8/17/2019 Ahıska_.pdf

1/2

H F E Şei-EVSAT

A H F E Şei -EVSAT( . ı . . . . . _ _ ,S \J A> S \ )

Ebü l-Ha s en Said b . Mes ade e l - M ü c a ş i lel-Belhl e l -A h f e şel-Evsat

(ö. 215 / 830 [?])Bas ra dil m ekte binin t a n ı n m ı şa limi.

Aslen Belhli olup Bas ra'da y a ş a d ı .ü c a ş i 'b. Da rim o ğ u l l a r ı n ı na z a t l ı s ı y d ı .h f e şl a k a b ı y l at a n ı n a nArap dil alimlenin tarihi s ı r a itibariyle ikincisive en

e ş h u ra l a n ı d ı r. A h f e şel-Ekber ei -Ker) diye bilinen Ebü 'l-Hattab'dan sonrar müddet h f e şel-Asgar (es-Sagir) la

b ıile a n ı l dı . Ancak bu unvan dahan ra y e t i ş e nAli b. Süleyman'a verilin

kendisi tabakat y a z a r l a r ı n c aA h f e ş-Evsat diye a n ı l m a y ab a ş l a n d ıve nav s a h a s ı n d a k iotoritesi sebebiyle Ah

ş denilince ilk akla gelen o oldu. Tah

ini Basra'da t a m a m l a d ı. En m e ş h u ro c a sı , y a ş ç akendinden küçük olanbeveyhi'dir.H o c a s ı n ı n h o c a l ar ı n d a ndak u m u ş t u r.

A h f e şel-Evsat, Sibeveyhi'nin en güçlüen m e ş h u rtalebesi, a y n ızamandak ı ndostu oldu. H o c a s ı n ı nölümünden

nra da onun e l - K i t i i b ' ı n ıokuttu veu ~ s e ri ilim d ü n y a s ı n at a n ı t t ı .H o c a s ıbeveyhi, B a ğ d a t ' t aKisai ile y a p t ı ğ ıe ş h u rmünazarada yenik s a y ı l ı n c a

asra'ya döndü; u ğ r a d ı ğ ıh a k sı z l ı ğ ıAhş ' ea n l a t t ıve Ahvaz'a gitti. A h f e şdeisai ile g ö r ü ş m e küzere B a ğ d a t a ha

ket etti. Kisarye y ö n e l t t i ği sorularlanu zor durumda b ı r a k m a s ı n ar a ğ m e nisafniny a k ı nilgisini gördüve onun is

ği üzerine y a n ı n d akalarak ç o c u k l a r ıders verdi; kendisine de Sibeveyh i'

n el-Kitiib ı n ı okuttu. Yine Kisafninr a r ı üzerine Me ' iini l-J(ur an a d l ıerini y a z d ı .Daha son ra Kisai ile talesi Ferra bu eseri örnek alarak a y n ımdeki k i t a p l a r ı n ıy a z dı la r .

Nah ivden b a ş k akelam, tefsir ve aruzda m e ş g u loldu. Bununla beraber çaş m a l a r ı n ı na ğ ı r l ı kn o k t a s ı n ıdil konulat e ş k i letti. Halil b. Ahmed'in on b e şhirlik aruz sistemineel -hab eb veya elüte darik a d ı y l abir bahir daha eklerek aruz bahirlerini on a l t ı y aç ı k ar d ı .beveyhi'ye birçok konuda muhalefeterek f a r k l ıg ö r ü ş l e rileri sürdü. Bu göş l e r i nb i r ç o ğ u n ubenimseyen KOfeli

l alimleri daha son ra Küfe dil rnekteni meydana getirdiler.Talebeleri ara

n d aEbU Osm an ei-Mazini,EbU Hatim-Sicistani, R i y a ş ive Kisai gibi alimlerr d ı r. Onun Mu'tezile mezhebinden ol-

6

d u ğ ubilinmektedir. Muhtelif kaynaklarda 210 (825), 215 (830) veya 221(836) y ı l ı n d avefat e t ti ğ i kaydedilmekted ir .

Ese rleri. 1 . Kitabü 'l-J(avôfi i ı k defa1970 y ı l ı n d aDr. izzet Hasan t a r a f ı n d a nŞ a m ' d a ,ik inci defa Ahmed R a t ı benNeffah t a r a f ı n d a n1974'te Beyrut'tay a y ı m l a n m ı ş tı r . 2. Me ani l-Xur i in . Dr.Faiz Faris'in tahkik e t t i ğ ive 1979 y ı l ı nda ik i ciltha linde Kuveyt'te b a s ı l a neseri a y r ı c aAbdülemir Muhammed Eminei-Verd de n e ş r e t m i ş t i r(Bey rut 198 5). 3.Kitiibü1- c A r ı l i. Tek n ü s h a s ıTanta Ahmediyye Kütüphanesi'nde (nr 38/ 4865)bulunan on dört a r a k l ı kbu risaleyi Seyyid ei-Bahravi Kahire'dey a y ı m l a n a nFuş ı 1 1dergisinde n e ş r e t m i ş t i r(I 98 6, VI, sy.2 s. I2 5-I61) . D i ğ e reserleri de ş u n l a rd ı r: Kitabü l -Evsat fi n-na]fv ; Kitiibü lM e ~ ö . y i sfi 'n-na]fv; Kitabü 'l-Mesii il i 'lkeb ir; Kitiibü 'l-Mesa i l i ş - ş a g i r; Kitabü Ş ı f a t i l - g a n e mve elvanihii ve ciliiciM ve esnanihii; Kitiibü l- Viihid ve1-cem c fi 'l-Kur an; K i t i i b ü t - T a ~ ri f ; Kitiibü'l-As ; iit; Kitabü 'l-Erbaca ·; Kitabü 'n-Ne viidir; K i t a b ü l - İş t i k ö . k ;Kitii-

- bü Garibi l-J(ur an ve G a r b ü İ ] f a d i ~ .

B İ B L İ YO G R A FYA :

Sirafi. Al)barü 'n-nahuiyyfn e i - Ba şr i y y f n( n ş r F. Krenkow). Paris 1936, s. 4; İ b n ü ' n - N e d i m ,el-Fihr i st, Beyrut 1398/ 1978, s. 77 ·78 ; Yaküt.Mu 'ce mü 'l·üdebti ( n ş r . Ahmed Ferid Rifai ).Kahire 1355-57/ 1936-38 - Beyrut, ts . Daruİ hy a i t - t ü r a s iI A r ab i . x ı , 224-230 ; İ b n ü ' I K ı f t f,in bahü 'r-ruuat ( nş r . Muhamm ed Ebü'I-Faz l).Kahire 1369-931 1950-73, ll, 36-43; İ b n Hallikan, Ve{eyat ( nş r . İ hs a n Abbas). Beyrut 1968·72 , ll, 380·381; Zehebf. A' lamü 'n:nü b ela', X,206·208; Safedi, el·Va{f, 0.1 , 258·260; Süyütf,Bugy etü 'l·uu at ( n ş r . Muhammed Ebü'l-Fa zl).Kahire 1384/ 1964 - Beyrut 1399/ 1979, 1 590·591 ; K e ş f ü ?· u n a n, 1 201 ; ll, 1207, 1387,1391 , 1392, 1438, 1451, 1463, 1670, 1729,1730,· 1792; Ta ha er-Ravf. Tarfhu ulümi l-lu·ga t i'l· Arabiyy e, B a ğ d a d1949, ~ - 94 ; Sezgin.GAS, ll, 613; VIII, 80 ; IX, 68-69, a y r ı c abk . İ n-deksler; Ş e v k iDayf, e i - Me d a r i s ü n - r ı ,a h u i y ye ,Kahire 1968, s. 94-108; Nihad M. Çetin. EskiArap Ş i i r i, İ s t a n b u l1973, s. 61 ; a.mlf . "Müt eda r ik , İ A, VIII, 853; ö. Nasuhi Bilmen. BüyükTe{s ir Ta rihi , İ s t a n b u l1973-74, 1 323-324; FaizFaris, Me an i 'I-Kur an JA hfe ş ei-Evs atl. Kuveyt1400 / 1979, Mukaddime, s. 13 vd.; Ömer Ferrüh, Tarf )u'l-edebi 'l- 'Arabf, 1 217·218 ; Ziriklf.el-A' Iam ( n ş r Züheyr Fethullah). Beyrut 1984,lll, 101-102; Abdülemfr Muhammed EmineiVerd. M e n h e c ü ' I · A I ) { e ş i ' I - E us a t fi d·dir ase ti'n·nahuiy y e, B e y r u t - B a ğ d a t1395 /1 975; Mahmüd Hüsni Mahmüd, "Min e va z ı ' i' J ; ı . a l tb e y ne l - E J ; ı . f ı f i şen -nuhdt , MMLAÜr., sy. 17-18 (1402-140 3/ 1982 ). s. 35-54; Seyyid ei-Bahravf. Kitabü'l- 'Arüi , F u ş ü l, Vlj2, Kahire

1986, s. 125·126; Brockelmann.Ah f e ş ,İ A,

1 156·157; a.mlf.-Ch . Pellat. "al-Akhfash" , E 2(Fr:), 1 331. r : ; : ı .

M I Nci KOÇA K

L

ı

L

AHIR

b k. I STABL , MIRA HU R ).

AH l SKA

Gü rcista n Sovyet Sosya li stCum huri yeti nde b ir ş eh ir .

ı

_j

A k ı s k a, A h ı s h aolarak da bilinen vegünümüzde Akhaltsikhe a d ı n ıt a ş ı y a nş e h i rPosof ı r m a ğ ıüzerinde k u r u l m u Şolup Türkiye s ı n ı r ı n a1S km . u z a k l ı k t ad ı r. XIX y ü z y ı l ı ns o n l a r ı n d a30.000'eu l a ş a nnüfusu, 1968 s a y ı m ı n d a18.000olarak tesbit e d i l m i ş t i r.

A hı sk a, Gürcüce yeni kale a n l a m ı n agelen ahal-tsihenin Türkçe ve Farsçaş e k l i d i r .Bölge ilk islam fetihleri s ı r a s ı nda Hz. O s m a n ' ı nhilafeti dönemindeŞ a mValisi Muaviye'nink u m a n d a n l a r ı n

dan Habib b. Mesleme t a r a f ı n d a nfethedildi (642) Selçuklular z a m a n ı n d aAlparslan t a r a f ı n d a nele geçirilen ( ı 068)A h ı s k a ,1267-1268 y ı l l a r ı n d aM o ğ o ll a r ' ı nhakimiyetia l t ı n agirdi. Daha sonra bölgedeki mahalli valilery a r ıb a ğ ı ms ı z olarak ata beg u n v a n ı n ıa l d ı l a r .A h ı ska, Ardahan, Artvin kesimlerininidarecileri olan atabegler, 1268-1578 tarihleri a r a s ı n d abölgenin yönetiminiellerinde tuttular ve bu dönemde İ l h a nl ı , Karakoyunlu, Akkoyunlu devletlerineb a ğl ı k a l d ı l a r. Yavuz Sultan Selim'in Ç a l d ıran seferi s ı r a s ı n d ad a l a y l ıolarak yard ı m l a r ıgörülen A h ı s k aatabegleri. Lala Mustafa P a ş a ' n ı nÇ ı l d ı rS a v a ş ı(1578)sonunda O s m a n l ıidaresine girdiler.Sonatabeg Minüçihr b a ğ l ı l ı ğ ı n ıbildirerekmüslüman oldu ve Mustafa P a ş aa d ın ı a l d ı .Bu tarihten sonra A h ı s k ayenikurulan Ç ıl d ı r eyaletinin merkezi haline getirildi. Ancak Ç ı l d ı r ' ı ns a v a ş l a r d aharap o l m a s ıüzerine A h ı s k aeyalet oldu. Bir ara Safeviler'in eline geçenş e

hir. 163S'te O s m a n l ı l a r t a r a f ı n d a ngeri a l ı n d ı .1828-1829 O s m a n l ı - R u sSavaş ı sonunda imzalanan Edirne A n t t a şm a s ı y l a Rusya 'ya terkedildLA h ı s k a n ı nR u s y a ' n ı neline geçmesi halk a r a s ı n d abüyük üzüntü y a r a t t ıve pek çok a ğ ı d ı nsöylenmesine sebep oldu. 1853-1856O s m a n l ı - R u ss a v a ş l a r ı n d aO s m a n l ıordusuna y a r d ı m c ıolan A h ı s k a l ı l a r .s a v a şsonunda R u s y a n ı n b a s k ı s ı n d a nkaçarak Erzurum'a s ı ğ ı n d ı l a r. 1918 Mondros Mütarekesi'ne göre A h ı s k ave A h ı l

kelek s a n c a k l a r ı, merkezi Kars olan ye rli geçici hükümete (MilliŞ u r aT e ş k i l a t ı )k a t ı l d ı l a r .Milli Gürcistan hükümetiHa-

8/17/2019 Ahıska_.pdf

2/2

ziran 1918'de Trabzon A n t i a ş m a s ı y l abu iki s a n c a ğ ıresmen Türkiye'ye b ı r a kt ı Fakat 13 Nisan 1919'da ingilizler'inK a r s ' ıi ş g a l ive MillTŞ u r a n ı n d a ğ ı t ı l m as ı üzerine A h ı s k aGürcistan t a r a f ı n d a ni ş g a ledildi ve 16 Mart 1921 MoskovaA n t i a ş m a s ı ' y l aGürcistan Sovyet Sosya-

list Cumhuriyeti'nin Tiflis vilayetineb a ğl a n d ı .Bugün a y n ıa d ı t a ş ı y a nbölgeninidari merkezidir. Batum, A h ı l k e l e kveBorcami'ye kara ve demiryoluyla b a ğ l ı -d ı r 1940 y ı l ı n d abulunan linyit madenIeri A h ı s k a ' n ı nönemini giderek a r t t ı rm ı ş ve burada enerjiye d a y a l ıendüstritesisleri k u r u l m u ş t u r .

Önemli bir stratej ik mevkidebulunanA h ı s k a ' d aEvliya Çelebi'ye göre XVII.y ü z y ı l d at a ş bir kale, kale içinde bin yüzkadar toprak ev, pek çok cami, hamam,medrese ve han b u l u n m a k t a y d ı .Mimari eserler a r a s ı n d aAhmediye Camii.Medrese ve Sebili bir külliyet e ş k i letmektedir.

B İ B L İ Y O G R A F Y A :

Belazüri, Fütahu l·büldan Itre. Mustafa Fayda), Ankara 1987, s. 290; Katip Çelebi, Cihannüma, istanbul 1145, s. 408-409; EvliyaÇelebi. Seyahatname , ll, 321·322; 1\amüsü l·ct lam, 1 46 ; Bekir K ü t ü k o ğ l u .O s m a n lı - i r a nSiyasi Münasebetleri 7578-90, istanbul 1962,s. 187; M. Fahrettin K ı r z ı o ğ l u ,O s m a n l ı l a r ı nKafkas El l er ini Fethi (7451-1590) , Ankara1976; a.mlf., A h ı s k aBö lg esi ve Türklük ,TK, VIII/87 1 970). s. 203-206; İ s m a i lKayabal ı - C e m e n d e rA r s l a n o ğ l u ,Kuzey o ğ uAn adolu S ı n ı r l a r ı n ı nTarihi , TK, Xl/ 126 1 973}.s. 324-536; W. Barthold, A k ı s k a , I, 240 ;V. Minorsky, Akhiskha , EP ( İ n g. } I, 325 ;"Ak.haltsikhe , Great Soviet En cycloped ia ,New York 1973, ll, 71.

liJ İ o R i sBosTAN

L

L

AHI

bk. A H İ L İ K ) .

AHI, Benli Hasan(ö. 923 / 1517

Divan ş a i r i .

_j

_j

N i ğ b o l u ' d aTirsinik'te d o ğ d u .SeydiHoca ile Melek K a d ı n ' ı no ğ l u d u r .A s ı la d ı Hasan olup daha çok Benli Hasanl a k a b ı y l at a n ı n m ı ş t ı r .Sessiz t a b i a t ıyüzünden Dilsiz D a n i ş m e n dolarak da a n ı l

m ı ş t ı r .Zengin bir tüccar olan b a b a s ı n ı nölümü üzerine onun yolunu tutarak ti -carete b a ş l a d ı y s ada annesinin yenidenevlenmesine gücendi ve v a t a n ı n ıterkedip istanbul'a gitti. ileri biry a ş t aolma-

s ı n ar a ğ m e ntahsile b a ş l a d ı k ı r ky a ş l ar ı n d aKara Bali'den m ü l a z ı moldu. Buarada ş i i rve nesirleriyle a d ı n ıduyurmaya b a ş l a d ı .Rivayete göre. YavuzSultanSelim ş i i r l e r i n igörüp b e ğ e n i n c ekendisiyle ilgilenilmesini istedi.Bunun üzerine Kazasker K e m a l p a ş a z a d eBursa'da

ki Bayezid P a ş aMedresesi müderrisliğ i n etayinini teklif etti. Ancak Ahi.çevresinin telkinlerine k a p ı l a r a kbu vazifeyi küçümsedi ve kabul etmedi. ilgisinin kötüye k u l l a n ı l m a s ı n a k ı z a npadiş a h .ona yeni bir görev verilmesini istemedi. Uzuncabir süre sonra KaraferyeMedresesi'ne müderris tayin edildi. Bus ı r a d aM a n a s t ı r ' d a ş a i r Haverl'nin k ı zk a r d e ş i y l eevlendi ve çok geçmeden Ka-raferye'de öldü.

Ahi'nin h a y a t ı n d agörülen düzensizlikler eserlerine dey a n s ı m ı ş t ı r .ilk eseri.Hüsrev ü Ş i r i na d ı y l aa n ı l a nHikdyet-iŞ i r i nü Perviz ve Rivayet-i G ü l g ı 1 nuŞ e b d i zmesnevisidir. Ancak Ahi'nin böyle bir eser yazmaya b a ş l a d ı ğ ı n ıduyanN a k ş lş e y h iMahmud Efendi, Hüsrev'ina t e ş etapan ve Hz. Peygamber'in mektubunu y ı r t a nbir hükümdar o l m a s ıse-bebiyle övülmesinin caiz o l m a y a c a ğ ı n ı

AhiBenliHasan d i • l a n n ı nilk s ay f a s ı(IÜKtp TY.nr. 1942/21

AHIBABA

öne sürerek ş a i r iu y a r d ıve onu eseri tamamlamaktan vazgeçirdi. Daha sonraKaraferye'de müderrisken FenarizadeMuhyiddin MehmedŞ a hÇelebi'nin t e şvikiyle, Anadolu s a h a s ı n d atürünün engüzel ö r n e ğ iolarak kabul edilen Hüsnü Dil mesnevisine b a ş l a d ı .Fakat bu

eserini de tamamlayamadan öldü.Kaynaklar. Ahi'yi devrinin iyiş a i r l e r i

a r a s ı n d akabul ederler. ÖzellikleF e t t a h - ıN l ş a b O r l ' n i n(ö 853 / 1449 a y n ıaddakieserinin tercümesi olan Hüsn ü Dil, All'nin b i l d i r d i ğ i n egöre Lamii'nin eserineüstün t u t u l m u ş t u r .Ahi, daha çok mesnevi ş a i r iolarak t a n ı n m ı şve mesnevilerid i ğ e rş i i r l e r i n etercih e d i l m i ş t i r .Y a k ı ndostu olan S u r s a l ış a i rCelmile birliktedöneminin en ünlü harabatr ş i i r l e rn a z ım ı d ı r .A r k a d a ş l a r ıa r a s ı n d aVasfl, Reva-n ı Mesihi. Ş e m ' f .Zatr ve c e ı mgibi devrin ünlü ş a i r l e r i n isaymak mümkündür .

Eksik bir n ü s h a s ıistanbul Üniversitesi Kütüphanesi'nde (TY. nr. ı 942 / 2 bulunan d i v a n ıhenüz y a y ı m l a n m a m ı şHüsn ü Dil ise Çaylak Tevfik t a r a f ı ndan n e ş r e d i l m i ş t i r(istanbul ı 287 . La-trfl'nin.Ş e y h l ' y enazire olarak y a z ı l d ı ğ ı nve b a z ıbölümlerininş a i rt a r a f ı n d a ndaha sonra kaleme a l ı n a nHüsn ü Dil dek u l l a n ı l d ı ğ ı n ıs ö y l e d i ğ iHüsrev ü Ş i r i n 'in bugün bilinen herhangi bir n ü s h a s ıyoktur.

B İ B L İ Y O G R A F Y A :

Sehi, Tezkire ( n ş r Mehmed Ş ü k r i ) .istanbul1325, s. 108; A ş ı kÇelebi, M e ş a i r ü ' ş - ş u( n ş r .G. M. Mered it h - O wens). London 1971,vr. 51 '· 53 ; Latin. Te z ki r e s. 97; B e y a n ı .Tez·kire , MilletKtp., Ali Emiri , nr. 757, vr. 14b; Ali.Künhü l·a hbar, iü Ktp., TV, nr. 5959, vr. 2o•·b ;K ı n a l ı z a d eHasan Çelebi. Tezkire , 1 191 ; Os·m a n / ıMüe/li{leri, ll, 67 ; Gibb, HOP , ll, 296 ; S.Nüzhet Ergun. Türk Ş a i r l e r i istanbul 1936, I,20 ; Faruk K. T i m u r t aş Ş e yhi nin Hüsr ev üŞ i ri n 'i, istanbul 1963, s. 44 ; a.mlf., TürkE d e b iy at ı n d aHüsrev ü Ş i r i nve Ferhad üŞ r nHikayesi , TDED , IX (I 959). s. 65-88;Köprülüzade Fuad. Ha r abat Erenleri: Ahi ,Yeni Mecmua, lll, istanbul 1918, s. 25·26;Ahi , ı , 157; Ahi , E/ 2 ( İ n g l . ı 257; Meh

med Ç a v u ş o ğ l u .Ahi , TDEA, 1 50-51.

L

il MusTAFA İ s E N

AHIBABA

Ahilik t e ş k i l a t ı n ı nbir ş e h i r d e k ien büyük reisi.

_j

Bir ş e h i r d ene kadar esnaf e ş e k k ü l üvarsa her birinin a y r ı reisieri olup enb ü y ü ğ ü n eahi baba denirdi. Ahi babalar ı n tayini belli usuller çerçevesinde ya-

527