Agos Kitap Kirk Sayi 2

8/9/2019 Agos Kitap Kirk Sayi 2

1/24

S A Y I 2 A R A L I K 2 0 0 8 A G O S G A Z E T E S N N C R E T S Z E K D R

Murat Belgenin

yeni kitabGenesisten

Varlk Vergisi

romanlarna...

Ulusalanlatdan

ulusaleyleme


2/24


3/24

e d i t r d e n

MTYAZ SAHB AGOS Yaynclk Basm Hizmetleri SAN. ve TC. LTD. fiT. ADINARahil DinkKURUCU Hrant Dink SORUMLU YAZI fiLER MDRAris Nalc KTAP EK EDTRAltu Ylmaz REKLAM SORUMLUSU Linda Karin [email protected] YNETM YER Halaskargazi Caddesi Sebat Ap t. No 74 (Eski No 192), Kat 1, Daire 2O s m a n b e y 3 4 3 7 1 s t a n b ul T e l : ( 2 1 2 ) 2 9 6 2 3 6 4 - 2 3 1 5 6 9 4 - 2 1 9 5 0 8 2 F a x : ( 2 1 2 ) 2 4 7 5 5 1 9 HTTP w w w .a gos . com . t r e-posta: [email protected] BASKI Star Matbaacl k A.fi. nn Cad. Basnek spres yol uS t a r S o k . N o : 2 k i t e l l i 3 4 3 0 3 S T . T e l : ( 2 1 2 ) 6 2 9 0 8 1 2 Y A Y I N T R A y l k Y a y g n S r e l i Y a y n

Varlk Vergisi Kanunu, 11 Kasm 1942de,TBMMde, hi tartfllmadan kabul edil-miflti. Hkmet, bu verginin resmi gerekesi-

ni olaanst savafl koflullarnn yarattyksek krll vergilemek olarak aklarken,dnemin baflbakan fikr Saracolu, basnakapal olarak yaplan CHP grup toplantsnda,gerekeyi daha net szlerle dile getirmiflti:Trk piyasasn Trklerin eline vereceiz.

Saracolunun szleriyle, getiimiz 10 Ka-smda, Varlk Vergisi Kanununun kflnn66. yldnmnden bir gn nce, Milli Sa-vunma Bakannn azndan dklen szlerarasndaki paralellik arpc; ilki bir niyeti,ikincisi ise bir tarihsel gereklii net ve yaln

bir flekilde ortaya koyuyor. Biz bu politik vezelde dilsel akrabalk zerine dflnrken,Murat Belgenin yeni kitab Genesis: BykUlusal Anlat ve Trklerin Kkeniyaymland.Kitap, Trkiyede 20. yzyln bafllarndan iti-baren yazlan tarihi romanlardaki Byk Ulu-sal Anlatya odaklanrken, bir anlamda, yuka-rda alntladmz cmleler arasndaki soy-kt ban ortaya koyuyor.

Agos Kitap/Kirkin bu says iin hazrlad-mz dosyada, Murat Belgeyle yeni kitab ze-rine yaptmz bir syleflinin yan sra, MuratBelgenin szn ettii ulusal anlatnn ulu-

sal eyleme dnflt anlardan biri olanVarlk Vergisini ve Aflkale trajedisini konualan iki romana iliflkin iki deerlendirme yaz-sna da yer verdik.

***

Agos Kitap/Kirkin ilk saysnda ocuklariin ayr bir sayfa hazrlama sz vermifltik; buszmz tuttuk. Bu sayfay, ocuklarla bir-likte, onlarn ynlendirmeleriyle flekillendiripgelifltirmek istiyoruz. Ermenice sayfalar iinverdiimiz sz ise, ksmen yerine getirebil-

dik: Ermenice blmmz, flimdilik, drt say-fa deil, iki sayfadan olufluyor. Agos Kitap/Kirkin hem Ermenice hem de

Trke sayfalar, her yafltan okurlarn katkla-rna ak

Altu [email protected]

4 5 7

6 8

10 - 11 - 12 - 13 - 14 DOSYA : ULUSAL ANLATIDAN VARLIK VERGSNE

15 16 - 17

18 19

Srr Ayhannyaflamla dans

Trk sinemasnda

Krt figr

Trkn demokrasiyle ihtihan Dssla ile nostalji arasnda

Ulus kimlii ve milli edebiyat:Trkiyenin byk ulusal anlats

DB u DAR

ocuun

gr dedii

nsanln ortakdeerlerine katk...

Berna Morannansna

Bir Ermenininan defterleri

Varlk Vergisi

ve Aflkale

trajedisine

drst bakfl

OfiN LNGR

20 Kura Askerlik

ve Varlk Vergisinin

ykntlar

altndaki hayatlar

SAT ETNOLU

Srr Ayhan:Berberin Dans

KEMAL YALIN

Fevzi Demir:Osmanl DevletindeII. Meflrutiyet DnemiMeclis-i Mebusan Seimleri

OHANNES KILIDAI

Mslm Ycel:Trk Sinemasnda Krtler

JANET BARIfi

ErmenilerinMolireiHagop Baronyan

ZAKARYA MLDANOLU

Ermenilerin bu topraklardarettii deerleri gelecee taflyan

Aras Yaynclkn editrlerindenRober Koptaflla sylefli.

SBL EKMEN

Murat Belgeyle yeni kitab Genesis: BykUlusal Anlat ve Trklerin Kkenizerine sylefli.

YELZ KIZILARSLAN

20 - 21 ERMENCE

Ermeniceve Trke kitaplar

Nora fieni:Seni Unutursamstanbul...Marie-Carmen Smyrnelis:zmir 1830-1930

NAZAN MAKSUDYAN

Trk EdebiyatnaElefltirel Bir Bakflve Berna Moran zerinebir konuflma.

Faruk Bildirici:Serkis Bu TopraklarSevmiflti

KURKEN AVEDARYAN


4/24

aralk 20084AGOS kitap

Fakir Baykurt Edebiyat Kahvesinin birgelenei vardr. Kitab yaymlanan heryazar, her flair arkadaflmz kitabn tantr,ikramn sunar. Ve kitabndan bir blmokur. Edebiyat Kahvesi yeleri de tantlankitab satn alrlar. Artk kitaplarn ne gibizorluklarla yaymland bilindii iin, kim-se bedava kitap kabul etmez.

Srr Ayhan, 23 Ekim 2008 gn, Berbe-rin Dansadl yeni kitabn tantt. kramnsundu. Kitabn benim iin mrlk dos-tum Kemal Yalna sevgilerle. Yaflamla dan-snda baflarlar dilerim diye yazarak imzalad.

Srrnn berber yklerini eflitli zaman-larda, Edebiyat Kahvesi buluflmalarnda

dinlemifltim. Anadili Krte olan, TrkeyiKrt aksan ile konuflan yazar arkadaflmznok ilgin bir kiflilii, ok arpc bir hayatvard. Sekiz yl nce aramza katldnda,henz noktalama iflaretlerini bile doru d-rst kullanamyordu. Ama ok okuyor, okyazyor, ok alflyordu. Sal bozuktu.Nefes darl bazen sesini tkyordu, ykle-rini bile zor okuyordu.

Srr Ayhan hakknda bildiklerim bun-larla snrlyd.

Berberin Dansnn kapandaki insantiplerini grnce irkilmifltim. Bir sre, ken-dimi bu kitab okumaya hazrlayamadm.Kitap masamda duruyor, ama elime alpokumaktan nedense ekiniyordum.

Dn, arabam kfllk lastiklerini taktr-mak iin tandm bir Trk tamirciye g-trdm. Hem lastiklerini, hem de yan

deifltirin. Ben ieride, broda oturuyorum.Bitince bana haber verin dedim. Onlararabayla uraflrken, ben de Berberin Dan-sn okumaya baflladm.

Gnlerdir bir fley yemedim diyen midesininacsyla uyand Can. Bir havuzun iinde uyu-muflcasna slakt her yan. Aln ne olduu-nu iyi biliyordu, ala dayanmay da... Amamidesi btn silahlar kuflanmfl, stne h-cum ediyordu.

Bu cmlerle bafllyordu kitap. O an bendeil, sanki Srr okuyordu, zor nefes alarak.Sesi kulaklarmdayd. Gzm cmlelere ki-litlendi. Sayfalar ald beni kanatlarna, 1980dnemi Trkiyesine ve Adanann sar sca-na gtrd.

Daha ikinci sayfada kendini anlatmayabafllad Srr. Onu tanmayan bir okuyucubile, kitabn ilk sayfasnda, yazarn zgemi-flini okuduktan sonra, altnc sayfadaki bil-gilerden, bu kitapta yazarn kendi hayatnanlattn kolayca anlayabilir.

... O zaten berberdi. Aabeyinin dkknndarenmiflti berberlii. Ortaokulu bitirememifl,byklerin deyimiyle Bir baltaya sap olama-mflt. Hi deilse bir meslek rensindi. O dagitmifl bir meslei olsun diye aabeyinin ya-nnda berberlie bafllamflt.Okumak, kurtulmak, takm elbiseli bir me-mur olabilmek hayaliyle dflardan bitirmifltiortaokulu. Ortaokul diplomal bir berber ola-rak kendi dkknn amfl ve o dkkann iin-den tm dnya btn sorunlaryla birlikte ge-lip gemiflti. Salar dklmflt nne ynyn. Sar, kara, kumral, kzl salar... nsanlariz brakmadan gelip oturmufllard onun san-dalyelerine, iz brakmadan ekip gitmifllerdi.

Akyor su gibi cmleler, yetiflemiyo-rum...

Srr, yavafl ol! diyorum. Esmer yznekonuvermifl yeflil gzleri glmsyor. Ho-ca, dur hele! Hele biraz daha oku! diyor, al-nnn terini silerek.

Bir kitabn, bir romann kalitesi ns-znde, sunuflunda, ilk sayfalarda belli olur.

Okuyan daha ilk cmlelerde kollarnaalp srkleyen roman, bence iyi roman sa-

ylr. yle romanlar vardr ki, daha onuncusayfada bktrr okuyan.

Hoca, arabann ifli tamam! diye bir sesduydum. Gzlerimi cmlelerden ayrdm.smail Usta karflmda dikiliyor.

Ne bu byle Hoca, dalmflsn iyice kita-ba!

Bir roman okuyorum da...ok mu srkleyici?ok!

*Arabay alp eve geldim. Baflladm kald-

m yerden okumaya.Adana Ruh ve Sinir Hastalklar Hasta-

nesindeyim.12 Eyll 1980 dnemini ka-ranlk, korkun gnleri. Hayatta kalabil-mek iin yaflanan korkun zorluklar. flken-celer, lmler, sahte kimliklerle yaflamanngetirdii korkular, zorluklar

12 Eyll dnemini anlatan birok kitapokudum, filmler seyrettim. Ben de o dne-min atefl emberinden gemifl bir insanm.Kabatafl Erkek Lisesinde Felsefe retmeniiken, darbeden sonra, baflka bir kimlikle,Hac Bekirde lokum ve akide flekeri iflisiolmufltum. Uzun zamandan beri o gnleriunutmaya, bilincimin derinliklerine gizle-meye alflmfltm.

Srr Ayhan, benim hatralarm canlan-drd.

Kitab bir anda bitirmek istiyorum. Amauyuyamayacam, kbus geireceimi biliyo-rum. Sabah erkenden kalkp okula gideceim.

Braktm Berberin Dansn. Uyumayaalflyorum. Gzlerim yanyor uykusuzluk-tan. Ama, yakalanverecekmiflim gibi kor-kuyorum.

*3. dersim bofltu. Snfta okumaya baflla-

dm.Bir saat nasl geiverdi? 4. ders zili ald.

Birinci snf rencileri geldi.Bu hafta s harfini reniyoruz.rem, yzme bakyor. retmenim,

zgn msn? Bize gnaydn demeyecekmisin?

Hayr rem, zgn deilim. Biraz dal-mflm bu kitaba.

Nasl bir kitap o?Bir roman.Bize de oku retmenim!

Hayr, bu kitab flimdi size okuyamam.Byynce okursunuz.

Trke dersi kitabn kardk.Suna ileSinan adl paray okuyoruz.

Srr aklma geliyor. Srr, simit sat! di-yeceim. Ama henz harfini renmedik.

*Ders bitti. Eve dndm. le yemeimi

yedim. Baflladm kaldm yerden okumaya.Hayr! Bu kadar olamaz! Olmamal! diyediye okuyorum.

Ruh ve Sinir Hastanesinde Trkiye top-lumunun en dibini, en amurlu, en pis veen acnacak insan hallerini okuyorum. Terbasyor her yerimi.

Romann kahraman Can, asl ad Bed-

ran ve Bedran kifliliini gizleyerek, her anyakalanma tehlikesi iinde Adana Ruh veSinir Hastanesinde berber olarak alflmak-ta ve oradaki insan hallerini tm plakly-la anlatmaktadr. Doktorlar, hemflireleri,hasta bakclar, kadn ve erkek hastalar, ifl-kencede ruh sal bozulmufl siyasi mah-

kmlar... Dnen dolaplar, acmaszl, in-san insan olduundan utandran, insankusturan insan hallerini... Ve bu umutsuz,kahrolas dnyada bile bir mum fl gibiparldamaya alflan umudu, sevgiyi, aflk,dostluu ve ksaca gzelim insanlar...

Srr Ayhan, romannda, Adana Ruh veSinir Hastallar Hastanesinde ve cezaevle-rinde yaflanan birok olay tm aklylaanlatyor. Sadece anlatmyor, insan sarsyorve kendi yaflad olaylar okuyucuya da ya-flatyor. Kitap okunup bitirildiinde, kapak-taki insan manzaralarnn ierikle uygun ol-duu daha iyi anlafllyor.

ember daraldnda, yaflama imknkalmadnda, rahat bir nefes bile alamad-nda gzleri arkada kalarak yurdunu, top-

ran terk etmek zorunda kalyor Can. 12Eyll sonrasnda, bu nedenlerle yurdunuterk eden otuz bin kadar siyasi insandan bi-ri olarak Elveda! diyor memleketine.

Sahte pasaportla snr geince, arabadaniniyor. Yzn, terk ettii yurduna dnerekhaykryor:

Gnn birinde sana daha gl dneceim,greceksin, dneceiiiiiim!

Srr Ayhan, verdii sz tuttu. Yirmi ylsonra, bir yazar olarak, Berberin Danskita-byla dnd yurduna!

yi ki bu kitab yazp yaymladn Srr!Kalemine, diline, aklna salk sevgili ar-

kadaflm!Bochum, 11 Kasm 2008

Srr Ayhann yaflamla dansKEMAL YALIN

Srr AyhanBerberin Dans

Belge Yaynlar, 2008, 160 s.

Srr Ayhan, 1961de, Adyamann Khta ile-sinde dodu. lkokulu Khtada bitirdi. Okula

devam edemedi. Ortaokulu dflardan bitirdi.Trkiyede siyasi mcadelede yer ald. 1974te

stanbula gitti; 1989da ise Almanyaya gitmek

zorunda kald. Berberlikten taksi flofrlnekadar, ok eflitli ifllerde alflt. Taxi Internatio-

naladl Almanca ikinci kitab 2004te, VerlagNeuer Weg yaynevi tarafndan yaymland. Bu

eseriyle Almanyada, zellikle Kuzey Ren Vest-

falya Eyaletinde tannd.Jyann Nvcoadl ki-tab, Pr Yaynlar tarafndan, 2002de Krte,

2003te Trke olarak yaymland. Krt PEN

yesi olan Srr Ayhan, Fakir Baykurt EdebiyatKahvesinin yazarlarndandr.

BULAMADIINIZ

KTABI BZE SORUNKitabevimiz ile ilgili her trl konuda [email protected]

adresinden; online satfl ile ilgili her trl konuda ise

[email protected] adresinden bize ulaflabilirsiniz.

BEYAZ ADAMKTABEV

MerkezAdres: stanbul Cad. No:1 Bakrky / stanbulTel: (212) 543 90 00 - (212) 543 95 95Fax: (212) 583 36 59E-mail: [email protected]

Beyaz Adam Kitabevi LTD. fiT.

Pangalt fiubeAdres: Halaskargazi Cad. Saks Sok. No:19 Pangalt / stanbulTel: (212) 241 51 43 - (212) 291 16 61Fax: (212) 231 08 55E-mail: [email protected]


5/24

5aralk 2008 AGOS kirk

Hocam Berna Moran(...)Berna Moran, akademik hayat da son

derece ciddiye almfl olan bir retim ye-siydi. En ilgin dersi Edebiyat Kuramla-ryd. Konusunda Trkiye niversitelerin-de verilen ilk derstir bu. Dersinin notlarn1972de kitaplafltrmflt.

Edebiyat Kuramlar ve Elefltiribelli bafllbtn edebiyat kuramlarn tantan bir kay-nak kitaptr. Kimi kuramlar Trk edebiya-tndan setii eserlerle rneklendirmesi bueseri daha bir ilgin klar. Kuram kitaplarok satlmaz. Ama bu kitap genifl bir okurkitlesine ulaflt. Sadece edebiyatlar deil,baflka sanat dallarna mensup kimseler debu eseri byk bir ilgiyle okudular.

Kitabn nemli bir zellii var. Bu kitap1972de kt zaman, byle bir inceleme,yani Eflatundan Derridaya kadar btnedebiyat kuramlarn tantp aklayan birkitap Batda bile yazlmamflt. Bu ierikte

kaynak kitaplar Batda ok daha sonra ya-ymlanmfltr.

Bu kitap Morann salnda sekiz kerebasld (bugn on yedinci basksna ulaflmfl-tr). Ama hocam her yeni basksnda kitabbiraz daha geniflletip zenginlefltirdi. Bylece,en yeni kuramlar bile kitaptaki yerini ald.Burada aka grlen bir fley var: Moran,Batda edebiyat elefltirisinde olup bitenlerign gnne takip eden bir bilim adamy-d. Eminim, bugn sa olsayd, kitabn yenibasklarnda yine farkllklar bulunacakt.

Edebiyat rnlerini okuyup yarglarnbildiren kimselere elefltirmen deniyor. Fa-kat ben Berna Beye elefltirmen denmesin-den rahatsz olmuflumdur hep (edebiyat

arafltrmacs demek bana daha bir uygungrnr). nk sadece Trkiyede deil,Batda da elefltirmen denince akla gelenkimse, uzunca bir sredir, kitap tantma ya-zlar yazanlar olmufltur.

Bir de edebiyat tarihilii vardr. Edebi-yat tarihisinin akademik bir destei olduuiin mesleine verdii emek bofla gitmez.Kitap tantma yazs piyasann talep ettiibir ifltir, oysa elefltirmenlik yle deildir. Buiki urafl, elefltirmen tanmn zora sokar.Elefltirinin bu iki urafl arasnda bir yer bu-labilmesi, elefltirmenin ifline hevesle sarlma-s kolay deildir. Bir kimse iyice okur-yazardeilse fliir, roman, oyun elefltirilerini oku-

maz. yi okurlarn da ou elefltiriye pek ih-tiya duymaz. Elefltiri, okuyucusu olmadiin sayg da grmez.

Halbuki elefltirinin iyisi bilimsel, hattaakademik bir alflma gerektirir. yi okurlarnda gremeyecei olgular gsterir elefltirmen.

Bu olgular sadece edebiyat sylemi ynndennem taflmaz, hayatmzda byk nemiolan insanlk sorunlaryla da ilgilidir. Bir ede-biyat rnn derinlemesine anlamak, haya-t daha iyi anlamann yollarndan biridir.

Burada kastettiim, elefltiri kitap tantmayazsndan da, edebiyat tarihiliinden defarkl bir urafltr, byk elefltiri diyorumben buna. Byle elefltirmenler tek tek eserle-ri incelemekle yetinmez, btn bir edebiyatgeleneini de incelerler. flte Moran bu an-lamda byk elefltiriyle uraflan bir kimse

olarak, elefltirmendir.Trk Romanna Elefltirel Bir Bakfl adl

ciltlik eseri de tek tek romanlar zerinde yaz-lp bir araya getirilmifl bir elefltiriler derlemesideil, tek tek romanlar incelerken btn birTrk romannn sylemini ve ynelifllerini de

inceleyen bir byk elefltiri rndr.niversitelerinin Trk edebiyat blm-

leri nice yllar Bat edebiyat kltrnden,Bat edebiyatlar blmleri de Trk edebi-yat kltrnden yoksun kalmfltr. Edebi-yat arafltrmalar bu kopukluktan flphesizzarar grmfltr. Genifl bir Bat edebiyatbilgisiyle konusuna eilen Prof. MoranTrk roman elefltirisindeki bu kopukluugidermek yolunda bir nc olmufltur.

Berna Moran, bir ngiliz edebiyat uzma-nyd. ngiliz edebiyatndan gelip Trk ro-mann inceledi. Bunun zel bir deeri var.Nurullah Atan ok anlaml bir grflnanacam burada. Klasik Trk fliirini ok iyianlayan bir edebiyat adam olan Ata, divan

fliirinin de, halk fliirinin de Batl bir gzle vezevkle okunmasn isterdi. Bat edebiyatkltryle okunmadka zengin fliir gelene-imizin yeterince deerlendirilemeyeceineinanr, bat zevkiyle okunursa, eski fliirimiz-de bambaflka gzellikler, derinlikler bulabi-leceimizi sylerdi.

Ben Berna Morann Trk roman ze-rindeki alflmalarn da hep bu gzle gr-dm. Yani Atan fliir iin sylediini ro-manda uygulamfltr o. Onun Trk romanzerindeki derin incelemeleri Bat romanbilgisine ne kadar ihtiya olduu gereininapak gstergeleridir.

Nitekim, inceledii romanlarda bulduuedebiyat deerleri, Trk roman hakknda ozamana kadar yazanlarn, bu arada Trko-loji evrelerinin gremedikleri deerlerdir.ki rnek vereyim. Bilin akfl slubunudnya edebiyatnda ilk kez kullanan yazarnRecaizade Ekrem olduu, Berna Morannbir keflfidir. Avrupa edebiyatnn resmi tari-hine gre, bu slubu dnyada ilk defa kul-lanan yazar, 1887de yaymlanan Les Lauri-ers sont Coups(Defneler Kesildi) adl roma-nyla Fransz Edouard Dujardindir. Halbu-ki Recaizade Ekrem Araba Sevdasn ondanbir yl nce, 1886da yazmfltr. RecaizadeEkrem nemli bir romanc deildir elbette.Ama Dujardin de ikinci snf bir romanc-dr. Avrupa edebiyatnn tarihini de yeniden

gzden geirmek gerekiyor artk.Berna Morann yine bu erevedeki bir

baflka keflfi: stkurmaca (metafiction) roma-nnn dnya edebiyatndaki ilk rneini ve-ren yazar Ahmed Midhattr. Bu yazarnMflahedatadl roman Andr Gidein Kal-

pazanlar(1925) adl romanndan otuz beflyl nce yaymlanmfltr.

Okullardaki edebiyat derslerinde tanzi-mat romanclar kmsenerek, hatta bazende byk altndan glerek tantlr. Tanzimatromanclar zevkle okunabilecek eserler b-rakmamfllardr elbette, yleyken batda biledenenmemifl sluplar denemifllerdir. Moranbu yndeki tesbitleriyle de resmi edebiyatretimindeki bir byk gedie de dikkatiekmifltir.

Berna Beyin roman elefltirisindeki en dik-kate deer baflars romanlarn derin yapla-rna inebilmesidir. Metnin teknii/slubu ileideolojisi arasndaki iliflkiyi aa karmakonun en nemli baflarlar arasndadr.

Moran Trkiyede akademik edebiyatelefltirisini bafllatmfltr. Akademik ama kuruolmayan, herkesin okuyup bir fleyler rene-bilecei nitelikte bir elefltiridir bu. O, akade-mik elefltiriyi kendi dar evresinden karpbtn bir Trk edebiyatnn yararlanabilece-i bir yne srklemifltir. Hatta bana sorarsa-nz, yazdklar, akademik birikimin, mektep-li olmann edebiyat elefltirisinde ne kadarfaydal olduunu da gstermifltir. nkonun tesbitleri alayl elefltirmenlerin kolaykolay gremeyecei roman olgulardr.

Trk romannn tarihini bir ngiliz ede-biyat uzman yazmfltr. Bugn grdmfley fludur: Morandan sonra elefltiri dahaciddi, daha kapsaml, bilgi, emek isteyen birurafl olmufltur. Bugn elefltiride sivrilen ya-zarlar metinleri derinlemesine incelemekaygsn duyuyorlar. Morandan sonra buyaklaflm bir edebiyat kanonu olmufltur.

yi okurlar elefltiri okumaz demifltim.Ama iyinin de iyisi vardr. Edebiyat elefltiri-leri okuyanlar, o iyilerden daha iyi olanlar-dr. Filanca roman okumak yle yksek birseviye gerektirmeyebilir. Ama ayn romanhakknda yazlan bir elefltiriyi bulup oku-mak bir seviyedir, herkesin harc deildir.Elefltirinin bu seviyeye ykselmesinde aden baflta anlmas gereken edebiyat adamla-rndan biri, flphesiz, Berna Morandr.

BLENT AKSOY

alflmalaryla ve Trk RomannaElefltirel Bir Bakfl adl ciltlik ese-riyle Trkiyede edebiyat elefltirisi alannayeni bir yn veren Berna Morana arma-an olarak hazrlanan Berna Morana Ar-maan: Trk Edebiyatna Elefltirel Bir Ba-

kfladl kitap, Morann lmnn 15. y-l dolaysyla yeniden yaymland. lk ola-rak 1997de yaymlanan kitap, Trki-yede ilk defa Berna Morann uyguladgenifl kapsaml ve ok ynl elefltiri anla-yfln yeni alflmalarla srdren elefltir-men ve akademisyenlerin katklaryla ha-zrland.

Trk Edebiyatna Elefltirel Bir Bakflta, ki-tab yayna hazrlayan Blent Aksoy ve Nazan

Aksoyun yan sra Murat Belge, Dilek Dol-tafl, Fethi Naci, Ahmet Oktay, Fatih zg-ven, Orhan Pamuk, Jale Parla, fira Sayn,Hilmi Yavuz ve Ayflegl Ykselin de makale-leri de yer alyor. Kitapta, Trk romannnDouflu ve Batllaflma Olgusu bafll altndaincelenen yeni eserlerle, Morann bafllattedebiyat elefltirisi gelenei srdrlyor. Ber-na Morana Armaan, Halide Edipten Cer-vantese kadar, Trkiye ve dnya edebiyatnndeerli yazarlar arasnda balantlar kuran,nemli bir alflma.

stanbul Bilgi niversitesi Karfllafltrmal

Edebiyat Blm, Morann lmnn 15.yl dolaysyla, 1 Kasmda, santralistanbuldaBerna Moran Anmak bafllkl bir toplan-t dzenledi. Morann rencileri, meslektafl-lar ve dostlarnn, an ve yorumlarn dinleyi-cilerle paylafltklar toplantda Blent Ak-soyun yapt konuflmann bir blmn ya-ymlyoruz.

Berna Morann ansna

Blent Aksoy, Nazan Aksoy (ed.)Berna Morana Armaan:

Trk Edebiyatna Elefltirel Bir Bakflletiflim Yaynlar, Ekim 2008, 190 s.


6/24

AGOS kitaparalk 20086

Trkn demokrasiyle imtihan:II. Meflrutiyet seimleri

OHANNES KILIDAI

Ksa ve aslnda kitlesel bir seimin de ol-mad 1877-1878 deneyimini bir ke-nara brakrsak, Trkiyenin bugnk parla-menter rejiminin temellerinin 1908 Meflru-tiyetiyle atldn sylemek mmkndr.Fevzi Demir de, Osmanl Devletinde II.Meflrutiyet Dnemi Meclis-i Mebusan Seim-leri adl kitabnda bu ilk deneyimin temeldinamiklerini ele alyor. Bahsedilen dnem-de, 1908, 1912, 1914 ve 1919da, toplamdrt genel seim yaplmfltr. Demir, mta-reke flartlarndan dolay 1919 seimlerini d-flarda brakp, geri kalan seimi ele alarakher blmde bir seime odaklanyor. Herseimin balam, seime yol aan ve onu et-kileyen olaylar, seim ortam, seime katlansiyasi partiler ve kampanyalar, bu partilerinTrk olmayan unsurlarla iliflkileri ve seimsonular, blmlerin konularn oluflturu-yor.

3 Austos 1908de yrrle giren seimyasasna gre yaplan bu seimler iki derece-liydi. Yani, nce mntehib-i evvellermntehib-i sanileri seecek, sonra bunlar

da mebuslar seecekti. Fevzi Demirin bah-settii, ttihat ve Terakki Cemiyetinin(TC) tek dereceli seimlere karfl kma ge-rekesi biroumuza tandk gelebilir:Memleketteki genel eitim dzeyi yetersiz-dir ve tek dereceli seimlerde bu eitimsizsemenler kolaylkla birtakm nfuz sahibikiflilerin etkisinde kalabilirler.

TC, 1908 seimlerine ayrcalkl bir ko-numda giriyordu ama bu, yasalarda belirtil-mifl, resmi bir ayrcalk deildi; TCninimajndan kaynaklanyordu. TC, istibdadykan, mukaddes bir teflkilat olarak algla-nyordu. Memleket, geldii noktay bu tefl-kilata borluydu. Bu anlayfl, Demirin deTunaya ve Feroz Ahmede referansla syle-

dii gibi, daha sonra TCnin kendi kendisihakkndaki fikrine de zemin hazrlamfltr.ttihatlar kendilerini zel bir misyonu srt-lamfl, seilmifl insanlar olarak gryorlar-d. Osmanly kurtaracak tek g onlard;onlar gibi dflnmeyenler ya kt niyetlivatan hainleriydi ya da gerekleri greme-yen krler. Fevzi Demirin alflmas, Trksiyasetinin temel motiflerinden biri olan budflnce tarznn kkenlerini bize hatrlat-yor.

1908in getirdii basn hrriyeti sayesin-de lkenin geleceinde etkili olacak (ve as-lnda bugn hl gndem oluflturan) birta-km temel meseleler de seimler vesilesiyle

tartfllmaya bafllamflt. Kitapta bu tartflma-lar da aktarlyor. Bunlarn iinde, farkl ce-maatlerin temsili ve Osmanllk meselesi(bugnk alt kimlik - st kimlik, Trkiye-lilik tartflmalarnn o zamanki tezahr),zellikle zerinde durulmas gereken bir ko-nudur. Rumlar ve Ermeniler, cemaatlerinmecliste nfuslar orannda temsil edilmesigerektiini savunurlarken, TC buna karflkarak gerekli koflullar haiz her Osman-lnn istedii blgeden aday olabileceinisylyordu. Rumlar ve Ermenilerin temelitiraz noktalarndan biri, seim blgelerininkendilerini her yerde aznlkta brakacak fle-kilde tanzim edilmesiydi demek ki yalnz

parlamenter rejimin deil seim oyunlar-nn temelleri de o zamanlar atlmfl. Demir,gayrimslimlerin bu tr isteklerini milletsisteminin kendilerine verdii ayrcalklarkoruma abas olarak yorumlarken,TCnin rk ve dini ne olursa olsun btnayrcalkl snflarn durumunu deifltirerek,onlar ayn hak ve grevleri paylaflan birerOsmanl haline getirmek istediini syl-yor. Oysa meselenin bu kadar basit olmad-nn ipularn, gene Fevzi Demirin Hse-yin Cahidden aktard bir yazdan kara-biliriz. Hseyin Cahidin Kasm 1908de,TCnin szcs Tanin gazetesinde yazd,Millet-i Hakime bafllkl bu yazdan De-mirin de alntlad flu blmler arpcdr:

[B]ugn flu devleti kendisine yalnz Mslimunsuru mal ediyor, benim hkmetim di-yor Anasr- saire (ise) az ok hep bir emelarkasndadr. Demek oluyor ki biz Mslimunsur memleketin flu halinde hayatmz kur-tarmak isterken hkm ve nfuzu elimizdetutmalyz Gayrimslimler de Mslimlerkadar hukuka nail olacaklardr demek acababu memleket Rum memleketi, yahud Ermenimemleketi, yahud Bulgar memleketi olacakdemek midir? Hayr, bu memleket Trkmemleketi olacaktr nk ne denirse den-sin memlekette millet-i hakime Trklerdir veTrkler olacaktr.

Bu durumda btn gayrimslimleriOsmanlclk aleyhine alflan, ayrcalk pe-flinde bir grup, TCyi de Osmanl kimliiyaratmaya alflan bir parti olarak nitele-mek kolayclk olur, daha karmaflk olan

gereklerle pek rtflmez. TC cephesindeen hafif tabirle bir kafa karflklndan,daha ar bir tabirle ikiyzllkten bah-setmek gerekir. Her fleye ramen seimler-de TC ile gayrimslim gruplar arasndabaz uzlaflmalar, hatta ittifaklar da vardr.Nitekim, Demir de bize TC ile Taflnaklarve 1912 seimlerinde TCnin en bykrakibi olan Hrriyet ve tilaf Partisi (HF)ile Hnaklar arasndaki seim iflbirliin-den bahsediyor.

1912 seimi, ok partili siyasi hayatnikinci genel seimidir ve daha sonra Trki-ye siyasi hayatnda sk sk grlecek olanbir erken seimdir! TCnin, 1911 sonunda

stanbulda bir bofl sandalye iin yaplan araseimi, seimden sadece yirmi gn evvel ku-rulan HFe karfl kaybetmesi partide endifleuyandrmfltr. HFin geliflmek iin yeterlizamana sahip olduu takdirde meclisteki o-unluklarna ciddi bir tehdit oluflturacandflnen TC yetkilileri, bunu engellemekzere tarihimizin ilk baskn seimine gitmeyolunu tercih etmifltir. Bunu da, bir anayasadeifliklii zerinden birtakm meclis oyun-laryla oturumlar kilitleyip, meclisin padi-flah tarafndan feshedilmesini salayarakyapmfllardr. Fevzi Demirin bu sreci gayetnet olarak anlatmas sayesinde Trkiye siya-si hayatnn baz temel norm ve davranfl fle-

killerinin parlamenter hayatmzn ilk d-nemlerine kadar gittiini gryoruz.

TC, 1912 seimlerine 1908deki kadarrahat ve ayrcalkl bir konumda girmiyor-du. Her iktidar gibi ypranmflt. Demirinde syledii gibi, geride kalan senelerin ak-saklklarndan ve baflarszlklarndan so-rumlu tutuluyordu. Karflsnda HF gibi r-gtl bir rakip varken birok blgede me-bus karamama ihtimali belirmiflti. Bununfarknda olan TC, ifli flansa brakmamfl,

kendi adamlarn seimlerden evvel etkilipozisyonlara getirmeyi baflarmfltr. Ayrca,31 Mart Vakasndan (1909) sonra ilan edi-len rfi idare 1912 seimlerinde halen de-vam ediyordu. Bundan da yararlanan TC,basndaki muhalif sesleri susturmaktan dageri kalmamfltr (kapatlan muhalif bir ga-zete de baflka bir isimle hemen tekrar bask-ya giriyormufl ki bu da, bizler iin tandkbir durum) Ayrca, HF yetkililerinin pro-paganda amacyla gittikleri yerlerde orannmlki amiri tarafndan konuflturulmamasda sk rastlanan bir durumdu. Bu ve benze-ri uygulamalar bu seimlerin isminin sopa-l seimlere kmasna sebep olmufltur.

1912 seim faaliyetleri srasndaTCnin, dini kurumlar olan Rum ve Erme-ni patrikhanelerini ve Bulgar Ekzarklnsiyasi muhatap kabul ederek, bunlarla siyasipazarlklara girmeye alflmas, seimlerdeittifak maksadyla bu kurumlara ziyaretler-de bulunmas ilgintir. TC, her birindenhemen hemen ayn cevab alr: Bu kurum-lar siyasi deil dini kurumlardr; dolaysylaseimlerde tarafsz olacaklardr. Bu kurum-lar, TCye siyasi muhatap olarak baflka ad-resleri gsterirler. Kuflkusuz, patrikhanele-rin seimlere, resmi ya da gayriresmi, aleniya da gizli, hibir flekilde karflmadn d-flnmek saflk olur. Nitekim, Demir de bu

tr mdahalelerden rnekler veriyor. Amaesas nokta, TCnin bu kurumlar cemaatle-rinin siyasi liderleri olarak deerlendirmesive dorudan, aka siyasi muhatap almaabasdr. Acaba bu, millet sistemi zihniye-tinin bir devam/yansmas olarak grlebi-lir mi? Bugn hl bu dini kurumlara dev-let tarafndan siyasi temsil misyonu biilme-siyle bu zihniyet arasnda ba var mdr? Bukitap, bu sorular zerine dflnmek iin birvesile olabilir.

Bu seimlerden 1914 seimlerine kadargeen sre tam bir istikrarszlk ve savrulmadnemidir. Balkan Savafllarnn getirdiiykmn yan sra karflt gruplar iktidar dar-be ve muhtralarla ele geirmeye alflmfl,

TC Ocak 1913teki nihai darbeyle iktidartam ve mutlak bir flekilde ele geirmifltir.1914 seimlerine bu hava iinde girilmifltir.Bu seim dierlerine gre olduka snkgemifltir; doru drst bir muhalefet yok-tur, dfl politika konular daha fazla gn-demdedir, byk bir savafln yaklaflmaktaolduu sezilmektedir. TC, 254 sandalye-den 200n alarak meclisle ilgili bir sorunyaflamayaca bir dneme girmifl, gelecekdrt sene boyunca lkeyi bildii gibi idareetmifltir.

Demir, kitabn drdnc blmndesz konusu seimleri mebuslarn says, bl-gesel dalm, siyasi pozisyonlar, etnik vemesleki kompozisyonlar asndan birbirle-riyle kyaslayan toplu bir bakfl sunuyor. Bu

ve bundan sonraki sonu blmnde isebirtakm genel deerlendirmeler yapyor.Bu deerlendirmelerden bazlarnda impa-ratorluun gayrimslim gruplarn toptansulayc ve daha ilginci, imparatorluunkozmopolit yapsndan ve bunun mecliseyansmfl olmasndan flikyeti bir ton ol-duunu sylemek mmkn. Demire gremeclisteki grnt yapay bir Osmanllkgrnts vermektedir nk gayrimslimunsurlar, zerklikten de te bamszlaulaflmak isteindeydiler. Meclisteki mu-halefetin hemen hemen aznlk gruplarn-ca temsil edilmesine atfen de flunu syl-yor: Bu da Osmanl Devletinin en temel

Fevzi DemirOsmanl Devletinde II. Meflrutiyet

Dnemi Meclis-i Mebusan Seimleri1908-1914

mge Kitabevi Yay., Mays 2007, 442 s.


7/24


8/24

Dssla ile nostalji arasnda:oksesli flehirlerin diasporalar

NAZAN MAKSUDYAN

1980lerden itibaren flehir tarihiliine il-gi artmfl ve yakn dnemde, bu alanda

yaplan alflmalarn yaklaflm ve kapsam,klasik tasvire dayal alflmalarn tesine ge-erek daha zengin ve elefltirel bir nitelik ka-zanmfl, ok sayda Osmanl flehri hakkndadetayl monografiler yaymlanmfltr. Sela-nik, fiam, Beyrut, skenderiye, Halep, Bur-sa, Kahire bu flehirlerin baflnda gelir. Bu pa-noramadan yola karak, son dnemlerdeciddi bir alflma alan haline gelmifl olanAkdeniz kentleri zerine ok sayda arafltr-ma yapldn, atlye alflmalar dzenlen-diini, kitap ve makale derlemeleri yaym-landn belirtmeliyiz.

Osmanl flehir tarihiliinin klasik kay-naklar, tahrir defterleri, vakfiyeler, fleriyye

sicilleri ve salnameler olmufltur. Mahalle ay-rmlar, flehrin cemaatlere blnfl gibi ko-nularda fikir veren tahrirler, erken dnemOsmanl flehir demografik tarihine iliflkinkaynaklar olarak nemlidirler. Vakfiyeler deflehir tarihilii ile uraflanlar iin zengindir,zira flehrin yerleflim durumu, flehir sakinleri-nin dalm, blgenin corafyas, siyasi vefiziki haritas, hatta iklimi hakknda bilgilerierirler. Osmanl mahalli ve flehir tarihili-i asndan ok nemli olan fleriyye sicille-ri, sosyal ve ekonomik tarihe dair baflka kay-naklarda zor bulunan zenginlikte bilgi ie-

rirler. Son olarak, nceki senenin olaylarntopluca gstermek zere ilk olarak 1847dehazrlanan salnameler, yani resmi Osmanlyllklar da flehir tarihiliinin kaynaklararasndadr. Salnamelerde genel olarak dev-letin, zel olarak da flehirlerin ekonomik,sosyal, salk, eitim ve ziraat istatistikleriyer alr.

Osmanl flehirlerine ynelik genel ilgi biryana, zerine en fazla arafltrma yaplan fle-hirler stanbul ve zmir olmufltur. stanbulve zmirin ne kmasnda, Osmanlnnen byk iki flehri ve birer liman flehri ol-malar, nfuslarnn dinsel ve dilsel oullu-

u, fiarkn incileri saylmalar etkilidir.Bu yazda ele alacam iki kitapta, sahne-de yine stanbul ve zmir var...

Unutulmaz flehirler

Nora fieninin kitab Seni Unutursam stan-bul..., yazarn 1984-2006 arasnda, nszhari, tamam Franszca yazlmfl ve eflitlidergi ve kitaplarda daha nce yaymlanmflmakalelerinin derlemesi. Kitab, fiirin Te-keli yayna hazrlamfl. Toplam on ma-kale, gevflek flekilde birbirine balanan drtblmde toplanmfl: Birinci blm kadnve flehir, ikinci blm hayrseverlik faaliyet-leri, nc blm ise Levantenler zerineyounlaflyor. Kitap, Ara Glerin stanbulfotoraflarna iliflkin bir blmle noktala-

nyor. Kitapta stanbul elbette baflrolde,ama birok makale ayn zamanda ve ka-nlmaz olarak Osmanl gayrimslimlerizerine. Baz makalelerde flehir sadece me-kn/sahneyi salyor, ancak her yaz katflehircilik anlamnda flehrin tarihine odak-lanmyor.

Kitapta iki farkl yaz tipi var: Birincisidaha sk skya akademik/tarihsel denebi-lecek, dipnotlu, arfliv malzemesinden yarar-lanlarak hazrlanmfl yazlar. rnein, Os-manl fiehri ve Kadn Bedeninin Temsili veCamondolar ve 19.Yzyl stanbulunda

Braktklar zler, byle yazlar. kinci grup-ta, daha rahat ve iten bir slupla yazlmfl,okuyucuya kant/bilgi/belge sunmaktanok, bir konu hakknda belli bir duygu veizlenim vermeyi tercih eden makaleler var.rnein, fieninin aile tarihine dayananok Sesli Anlar ve daha nce P Dergi-sinde yaymlanan stanbuldan Parise birYahudi Sagas: Camondolarda byle bir dilkullanlmfl. Baz yazlarn edebi tns, kita-bn sk skya tarih ynn gevfletirken,

yazar ile yaz arasndaki samimi baa iflaretediyor.

zmir 1830-1930, Unutulmufl bir Kentmi?, derleyeni Marie-Carmen Smyrnelisindeyimiyle, flehrin 1980lerin sonuna kadarmaruz kald hafza kaybn giderip, zengintarihini sunmaya alflyor. Smyrnelis, kita-bn nsznde, 20. yzyl bafllarnda kozmo-politizmin yitirilmesine sebep olan ykc vefliddet dolu dnemlerin (I. Dnya Savafl,Yunan idaresi, 1922 yangn, gayrimslimle-rin ounun flehri terk etmesi) flehrin tarihi-ne soukkanllkla yaklafllmasn geciktirdi-ini belirtiyor. Buna karfln, son yirmi ylda,Dou Akdeniz flehirlerine ve kozmopolitiz-me artan akademik ilgi erevesinde, z-mirin 17., 18. ve 19. yzyllardaki tarihizerine ok sayda arafltrma yaplmfltr.

Kitap, drt blmde toplanmfl on drtmakaleyle, flehrin yz yllk tarihinin farklboyutlarna deiniyor. Birinci blm, li-man kenti zmirin ekonomik nemini iflli-yor (Elena Frangakis-Syrett). zmirdekidinsel ve dilsel cemaatlerin incelendii ikin-ci blmde Mslmanlar (Christoph Neu-mann-Iflk Tamdoan), Rumlar (VangelisKechriotis), Ermeniler (Anahide Ter Mi-nassian), Yahudiler (Henri Nahum) ve Le-vantenler (Oliver Jens Schimitt) hakkndayazlar bulunuyor. Kelimenin kat anlamy-la flehir tarihilii ve flehrin topografyaszerinde duran nc blmdeki drt ya-

z, 19. yzyldaki flehirleflme alflmalarn(Cn Bilsel), flehirdeki kltr-sanat faali-yetlerini (Basma Zerouali), trenler ve bay-ramlar flnda cemaatlerin flehrin corafya-sna yaylfl ve kesiflmelerini (Sibel Zandi-Sayek) ve flehrin karanlk, fakir, tehlikeli,dolaysyla Kk Paris olmayan ynn(Smyrnelis) ele alyor. Drdnc blm,zmiri anlatan kozmopolit, byk metro-pol, modern liman kenti gibi nitelemele-rin, 20. yzyl baflnda anlamn yitirifli ve

flehrin kabuk deifltirifline dair. Bu bl-mn altndaki makale, I. Dnya Savaflve Yunan iflgali srasndaki radikal deiflim(Evangelia Achladi), 1922 yangn(Smyrnelis) ve erken Cumhuriyet dnemiyeniden yaplanmas (Bilsel) zerine. Kita-bn sonsz blmnde, Alp Ycel Kaya,Cumhuriyet dnemi zmirinin ekonomikve siyasi panoramasn izerken, Gzel z-miri zleyen zmirlilerin flehri hatrlama vehatrlatma abalarna deiniyor. Kitabn so-nuna bir kronolojik cetvel ve ufak bir kay-naka eklenmifl.

Kozmopolit bir dnya:ok dil, ok hayat

Her iki kitaptaki makaleler, ak ya da rtkolarak 19. yzyl stanbul ve zmirinin dil-sel ve dinsel eflitliliini, kozmopolit,Smyrnelisin tabiriyle oul kimlikli ka-rakterini vurguluyor (s. 22). Kitaplarda bukavram net olarak tanmlanmfl olmasa da,iki boyuttan sz edilebilir: fiehrin nfus ya-psndaki oulluk ve parallk; ortak yafla-mn iflleyiflinin bu blnmelerin katlnyumuflatmas. Bu adan, cemaatler arasndaakrabalk, dostluk, komfluluk, ifl ortaklfleklinde geliflen balar nemli olmakla bir-likte, atflmasz ya da btnyle ahenkli birvarolufltan sz etmek yanlfl olur. Kapallkve geirgenlik eflzamanl olarak karflmza -kar.

Nora fieniSeni Unutursam stanbul...ev. Saadet zen, fiirin Tekeli

Kitap Yaynevi, fiubat 2008, 215 s.

Marie-Carmen Smyrnelis (der.)zmir 1830-1930,

Unutulmufl Bir Kent mi?:Bir Osmanl Limanndan Hatralar

ev. Iflk Ergdenletiflim Yaynlar, Austos 2008, 236 s.

AGOS kitap aralk 20088


9/24


fieni, Seni Unutursam stanbuldakozmopolit ortam tanmlamak iin kar-flm, dil, etnisite, kyafetlerdeki eflitlilik,barbarlk ve uygarln, eskiyle yeninin yanyana bulunmas ve i ie gemesi durumla-rna deiniyor (s. 156); kozmopolit karakte-rini yavafl yavafl yitiren stanbulda dahi, ba-basnn yemei Trke smarladn, anne-sinin ise suyu Rumca istediini anlatyor (s.89). fieninin eflitli makaleleri, bu okdilli,okkltrl flehrin sakinlerini, sokaklarn,hayatlarn anlatyor. Dolaysyla, iki kitap

da kaybolan gemifle zlem ve eski gnleredair bir nostalji hissi taflyor.

Dier yandan, kozmopolitliin nasl /hangi yollarla yitirildii zerinde ok dahaaz durulmufl. rnein, zmir 1830-1930dazmir yangn konusunda kapsaml ve de-tayl bir yaz olmamas (Smyrnelisin maka-lesi, alntlar haricinde sadece drt sayfa) ki-tabn ana eksenlerini izen unutulmufllukve kozmopolitizm kavramlar dflnld-nde, nemli bir eksiklik. Bu balamda,Yangn kim kard? sorusu bir kenara b-raklsa bile Yangndan sonra ne oldu? ko-nusunun daha detayl bir flekilde incelenme-si dflnlebilirdi; zira yangn, flehrin ehre-sini tamamen deifltiren, yeni gruplar yara-

trken kkl birok gelenei koparp atanbir travma. Ayn flekilde, 1923te gerekle-flen Trkiye ve Yunanistan arasndaki m-badele neticesinde zmirde ne gibi deiflik-likler olduu, flehre kimlerin geldii ve bera-berlerinde neleri getirdikleri, eksik brakl-mfl konular.

Kaynaklar

Temelde Osmanl flehirleri ve cemaatlerinikonu alan bu iki kitaptaki makaleler, FranszDevlet Arflivleri, Alliance Isralite Arflivi, n-giliz, Fransz ve talyan Dfliflleri arflivleri gi-bi ok eflitli birincil kaynaklara dayanyor.Bu arflivlerin kullanlmas, ayn zamandaFranszca, ngilizce, talyanca, ya da cemaatdillerinde baslmfl sreli yaynlardan ve gn-

lk basndan faydalanlmas, stanbul ve z-mirin tarihi hakkndaki alflmalarda ka-nlmazdr ve arafltrmalar zenginlefltirir. An-cak Osmanl flehirlerine dair bu makalelerdeOsmanl tarihiliinin birincil kaynaklarn-dan Baflbakanlk Osmanl Arflivi ve fleriyyesicillerinden hi faydalanlmamfl olmas dik-kat ekici. Osmanlca kaynak olarak, sadeceCn Bilselin yazsnda, salnameler karflm-za kyor. Elbette her dile hkim olma ya daher kayna gzden geirme iddiasyla tarih-ilik yaplamaz. Ancak, baz kaynaklar ya daarflivler dflarda brakld lde tarihselbilginin de eksik sunulduu unutulmamal.ok yazarl ve eflitli konulara deinen der-leme kitaplarda bu tip dengelerin korunma-s olanakl. Gnmz tarihiliinin gerektir-dii genifl perspektiflilik ve birincil kaynakla-rn hassas kullanm ihtiyac dflnldn-de, Osmanl flehirleri zerine alflrken Os-manlca kaynaklarn da arafltrmaya dahiledilmesi zaruri grnyor.

Arflivlerle ilgili dier bir kritik mesele de,referans yntemi. Yazlarda kullanlan notla-rn yeterince aklayc olmas, sonradan aynarflivlerde alflma yapacak kiflilerin sz konu-su belgeye sknt yaflamadan ulaflabilmesi a-sndan hayati. fieninin kitabnda, Camondoarflivine ait dipnotlar bu adan yetersiz kal-yor; belgelerin dosya/tasnif numaralar ve ta-rihleri asndan eksiklikler var (s. 121).

Bu noktada, arfliv kullanm ve referans

verme yntemleri asndan, Fransz tarihi-liinin, Anglosakson tarihiliinden okfarkl olduuna dair de bir not dflmek ge-rek. Anglosakson akademik sreli yaynlar-daki makalelerde, metnin uzunluuna gregenellikle 50-100 not varken, Franszca ma-kalelerde bu say ok daha dflktr. rne-in, fieninin 19. Yzyl Seyahatnameleri-nin Iflnda Levantenleri bafllkl makalesisadece alt seyahatnameye dayanyor; stan-bulda Dragoman Hanedanlar ve Levan-tenler makalesinde ise sadece 3 not bulunu-

yor. Smyrnelisin derlemesinde bu fark ak-a grlyor: Frangakis-Syrettin makale-sinde 44 not varken, Ter Minassiann yaz-snda sadece 9 not var. Makalelerin iindekidetayl bilgiler dflnldnde referansla-rn bu adan eksik kald sylenebilir.

Yaynclk sorunlar:eviri ve dizin

Trkiyede eviri hl ciddi sorunlar olanbir alan. ou eviri ikinci ya da nc ki-fliler tarafndan gzden geirilmedii iin,ortaya salksz sonular kyor. Franszca-nn ngilizceye nazaran daha az bilindii budnemde, Franszcadan evrilen kitaplardadaha ciddi sorunlarla karfllaflld sylene-bilir. Seni Unutursam stanbul...un dili ge-nel olarak iyi; ancak Trke karfllklarmuhtemelen beenilmeyip, asllar paranteziinde ya da italik olarak metnin iinde b-raklan kelimeler olduka fazla ve genelliklegereksiz.

zmir 1830-1930un evirisindeki en b-

yk problem, evirinin tarihsel balam d-flnlmeden yaplmfl olmas. rnein, ki-tap boyunca tek bir kez bile Rumlardanbahsedilmiyor. Rum Ortodoks cemaati,Ortodoks Yunan cemaati (s. 18, 186) yada Osmanl Yunanlar (s. 83) olmufl; fab-rikalarda Yunan ifliler alflmfl; Yunansimsarlar Avrupal tacirlerle balantlarkurmufl (s. 68); Yunan hastanesi almfl(s. 80) Kitabn Franszca Grec olan keli-me Trkeye evrilirken ilk akla gelen Yu-nan olabilir. Ancak, her terimin tarihsel ve

sosyolojik balam iinde dflnlmesi gere-kiyor. 19. yzyl Osmanl tarihi zerine birkitapta, bamsz Yunanistann kurulduuve dolaysyla Rum ve Yunan szckleriarasnda ciddi farklar meydana geldii gz-den karlmamal.

Yine tarihsel balam eksiklii ve dikkat-sizlikten kaynaklanan bir eviri hatas, En

yoksul Yunanllar esasen kahveci, tacir vekaykyd cmlesinde karflmza kyor (s.75). Kulak trmalayan yoksul tacirler tabi-ri, aslnda esnaf, dkknc fleklinde evrile-bilecekcommerantkelimesinden kaynakla-nyor. Baflka bir balamda, birka sayfa stste karflmza kan malfaiteurs et vaga-bondsun karfll olarak kullanlan hrszursuz eteleri kavram da benzer bir huzur-suzluk yaratyor. Burada Osmanl tarihineaflina olanlar iin ok daha uygun, serserive mazanna- s eflhas ya da yeni Trkey-le serseriler ve kt zanl kimseler gibi birifade kullanlabilirdi.

Dier ciddi bir sorun, asl Franszca ol-

mayan metinlerin Franszca eviriden Trk-eye evrilmifl olmas. zmir 1830-1930unsonsznn bafllnn, Kavafisin meflhurfiehir fliirinden alnd syleniyor, ancakdize ok yabanc: fiehir Senin Peflini Brak-mayacak. Yllar nce Cevat apannTrkeye kazandrd fliir biliniyor ve sevi-liyorken, ve sz konusu dize bu flehir ar-kandan gelecektir fleklinde, ok gzel ev-rilmifl ve hafzalarda yer etmiflken, bambafl-ka ifadelerle karfllaflmak okuru metne ya-banclafltryor. Benzer flekilde, Smyrnelisin

zmir yangn hakkndaki yazsnda kullan-d, Ernest Hemingwayin nl hikyesizmir Rhtmndadan alnan pasaj da Fran-szca eviriden tekrar Trkeye evrilmifl veciddi anlam kaymalar olmufl. lk cmlede-ki scream(haykrma, barma) fiili nedenseulur gibi haykrma diye evrilmifl. Soncmlede yazarn bu hep ifle yaryordu an-lamnda kulland that always did the trickdeyimi de ilgin bir flekilde, saat hi flaflm-yordu diye evrilmifl. Bu balamda, maka-leler iindeki eviri metinlerinin asllarndikkate almak byk nem taflyor.

Trkiyede akademik yayncln en te-mel eksiklerinden biri yaynevlerinin ciddibir dizin politikas olmamas ve ou kita-bn dizinsiz yaymlanmas. lerinde ok sa-yda kifli ve yer ad olmasna ramen bu ikikitaba dizin eklenmemifl olmas ciddi bireksiklik.

fiehir diasporas?

Nora fieni, derlemenin baflna yazd nsz-de, iktisat eitimini bir kenara brakp flehirtarihiliine yneliflini anlatrken, bunun o-cukluunun ve genliinin flehri stan-buldan ayr olmaktan kaynaklanabileceinibelirtiyor. Hem stanbulu bir anlamda terketmifl olmann acs ve znts, hem geridnemeyeceinin bilinci, fieniyi flehriylefarkl bir flekilde iletiflime gemeye, flehir ta-rihiliine ynlendirmifl. Aradaki zamansal,meknsal, ve hatta dilsel uzaklk baki olsa da

flehre yaklaflmann, flehirden kopmamannbir yolu olarak tarihilie yneldiini anlat-yor yazar. Yllara yaylmfl zenli akademik vebilimsel alflmalarn ardndan byle kifliselbir itirafta bulunmak zor olmal. Bu drst-lk, tarihiliin souk diline alflmfl olanlariin ok arpc ve nemli.

zmir 1830-1930u derleyen Marie-Car-men Smyrnelisin soyad da bizatihi zerinealfllan konuyu (zmiri) ieriyor ve dolay-syla, Smyrne kelimesi, ironik bir flekilde,kapakta iki kere karflmza kyor. Editr,flehrin unutulmayfl, kendisinin zmiri ne-den hatrladna ve bu derlemeyi hangi se-beple hazrladna dair bir aklama yap-masa da, nszn son cmleleri, kiflisel bir

zlemin itiraf gibi okunabilir:zmirliler zlemini duyduklar bu gemiflin pe-flindedirler; tpk bu flehri 1922de ya da biraznce terk etmifl olan ve Yunanistana, Fran-saya Amerika Birleflik Devletlerine ya da bafl-ka yerlere yerleflmifl olsalar da bu zlemi du-yanlar gibi...

Kavramn asl, farkl corafyalara dal-mfl etnik gruplar iin kullanlsa da, her ikikitapta da bir flehrin diasporasolma hissiniyakalamak mmkn. Grnfle gre bazOsmanl flehirleri, sakinlerini dnyann drtbir tarafna savurmufl ve bu insanlar bir et-nisitenin deil, bir flehrin diasporas olmufl.Belki stanbul diasporas, belki zmir, belkiMardin, belki Halep, belki Bitlis...


10/24

Ulus kimlii ve milli edebiyat:Trkiyenin byk ulusal anlats

YELZ KIZILARSLAN

Murat Belgenin yeni kitab Genesis:Byk Ulusal Anlat ve Trklerin K-kenigetiimiz gnlerde yaymland. Belge,alflmasnda, Trkiyede byk ulusal an-laty oluflturan tarihi romanlarn edebiyattarihindeki yerinden yola karak, milli ede-biyatn, Trk kimliinin nemli bir paras

haline geliflini ele alyor. Trk edebiyat tari-hi iinde etkili bir tr olarak ortaya kanulusal anlatnn, gcn, 1908 sonras yafla-nan kfl psikolojisinden aldna iflareteden Belge, 93 Harbi, Trablusgarp ve Dn-ya Savafl yenilgilerinin bu kfl srecinikbusa evirdiini belirtiyor.

Murat Belge, Genesiste Nihal Atsz, Ke-mal Tahir, Tark Bura gibi milliyeti, s-lamc ya da bu tanmlamalarn dflnda ka-lan dier yazarlarn tarihi romanlarnda b-yk ulusal anlatnn nasl oluflturulduunu;Trklk kavram ve Turanclk ideolojisi-nin Trk popler edebiyatn nasl kuflatt-n anlatyor. Belge, Asyadan gelen atala-rmz edebiyat olarak adlandrd yazna,nl Atilla romanlarn da eklerken, mit vekken kavramnn oulluuna ve yorumadayanan boyutuna iflaret ediyor.

Murat Belgeyle, milli edebiyat kavram,milliyetilik ve Trkiyede ulusal anlat ro-manlarnda Trk olmayan unsurlarn yeralfl biimleri zerine konufltuk.

Milli edebiyat kavramn hangi an-lamda kullanyorsunuz? Ulusal edebi-

yat kavram da ayn anlama m gelir?Ben normalde, dnyada olan flekliyle,

ierikten kopuk olarak kullanrm milli ede-biyat kavramn. Bir lkede yazlan edebi-yat, o lkenin edebiyatdr o dilde yazl-mfl, o lkeye zg edebiyat... Benim iin

Abdullah Ziya Kozanolu milli edebiyat-tr, Nazm Hikmet ise gayrimilli edebiyat-tr diye bir nosyon yok. Hepsi Trke ya-zlmfl.

1930larda, dnemin gazetecilerindenbiri, Hseyin Cahitlerle, Fuat Kprller-le byle mlakatlar yapmfl, Milli edebiyatnedir? Milliyeti edebiyat nedir? diye sor-mufl. Orada da birok insan benim gibi ce-vap vermifl: Milli edebiyat, milli snrlarierisinde yazlmfl edebiyattr ve ieriininille de milliyeti olmas gerekmez. Banagre bu makul, ama herkes ayn cevab ver-memifl tabii.

nk Trkiyede milli edebiyat de-

yince, milletin oluflumuna ve milletin kafa-snda doru ideolojinin olmasna hizmeteden kitaplar anlafllr. Bence ulusal edebi-yat ve milli edebiyat kavramlar arasndabir fark yok, yapay bir ayrm bu. Ayn kav-ram iin iki ayr kelime kullanan, ayr keli-me kullanld iin birbirini boazlayanbaflka bir millet ya da ulus bilmiyorum ben.Milli edebiyat, milliyeti olmak zorundadeil ki.

Ulus-devletin oluflumunda milli ede-biyat kavramnn yeri nedir?Bu sre, ttihat ve Terakki yllarnda sa-

vafl kt giderken, tannmfl yazarlara yk-sek paralar verilerek, milli duygular heyeca-na getirecek hikyeler, fliirler yazdrlmasy-la bafllar. Bunu, Cenap fiahabettin bir mek-tubunda Ali Rza Tevfike haber verir; bizde oradan reniriz. 1917-18de karlan Yeni Mecmua dergisi, para karfll olangdml bir edebiyat bafllatr.

Mesela daha sonra, Akbaba dergisini -karan Ziya Yusuf Orta da, Akndan Aknabafllkl bir fliir kitab yazar ve bunun eflitlibasklarndan epey bir altn kazanr. Fakatpara burada ikinci derecede bir fley; ayn ifliparasz yapmak daha flerefli, parayla yapmakdaha flerefsiz diye dflnmyorum. Banagre bunlarn ikisi de eflit derecede ktfleyler. Bilmiyorum paral m parasz m,

ama mer Seyfettin de 1911de Gen Ka-lemler dergisinde bu tip edebiyat bafllatr.Baflka isimler de var tabii. Mehmet EminYurdakul mesela, nl ama hayatnn hibirdneminde edebiyat olamaz.

Milli edebiyat ile milliyetilik arasndanasl bir geifllilik var?nsanlar dnem dnem ayn kelimeler-

den ok farkl fleyler anlayabilirler. Bunlarnemli de farklardr. Bir tarihte Alman biredebiyat profesr bir fliir yazd ve Deutsc-hland ber alles dedi. O tarihte bir srAlman prenslii vard; yazd fliirden hofl-lanmadlar ve adam niversiteden attlar.Almanya kurulunca da, malum, milli mar-fln szleri haline geldi bu fliir. Mesela profe-

sr ber alles derken, herkesten nde gi-bi bir fley kastediyordu; medeniyette, kl-trde, sanatta Almanya herkesin nndekoflmaldr anlamnda. Ama bu, Nazi d-neminde Almanya herkesin tepesinde otu-ran bir tahakkm gc olmaldr anlamnageldi. Zaten, topluma da Byle anlayacak-sn dedikleri iin toplum artk o flekildeanlamaya bafllamflt. Bu bakmdan, herke-sin memleketini ve halkn sevmesi kadardoal bir fley olamaz. Milli dediimiz fleyhayatn bir olgusu, gayet sradan bir fley.Ama milliye -ti ekini taktn zaman, oikinci ber alles gibi bir fley oluyor: Be-nim milletim herkesin stnde olacak, te-

pesinde olacak; ilerde deil, herkesten stnolacak.

Ulus-devletin ilk kurulufl rnekleri olanngiltere, Amerika ve Fransada ise, bunlarzaten demokrasi iin yapld. Orada, meselaFransz milletini kurtarmak dediin za-man anlafllan, milliyeti belli olmayan aris-tokrat bir kasta karfl bir demokrasi mca-delesi olarak, o milletin zgrlklerini ka-zanmas. Ben mavi kan sahibiyim, aristok-ratm, btn bu topraklar benim meflrumlkmdr; meflruiyetimin temeli de kan-mn asaletidir diyen adamlara karfl, Ha-yr, senin kannn asaletinin bir nemi yok;

burada bir millet var. Seninle bu millet ad-na konufluyorum diyerek milleti anlatanve ilk ihtilalleri yapan kifliler bunlar. Amabir zaman sonra, o ulus-devleti ne olursa ol-sun kurmak nemli hale geldi ve bu da, onukuran aristokrat iin de, bir demokrasi m-cadelesi iermedi. Yukardan afla ve despo-tik bir yeni devlet oluflumuna dnflt ulusdevlet inflas.

Bu sre Trkiyede nasl iflliyor?Bizdeki ulus devlet inflas sreci hem yu-

kardan afla, hem de militaristtir. Kozmo-polit bir imparatorlukta, etnik temizlikmant zerine kurulur. Bunu bugn hl,Savunma Bakan (herhalde Savunma Baka-n olunca byle fleyleri savunmakla ykm-l hissediyor kendini) yle olmasa, biz dedevletimizi kuramazdk diyerek ifade edi-yor. Bizde, devletin bilinaltnda hl de-vam eden bir sululuk duygusu var. Bylebir kurulufl biimi her zaman daha saldrganbir ideolojiyle birlikte ilerler, yani o savun-ma refleksi saldrganla dnflr. Trkmilliyetilii baflndan itibaren bartkan,saldrgan, hemen fliddete dnmeye eilimli-dir. Baflka milliyetilikler byle deildir

diyemeyiz, bu bir tek Trklere de zg de-il, byle rnek ok var, ama byle olmaya-n da var. Zaten btn dnya iyisini kt-sn bir tarafa brakp milliyetilikten bafl-ka bir zihniyete gemeye hazrlanrken, bi-zim hl oturup bunlar konuflmamz birazayp oluyor.

Genesis (yaratlfl ve bafllang) keli-mesini hangi balamda kullandnz?Sadece ben deil, pek ok kimse, ulusal

anlatlarda Tevrattaki genesis kavramnkullanr. Ulusal anlatda, Nereden, nasl,hangi tarihte ktk? sorusu, en can alckonudur. Daha ulusa gelmeden, insanlarhep soylarn merak ederler. Romus ve Ro-mulus anlatsnda olduu gibi, daha Etrsk-ler zamannda, bir kurdun o iki ocuu em-zirdiine inanlr. Sonra, Augustus andaVergilius, Aeneisi yazdnda, Troyadankaan Aeneasn Romay kuran adam oldu-unu anlatr. Bunlar, daha ulus kavramyokken, kentler iin icat edilen masallardr.

Tabii, ayn temel anlayfl ulus-devlet a-nda da devam eder ve herkes kendi gene-sisine ok byk nem verir. Milletlerin birdouflu olduu gibi tarihi inifl ve kfllar davardr bu da, bafllarndan geen byk bir fe-laketle anlatlr. Yahudiler Msra gider veoradan da exodusla (kfl) kurtulurlar. Bi-zim Ergenekon ile de, Kurtulufl Savafln ilifl-

kilendirmek mmkndr. Birka yok olmave yeniden doma durumu da olabilir; bende o anlamda exodus kavramn kullandm,nk bundan sonra Kurtulufl Savafl roman-larn ele almak istiyorum.

Trkler nereden kmfl bu ulusal an-latya gre? Atilla rneinde olduugibi, hem Romadan hem de Orta As-

yadan kmak biraz g ve kafa karfl-trc deil mi?Mesele askeri bir mahiyet alnca, tabii,

gemiflten kahramanlar lazm. flte o kahra-manlardan biri olarak Atilla kyor karfl-mza. yledir veya deildir, ama AtillannOrta Asyayla bir ilgisi yok. Onlar zaten ba-tya doru gelmifl. Roma mparatorlu-

unda papa gelmifl, yalvarmfl bunlara diyeanlatlr. Tam bu saldrgan zihniyetin arad- fleyler. Daha nceden olana ve Gnefl DilTeorisine gre bu kahramanlarn hepsi za-ten Trk. Bu zaten Atatrkn yapt birfley, ama ondan nce de bunu yapanlar var:Mustafa Celalettin Pafla ve Enver. MustafaCelalettin, Nazm Hikmetin byk dedesi-dir; Mslman olur, Trkler dnyada na-sl medeniyet kurdular? diye kitaplar yazar. Yahut Mfide FeritinAydemir kitabndaBuda da Trktr.

Atatrk bu teorileri yaparken bafllcakaygs Dnyaya medeniyeti Trkler g-trd demekti; varmak istedii nokta savafl

Murat BelgeGenesis: Byk Ulusal Anlat

ve Trklerin Kkeniletiflim Yaynlar, Kasm 2008, 397 s.

10aralk 2008AGOS kitap


11/24


ve ftuhat deil medeniyetti. Ancak, o f-tuhat ve cengverlik meselesi, genel zihinyapsnn yle kolay skp atlacak bir par-as olmad iin, hemen sonra oraya var-yor. Mesela Peyami Safa oturup Atillay ya-zyor, nk Atilla, dflman bellediimizadamlar dize getirmifl. Atillaya bir de me-deniyet misyonu gerek, Yozlaflan Romaysarmfl gibi Atilla, ama medeniyet namnabrakt hibir fley yok.

Bir de, Cengiz Hanla akraba olsak miyi, olmasak m? diye bir soru var, nkCengiz Han Mool, ve Moollar sar rktan.Bu ok makul bir fley deil, nk onlarlaakrabaysak biz de sar olacaz.

Nihal Atszn Bozkrlarn lm ro-man politik olarak Ziya GkalpinTrklne balanabilir mi?Ziya Gkalp, her fleye ramen Osman-

ldr; Osmanlnn son dneminde yetiflmiflbir Krt aydndr. Ben etnik olarakTrkm der, ama sonu olarak, Sen ne-sin? diye sorulduunda, Osmanlymder. Nihal Atszn zamannda ise artk Os-manllk geride kalr. Atsz, ok ak bir fle-kilde Orta Asyadr benim yerim diyebilir.Ziya Gkalp Turan dedi, ama turan bir l -kdr, idealdir ve yeri yurdu belli deildir.II. Dnya Harbi srasnda Atsz ve RehaOuz gibi rklar kyamet gibi yayn yapt-lar, Derhal Almanyann yannda Rusyayasavafl ilan edip kardefllerimizi oradan kurta-ralm diye. nerilebilir bir politika prati-iydi bu o zaman iin.

Nihal Atsz da, sonraki yllarda Trk Tu-

rancl iinde radikaldir. 60lara gelindi-inde MHP, daha CMKP olarak kurulur-ken, fiamanizm - Mslmanlk kavgas ol-du. Atsza gre, Mslmanl da almamaklazmd, nk Trkle uymuyordu. Amabu, Trkiye gibi bir lkede, o kadar kabulgrebilecek bir fley deildi. O yzden deTrkefl kazand o kavgay.

slami genesis ve Trk-slam senteziayn fley mi? Ayn fley deil, nk slamclarn bir

genesisi olamyor. slamcym da deseler,aslnda baya milliyetiler. Ayrca, Trk-lkten ayr bir genesis dflnemezler, dfl-necek olsalar da bafllar derde girer. Karde-

flim, Trkiye filan nemli deildir. Peygam-ber doduu zaman bafllad her fley; bizimaslmz da odur, biz tesadfen Trkz,Trkiye diye bir yerdeyiz derler ama ken-dileri de pek byle dflnmezler. O anlam-da gerekten olmas gereken slami bir ge-nesis yok. slamclarn, Orta Asya ya daAtilla maceralar da yok.

Ulusal anlat romanlarnn yazlddnemde Trkiyeli Ermeni yazarlar

var m?fiimdiye kadar bizim ok farknda olma-

dmz, aslnda birok Ermeninin de far-knda olmad bir Ermeni edebiyat var.Batl olma avantajlarn iyi kullanarak, me-sela Trk tiyatrosunu var eder Ermeniler.Mesela, Vartan Pafla, Trk romanlarndandaha kt olmayan Akabi Hikyesini(1951) yazar.

Ahmet Mithat ve Hseyin Rahmi Gr-pnar, Ermenileri ve Trk olmayan ka-rakterleri nasl anlatr?Ahmet Mithat, Ermeniler iin kt yaz-

maz; kt Ermeni vardr belki romanlarn-da, ama Ermeniler ktdr diye bir fleysylemez. Mflahedatadl romannda Erme-ni bir kz vardr mesela, romann sonundakzn babasnn Trk olduu anlafllr. H-seyin Rahminin, o bakmdan daha kat vedfllayc bir tavr vardr; Ermeniler zelindeolmasa da, milliyeti nyarglar daha fazla-dr. Yakup Kadri, zellikle Rum dflman-dr. Ermenilere karfl o kadar nyargl de-ildir veAnkararomannda, st kapal ola-

rak, kym olduunu ve Ermeni mallarnakonan bir sr yeni zengin trediini sy-ler. Halide Edip de, vazife gerei kitap ya-zarken uflak Ermeni gibi hakaretler kulla-nr, ama Ermeni mzikolog Gomidas tu-tuklandnda, serbest braklmas iin ura-flr.

Varlk Vergisi ve gayrimslimleri ma-dur eden dier politik hamlelerin, tari-hi romanlarda yeri var m?Dorudan Varlk Vergisiyle ilgili tarih-

sel roman ok yok. Olanlar da, genellikle yaErmeni kym olmad ya da Olduysa dahak ettikleri iin oldu, Syledikleri kadarda olmad demek iin yazlmfltr. 70lerde

bir slamc edebiyat patlamas oldu, amayalnzca ad slamc edebiyat. Neresi ve ni-in slamc edebiyat dersen, tam bir cevabyok. O hareketi temsil eden, birtakmadamlar, bir yn kt roman yazdlar.Bunlarn bir-iki tanesi zellikle Ermeni me-selesi stne ve Ermeniler burada korkunkt insanlar olarak anlatlr. Ermeni adlarbile doru deildir bu romanlarda; belli ki,yazarn, yazd konuyla alakas yok. Zeber-cet Coflkunun yazd Haindiye bir kitapvar. [Tarihe Dfllen Dipnot: Hain ve al-lyan Efendi, Gnizi Yay., 2005]. Kitapta,1915de flehre Franszlarla birlikte sa kalanErmeniler de gelir ve birlikte bir sre sonraTrklere saldrp bir kym yaparlar.

O kym oldu mu olmad m bilmiyo-rum; olmufl olabilir, insanlar intikam iinbyle fleyler yaptlar. Orada Ermeni karak-

ter, Trk karakterle tartflrken, 1915tekestiniz bizi diyor mesela; dieri de Onlarolur. Zaman geti, unutuldu diyor. Kimunuttu kardeflim? Sen unutmufl olabilirsinde, bununla Ermeniler haksz kmfl olu-yor

Bunun yan sra, bizim Kemaller de,dorudan bu konuda yazmasalar da, kitap-larnda drste anlatrlar olaylar. KemalTahir zellikle Byk Malda, Yaflar Kemalhemen hemen btn kitaplarnda, OrhanKemal de Adanay anlatt Bereketli Top-raklar zerinde ve Kanl Topraklarda dei-nir bu konuya; kt zengin, filanca Erme-niden gasp ettii arazilerin stnde, ondankalan konakta oturur mesela. Yaflar Ke-

malin bir romannda, bir anne, oluna Sa-kn ola Ermenilerin evlerine gidip yerleflme;garip kuflun yuvas sana bela getirir diyetler.

Krtler nerede durur ulusal anlatda?Krt karakterler, bu edebiyatta, Ermeni-

lerden daha az yer alr. Krt sorununa ba-kan ok roman yoktur; olanlarda da Buadamlar iyidir ve bizim kardeflimizdir bak-fl hkimdir. Krtler, Ermeniler gibi teki-lefltirilmez, demonize edilmezler. Aralarn-dan bir-iki karc ksa da, Onlara bakma-yn, bunlar bizim kardeflimizdir havas arbasar. Kemal Bilbaflarn Cemosunda mese-la Krtler iyi insanlardr. Ama tabii, ayrlk-

olmayan Krtler olarak kabul edilen,Tuncelili Alevi Krtleri anlatr Bilbaflar.

Kitapta otoktonluk sorunsalndanbahsediyorsunuz. Bunu biraz aar m-snz?Otokton, bir yerin yerlileri iin kullan-

lan bir deyimdir. Mitolojik alara kadar gi-den, nsan nerden kt? Topraktan, bitkigibi mi byyor? meselesidir. Pagan din-lerden sonra, Tevratla birlikte, Allah gelirve insan topraktan yaratr mite gre. Top-rak vardr yine, ama insan topraktan bit-mez; onu yapan Yehovadr. Orada bile ka-rflklk devam eder, Aa myd? aslndadiye. Mitin sonunda, topraktan biten ora-dan kopamaz, anneden doan da dik dura-maz. Levi Strauss, Yunan mitolojisinin n-l miti Oedipusu dier mitlerle birlikte elealr ve Kadmos soyundan gelen, fiifl Ayak

lakapl Oedipus ile soyunun, topraktan ko-parlarak adam olmalarn anlatr. Otok-tonluk haline uygun olan bu okuma, LeviStraussun farkl miti birlikte yorumla-masdr. Bence ok dhiyane bir okumadr. Ama tabii, bunu kabul etmeyecek de pekok insan vardr. Ben de oradan esinlenerek,bu tr motifleri bulmak mmkn olmasada, bizde ona tekabl eden neler olabilecei-ni dflndm. Biz, otoktona karfl, at s-tnde gelen bir milletiz. Topraktan bitmi-yoruz, sonradan gelip parafltle iniyoruz.Gelinen yerde kimin kimden kz ald, ki-me kz verdii nemli nk bizde, dierle-rinden kz alnr ama asla kz verilmez. O dabir tahakkm meselesidir bizimkilerin kafa-

snda; Trklerden baflka kimse Trk kadn-na bir fley yapamaz.

Kitabn sonunda Hacivat ve Karagzegndermede bulunuyorsunuzMizah anlayflnn ulusal anlatda olma-

masnn simgesidir, Hacivat ve Karagznidam edilmesi. Bunun doru olup olmad-nn bir nemi de yok, nk nemli olanbu kurgunun ortaya kmas. Genesis ru-huyla ekilmedii halde Ezel Akayn Haci-vat Karagz Neden ldrld adl filmi,genesisle daha alakal bir bafllang yaratrve uydurma tarih kitaplarndan ya da tarihkitaplarndaki uydurma tarihten daha iyi birifade vardr orada.

FotorafOuzDurmaz


12/24


13/24

AGOS kitap4 kasm 2008


14/24

14 aralk 2008AGOS kitap

20 Kura Askerlik ve Varlk Vergisininykntlar altndaki hayatlar

SAT ETNOLU

Sosyalist hareketin ve Ermenice edebiya-tn nemli yazarlarndan Zaven Biber-yann Babam Aflkaleye Gitmedi adl roma-n, 20 Kura (20 Snf) htiyat Askerlii veVarlk Vergisi uygulamasyla yklan hayat-larn bir fotoraf olarak, Trkiyenin ka-ranlk noktalarna flk tutar.

Zaven Biberyan, devletin ilgisini esirge-

medii, sosyalist, Ermeni bir aydndr. Ba-sn Yayn Genel Mdrlnn, Baflba-kanlk yksek katna ibareli, 9.8.1946 gnve 5190/6113 sayl raporu, stanbulda Er-menice olarak yaymlanan Jamanak, Mar-mara, Nor Lur ve Nor Or gazetelerindekan yazlarn yan sra, Zaven Biberyannsiyasi kifliliine de odaklanmaktadr. 12 say-falk raporda Biberyana 3 sayfa ayrlmfltr.

Rapora gre, Biberyan bir makalesinde,ezilen snflarn durumunu tasvir ederken,devletin aznlklara ve zellikle Ermenilereuygulad basklara dikkat eker ve basnntutumunu flu szlerle ifade eder:

Bu partiye [CHP] bal olan ve memleket ba-snnn ounluunu teflkil eden gazeteler,Ermeni vatandafllara karfl trl trl iftirala-ra baflvurdu. Halk partisi memleket halknvatandafllar ve tebaa olmak zere ikiye ayrdve bunlara karfl iki trl hareket uygulad.Irklk vasfn taflyan bir parti iin byle birhareket tarz affolunamaz. Baflka demokratmemleketlerde bu gibi farkl muameleler aslagrlmemifltir Halk partisinin iflledii ha-tay sosyalizm [raporda alt izilmifltir] tamirve telafi edebilir.

Rapor, Gazetenin bu yazlar maksatve hedefini aka gsterdiinden, bu hu-susta daha fazla izahata giriflmeyerek ra-poruma son veriyorum cmlesiyle sonaerer. Biberyan, muhtemelen bu raporsonrasnda kovuflturmaya uramfl vehapsedilmifltir.

Biberyan, romanda, Tarhanyan ailesiekseninde, aznlk toplumlarnn tek par-ti dneminde urad basklara, zellikleErmeni toplumu asndan 1915ten son-raki en nemli olaylardan biri olan VarlkVergisine odaklanr.

Varlk Vergisi knca her fleyini sata-rak Aflkaleden kendini kurtaran babaDiran ile, buuk yllk nafa askerliin-den varlk sonras dnen oul Baretintrajik hikyesi, Varlk Vergisi kurbanlar-nn iine dfltkleri yoksulluun, psiko-lojik ykmn ve kaybolan hayatlarn anla-tmdr.

Biberyann, siyasi bir kiflilik olarak Var-lk olayn elefltirmesinin yannda, bu olaygndeme taflyan ilk edebiyat olmas danemlidir.

20 Kura ve Varlk uygulamalarna maruzkalan biri olarak, unutturulmaya alfllan buolaylar karflsnda gzlemleri eflsizdir.1941de o da, dier aznlk gruplarna men-sup vatandafllar gibi, 20 Kura olarak askerealnr ve nafa askerlii grevini yerine getirir.

Askerlik ad altnda toplama kamplarnaalnan aznlklardan, aileleri neredeyse mi-di kesmifltir. Bu askerler buuk yl sonrabit ve pislik iinde evlerine dnerler:

Dokunma, pislik iindeyim Bitli mi gire-yim ieri canm?

Bitlendin mi?

Baret, annesinin flaflknl karflsndaNafaya gidenin gezintiye ktn m sa-nyorlard? diye dflnr.

Dnenler zor koflullarda stanbula ula-flr. Terhis olduklarna inanamazlar, korkuve tedirginlik ierisindedirler. stanbulaayak basmalarna ramen, evlerine giderkenana yollar deil ara sokaklar tercih ederler.

Yllar sonra, kokularna hasret kaldklaryuvalarna kavuflurlar:

eri girdii anda tandk bir koku kendisiniselamlad. Bu, evden uzak olduu dnemdeou kez zlemini duyduu mutfak, yemekve ev kokusuydu.

Ancak yuvalar, braktklar yuva olmak-tan ok uzaktr. Varlkla, Nafadan dahakorkun bir girdaba yuvarlandklarn farketmeleri uzun srmeyecektir.

Nafa askerliinden dnenler, aznlktoplumuna mensup dier aileler tarafndankendi z oullarymfl gibi scak bir ilgiylekarfllanr:

Nafadaki arkadafllarnn haberlerini, selam-larn ailelerine iletiyordu; kiminin de mek-tuplarn. Her yerde yafll gzlerle, aydnlkglcklerle, iten, samimi bir dostlukla kar-fllanyordu. Bazen bir ana, bir abla, sevgili,niflanl, bazen de bir kadn. Rumlar, Ermeni-ler, Yahudiler mjde getiren kurtarcya kap-larn ve kollarn ayorlard. zellikle deuzun yllardan beri oullarn grmemifl olan-lar. Her kadn onu yemee alkoymak istiyor-du. Oullarnn arkadaflna gnlden ikramettikleri o bir lokma ekmek, sanki z oullartaralndan yenmifl gibi oluyordu. Baret dahance hi bilmedii bir zevk almaya bafllamfltbu ziyaretlerden, bu kabullerden.

Aznlklar, askerlik bahanesiyle en verim-li alarn da bafllarnda, alk ve sefaletiinde geirmifllerdir:

Tam bir fleyler yapma an ise kurt kpek-lerinin ulumasn dinleyerek dalarda geir-miflti. Hayatnn en gzel gnlerini kaybet-mek ne demek diye, gelip ona sorsalard ya!

Terhise ramen, yaflanan zulm garip birpsikoloji iine dflrmfltr Nafa askerleri-ni, birbirleriyle karfllafltklarnda, garip birduygu iindedirler; sevin ve ac arasndabir yerde.

20 Kura askerliin ardndan gelen Var-lk Vergisi, aznlklar tketen en nemliuygulamadr. Baba Diran, Aflkale korkusuy-la her fleyini satarak vergiyi der; artk elin-de hibir fley kalmamfltr.

ine dflrldkleri yoksullukla birlikteaile iinde huzursuzluk ve kavgalar bafllar:

Eskiden byle konuflmuyordun.Gemifl gemifltir. fiimdiye bakalm.O gemifli komfludan almadn.Kary alan da komflu deil sendin.Varlk verdi, ben bittim deyip oturdu.

Ayakta kalabilme savafl, birok duygu-nun nne gemifltir. Ekmek karnesi bulmaendiflesi oullarnn dnflnden duydukla-

r sevincin nne geer:

Bir ekmek karnesi Baretin dnflnden da-ha nemli bir konu olmufltu.Bir Varlk her fleyi ykt, hayatmz altstoldu.

Mlkszlerin koflullarna ve sm-rye dikkat ekerek, alflmaya da elefl-tiri getirir:

Hayatn amac alflmak deil ki! Ne demiflTanr? alfl abala diye bir fleyler zrvalamfl.Bir kifli alflmadan yaflasn diye, bin kifli yafla-madan alflr. Okul kitaplarmz alflmannvgsn yapar. Enayiler oalsn diye. a-lflmadan yaflayanlar olduka, alflmak enayi-liktir. (...) Vay, vay, vay, sen gel bak Tan-rya Ev sahibin iin, bakkal iin, kasapiin, devlete vergi vermek iin, polise, jandar-maya aylk vermek iin alflrsn, kafana vur-sunlar diye

flverenin dininin, milliyetinin s-mr iliflkilerinde fark etmediinedikkat ekilir:

Sen Ermenisin ama seni de smryor. Bi-zimkiler bunu anlamaz. Gvur derler. Sa-

nrlar ki gvur gvuru smrmez; ya da gvurolmazsa kendilerini smrmeyeceini sanr-lar; gvur olduu iin smryor sanrlar.Ben fark olmadn biliyorum

ki partili dneme geildiinde, aznlk-lar, politikaclar tarafndan sadece oy potan-siyeli olarak grlr ve bugn yabanc ol-madmz szlerle okflanrlar:

Ermeniler bizim en deerli vatandafllarmz-dandr. Biz Ermeni vatandafllarmzdan mem-leket iin pek ok yararlk ve hizmet bekliyo-ruz. Greceksiniz, Trkiyede ok fley deifle-

cek. Btn dnyada olduu gibi Trkiyedede yeni bir a alyor.

Ancak, aznlklar ihtiyatldrlar:

Halklar uyur mu ulan! Bunca senedir mem-leket idare etmifller. Hepsi de ttihat, hino-luhin. nsan elindekini baflkasna verir mi?Olacak ifl mi? Parti marti, siyaset miyaset,bunlar laftr, laf.

Varlk Vergisiyle ok fley deiflmifltir;mlkler el deifltirmifl, aznlk toplumlarn-dan dflarya glerle yeni bir nfus ortayakmfltr:

Birden neyin deiflmifl olduunu anlad. Hemvapurdaki, hem karadaki kalabaln nemlibir ksm yabancyd. Ahali adal deildi. oksayda taflral, hatta kyller vard. arpc

renklerde giysiler, yaflmaklar. ylesine gezi-nen insanlar.

6-7 Eyll ncesinde aznlk toplumlarn-da bir tedirginlik hkimdir; yapay olarakyaratlan kriz dnemlerinde kaban kendibafllarnda patlayacann bilincindedirler:

Anacm, diyorum, niye parmana dolu-yorsun, ne olacaksa o olacak. Kbrstan bizene, biz Rum muyuz?Sorun, Ermeni veya Rum olmak deil. Birlkede anlaflmazlk varsa, herkes etkilenir.Ne diyorsun anne!Ben ne dediimi bilirim.

Annenin dedii gibi olur ve Kbrs baha-ne edilerek, 6-7 Eyllde aznlklara bir b-yk darbe daha vurulur.

Zaven BiberyanBabam Aflkaleye Gitmedi

Ermeniceden eviren: Sirvart MalhasyanAras Yaynclk, Ekim 2000, 410 s.

Zaven Biberyan Fotoraf Ara Gler


15/24


Gazeteci ve mizah yazar Ba-ronyan, 1842de, Edirnededoar. lkokulu Arflagunyan Er-meni Okulunda tamamladktansonra, Yunanca renmek iin aynflehirdeki Rum okuluna devam eder.(fiaflrmayn, o tarihlerde bir Erme-ni Rum okuluna gidebilirdi.)Bu arada talyancasn veFranszcasn ilerletmeye a-lflr. Okuldan ayrldktansonra bir eczacnn yann-da raklk yapar.1863te stanbula gider.1864te postane memuruolur ve yl bu iflte alflr.

1870lerin bafllarnda gaze-tecilik ve yazn alanna admatar. skdar Cemaran ve Kum-kap Mezburyan Ermeni okulla-rnda retmenlik yapar. mr-nn son yllarn maddi skntlariinde geirir. 1891de, tberkloz-dan lr.

Baronyan, Ermenileriin nemlidir; onu yakn-dan tanr ve ok sever, dille-rinden dflrmezler. Trkiye Ermenilerinin,Ermenicelerini gelifltirmeleri iin imdada ko-flar kitaplar. ocuklar gzlerini dnyaya a-tklarnda, onlara Hofl geldin diyecek ilk ki-flilerden biridir Baronyan; okula baflladklarn-

da daha da yakndan tanrlar onu. Biraz dahabydklerinde, Ermeni tiyatrosuyla tanflr-larken, yine Baronyan karfllar onlar. OnunErmenice, Trke ve Ermenice-Trke olaraksahnelenen oyunlarn izleme olana bulurlar.Bu oyunlar sadece Ermeniler deil, son yllar-da adn ok sk andmz Trabzona kadaruzanr. Badasar Ahpar adl eseri, yakn tarih-lerde Trabzon Sanat Tiyatrosunda sahnelenir.

Baronyann ilk eseri Yergu Derov Meg Dza-radr (ki Efendili Bir Uflak). Azkayin oer(Milli Kodamanlar; 1878), Bduyd m BolsoTaerun Me(stanbul Mahallelerinde Bir Ge-zinti; 1880), Hoshosi Tseradedr(Hoshos Not-lar), Kaakavarutyan Vnasner (l886-1888)(Adabn Zararlar),Ardnin Desaranner(AileviManzaralar), Medzabadiv Muratsganner(Muhterem Dilenciler) ve Badasar Apar(Badasar Kardefl; l886-1887).

Baronyan, gazetecilik alannda da nemlialflmalarda bulunur. Yeprad (Frat) gazete-sinde baflyazarlk yapar; Meu (Ar) ve Khigar(Bilge) adl mizah dergilerini karr; mizahgazetesi Tiyatroyu ve onun Ermenice versi-yonu olan Tadronu yaymlar. Yazlar, Kaf-kasyada yaymlanan birok gazete ve dergidede baslr.

Ermenilerin Molirei olarak anlan Ha-gop Baronyan ve eserlerini nemli klan fley,kanmca, Ermenilerin birok alanda kendile-riyle yzleflmesini salamasdr. Baronyan, bu-nu mizah yoluyla yapar. Eserlerini okuduu-

nuzda ilkin yznzde birglmseme belirir, ancak ksasre sonra donup kalabilirsi-niz. Ermenileri, bitmez t-kenmez sorunlarn ve tartfl-malarn anlatrken acmaszdavranr; kurum, kifli snr

tanmaz. Sorunlar ve tartfl-malar diyaloglar aracl ile yan-

str. Tanmlamalar ve tiple-meleri ksa ve zdr;

birine uursuz,kadn dflk-

n, hrszdemenin k-

sa, mizahi yol-

larn bulur.Ermeni Milli Anaya-

sas, Ermeni Milli Meclisi, milli mil-letvekilleri (flaflrmayn, Ermenilerin

kendilerine ait anayasala-r/nizamnameleri ve mil-letvekilleri vard) Patrik-

hane Din ve Eitim Kurulu,amiralar, taaganlar (mahalle y-neticileri), eitim ve okullarndurumu, kiliseler ve din grevli-

leri, zenginler ve fakirler, aile yaps, dediko-dular, Ermeni basn ve aalar, Baronyanneserlerinden hi eksik olmaz. stanbulda tzelvarlklarn hl koruyan ve bugn Ermenivakflar olarak adlandrdmz, halkn cema-

at ifllerine ve kilise ynetimine katlmn sa-layan taagan khorhurt (mahalle komiteleri)ve yeleri, Baronyann eserlerinin bafl kfle-sinde yer alr, onun flimfleklerinden kendileri-ni koruyamazlar.

***Baronyann ok sayda eseri var. Burada,

Bduyd m Bolso Taeru Me (stanbul Ma-hallelerinde Bir Gezinti) adl eserini birazdaha yakndan tantmaya alflacam.

Baronyan, bu kitap iin, stanbulun 34semtini ziyaret eder. Kiminde bir meyhane-ye, kiminde bir balkya, kiminde bir kilise-ye, kiminde bir okula, kiminde de bir kahve-haneye misafir olur. Tartflmalar, kavgalar,Ermeni milli meselesiyle ilgili yorumlar,kurtarclarn diyaloglarla aktarr. Her bi-rinde, Ermeni cemaatinin eflitli sorunlarnagnderme yapar. Baz semtlerin sokaklarnda arflnlar; zellikle kadnlara, yaptklar de-dikodulara, giyim kuflam ve makyajlarnadeinir.

Beyolunda Katolik Ermeni dnyasn,Kumkapda ise Ermeni Patrikhanesiini veuygulamalarn ele alr. Anadoluda yaflayanErmeni halknn skntlarn, ektikleri ezi-yetleri dile getirmekten de geri durmaz. Or-taky anlatrken Ermeni sorununa gnder-me yapar, Dou Sorunu gibi infla edilmiflbir ky olarak tasvir eder. Gittii tm semt-lerde Ermeni okullarna da urar; eitim sis-temini ve retmenleri hicveder.

D B u D A R

nl Ermeni karikatristAleksandr Saruhann izimiyle

Hagop Baronyan

Baronyann, Azkayin oer(Milli Koda-manlar) adl eserinde, nfuz sahibi iki kifliiin kaleme ald satrlar:

Khoren Kalfayan

Khoren Yebisgobos, teolog, komedyen, millimilletvekili, flair, 1861de Kalfayan, 1870teNarbey, 1879da Lusinyan.* 1841de stan-bulda, Samatya semtinde dodu. Doduugece yerde yangn kt: Arnavutky, Ahr-kap ve Kasmpafla

Vahan Bardidzagtsi

1850de, Bardizagda (Bahecik) dodu. Okadar iyi bir evlatt ki, olunun yzn gr-mek istemeyen babas, onun doumundan ikiay nce ld; iki ay sonra da annesi, olununyzn grd iin son nefesini verdi.

* Baronyan, din adamlarnn, rtbe aldklarndaisimlerini deifltirmelerine gndermede bulunuyor.

Bduyd m Bolso Taeru Meten, Gedikpa-flada geen bir diyalog ve Kasmpaflayailiflkin bir paragraf:

Gedikpafla

Taaganlar burada da, dier taagan ku-rullar gibi, okula nem vermezler. Ancakzengin Ermenilerden birinin lmesini ve on-dan -drt yz altn kopartarak onu kilise-ye defnetmeye bakarlar.

nanlacak gibi deil, bazentaagan ye-lerinden biri, zengin dostlarndan biriylesohbet ederken:

- Dostum, senin iin iyi bir yerim var.- Nerede? Boazda m?

- Hayr, Gedikpaflada. Deniz manzaralbir yer.- stemem.- Mkemmel bir yerdir. Dn birka dost

sohbet ediyorduk, herkes bu yeri sana laykgrd. Param olsayd ben alrdm.

- Alp ne yapaym dostum?- Eer lecek olursan Beni dinle, bu ye-

ri sana verelim.- ldkten sonra topra ne yapaym?- Gmlmek iin kardeflim.- fiimdi anladm fikrini. Ama benim da-

ha lmeye niyetim yok.- Ben de flimdi lmeni istemiyorum ki

Allah gstermesin. Pazarl bitirelim flimdi,sen ne zaman istiyorsan o zaman l. Sadeceparay peflin ver ki okulu bitirelim.

Karagmrk

yi niyetli milli ifller iin paralarna acmayan yirmi kadar zengin var. Geen sene bunlar-dan on sekiz kadar, Dou Okul SevenlerDerneinin balosu iin bilet gnderileceihaberini alp, acilen bir yerde toplanp, balobitene kadar semte ayak basmamaya kararverdiler.

1- Medzabadiv Muratsganner(Haflmetli Dilenciler), stanbul, 1978

2- Hoshosi Tseradedr (Hoshos Notlar),Kahire, 19363- Medzabadiv Muratsganner(Muhterem Dilenciler), KaakavarutyanVnasner (Adabn Zararlar),ArdninDesaranner (Ailevi Manzaralar) veBadasar Apar (Badasar Ahbar),stanbul, 19614- Medzabadiv Muratsganner(Muhterem Dilenciler), stanbul, 1910

Ermenilerin Molirei Hagop BaronyanZAKARYA MLDANOLU


16/24

aralk 2008

16AGOS kitap

Ayn corafyada yaflayan insanlarn, ede-biyat araclyla birbirlerini daha iyi

tanmasna yardmc olmak amacyla, 1993ylnda kurulan Aras Yaynclk, TrkiyeninErmeni edebiyatna alan penceresi. 15yldr, Ermenice ve Trke edebiyat eserleri-nin yan sra arafltrma kitaplar da yaymla-yan yaynevi, kkl bir gemifli olan Ermeniyaynclk geleneini srdryor. Arasn ya-yn izgisini ve yaynclk dnyasnda bu-lunduu yeri, yaynevinin editrlerindenRober Koptaflla konufltuk.

Aras Yaynclk, hangi ama ve hedef-lerle yola kt?Aras Yaynclk, 1990l yllarda Trki-

yede hkim olan kltrel ve siyasi ortamn

bir meyvesi aslnda. 1980lerden sonra Tr-kiyede insan haklar hareketinin geliflmesi,1990larda Krt hareketinin verdii mca-dele ve bunun farkl kimliklerin kendileriniifade etmesi ynnde bir alann almasnakatkda bulunmas, Avrupa Birlii srecininde etkisiyle aznlk haklar gibi daha ncesz edilmeyen kavramlarn gndeme gel-mesi benzeri birtakm geliflmeler yafland.Kamuoyunda bu tartflmalarn yaplyor ol-mas ve baz kesimlerde belli bir duyarllnoluflmas, skntlar iinde yaflayan Ermenitoplumunun da sorunlarn daha ykseksesle ifade etmesini salad. Aras, Agosuveya Kardefl Trkler grubunu, Belge Ya-ynlarnn Marenostrum dizisini, szn

ettiim bu ortamn meyveleri olarak gr-mek mmkn.Toplumda Ermenilere karfl birtakm

nyarglar vard, hl da var. Aras Yaync-lk bu nyarglar krmak iin edebiyattan,kltrel mirasmzdan yararlanmak, halkla-rn kltrel-tarihsel ortaklklarnn ve elbet-te farkllklarnn altn izmek, insanlnortak deerlerine birlikte katkda bulunmakgibi ilkelerle kt yola. Ermenice edebiyattantmak; Trkiyeli okuru, ayn corafyaypaylaflt ama aslnda pek de tanmad birkltre daha aflina klmak ana hedefti. Buyolla, nyarglarn bir nebze olsun krlabi-lecei inancyla hareket edildi. Anadoludave stanbulda yaflamfl olan Ermeni yazarla-rn eserleri yaymlanarak yola kld.

15 yllk srete amalarnz ne yndedeiflti/geliflti?Bu temel amata ciddi bir deifliklik ya-

flanmad, ama bir eflitlenmeden ve derin-leflmeden sz edebiliriz. Bafllangta Erme-nice edebiyat eserlerinin evirileri arlk-tayd. Ancak, toplumda, Trk-Ermeni so-rununun oka konufluluyor olmas nede-niyle, Ermeni tarihi, 1915 ncesi ve sonrashakknda ciddi bir merak vard. Okurlar-mz Ermeni tarihi ve kltryle ilgili kitap-lar da yaymlamamz ynnde talepler ilet-meye baflladlar. Onlar dikkate aldk ve za-man ierisinde, yayn yaptmz trler bir

hayli eflitlendi. nceleme kitaplar, tarih ki-taplar, kltr kitaplar da yaymlamayabaflladk. Bugne kadar, yaklaflk %70iTrke, %30u Ermenice olmak zere, top-lam 102 kitap yaymladk. Ticari kriterlerledeerlendirildiinde, byk bir rakam deilbu elbette. Ancak, on yllarca sren suskun-luktan sonra Ermenilerle ilgili 102 kitaplkbir ktphaneye sahip olmak da azmsana-mayacak kadar nemli.

Kimler alflyor Arasta?Kk bir aileyiz aslnda. Burada tam

gn alflan 34 kifliyiz. Bize yar zamanlyardm eden, niversite rencisi birka ar-kadaflmz da var. Fikirleriyle ve yeri geldi-inde emekleriyle bize destek olan dostlar-mz da sayarsak, epey kalabalk bir aileyiz

de denebilir.Son birka yldr gen arkadafllarn ara-

mza katlmas bizi ok sevindiriyor. Yayn-clk zor bir zanaat; biz de fazla titizlenerekalflyoruz kitaplar zerinde. Yaymlad-mz kitaplara deer veriyor, onlarn hakknvermeye alflyoruz. Gelen arkadafllarn bi-rer yaync, editr olarak olgunlaflmak iinbiraz zamana ve sabra ihtiyalar oluyor.nk Aras, bu adan, bir okul gibi hiz-met veriyor.

Hangi dillerden kitaplar evirdinizbugne kadar?Baflta sadece Ermeniceden eviri kitaplar

yaymladk. Daha sonra ngilizce ve Fran-szcadan, son olarak da Farsadan bir kitapevirdik.

Ermeniceden profesyonel eviri yapa-cak kifliler bulmak kolay m?En ciddi problemimiz bu aslnda. Trki-

yede, Ermeniceden profesyonel dzeydeeviri yapabilecek hibir evirmen yok ma-alesef. Biz bugne kadar yakn evremizde-ki, Ermeniceyi iyi bilen dostlarmzdan des-tek aldk. Sa olsunlar, ellerinden geleniyaptlar. Ama evirmenlik ok ciddi mesaiisteyen bir ifl; kimi zaman tek bir kelimezerinde saatlerce durmanz, bir sr kay-na gzden geirmeniz gerekiyor. Tam me-saiyle alflmadnz takdirde ok verimli

bir sonu elde etmeniz her zaman mmknolmuyor. Bu yzden, zellikle Ermenicedenyaptmz evirilerde, ok youn bir editor-yal aba gstermemiz gerekiyor. Dier dil-lerden yaplan evirilerde ayn sknty ya-flamyoruz.

Kitaplarnzda, ana metne bolca dip-not ve ek efllik ediyor. Yaynevininaklayc not ve metinlere bu denlinem vermesinin nedeni nedir?Biraz nce dediim gibi, yaymladmz

kitaplara, o kitaplarn yazarlarna ve ardn-daki tarihe deer veriyoruz ve bunun karfl-ln bir tr ince iflilikle vermek istiyoruz;bundan hofllanyoruz da. Okurlar kitab el-lerine aldklarnda o abay grebilsinler is-

tiyoruz, nk insanlar bir kitabn yaym-lanmasnn ne kadar youn emek isteyen birifl olduunun farknda olmayabiliyorlar.

te yandan, metinde geen eflitli ayrn-tlar dipnotlarla aklama, eklerle ama me-selesini bu kadar ciddiye almam-zn Trkiyede Ermeni olmaklada ilgisi var galiba. Hep yan-lfl anlafllmfl, yanlfl anlafll-mak istenmifl ve kendinianlatma derdinde olan birtopluluuz maalesef. Bel-ki de bu dipnotuluk me-rakmzn ardnda, bilinalt-mzdaki kendini anlatma derdiyatyor.

Yine de, internetin ha-

yatmza ok youn birflekilde girmesiyle bir-likte, daha az saydadipnot vermeye bafl-ladmz syleye-bilirim. Bilgiyeulaflmak eskiye na-zaran ok daha ko-lay nk.

fade zgrl- konusundaciddi skntla-rn yafland,

yazarlar, evir-

menler ve yaynclarn yargland birortamda yaynclk faaliyeti gstermeksizi otosansre itiyor mu?Trkiyede klasik anlamyla sansr yok

belki, ama kafalardaki otosansr inanlmazboyutlarda. Biz de Trkiyede tabu halinegelmifl, en ok tepki uyandran konulardanbiri zerine yaynlar yapyoruz ve bu oto-sansrden azade deiliz maalesef. Otosan-sr, daha yaymlayacamz kitab seerkenbafllyor. Trkiyede yaflyoruz, hepimiz bir-takm hukuki sorunlarla ya da hukuki ol-mayan basklarla karfllaflabileceimizi bili-yoruz. Ve son derece insani bir igdyle,beladan kamaya alflyoruz. nk sy-leyecek szmz var ve birilerinin bunlar

dile getirmemizi engellemesinden ekiniyo-ruz. Zaman iinde, Trkiyede baz fleylerindaha ak bir flekilde tartfllyor olmas, nor-malleflme ynnde baz iflaretler belirmesibizi de nispeten rahatlatt. Ancak genel an-lamyla sorun hl zlmfl deil. 301.Madde gibi tehditler, yazyla uraflan insan-larn baflnn stnde Demoklesin klc gi-bi sallanyor hl.

Satfl rakamlar ne durumda?Trkiyede kitap okuma alflkanlnn

ok az olduu hep sylenir. Aras Yaync-lkn kard kitaplar, Trkiye piyasas l-lerinde iyi satan kitaplar. Biz de pek okyaynevi gibi, kitabna bal olarak 1000 ya-hut 2000 nsha basyoruz ve pek ok kita-bmz ikinci, nc basklar yapyor. Er-menice kitaplar ise genellikle 750-1000aras basyoruz. Ermenice bilen nfusun sa-ysna bal olarak onlar daha yavafl tkeni-yor.

Toplumda Ermenilere ynelikolan youn ilgi ve merak, ki-

taplarn da satlmasn sal-yor haliyle. Daha sk ve da-ha ok kitap basmamzhalinde ticari anlamdadaha rahat nefes alr ha-le gelmemiz mmkn.

Gelecekte yle olacanumuyoruz.

Datmda sorun yafl-yor musunuz?

Trkiyede eflitli ki-tap datm flirketlerivar. Aras da, dier ya-

ynevleri gibi, bu da-tmclara veriyorkitaplarn. Da-tmclar ise tek tekkitabevlerine da-tm yapyorlar. Buda teorik olarak

Arasn kitaplarnnTrkiyenin heryerine ulaflmas de-mek. Gerekte ise

Trke ve Ermenice kitaplaryla Trkiyede iki dilde yayn yapan ender yaynevlerinden biri olan Aras Yaynclk,

Ermenilerin bu topraklar zerinde rettii edebi, tarihsel ve kltrel deerleri gelecee taflyor

nsanln ortak deerlerine katk...SBL EKMEN


17/24


datm a ok sorunlu alflyor; hem tah-silat hem de siparifllerin datm anlamn-da. Datm andaki sorunlar btn yay-nevlerini etkiliyor. Hatta birka yl nce,baz byk yaynevleri bir araya gelip kendidatm flirketlerini kurdular. Ama sorun,kk yaynevleri asndan daha hayati. Butip yaynevleri arasnda da sorunlarn ko-operatif yoluyla zmek gibi bir giriflim varson zamanlarda. Bu sreci de yakndan ta-kip ediyoruz.

Kitaplarnza yurtdflndan gsterilenilgi nasl? Yurtdflna satfl iin bugne kadar ok

profesyonel alar kurulmufl deil. Fransa, ABD gibi nemli merkezlerde, Ermeniler

tarafndan iflletilen kitapevleriyle iliflkileri-miz var. Ancak Ermeniler o kadar dalmflbir topluluk ki, onlarn yaflad her yerdebenzer sorunlarn, iletiflimsizliin, gszl-n hkim olduunu syleyebiliriz. nternetzerinden yurtdflna satfl yapan baz siteler-le iliflkimiz var, Trkiyeden yurtdflna ki-tap gnderen baz firmalarla alflyoruz.Frankfurt Kitap Fuarnda tanfltmz, Ye-

revandaki bir kitabeviyle de bu yaknlardaalflmaya baflladk. Bize bireysel olarak bafl- vuranlara da, kitaplarmz posta yoluylaulafltryoruz.

Ayrca, zellikle yaz aylarnda, diasporadanTrkiyeye ziyarete ok insan geldii iin, ya-ynevinde ciddi bir trafik oluyor. O balar dacanl tutmaya alflyoruz. nsanlarn elektro-nik posta adreslerini alp yeni kan kitaplarhakknda onlar bilgilendiriyoruz.

Bu vesileyle yeni bir haber de vereyim:Bir sredir internet sitemizden satfl yapabi-leceimiz bir sistemi oluflturmaya alflyo-ruz. Bu sayede, birtakm brokratik mesele-ler zldkten sonra, yurtdflna da kitapgnderme konusunda daha salkl admlaratabileceiz.

Trkiyedeki Ermeni toplumunun,zellikle genlerin, kitaplarnza yne-lik ilgisini yeterli buluyor musunuz?Hl Arasn yaymlad kitaplardan ha-

beri olmayan Ermeni genler var maalesef.Kt zerinde, Arasn kitaplarnn bykksmnn, en azndan Trkiyede yaflayanErmenileri yakndan ilgilendirdiini dfl-

nebiliriz. Ancak, Trkiye toplumunda ol-duu gibi, cemaat iinde de okuma alflkan-l az. Yine de, zellikle Hrant Dinki kay-betmemizin ardndan genler arasnda birkprdanfln, bir araya gelip bir fleyler yapmaabasnn baflladn gryorum. Hadig veNor Zartonk gibi yeni giriflimlerin artmas ve g kazanmas, cemaat iinde faaliyetgsteren ve genlerin bir araya geldii der-neklerin kltrel etkinliklere arlk verme-si, elbette Aras ve Agos gibi kurumlarn dauzun vadede daha gl olmasn salaya-cak. Bunu satfl rakamlar bakmndan sy-lemiyorum; asl kastettiim, bu kurumlarayakta tutacak, ekip evirecek insan kayna-nn bu meselelerle ilgilenen genler arasn-dan kaca.

Ermenice ocuk kitaplar da yayml-yorsunuzBu, bizim ok nemsediimiz bir faaliyet

alan. Ermeni okullarnda okuyan herkes bueksiklii ok yakndan hissetmifltir eminim.Trkiyede, devletten kaynaklanan birtakmbasklardan dolay hl ok eskilerden kal-ma Ermenice ders kitaplar kullanlyor. Ta-

lim Terbiye Kurulunun engelleyici tavr-nn, yeni ve kaliteli kitaplarn basmna en-gel olduunu biliyoruz. Ermeni toplumu-nun kltrel anlamda zayflamasn, yeterlibilgi birikimi oluflturamamasn da dfln-dmzde, neden yllarca yeterince ocukkitab retilmedii ortaya kyor. Gemifl-te, zellikle Ermeni retmenler Vakfnniyi niyetli baz abalar olmufltu. Gnmz-de, adafl pedagojik yntemlerle ve mo-dern bask teknikleriyle retilmifl kitap ek-siklii var. Aras da, kurulduu gnden buyana, kendi imknlar lsnde, renkli, o-cuklarn zevkle kullanabilecei, yeni re-tim tekniklerine uygun hazrlanmfl kitaplaryaymlamaya alflt. Buna, gcmz yetti-ince devam edeceiz. Ama, Arasn abala-rn ancak orbadaki tuz olarak deerlendi-rebiliriz; Trkiye Ermenilerinin eflitli ku-rumlarnn bu amala bir araya gelip zelalflmalar yapmas gerekiyor. Gnl ister kidaha ok ocuk kitab yaymlansn, nkbunun, giderek daha ok yakndmz, Er-menice eitim dzeyindeki dflflle ok ya-kn bir ilgisi var.

SARKS PAACI

550 yaynevi ve sivil toplum kuruluflununkatld 27. stanbul Tyap Kitap Fuar 1-9Kasm tarihleri arasnda yapld. Bu yl 1968:

40 Yl nce, 40 Yl Sonra temasyla dzenle-nen ve onur yazar Fruzan olan fuar, 323 binkifli tarafndan ziyaret edildi.

Bu yl Cumhurbaflkanl Kltr ve SanatByk dl, edebiyat dalnda Yaflar Kemaleverildi. Yazar, Bu dln bana verilmesini,Trkiyede siyasal duruflun, barfl ve insan hak-lar mcadelesinin dfllanmamas konusununve toplumsal barfla giden yolun almak zereolduunun bir iflareti olarak grmek istiyo-rum aklamasnda bulundu.

renciyken bir rejim aleyhtarn polise ih-bar etmekle sulanan ek yazar Milan Kunde-raya, aralarnda Orhan Pamuk, Salman Rfl-di, Gabriel Garcia Marquez, Carlos Fuentes

gibi isimlerin bulunduu 11 yazardan destekgeldi. Yazarlar, ortak aklamada, Kunderaaleyhindeki iddialar karalama kampanyasolarak deerlendirerek, Kunderayla dayanfl-ma iinde olduklarn vurguladlar.

Kitap evirmenleri Meslek Birlii (EV-BR), meslek ii eitim serisi kapsamnda, ki-tap evirmenlii ifline bafllamak isteyen ya dailgi duyduu alanda evirmenlik/editrlk ye-teneklerini gelifltirmek isteyen herkese akeviri atlyeleri dzenliyor. 8 Kasmda baflla-yan Sosyal ve Befleri Bilimler eviri Atlyesi ve22 Kasmda bafllayan fiiir evirisi Atlye-sinde, deneyimli evirmenler tarafndan semi-nerler veriliyor.

Hollanda Edebiyat Fonu eviri dl(Fonds voor de Letteren Vertaalprijs), bu yl,az bilinen diller kategorisinde, Hanneke van

der Heijden ve Margreet Dorleijna verilecek.ki evirmen,Aflk- Memnu(H. Z. Uflaklgil),Bit Palas (E. fiafak), Benim Adm Krmz veKar(O. Pamuk) romanlarn ve birlikte hazr-ladklar adafl Trk ykleri AntolojisiniHollandacaya evirmifllerdi. EVBR yesiHanneke van der Heijdenn Hollandacaya e-virdii kitaplar arasndaKl Yaras Gibi (A.

Altan) ve stanbul (O. Pamuk) da bulunuyor

Perihan Madenin Haberci ocuk Cinayet-leri adl kitab Flamancaya ve Rusaya evrildi.Kitap, Hollandada Athenaeum-Polak & VanGennep, Rusyada ise Gayatri yaynevi tarafn-dan yaymland.

nklp Kitabevi Ynetim Kurulu Baflkan

Nazar Fikri, 3 Kasmda hayatn kaybetti. Fik-ri, 1927de kurulan kitabevinin ynetimini,babas Garbis Fikrinin lmnden sonra,1971de devralp 1996ya kadar srdrmflt.Fikrinin cenaze treni 8 Kasmda, TaksimSurp Hovhan Vosgeperan Ermeni Katolik Ki-lise

Agos Kitap Kirk Sayi 2

Documents

Transcript of Agos Kitap Kirk Sayi 2