usar ku ka- fesden, 67; eger hayrun ar gelse, z i devlet 37.

J. nleme edatlar

182. nleme edat olarak e sz kullanlmtr: e karda 2, 40, e dost 11, e yr 13, 76, e Mslmn 14, e cn 16, e hanum 23, e miskin 38, e Hak 41, e uslu 50, e dervi 82.

6. Fiil

183. Fiil kk veya gvdesinden iletme ekleri ile genilemeler eklenme srasna uyularak aada toplanmtr.

6 4

A. Olumsuzluk eki

184. Geni zaman olumsuzluu iin kullanlan -maz, -mez eki (97. 4 bk.) dnda her eit fiilde olumsuzluk eki -ma-, -me-, dir: ayur-ma 70, bitit-me 41, k-ma 40, ol-ma 10, um-ma 23, uy-ma 26, yat-ma 11; besle-me-gil 44, klma-l 23; bil-me-diler 63, kurtl-ma-d 68; ol-ma-ya 83; kal-ma-yak 81.

B. Bildirme kipi

185. Bildirme kipinin sadece ekimli fiil yapan ekleri aaya sralanmtr (bu kipin bir ksm zamanlarn bildiren isim-fiil ekleri iin 94. v.dd. bk. Zaman bildiren zarf-fiil ekleri iin 196 ve198. 2 bk.).

1. Gemi zaman

186. Gemi zaman eki -erdir. Kiiler iyelik ekleri ile bildirilir. okluk 3. kii -lar, ler ile belirtilir: nin gel-d--n 5, nee gr-d--n50, ne kim et-d--n 35, iit-d--ii ise 4, kamus dat-d- 63, emdi bize deg-d-i nevbet 63, dzet-d-i ins ile cn 79, dzil-d-i ins ile cn 79, gp yola gir-d-i 12, yel golrr-d-i ( < idi) 2, bir nefes gldr-d-i 45, cihnun fahri i-d-i 77, kldur-d- efn 45, kurllma-d- hi 68, o derde ora-d- 71, lme ora-d- 72, bu gkler ol-d- sayvan 80, uan- d- rzk yey 18, Mi'rdc u car stiy-d-i (< ; idi) seyrn 78, yaradl-d- bu lem 79, yaradl-d- bu yerler 80, kullu in yarat-d- 5, Hlc bil- me-d-i-ler 63, ver-d-i-ler cn 68.

b. imdiki zaman

187. -a, -e eki imdiki zaman manas da vermektedir. Kiilik almetleri kii zamirleridir (a\n ekin gelecek zaman ve gereklilik bildirmesi iin 189 ve 192. bk.): nee bir yat-a sen afletde 13, nece bir yor-y-a sen d u handan 20.

c. Gelecek zaman

188. Gelecek zaman iin u iki ek kullanlmtr:

1. -o, -e

189. Gelecek zamann bildirilmesi iin -a, -e ekinden faydala- nlmtr. Kiilik almetlerin kii zamirleridir. 3. teklikte hi bir almet yoktur. 3. okluk belirtildii zaman -lar, -ler eki kullanlr

65

(ayn ekin imdiki zaman ve gereklilik bildirmesi iin 187 ve 192. bk.): ecel cam arabn n i-e sen, d-e sen ayru kamu dostlarmdan 53, eger girp sn iinde yat-a sen 19, yalunuza yat-a sen sn iinde 54; kyamet kopaaz . . . gelebek bigi dala bu inn 31, gn ol-a, kim kop-a dalar yerinden 30, eger hayrun ar gelse . . . , yzn a ol-a 37; getrp dart-a-lar hayrunla errn 36.

2. -sar, -ier

190. Daha yaygn olan gelecek zaman eki -sar, -ier'dir. Kii almetleri kii zamirleri ve onlardan bozulmu eklerdir. 3. teklik kii eksizdir veya -dur, -dr ile berkitilmistir. 3. okluk kiinin belirtilmesi iin -lar, -ler kullanlr: yarn andan ge-iser sen 40; yat-- sar-uz sm iinde 67, ri-y-ser bu ebdn 66, yaradlm bu erbetden dad-sar 61, nee bir dur-sar bu dny halk 28, ge-iser stmzden nee ezmn 67, ana kalmayak. . . sana hd kal-sar degl 81, nee bir ol-sar dny bdn 28, yarn anda halayk cem ol-sar 33, nete rahat ol-sar ehl-i zindan 65, u-sar ku kafesden 66, yikl-sar bu gklerle bu yerler 29; yaradlm cemili l-iser-dr, kal-sar-dur femn ol Ferd u Rahmn 32, rta ora-y-sar-dur yolun 39, /camm ol-sar -dur klli virn 29; sul eyle-y-iser-ler etdgnden 34.

C. Dilek-emir kipi

191. Dilek-emir kipinin deiik kiileri iin ayr asldan ekler kullanlmtr. K ii almetleri eklerden ayrlamaz. 2. teklik bazen eksiz olarak belirir:

1. teklik: -ayn, -eyin: tler ver-eyin 8.

1. okluk: -ulum, -elm: ned-elm 71.

2. teklik, a) -: gzn a 11, a n u n, kim sana nzrdur Yaradan 25, hlni a n l a 14, a y u r ma son nefesmz imndan 70, b i l , ki 9, 25, 27, 31, 36, 38, 39, 46, 81, b i t i t m e hicrn 41, k m a yoldan 40, 1aklun, gni d e r 10, 25, 52, d i r i l e szm7, d n emdi 55, kulak d u t 4, dm d u t 24, snnetin dut ,43, gnehden tevbe e y l e 9, tevzu e y l e 83, g e l , uda meydn 7, g e l emdi 43, 52, g e nefs rzsmdan 26, sen g andan 27, anufi yaran g r 55, belya abr ede g r 59, cemln bize g s t e r 42, bana i n a n 3, i i d emdi bu ahvli 2, szm i

5

66

i t 24, nazar k l 'leme 14, ibdet k l 57, Itorkduumuzdan k u r t a r 41, yaraa mel o l 14, usan o l m a 10, marur o l m a 44, emdi o y a n 13, s a k n emdi 40, vef u m ia 23, 47, azna u r oyan 26, havya u y m a 26, sana hd kalsar degl, y a r a k t a n 81, gaflet ire y a t m a 11; b) -l, -g il : ala-l kan58, bu nefsi besleme-gil hem hayvan 44, giderme-gil szmi kula- undan 4 , klma-l ahd u peymn 23, yedr-gil . . . dnyda nn 15.

D. Gereklilik kipi

192. Gereklilik kipini bildirmek iin -a, -e eki kullanlmtr. Kii almeti 1. teklikte -m, 2. teklikte kii zamiridir. 3. teklikte bi bir almet grlmez (ayn ekin imdiki ve gelecek zamanlar bildirmesi iin 187 ve 189. bk.): ne bil-e-m, dm olur sen y perian 54; tevzuc eyle bunda hs u cma, kim anda olma-y-a sen zr u giryn83, bunda anun yaran gr, ki sana yar kl-a Hayy u Subhn 55, yavuz sanma-y-a karda kardama 3, sana bir ka tler vereyin ben, ki her birisi dr ol-a y mercn 8, bu dnya . . . sana baki kalmaz, eger milkn ol-a m u Horsn 46.

E. art-gereksizlik kipi

193. art-gereksizlik kipi eki olan -sa, -senin 2. teklik kii almeti iyelik ekleridir. 3. teklik eksizdir. Kullanllar yle gsterilebilir:

1. Fiil kk veya gvdesine eklenmekle art bildirir: kim an dut-sa, olur h- Merdn 43, eger hayrun ar gehse, zi devlet 37, eger errn ar gel-se . . . , yzn a ola 38.

2. F iil kk veya gvdesine eklenmekle gereksizlik bildirir: ecel sayrul n kim eri-se, tlmr etmez ana yz bin tablbn 64.

3. Deiik art zamanlarm bildirmek iin i- yardmc fiiline eklenir: hnerfi var i-se, gel uda meydn 7, iitdn i-se, szme kulak dut 4, nasihat dutar i-se-n, dinle szm 7, eger nm ister i-se-n hretde, yediirgil Hak yolma dnyda nn 15.

F. Soru eki

194. Fiille ilgili olan -m, -mi soru ekinin kullanllar unlardr: bilr-mi sen? 5, d-m olur sen y perin? 54, saia yetmez -mi nasihat? 16.

67

G. Zarf-fiil

195. Metnimizin zarf-fiil ekilleri ve fonksionlan aaya sralanmtr.

a. -a, -e

196. -a, -e zarf-fiil eki u fonksionlarda grlr:

1. Asl f iili yardmc fiile balayan unsurdur. Bylelikle deiik yardmc fiillerle devamllk, gayret ve olumsuzluk ekli ile imknszlk (bu sonuncusunda bzlme de vardr) bildirilir: dg-e yorr . . diinbeki 12; bu dnyda belya abr ed-e gr 59, ol okun zahmma kimsene doy-a-maz [

68

kaynama meydana getirir ve bulunduu fiil ekimli fiilden nce yaplan ii bildirir; gelr-p dartalar hayrufila errim 36, eer gir-p sn iinde yata sen 19, yol erenleri g-p yola girdi 12, lm erbetin i-p verdiler can 68.

2. Kalplam: lo-p(b) 24, d-p dz 30.

3. Ba fonksionunda olan dur- fiilin in geni zaman durur'un eklemii -dur, -dr ile mnasebetlenmesi eklendii fiile devamllk manas verir: gmege dut-up-dur yzi kervan 11, sana ni met ver-p- -dr blnihyet, hu, kim kl-up-dur ehl-i imn 6.

e. -madm , -medin

200. -madm, -medin zarf-fiil eki -dan nce manasnda zaman zarf fonksionunda kullanlmtr: gel emdi, gendzne der gni ecel eri-medin sana ngehn 52 (ayn msra anlalan yanl kopye yznden 51. beyitte de vardr), sini gr-medin sen g andan 27.

S Z L K

Sz yanlarnda kere iinde a szn arapa, f fasa olduunu, a f arapa vc farsa unsurlarn birlikte bulunduunu b ild irir. Uzak Dou medeniyetinden alnan szlerle trkelemi slm arapa ve farsa asll szlee ayrca iaret edilmemitir. Sz sonunda kere iindeki harf, genileyince veya nl ile balayan bir sz nnde bulunduu zaan sondaki sert nszn yumuadn anlatr.

bdn (f) inan ur 28

a- amak 11

ad ad, isim 72

dem, (a) insan 48

ar ar 37, 38

az az 18, 26

ala- alamak 58

70

ba ba 10

bay zengin 49

behakk- (a) hakkna (yemin) 24

bel (a) musibet, bel 59

ben ben 8

beraber (f) eit 30, 60

besle- beslemek 44

be be 19

beyi (a) beyaz, ak 73

yed-i b. Musa nn ak eli

bez bez 19

bigi gibi 31bihaber (af) habersiz, bilgisiz 24

bil- bilmek 5, 9, 25, 27, 31, 36, 38, 39, 46, 54, 56, 63, 81

binihyet (af) sonsun 6

6in bin 45, 64

bir bir 2, 8, 45, 60, 62, 63

bir bir ekilde 13, 17, 20, 28

bitit- takdir etmek, mstahak klmak 41

blvef (af) vefasz 27

biz biz 41, 42, 69, 70, 76

bni (a) olu 73

bu bu 2, 3, 17, 18, 23, 24, 26

27, 28, 29, 31, 44, 45, 46, 48, 59, 61, 62, 63, 66, 71, 76, 77, 79, 80, 81

bu u 9

Bukrt (a) Bukrat (salk kral) 63

buln- bulunmak 63

buna bunca 1

bunda burada 55, 83

bundan buradan 48

Burak (a) Burak (Peygamberin Mirata bindii hayvan) 78

cdm (f) kadeh, bardak 53

cn (a) cinler 79

cn (f) can 16, 68

cemc (a) toplama 33, 75

ceml (a) Tanrdaki iyilik ve mkemmellik 42

cemi (a) hep, btn 32

cihn (f) cihan, dnya 5, 20, 71, 77 (dny k-.)

re (f) are 58

arh (f) ark, felek 1, 17, 48,elep (b) Tanr 70

ek- (zahmet) ekmek 18

k- kmak 40ok ok 64

pn (f) oban 60

(f) gibi 44 (n kr.)Hem . gibi.

n (f) gibi 37 (.kr.) hem . gibi

n (f) vakta ki 53, 57, 70 . kim vakta ki 64

n (f) mademki 2, 71

71

ri- rmek 66

da da 30

dal- dalmak 31

dahi ve 74

dafc da, de 21, 73

d'im (a) daima 57

dart- tartmak 36

dat(d)- tatmak 61, 76 (tat- bk.)dver () dil hkmdar, ida

reci 74

Dvud (a) Davud (peygamber) 71, 74

de- demek 39, 65

deg- demek, isabet etmek 76

degl deil 81

demi demi 65

dendn (f) di 18

der- dermek, toplamak 10, 16, 25, 52

derd (f) dert 62, 71

derman (f) derman 62, 63dervi (f) fakir, dervi 82

devlet (a) saadet, talih 37

devrn (a) zaman, devran 17

dinle- dinlemek 7dirl (i) feryat 1

diri (f) yazk 66, 67

divn (a) yaz, kayt 35

dokn- dokunmak, isabet etmek 21

dst (f) dost 11, 53, 78

doy- doymak 22

dg- dvmek, vurmak 12

dn- dnmek 55

dur- durmak 22, 28, 35

durur -dr, -dir, -dur, -dr '10, 61, 69

dul- tutmak 4, 7, 11,24,34,43

dnbek davul 12

dny (a) dnya 15, 17, 23, 24,

27, -28, 44, 45, 46,

59, 65,81

(cihn kr.)

dp dp 30d. dz

dr (f) inci 8

d- dmek 53

dz dz 30

dzet- tanzim etmek 79

dzil- tanzim edilmek, vcuda getirilmek 79

ey 2, 11, 13, 14, 16, 23, 38, 40, 41, 50, 76, 82

ebdn (a) bedenler 66

Ebbekr (a) Ebubekir (1. Halife) 75

ecel (a) lm 13, 21, 51, 52,53, 64, 69 (lm kr.)

eden eden 75

efn (a) figanlar, feryatlar 45

eer (f) eer 15, 19, 37, 38, 46 (ger kr.)

72

ehl (a) mensup 6, 65

ejdeh (f) ejderha 73

el el 1, 24, 73

ePn (a) imdi 76

elbette (a) elbette 82

emdi yle ise 2, 40, 43, 52, 55, 82

emdi imdi 13, 76

eren eren, Taun yakn 12

eri- erimek 51, 52, 57, 64

erkn (a) usuller 77

ermez ermez 13

esirge- esirgemek 48, 49

et (d)- yapmak 35

et(d)- etmek 59, 64

etdk(g) yaplan, yaptk 34

eyle- etmek 9, 34, 83

ezmn (a) zamanlar 67

fahr (a) vn 77

Ferd (a) tek olan Tanr 32

ge- gemek 40, 60, 67

ge- vaz gemek 26

gee gece 56

gel- gelmek 5, 7, 37, 38, 43,

52, 58

gelebek kelebekler 31

geleek gelecek 58 gen (f) hazine 56

gendiiz kendi 52

ger eer 45 (eger kr.)

gerek lzm 60

gerek ister(sen) 58

gelr- getirmek 36

gey iyi 81

gez defa 45

gii kk 61

gider- gidermek 4

gir- girmek 12, 19giryn (f) alayan 83

g- gmek (ahrete) 12, 27

gmek(g) gmek (ahrete) 11

gr- grmek (ahirete) 27

gk gk 39, 80

gr- grmek 50

gr- yapmak, ilemek 55

gr- (yardmc fiil) 59

abr ede g. sabretmeebakmak

grr gren 22

gster- gstermek 42

gtrr ykseltir, kaldrr 72

gz 11, 50

gldr- gldrmek 45

gn gn 30

gndz gndz 56

gneh (f) gnah 9

gaflet (a) gaflet, bilgisizlik11, 13

Hablb (a) sevgili (Peygamber) 78

73

hadd (a) snr 10

Hak (a) Tanr 15, 41, 56, 59, 78

hak (a) gerek 82

hakikat (a) doru 3, 27, 31, 36 hl (a) hal, vaziyet 14

halyk (a) yaratlmlar 33

halk (a) ahali, halk 28, 48

han bey, han 23

handn (f) gler 20

hs (a) Tanr sekini 83

hav (a) cisman istek 26

hayr (a) iyilik 36, 37

hayvn (a) hayvan 44

Hayy (a) daima diri (Tanr) 55

hem, (f) da, de 68, 75

hem (f) (berkitme) 37, 44h. n,

hemn (f) yalnz, sade 32

heme (f) hepsi 61

her (f) her 8, 47

heern (f) binlerce 1

hred (f) akl 32

hicrn (a) ayrlk 41 hi (f) hi 47, 63, 68

hisb (a) kesaplanma 69

ho da, de 49hd (f) artk* da, de 69, 81

Horsn (f) Horasan 46

hu (a) bahusus 6

hner (f) hner 7

hsn (a) gzellik 74

i- imek 4, 7, 15, 77

Hbdet (a) ibadet 56

i i 11, 19, 54, 67

i- imek 53, 68

in iin 5, 18, 56, 65, 79, 80

ihvn (a) kardeler 2

Cilc (a) il 63

ile ile 19, 60, 79

mn (a) iman 6, 9, 70

imkn (a) imkn 69

clmrn (a) mran (Musann babas) 73

inan- inanmak 3

ine ince 39

ini kk karde# 39ins (a) insanlar 79

isn (a) insanlar 31

tsm'il (a) smail (peygamber) 74

issi sahibi 74, 78

ister ister, isteyen 15

i i 47, 61, 62, 71

iit(d)- iitmek 2, 4, 24

iti keskin 39

krn (f) iler 1

ktibin (a) ktipler 35kirmen k. omuzlardaki yazc melekler

Ken'n (a) Kenan (Kenan- lerin ceddi) 74

14

kervan (f) kervan 11

ki (f) ki (ilgileme zamiri) 1, 8,62, 63 (kim kr.)

ki (f) ki (balama edat: netice bildirir) 9, 38, 46, 50 (kim kr.)

ki (f) ki (balama edat: sebep bildirir) 9, 10, 11, 47

ki (f) ki (balama edat: maksat bildirir) 55 (kim kr.)

kibr (a) kibr, byklk taslama 82

kim kim 43

kim ki (ilgileme zamiri) 30, 35,62, 72, 77 (ki kr.)

kim ki (balama edat: netice bildirir) 6, 25, 66 (ki kr.)

kim ki (balama edat: maksat bildirir) 83 (ki kr.)

kim ki (balama edat: zaman

bildirir) 64: n k.

kimi bazs 33

kimse kimse 57

kimsene kimse 22, 57

kirmen (a) byk 35 ( ktibin kr.)

klli (a) btn btn 29

ka ka 8

kamak() kamak 69

kafes (a) kafes 66

kal- kalmak 32, 46, 81

kamu btn, hep 29, 53, 62, 76

kan kan 58

kandan nereden 82

kan hani, nerede 74, 75 kap u kap 60

karda karde 2, 3, 40

kad (a) kast, niyet 9

kayu kayg, znt 33

kaza (a) Tanr takdiri 21, 57 kl kl 39

kl- yapmak 6

kl- etmek 14, 23, 35, 55, 56

kldur- ettirmek 45kl kl 39

klm etmi 1

krlm krlm 50

kyamet (a) kyamet 25, 31

ko- brakmak 49

kop- kopmak 30, 31

kopar- koparmak 17

korkduk() korkulan, korktuk 41kulak() kulak 4

kulluk() kulluk, klelik 5

Kur*n (a) Kur an 75

kurbn (a) kurban 22

kurl- kurulmak 36

kurtar- kurtarmak 41

kurtl- kurtulmak 59, 68ku ku 66lahza (a) lhza, an 47

lerzn (f) titremeler 34

75

lezzet (a) zevk, tat 20, 44 lkin (f) lkin

Lukmn (a) Lokman (efsanev

slm hakimi) 63

marur (a) kymet verir, gvenir, marur 20, 44

mh (f) ay 37, 42

mahlk (a) yaratlmlar 62mn (f) mal 22

mcm (a) susuz 50

mecal (a) kudret, imkn 48

mercan (a) mercan 8

merdn (f) insanlar 43

mel (a) alan, uraan 14

meydn (a) meydan 7milk (a) lke, memleket 46

Mi'rc (a) Mira (Peygamberin ge k) 78

miskin (a) miskin, mtevaz 38

mizan (a) terazi 36

mucattal (a) ie yaramaz 1

Muhammed (a) Muhammed 77

Msi (a) Musa 73

Mustaf (a) Mustafa (Peygam

ber) 42

Miislmn (af) Mslman 14

ngehn (f) anszn 51, 52nm (f) ad 15

nn (f) ekmek 15

nasihat (a) t, nasihat 7, 16

nazar bak 14

nzr (a) bakan 25 ne ne 20, 35, 54, 69

ne . . . ne ne . . .ne 49

Nebi (a) Peygamber 65

nebi (a) peygamber 68

nee nasl 13, 18, 20, 28

nee nice 50, 67 nefes (a) an 45

nefes (a), nefes, soluk 70

nefs (a) madd benlik 26, 44

nesne nesne, ey 58

et(d)- ne yapmak 71

nete nasl 65

nevbet (a) sra, nbet 76

niiin niin 5, 16, 17

ni(met (a) nimet 6

nirn (a) ateler 38

nisbet (a) nisbetle 69

nokn (a) eksik, kusurlu 470 o 71 {ol kr.)

olan ocuk 49

ora- uramak 39ora- uramak, bana gelmek

62ora- uramak, tutulmak 71

ora- uramak, rastlamak 70, 72

ok ok 21, 22

01 o 21, 22, 27, 32, 40, 43, 6174, (o kr.)

76

ol- olmak 8, 10, 14, 28, 29, 30, 33, 37, 38, 43, 44, 46, 51,54, 57, 65, 80, 83

olan olan 16, 73

olm olmu 61

on on 19

Omn (a) Osman (3. Halife)75

oyan gem 26

oyan- uyanmak 13g akl 25, 52 (lakl, us kr.)

gt(d) t 8, 9, 24

l- lmek 22, 32, 82

lm lm 57, 60, 68, 70, 72, 82 (ecel kr.)

cmer (a) mer (2. Halife) 75

ndin nce 13

pyn (f) son 10

pyendn (f) dayanr 57

pek pek 17

perian (f) perian 54pes (f) yle ise 82

peymn (f) antlama 23

pinhn (f) gizli 56

pr (f ) ihtiyar 49

pr (f) dolu 61

rahat (a) rahat 65

Rahman (a) ok merhametli ve balayc Tanr 32

rene (f) hastalk, illet 63

Resl (a) Peygamber 43

rzk (a) yiyecek 18

abr (a) sabr 59

sakallu sakall 49

sakn- saknmak 40

san- dnmek 3

safia 6, 8, 16, 21, 25, 46, 51, 52, 55, 81, 82

sayruhk() hastalk 64

sayvan glgelik 80

seltin (a) sultan(lar) 31

sen sen 14, 16, 23, 27, 58

sen sen (kiilik almeti) 5, 13, 16, 17, 18, 19, 20, 24, 40,53, 54, 56, 82, 83

serv (f) kervan balar 12

sevdk(g) sevilen, sevdik 59

seyrn (a) gezme 78

sn kabir 19, 54, 67

rt (a) Srat Kprs 39

sini seni 5, 17, 24, 27, 45

son son 45, 70

sz sz 3, 4, 7, 24

su*l (a) soru 34 Subhn (a) temiz ve kutlu