Aha! magazine mei 2016

Noord-Nederlandals Blue Zone

Aha! Een magazine over Active & Healthy Ageing | mei 2016

Een commerciële uitgave van NDC mediagroep in opdracht van HANNN

Veelbelovende startups Walking football

12

3

4NEEM EEN KIJKJE OP DE LOCATIESEN DOE MEE AAN DE ACTIVITEITEN!

1 GROTE MARKT 2 MARTINIKERKHOF

3 INFOVERSUM -GEBIED

4 PIOENPARK

H UMCG

Contour waarbinnen de app werkzaam is

H

OPENING DINSDAG 31 MEI OM 20.00Wethouder Mattias Gijsbertsen opent het Open Air-programma op het

tijdelijke stadsstrand naast het Infoversum (Vrydemalaan 2)

Ontdek de gezonde stad!

Gratis buitenprogramma 1 – 4 juni 2016, Groningen

* Opgave voor de lunch via [email protected]. Eigen bijdrage €5,-

12.15 – 13.00

WANDELING MET OEFENTHERAPEUTStart Treslinghuis, Klaprooslaan 120

14.00 – 17.00

E-BIKES TESTEN VOOR OUDERENSpaak, Oude Boteringestraat 66

15.00 – 17.00

SPORT EN SPEL KLIKO (8-18J)Cruyff Court Pioenstraat

SPELCONTAINER VOOR KINDERENJOP (Klaprooslaan 304a)

20.00 – 20.30

OPENING BTFOH – OPEN AIRInfoversum-gebied

DINSDAG31 MEI

10.00 – 17.00

BADMINTON, VOLLEYBAL, PINGPONG EN SCHAKENMartinikerkhof

URBAN GYM VOOR GEZONDE BELONINGENOp en rondom Grote Markt

SPELEN OP HET GRAND PIANO-SPEELOBJECTGrote Markt

10.00 – 22.00

ZWEMMEN, PINGPONG, JEU DE BOULES, EN MEERInfoversum-gebied

12.00 – 13.30

PICKNICK: ETEN UIT DE STAD (opgave noodzakelijk*) Martinikerkhof 15.00 – 17.00

BUITENSPELEN VOOR KINDERENSpelcontainer, Klaprooslaan 304a

20.00 – 22.00

OPEN YOGA: IEDEREEN KAN MEEDOENGrote Markt

WOENSDAG1 JUNI

09.30 – 11.00

LOOPGROEP VOOR IEDEREENStart Treslinghuis, Klaprooslaan 120

10.00 – 17.00




10.00 – 22.00


12.00 – 13.30

PICKNICK: ETEN UIT DE STAD (opgave noodzakelijk*) Martinikerkhof

12.15 – 13.00 WANDELING MET OEFENTHERAPEUTStart Treslinghuis, Klaprooslaan 120

15.00 – 17.00


22.00 – 00.00

DANSEN OP DE MARKTGrote Markt

DONDERDAG2 JUNI

10.00 – 17.00




10.00 – 22.00

ZWEMMEN, PINGPONG, JEU DE BOULES, EN MEERInfoversum-gebied 12.00 – 13.30


13.00 – 17.00

WALKING FOOTBALL FESTIVAL (DEELNAME 60+)Sportpark Kardinge, Bieskemaar 9

15.00 – 17.00

ATLETIEK EN SLAGBAL VOOR KINDERENCruijff Court, Pioenstraat

19.00 – 21.00

WALKTHROUGH: HARDLOPEN DOOR MONUMENTENStart bij Mediacentrale

19.30 – 20.30

URBAN BOOTCAMPGrote Markt, lift Informatiecentrum

VRIJDAG3 JUNI

10.00 – 17.00




10.00 – 20.00

LEEFSTRAAT OLIEMULDERSWEGOliemuldersweg t.h.v. Pioenpark

10.00 – 22.00


21.00 – 23.00

OPEN SALSA: IEDEREEN KAN MEEDOENGrote Markt

ZATERDAG4 JUNI

TIME

TAB

LEDE GEZONDE STAD Van wo 1 t/m za 4 juni wordt op een aantal plekken in Groningen getoond hoe de gebouwde omgeving op een gezonde manier gebruikt kan worden. Hiernaast wordt de stad gebruikt als po-dium voor diverse sporten speelactiviteiten en kan geproefd worden wat de stadsomgeving aan gezonde voeding te bieden heeft. Alle activiteiten zijn gratis toegankelijk.

Het buitenprogramma wordt georganiseerd in het kader van de grote internationale conferentie Building the Future of Health. De conferentie vindt plaats van 1 t/m 4 juni 2016 in het UMCG in Groningen. De conferentie sluit aan bij het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Unie in 2016.

DOWNLOAD DE GRATIS APPDownload de app ‘Groningen open air’ en ontdek wat de stadse omgeving voor invloed op jouw gezondheid heeft!

2 | Aha! magazine | mei 2016 Advertentie

12

3




4 PIOENPARK

H UMCG


H






12.15 – 13.00


14.00 – 17.00


15.00 – 17.00



20.00 – 20.30


DINSDAG31 MEI

10.00 – 17.00




10.00 – 22.00


12.00 – 13.30



20.00 – 22.00


WOENSDAG1 JUNI

09.30 – 11.00


10.00 – 17.00




10.00 – 22.00


12.00 – 13.30



15.00 – 17.00


22.00 – 00.00


DONDERDAG2 JUNI

10.00 – 17.00




10.00 – 22.00



13.00 – 17.00


15.00 – 17.00


19.00 – 21.00


19.30 – 20.30


VRIJDAG3 JUNI

10.00 – 17.00




10.00 – 20.00


10.00 – 22.00


21.00 – 23.00


ZATERDAG4 JUNI

TIME

TAB




12

3




4 PIOENPARK

H UMCG


H






12.15 – 13.00


14.00 – 17.00


15.00 – 17.00



20.00 – 20.30


DINSDAG31 MEI

10.00 – 17.00




10.00 – 22.00


12.00 – 13.30



20.00 – 22.00


WOENSDAG1 JUNI

09.30 – 11.00


10.00 – 17.00




10.00 – 22.00


12.00 – 13.30



15.00 – 17.00


22.00 – 00.00


DONDERDAG2 JUNI

10.00 – 17.00




10.00 – 22.00



13.00 – 17.00


15.00 – 17.00


19.00 – 21.00


19.30 – 20.30


VRIJDAG3 JUNI

10.00 – 17.00




10.00 – 20.00


10.00 – 22.00


21.00 – 23.00


ZATERDAG4 JUNI

TIME

TAB




12

3




4 PIOENPARK

H UMCG


H






12.15 – 13.00


14.00 – 17.00


15.00 – 17.00



20.00 – 20.30


DINSDAG31 MEI

10.00 – 17.00




10.00 – 22.00


12.00 – 13.30



20.00 – 22.00


WOENSDAG1 JUNI

09.30 – 11.00


10.00 – 17.00




10.00 – 22.00


12.00 – 13.30



15.00 – 17.00


22.00 – 00.00


DONDERDAG2 JUNI

10.00 – 17.00




10.00 – 22.00



13.00 – 17.00


15.00 – 17.00


19.00 – 21.00


19.30 – 20.30


VRIJDAG3 JUNI

10.00 – 17.00




10.00 – 20.00


10.00 – 22.00


21.00 – 23.00


ZATERDAG4 JUNI

TIME

TAB




Aha! magazine | mei 2016 | 3

Inhoud

Colofon

Gezondheid!„Ik moet nog wat van de wereld zien,

want ik blijf natuurlijk niet voor

eeuwig 82”, waren de onsterfelijke

woorden van gastvader Bill. Hij is de

meest vitale tachtiger die ik ken en is

woonachtig in Texas. Ik heb hem leren

kennen dankzij mijn vrouw die een jaar

als exchange student in Seguin, Texas

terecht kwam en onder andere bij Bill

en diens wederhelft Beth een gastgezin

vond.

Zijn opmerking blijft me bij omdat hij

het in de eerste plaats meent. Hij heeft

nu nog de energie om het vliegtuig te

pakken naar Europa en tussendoor nog

wat van zijn voor malige exchange

students te zien. Het toont aan dat leeftijd maar een cijfer is. Zoals ik ook zestigers ken

die na het boodschappen doen al genoeg van de wereld gezien hebben. In de tweede

plaats getuigt het van een instelling die bijdraagt aan gezonder ouder worden:

actief blijven, doelen stellen en deze ook waar proberen te maken.

Anderzijds is het best knap dat Bill relatief gezond oud is geworden. In Seguin is een

omgeving die gezond gedrag stimuleert volledig afwezig. Vanwege de hitte worden

alle afstanden afgelegd met een airconditioned auto. Elke afslag op de snelweg heb je

de keus uit minstens vier verschillende fastfoodketens. Bij elke bestelling krijg je voor

je frisdrank een beker die we in Nederland als vaas zouden gebruiken. Wanneer ons

gezin Texas bezocht heeft maakt het niet uit hoeveel rondjes ik er gerend heb in het

park, ik keer altijd terug met een aantal pondjes extra.

Wat is het geheim van Bill? Wat helpt is dat hij tot het rijkere deel van de bevolking

behoort en daarmee toegang heeft tot goede zorg en ook geld besteedt aan gezonder

eten. Daarnaast valt me op dat mensen in Seguin zeer betrokken zijn bij hun lokale

gemeenschap. Community is een belangrijke term. En iedere in woner van Seguin lijkt

te weten of het footballteam van de high school er dit jaar iets van kan. Bill zit in

diverse besturen en levert daarmee een nuttige bijdrage aan de samenleving.

Actieve gemeenschap, goed dieet, een actieve leefstijl, van nut zijn voor je gemeen-

schap. Het zijn allemaal factoren die van belang lijken te zijn in blue zones, gebieden in

de wereld waar mensen op een gezonde manier oud worden. Wat ons betreft gaan we

in Noord-Nederland voor onze eigen blue zone. Als iedereen daar voor zichzelf al mee

begint, dan ga ik vast plannen maken voor mijn 82ste.

Daan Bultje,

directeur Healthy Ageing Network Northern Netherlands

Voor wie interessant?Iedereen die een bijdrage kan leveren aan de doelstelling om onze samenleving op een

gezonde manier ouder te laten worden is welkom! Het helpt daarbij om een concrete

vraag of concreet idee te hebben waarbij HANNN van dienst kan zijn.

Waarom lid worden?� Het verbinden en in elkaars verlengde zetten van doelen vergroot het succes.

� Mensen en organisaties in beweging krijgen stimuleert de lokale economie.

� Samen bouwen aan een systeem in plaats van aan een project.

� Aansluiten bij interessante en succesvolle innovaties in gezondheid,

zorg en technologie.

� Door de link met de topsectoren zorgen we voor

landelijke erkenning en een gezamenlijke lobby.

� Samen activeren we bedrijven om mee te doen.

Doe mee. Enter the Zone. Word lid. E-mail: [email protected] | Telefoon: 050 800 32 66

Aha! is een commerciële uitgave van NDC mediagroep in opdracht

van Healthy Ageing Network Northern Netherlands (HANNN)

Vormgeving: Marc Bos en Judith Vegter

Eindredactie: Roel Snijder

Productie: NDC studio

Fotografi e: Sake Elzinga, Rozemarijn Tromp,

Marcel Jurian de Jong, Geert Job Sevink,

Gea Schenk, Niels Westra, Team Horsthuis,

archief Dagblad van het Noorden/

Leeuwarder Courant en Shutterstock.

5 Lang(er) zullen we levenCongres ‘Building the Future of Health’

6 Fietsen wordt nóg leukerMaak het fi etsen zo leuk en gemakkelijk mogelijk

9 Bouwen op de toekomstMaak woningen vooral levensloopbestendig

11 De toekomst van health: veelbelovende startupsHet Noorden als kraamkamer van innovatie

12 Noord-Nederland als Blue ZoneSamen langer, gezonder en gelukkiger leven

14 8 Miljoen potjes bloed, urine, ontlasting en weefselSchat aan gegevens in databank Lifelines

17 Clustering van talentKennis en kunde delen in ‘Life Cooperative

19 Luisteren naar mensenDe clienten komen centraal te staan in de zorg

20 Maak werk van gezondheid en vitaliteit op de werkvloerAnders omgaan met ontspanning, voeding en beweging

23 Kan Messi doorgaan tot z’n tachtigste?Walking football, voetballen tot op latere leeftijd

24 Samen sterk(er)Innovatiecluster Drachten timmert aan de weg

met innovatieve producten

Enter the zone!

Kansen voor Kinderen is een project van het Instituut voor Natuureducatie, Stichting Het Groninger Landschap, Stichting De Boer Op Noord, Stichting FC Groningen in de Maatschappij, Donar, Huis voor de Sport Groningen, Stichting Groningen Noord, Museum Landgoed Verhildersum, Brouwerij Bulthuis, Cultuurclick Groningen, de GGD en het UMCG. Kansen voor Kinderen past bij het Noordelijke thema Healthy Ageing (healthyageing.umcg.nl).

‘DIT WILLEN WE ALTIJD WEL DOEN, JUF’ Hilde Kruijskamp is directeur van OBS Hiliglo in Holwierde; een van de scholen die deelneemt aan Kansen voor Kinderen. De school heeft een sportief en cultureel pakket gedraaid. ,,Kinderen, leerkrachten en ouders hebben ontzettend genoten. Kansen voor Kinderen sluit aan bij onze wens om 21ste eeuwse vaardigheden bij kinderen te versterken. Skills zoals verwondering, creativiteit, kritisch denken en refl ecteren, samenwerken en verantwoordelijkheden delen zijn erg goed belicht.” De kinderen werden uitgedaagd om hun talenten te ontdekken, benutten en bundelen. ,,De sportimpuls heeft ons bewegingsonderwijs verrijkt. De gymlessen zijn uitdagender geworden en de vakdocent heeft leuke, nieuwe spelvormen bedacht, waar de kinderen enthousiast over zijn. Ook zijn de pleinspelen geïntroduceerd. Kinderen bedenken samen een spel en voeren het uit. Een van hen heeft de leiding. Super leuk en er is minder ruzie. De vakdocent wordt nu blijvend een dagdeel ingezet bij ons op school.” In het kader van het cultuurpakket gingen kinderen op ontdekkingsreis naar een lokale ondernemer, zoals een kok of aardappelteler en leerden alles over de aardappel. Wat ze daar leerden, hebben ze op school omgezet in aardappelanimaties, -fi lms en zelf bedachte recepten. Zelf bedacht, geregisseerd en met trots gepresenteerd aan de ouders tijdens een heuse première. ,,De kinderen zeiden: ‘Dit willen we altijd wel doen, juf’. Het enthousiasme van iedereen was inspirerend. Het was waardevol om te werken met externe, getalenteerde professionals. Dit smaakt naar meer.”


Stempelen met bieten en prei, aardappelanimaties en vogelpaspoorten maken, een groen schoolplein ontwerpen, pleinspelen bedenken, proeven van het boerenleven. Elf partners op het gebied van sport-, cultuur-, en natuuronderwijs brengen met het project Kansen voor Kinderen heel wat teweeg op basisscholen in Groningen.

Jong geleerd, oud gedaan

De missie is duidelijk: met het onderwijs in de regio een meerjarig programma ontwerpen rond de thema’s gezondheid en leefbaarheid. Die staan onder druk in Noord-Nederland. Het versterken van 21ste eeuwse vaardigheden staat centraal.Veel scholen in de regio vinden de thema’s gezondheid en leefbaarheid belangrijk. De wens om tot een samenhangend aanbod van activiteiten op dit gebied te komen, is groot. Sport-, natuur-, en cultuurpartners zijn met elkaar om tafel gaan zitten om hun aanbod beter af te stemmen en om beter aan te sluiten bij de wensen van de scholen. Ze hebben ervoor gekozen om in hun activiteiten nadrukkelijker de focus te leggen op vakoverstijgende vaardigheden die een steeds grotere rol in het onderwijs krijgen: zelfregie, kritisch denken en refl ecteren, probleemoplossend vermogen, samenwerken, ondernemerschap en creativiteit. De bouwstenen voor goede

schoolprestaties, een gezond(er) leven en actief meedoen in de maatschappij. De partners hopen bij te dragen aan onderwijs waarin alle leerlingen succes kunnen hebben, doordat er ruimte is voor hun unieke talenten en vaardigheden.Het cultuurpakket, ontworpen in samenwerking met onder andere lokale fi lm- en animatiemakers, is volledig gericht op die vaardigheden. Kinderen bezoeken een lokale ondernemer en maken daarna vernieuwende producten zoals animaties, -fi lms en recepten. Vaardigheden zoals creativiteit, ondernemerschap, samenwerking, leidinggeven en omgevingsbewustzijn komen ruim aan bod. Zo ook in het sportaanbod waarin leerlingen bijvoorbeeld zelf pleinspelen bedenken en uitvoeren en waarin leerkrachten handvaten meekrijgen om kinderen in beweging te krijgen en houden. In het natuurpakket leren de kinderen alles over het leven op de boerderij en over de

zoogdieren en vogels die in het landschap om hen heen leven. Ook de vaardigheden van leerkrachten worden binnen Kansen voor Kinderen versterkt. Partners willen hen kennis en handvaten meegeven zodat gedurende het hele schooljaar aandacht kan worden besteed aan de thema’s gezondheid en leefbaarheid. Het onderwijs moet een ontdekkingsreis worden die kind maar ook leerkracht ieder schooljaar weer aanmoedigt om verder te kijken en denken dan zij normaal doen.Enkele basisscholen in het aardbevingsgebied zijn gestart met een pilot, die mede mogelijk wordt gemaakt door het NAM Leefbaarheids- en Duurzaamheidsprogramma. Het UMCG evalueert hoe de activiteiten worden ervaren, wat kinderen en leerkrachten ervan hebben geleerd en of vaardigheden ook daadwerkelijk versterkt zijn. De eerste resultaten worden verwacht in juni.

Conferentie Building the Future of Health in Groningen (1-3 juni)


Door Pieter Mulderij

Noord-Nederland ziet zich

gesteld voor zwaarwegende

sociaal-economische

vraag stukken. Een daar-

van is het terugdringen

van ziektes als obesitas en

dia betes die als we niets

doen, een bedreiging

vormen voor bijna 50% van

de bevolking. Peter Michiel

Schaap is, samen met Frans Jaspers (voor-

malig lid van de Raad van Bestuur van het

UMCG), initiator van deze meerdaagse

conferentie. Hij is ‘aanvoerder’ bij Plat-

form GRAS, het geweten van Groningen

Architectuur en aanjager van kennis met

betrekking tot de inrichting van de

gebouwde omgeving. ‘Hoe dagen we men-

sen uit alle lagen van de bevolking uit, om

op actieve wijze gebruik te maken van een

groene en duurzame omgeving, waarin zij

dagelijks verkeren? Hoe geven o.a. steden-

bouwkundigen, ontwerpers, (landschaps)

architecten, regionale bestuurders, socio-

logen, demografen en medici invulling aan

die omgeving en hoe dragen zij daarmee

bij aan een gezond, bewust en lang(er),

kwalitatief hoogwaardig leven voor de

mens? Het zijn vragen die Schaap zichzelf

hardop stelt en waarmee hij bezoekers|-

deelnemers wil prikkelen om met ideeën,

suggesties en oplossingen te komen die

hieraan bijdragen. Want dat we ouder

worden is een gegeven. De manier waarop,

vooral een kwestie van bewustwording.

Building the Future of Health klinkt ambitieus. Wat zijn jouw verwachtingen? „De ambitie is ook groot. De conferentie

is een ‘breedspectrumstudie’ naar nieuwe

mogelijkheden in de manier waarop we

omgaan met de wereld van de zorg en de

zorg voor onszelf. Men kan van elkaar

leren en elkaar stimuleren om nieuwe

inzichten een succesvolle praktijkstart te

geven. Opdat we met ons allen gezonder

worden en twee gezonde jaren kunnen

toevoegen aan de huidige gemiddelde

leeftijd.”

Zal het symposium aanzetten tot concreet nadenken over een betere leefomgeving en leef-wijze? „Dat is wel de bedoeling. Het moet breed

worden gedragen en ook doordringen tot

alle lagen van de bevolking. Het meren-

deel van de gezondheidsproblematiek

komt voor in de lagere sociale klassen en

daar ligt dus een behoorlijke taak voor

gemeenten en bijvoorbeeld

wijkzorg.”

Preventie is de sleutel„Aan ons is het de taak

om fysieke barrières aan

te passen of te slechten,

waardoor mensen nu nog

snel de auto, de brommer

of scooter pakken, omdat

dat in hun beleving veiliger

of gemakkelijker is. Terwijl het veel

gezonder is om te fi etsen of te lopen.

Zo zou je bijvoorbeeld kunnen denken aan

het schrappen van een verbinding voor

motor voertuigen in de route naar een

druk bezocht wijkcentrum en dat beter te

voet of per fi ets bereikbaar maken.”

Hoe zorgwekkend is de toestand in Noord Nederland met betrekking tot obesitas en diabetes en hoe maakbaar is de samenleving (nog)?„We moeten het bewustzijn meer aan-

wakkeren dat je langer uit de zorg blijft als

je gezonder leeft, door meer te bewegen

en gezonder te eten. Het aantal te dikke

kinderen is de laatste jaren explosief

gestegen. Als we daar niets aan doen,

dan is dit probleem in de toekomst niet te

overzien. We zullen dus bij de inrichting

van de gebouwde omgeving moeten zorgen

voor uitdaging en fun, waardoor beweging

‘sexy’ (en dus de norm) wordt.”

Hoe ziet de zorg eruit over een jaar of tien?„Er gaan naar alle waarschijnlijkheid

grote stappen gemaakt worden. Denk bij-

voorbeeld aan mensen die ziek zijn en die

dankzij nanotechnologie een chip geïm-

planteerd krijgen die op afstand te moni-

toren en te bedienen is, om bijvoorbeeld

medicatie toe te dienen. Minder mensen

zullen hierdoor minder frequent een

fysiek bezoek aan een ziekenhuis hoeven

te brengen.”

Speelt de overheid een sturende rol of is marktwerking heilig?„We moeten naar een betere verhouding

tussen de uitgaven voor preventie (ca. 3%)

en medische zorg (97%). De overheid is

volgens mij de enige partij die hierin

sturend kan en moet optreden. Wanneer

we het overlaten aan zelfregulering of

marktwerking, dan worden de problemen

alleen maar groter. Blijft overeind dat

de verantwoordelijkheid om bewuster te

leven bij de mens zelf ligt, opdat hij/zij

langer gezond zal leven.”

Van woensdag 1 tot en met vrijdag 3 juni, vindt de conferentie

‘Building the Future of Health’ plaats in Groningen. Gastheer is het

UMCG, waar tussen de 1500 en 2000 bezoekers/deelnemers kennis

uitwisselen. Zo’n 200 sprekers uit en van buiten Europa behandelen

uiteenlopende thema’s binnen de kaders van het symposium.

Onderwerpen die te maken hebben met gezond ouder worden en de

toekomst van de gezondheidszorg.

Er wordt ondermeer gesproken en gediscussieerd over de inrichting

van de gebouwde omgeving. Zijn ziekenhuizen nog wel nodig over

veertig jaar? Hoe houden we buurten, wijken en steden gezond?

We worden uitgedaagd meer te bewegen en ons meer bewust te zijn

van de eigen verantwoordelijkheid in het op een gezonde manier

ouder worden. Er is aandacht voor nieuw ontwerp, nieuwe architec-

tuur in de zorg en in leegstaand zorgerfgoed.

Aandacht ook voor nieuwe technologieën, waarvan nanotechnologie

wel eens de meest baanbrekende in de gezondheidszorg kan zijn.

Peter Michiel Schaap (architectuurhistoricus) verwacht dat er

nieuwe wegen worden ingeslagen en dat ook nu weer nieuwe in-

zichten zullen leiden tot meer aandacht voor architectuur in de zorg,

voor nieuwe manieren van de aanpak van ziektes (cure) en meer

fysiek en psychisch welbevinden voor de mens.

In 2005 verzorgde Schaap in samenwerking met Frans Jaspers het

symposium ‘Architecture of Hospitals’. Hij is ervan overtuigd dat het

Erasmus MC in Rotterdam niet het ‘nieuwe goede ziekenhuis’ zou zijn

geweest zonder dit symposium.

Lang(er) zullen we leven!

Peter Michiel Schaap

6 | Aha! magazine | mei 2016

Door Bram Hulzebos

De Amerikaanse minister van

Transport Anthony Foxx bracht

recent een bezoek aan Europa.

Voor Nederland had hij eigenlijk maar

twee dingen op zijn verlanglijstje: het

Rijksmuseum en de stad Groningen.

Hem was ter ore gekomen dat wat Gronin-

gen doet op het gebied van fi etsen uniek in

de wereld is. 60 procent van de vervoers-

bewegingen in de stad gaat op de fi ets.

Ze zetten in Groningen alle fi etsverkeers-

lichten tegelijkertijd op groen.

Dat gaat goed. Zo goed dat het aantal

dode hoek-ongelukken al een poos op 0

staat. En ze dragen er niet eens een helm!

Buitenlandse media zien het met een

mengeling van verbazing en bewondering

aan.

Hoe doen ze dat in Groningen? Hoe krij-

gen ze zonder drang of dwang de auto-

mobilist uit de auto? En waar láten ze al

die fi etsen.

Jaap Valkema is dé fi etsdeskundige van

de gemeente Groningen. De fi etsstrategie

in Groningen wijkt op een belangrijk punt

af van die in de meeste andere steden.

„Het is niet zozeer onze ambitie om meer

mensen op de fi ets te krijgen. Het gaat ons

er om het leuker en beter te maken voor

mensen die nu al fi etsen.”

Hoe? Neem de fi etssnelwegen. Er zijn

plannen voor bredere en dus veiliger ‘fi ets-

snelwegen’ tussen Groningen en Winsum,

Ten Boer, Haren en Leek. De nieuwe fi ets-

paden zijn niet alleen veiliger, maar geven

de fi etser ook zoveel mogelijk voorrang.

Ideaal voor forenzen, zeker nu het gebruik

van e-bikes en de (nog snellere) speed-

pedelecs. Zeker in de spits zoef je de fi le

voorbij en ben je amper langer onderweg

dan in de auto.

Binnen de stadsgrenzen is naar verge-

lijkbare oplossingen gezocht. Zo heb je

‘slimme fi etsroutes’ (met weinig tot geen

stoplichten waarbij fi etsverkeer en gemo-

toriseerd verkeer zoveel mogelijk zijn

gescheiden) naar Zernike en in de toe-

komst ook richting Ten Boer en Haren.

Verder komt er een ‘fast lane’ naar Meer-

stad.

Fietsers in Groningen waarderen het

fi etsen, zo blijkt uit een deze maand

gepubliceerd onderzoek van de afdeling

onderzoek en statistiek van de gemeente

Groningen: vooral gezondheid wordt als

motief genoemd (in 85% van de gevallen)

om de fi ets te pakken. Een andere belang-

Fietsen wordt nòg leukerDe fi etsstrategie van de stad Groningen is simpel:

maak het fi etsen zo leuk en gemakkelijk mogelijk en meer mensen laten de auto vaker staan.

60 procent van de vervoersbeweging in de stad Groningen gaat op de fi ets.


Vijf redenen om te gaan fi etsen

Friesland en Drenthe staan bovenaanrijke reden is dat de fi ets ideaal is voor de

korte afstanden. Veel mensen springen op

de fi ets om boodschappen te doen.

Daar doemt wel meteen een uitdaging op

voor de nabije toekomst: waar laat je de

fi ets? Valkema: „Groningen is een van de

snelst groeiende steden in Nederland.

Het aantal banen stijgt, het aantal in-

woners en studenten ook. Ik denk wel

dat met de aanpak van de zone rond het

Hoofdstation de problemen op die plek

worden opgelost.”

In de binnenstad is het een ander ver-

haal. Een van de plekken die berucht

was om de parkeeroverlast van fi etsen,

was het Broerplein. Ingeklemd tussen de

dag in dag uit door studenten overlopen

Universi teitsbibliotheek en het Academie-

gebouw was dit plein een parkeerwalhalla

voor fi etsen. In de ogen van velen was het

echter een parkeerhel. Overvol, slordig en

vaak lastig, omdat de fi etsen overal ston-

den.

Aanvankelijk werd geprobeerd met enige

repressie het probleem te tackelen.

Verkeerd geparkeerde fi etsen werden weg-

gehaald door de gemeente. Studenten

konden de fi ets aan de andere kant van

de stad ophalen. „Het was dweilen met

de kraan open”, zegt Valkema. „Het ge-

beurde wel dat de medewerker van de

Milieudienst een fi ets weghaalde en er

een student aankwam die hem hartelijk

bedankt omdat hij nu een plekje voor zijn

fi ets had.”

Universiteit en gemeente verzonnen een

list. Er staan nu fi etsstewards voor de Uni-

versiteitsbibliotheek, die studenten wijzen

op de plekken waar ze hun fi ets kunnen

stallen. Het werkt!

Voor de komende jaren voorziet Valkema

verder dat het voor automobilisten nog

aantrekkelijker wordt om de auto te

combineren met de fi ets. Nu al zie je dat

veel automobilisten met de auto naar de

transferia rond de stad rijden en vandaar

verder gaan op de fi ets. „Ik kan me voor-

stellen dat je ook lege plekken in de stad,

bouwkavels, tijdelijk inricht als parkeer-

plaats van waaruit verder gefi etst kan

worden.”

Want eigenlijk komt de fi etsstrategie van

Groningen hier op neer: de echte petrol-

head krijg je niet uit zijn auto, maar door

het fi etsen zo leuk en gemakkelijk moge-

lijk te maken zullen steeds meer mensen

de fi ets als een aantrekkelijk alternatief

gaan zien.

En de Amerikaanse minister van Trans-

port? Zijn bezoek aan Groningen ging niet

door om agenda-technische redenen.

1 Het is gezond! Mensen die regelmatig fi etsen hebben over

het algemeen minder last van obesitas, hoge bloeddruk en

hart- en vaatziekten.

2 Fietsers zijn minder vaak ziek. Bewegen in de buitenlucht

verbetert je weerstand.

3 Je spijsvertering werkt beter als je regelmatig fi etst.

4 Slapen als een pasgeboren baby: Fietsers weten hoe dat voelt.

Je valt sneller in slaap en je slaapt beter door als je iedere dag

20 tot dertig minuten fi etst.

5 Als je overgewicht hebt en wilt afvallen, kun je het beste

gaan hardlopen. Maar dat is voor veel mensen te pittig.

Begin met fi etsen. Hardlopen kan dan later altijd nog.

Fryslân en Drenthe hebben het beste fi etsroutenetwerk van

Nederland. Dat blijkt uit de Kwaliteitsmonitor fi etsregio’s 2015

uitgevoerd door het Landelijk Fietsplatform. Er is onder andere

gekeken naar de kwaliteit van het netwerk, het beheer en onderhoud,

route-informatie en aantrekkelijkheid van de omgeving.

Regio’s kunnen 1 tot 5 sterren verdienen. Twee provincies scoren de

maximale 5 sterren: Fryslân en Drenthe. De puntentelling van

Drenthe blijft daarbij iets achter ten opzichte van die van Fryslân.

Groningen scoort vier sterren.

Foto: TasfotoNL / Shutterstock.com

niet-fi etser

8,7verzuimdagen per jaar

fi etser

7,4verzuimdagen per jaar

Aantal verzuimdagen niet-fi etser en fi etser


Een huis waarin je gegarandeerd vier jaar ouder wordt dan gemiddeld. Kan dat? Hebben we over pakweg veertig jaar nog wel ziekenhuizen nodig? En hoe zorgen we voor gezonde wijken buurten en steden? Al deze vragen – en veel meer – staan centraal tijdens de conferentie Building the Future of Health die van 1 – 3 juni 2016 plaatsvindt in het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG).Building the Future of Health markeert een omslag in het denken over onze zorg en gezondheid. Als we met z’n allen ouder en gezonder willen worden, dan ligt de sleutel in een bewuste levensstijl. Voedingspatronen, omgevingsfactoren, voldoende beweging en hun onderlinge wisselwerking spelen hierbij een grote rol. Preventie is het sleutelwoord en de enige remedie tegen de al maar stijgende zorgkosten. Binnen deze context agendeert Building the Future of Health de bijdrage die de gebouwde omgeving kan leveren aan een goed en gezond leven. Vanuit de overtuiging dat de beste oplossingen ontstaan door het verbinden

van kennis, is het congres sterk interdisciplinair van aard. Drie dagen lang biedt het een inspirerende omgeving waar ontwerpers, beleidsmakers, bestuurders en zorgprofessionals uit binnen- en buitenland elkaar kunnen ontmoeten en kennis op kunnen doen. Binnen deze context daagt de conferentie vijftien topwetenschappers van kennisinstellingen als het UMCG, de Rijksuniversiteit Groningen en Wageningen Universiteit uit een blik op te toekomst te richten. Welke ontwikkelingen staan ons te wachten? En welke invloed kan dit hebben op onze zorg en zorggebouwen? In totaal biedt het congres een podium aan ruim honderdvijftig prominente sprekers, waaronder Andre Knottnerus (WRR), Machteld Huber (Institute for Positive Health), Rijksbouwmeester Floris Alkemade, Johan Mackenbach (Erasmus Universiteit), Rudy Rabbinge (Wageningen Universiteit), Sophia de Rooij (UMCG), Douglas L. Wood (Mayo Clinic), Peter Scialla (Delos Innovate Well), Paul Tang (IBM Watson Health),

Nieuwe behandelmethoden, de al voortschrijdende kennis

en (medische) technologie: alle hebben invloed op de

manier waarop wij onze zorg organiseren. Nanorobots en slimme domotica gaan ons

helpen sneller beter te worden of gewoon gezond te blijven. Sciencefi ction? Welnee, veel

technieken zijn er al. Het is slechts een kwestie van tijd

voor we ze ook terug gaan zien in de dagelijkse zorgpraktijk.

Maar wat voor effect heeft dit alles op onze ziekenhuizen en

zorginstellingen? Hoe zien zij er in de toekomst uit?

De beste oplossingen door het verbinden van kennis

Building the Future of Health is een initiatief van het Healthy Ageing Network Noord-Nederland (HANNN), de Stichting Thomassen à Thuessink, TNO en de Thomassen à Thuessink leerstoel voor Ruimte en Gezondheid van de Rijksuniversiteit Groningen. De conferentie is een geassocieerde activiteit van het Nederlandse EU-voorzitterschap in de eerste helft van 2016.

Anne-Sophie Parent (AGE Platform Europe), Gordon Price (Simon Fraser Universiteit), Yianice Hernandez (New York Department of Health and Mental Hygiene), Christine Nickl (Nickl & Partner Architecten), Hilary Sample (Columbia Universiteit) en vele anderen.Onder de titel The Architecture of Hospitals biedt de conferentie bovendien een prachtig overzicht van de (inter)nationale state of the art op het vlak van ziekenhuisarchitectuur en het ontwerp van zorgvoorzieningen in de care. Zowel opdrachtgevers als ontwerpers zijn hier vertegenwoordigd.

‘Bouwen voor een gezond en gelukkig leven’


Een slaapkamer beneden. De badkamer

ook. De entree van het huis die breed

genoeg is voor een eventuele rolstoel.

Een makkelijk instapbaar bad, voorberei-

dingen om een douchestoel te installeren.

Maar ook goede internetverbindingen om

contact te leggen met zorgorganisaties,

mogelijkheden om de deur op afstand te

openen, apparaten te bedienen. Kortom:

levensloopbestendig (ver)bouwen. Daar

moeten we allemaal meer aandacht voor

hebben. De overheid, bouwbedrijven,

maar vooral bewoners zelf.

Vanaf de openingsdag van Building the

Future of health is bij de fontein in het

UMCG een mooie én praktische tentoon-

steling te bewonderen. Bouwkundige

toepassingen zijn er te zien, en ICT-oplos-

singen om op hogere leeftijd thuis wonen

te vergemakkelijken of zelfs mogelijk te

maken.

Het is belangrijk dat veel mensen weten

wat er op dit gebied kan, zegt de Groning-

se wethouder Roeland van der Schaaf.

„We weten allemaal dat we ouder worden

en ook dat we langer thuis willen wonen.

Maar het is een beetje als met je pensioen.

Je weet dat het komt, maar je bent er

misschien nog niet mee bezig. Terwijl dat

wel zou moeten.”

Dat is de reden dat de gemeente de

campagne ‘Lang zult u wonen’ lanceert.

Daar hoort een proefl ab bij waar de laatste

snufjes op het gebied van domotica

(ICT-oplossingen in huis) te zien zijn, waar

methoden van duurzaam bouwen worden

getoond, waar e-health in al zijn uitingen

in de schijnwerpers staat. De gemeente en

de Economic Board zijn in gesprek over

waar en hoe zo’n lab er komt.

Van der Schaaf: „We gaan ook naar de

mensen toe, desnoods deur na deur, om

duidelijk te maken dat dit thema belang-

rijk is en dat mensen eraan moeten

denken. Het zou zonde zijn om bij een

verhuizing of verbouwing geen rekening

te houden met het levensloopbestendig

bouwen.” Dat laatste geldt ook zeker in het

aardbevingsgebied, waar al veel verbouwd

wordt. Dat is de reden dat ook de Econo-

mic Board en bouwbedrijven zich achter

dit initiatief scharen.

Bewustwording is essentieel. Onder bewo-

ners, maar onder bedrijven en overheden.

Vanuit een andere hoek wordt daaraan

ook hard getrokken. Tijdens het congres

komende week spreken twee gezagheb-

bende Amerikanen over hoe zij bezig zijn

met welzijn in combinatie met het bouwen

en inrichten van huizen.

Paul Scialla is oprichter en CEO van

Delos, een bedrijf dat zich volledig toelegt

op het centraal stellen wel ‘wellness’ in

bouwen inrichtingsprocessen. Hij be-

dacht een standaard voor gezond wonen.

Medisch directeur Douglas Wood van de

Mayo Clinic in Rochester spreekt erover

vanuit het perspectief van zijn vooraan-

staande ziekenhuis.

„Die heren zeiden me: we willen meer

doen dan erover praten. Waarom probe-

ren we niet meteen partijen bij elkaar te

krijgen om dit thema meer centraal te

stellen?”, vertelt directeur van het Healthy

Ageing Network Noord-Nederland

(HANNN) Daan Bultje. „Dat gaan we dus

doen. We hebben een meeting met partij-

en vanuit de overheid, de bouw, de tech-

nologie en de zorg om te kijken of we hier

ook een soort standaard kunnen krijgen.”

Woensdag moet dat uitmonden in de

ondertekening van een Memorandum of

understanding, waarbij ook de Nationaal

Coördinator Groningen, Hans Alders,

betrokken is. Dit idee kan namelijk perfect

op het aardbevingsgebied worden geplakt.

Bultje: „We moeten daar levensloop-

bestendig renoveren. Er is al ruimte voor

duurzaamheid en energiezuinigheid, maar

dit is ook belangrijk. Het biedt ons de

mogelijkheid om juist in Noord-Groningen

nieuwe innovaties op dit gebied door te

voeren.”

De bouwbedrijven hebben een belang-

rijke rol in het realiseren van levensloop-

bestendige woningen, bijvoorbeeld in het

Groningse aardbevingsgebied.

De woningeigenaren (particulieren,

maar ook gemeenten, Rijkswaterstaat,

woningbouwverenigingen) zouden het

initiatief moeten nemen om hun huizen

klaar te maken voor de toekomst. Maar

de bouwers hebben een even grote rol. Zij moeten die eigenaren wij-

zen op de mogelijkheden.

„Daarvan zijn wij bouwbedrijven steeds meer doordrongen”,

zegt Lars van der Meulen, manager Corporate Responsibility van

Volker Wessels. „Het gaat verder dan puur levensloopbestendigheid.

We willen zo bouwen dat mensen er zo gezond en gelukkig mogelijk

kunnen wonen. De kennis is er, de innovaties ook. Het gaat erom dat

het op grote schaal in praktijk wordt gebracht.”

Waar denkt Van der Meulen dan aan? Uit studies blijkt bijvoorbeeld

dat ronde, zachte vormen en water helpen stress te voorkomen.

Meer groen in de wijk leidt bewezen tot minder hart- en vaatziekten.

Een goede lichtinval heeft een signifi cant betere nachtrust tot gevolg.

Sociale participatie maakt gelukkig.

„Dat is kennis die we moeten gebruiken bij (ver)bouwprojecten.

Wat mij betreft gaat dat heel ver. Waarom niet met bewoners,

hoveniers en de zorgverzekering om tafel om een bouwproject neer

te zetten dat met al die wetenschap rekening houdt? Wij willen de

lat hoog leggen: we voegen vijf gezonde levensjaren toe aan een

mensen leven als die plannen goed zijn.”

Tijdens het congres komende week zit Van der Meulen aan tafel met

Amerikaanse experts op dit gebied, Nederlandse overheden en zorg-

instellingen.

Bouwen op de toekomstThuis blijven. Dat is wat we met zijn allen steeds meer

gaan doen als we ouder worden. Maar dat moet wel

kunnen, natuurlijk. Daarom worden er veel initiatieven

ontplooid om woningen levensloopbestendig te maken én

om ons te wijzen op de mogelijkheden.

Door Jean-Paul Taffi jn

Nationaal coördinator Groningen

Hans Alders.

Aardbevingsbestendig bouwen in Loppersum.

Lars van der Meulen

Health Hub Roden is een samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen overheid en is onderdeel van het Healthy Ageing Network Nothern Netherlands.

Hanzehogeschool is penvoerder van Health Hub Roden.


Master Healthy Ageing ProfessionalVoltijd & Deeltijd | Start september 2016

Healthy Ageing ProfessionalVoltijd & Deeltijd | Start september 2016

share your talent. move the world.

De sector zorg, welzijn en sport staat voor een belangrijke omslag: van verzorgen en problemen oplossen naar het stimuleren van gezond denken en gedrag. Er zijn professionals nodig die het initiatief durven en kunnen nemen om deze omslag te bewerkstelligen. De Master Healthy Ageing Professional leidt de change agents op die een voortrekkersrol nemen, de competenties hebben om ideeën uit te voeren en samenwerking zoeken met andere betrokken partijen.

Spreekt dit je aan? Kijk dan op www.hanze.nl/healthyageingprofessional

NIEUW!

Master Healthy Ageing ProfessionalVoltijd & Deeltijd | Start september 2016

share your talent. move the world.

De sector zorg, welzijn en sport staat voor een belangrijke omslag: van verzorgen en problemen oplossen naar het stimuleren van gezond denken en gedrag. Er zijn professionals nodig die het initiatief durven en kunnen nemen om deze omslag te bewerkstelligen. De Master Healthy Ageing Professional leidt de change agents op die een voortrekkersrol nemen, de competenties hebben om ideeën uit te voeren en samenwerking zoeken met andere betrokken partijen.

Spreekt dit je aan? Kijk dan op www.hanze.nl/healthyageingprofessional

NIEUW!


Image processing en Machine learning.

Leg het maar eens uit op een feestje.

Dat lukt Ioannis Katramados wonder-

wel. De oprichter van Cosmonio vertelt

het alsof het logisch is allemaal. „Wij

halen belangrijke informatie uit beelden

met onze speciale software. Werk dat je

normaal met je ogen en handen doet, kan

door onze systemen geassisteerd worden,

of geheel overgenomen.”

Cosmonio bouwt apparaten die bacteriën

kunnen tellen in waterbronnen bijvoor-

beeld. Om snel te bepalen of het gezond

is. De apparatuur kan net zo goed mensen

tellen. De intelligente software legt ook

patronen bloot, die mensenogen soms

ontgaan. „Radiologen zien door ons

product in een oogopslag of er een af-

wijking op een orgaan zit. Dat levert dus

tijdswinst op. En het kan ook zijn dat onze

apparatuur iets wel ziet, wat een specialist

ontgaat.”

Een andere tak aan het bedrijf is het

maken van 3D-beelden. Veel van wat aan

artsen wordt aangeboden, is nu nog 2D.

Met 3D is sneller meer te zien. Ons doel

is dat systeem door te laten dringen in de

operatiekamer. De chirurg kijkt nog een

keer naar de 3D-afbeelding, zoals hij nu

ook vaak naar beelden kijkt. In combinatie

met een 3D-bril moet hij dan het beeld

kunnen laten draaien door met zijn

handen te zwaaien.

De operatiekamer van de toekomst. Dat is

waarmee Cosmonio zich onder meer bezig

houdt. De in Leeuwarden en Groningen

gevestigde startup doet nog veel meer.

Katramados: „Ik sprak ooit over de toe-

komst met een medicus tijdens een lunch.

Zo is het idee ontstaan. Zo ontstaan de

mooiste ideeën. Wij zijn high-end engi-

neers, maar ik heb een medisch expert

in dienst genomen om dit helemaal uit te

werken.”

Niet direct zo hightech, maar wel even

veelbelovend, is FitGaaf. Tom Steffens is

de geestelijk vader van het idee, dat intus-

sen een bedrijf genoemd mag worden.

Het helpt mee om mensen, vooral kinde-

ren, een gezondere leefstijl aan te meten.

De basis is een kalender met belonings-

stickers. Het kind plakt een stickertje

als het een glas water drinkt, een andere

als het fl ink beweegt. En zo zijn er ook

sticker tjes voor onder meer gezond eten

en goed slapen (heel belangrijk!).

Dat klinkt nogal simpel, zo’n kalender,

maar Steffens is niet over één nacht ijs

gegaan. „Het product is constant ontwik-

keld de laatste jaren. Ik heb studenten

Toegepaste Psychologie laten meedenken

over de beloningsstructuur bijvoorbeeld.

De kalender is verkort, de ouders moeten

nu ook meedoen. En we werken aan een

app die kinderen helpt herinneren dat ze

een actie moeten ondernemen voor hun

kalender.”

Scholen in het hele land zijn enthousiast,

de kinderkliniek in Almere gebruikt het

systeem voor de behandeling van obesitas-

patiëntjes, huisartsen raden het aan.

„We gebruiken de buurtsportcoaches om

het overal uit te rollen. Dit product werkt

heel goed op de gebieden preventie,

bewustwording en interventie.”

Uitvindingen die het leven makkelijker

maken. En de zorg misschien wel beter,

of in ieder geval effi ciënter. In die catego-

rie is DAPP in te delen. Het doel: de pro-

cedure rond transplantaties van organen

vereenvoudigen. Daniëlle Tielliu-Nijkamp

weet waarover ze het heeft. Jarenlang

was ze transplantatiecoördinator in het

UMCG.

„De procedure zit vrij ingewikkeld in

elkaar. Van heel veel kanten moet goed-

keuring gegeven worden, er moet veel

geregeld worden. Chirurgen, studenten,

vervoerders, anesthesisten, en nog veel

meer mensen zijn erbij betrokken. In de

praktijk betekent dat een enorm gebel.

Ik dacht al een tijd: dat moet handiger,

effi ciënter kunnen.”

En daarom bedacht ze de Donatie app

(DAPP). Het is een systeem dat alle com-

municatie rondom zo’n transplantatie

integreert. Iedereen die het moet weten

ziet in één oogopslag wat en wanneer moet

gebeuren. Wanneer een orgaan arriveert,

wanneer een patiënt gereed moet zijn

voor de ingreep, wie er op de hoogte zijn,

waar het orgaan is, of alle goedkeuringen

binnen zijn, of de machine voor de preser-

vatie van het orgaan klaar is, en meer.

Bovendien heb je alle data bijeen. Daar

kun je later prachtig onderzoek mee doen

en je maakt een extra kwaliteitscontrole

mogelijk.

„Het UMCG doet mee aan een pilot. Dat

is geweldig. Mijn doel is uiteindelijk alle

ziekenhuizen aan te sluiten. Eerst in

Nederland, dan in de rest van de wereld.

Om dat te bereiken wil ik snel publiceren

in een vakblad en daarna spreken op con-

gressen. Het moet geaccepteerd worden in

de medische wereld. Maar daar heb ik alle

vertrouwen in.”

De toekomst van Health: veelbelovende startups

Gezonder oud worden.

Dat is het voornaamste doel van

het Healthy Ageing Network

Noord-Nederland (HANNN).

Dat streven levert nogal wat

initiatieven, ideeën, startups op.

Zoals deze drie.

Door Jean-Paul Taffi jn

Daniëlle Tielliu-Nijkamp, DAPP Tom Steffens, FitGaaf


Door Theone Joostensz

Het is jouw wijk, jij mag het zeggenDe wijk Emmerhout in Emmen wil in

2030 de eerste Blue Zone zijn in Neder-

land. „Ons motto is: in Emmerhout valt

niemand tussen wal en schip”, zegt Wytse

Bouma, secretaris bij Wijkbelangen

Emmerhout.

In de evenementenzaal van bewoners-

bedrijf ‘Op eigen houtje’ gonst het van

de bedrijvigheid. Tafels worden gedekt,

etensgeuren verspreiden zich. Klokslag

twaalf uur stroomt de ruimte vol. Een

grote groep licht-dementerende ouderen

en hun begeleiders schuiven aan voor een

warme lunch. Wytse Bouma kijkt tevre-

den toe. „Er wordt hier van alles georga-

niseerd”, vertelt hij. „Bijeenkomsten, een

repair café waar mensen hun kapotte ap-

paraten kunnen laten maken, maandelijk-

se jamsessies en een wandelgroep. Er zijn

een paar dansscholen gevestigd, zzp’ers

huren hier een werkruimte, we zijn bezig

om een moestuin aan te leggen. En in het

Eetlokaal kunnen mensen voor zeven euro

een gezonde driegangenmaaltijd krijgen.

Dat is geen geld, en nog gezellig ook.”

Bewonersbedrijf ‘Op eigen houtje’, gerund

voor en door bewoners van de wijk Em-

merhout, is gevestigd in een voormalige

basisschool. De missie en visie van het

bewonersbedrijf zijn geënt op de basis-

principes van Blue Zone. “We willen men-

sen in beweging brengen, ze inspireren om

te werken aan hun kwaliteit van leven”,

zegt Bouma. “Eigen verantwoordelijkheid

is heel belangrijk. Het is de bedoeling dat

mensen zelf activiteiten organiseren en

dat ze hun eigen netwerk onderhouden.

Daarbij gaan we uit van wat iemand nog

wél kan.”

Uit een recent onderzoek blijkt dat 53 pro-

cent van de 65-plussers in de wijk Emmer-

hout aangeeft eenzaam te zijn. Bouma:

„Door ons te richten op de vitale oudere,

neemt die vanzelf zijn minder vitale buur-

man onder de arm. Want iedereen kan iets

voor iemand betekenen.”

Iedereen is van de wereldIn Vries ligt Plaats de Wereld: een werk-

plaats rond duurzaam leven en werel-

deducatie. Initiatiefnemers Johan en

Yvonne Westerhof: „Bij Plaats de Wereld

ontdekken we samen hoe je ook anders

kunt leven. Er is hier geen druk, geen

haast; mensen uit de regio en van ver weg

ontmoeten en helpen elkaar. We zijn ge-

inspireerd door de veelkleurige wereld en

proberen noaberschap en duurzaam leven

handen en voeten te geven.”

Er werken ruim 75 vrijwilligers bij Plaats

de Wereld, van jong tot oud. Ook voor

mensen die dagbesteding nodig hebben,

is plaats. Per jaar doen bovendien zo’n

drieduizend mensen mee aan workshops

en activiteiten, variërend van een fami-

liedag, vachtvilten tot poppentheater. In

de moestuin kun je leren tuinieren, in

het atelier je creativiteit loslaten of een

(kinder-)feestje vieren. Johan: „Ook kun

je workshops volgen, zoals Koken uit de

natuur. Jong en oud gaat samen de natuur

in om te ontdekken wat er aan groente en

kruiden in het wild groeit en hoe je die

klaar kunt maken. Mensen leren zo om

met andere ogen naar hun omgeving te

kijken.”

Ook over de grenzen heen is Plaats de

Wereld actief. „Mensen die vanuit een

buitenlands project hier op bezoek zijn,

gaan vol inspiratie en nieuwe werkvormen

terug naar hun project”, zegt Yvonne. Een

ander voorbeeld zijn de kleurige lappende-

kens die door een handwerkgroep uit een

naburig verzorgingshuis worden gebreid.

Plaats de Wereld zorgt dat de dekens bij

leeftijdgenoten terechtkomen elders op de

wereld en dat de breiende dames hier weer

verslag van krijgen. Yvonne: „We gaan

uit van de eigen kracht van mensen. Het

is mooi om te zien hoe mensen opbloeien

omdat ze zich voor anderen inzetten, of

dat nu dichtbij is of ver weg. Want ten-

Noord-Nederlandals Blue Zone:

samen langer, gezonder en gelukkiger leven

Noord-Nederland wil een Blue Zone worden: een gebied waar mensen

langer, gezonder en gelukkiger leven dan op andere plekken in de wereld.

Wat het geheim is van een Blue Zone? Dat zit ‘m in de manier waarop

mensen hun alledaagse dingen doen, zo ontdekten wetenschappers.

Met aandacht en zorg voor voeding, ontspanning, de omgeving en elkaar.

Ook in Noord-Nederland begint de Blue Zone-gedachte post te vatten.

Her en der starten particulieren initiatieven op die bijdragen aan een

gezondere, leefbaardere samenleving.

Op eigen houtje, Emmerhout


Creëer je eigen Blue Zone

slotte kunnen we alleen samen de wereld

eerlijker en mooier maken.”

Trots op een krop slaIn het Pioenpark in Groningen, middenin

de wijk Oosterpark, ligt buurtmoestuin

Toentje. Zo’n dertig vrijwilligers zijn hier

structureel aan het werk. Alles wat ze ver-

bouwen, gaat naar de Stadse voedselbank

Groningen. „Als onze kratten met groente

en fruit bij de voedselbank worden afgele-

verd, weet iedereen: dit komt vers van het

land. Verser dan dit krijg je het niet,” zegt

Jos Meijers, bedenker en mede-chef van

Toentje.

Vorig jaar leverde de buurtmoestuin een

indrukwekkende 900 kratten seizoen-

groenten en -fruit aan de Stadse voedsel-

bank Groningen. Daarmee konden 120

van de 650 gezinnen die afhankelijk zijn

van de voedselbank, gevoed worden. En

dat voelt goed, aldus Meijers: „Het resul-

taat van wat we doen, is heel tastbaar. Je

bent trots als je een krop sla oogst omdat

je weet dat die een paar uur later bij de

voedselbank ligt.”

Naast voedsel produceren, werkt Toentje

aan het beter zichtbaar maken van de

voedselketen. Van tuin tot tafel, zeg maar.

Er komt een sociaal restaurant met ge-

zond en betaalbaar eten en er zijn plannen

om workshops te geven in onder meer

voedsel bewaarmethoden, zoals fermen-

teren en pekelen. De bewoners van de

Oosterparkwijk worden actief betrokken

bij de ideeën, want Toentje wil mensen

inspireren om hun eigen leefomgeving

groener, gezonder en socialer te maken.

Met een moestuin, een voetbalveldje, een

openbare tennisbaan en een natuurlijke

speelplaats in de maak, zet de Ooster-

parkwijk stappen in de richting van een

Blue Zone. „Over vijf jaar hoop ik dat als

er een nieuwbouwwijk wordt neergezet, de

functies groen, gezond, sociaal en spelen

daar automatisch in zijn verwerkt”, zegt

Meijers. “En dan niet top down, maar in

gezamenlijkheid met de mensen.”

Hoe blauw is jouw sportclub?Blue Zone en voetbal, gaat dat wel samen?

Jazeker, vinden ze bij GRC Groningen.

De voetbalclub wil de Gezondste club van

Groningen worden: een gemeenschap

waar mensen aandacht hebben voor

elkaar, voor beweging en voor gezonde

voeding. De club zet zich in voor meer

participatie van de ouders, gezonder eten

in de kantine en meer betrokkenheid van

de oudere jeugd. Als opmaat naar het

nieuwe voetbalseizoen organiseert GRC

Groningen zaterdag 2 juli een markt op

thuisbasis Sportpark Corpus den Hoorn.

Je kunt onder meer testen hoe fi t je bent

en gezonde(re) snacks proeven. Daan Bul-

tje, directeur van het HANNN, komt ook

langs om een praatje te houden over Blue

Zones en Healthy Ageing.

Gerjan Navis, hoogleraar interne geneeskunde en coördinator

voeding en gezondheid in het Universitair Medisch Centrum

Groningen: „Een ongezonde leefstijl gaat gepaard met een verhoogd

risico op chronische aandoeningen. Er bestaan interventies voor

het individueel verbeteren van leefstijlfactoren, maar de effectiviteit

daarvan is klein en niet langdurig. De uitdaging is een duurzame

leefstijlverandering te ondersteunen, bij voorkeur gericht op

meerdere factoren, zoals voeding, beweging, stress, roken en alcohol.

Dit vraagt een innovatieve integrale aanpak en wij zijn geïnspireerd

door de Blue Zones; hoe kunnen we gezonde leefgewoonten en

sociale betrokkenheid stimuleren? Daar gaan wij graag als UMCG

samen met de bewoners in de regio mee aan de slag.”

Wereldwijd bestaan er vijf Blue Zones: Okinawa in Japan, het

Italiaanse eiland Sardinië, Loma Linda in Californië, Nicoya in

Costa Rica Peninsula en Ikaria, een geïsoleerd Grieks eiland.

Je hebt echter geen exotische omgeving nodig om je eigen Blue Zone

te creëren. Neem deze vier regels in acht, en je kwaliteit van leven

verbetert merkbaar:

1 Beweeg de hele dag door, thuis en op je werk.

2 Ontstress: zorg dat je je regelmatig ontspant op een dag.

3 Stop met proppen: je hebt genoeg gegeten als je maag voor

80 procent gevuld is.

4 Love is all you need: investeer tijd en liefde in je familie en

geliefden.

Wil je een Blue Zone maken van je straat, buurt of wijk? Dan horen

we graag van je! Meld je initiatief bij [email protected]

Wij kunnen je desgewenst helpen als je specifi eke vragen hebt of je

in contact brengen met andere initiatieven.

Linksboven: Plaats de Wereld, Vries.

Links: buurtmoestuin Toentje, Groningen.

Boven: GRC Groningen.


Nederland vergrijst in een rap

tempo. In 2030 is een kwart van

alle inwoners 65-plus. Het gevolg:

steeds meer mensen hebben steeds meer

zorg nodig. Veel chronische ziektes waar

senioren mee te maken krijgen, zoals

diabetes en hart- en vaatziekten, ontstaan

(steeds) vroeg(er) in het leven. Dat heeft

onder andere te maken met het feit dat

we de afgelopen decennia ongezonder zijn

gaan eten en minder zijn gaan bewegen.

Ook de omgeving speelt een rol; met op

elke hoek van de straat vet en suiker voor

het grijpen, wordt het er niet gemakkelij-

ker op om gezond te blijven.

De vraag is of, en zo ja hoe, we het ziektetij

kunnen keren. Met dat in het achterhoofd

startte het Universitair Medisch Centrum

Groningen (UMCG) in 2006 Lifelines,

een grootschalig bevolkingsonderzoek

in Noord-Nederland. De ambities liegen

er niet om. De meer dan 167.000 deel-

nemers worden (zo mogelijk) gedurende

minimaal dertig jaar gevolgd. Elke twee

jaar vullen zij uitgebreide vragenlijsten

in over hun leven, leefstijl en gezondheid.

Daarnaast krijgen ze eens in de vier à vijf

jaar een lichamelijk onderzoek, waarbij

onder andere bloeddruk, gewicht, buik- en

heupomgang, hartfunctie, bloedsuiker,

cholesterolspiegel en nierfunctie worden

gemeten. Alle gegevens en de monsters

van afgenomen bloed, urine en ontlasting

komen in een grote databank terecht,

waar onderzoekers ze kunnen raadplegen.

Ziekte voorkomen of uitstellenCisca Wijmenga, hoogleraar Humane

Genetica aan de Rijksuniversiteit Gronin-

gen en hoofd van de afdeling Genetica van

het UMCG, is vanaf het begin betrokken

bij Lifelines en maakt veelvuldig gebruik

van de data. Zij vertelt wat Lifelines zo

bijzonder maakt. „Wetenschappelijk on-

derzoek gaat vaak over mensen met een

bepaalde ziekte, bijvoorbeeld kanker- of

diabetespatiënten. Maar als je beter wilt

begrijpen waarom ziektes ontstaan en of

je ze misschien kunt voorkomen of uitstel-

len, heb je er veel meer aan om mensen

te bestuderen, vóórdat ze ziek worden. Zo

kun je oorzaak en gevolg onderscheiden.

Dat is wat Lifelines mogelijk maakt.”

Waarom zitten er zoveel mensen in het bestand? „Om verbanden bloot te leggen en daar

gedegen uitspraken over te kunnen doen,

heb je heel veel gegevens nodig. Lifelines

is uniek in Nederland. Vanwege de om-

vang, maar ook vanwege de verscheiden-

heid aan informatie. We weten welke

opleiding deelnemers hebben genoten, of

ze overgewicht hebben, hoeveel koffi e ze

drinken, op welke leeftijd vrouwen in de

menopauze komen, en ga zo maar door.

8 Miljoen potjes bloed,

urine, ontlasting en weefsel

Sinds 2008 hebben 167.729 inwoners uit Noord-Nederland voor het bevolkingsonderzoek

Lifelines honderden vragenlijsten over leefstijl en welzijn ingevuld. Ook stonden zij maar

liefst 8 miljoen potjes bloed, urine, ontlasting en weefsel af, evenals 20.000 plukken haar.

Daarmee helpen zij wetenschappers – en uiteindelijk ons allemaal – om uit te vinden hoe

we gezond(er) oud kunnen worden. Wat hebben onderzoekers tot nu toe ontdekt?

Door Marte van Santen

Cisca Wijmenga van Lifelines.


Lifelines in cijfers

Het maakt het mogelijk om te onderzoe-

ken of er een samenhang is tussen bijvoor-

beeld erfelijkheid, omgeving, gedrag en

ziekte.’’

Leidt dat tot concrete nieuwe inzichten? „Zeker weten! Onlangs hebben psycholo-

gen Tom Postmes en Katherine Stroebe

van de RUG bijvoorbeeld de eerste resul-

taten gepubliceerd van onderzoek naar

de gevolgen van de gaswinning voor de

gezondheid, het veiligheidsgevoel en het

toekomstperspectief van Groningers. Voor

hun onderzoek hebben ze onder andere

Lifelines gebruikt. Zelf heb ik de afgelopen

jaren onderzoek gedaan naar de effecten

van voeding en medicatiegebruik op de

diversiteit aan darmbacteriën. Dat had

niet gekund zonder Lifelines.”

Waarom niet? „Niet alleen hebben we van meer dan

1.100 deelnemers ontlasting geanalyseerd,

we konden die informatie ook koppelen

aan gegevens over hun dieet, hun gezond-

heid en de medicijnen die ze gebruiken.

Hierdoor was het mogelijk om te zoeken

naar factoren die de samenstelling van

darmfl ora veranderen. Dat bleken er

veel te zijn. Je ziet het effect van voeding

bijvoorbeeld direct terug in de darm. Zo

hebben mensen die regelmatig yoghurt of

karnemelk gebruiken een grotere diversi-

teit aan bacteriesoorten in hun darmen.

Ook koffi e en wijn stimuleren de diversi-

teit, terwijl volle melk of een calorierijk

dieet die juist verlaagt.”

Wat hebben we aan de kennis? „Ziekten ontstaan vaak door een veelheid

aan factoren. De meesten, zoals je genen

of je leeftijd, kun je niet veranderen. Maar

het is wel mogelijk de samenstelling van

je darmbacteriën te beïnvloeden door

voeding of geneesmiddelen. Wanneer

we goed begrijpen hoe dat kan en wat de

gevolgen zijn, biedt dat grote mogelijkhe-

den, bijvoorbeeld om problemen te helpen

voorkomen. Maar daarvoor is nog veel

vervolgonderzoek nodig.”

Hebben deelnemers aan Lifelines er persoonlijk nog baat bij hun medewerking?„Alle gegevens zijn geanonimiseerd voor

onderzoekers. Maar deelnemers krijgen

de uitslagen van bepaalde metingen en

tests wel teruggekoppeld. Overigens kun-

nen wij wetenschappers ons werk alleen

doen dankzij hun onbaatzuchtige hulp.

Daarmee dragen ze bij aan een gezondere

toekomst van volgende generaties. Ik hoop

dat ze daar net zo trots op zijn als wij.

Want het succes van Lifelines is het succes

van ons allemaal.”

167.729 deelnemers, in leeftijd variërend van 8 tot 93.

12% van de deelnemers maakt deel uit van een familie waaruit drie generaties meedoen aan Lifelines.

8 miljoen monsters van onder andere bloed, urine, ontlasting en weefsel.

Tot nu toe meer dan 200 wetenschappelijke onderzoeken waarbij de gegevens van Lifelines zijn gebruikt.

Meer informatie: lifelines.nl.

Cisca Wijmenga van Lifelines.


Han de Ruiter geniet van de energie van studenten, lectoren, onderzoekers en ondernemers.

Het enthousiasme van de directeur Centre of Expertise Healthy Ageing van de Hanzehogeschool Groningen is prettig aanstekelijk. Samen duurzaam

onderscheidend stappen zetten voor een gezonder leven van 0 tot 100.

Onderscheidende krachtCentre of Expertise Healthy Ageing

Bij meer dan twintig opleidingen aan de Hanzehogeschool en voor meer dan 5000 van de studenten speelt Healthy Ageing een centrale rol. Een belang dat verder toeneemt, want in september start de masteropleiding ‘Healthy Ageing Professional’. „Het is voor de start al succesvol met vijftig aangemelde studenten en worden er nog wel een paar meer, “zegt Han de Ruiter. „Het enthousiasme bij professionals om naast hun specialisme, zich breder te laten scholen op het terrein van Healthy Ageing, geeft aan dat er vraag is. In de gesprekken die we er over voerden, was de vraag duidelijk naar professionals die over de breedte van het vakgebied Healthy Ageing kunnen kijken.” Sinds 2008 is de Hanzehogeschool in navolging van het UMCG actief betrokken bij het thema. „Na die eerste periode van vijf jaar hebben we ons nog een keer gecommitteerd voor in elk geval vijf jaar, dus zeker tot en met 2021 is Healthy Ageing een centraal thema in de breedte van onze opleidingen, ook daar waar je het misschien niet direct verwacht.”De Hanzehogeschool heeft zich de afgelopen jaren steeds meer toegelegd op het ontwikkelen van nieuwe kennis en het meer en beter toepassen ervan op gebied van Healthy Ageing. In de

driehoek Onderwijs, Onderzoek en Ondernemerschap werkt ze samen met vele partners aan gezondheid en participatie. „Het is uniek dat we in heel Noord- Nederland samenwerken op dit centrale thema„ zegt De Ruiter. „Met bedrijfsleven, waar we voor veel bedrijven fungeren als een soort R&D- afdeling, waar de studenten aan de slag gaan met concrete vragen. Met overheden, die we bijstaan in vraagstukken als ‘hoe kunnen we de stad Groningen leefbaarder en gezonder maken voor mensen’ of ‘hoe kunnen we ervoor zorgen dat we in een krimpgebied de dorpen leefbaar houden’.”

BREDE CONTEXTHEALTHY AGEINGEen aantal van de onderwerpen waar de Hanzehogeschool zich op focust komt ook aan de orde op de internationale conferentie Building the Future of Health „Dat geldt ook voor een aantal terreinen waar je misschien niet direct een Healthy Ageing- invulling ziet, zoals facility management, maatschappelijk vastgoed en ruimtelijke transformatie. Een aantal van onze opleidingen richt zich op de vraag welke invloed je kunt hebben op welbevinden, welzijn en gezondheid van mensen in de ruimte waar ze wonen, leven en werken. Zo komt bijvoorbeeld

het Martini Ziekenhuis met de vraag naar onze studenten hoe zij het beste hun ziekenhuisomgeving, zo goed mogelijk kunnen inrichten, zodat mensen zich er thuis en veilig voelen.”Een andere opleiding waar je niet direct een gezondheidsthema verwacht, is het Prins Claus Conservatorium. De muziekstudenten waren onder meer al betrokken bij een onderzoek naar de effecten van muziek voor mensen met dementie en onderzoeken ook de gezondheidseffecten van muziek aan bed bij mensen die langdurig aan bed gekluisterd zitten.

WERKPLAATSEN VOL INNOVATIEOm de intensieve samenwerking in de driehoek Onderwijs, Onderzoek en Ondernemerschap zo goed en effectief mogelijk vorm te geven, kiest de Hanze voor het opzetten van Innovatiewerkplaatsen. Inmiddels zijn er al 25 werkplaatsen, waar rond een bepaald thema wordt samengewerkt, zoals in Welzijn & Zorg, Actieve Leefstijl & Sport, eHealth & Technologie, Voeding en Wonen, Vrije Tijd & Zorg. „Binnen de werkplaatsen wordt onderzoek gedaan naar ‘real life’ vragen, over bijvoorbeeld de maatschappelijke participatie van mensen met een psychische beperking, eHealth &

Serious Gaming, Active Ageing Diabetes en vele andere onderwerpen.” De kracht van de Innovatiewerkplaatsen schuilt volgens De Ruiter in de concrete aanpak en de maatschappelijke relevantie. “Verbinding is het leidende thema. We laten zien dat Healthy Ageing ons allemaal aangaat, van 0 tot 100.”Ondernemerschap speelt voor steeds meer studenten van de Health Ageing-opleidingen een prominente rol. „We proberen jaarlijks inzicht te krijgen hoeveel studenten voor zichzelf willen beginnen en inmiddels zijn dat er toch zo’n honderd per jaar. Ook in de Innovatiewerkplaatsen geldt heel sterk de vraag wat wij voor ondernemers kunnen betekenen en wat we voor elkaar kunnen doen; studenten zitten dicht op de praktijk.’’„In de Health Hub in Roden bijvoorbeeld worden binnenkort de eerste start-up plekken ingericht, waar ook studenten hun bedrijfjes kunnen starten. En dat is weer een mooie aanvulling op de inmiddels negen bedrijven die zich er al gevestigd hebben of er binnenkort naar toe gaan. Een prachtige samenwerking met de gemeente Noorderveld en Ondernemersfabriek Drenthe.”

DE TOEKOMSTHoe ziet Han de Ruiter de nabije Healthy Ageing- toekomst van Hanzehogeschool? „Het voelt aan alle kanten goed, we breiden uit, er komt een nieuwe opleiding van de Healthy Ageing- professional, waarvoor ook in het zuiden bij Fontys- Hogeschool belangstelling is om een meer technische variant op te zetten. De samenwerking in het Noorden wordt breder, ook met andere Hogescholen als bijvoorbeeld NHL in Leeuwarden. Natuurlijk, ik wil zelf ook de regie kunnen voeren als ik ouder word, dat draagt elke dag bij aan m’n motivatie.”„En ik ben er trots op dat lector Transitie Bio-Economie Rob van Haren, er in is geslaagd om in een Europees consortium subsidie los te krijgen om nader onderzoek te doen naar het kweken van lupine als vleesvervanger. Daar word ik blij van, omdat niet alleen bijdraagt aan kennis en expertise op voedingsgebied, maar ook omdat het enorm kan bijdragen aan een alternatief voor andere landbouwgewassen in het Noorden.” Velden voor lupines als de gezonde en spreekwoordelijke stip op de noordelijke horizon van gezonder leven.

Han de Ruiter

Deelnemende bedrijven


Door Pieter Mulderij

Het ‘conglomeraat’ kwam tot stand door

een krachtenbundeling van zo’n 20 bedrij-

ven uit het Noorden van Nederland:

gezamen lijk hebben deze MKB-bedrijven

meer dan duizend werknemers en een om-

zet van circa 250 miljoen euro. Ze richtten

de ‘Life Cooperative’ op, waarmee men

gezamenlijk wil bijdragen aan het marke-

ren van de hotspot ‘Noord-Nederland’ op

de wereldwijde kaart. De leden vergroten

hun slagkracht en effi ciency en weten

tegelijker tijd de kosten te verlagen.

„Door samen op te trekken kan een cen-

traal P&O-beleid worden gevoerd, kunnen

we centraal inkopen en genereren we

gezamenlijk business. Het collectief spant

zich in om Life Sciences in Noord Neder-

land een hogere mindset te bezorgen.

We leggen de lat hoog en willen binnen nu

en pak ’m beet een jaar of drie tot zo’n

30 leden groeien (en wellicht zo’n

1500 hoogwaardige arbeidsplaatsen)”,

vertelt de Vries.

„Kennis delen betekent vaak ook kennis

en kunde versterken en de overtuiging

hebben, dat je samen verder komt dan

alleen. Door onze krachtenbundeling wor-

den we serieuzer genomen in de bedrijfs-

tak omdat we beter zichtbaar zijn in de

markt. Life Cooperative werd opgericht

onder de naam Healthy Ageing Business

Coöperatief.”

High potentials„Het is niet zo dat alle deelnemende be-

drijven gelijktijdig participeren in dezelf-

de activiteiten. Wie tijd en de behoefte

heeft om zich te presenteren op een speci-

fi ek evenement kan zich centraal aanmel-

den. Alle bedrijven binnen de club komen

tijdens zo’n evenement in beeld maar voor

sommigen ligt er een rechtstreeks belang

met het onderwerp. Zo presenteerden on-

langs vier partners zich op de banenbeurs

voor onze branche; het BCF (Bio, Chemie

en Food) Career Event in de RAI

Amsterdam. Zij wilden graag in contact

komen met high potentials in de branche.”

Sommige bedrijven uit het collectief wer-

ken concreet samen aan (deel)projecten.

Zo richten vijf bedrijven zich, in nauwe

samenwerking met UMCG en RUG, op

het in kaart brengen en ontwikkelen van

(nieuwe) biomarkers. Biomarkers spelen

een belangrijke rol in de medische biolo-

gie. Het zijn een soort ‘boodschapperstof-

fen’ of sporen in bijv. bloed of in urine,

die een indicatie geven van de kans op de

ontwikkeling van bepaalde ziektes en het

voorkómen daarvan. Zo kunnen ziektes al

in een vroegtijdig stadium worden ge-

tackeld, kan snel worden voorspeld hoe de

ziekte zich zal ontwikkelen en wat er effec-

tief tegen gedaan kan worden.

Biomarkers kunnen ons dus vertellen wat

er in het lichaam gebeurt. Of er bijvoor-

beeld sprake is van een ontsteking, van

diabetes of bijvoorbeeld kanker. Er wordt

steeds meer in kaart gebracht en net als

met het menselijk genoom zal er straks

ook een routekaart beschikbaar zijn die

leidt naar het verhelpen en voorkomen van

bepaalde ziektes. Ziehier het motto dat

tijdens de conferentie ‘Building The

Future of Health’ de boventoon gaat voe-

ren. Want preventie is misschien wel de

beste remedie om op een leukere, comfor-

tabeler manier gezond oud(er) te worden.

„Door te clusteren kunnen we geleidelijk

werken aan schaalvergroting en zal het

aantal arbeidsplaatsen in onze sector

behoorlijk toenemen”,’ zegt Vries. „De far-

maceutische industrie is onze klant.

Er is een vrij evenwichtige verdeling tus-

sen Europa en de Verenigde Staten.

Dat proberen we geleidelijk uit te bouwen,

waarmee we de kennis beter kunnen bin-

den aan Noord-Nederland. We spelen echt

een rol van betekenis maar soms is het

gemakkelijker om bijvoorbeeld Italianen

of Polen aan ons te binden, dan om mede-

werkers uit het westen van Nederland

naar Groningen te halen. Wat het toch is

met de perceptie van de westerling, dat

vraag ik me wel eens af, maar Groningen

wordt daar nog altijd als ‘ver weg’

beschouwd. Misschien dat daar ook nog

eens een stofje voor wordt ontwikkeld.”

Er zijn momenteel 19 deelnemende bedrijven die zich hebben

verenigd in ‘Life Cooperative’. Van enkele aspirant-leden zijn

de namen niet vermeld

� Analytisch Biochemisch Laboratorium BV

� Angita Pharmaceuticals BV

� Brains-Online Holding BV

� De Bereiders BV

� InnoCore Technologies BV

� Integrex Development Services BV

� IQ Products BV

� Laboratorium Medisan BV

� Lode Holding BV

� Mediaproducts BV

� Mucosis BV

� Ofi chem Holding BV

� PolyVation BV

� Polyganics Holding BV

� QPS Netherlands BV

� Spark Holland BV

� SpringBoard

� Sulfateq BV

� Syncom BV

UMCG, RUG, HANZE zijn bijzonder lid van Life Cooperative:

het MKB heeft belang bij kennisinstellingen en andersom.

Een bijdrage aan de ontwikkeling van de Life Cooperative komt

van de Gemeente Groningen en van Provincie Groningen. Er wordt

regionaal samengewerkt met o.a. het Healthy Ageing Netwerk

Noord Nederland en Health Hub Roden.

Clustering van talentTon de Vries is directeur van Syncom BV, als specialist in

het bereiden van chemische verbindingen voor medisch

onderzoek een van de toonaangevende bedrijven op de

Zernike Campus in Groningen. Hij geeft daarnaast mede

leiding aan een verband van MKB-bedrijven die samen-

werken op het gebied van Life Sciences en Medische

Technologie.

Ton de Vries van Life Cooperatieve.


VERANDERING VAN ‘INDUSTRIË-LE REVOLUTIE PROPORTIES’Jurryt zoekt als business developer altijd naar de verbinding tussen techniek en mens. De ontwikkelingen in de markt van medische technologie gaan zeer snel. Hij verwacht dat, terugkijkend, deze ‘industri-ele revolutie proporties’ aan zullen nemen. Met Demcon wil Jurryt voorop lopen in die ontwikkeling. “Wat je nodig hebt als onderneming zijn je klanten maar ook zeker een ecosysteem van kennis in de nabijheid van je bedrijf. Wij hebben belang bij de interactie met kennisinstellingen die door de aanwezig-heid in de Health Hub wordt gecreëerd. Daarnaast willen we het kennisnetwerk ook ondersteunen. Denk aan het geven van cursussen, masterclasses en presentaties. Demcon promoot Health Hub Roden actief in haar netwerk en heeft de ambitie om de komende jaren 5-10 arbeidsplaatsen te creëren in Roden”.

HEALTH HUB RODEN MOET LEF BEHOUDENDe initiatiefnemers van de Health Hub hebben lef gehad om proactief stappen te zetten in de ontwikkeling van een samen-

werkingsverband wat niet alleen op papier bestaat maar ook fysiek. De open inrichting van de locatie stimuleert het samenwer-ken, helpt om eigen verantwoordelijkheid te nemen en draagt bij aan de creativiteit. Deze omgeving past goed bij het nastreven van open innovatie. Immers, samenwerken levert uiteindelijk meer op dan te blijven zitten op je eigen idee. Jurryt ziet de directe en indirecte mogelijkheden van Health Hub Roden. “Directe mogelijkheden liggen uiter-aard in de samenwerking met andere bedrij-ven en met kennisinstellingen. De lijnen zijn kort. Daarnaast zijn de indirecte mogelijkhe-den groot en is het voor een onderneming belangrijk en interessant om in Health Hub Roden te investeren. Door projecten uit te voeren met studenten geef je ze de handva-ten die ze nodig hebben om goed beslagen ten ijs te komen na hun studie. En je inves-teert tegelijkertijd in toekomstige werk-nemers. Wanneer hier de juiste kennis en kunde aanwezig is, heeft dat een positieve aantrekkingskracht op andere bedrijven. Dit creëert nieuwe werkgelegenheid en heeft een positief effect op maatschappelijke issues zoals het terugdringen van krimp in Noord-Nederland”. Health Hub Roden moet de ruimte krijgen

om zich te ontwikkelen. Volgens Jurryt is het belangrijk de initiële lef te behouden en deze ontwikkeling waar mogelijk vrij te laten. “De dynamiek van het bedrijfsleven is totaal anders dan dat van een kennisin-stelling of de overheid. Health Hub Roden moet als onderneming kunnen reageren op de markt. Mijn advies is om deze ont-wikkeling organisch te laten verlopen. Dan ontstaat ruimte voor onorthodoxe initiatie-ven. En die zijn juist interessant voor het bedrijfsleven”.

COMPLEXE TECHNOLOGIEIN AAIBARE PRODUCTENDemcon richt zich onder andere op pro-ducten voor neonatologie (pasgebore-nen) die ingezet worden op de Intensive Care of de verloskamers. Het doel is om complexe, geavanceerde technologie te verpakken in gebruiksvriendelijke, aaibare producten. Een aansprekend voorbeeld is de smart jacket. Een kindje krijgt een vriendelijke knuffel die het lijfje omvat. De elektrisch geleidende stof maakt contact met de huid en zorgt voor het doorsturen van metingen naar de bewakingsmonitor. Hierdoor zit een kindje niet langer aan allerlei kabels en plakkers vast wat een

stuk makkelijker verzorgt, fysiek prettiger is voor het kind en bij de ouders ook een prettiger beeld achterlaat. Studenten kun-nen vanuit diverse invalshoeken onder-zoek verrichten. Technologisch onderzoek is mogelijk maar er is ook zeker ruimte voor onderzoek naar de psychologische effecten op bijvoorbeeld de ouders.

Henk Brink, Drentse gedeputeerde Economische Zaken, is blij met de komst van Demcon naar Drenthe. ‘Een vernieuwend bedrijf in de verbinding tussen mens en tech-niek. De komende jaren levert dit voor Noord-Nederland weer nieuwe werk gelegenheid op. Daarnaast is medische technologie een van onze speerpunten. Met de Health Hub Roden investeren we in toekom-stige werknemers, door stud enten in de praktijk bij de ondernemers kennis en ervaring op te laten doen in bijvoorbeeld medische product-ontwikkeling. Hierin is Drenthe kop loper in Nederland.’

Health Hub Roden is een samenwerking tussen bedrijven, kennisinstellingen overheid en is onderdeel van het Healthy Ageing Network Nothern Netherlands.

Hanzehogeschool is penvoerder van Health Hub Roden.

Sinds maart 2016 heeft Demcon, een high-end technologieleverancier van producten en systemen voor onder andere medical devices, zich fysiek gevestigd in de Health Hub. Dit technologiebedrijf telt inmiddels 250 medewerkers verspreid over heel Nederland. Voor een nieuwe vestiging in Noord-Nederland was de keuze snel gemaakt. Health Hub Roden wordt gezien als het centrum van de medische technologie in het noorden. Jurryt Vellinga, business developer bij Demcon, ziet de markt in snel tempo veranderen.

Health Hub Roden:ruimte voor onorthodoxe initiatieven


Door Bram Hulzebos

Leon Lodde (22) en Stephan Pijl (28)

rijden in hun buitenmodel rol-

stoelen door de gang van De

Noorder brug. De Noorder brug is een

instelling voor mensen met niet aangebo-

ren hersenletsel. Honderd cliënten wonen

samen in een gloednieuw gebouw aan de

Laan Corpus den Hoorn in Groningen.

Tot voor kort woonden deze mensen ver-

spreid over de provincie op kleinschalige

locaties. Soms met z’n tweeën in een

woonwijk, Leon in een complex met oude-

ren die gemiddeld zestig jaar ouder waren.

Toen het management ging praten met de

cliënten over hun wensen, bleek al heel

snel dat veel cliënten zich eigenlijk nogal

eenzaam voelden. Ze werden weliswaar

uitgenodigd voor de buurtbarbecue, de

buren waren over het algemeen ook vrien-

delijk, maar hun levensstijl en die van de

rest van de buurt verschilde dermate dat

veel cliënten zich toch alleen en anders

voelden. Ze gaven massaal aan heel graag

met lotgenoten samen te willen wonen.

Het leidde tot gefronste wenkbrauwen

binnen het managementteam van

De Noorderbrug. De wens van de cliënten

ging nogal tegen de huidige trend in.

Kleinschalig is de norm. Midden in de

wijk, tussen de mensen. En nu wilden de

cliënten juist samen in een gebouw? Bij

De Noorderbrug besloten ze naar de men-

sen te luisteren. Een oud kantoorgebouw

werd omgebouwd, er werden nieuwe

verdiepingen op gezet en in samenspraak

met de bewoners (het zijn er honderd)

werd het gebouw ingericht. Leon en Step-

han zijn buurmannen en inmiddels dikke

vrienden. Ze zouden elkaar niet hebben

ontmoet als ze hier niet terecht waren

gekomen.

Karin Kalverboer is directeur van het Zorg

Innovatie Forum in Groningen. Ze volgt

de veranderingen in de zorg op de voet; er

zijn in het noorden weinig zorginitiatieven

die aan haar aandacht ontsnappen. De

manier waarop de bewoners van De Noor-

derbrug invloed kregen zal in de toekomst

belangrijk blijken, denkt ze. „Instellingen

moeten goed naar de wensen en behoeften

van hun cliënten luisteren. Daar komen

vernieuwingen uit voort en betrek hen

bij de uitwerking. Kleine veranderingen

kunnen het verschil maken”.

Ze geeft een concreet voorbeeld. In veel

instellingen zag je dat bewoners langs een

buffet moesten om hun avondeten op te

(laten) scheppen. „Maar bewoners hadden

behoefte aan een thuisgevoel.

En wat bleek? Ze wilden geen buffet,

maar gewoon een pan op tafel.”

Doordat de zorg voor ouderen en gehan-

dicapten onder druk staat, komt er steeds

meer op het bordje van mens en zijn

omgeving. Overal ontstaan initiatieven

waarmee mensen linksom of rechtsom

proberen om zich aan te passen aan de

veranderende omstandigheden en ook

nieuwe initiatieven nemen.

Neem bijvoorbeeld Duurzaam Nieuwolda,

waar woningbouwcorporatie Het Gronin-

ger Huis twee nieuw energieneutrale en

levensloopbestendigde woningen bouwt.

Inwoners kunnen er logeren om wonen

met vernuft zelf te ervaren en vervolgens

samen met de corporatie te kiezen voor

aanpassingen die in hun eigen woning en

bij hun leefstijl passen.

Maar er is (veel) meer: studenten die in

ruil voor gratis huisvesting 30 uur per

maand met ouderen optrekken. Een pro-

ject in Kloosterburen waar onder begelei-

ding van een oud hovenier door inwoners

van het dorp in de Kloostertuin wordt

gewerkt en waar mensen met een licht

verstandelijke beperking zinvolle dag-

besteding doen. Het versterkt de sociale

cohesie in het dorp, nu steeds meer voor-

zieningen in het dorp onder druk staan.

Een andere ontwikkeling: de kangoeroe

woningen. Waarbij kleine woningen naast

bestaande huizen worden aangebouwd om

kinderen zo de gelegenheid te geven om

bijvoorbeeld voor hun hulpbehoevende

ouders te zorgen.

Opvallend: bij al deze initiatieven gaat het

niet om klassieke zorg. Het gaat niet over

het wassen van een gehandicapte jongere

of om het aantrekken van steunkousen bij

de bejaarde buurvrouw. Het zijn initia-

tieven waarmee mensen betekenisvol

voor elkaar zijn en hun isolement wordt

doorbroken. Kalverboer: „Wat zorgprofes-

sionals onder zorg verstaan: verplegen en

verzorgen, waarvoor ze immers betaald

krijgen, is misschien maar twintig procent

van waar mensen behoefte aan hebben,

75% van de zorg aan ouderen thuis,

gebeurt door mantelzorgers. Veel mensen

die zorg nodig hebben, willen vooral aan-

dacht, aanspraak of gezelligheid, anders

raken ze in een isolement. Dat geldt niet

alleen voor ouderen, maar ook voor

jongeren.”

En zo zijn we weer terug bij de bewoners

van De Noorderbrug, die nadrukkelijk

aangaven heel graag bij elkaar te willen

wonen. Is het vervolgens een naar bin-

nen gekeerd stel aan de Laan Corpus den

Hoorn? Allerminst. Tekenend is het pro-

ject dat studenten van de Rijksuniversiteit

Groningen en kunstacademie Minerva

recent deden bij De Noorderbrug. De stu-

denten en cliënten gingen op ontdekkings-

reis door elkaars leefwerelden.

Het eindresultaat was een indrukwekken-

de foto-expositie over hoe jongeren met en

zonder een beperking in de maatschappij

meedoen. Een leerzaam en confronterend

project, waaruit nieuwe contacten voort-

kwamen: af en toe gaan Leon en Stephan

nog op stap met de studenten.

Luisteren naar mensenDe zorg in Nederland verandert in hoog tempo.

Verzorgingstehuizen zijn aan het sluiten, waardoor

kwetsbare mensen steeds vaker een beroep op hun

mantel zorgers, familieleden en buren moeten doen.

Is dat erg?

De tevreden bewoners van De Noorderbrug.


Vind je balansDe Romeinen zeiden het al: een gezonde geest in een gezond lichaam.

Joan Boelens, eigenaar van Bewegings centrum Leeuwarden en

Bewegings centrum Drachten, onderschrijft dit citaat van harte.

„Een goed functionerend lichaam betekent niet alleen dat je fysiek

gezond bent, maar ook mentaal. Eigenlijk draait alles om het brein.

Ben je positief ingesteld? Wil je de regie pakken op je gezondheid?

Voel je je verantwoordelijk voor je eigen welbevinden? Is dit allemaal het

geval, dan is het al makkelijker om de juiste keuzes te maken voor een

goede balans tussen werk en ontspanning.”

Toch vinden de meeste mensen het lastig om die balans te vinden.

De weegschaal slaat maar al te vaak door naar ‘werk’. Met alle gevolgen

vandien: stress, lichamelijke klachten, depressies, burn-out. Omdat

voorkomen te allen tijde beter is dan genezen, ontwikkelde het

Bewegings centrum Leeuwarden speciaal voor bedrijven het beweeg-

programma Mobiele vitaliteit. „We komen letterlijk bij medewerkers op

de werkvloer”, vertelt Boelens, „en proberen ze te inspireren om na te

denken over leefstijl, gezondheid en gedrag en daar aan te werken.”

Het programma bevat een aantal activiteiten rondom thema’s als fysieke

belastbaarheid, mentale weerbaarheid en voeding. De groepen bestaan

uit deelnemers uit alle gelederen van het bedrijf. Van managers tot pro-

ductiemedewerkers: als het gaat om leefstijl, spreekt iedereen dezelfde

taal, meent Boelens. „Bovendien leren medewerkers elkaar op een ande-

re manier kennen, wat verrassende ontmoetingen kan opleveren. Als je

elkaar regelmatig in sportkleding tegenkomt, dan is het al snel ‘Piet’ en

plaats van ‘meneer Van Dijk’.”

Of de programma’s effect hebben, wordt door middel van testen

gemeten. „Tot nu toe heeft elke groep goede resultaten laten zien”,

zegt Boelens. „Mensen zijn afgevallen, gaan anders om met voeding,

sporten vaker en hebben een andere dagindeling gemaakt met meer

ruimte voor ontspanning. Onlangs hebben we bij zorginstelling

De Friese Wouden een programma af gerond. Uit de test bleek dat het

programma een positieve invloed heeft op het teamfunctioneren.”

Boelens is ook voorstander van transparantie binnen bedrijven en

tussen bedrijven onderling als het gaat om (medewerker-)gezondheid,

vitaliteit en duurzame inzetbaarheid. „Laat good practices zien, deel je

bevindingen met elkaar en creëer samen een positieve sfeer. Zoek, met

andere woorden, de verbinding, dat is ook het basisprincipe van Healthy

Ageing.”

Maak werk en vitaliteit op de

Er klopt iets niet aan de manier waarop we werken. De asbakken zijn weliswaar van de bureaus verdwenen,

maar we kampen nog steeds met gezondheidsklachten. Overgewicht, stress, burn-out en rsi; en dat nu we

steeds langer moeten doorwerken en er van ons wordt verwacht dat we optimaal presteren en onze targets

halen. Hoe zorgen we ervoor dat we niet al ver voor de pensioenleeftijd zijn opgebrand? Door het roer om te

gooien en anders om te gaan met ontspanning, voeding en beweging.

Door Theone Joostensz

Het programma Mobiele Vitaliteit in Leeuwarden.


Kauw je fi t „Zie je die lege saladebak? De huzaren salade is altijd als eerste op.”

Glimlachend loopt Mark Kats van Kats Food Consulting en als Innovatie

Makelaar Voeding en Gezondheid Noord Nederland verbonden aan

HANNN, langs de saladebar in het bedrijfsrestaurant van het Universi-

tair Medisch Centrum Groningen. De huzaren salade waar hij op doelt,

is afkomstig van Tasty Basics, een mkb-bedrijf in Emmen dat gezondere

voeding ontwikkelt zonder toegevoegde suikers en zonder koolhydraat-

rijke grondstoffen zoals tarwe en aardappel. Het gaat er blijkbaar in als

koek.

Als we het hebben over fi t en gezond op de werkvloer, dan verdient

goede voeding een apart hoofdstuk. Want wat je eet, bepaalt voor een

belangrijk deel of je genoeg energie hebt om lekker te werken. Op de

langere termijn werkt gezond eten bovendien preventief tegen ziektes en

vergroot het de kwaliteit van leven. Dus ben je als werkgever begaan met

je medewerkers, dan zorg je ervoor dat ze op het werk gezonder kunnen

eten. Maar hoe doe je dat zonder te betuttelen?

„Door je bedrijfsrestaurant op een andere manier in te richten en door

meer gezondere opties aan te bieden”, antwoordt Kats. „Dus meer

groente, vezels en vis, zoals staat in de Richtlijnen Goede Voeding 2015

van de Nederlandse Gezondheidsraad. Werkgevers kunnen er ook voor

kiezen om goede voeding goedkoper te maken en minder gezonde wat

duurder.” Vette snacks helemaal verbannen is volgens hem niet de op-

lossing. „Het werkt veel beter als je mensen op een (h)eerlijke manier

verleidt tot het consumeren van betaalbare gezondere voeding.”

Samen met het HANNN en met Innexus, de brancheorganisatie van

bedrijven werkzaam in de foodsector gevestigd in Noord-Nederland,

werkt Kats aan een projectconcept om meer gezonde producten in het

assortiment van bedrijfsrestaurants te krijgen. „Het idee is om mkb-be-

drijven de mogelijkheid te geven om hun nieuwe, gezonde producten te

testen in een stuk of vijf grote Noord-Nederlandse bedrijfsrestaurants.

We vragen aan een aantal testteams bijvoorbeeld of ze de producten

lekker vinden en of ze bereid zijn om er wat meer voor te betalen.

De resultaten koppelen we terug naar de producent. Daarnaast willen we

het effect van de gezondere voeding testen op medewerkers: worden ze

er inderdaad gezonder van?”

Met dit concept hoopt Kats mkb-agrifoodbedrijven te stimuleren om

meer gezondere voeding te ontwikkelden.

van gezondheid werkvloer Kom van je stoel! „Heb je enig idee hoeveel je eigenlijk zit op een dag?” Wim Buss van Buss

Ontwerp & Inrichting in Aduard geeft zelf het antwoord op zijn vraag:

„Schrikbarend veel. We zitten in de auto naar ons werk, zitten de hele

dag achter een beeldscherm, lunchen zittend in de kantine, rijden zittend

naar huis, zitten aan de eettafel en ploffen aan het eind van de dag neer

op de bank. ’s Avonds zijn we zo moe van al het zitten dat we geen puf

meer hebben om te sporten.”

Nederland is een zitmaatschappij geworden, en dat is zorgwekkend. Ver-

schillende onderzoeken tonen namelijk aan dat lang zitten slecht is voor

je gezondheid. Het veroorzaakt allerlei klachten aan het bewegingsappa-

raat, depressies, hart problemen en overgewicht. Een uurtje sporten per

dag weegt niet op tegen de lange dagen die we zittend op kantoor door-

brengen. Het is dus zaak om óp de zaak in beweging te komen, en daar is

meer voor nodig dan af en toe naar de printer lopen.

Buss: „Het is veel belangrijker dat je ook áchter je bureau beweegt, dat je

varieert in houding. Gebruik bijvoorbeeld een stoel met een beweeglijke

zitting, dat voelt een beetje alsof je op een bal zit. Daardoor worden je

spieren gedwongen om aan het werk te gaan. Nog mooier is een zit-sta-

werkplek, een tafel die je op stahoogte kunt zetten zodat je kunt afwisse-

len tussen zittend en staand werken of vergaderen.”

Staand vergaderen? „Jazeker”, zegt Buss, „als de vergadering begint in

te zakken, dan zet je de tafel gewoon omhoog zodat iedereen moet gaan

staan. Je zult zien dat de sfeer gelijk informeler wordt en dat je sneller tot

besluitvorming komt. Dat scheelt ook nog eens aanzienlijk in vergader-

tijd.”

De dynamische werkplek komt steeds meer in zwang, zij het met mond-

jesmaat. Maar dat is een kwestie van tijd, aldus Buss. „Onze core busi-

ness is in de loop der jaren verschoven naar gezondheidsmanagement.

Hoe kunnen wij bedrijven dynamisch maken? Hoe zorgen we ervoor dat

mensen fi tter worden? Als ik mijn verhaal bij bedrijven vertel, dan rea-

geren mensen eerst verbaasd en daarna enthousiast. Dynamisch werken

spreekt iedereen aan. En het mooie is: na een dag achter je zit-stabureau

ga je niet uitgeblust naar huis, maar voel je je lekker fris. En zit je vol

energie om nog een uurtje te sporten.”

Een zit-sta werkplek.

70 procent minder

koolhydraten in de salade

van Tasty Basics.


,,De aanleiding voor Hospital@Home is dat kwetsbare ouderen die acuut ziek worden, niet altijd een opname in het ziekenhuis wensen en dat die opname soms ook complicaties met zich meebrengt”, vertelt De Rooij. Een verblijf van acht tot tiendagen kan leiden tot een verlies van kracht, ondervoeding en nieuwe [ziekenhuis]infecties. Daar komt bij dat de ligduur in het ziekenhuis korter wordt en de thuiszorg steeds meer ziekenhuistaken overneemt.

Al deze factoren maken dat specialisten, (huis)artsen, (wijk)verpleegkundigen, thuiszorgmedewerkers en andere zorgpartners samen nadenken over de vormgeving van een zorgpad dat een goede overdracht van zorg

in het ziekenhuis naar medische zorg in de thuissituatie mogelijk maakt. Voorwaarden voor een goede overdracht zijn bijvoorbeeld een goede organisatie en heldere communicatie tussen de betrokken zorgprofessionals.

Indien de patiënt ervoor kiest zorg in de thuissituatie te willen ontvangen, ontvangt hij extra (ziekenhuis)zorg en behandeling van het Hospital@Home team, bestaande uit gespecialiseerde zorgprofessionals, verpleegkundigen en artsen. Er wordt afstemming gezocht met de huisarts en kan altijd worden teruggevallen op de kennis van de behandelend medisch specialist in het ziekenhuis. ,,Ouderen worden middels focusgroepen nauw betrokken bij

de vormgeving van Hospital@Home. Het is voor ons heel belangrijk om te weten onder welke voorwaarden zij voor ziekenhuiszorg in de thuissituatie kiezen.”

Aan Hospital@Home is onderzoek gekoppeld. Vanuit het Deltaplan Dementie wordt onderzocht of patiënten met geheugenstoornissen (acute verwardheid en/of dementie) en een acute ziekte baat hebben bij het H@H zorgprogramma en of het vergelijkbare kwaliteit van zorg biedt aan de kwetsbaarste groep patiënten.

Meer informatie vindt u op www.umcg.nl en op hospitalathome.nl.

Ziekenhuiszorg in de thuissituatie

HOSPITAL@HOME

Zorg waarvoor je vroeger voor moest worden opgenomen in het ziekenhuis, kan steeds vaker thuis georganiseerd worden. Sophia de Rooij is klinisch geriater en internist ouderengeneeskunde in het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG). Zij onderzoekt met Hospital@Home onder welke voorwaarden dat kan.

Sophia de Rooij

Bedankt!Ruim 200 (inter)nationale sprekers uit de gezondheidssector, wetenschap, stedenbouw, architectuur, overheid en technologie hebben met ruim 1500 bezoekers nieuwe inzichten gedeeld, geïnspireerd en verbindingen tot stand gebracht die zullen resulteren tot game changing concepten voor Healthy Ageing en de gebouwde omgeving.

Het Healthy Ageing Network Northern Netherlands (HANNN), mede initiatiefnemer van het congres, kijkt met trots terug op het congres en dankt daarvoor de volgende partijen voor hun bijdrage:

Onze dank gaat uit naar de sponsoren en partners die het driedaagse congres over de relatie tussen de gebouwde omgeving en onze gezondheid mede mogelijk hebben gemaakt.

Friese OldStars gezocht!


Door Thijs de Jong

Mensen die met Abe Lenstra hebben

gevoetbald, vertellen vaak hetzelfde ver-

haal. Als Abe niet in zijn voeten werd

aangespeeld, deed hij niks. Hij rende niet

even 2 meter om de bal in bezit te krijgen.

Abe bedreef Walking Football avant la

lettre. De Friese voetbalheld was zijn tijd

ver vooruit.

Walking Football werd ruim twee jaar

geleden geïntroduceerd in Nederland en

groeit aan populariteit. Bij FC Groningen

hebben zich inmiddels 32 leden aan-

gemeld. De zogenaamde OldStars komen

iedere donderdagmiddag samen en

trainen dan zo’n twee uur. Het succes is

zo groot dat FC Groningen inmiddels een

ledenstop heeft ingevoerd.

FC Groningen probeert amateurclubs met

wie een convenant is gesloten enthousiast

te maken voor de nieuwe sport. Onder

meer Noordpool UFC, SV Bedum, VV Sios

en HS ’88 hebben allen een Walking Foot-

ball-team. FC Groningen hoopt ook ande-

re clubs enthousiast te maken.

Maar wat is Walking Football precies?

De regels zijn eenvoudig: je mag niet ren-

nen, de bal mag niet hoger dan heuphoog-

te, lichamelijk contact is niet toegestaan

en er wordt op een klein veldje gespeeld.

Om mee te doen moet je ouder dan zestig

zijn. In de selectie van FC Groningen is de

jongste speler zestig en de oudste 84.

„We zien ze fi tter worden”, vertelt Mick

Duzink, manager maatschappelijke pro-

jecten bij FC Groningen. „We doen elk jaar

een health check en zien bij die testen dat

de voetballers erop vooruitgaan. Er zijn

mannen die altijd zijn blijven sporten en

fi t zijn, maar er zijn er ook die jaren niks

gedaan hebben. Maar het is hartstikke

belangrijk om na je zestigste te blijven

bewegen.”

Walking Football, het is even wennen.

Want niet rennen, geen duels of verwoes-

tende schoten, is toch even anders dan

velen gewend zijn. Duzink komt met een

anekdote daarover. Tijdens een rondlei-

ding in de Euroborg wordt hij aangespro-

ken door oud-speler van FC Groningen

Dick Bosschieter. „Dat Walking Football is

ook maar niks. Het heeft niks met voetbal

te maken”, moppert hij. „Voetbal jij dan

nog?”, vraagt Duzink. „Nee, helaas. Ik kan

niet meer rennen’’, antwoordt Bosschieter.

„Dan is Walking Football wel wat voor

jou”, tipt Duzink hem.

Naast de gezondheidsredenen kent

Walking Football nog enkele voordelen.

Duzink: „Soms raak je op latere leeftijd

het contact bij je amateurclub kwijt, om-

dat je kinderen of kleinkinderen er niet

spelen. Juist met Walking Football word

je weer bij de vereniging betrokken. Dat

levert vaak ook weer vrijwilligers voor de

club op. Voor de voetballers zelf is het ook

een gezellig samenzijn. Ook dat is heel

belangrijk.”

Dat Walking Football een succes is, blijkt

uit het evenement dat op vrijdagmiddag

3 juni zal plaatsvinden op het Sportpark

Kardinge. Dan is er een Walking Foot-

ball-toernooi waar twaalf teams aanwezig

zijn. Toernooi? Duzink heeft het over een

festival, het eerste HANNN Walking Foot-

ball Festival. „Het gaat niet om winnen,

maar om plezier en gezond bezig te zijn.

Er is geen prijs voor de winnaar, maar een

prijs voor het team dat het beste Walking

Football speelt.” In de geest van Johan

Cruijff dus; het gaat niet om winnen, maar

de beste zijn.

Het festival, waar naast enkele amateur-

clubs ook Cambuur en Heracles met teams

komen, heeft als doel ouderen te enthousi-

asmeren voor Walking Football. „Mensen

die zich hebben aangemeld voor Walking

Football willen er nooit meer mee stop-

pen”, zegt Duzink.

Omdat de sport nog klein is, wordt er

vooral getraind. Maar de KNVB bekijkt of

er ook een competitie opgezet kan worden.

„Hoe groter we worden, hoe meer er ge-

speeld kan worden”, besluit Duzink.

De drie noordelijke profclubs, sc Heerenveen, SC Cambuur en

FC Groningen, zijn drie van de negen eredivisieclubs met een

Walking Football-team. Via de website van het Nationaal Ouderen-

fonds kunnen 60-plussers zich aanmelden bij een club. Iedere week

is er een training die begint met een kopje koffi e, waarbij de deel-

nemers tijd hebben om bij te praten. Daarna wordt er gevoetbald en

worden er krachten lenigheidsoefeningen gedaan. Bij FC Groningen

is op dit moment een ledenstop, maar bij SC Cambuur en sc Heeren-

veen kunnen mensen zich nog aanmelden. Geïnteresseerden kunnen

zich via de profclubs ook bij verschillende amateurclubs op andere

plekken in de provincies aanmelden.

Kan Messi doorgaan tot z’n tachtigste?Voor mensen die ouder worden is voetballen vaak geen optie meer.

Het gaat te snel, te fysiek. Voor de voetballiefhebber is daar nu een oplossing voor:

Walking Football. Zo kan ook Lionel Messi tot z’n tachtigste door blijven gaan.

Walking football bij FC Groningen.


Door Marte van Santen

In 2011 sloegen verschillende high tech

ondernemingen in Drachten de handen

ineen om kennis en ervaringen uit

te wisselen en zo elkaar te versterken.

De provincie en gemeente waren direct

enthou siast en besloten het initiatief

fi nancieel te ondersteunen. Met succes:

jaarlijks ontwikkelen de veertien bedrij-

ven uit het cluster gezamenlijk zo’n vijftig

nieuwe, innovatieve producten. Cluster-

voorzitter Kor Visscher, director industrial

projects & facilities bij Philips: „We zijn

geen concurrenten, we versterken elkaar

juist.”

Wat kunnen jullie samen dat jullie niet alleen kunnen? „We werken aan oplossingen voor de grote

uitdagingen van de toekomst, bijvoorbeeld

op het gebied van informatie-uitwisseling,

alternatieve energie en gezond ouder wor-

den. Dat doen we ‘on the edge of techno-

logy’. Anders gezegd: we betreden onont-

gonnen terrein. Daar is veel geld en kennis

voor nodig. Neem 3D-printen in metaal,

één van onze thema’s. Afzonderlijk hebben

niet voldoende middelen en slagkracht om

dit soort technologie uit te werken. Van-

daar dat vijf bedrijven uit ons cluster de

krachten hebben gebundeld. In plaats van

allemaal het wiel opnieuw uit te vinden,

bepalen we nu samen de juiste richting en

bouwen vandaaruit verder.”

Hoe uniek is dat? „Als het over high tech innovatie gaat,

kijken mensen al gauw naar de regio Eind-

hoven. Daar zit een beperkt aantal produ-

centen met veel toeleveranciers. Het unie-

ke van ons cluster is dat al onze bedrijven

producten ontwikkelen én produceren én

aan internationale eindgebruikers verko-

pen. Verder is het bijzonder dat bedrijven

met zo’n verschillende omvang probleem-

loos samenwerken. De grootste – Philips –

heeft ruim 2000 medewerkers, waaronder

600 ontwikkelaars van 35 verschillende

nationaliteiten. Het kleinste bedrijf uit ons

cluster heeft zo’n 15 mensen in dienst.”

Wat levert de samenwerking op?„Het is een klassiek geval van één plus

één is drie. Door kennis en ervaringen uit

te wisselen, brengen we elkaar naar een

hoger niveau. En het bespaart geld. Daar-

naast geeft het een enorme impuls aan de

regio, en helpt het ons om technisch talent

aan te trekken en vast te houden. Ik geloof

niet in werkgelegenheidsplannen van bo-

venaf, wel in werk creëren door producten

te ontwikkelen waar klanten op zitten te

wachten.”

Jullie concentreren je op Drachten. Wat heeft de rest van Noord-Nederland daaraan? „Philips maakt al langer onderdeel uit van

het HANNN – onze organisatie richt zich

steeds meer op medische technologie.

Samen sterk(er)Kor Visscher, voorzitter Innovatiecluster Drachten.

Innovatiecluster Drachten in cijfers

De bedrijven van het Innovatiecluster


Met het innovatiecluster willen we daar

waar mogelijk ook op gaan focussen.

Zo is er al een machine ontwikkeld die

medicijnrollen voor patiënten controleert,

met als doel het aantal fouten met medica-

tiegebruik te verminderen. Verder verbre-

den we ons werkveld – inmiddels komen

twee van onze deelnemende bedrijven uit

Drenthe. Ook niet onbelangrijk: we wer-

ken nauw samen met alle relevante mbo-,

hbo- en wo-opleidingen uit het Noorden,

en coachen verschillende start-ups.”

Tot slot nog even over de concurrentie: kapen jullie geen klanten van elkaar weg? „Daar waken we voor. Nieuwe bedrijven

die we in het cluster opnemen, vormen

een aanvulling. Als klantenkringen te

veel overlappen, gaat dat ten koste van

de openheid, daar heeft niemand wat aan.

De winst van het samenwerken moet te

allen tijde groter blijven dan het gevaar

van het delen.”

� BD Kiestra, onderdeel van een Amerikaanse onderneming

op het gebied van medische apparatuur.

� Irmato, een multi-disciplinair ingenieursbureau,

gespecialiseerd machine- en apparatenbouw.

� Resato Internationaal, ontwikkelt en fabriceert componenten

en systemen op het gebied van hogedruktoepassingen.

� Neopost Technologies BV, nr. 1 in Europa op het gebied van

postkameroplossingen.

� Norma, een High Tech eerstelijns toeleverancier, die complete

mechatronische systemen ontwerpt, produceert en samenstelt.

� Philips Drachten, ontwikkelt onder andere scheerapparaten,

baardtrimmers, haardrogers, epileerapparaten, stofzuigers en

Senseo-koffi emachines.

� De Variass Group, gespecialiseerd in het maken van klant

specifi eke elektronische en mechatronische High Tech producten.

� Whisper Power, ontwikkelt duurzame en effi ciënte elektrische

systeemoplossingen voor vaartuigen, jachten, voertuigen,

huizen en industriële toepassingen.

� Delta Instruments B.V., houdt zich bezig met de ontwikkeling

en productie van zuivelanalyseapparatuur.

� Science & Technology BV, gespecialiseerd in projecten en

productontwikkeling op het snijvlak van wetenschap en (high)

technologie.

� VDH Products BV, ontwikkelt en produceert al meer dan

35 jaar mechanische en elektronische instrumenten voor het

meten van temperatuur, druk en relatieve luchtvochtigheid.

� YP Your Partner, gespecialiseerd in het ontwerpen en

onderhouden van industriële automatisering.

� Photonis, sinds 1937 specialist op het gebied van fotosensor-

technologieën.

� ZiuZ, gespecialiseerd in het ontwikkelen van producten die

gebruik maken van visuele technologie.

Het Healthy Aging Network Northern Netherlands werkt

samen met tal van noordelijke ‘hotspots’: inspirerende initi-

atieven die kennisuitwisseling en vernieuwing stimuleren.

Eén daarvan is het Innovatiecluster Drachten. „De hoog-

waardige maakindustrie in onze regio is uniek voor

Noordwest Europa”, aldus clustervoorzitter Kor Visscher.

� 2700 medewerkers werken bij de veertien deelnemende bedrijven.

� 850 van hen zijn productontwikkelaars.

� Meer dan 100 miljoen euro wordt jaarlijks in Drachten geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling.

� Er zijn op dit moment 100 vacatures bij de bedrijven van het cluster.

UitvinderswedstrijdInnovatiecluster Drachten organiseert

jaarlijks een uitvinderswedstrijd voor

tweedejaars studenten van noordelijke

hbo- en wo-instellingen, met als doel

techniek en innovatie beter op het

netvlies te krijgen bij jongeren.

De opdracht van dit jaar luidde:

ontwerp een robot die, gestuurd door

een app, een tastbaar kunstwerk

maakt van zelf te kiezen materialen.

De winnaars worden bekendgemaakt

tijdens een feestelijke bijeenkomst in

schouwburg De Lawei in Drachten

op donderdag 9 juni aanstaande.

Philips in Drachten.


,,Plat gezegd: wie de patiënt heeft, die verdient’’, zegt hoogleraar healthcare management Kees Ahaus. ,,Dit maakt het soms moeilijk om afspraken te maken over wie welke taken heeft in de zorgketen. In praktijk

zien we dat de patiënt niet altijd op de plek is waar hij of zij het best de zorg kan krijgen.” Zorgverzekeraars en gemeenten kopen zorg in en betalen de declaraties van de zorgverleners. ,,Zij kunnen er dus ook aan bijdragen dat de patiënt op de juiste plek terecht komt.” Maar wat is die plek dan? We moeten geïntegreerde zorg gaan bieden, stelt Ahaus. Hij doet onderzoek naar een innovatief project van onder andere longartsen in Friesland en De Friesland Zorgverzekeraar, gericht op het verbeteren van de COPD-zorg. Patiënten die een tweede keer binnen een jaar worden opgenomen in het ziekenhuis krijgen

een coach die thuis met hen bekijkt hoe zij kunnen omgaan met een longaanval. De coach

leert de patiënt vroegtijdig hulp in te roepen van de omgeving en signaleert naar de huisarts. ,,Waar

wij geïnteresseerd in zijn: leidt zo’n andere aanpak inderdaad tot meer kwaliteit van leven, tot betere

samenwerking en tot een serieuze kostenbesparing? Is het mogelijk om dit voor veel meer aandoeningen op

lokaal of regionaal niveau te regelen? Kortom, kunnen we er zo voor zorgen dat de zorg toegankelijk blijft, betaalbaar en dicht bij huis?”

,,Plat gezegd: wie de patiënt heeft, die verdient’’, zegt hoogleraar healthcare management Kees Ahaus. ,,Dit maakt het soms moeilijk om afspraken te maken over wie welke taken heeft in de zorgketen. In praktijk

zien we dat de patiënt niet altijd op de plek is waar hij of zij het best de zorg kan krijgen.” Zorgverzekeraars en gemeenten kopen zorg in en betalen de declaraties van de zorgverleners. ,,Zij kunnen er dus ook aan bijdragen dat de patiënt op de juiste plek terecht komt.” Maar wat is die plek dan? We moeten

een coach die thuis met hen bekijkt hoe zij kunnen omgaan met een longaanval. De coach

leert de patiënt vroegtijdig hulp in te roepen van de omgeving en signaleert naar de huisarts. ,,Waar

wij geïnteresseerd in zijn: leidt zo’n andere aanpak inderdaad tot meer kwaliteit van leven, tot betere

samenwerking en tot een serieuze kostenbesparing? Is het mogelijk om dit voor veel meer aandoeningen op

lokaal of regionaal niveau te regelen? Kortom, kunnen we er zo voor zorgen dat de zorg toegankelijk blijft, betaalbaar en dicht bij huis?”

Hoe kunnen we ervoor zorgen dat mensen langer gezond blijven? En hoe houden we de zorg betaalbaar, toegankelijk en dichtbij huis? Zo’n veertig economen en bedrijfskundigen van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) hebben de krachten gebundeld in Healthwise om hier onderzoek naar te doen.

Door: Helma Erkelens

De mensen van Healthwise onderzoeken wat mantelzorg de staatskas oplevert, hoe je de patiënt op de juiste plek krijgt, hoe je gezond boodschappen doet en het bevorderen van een gezonde levensloop. Ook overheid en bedrijfsleven proberen de consument te bewegen tot gezondere keuzes. Maar of dat allemaal helpt: daar kan de wetenschap bij assisteren. De onderzoekers van Healthwise leggen gezondheid en de veranderingen in de zorg onder de loep. Samen met partners uit de praktijk bedenken ze slimme oplossingen en onderzoeken of die werken.

De slimme oplossingen van Healthwise

SLIM ÉN GEZONDBOODSCHAPPEN DOEN Gezond oud worden begint bij preventie. Meer bewegen, niet roken, gezond eten en ook mínder eten. Het team van hoogleraar marketing en consumentenwelzijn Koert van Ittersum bewees al eerder dat mensen minder eten van kleinere borden en minder drinken uit smalle hoge glazen. Gezondheidswinst kan zo simpel zijn. Tegenwoordig richt Van Ittersum zijn pijlen op de trip langs de schappen in de supermarkt: kun je gezond inkoopgedrag stimuleren met slimme winkelwagens? ,,Ik werk met Plus Retail aan een winkelwagen dat ieder product scant en productinformatie op een eenvoudige visuele manier terugkoppelt naar de klant. Bijvoorbeeld de ingrediënten en voedingswaarden. Geen bakken informatie die je moet doorlezen voor je weet of het goed voor je is of niet, maar bijvoorbeeld met een kleur. Maar je kunt nog verder gaan. Een slimme winkelwagen kan bijvoorbeeld bijhouden hoeveel calorieën je aankoopt en je bewuster maken van wat je koopt, door je te vertellen hoe lang je moet hardlopen om deze calorieën te verbranden. Door bestaande productinformatie op een eenvoudiger wijze aan te bieden en te vertalen kan de ‘gezondheid’ van de totale winkelwagen verbeterd worden. En dus ook het dieet van hele huishoudens.”

DE PATIËNT OP DE JUISTE PLEKDe patiënt maakt een reis door de zorg. Hij of zij komt bij de huisarts, wordt verwezen naar het ziekenhuis, gaat op een zeker moment weer naar huis. Die momenten van overdracht worden natuurlijk bepaald door de medische noodzaak, maar bij verwijzingen van en naar de polikliniek kan ook de manier waarop we de zorg betalen een rol spelen.

Koert van Ittersum

Kees Ahaus

Advertentie Aha! magazine | mei 2016 | 27

Healthy Ageing door de bril van economen en bedrijfskundigen

WAT LEVERT MANTELZORGDE STAATSKAS OP?'Woont u thuis en hebt u zorg nodig of ondersteuning nodig? Eerst kijken of u het met mensen uit uw omgeving kunt regelen', wordt u tijdens het ‘keukentafelgesprek’ verteld. Via mantelzorg wil de overheid de zorg betaalbaar houden. Maar wat levert die concreet de staatskas op? Daar doet hoogleraar gezondheidseconomie Bernard van den Berg onderzoek naar. ,,De opbrengst van een mantelzorger voor de samenleving ligt tussen de 10 en 50 euro per uur geleverde zorg. Voor palliatieve zorg ligt dat bedrag veel hoger. We hebben ook berekend dat mantelzorgers een fors verlies aan persoonlijk welzijn ervaren. Met deze inzichten kunnen we nu pas écht uitrekenen wat mantelzorg oplevert en of er alternatieven zijn.” Daarvoor kijkt Van den Berg naar het buitenland. ,,Duitsland heeft zorgplicht van de familie in de grondwet vastgelegd. In Engeland was de lokale overheid verantwoordelijk voor de zorg en ondersteuning thuis. Daar komen ze van terug, want per gemeente zijn er enorme verschillen ontstaan. In Japan zoeken ze de oplossing minder in mantelzorg en meer in technologie: in zorgrobots bijvoorbeeld.” De maatschappelijke opbrengst van mantelzorg zou deels ingezet kunnen worden voor een betere ondersteuning van de mantelzorger. ,,Helaas weten we nog niet wat de beste ondersteuning is. Het zou mooi zijn als de overheid middelen vrijmaakt om hier samen met mantelzorgorganisaties onderzoek naar te doen. ”

,,Bovendien is van heel veel interventies - behandelingen, programma’s - niet wetenschappelijk onderzocht of ze werken. Er wordt mee begonnen omdat men het

een goed idee vindt, en sommige worden zomaar geschrapt want ‘te duur’. Stel echter

dat je vooraf weet dat een interventie voorkomt dat iemand het criminele pad op gaat: dan kun je uitrekenen wat dat de maatschappij oplevert.” Mierau brengt samen met Accare (kinderen jeugdpsychiatrie) de maatschappelijke baten van jeugdhulp in kaart. Zo wil hij zicht krijgen op de impact van de hulp voor iemands eigen levensloop en diens omgeving. Op die manier gaat hij ook onderzoek doen naar het effect van nieuwe manieren om de zorg te organiseren, zoals de

wijkteams van de gemeenten. ,,Of die echt beter werken, is niet aangetoond.

Je moet publiek geld alleen uitgeven aan interventies die zichzelf hebben bewezen.”

Eerst kijken of u het met mensen uit

overheid de zorg betaalbaar houden.

staatskas op? Daar doet hoogleraar gezondheidseconomie Bernard van den Berg onderzoek naar. ,,De opbrengst van een mantelzorger voor de samenleving ligt tussen de 10 en 50 euro per uur geleverde zorg. Voor palliatieve zorg ligt dat bedrag veel hoger. We hebben ook berekend dat mantelzorgers een fors verlies aan persoonlijk welzijn ervaren. Met deze inzichten kunnen we nu pas écht uitrekenen wat mantelzorg oplevert en of

Daarvoor kijkt Van den Berg naar het buitenland. ,,Duitsland heeft zorgplicht van de familie in de grondwet vastgelegd. In Engeland was de lokale

JE EERSTE VIJF JAAR ZIJN BEPALENDVOOR GEZOND LEVEN,,De gebeurtenissen voor je vijfde levensjaar zijn bepalend voor je leven. Wil je ingrijpen om een gezonde levensloop te bevorderen, moet dat dus vroeg gebeuren”, zegt universitair hoofddocent gezondheidseconomie Jochen Mierau. Toch gaat er heel veel geld naar de hulpverlening voor oudere kinderen en jongeren. Bernard van den Berg

Jochen Mierau

" Zo’n veertig economen en bedrijfskundigen van de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) hebben de krachten gebundeld in Healthwise"

Nu bij hollandsnieuwe de LG X screen, waarmee je ontzettend goed kunt multitasken, i.c.m. 1000 MB/min/sms voor maar 17,- per maand. Voor het toestel t.w.v. 249,- betaal je slechts 168,-. En als je wilt krijg je er nu voor maar 5,- per maand 1000 MB/min/sms bij.

hollandsnieuwe.nl/noorden

Voor wie écht voordelig wil multitasken

Per maand €17,- waarvan €10,- abonnement en €7,- toestel. Toestel bijbetaling €0,- eenmalig. Totale toestelprijs €168,-. Prijs excl. eenmalige kosten ter hoogte van €30,-. Looptijd 24 maanden. Deze actie is geldig tot en met 31 mei 2016.

GEEN TOESTEL NODIG?Sim Only 1000 slechts 10,- p/mnd!

BUNDELVERDUBBELAAR:2000 MB/MIN/SMS voor slechts 5,- extra

LG X screen1000 MB/MIN/SMS

TOTAAL P/MND 17,-









TOTAAL P/MND 17,-








TOTAAL P/MND 17,-








TOTAAL P/MND 17,-

Aha! magazine mei 2016

Documents

Transcript of Aha! magazine mei 2016