˙aðdaþ Tiyatroda Aydýn Sorunu - Esgiciesgici.net/022_005/Handan Salta Cagdas Tiyatroda...

Çaðdaþ Tiyatroda Aydýn SorunuHandan Salta


www.altkitap.com

altkitap - inceleme 2


Kasým 2000

Yayýna Hazýrlayan: Fakiye Özsoysal

Düzelti: Fakiye Özsoysal

Tasarým: Faruk Ulay

Tasarým Uygulama: Adnan Kurt

Kapak Resmi: Joseph Beuys (Felt Suit)

© 2000 altkitap ve Handan Salta

Yapýtýn tüm yayýn haklarý saklýdýr. Tanýtým için yapýlacak kýsa alýntýlar

dýþýnda yayýncýnýn izni olmaksýzýn hiçbir yolla çoðaltýlamaz.

www.altkitap.com

[email protected]

Yazar HakkýndaHandan Salta 1967 yýlýnda Zonguldak'ta doðdu. Lisans eðitimini Ankara

Üniversitesi Dil ve Tarih Coðrafya Fakültesi Ýngiliz Dili ve Edebiyatý Bölümündetamamladý. Yüksek Lisansýný Ýstanbul Üniversitesi Edebiyat FakültesiDramaturji ve Tiyatro Eleþtirmenliði Bölümünde yaptý. Halen ayný bölümdedoktora programýna devam etmekte ve Ýstanbul Üniversitesi ÝþletmeFakültesi'nde ingilizce okutmaný olarak çalýþmaktadýr.

�Düþünen Ýnsanýn� Yalnýzlýðý

Fakiye Özsoysal

Çaðdaþ Tiyatroda Aydýn Sorunu adlý çalýþma, 'aydýn' kimliðinideðiþik açýlardan sorgulayan, 'aydýn'ýn kendisiyle ve yaþadýðýtoplumla iliþkisinin boyutlarýný, iç çatýþmalarýný konu edinen oyunlarýincelemekte, oyun yazarlarýnýn, ele aldýklarý bu izleði nasýlbiçimlendirdiklerini, 'aydýn' kavramýna yaklaþýmlarýnda deðiþen bakýþaçýlarýný, farklý dünya görüþlerinin ve toplumsal arka planlarýnýnkonuya bakýþlarýna olan etkisini ortaya çýkarmaktadýr.

Bu baðlamda, Çek oyun yazarý Vaclav Havel ve Ýngiliz oyun yazarýEdward Bond'un oyunlarý üzerine yoðunlaþan incelemede, Türktiyatrosunda 'aydýn' temasýný ele alan yazarlarýn deðiþen bakýþ açýlarýda, Havel ve Bond'un görüþleriyle karþýlaþtýrmalý olarak verilmekte.Melih Cevdet Anday'ýn "Ýçerdekiler", Oðuz Atay'ýn "OyunlarlaYaþayanlar", Oktay Arayýcý'nýn "Tanilli Dosyasý" ve Behiç Ak'ýn "Bina"adlý oyunlarýndan yola çýkýlarak, yazarlarýn konuyu ele alýþlarýndakiçeþitlilik de ortaya konulmakta.

Vaclav Havel'in totaliter yapýya iliþkin eleþtirisi, sistemin kendisinivaretmek için baský, korkutma, dýþlama, temel gereksinimlerdenyoksun býrakma gibi yöntemlerle bireyi silikleþtirip, önemsizleþtirmesiüzerinde yoðunlaþýrken, oyunlarýnda da, bu yapý içinde sýkýþýp kalmýþ'düþünen insanýn' yalnýzlýðý, baskýdan kurtulmak için bireysel çabanýnyetersizliði vurgulanýyor. Havel, böylesi bir sistem içinde yaþayanaydýnýn da, dünyanýn nereye gittiði, kendisinin bu yaþamýn neresindeolduðu, anlamlý bir yaþam sürdürüp sürdürmediði konusundakendisini sorgulayacak durumda olamayacaðýný ileri sürüyor.Oyunlarýnda bu görüþün yansýmalarý belirgin bir þekilde görülenHavel'in karþýmýza çýkardýðý aydýnlar, sistemin yanýlsama yaratansöylemine ve görüntüsüne aldanarak, dizge içinde alternatif biryaþam tarzý geliþtiremezler ve sorumluluklarýný da yerine getirmektenuzaktýrlar.

Edward Bond ise, ülkesinin politik yapýlanmasýndan yola çýkarak,kapitalist düzenin iþleyiþine eleþtiri getiriyor. Bu düzenin, insanlarýdoðal yapýlarýna uygun olmayan koþullar altýnda ve yapay ihtiyaçlariçin yaþamaya zorladýðýný, bunun da insanlarda þiddet duygusu

i

yarattýðýný söyleyerek, karþýlanmayan adalet gereksinimi karþýsýndabireylerin saldýrganlaþmasýna alternatif olarak sanatý çýkarýyor. Bond,görüþlerinde, sanatýn insanca deðerlerle yaþanan ve tek tek tümbireylerin mutluluðunun amaçlandýðý bir toplum yaratma iþlevinitaþýdýðýna olan inancýný dile getiriyor ve bu anlamda sanatçýnýn ya daaydýnýn toplumsal rolünü, görevini yerine getirmesi, toplumçýkarlarýndan yana eleþtirel bir tavýr almasý gerektiðini belirtiyor.

Tiyatromuzdan seçilen örneklerde ise 'aydýn tavrýna' iliþkinyaklaþýmlarda farklýlýklar olduðu gösterilmekte. Oyunlarýn yazýldýðýdönemler ve yazarlarýn dünya görüþleri bu farklýlýklarýn belirmesindebir etken olarak karþýmýza çýkýyor. Bu oyunlarda, kimi zaman bireyselsorunlarýyla baþbaþa kalarak tüm ilgisini iç dünyasýna çeviren; kimizaman sistemle bir defa uzlaþmýþ, daha sonra da karþý bir tavýrgeliþtiremeyen ya da karþý çýkýþýnýn bedelini taþýyamayacak halegetirilen; kimi zaman da yaþadýðý tüm olumsuzluklara karþýnödünsüz, doðru bildiðini söylemekten geri durmayan oyun kiþilerininfarklý tutumlarýyla karþýlaþýyoruz.

Ýncelemenin sonunda, yaþanan gerçeklik karþýsýnda eleþtirel,varolaný sorgulayan, görünenin ardýndakine ulaþmaya çalýþan birtutum içinde olan "düþünen insanýn" ya da "aydýnýn" tavrýnýn,yaþadýðý toplumsal gerçekliðe baðlý olarak boyut deðiþtirdiðivurgulanýrken, yazarlarýn konuya farklý yaklaþýmlarýnýn ardýnda,yaþamda kendilerini ifade etme biçimlerinin izlerini taþýdýklarýna dadikkat çekiliyor.

Tiyatro alanýnda özellikle kuramsal açýdan Türkçe kaynakçaazlýðýnýn yarattýðý araþtýrma güçlükleri düþünüldüðünde, buincelemenin konuyla ilgilenen tiyatro insanlarýna, araþtýrmacýlara vekuramsal çalýþmalara katkýda bulunacaðý inancýndayým.

iiÖnsöz - Fakiye Özsoysal

ÝçindekilerGÝRÝÞ 1

I. VACLAV HAVEL 7

ÞEYTAN ÇELMESÝ 9BURUK EZGÝ 12BÝLDÝRÝM 15GÖRÜÞME 19KUTLAMA 21ÇAÐRI 23

II. EDWARD BOND 26

BINGO 30KUZEYE GÝDEN ÝNCE YOL 34LEAR 40

III. TÜRK TÝYATROSUNDA AYDIN SORUNU ÜZERÝNE DEÐÝNMELER 48

SONUÇ 55

KAYNAKÇA 57

GÝRÝÞBu çalýþmada yirminci yüzyýlýn oyun yazarlarýndan seçilen ve farklý

toplumsal sistemlerde yaþayan Çek Vaclav Havel ile Ýngiliz EdwardBond'un oyunlarýnda aydýnýn ele alýnýþý, ideal aydýn tavrýnýn nasýlsergilendiði, aydýnýn nasýl bir tavýr almasý gerektiði sorularý üzerindedurulacaktýr. Aydýn temasýný inceleyen bu iki oyun yazarýnýn oyunlarýincelendiðinde farklý dünya görüþleri ve aydýn kavramýna yöneltilenfarklý bakýþlar ortaya çýkacaktýr. Ýncelemenin sonuç kýsmýnda da Türktiyatrosunda aydýn temasýný ele alan oyunlarda yazarlarýn farklý bakýþaçýlarý incelenerek sorunun ülkemizde nasýl algýlandýðý sorusuna yanýtaranacaktýr.

Kavram, batý dillerindeki söyleniþiyle 'intellectual' kullanýlmayabaþlandýktan sonra anlam deðiþikliðine uðradýðý gibi farklý sözcüklerde zaman zaman bu kavramý karþýlamýþtýr (intellectual dýþýndainteligencia, literati ve les clercs). Farklý sözcüklerin içerdiði anlamlarda elbette farkýydý. Bilen, bilmeyi iþ edinmiþ, bilgisiyle toplumdabirtakým temel deðerlerin oluþturulmasý ve gelecek kuþaklaraaktarýlmasý konusunda sorumluluk taþýyan, aklýyla iþ yapan gibianlamlar bu kavramýn zengin kapsamýndaydý.

Aydýnlanma çaðýndan yirminci yüzyýla gelene kadar da kavram,muhalefet etmek, eleþtirel olmak, öncü olmak gibi nitelikleri bünyesinealdý. Sartre aydýný, "Çabasý egemen sýnýfça suç sayýlan kimse" olaraktanýmlýyordu. Artýk aydýn, karþýsýndaki toplumsal kurumlar, tabular,devlet gibi baþa çýkamayacaðý güçte iliþkiler de olsa eleþtirel tavrýnýsürdürmek, gerçeði dile getirmek ve doðru deðerlendirmeyi yapýpdoðru tavrý belirlemek durumundaydý. Aydýn tavrýný belirlemedekullanýlan deðerler ise bilimden, akýldan, toplumsal çýkarlardan, insanideðerlerden yana olmayý içeriyordu.

'Bilim', 'akýl', 'toplum çýkarý' gibi kavramlar içerdikleri anlam veçaðrýþým zenginliðiyle kimi zaman ayný söylemle yola çýkan ancak çok

1

farklý noktalara varan hareketlerin kullandýðý araçlar olmakta veyanýltýcý söylemlere alet edilmektedirler. Bu olguya incelememizde elealdýðýmýz yazar ve yapýtlarda da rastlarýz.

'Bilim için bilim' yapmanýn 'sanat için sanat' kadar yanýltýcý olduðunuve bu görüþün hidrojen bombalarýna davetiye çýkartacaðýný söyleyenBond, bilimsel geliþmelerin sakýncalarýna dikkat çeker. Bond'a göre,amaçlarý ve sýnýrlarý insanca deðerlerle sýnýrlanmamýþ bilimselgeliþmelerin nasýl sonuç verdiði herkesçe bilinen bir gerçektir. Aklagüvenle geliþen, beslenen bilim ve teknoloji, yaþamý kolaylaþtýranbinlerce aygýtý yaratmasýnýn yanýsýra, binlerce insanýn ölümünü getirenatom bombasýný, kitlesel silahlarý da yaratmýþtýr.

Havel'in oyunlarýndaysa, toplumun çýkarlarý ve geleceði adýnayapýlan birçok haksýz uygulamanýn insanlara mutsuzluk, çaresizlikgetirmiþ, bireylerin sindirilip yok edilmesi sonucunu ortaya çýkarmýþolduðu vurgulanýr. Ayný olgu Bond'un "Lear" adlý oyununda, insanlarýdüþmandan koruyarak özgürleþtirme adýna örülen duvarýn baský,þiddet aracýna dönüþmesi olarak gözlemlenir. Oktay Arayýcý'nýn "TanilliDosyasý" adlý oyunundaysa "iktidar yolunu halk yýðýnlarýnýndesteðinden baþka yerde aramayan bir anayasa hocasýnýn"1 , "milletindavasý" adýna vurularak felç edilmesi durumu 'düþman', 'toplumçýkarlarý' gibi kavramlarýn iktidar tarafýndan baský aracýnadönüþtürülebileceði tehlikesine iþaret eder.

O halde 'bilim', 'akýl' gibi kavramlarýn, insanca bir yaþamýn tümboyutlarýyla var olduðu ve toplum yapýsýnýn da bu amacýgerçekleþtirmek için kurulduðu bir yaþam özlemiyle birliktedüþünülmesi gerekliliði ortaya çýkar.

Toplumda aydýn iþlevini yerine getirenleri 'geleneksel' ve 'organik'olarak ikiye ayýran Antonio Gramsci, 'organik aydýný' þöyle tanýmlar:"Kapitalist giriþimci kendisiyle birlikte sanayi teknisyenini, ekonomipolitik uzmanýný, yeni bir kültürün, yeni bir hukuk sistemininoluþturucularýný yaratýr."2 Bu anlamda 'geleneksel aydýn' öncü ve yolgösterici tavrýndan ödün vermeyen bir birey olmasý beklentisiuyandýrýr. Edward Said, tercihini 'geleneksel aydýn'dan yana yapan veyaþamýyla da bu tercihine baðlý kalan Gramsci'yi olumlar ve kendikarþý duruþunda da benzer bir tavýr sergiler. Filistinli Hýristiyan bir

2Çaðdaþ Tiyatroda Aydýn Sorunu- Handan Salta

1 Tanilli Dosyasý, OktayArayýcý

2 Entelektüel, EdwardSaid, s.22

ailenin çocuðu olarak Kudüs'te doðan Edward Said, daha sonraAmerika'ya göç edip Filistin sorunu, edebiyat eleþtirisi ve kuramý,Doðu-Batý karþýtlýðý, Batý medyasýnda Ýslamýn önyargýlý bir tavýrladeðerlendirilmesi, kültür emperyalizmi ve müzik gibi birçok deðiþikkonuda çalýþmalar yapmýþ, kitaplar, makaleler yazmýþtýr. Aydýnkonusunda bir dizi konferans vermiþ ve aydýnýn nasýl bir tavýrsergilemesi konusunda görüþ bildirmiþtir. Said, aydýný þöyle tanýmlar:"....entelektüel belli bir kamu için ve o kamu adýna bir mesajý, görüþü,tavrý, felsefeyi ya da kanýyý temsil etme, cisimleþtirme, ifade etmeyetisine sahip olan bireydir. Bu rolün özel, ayrýcalýklý bir boyutu vardýrve kamunun gündemine sýkýntý verici sorular getiren, ortodoksi vedogma üretmektense bunlara karþý çýkan, kolay kolay hükümetlerinveya büyük þirketlerin adamý yapýlamayan, devamlý unutulan ya dasümenaltý edilen insanlarý ve meseleleri temsil etmek için var olan biriolma duygusu hissedilemeden oynanamaz. Entelektüel bunuevrensel ilkeler temelinde yapar: Tüm insanlarýn dünyevi güçlerden veülkelerden özgürlük ve adalet konusunda doðru dürüst davranýþstandartlarý beklemeye hakký vardýr; bu standartlarýn kasti veya gayriihtiyari ihlallerine tanýklýk edilmeli ve cesaretle karþý konulmalýdýr."3

Said'in tanýmladýðý doðrultuda hareket eden aydýný temelaldýðýmýzda yirminci yüzyýlýn 'örnek aydýn' tavrýný sergileyen olaylar vekiþiler arasýnda ilk aklýmýza gelenler þunlardýr; Fransa aleyhineAlmanya için casuslukla suçlanan, ancak sahte belgelerle yargýlandýðýanlaþýlan Alfred Dreyfus davasý hakkýnda Emile Zola'nýn "L'Aurore"gazetesinde cumhurbaþkanýna yazdýðý ve büyük yankýlar uyandýranaçýk mektup, Ýspanya iç savaþý sýrasýnda Franco'ya karþý savaþandireniþçilere dünyanýn her yerinden sosyalistlerin, aydýnlarýn verdiðidestek, Macaristan'ýn iþgali sýrasýnda Sartre'ýn eleþtirel tavrý gibi.

Aydýnýn toplumsal iþlevine iliþkin bir eleþtiri de, 1960'lardan berisürdürdüðü muhalefet çizgisiyle dikkat çeken Amerikalý NoamChomsky'den gelir. ABD'nin Vietnam'a müdahalesi, Ýsrail ve OrtaAmerika'daki terör devletlerine arka çýkmasý ve Küba, Nikaragua,Sovyetler Birliði gibi resmi düþmanlarý karþýsýndan baþvurduðu terörkampanyalarý konularýnda kitaplar yazýp, konferanslar veren Chomsky,ülkesindeki aydýnlarýn tutumunu da eleþtirir. Chomsky, "laik din


3 a.g.e., s.27

kadrolarý" olarak nitelendirdiði ve "mutabakat" ürettiklerini,propagandayý þiddetten, rüþvetten ve diðer denetleme araçlarýndandaha ucuz bir kitle yönlendirme aracý olarak gördüklerini söylediðiAmerikalý entelektüellerin eleþtirisini yapar.4 Chomsky, sistemiideolojik olarak destekleyen aydýnýn tavrýný eleþtirirken, bu desteðinardýnda gizlenen yapýyý ve bunu oluþturan süreci de gözler önüneserer. Aydýn tavrýna iliþkin kesin çözümler üretmekten kaçýnýr ve çoksesliliði, insanýn özgürleþmesini savunur.

Bu görüþler, sistemle bütünleþmeden çaðýnýn sorunlarýnýkavrayabilen, yanýlsamalarýn ardýndaki gerçeðe ulaþabilen,karþýlaþabileceði tehlikelere raðmen dürüstçe tavýr alabilen ve buhareketiyle örnek oluþturan aydýnlarý desteklemektedir.

Ýncelememizdeki yazarlardan Edward Bond, Ýngiliz toplumuözelinde ve genelde kapitalist toplumun dayattýðý zorlamalarý,toplumsal kurumlarýn ikiyüzlülüklerini, insanlarýn sistem içindeönemsizleþen ve silikleþen yaþamlarýný, duygularýný anlatýr. Yaþadýðýtopluma duyarsýzlaþan, yabancýlaþan bireyi ele alýþýnda bireyintoplumsal konumu önem taþýr. Sýradan bireyi farklý yöntemlerlesindirip, baský altýna alan sistemi kiþisel çýkarlarý, tutkularý, hýrslarýyüzünden savunmak durumunda olan aydýný da kýyasýya eleþtirir.'Örnek aydýn' tavrýnýn nasýl olmasý gerektiðini gösterir ve bu tavýriçinde olmayan aydýný da yargýlar.

Yapýtlarýný incelediðimiz diðer yazar ise Çek Cumhuriyeti baþkanýVaclav Havel'dir. Sosyalist rejimle yönetilen ülkesinde, kitaplarýyasaklanan, oyunlarýnýn sahnelenmesine izin verilmeyen Havel, siyasiotoritenin, resmi kurumlarýn insanlarýn yaþamlarýna, düþüncelerineyaptýðý baskýlarý anlatmýþtýr. Havel'in içinde yaþadýðý sistem, geliþtirdiðisöylemden farklý olarak bireyler üzerinde baský kurar ve bu baskýyýaçýk bir þekilde uygular. Sistemin korkutma ve sindirme yoluyladenetim altýna aldýðý bireyler kiþiliksizleþip birbirlerine benzemeyebaþlarlar. Böylesi bir sistem içinde aydýnýn da çýkýþ yollarý kapatýlmýþ,o da toplumdaki diðer bireyler gibi kendisini ayakta tutacakhedeflerden yoksun býrakýlmýþtýr. Oyunlarýnda, sisteme karþý savaþýmveren ya da veremeyen insanlarýn düþtüðü durumlar dizgeniniþleyiþiyle açýklanýr.


4 Modern ÇaðdaEntelektüellerin Rolü, NoamChomsky, s20

Ýncelemenin sonunda Türk tiyatrosunda aydýn konusunu ele alanoyunlara deðinilecektir. Melih Cevdet Anday, Oðuz Atay, Oktay Arayýcýve Behiç Ak'ýn oyunlarý aracýlýðýyla, 'aydýn' kavramýna yazarlarýnyaklaþýmlarý, konunun algýlanýþ biçimi deðerlendirilecek ve aydýnýniçinde bulunduðu çeþitli durumlar ana çizgileriyle sergilenecektir.

Çalýþmanýn iki ana bölümünü oluþturan Vaclav Havel ve EdwardBond'un oyunlarý ve oyunlarýnda 'aydýn' kavramýna yaklaþýmlarýyla,tiyatromuzdaki örnekler arasýnda genel bir karþýlaþtýrma yapýlabilir.Oktay Arayýcý'nýn oyununda Tanilli karakteri, Bond'un öncü, ödünvermeyen "ideal aydýn" tiplemesine yakýn dururken, M.C. Anday'ýn"Ýçerdekiler" adlý oyununda aydýn tipi daha çok pasif bir direniþ içindegösterilmiþtir. Ancak yine de Havel'in oyun kiþileri kadar eli kolu baðlý,çaresiz, önemsizleþtirilmiþ olarak çizilmemiþtir. Anday'ýn oyunundakiaydýn birey tipi kendisine olan saygýsýný ve önemli birisi olduðukanýsýný yitirmemiþtir. Oðuz Atay'ýn oyunundaysa aydýn tipi -romanlarýnda olduðu gibi-, varoluþ sorunlarý, uyumsuzluðu ve iççatýþmalarý öne çýkarýlan, çýkýþsýzlýðý bu açýlardan vurgulanan veiçinde yaþadýðý sistem için tehdit oluþturamayan bir konumda çizilir.Havel'in dizge tarafýndan sistematik bir biçimde kendisini önemsizhissetmesi saðlanan aydýn tipinin tersine, Atay'ýn çizdiði aydýn tipi,yaþadýðý iç çeliþkileri ve kendini sorgulamasý sonucunda kendisiniönemsiz görür.

Anday, Atay ve Arayýcý'nýn oyunlarý, ülkenin 1980 öncesi politikhareketlilik döneminde yazýlmýþ oyunlar olarak 'aydýný' farklý arayýþlariçinde gösterirken, Behiç Ak'ýn, 90'larýn ortalarýnda yazýlmýþ olan"Bina" adlý oyununda çizilen 'aydýn' tipi (ya da bizim aydýn vasfýnýyüklediðimiz oyun kiþisi), pasif, çaresiz bir konumda gösterilmiþtir.Oyundaki mimar, Havel'in oyun kiþileri gibi doðrudan politik bir baskýgörmese de, eli kolu baðlanmýþ, iþlevsizleþtirilmiþ birisidir ve yaptýðý iþiönemsizleþtiren, çabalarýný boþa çýkaran bir sistem içinde 'kurban'durumuna getirilmiþtir. Sözcüðün iki anlamýyla da 'yaptýðý bina',amacýný aþan iþler için kullanýlýr ve mimar, ister istemez yanlýþ veçarpýk iþleyen bu sistemin yaratýcýsý olmak durumunda kalýr.

Havel'in yaþadýðý sosyalist sistem içinde karþý karþýya kaldýðýbaskýya ve yazarýn dünya görüþüne koþut olarak çizdiði aydýn tipi,


Bond'un kapitalist toplum için 'gerekli gördüðü' aydýn tipinden farklýlýkgöstermektedir. Ekonomik uygulamalarýyla kapitalist sistemde yeralan, ancak bürokrasi ve deðerler sistemi konusunda baskýcý özelliðinikoruyan bir yapýnýn varlýðýný sürdürdüðü bir ortamdaysayazarlarýmýzýn, oyunlarýnda çeþitli aydýn tipleri çizdiklerini ve 'aydýn'kavramýna farklý anlamlar yüklediklerini görüyoruz. Gerek Havel veBond'un oyunlarýnda, gerekse tiyatromuzdan seçilen örneklerde,oyunlarýn yazýldýðý dönemler ve yazarlarýn dünya görüþleri, oyun kiþisiolarak çizilen 'aydýn' tipini de belirlemektedir.


I. VACLAV HAVEL Varlýklý bir ailenin oðlu olarak 1936'da doðduðu Prag'da bugün Çek

Cumhurbaþkanlýðý yapan Vaclav Havel, 1936 ile son dönemi arasýndayaþadýklarýndan bir tiyatro yazarý, muhalif bir aydýn yaratmýþtýr.Totaliter bir sistemde yaþamasý nedeniyle küçük yaþlardan baþlayarakyaþamýnýn tüm dönemlerinde bu sistemin iþleyiþinin neden olduðuzorluklarla karþýlaþmýþtýr.

Üniversiteye devam etmek istediði zaman ailesinin kökeni gerekçegösterilip isteðinin reddedilmesi gibi hak etmediði ve kendisi dýþýndageliþen olaylar sonucunda "dýþarýdan ve alttan gelen" bir bakýþ açýsýgeliþtirdiðini söyler Havel. Yaþamý boyunca karþýlaþacaðý ve çoðuzaman sistemin kendisini sürdürmek için insanlarýn yaþamlarýnýkarartan durumlar, kulis iþçisi olarak baþladýðý ve oyun yazarlýðýnadönüþtürdüðü tiyatro serüveninin temel dayanaklarýndandýr.

Sistemin kendisini sürdürmek için kullandýðý yöntemleri ve buyöntemleri oluþturan bakýþ açýsýný eleþtiren Havel, çözümü bu bakýþaçýsýnýn deðiþtirilmesinde görür. "Ve bana öyle geliyor ki, dünyanýndaha iyiye yönelmesi isteniyorsa insan bilincinde bir þeyler deðiþmeli,günümüz insanýnýn insanlýðý deðiþmeli; insan ne yapýp edipdüþünmeli; tüketimden baský ve reklama, televizyon tarafýndanyönlendirilmeye kadar totalitarizmin gizli, açýk her türlümekanizmasýnda meydana gelen bu korkunç kaynaþmadan kendinikurtarmalý; nereye gittiði bilinmeyen dev bir makinenin önemsiz birparçasý olma rolüne karþý çýkmalý; dünyaya karþý taþýdýðý sorumluluðuyeniden içinde duymalýdýr."5

Havel'in oyunlarý modern uygarlýk söylemiyle geliþen ve baskýcý biryönetim biçimine dönüþen sistemleri, bu sistemler içinde insanlarýnbulunduðu durumu yansýtýr. Sistem bireyi kendisine ve dýþ dünyayayabancýlaþtýrmýþtýr. Havel'in oyun kiþileri yaptýklarý iþin sonuçlarýnýdüþünmeden robot tavrýyla hareket ederler, ne yaptýklarýný ve neden

7

5 Uzaktan Soruþturma,Vaclav Havel, s. 13

yaptýklarýný sorgulamayan bu insanlar kendileri dýþýnda geliþenolaylarýn ve planlarýn figüranlarý durumundadýrlar. Planlanan veuygulanan bu yaþama herhangi bir alternatif sunacak ya dayaþamlarýna kendileri yön verecek durumda deðildirler.

Söylemiyle de, oyun kurgusu ve olay örgüsüyle de klasik tiyatrodanayrýlan ve yapýtlarý Uyumsuz/absürd Tiyatro kapsamýnda ele alýnanHavel, sistemin mekanizmalarýný oyun içinde de matematiksel olarakkurar.

Sahne üzerinde olaylarýn tekrarlanmasý yaþamýn tekdüzeliðini,renksizliðini yansýtýrken, sözlerin tekrarlanmasý o sözlerin anlamlarýnýyitirmiþ ya da deðiþtirmiþ olmalarýna karþýn hala ayný kalmalarýnaiþaret eder. Söylenen onca söze ve yaþanan onca koþuþturmayakarþýn oyun kiþilerinin yaþamýnda belirgin deðiþiklikler olmamasý iseböylesi bir sistem içindeki yaþamýn boþunalýðýný, içeriksizliðinisimgeler. Anlattýðý yaþam biçimini matematiksel bir benzerliklesahneye taþýr. Bunlarý yaparken amacýnýn yalnýzca gerçeði sergilemekolduðunu söyleyen Havel, bir þey öðretmek ya da doðruyu göstermekgibi bir amacý olmadýðýný; yalnýzca böylesi koþullar içinde, sözünü ettiðidurumlarda neler olabileceðini gösterdiðini söyler.

Yapýtlarýnda aydýnýn konumunu tartýþtýðýmýz Havel, aydýný toplumundiðer bireylerinden sýnýrlarý açýsýndan pek farklý yerlerde görmez.Diðerleri gibi aydýn da kiþiliksizleþir, silikleþir çünkü o da diðerleriningördüðü baskýyla karþý karþýya kalmakta ve tek baþýna harcadýðýçabayla bir sonuca varamamaktadýr.

Aydýný bekleyen bir baþka olasýlýk da düþündüklerini, söylediklerinipaylaþacak insanlardan uzak, tek baþýna kalmaya mahkum edilmesi,böylece de etkisizleþtirilmesidir.

Havel toplumun bir yansýmasý gibi gösterdiði oyunlarýnda hiç biroyun kiþisini olumlamaz. Aydýn konumunda olanlar da sisteminçarpýklýðý, eziciliði karþýsýnda zavallýlaþmýþ, baský ve korkuylasindirilmiþler ya da yalnýz býrakýlmýþlardýr.


ÞEYTAN ÇELMESÝBir Faust çeþitlemesi sayabileceðimiz bu oyunda Faust'un yerine

geçen kiþi Dr.Foutska'dýr. Bulunduðu konumdan ve koþullardanhoþnut olmayan ve daha iyi bir yaþam düþünü gerçekleþtirmek uðrunagereken her þeyi yapan Faust karakteri, Christopher Marlowe veGoethe gibi yazarlara esin kaynaðý olmuþ, günümüzde de kullanýlanbir temadýr. Havel, Faust karakterini Goethe'nin yaptýðý gibi mistik birtemelde ele almamýþ, Dr.Foutska'yý totaliter bir toplumun çarklarýarasýnda sýkýþmýþ ve çýkýþ arayan bir insanýn serüveni içindeþekillendirmiþtir.

"Sansürün gerekliliði"ne inanan bir toplumda ve sistemdeçalýþmalarýný sürdürmek isteyen Foutska, "hayatýn ýrmaklarýna vekaynaðýna koþma" çabasýndaki Faust'unkine benzer bir durumiçindedir. Her ikisi de ellerindekiyle yetinmeyip, farklý çabalar, arayýþlariçine girmiþler, o güne kadar sürdürdükleri yaþam tarzlarýnýn dýþýnaçýkmýþlardýr. Faust bu yolda karþýsýna neler çýkabileceðini bilir ve herþeye raðmen elde etmek istediðinin peþinde koþar. Dr. Foutskakendisine bulduðu farklý uðraþýyla yaþamýna yeni bir boyut katacaðýnýdüþünürken aslýnda tuzaða düþürüldüðünün farkýnda deðildir.

Oyun, tema olarak düzenin getirdiði baskýyý, bu baskýnýn boyutlarýnýve etkilerini tartýþýr. Çekoslovak toplumunun o dönemdeki yönetimbiçimine karþýtlýk oluþturmasý için simgesel olarak seçildiðinidüþündüðümüz büyü ve simya, sistem dýþý hatta karþýtý bir eylemi,düþünüþü simgeler. Sistem kendi dinamiklerini oluþturan ve buoluþuma katkýda bulunduðunu varsaydýðý bir kurumda kendi karþýtýdüþünsel ya da fiziksel bir eylemi barýndýrmaz. Olduðu zaman dahemen yok etme, örtbas etme yoluna gider. Ancak böylelikle kendisinisürdürebilecek, öngörülen yolda ilerleyecektir. Bu ilerlemenindinamikleri de belirlenmiþtir. En önemli dinamiklerden biri insanlarýntek yönlü, tek yanlý düþünmelerini saðlamak, alternatif görme ve

9

düþünme biçimlerine olanak tanýmamaktýr. Sistemin nasýl çalýþtýðýný vebireyleri nasýl baský altýna aldýðýný ancak yaþamýnýn sonuna geldiðizaman farkeden Foutska bu durumu þöyle özetler: "Sizin kiþiliðinizdesadece hoþgörüsüz, bütün gücü kendinde toplayan, kendini beðenmiþbir iktidarýn yýkýcý gururunu suçlamak istiyorum. Siz bilimi bir avcýnýnyayýný kullandýðý gibi kullanmak istiyorsunuz. Kendiniz için tehlikeligördüðünüz her þeyi vuruyorsunuz. Yetkisini sizden almayan ya dasizin dýþýnýzda bir yetkiliden güç alan herkesi.6

Havel'in Foutska'sý toplumsal iliþkilerin sýradanlýðý içindekaybolmuþ insanlardan biri olmaya zorlanmaktadýr. Çevresindeki diðerinsanlar bu tür zorlamalara boyun eðmiþken Foutska farklý bir eylemleonlardan ayrýlýr. Ýþ disiplini ve ciddiyetinin yanýsýra onu diðerlerindenfarklý kýlan temel nokta sistem karþýtý sayýlan bir alanla ilgilenmesidir.Foutska'nýn genel davranýþ biçimlerinin dýþýna çýkmasý þimþekleriüzerine çeker, ayný zamanda toplumun birey üzerinde yaptýðý baskýyýortaya çýkarýr. Verilen modellere uygun yaþandýðýnda bir sorun yokmuþgibi görünür, ancak en küçük bir aykýrý hareketle sisteminmekanizmalarý iþler.

Foutska'nýn çalýþma arkadaþlarýndan ayrýlan yanlarýna karþýnsistemin baskýcý etkisinden hasar görmüþ bir yaný olduðu dayadsýnamaz. Bir yandan büyü ve simya çalýþmalarý yapmasý diðeryandan bu çalýþmalarý bilimle ters düþtüðünü kanýtlamak için yaptýðýnýsöylemesi tutarlý bir tavýr içinde olmadýðýný gösterir. O da diðer enstitüçalýþanlarý gibi konumunu yitirmemek için ikiyüzlü bir davranýþ sergiler.Sevgilisi Vilma'yla olan iliþkisinde farkýna vardýklarý sýðlýðý kýskançlýkoyunu ile kapatmaya çalýþmasý da Foutska'nýn sistemin etkisindenbütünüyle kurtulamadýðýný gösterir.

Bu enstitüde çalýþanlarýn hiç biri öngörülen çalýþmalar dýþýnda birþeyle ilgilenmeksizin varolanla yetinerek yaþamlarýný sürdürürler.Oyun boyunca adlarý belirtilmeyen ve sistemle adeta bütünleþenmüdür ve müdür yardýmcýsýna yaranabilmek için çeþitli yollarabaþvurup kiþiliklerini ayaklar altýna alýrlar. Dedikodu, yalan vekomplolar yoluyla diðerlerinin sýrtýnda yükselmeyi amaçlayan oyunkiþilerinden farklý olarak Dr.Foutska, bu insanlarýn sýð yaþamlarýnýndýþýnda kendisine bir yer arar. Bu arayýþ onun bir denek gibi sürekli


6 Þeytan Çelmesi, VaclavHavel, s. 106

izlenmesine yol açar.

Sýradan yaþamlarýna yeni bir renk katamayan, sorgulamayan ve buyaþama iliþkin hiç bir þikayet, ikilem ve amaçlarý olmayan enstitüçalýþanlarý yaþamýn öznesi deðil nesnesi konumundadýrlar. Müdür vemüdür yardýmcýsý da dahil olmak üzere tüm enstitü çalýþanlarýkendilerine sunulan yaþam biçiminin boðuculuðunu,kiþiliksizleþtiriciliðini görmekten yoksundurlar. Bu insanlarýn yoðunolarak yaþadýklarý duygular arasýnda belirsizlik, güvensizlik, her andiken üstünde olmayý sayabiliriz. Böyle güvensiz bir ortamda insanlariþlerinden olmamak ya da konumlarýný kaybetmemek uðrunakendilerini ve yaþadýklarý dünyayý sorgulamamakta, tam tersinetutunabildikleri yerde kalmak için komplolar, tuzaklarkurabilmektedirler. Bu oyun kiþileri bilim adamý ya da bilim kadýnýkimliðinin gerektirdiði merak, yaratýcýlýk gibi özelliklere de sahipolamazlar.

Baský altýnda kalan, bu nedenle özgürce araþtýrma yapamayanFoutska sistemin tuzaðýna düþer. Yaptýðý çalýþmanýn aslýnda büyü vesimyanýn bilimsel gerçeklere nasýl ters düþtüðünü kanýtlamak amacýtaþýdýðýný söyler. Söylediði yalanla karþýsýna çýkan engeli aþabileceðinisanan Foutska, bu yanýlgýsýyla kendisini yok oluþa sürükleyen yolagirer. Sisteme ajanlýk yaptýðýný bilmediði Fistula'yla çalýþmasý ve onunyönlendirmesiyle sevgilisi Vilma'dan kendisini ihbar ettiði gerekçesiylekuþkulanmasý, sekreter Maggie'yi etkileyebileceðini düþünmesiFoutska'nýn sistem içinde düþürüldüðü tuzaklardýr. Söylediði yalanýnortaya çýkmasý ile hiç bir kaçýþ yolu bulamadýðý noktada da yok edilmesüreci iyice hýzlanmýþtýr.

Kendisi dýþýndaki bir düþünceye olanak tanýmayan sistem bireyikýskývrak hapseder ve çýkýþ noktasý kalmayýnca da yok eder.


BURUK EZGÝBaskýcý toplum yapýsýný ve bu toplum yapýsý içinde muhalif

konumundaki bireyin karþý karþýya kalabileceði baskýlarý irdeleyen buoyun, sistemin birey üzerindeki baskýsýný ortaya koyar. Totaliter sistemyalnýzca toplumsal iliþkilerde baský unsuru olmakla kalmaz. Bireyseliliþkilerde de toplumsal baskýnýn izleri görülür. Sistem insanlarý tekbaþýna kalmaya, bencilce davranmaya iter ve yalnýzlaþtýrýpduyarsýzlaþtýrýr.

"Entelektüel sapma"7 olarak tanýmlanan ve istenildiði gibiyorumlanabilecek bir suçtan dolayý yaþamý karartýlan felsefeci LeopoldKopriva yaþamýna anlam veren iþinden, yazdýklarýndan, çevresindenuzaklaþýr ve yok olma sürecine girer.

Leopold'un sistem içindeki konumu, toplumsal ve bireysel iliþkilerinaçýklýða kavuþmasýnda önemli bir rol oynar. Evinde oturup kendisinitutuklamalarýný beklerken onu ziyarete gelenler hem kendi konumlarýnýhem de toplumsal iþleyiþi sergilerler.

Kaðýt fabrikasýnda çalýþan Wenzeller "basit insanlar olduklarýný, pekfazla bir þey bilmediklerini, Leopold'a getirecekleri belgelerle onunilgileneceðini sandýklarýný"8 söylerler. Ancak Leopold'un ilgileneceðinisöyledikleri þey çalýþtýklarý fabrikada olup biten yolsuzluklarla ilgilidir. Pekçok insan için umut kaynaðý olduðunu söyledikleri Leopold'a buyolsuzluklarý ortaya çýkarmasý için gelirler. Kendilerinin yapmadýðý bir iþiLeopold'a yýkmak isterler. Basit ve pek fazla bir þey bilmeyenkonumunda olmalarý hem sorumluluðu devretmek açýsýndan bir kaçýþnoktasýdýr, hem de sistem için bir kolaylýktýr. Yönetilmesi kolay insanlaryaratan sistem onlarý sorumluluk alamayacak kadar da sindirmiþ,güvensizleþtirmiþtir.

Sistemin iþleyiþine katkýda bulunanlarýn da söz söyleme ve kararalma yetisi yoktur. Leopold'u almaya gelen Birinci ve Ýkinci Herif de buduruma örnek olarak gösterilebilir. Emirlerin yukarýdan verildiðini,

12

7 Buruk Ezgi, VaclavHavel, s. 688 a.g.e, s. 22-23

kendilerinin süreci etkileyecek durumda olmadýklarýný söyleyereksorumluluk almayý baþtan reddettiklerini açýða çýkarýrlar.

Leopold'un sürdürdüðü içine dönük, korku dolu yaþantýsýný eleþtiren,tutuklanma olasýlýðý ortaya çýkmadan önce sürdürdüðü yaþamýndayaptýðý iþleri yapmamasýný bir türlü içine sindiremeyen Olbram da birçokinsanýn yerine Leopold'un sorumlu olmasýný ister. Kendisi de sisteminpasifize ettiði insanlardan birisi olan Olbram, içinde bulunduðu durumunfarkýna varamaz. Sistemin baskýcý tutumunun getirdiði gerilimin altýndantek baþýna çýkamayan Leopold'a yardýmcý olmak yerine bir baþka baskýunsuru olarak karþýsýna çýkar. Benzer baskýlarla karþýlaþmaktan korkanOlbram baþtan sindirilmiþtir. Leopold'u eleþtirirken yapýlmasý gerekenleritek tek sýralar, ancak kendisi bu saydýklarýný yapmaz ve tek sorumluolarak Leopold'u görmeyi tercih eder.

Leopold yazdýðý denemenin sorumluluðunu taþýyamayýp kendidünyasýna dönmüþ, etrafýndakilerin beklentilerine yanýt veremez halegelmiþtir. Karýsý Susanna ise Leopold'un kaygýlarýna yabancý vetümüyle duyarsýzdýr. Alacaðý kararlarda onu yalnýz býrakýrken Birinci veÝkinci Herif'e karþý kesin tavýr almamasýný þiddetle eleþtirir.

Hem bireysel yaþamýnda hem de toplumsal rolünde bunalýmlaryaþayan Leopold, kendisine bir çýkar yol bulmakta zorlanýr. Baskýaltýnda doðru karar veremeyen, yaþamýna bir yön çizemeyen Leopold,bu durumunu tanýmlarken bile kendi sözleriyle deðerlendirme yapamaz.Olbram'ýn kendisini eleþtirirken söylediði sözler Leopold'un felsefeöðrencisi hayraný Marketa'ya karþý kendisini deðerlendirirken kullandýðýsözler olarak karþýmýza çýkar: "Yazýk ki dýþ görünüþ yanýltýyor. Gerçekteise, uzun zamandan beri içimde bir þeylerin yýkýldýðý, ayaðýmýn altýndantopraðýn kaydýðý, içimde her þeyin geliþip serpileceði bir dayanaknoktasýnýn eksik olduðu, yaþamýma bilinçle yön vereceðime, edilgen birnesneye dönüþtüðüm, bazen çaresiz, yaþamýn akýp gitmesiniizlemekten baþka bir þey yapmadýðým duygusu var bende. Neredebenim o her þeye egemen olduðum günler, mizahým, çalýþkanlýðým vedayanma gücüm, anlatýmýmdaki keskinlik?"9

Sýradan insanlarý olduðu kadar aydýný da bir kýskaç içine alan totalitersistem saðlýklý iliþkiler yaratýlmasýnýn önünde bir engeldir. Düþünmeyiengelleyen, düþünmekten korkulmasýna yol açan bu sistem aydýnýn ya


9 a.g.e, s. 72

da düþünen insanýn varlýðýna bir tehdit olarak durmaktadýr. 'Entelektüelsapma' suçlamasý entelektüelliðin bir dereceye kadar tanýndýðýný ancaksisteme karþýt oluþturamayacak kadar da sýnýrlandýrýldýðýný simgeler.Düþüncelerinin olgunlaþýp baþka bir yöne evrileceði noktada eli kolubaðlanan aydýnýn yapabilecekleri düþünsel anlamda da bireyselanlamda da kýsýtlanmýþtýr. Önceleri kitaplar yazan, yazdýklarýný dasavunan bir aydýn olan Leopold, artýk sistemin sýradan insana dayattýðýbaskýnýn altýnda ezilmiþ ve onlardan biri konumuna gelmiþtir.

Bu noktada Havel'in aydýna ve aydýn sorumluluðuna iliþkin bakýþýönem kazanýr. Bu sistem içinde sorumluluðunun bilincinde aydýn bulmakolanaksýz görünmektedir. Bir zamanlar yaptýðý ve kendisine olumlu,anlamlý görünen iþlerden dolayý baþýnýn derde girmesi, onu iþine vekendisine yabancýlaþtýrmaktadýr. Birinci ve Ýkinci Herif'in gelip o yazýyýkendisinin yazmadýðýný söylemesini istemeleri de bu süreci hýzlandýrýr.Bu durumda kimliðini ve geçmiþini reddetmek durumunda kalanLeopold, kendisine yapýlan bu teklifle hesaplaþýr: "...Neden yaþamýmhala açýklýk kazanmadý? Neden hep birileri benden bir þeyler istiyor?Oysa kimsenin ilgisini çekmediðim günlerde, kimse benden bir þeybeklemezken, beni bir þeylere teþvik etmezken, her þey ne güzeldi. Eskikitapçýlarý dolaþýr, kitaplar arardým, huzur içinde çaðdaþ felsefecileriokurdum, geceleri notlar alýrdým. Parkta gezintiye çýkar, okuduklarýmüzerinde düþünürdüm. Neden "Urbanek" adýný alýp her þeyiunutmayayým. Yeni bir yaþama neden baþlamayayým."10

Ýçinde yaptýðý hesaplaþma sonunda, son bir dirençle adýný ve kiþiliðinikoruma kararý alýp Birinci ve Ýkinci Herif'i karþýladýðýndaysa bambaþkabir durumla yüzyüze gelir. Yazdýðý denemenin onu hapse götürecekkadar önemli olmadýðý haberini almasý yaþadýðý tüm iç sýkýntýlarýný,kendisiyle hesaplaþmasýný ve bir anlamda geçmiþini reddetme çabasýnýanlamsýzlaþtýrýr, önemsizleþtirir.

Yaþadýðý tüm bunalýmlarýn önemsiz hale gelmesi sistemin Leopold'avurduðu son darbedir. Sistemin tehlikeli gördüðü bireye uyguladýðý baskýbireyi kendisi olmaktan çýkarmýþ ve sisteme karþý etkisiz hale getirmiþtir.Leopold'un düþtüðü bu zavallý durum yalnýzca onun baþýna gelebilecekbir þey deðil, toplumdaki birçok bireyin de kendisiyle paylaþtýðý birsonuçtur.


10 a.g.e, s. 55

BÝLDÝRÝM Yetkinin tek bir elde toplandýðý bir yönetim biçiminde bu yönetimin

yaptýðý yanlýþý düzeltecek bir kurumun bulunmamasý yanlýþlarýn sürüpgitmesine ve toplumun bu yanlýþlarla yaþamaya mahkum edilmesineyol açar. Yanlýþlýða karþý çýkmak için tüm yollarýn kapandýðý noktada dabirey düþünen bir varlýk olarak kendisini tam bir açmazýn içinde bulur.

Havel'in sistemin açmazlarýný bir defa daha ortaya koyduðu buoyunda mekan, bu kez bir devlet dairesidir. Çalýþanlarýn fikrialýnmadan ve onayý olmadan verilen bir kararla büroda iþlerikolaylaþtýrmak ve zaman kazanmak amacýyla Pitidapca adlý yapay birdil kullanýlacaktýr. Ýþleri iyice zorlaþtýran, iletiþimi olanaksýzlaþtýran bukullaným karþýsýnda büro çalýþanlarýnýn tepkisi, sistemin insanlarý nehale getirdiði sorusuna Havel'in verdiði yanýta koþuttur.

Sistemin tepkisiz, düþünmeyen, sorgulamayan insanlar halinegetirdiði bu oyun kiþileri týpký diðer oyunlardakiler gibi þikayetsiz,ikilemsiz ve amaçsýzdýrlar. Ýþleri kolaylaþtýrmak ve zamandankazanmak için kullanýmýna baþlanan bu dilin yarattýðý karýþýklýkkimsenin gözüne batmaz gibidir. Zorlama ve doðal olmayan biruygulamanýn gerekçelerinin de gerçekliði olmamasýný kimse dilegetirmez. Nesnel temellere dayandýrýldýðý söylenen bu dileinanmayanlarýn hiç bir zaman bu dili öðrenemeyeceklerini söyleyenöðretmene bu çeliþkinin nedeni sorulmaz. Ayný þekilde 319 harfevaran sözcüklerden oluþan bu dilin nasýl bir kolaylýk saðlayacaðý daoyun kiþilerinin sormayý akýllarýna hiç getirmedikleri, üzerinde hiçdüþünmedikleri bir sorudur.

Çýlgýnca yemek yenmesi ve alýþveriþ yapýlmasýyla hareketinsaðlandýðý bu bürodaki iþleyiþ akýlla açýklanabilecek gibi deðildir. Enyaþamsal konuþma sýrasýnda bile birisinin yemekten söz etmesidikkatleri daðýtýr. Bir yerden bir yere koþtururken akýp gidenyaþamlarýnda bireylerin anlamlý bir iþ yapma çabalarýný da körelten

15

sistem, bu insanlarý içinde bulunduklarý durumun zavallýlýðýný bilegöremeyecek duruma getirmiþtir. Bu anlamda da alternatifler üretipfarklý bir yaþama gereksinim duymak söz konusu olamaz.

Bu iþleyiþ içinde yalnýzca müdür Gross iþleyiþin sakatlýklardoðurabileceðini sezer: "...ulusal kültürün yüzlerce yýllýk geleneðininoluþturduðu dili onun elinden alýrsak insanlýðýný da elinden almýþoluruz. Kiþiliksizliðin pençesine atmýþ oluruz onu. Bu nedenlePitidapca'nýn üretilmesine kesinlikle karþýyým."11 Bu sözlerle farklý birbakýþa ve eleþtirel düþünebilme yetisine sahip olduðunu anladýðýmýzGross oyunun geliþimi içinde bu bakýþýný ve yetisini kullanamaz vesistem tarafýndan yutulur.

Havel'in dev bir makinenin önemsiz parçalarý haline getirildiðinisöylediði bireyler bu oyunda totaliter sistemin koyduðu sýnýrlarçerçevesinde yaþayan kiþiliksizleþmiþ, özgünlüðünü yitirmiþ vekendilerini geliþtirebilecekleri ortamlardan yoksun býrakýlmýþ insanlarolarak karþýmýza çýkarlar. Karþýlarýna çýkan her þeyi, saçmalýðýný ya daakýldýþýlýðýný sorgulamadan kabul ederler. Bu bireyler karþýsýndaGross'un varlýðý oyunun ilerlemesiyle bir umut kaynaðý olmaktan çýkar.Farklý davrananýn sindirildiði, sistem dýþýna itildiði bu iþleyiþten sýyrýlýpanlamlý bir iþleve sahip olmak olanaksýzdýr.

Pitidapca'nýn kullanýmýna iliþkin eleþtirilerine karþýn, çeþitlikomplolar ve tehditler sonunda Gross, sistemin çarpýk bir þekildeiþlemesi anlamýna gelen ve Pitidapca'nýn kullanýmýna izin verenbelgeyi imzalar. Bu aþamadan sonra iþleyiþin hem sorumlusu hem dekurbaný durumuna gelmiþtir. Bu dile iliþkin sorun çýkmadýðý gün yokgibidir. Bürokratik engellerle birleþen bu sorunlar karþýsýnda Gross biryandan da iþleyiþin bir parçasý olma sürecine girmiþtir.

Müdürlükten müdür yardýmcýlýðýna oradan da gözetlemememurluðuna indirilen toplumsal konumuna karþýn bu iþyerindekalmayý sürdürür. Çýkan sorunlara bir çözüm bulamamasýnýn yaný sýradiðer büro çalýþanlarý gibi sistemin kendisini yutmasýna seyirci kalýr.

Gross toplumdaki diðer bireyler gibi kendisine biçilen rolüoynamakta ve sýnýrlarýný aþamamaktadýr. Havel bu oyunda,Çekoslovakya'da 1948'de ve 1968'de yaþananlardan yola çýkarak


11 Bildirim, Vaclav Havel,s. 24

kendi deyimiyle "insanlar ve toplum üstüne genel bir benzetme"yazdýðýný söyler12 ve oyunun kahramaný Gross'un, Edward Benes'ebenzediðine dikkat çeker (1948'de komünistler hükümet krizinibahane ederek demokratik partileri kapatmasý için Benes'i iknaetmiþlerdi. Benes hükümeti kurmasý için görevi Klement Gottwald'avermiþti. Gottwald ise anti-demokratik bir iþleyiþin egemen olmasýnýsaðlayacak bir yönetim sergilemiþti).

Oyunun yazýlmasýna neden olan olayda da, oyunun kurgusunuoluþturan olayda da düþünen ve yetkiyi elinde bulunduran kiþininaslýnda güç sahibi olmadýðý vurgulanýr. Gross kendisini tanýmlamasýnave doðru tanýmlar yapmasýna karþýn bunlarý yaþamýnda uygulayamaz:"...Biliyor musun insan, yaþamýnda iki ayaðýnýn üstünde durmayabakmalý. Ben ne yazýk ki hiç bir zaman saðlam basamadým. Aydýn birkiþiliðim var, kararsýz, kuþkulu, düþünceli, içine dönük. Eylem insanýdeðilim ben. Ýþte bütün derdim de bu ya! ... Þimdi þöyle birdeðerlendirme yapacak olursam, yaþamýmda öyle çok yanlýþ yaptýmki! Çok çabuk boyun eðdim insanlara ve hemencecik inanýverdim hersöylenene... her þeye yeniden baþlamak elimde olsa, baþka türlüdavranmaya çalýþýrdým. Az laf, çok iþ, nesnellik, soðukkanlýlýk, gurur,kararlýlýk ve eleþtiri, özellikle de özeleþtiri, iþte bendeki eksiklikler! Belkide bunun nedeni harcanmýþ, yitik bir kuþaðýn çocuðu olmam, bizlerküçük þeyler uðruna harcadýk kendimizi! Yaþamýmýzýn en iyi yýllarýnýdeðersiz þeyler uðruna yitirdik. Ve görevden o denli çok söz ettik ki,görevimizi yapmayý unuttuk..."13

Tanýmýný yaptýðý ve çözümünü de bildiði halde sorunlarý çözmek içinharekete geçemeyen Gross'u suçlamayan Havel, asýl sorumluluðusisteme yükler. Ýnsaný insan yapan deðerlerin bir anlam taþýmadýðý,yabancýlaþýlmýþ ve anlaþýlmaz hale gelmiþ bu dünyada bireyindüþünme yetisi olsa da sistemin bu yetiyi kullanmasýna izin vermediði,bireylerin zengin potansiyelinin boþa harcandýðý bir durumdadüþünme eyleminin anlamýný yitireceði vurgulanýr. Her karþý çýkýþýnbaþka bir yöntemle susturulduðu bu dünyada Gross dasýradanlaþtýrýlarak, duyarsýzlaþtýrýlýp yozlaþtýrýlarak susturulur.Kendisine yardým ettiði için iþten atýlan Marie'yi teselli eden sözlersöylerken birdenbire "Sevgili Marie, biliyor musun, anlamsýz bir þey


12 Bildirim Üstüne, VaclavHavel, s. 613 a.g.e, s. 73-74

ama artýk yemeðe gitmeliyim. Hoþçakal!"14 diyerek oradan ayrýlmasýartýk onun da sürüden biri haline geldiðini gösterir. Bir zamanlarsergilediði eleþtirel ve düþünen tavrý, içinde bulunduðu toplumsalsistem tarafýndan anlamsýz hale getirilmiþ, böylece Gross'un busistem içinde sisteme alternatif ya da karþýt bir eylemde bulunmasýolanaksýzlaþmýþtýr.


14 a.g.e, s. 90

GÖRÜÞME"Görüþme", "Kutlama" ve "Çaðrý" adlý üçlemedeki ortak oyun kiþisi

Vanek'in deðiþik toplumsal konumlar içerisinde gösterildiði bu oyunlartoplumun farklý kesimlerinde aydýnýn konumunu ortaya çýkarýr.

Üçlemenin ilk oyunu "Görüþme"de Vanek'i yazdýklarýndan ötürüyapýtlarýna sansür konduðu için bir bira fabrikasýnda çalýþýrkengörürüz.

Diðer oyunlardaki sýradan insanlarý bu oyunda Sladek temsil eder.Sýk sýk cahil biri olduðunu, Vanek'in iþlerine aklýnýn ermediðinisöyleyen Sladek de sistemin baskýsýný görmüþ bir oyun kiþisidir.Vanek'in fabrikada çalýþmaya baþlamadan önceki yýllarda burada iyibir yaþamýnýn olduðunu, ancak yapýlan ihbarlar sonucundaçevresindekilerin teker teker uzaklaþtýrýldýðýný gören Sladek'inyaþamdan bir umudu, beklentisi kalmamýþ gibi görünmektedir.Durmadan bira içip yaþadýðý hayata lanet okumasý býkkýnlýðýnýnifadesidir. Kendisini ihbar edenin hala o fabrikada çalýþmasý da onunyaþama bakýþýnda kötümser bir açý edinmesinin bir baþka nedenidir.

Vanek'in gelmesiyle yaþamýnda bir deðiþiklik olacaðýný düþünenSladek onunla iyi iliþkiler kurma çabasýndadýr. Ancak bir yandan dasistemin reddedip dýþladýðý bir adamla yakýnlaþmanýn risklerini gözönünde tutmaktadýr. Vanek'e iyilik yaparak onun karþýsýnda birüstünlük duygusu yaþamak ve Vanek'in çevresindekilerle yakýnlaþmakise yaþamýna yeni bir anlam getirebilecek tehlikeli bir iþ olarakdeðerlendirilmelidir.

Vanek ise "Þeytan Çelmesi", "Buruk Ezgi" ve "Bildirim"deki baþoyun kiþileri kadar pasifize edilememiþ, birtakým güçlüklere vebaskýlara karþýn bildiðini söylemekten, yazmaktan geri durmayan biroyun kiþisi konumundadýr.

Sladek'in konuþmalarýyla biçimlenen ve hem Sladek'in hem deVanek'in konumunu gözler önüne seren bu konuþmalarda ilk bakýþtabirbirlerinden uzak görünen bu iki oyun kiþisi gittikçe yakýnlaþýrlar.

19

Baþlangýçta üstün konumda görünen ve Sladek'le ayný dilikonuþmayan, onun gibi bira içmeyen Vanek kendisini bekleyensürprizleri duydukça üzerinde durduðu zemin sarsýlýr ve bu üstünlüðüanlamsýzlaþýr.

Onu ilk þaþýrtan þey Sladek'in kendisi gibi olmasa da ihbar vebaskýyla karþý karþýya kaldýðýný öðrenmek olmuþtur. Bu baský sonucuyaþama tümüyle boþveren Sladek'in karþýsýnda ilkeleri, arkadaþçevresi, elitize olmuþ beðenileri ve tavýrlarýyla duran Vanek, ikincihaberle Sladek'e yaklaþýr. Karþýsýnda üstün konumda gibi görünenVanek'in yaptýklarýný rapor etmek görevi Sladek'e verilmiþtir.

Sladek, Vanek'e yakýnlaþmak ve onun dünyasýna girmek amacýylarapor yazmayý beceremediði bahanesiyle Vanek'e kendi kendisiniihbar eden raporlar yazmasýný teklif eder. Bunun karþýlýðýnda Vanekfýçý yuvarlama iþinden kurtulacak, büroda, oturacaðý rahat bir konumdaçalýþma olanaðý bulacaktýr. Entelektüel birikiminin, yaratýcýlýðýnýn,yüzyüze kaldýðý baskýlarýn sonunda kendi kendisini ihbar etmekteklifiyle karþýlaþan Vanek, kendisiyle Sladek arasýnda bir farkolmadýðýný görür. Vanek'in ihbarcýsý da Sladek'in ihbarcýsý dakendileriyle ayný mekanda çalýþmaktadýr.

Bireyin, toplumsal iþleyiþin kendisi için çizdiði rolün dýþýnaçýkmasýnýn olanaksýz olduðu bu oyunda da vurgulanýr. Sistem iþçiyide, aydýný da, sanatçýyý da ayný baský altýnda tutmakta, sýnýrlarýnýaþtýklarý zaman ellerini kollarýný baðlamakta ve sindirmektedir.

Vanek'in sindirilmesi de çaresiz kalmasýyla gerçekleþir. Sladek'infarkýna varmasýna neden olduðu gerçeklerle Vanek durumunu kavrar.Kendisini ihbar etmesi teklifine, düþüncelerine aykýrý olduðugerekçesiyle karþý çýkar. Buna karþýlýk Sladek'in ona sunduðukolaylýklardan bir bedel ödemeden yararlanmaya hazýrdýr. Sýradaninsanýn içinde bulunduðu durum, gözardý ettiði, önemsemediði Sladektarafýndan dile getirilince söyleyecek sözü kalmaz ve çaresizlik içindedurumunu kabullenir. Oyunun sonunda o da Sladek gibi birayýfondipler ve nazik söylemini bir kenara býrakýp Sladek gibi küfür eder.Artýk o da çaresizlik içinde sýradanlaþmýþtýr.


KUTLAMAÜçlemenin birinci oyununda bira fabrikasýnda gördüðümüz Vanek

bu oyunda dostlarýný ziyarete gider ve onlarýn dünyalarýyla kendiiliþkilerinin arasýndaki baðý görmemize olanak saðlar.

Vanek'le uzun zamandýr dost olduklarý anlaþýlan Vera ve Mikael çiftidiðer oyunlarda gördüðümüz sýradan insan tiplemesinin bir baþkaörneðidir. Yaþamlarýndaki kuruluk ve tekdüzeliði fark etmektenkaynaklanan bir telaþla yaþamlarýný baþka uðraþlarla doldurma çabasýiçine girmiþler, ancak zamanla bu uðraþlarý onlarýn temel ilgi alanýhaline gelmiþtir. Böylece kurtulmak istedikleri tekdüzelikten bir baþkasýð yaþantýya geçmiþlerdir. Yarattýklarý kendine özgü bu küçükdünyalarýnda ancak eþya alarak, deðiþik yemekler tadarak mutluolmakta, sahip olduklarý þeyleri büyük bir abartýyla övmekte vekarþýlaþtýklarý her yeniliði kendileri keþfetmiþçesinesahiplenmektedirler.

Bu küçük dünyalarý Vanek'in gelmesiyle ona açýlýr. Yaþamlarýndayeni olan ne varsa hepsinden Vanek'i haberdar etmek isterler. Korkupdýþladýklarý dünyadan gelen Vanek onlar için yaþamlarýný onaylayýpolumlamasý gereken bir lider gibidir. Onun olumlamasýyla buyaþamlarýnda aksayan, olumsuz bir þey olmadýðý duygusunakapýlacaklar ve mutluluk içinde yaþadýklarýný düþünmeye devamedeceklerdir.

Üçleme boyunca iletiþimde bulunduðu herkesin iç dünyasýný vetoplumsal konumunu ortaya çýkartan Vanek, Vera ve Mikael'inbeklentilerinin, yaþam biçiminin tam karþýsýnda duruyor gibidir. Dostlarýolan Vera ve Mikael, Vanek'in yaþamýyla ilgili hiç bir þeyipaylaþmamakta, onu da kendi sýð yaþamlarýnda yaptýklarý gibiyaþamaya ikna etmeye çalýþmaktadýrlar.

En yakýn dostlarý tarafýndan bile anlaþýlmayan, daha da ötesi, ödünvermeyen, sade yaþantýsý hor görülen Vanek yalnýzlýða itilmektedir.

21

Kendi içinde tutarlý bir düþünce akýþý ve yaþam biçimine sahip olmasýonu özgün bir oyun kiþisi yapmýþtýr. Ancak ilk oyunda farkýnavarmadýðý bir gerçekle karþýlaþmýþ ve düþünen tavrýnýn kendisinegetirdiði üstünlük duygusu yýkýlmýþtýr.

Yanýlsamalar üzerine kurulu, monoton, beklentisiz yaþamýnkarþýsýnda duran Vanek, bu karþý duruþuyla bir þey elde edemediði gibidýþlanýr, baský altýna alýnýr ve küçük görülür. Bireysel tutumununtoplumda kabul görmemesi düþünen, eleþtiren, karþý çýkan tavrýylaVanek'i yalnýzlaþtýrýr ve sistem karþýsýnda çaresiz hale getirir. Baskýlarkarþýsýnda sistemle uzlaþmasa da toplumdaki konumunu ve bir anlamtaþýyabilecek iþlevini yitiren bireyin çaresizliði Vanek'de somutlanýr.Vera ve Mikael'in kendisiyle paylaþacak bir þeyleri olmadýðýný görür vekalkýp gitmek ister. Bütün hazýrlýklarýn kendisi için yapýldýðýný ve kalkýpgiderse dostlarýnýn zorlama bir anlam yükledikleri bu küçükdünyalarýnýn yýkýlacaðýný anlayan Vanek çaresizlikle yerine oturur vekendisi için hazýrlanan yemeði yemeye hazýrlanýr. Sistemin baskýsýnaraðmen ayakta kalmaya çalýþan Vanek, kendisini çevreleyeninsanlarýn duyarsýzlýðýyla yalnýzlýða itilmektedir. Bu da sistemin baþkabir düzlemdeki sindirmesidir.


ÇAÐRIÜçlemenin bu son oyununda Vanek'le yüzyüze olan kiþi Stanek'tir.

Stanek bir zamanlar yazdýklarý, yaptýklarýyla Vanek'le ayný düzlemdeolduðunu anladýðýmýz bir oyun kiþisidir. Eski dostluklarýný vurgulamasýbunun kanýtýdýr.

Stanek sistemin baskýsýndan Vanek kadar etkilenip parasal sýkýntýiçine düþerek bira fabrikasýnda çalýþmaya varan bir süreç içine girmez.Çünkü sistemle uzlaþmýþ, verdiði ödünler kendisine toplumda bir yeredinme ve popüler olma þansý getirmiþtir. Bu baðlamda da eskidostlarýnýn ve iliþkilerinin dýþýnda yeni bir yaþama baþlamýþtýr.

Ancak sürdürdüðü bu yaþam tarzýyla hiç de uyum saðlamayan birtavýr geliþtirmesi önce olumlu bir geliþme olarak algýlanýr. Tutuklananþarkýcý Javurek'in serbest býrakýlmasý için imza kampanyasý baþlatmakister. Oysa Stanek'i bu denli heyecanlandýran bir þarkýcýnýntutuklanmasý deðil, kýzýnýn sevgilisi olan ve Anni'nin ondan çocukbeklediði Javurek'in tutuklanmasýdýr. Vanek'in bu kampanyayýarkadaþlarýyla birlikte çoktan baþlatmýþ olmasý ve Stanek'in de imzaatmasýný istemesi Stanek'in kendi zavallý durumunu ortaya koymasýnaneden olur. Bir yandan "aydýn dürüstlüðüne tekrar kavuþmak" ve "buaþaðýlayýcý yük" dediði uzlaþmýþ durumundan "kurtulmak " istediðinivurgularken, bir yandan da imza atmaktan kurtulmanýn kendincegeçerli ve mantýklý nedenlerini sýralamaktadýr.

Sistem kendi dinamikleri dýþýnda, alternatifler üreterek düþüneninsanlarý bir yandan Vanek'e yaptýðý gibi dýþlayarak, aç býrakarak,varolma koþullarýný zorlayarak sindirmeye çalýþýr. Kullandýðý bir baþkasindirme yöntemi de Stanek'e yaptýðý gibi birtakým caydýrýcý ödüllervererek yolundan çevirmektir.

Ýnsanlar arasý iliþkilerin kopuk olduðu, yabancýlaþmanýn yaþandýðý,yöneticilerin ve sistemle içli dýþlý olanlarýn hak etmedikleri kolaylýklarlaçevrelendiði bir toplum yapýsý içinde "aydýn sorumluluðu" taþýmanýn

23

zorlu bir çaba gerektirdiði açýktýr. Bunun yanýnda "aydýn" sorumluluðuve tavrýyla davranmanýn kabul görmediði, popüler sayýlmadýðý, dahasýbu tavrýn iþlevsiz kaldýðý bir toplum içinde aydýnýn da bu tavrýnda belirliaþýnmalar olacaðý görülür.

Stanek'de bu aþýnma yok olma derecesine varýr ve yalnýzkalmamak, dýþlanmamak pahasýna durum kabul edilir. Vanek'in ise, birfabrika iþçisi karþýsýnda da, kendilerini yapay bir dünya ile avutmayaçalýþan arkadaþlarýnýn karþýsýnda da yalnýz olduðu ortaya çýkar.Stanek'le yaþadýðý durum da Sladek ve Vera-Mikael iliþkisinden farklýdeðildir.

Ürettiklerini özgürce sergileyemeyen, sürekli gözetim ve baskýaltýnda tutulan, bir zamanlar iyi arkadaþ olduðu insanlar tarafýndanbile garipsenen bireyin kararlý bir tutumla savunduðu deðerleresarýlmasý kökten deðiþikliklere neden olmaz. Düþünmeyi veeleþtirmeyi iþlevsiz kýlan sistem, kendisine raðmen var olmaçabasýndaki bireyi yalnýzlaþtýrýr. Stanek, üzerine fazla gelindiðinihissettiði zaman Vanek'e karþý kullanabileceði tek kozunu kullanýr."Manevi üstünlük duygusu"yla hareket ettiðini düþündüðü Vanek'i,hapiste itirafta ve ihbarda bulunduðuna iliþkin söylentileri anýmsatarakrahatsýz eder.

Sistemin çarklarý arasýna sýkýþan Vanek için çýkýþ yolu kalmamýþgibidir. Ýmza kampanyasýna gerek kalmadan Stanek'in çabalarýylaJavurek'in serbest býrakýlmasý, Vanek'in çabalarýný boþa çýkarmýþ vesistem baþka bir düzlemde onu sindirmiþtir. Vanek'in aldýðý bu haberkarþýsýnda "Nasýl? Býrakmýþlar mý? Harika! Müdahaleleriniz iþe yaradýdemek. Ýyi ki þu metni göndermedik. Polisin tutumu sertleþecekti ve bukadar erken salýverilmeyecekti."15 demesi o ana kadar sergilediðitutarlý ve kararlý konumunun yok edilmesi anlamýna gelir.

Sonuç olarak baskýcý, düþünen insaný çeþitli yollarla sindiren yada yok eden sistem içinde bireyin düþünen bir varlýk olarak ayaktakalmasýnýn olanaksýzlýðý vurgulanýr.

Sistem, kendi dýþýndaki tüm anlayýþlarý reddeden ve kendisinetehdit olarak gören bir tutum içindedir. Bu baðlamda da düþünme, akýlve sorgulamanýn bir yana býrakýlmasý öngörülür ve sistemin temel


15 Görüþme KutlamaÇaðrý, Vaclav Havel, s. 105

sorunu kendisini her þeye raðmen devam ettirmek þeklindebelirginleþir. Sistemin bu baskýcý yapýsý içinde bireylere hiç bir alternatiftanýnmaz ve sistem içinde kalmak konusunda baský altýna alýnýr. Böylebir iþleyiþ içinde birey sýradanlaþmakta, silik, kiþiliksizleþmiþ, renksizve beklentisiz bir yaþam sürmeye zorlanmaktadýr. Farklý bir renk, solukgereksinmesi yok sayýlýr, daha ötesi tüm farklýlýklar ortadankaldýrýlmak istenir.

Bu iþleyiþ içinde aydýn, sanatçý ya da düþünen insan da, varolanýnötesinde ya da dýþýnda seçenekler arayýp ürettiðinde sistem içintehlikeli hale gelir. Yaþamlarýnýn anlamýný yitirmiþ, amaçsýz kalmýþ,düþünme yetisini kaybetmiþ insanlar arasýnda kendisine yerbulamayan bireyin farklý ve anlamlý çabalarý sistem tarafýndan hemenfark edilir ve yok edilme yoluna gidilir. Sistem bireyi türlü baskýlarlasindirerek, sýradanlaþtýrarak ve yalnýz çaresiz býrakarak korku yoluylagerçek ya da mecazi anlamda yok eder.


II. EDWARD BOND1934'de doðduðu Londra'da eðitimini tamamlayan Edward Bond,

son dönem Ýngiliz politik tiyatrosunun önemli isimlerindenbiridir."Kendimi iþçi sýnýfýnýn sesi olarak görüyorum demekle küstahlýketmiþ olurum, ancak onun içinden gelen bir ses olduðumudüþünüyorum"16 diyen Bond, oyunlarýnda toplumsal yapýlarýn insanýnasýl ezdiðini, kapitalist toplumda bireyin yerini ve duygularýnýtartýþýrken, sistemin çökmemek için kullandýðý yöntemleri ve buyöntemlerin aracý olan kurumlarýn iþleyiþini sahneye taþýr.

Bireyi tek baþýna bir varlýk deðil de toplumsal bir varlýk olarak elealan Bond, savaþ sonrasý oyunlarýnýn nihilist, uyumsuz/absürdtiyatronun umutsuz bakýþ açýsýný onaylamaz. Edward Bond'un politikbakýþ açýsý, bireysel insan iliþkilerinin ardýndaki ahlaki çöküþü vebunun çözümünü de beraberinde getirir. Bu yüzden, Bond'un tiyatroanlayýþý olumlu ve yararlý bir seçenek yaratmak yönündedir. Böyle biralgýlayýþ oyunlarýnýn tema ve biçimini de kaçýnýlmaz olarak belirler.

Þiddet toplumunda yaþadýðýmýzý oyunlarýnda ve oyunlarý kadaryaþama bakýþýný da anlattýðý önsözlerde belirten Bond, bu þiddetisahnede de izleyiciye yansýtýr. Ýngiltere sahnelerinde yasaklanan"Saved" adlý yapýtý, bir bebeðin taþlanarak öldürülmesini sahneüzerinde gösterdiði için birkaç eleþtirmen dýþýnda son derece sert veolumsuz tepkilerle karþýlaþmýþtýr.

Þiddeti vurgulamasýndaki temel neden toplumun bireylerine karþýgösterdiði tavýrdýr. Bond, aileden baþlayarak bireyin doðasýna uygunolmayan koþullar içinde, doðasýna uygun olmayan amaçlar içinyetiþtirildiðini savunur. Çocuklarýn daha saati okuyamadan önce belirlisaatlerde belirli iþleri yapmaya zorlandýklarýný söylerken de17,insanlarýn biyolojik yapýlarýna hiç de uygun olmayan toplu konutlardabirarada yaþamaya zorlandýklarýný belirtirken de bireylerin teknolojininkoþullarýna uygun yaþamaya zorlandýklarýna iþaret eder.18 Bond'a

26

16 Edward Bond's Summer:"A voice from the workingclass" Philip Roberts,Modern Drama, 1983, 2/26

17 Edward Bond, "Lear"ýnÖnsözü, s. 18 (BuÖnsözden yapýlan tümalýntýlarda Gönül Çapan'ýnçevirisinden yararlanýlmýþtýr.)

18 Lear, Önsöz, s. 22

göre, teknolojinin sonucu olan refah toplumu, insanlarýn akýl ve ruhsaðlýðýndan çok ulusal gelirden ne kadar pay aldýklarý ileilgilenmektedir. Kazandýklarýndan fazlasýný tüketmeye yönlendirileninsanlar bir süre sonra deðil dünyaya, yanýbaþlarýnda yaþayaninsanlarýn sorunlarýna yabancýlaþmakta, onlarý görmezdengelmektedirler. Ýþine, toplumuna, dünyaya yabancýlaþan insan, Bond'agöre, ya hasta olur ya da isyan eder. Toplum hastalarý dýþlayýpuzaklaþtýrýrken isyancýlarý farklý yöntemlerle susturur. Bu yöntem,yöneticilere verilen gücün halka baský þeklinde geri dönmesi deolabileceði gibi, dinin kullanýlmasý da olabilir. Her iki durumda dabireyin kendisini güçsüz hissetmesi, doðuþtan suçlu ya da suça eðilimligörmesi saðlanýr.19

Bireyin kendini güçsüz ve doðuþtan suçlu görmesi yöneticilerin iþinikolaylaþtýrdýðý gibi düþünme, karar verme yetkilerinin de elinden alýnýptoplumsal kurumlara verilmesini meþrulaþtýrýr. Toplumsal yapýöngörülen doðrultuda planlarýný uygularken bireye düþen de bu planýnbir parçasý olmak ya da her þeyi sessiz sedasýz kabullenmektir.Sistemin parçasý ve zalim bir uygulayýcýsý olmayý toplumsal yapýnýndoðurabileceði bir sonuç olarak gören Bond'a göre, en tehlikelidurumda olanlar güçsüzlüðünü görüp sistemi kabullenenlerdir. Ýnsantürünün birbirini yok etmeye varacak boyutlara ulaþan þiddetuygulamalarýnýn, yapay tüketim ihtiyaçlarýnýn, ahlaki gerekçeleredayandýrýlan þiddet eylemlerinin ve uygulanýþýnda toplumsal çýkarlarýngözetildiði söylenen baskýcý yönetimlerin kabul edilmesi, ancak bireyinkendi yaþamýný denetleme gücünden yoksun olmasý ve sözü edilenuygulamalarý kabullenmesiyle mümkün olabilmektedir.

Yaþadýðý saðlýksýz ortama karþý çýkýþ yollarýnýn kapandýðý noktadabireyin yapmasý gereken nedir? Ateist olan Bond'a göre çözümlerdoðanýn bize yalnýz bir kere verdiði bu yaþamda ve bu saðlýksýzdünyada üretilecektir. Bütün olumsuzluklara karþýn çözümlerinvarlýðýna inanan Bond, bu inancýný þöyle dile getirir: "Kimi eylemleröylesine dehþet vericidir ki, bunlar için hiç bir ahlaki gerekçevarolamaz. Bunlarýn en apaçýk örnekleri keyfi zulüm, soykýrým vedünyanýn mahvýdýr... Ýnsan davranýþýnýn iyiliðine, maksadýn iyiliðindenhareketle hükmedilmemesi gerekir. Dünyanýn rasyonel olarak


19 a.g.e, s. 17-18

kavranmasý bizim ahlaki yükümlülüðümüzdür... Ýnsanýn, toplumun vetarihin rasyonel yorumu ve kavranmasý ise sosyalizmdir. Sosyalizmirrasyonel insan davranýþlarýna rasyonel açýklama getiren birfelsefedir. Sosyalizm toplumu rasyonelleþtirmeye yönelik pratikfaaliyetin bir kýlavuzudur. Bu, güçlüklere göðüs germeden, geri adýmlaratmadan gerçekleþtirilemez. Dünyayý deðiþtirmek ve eskiirrasyonalizmden kurtulmak güçtür. Ancak bu güçlükler ve geri adýmlargene sosyalizmle açýklanabilir. Sosyalizm bütün önemli insanfaaliyetine anlam veren bir felsefedir.20

Umudu elden býrakmamak, gözardý etmemek Bond'un hemoyunlarýndan çýkan iletidir, hem de kendisini ifade ettiði gerçekliktir."The Sea" adlý oyununda Evens adýndaki kahramanýn aðzýndan budüþüncesini þöyle dile getirir: "Umudu elden býrakma. Bu her zamanaptalca bir þeydir... Bunlarý sana karamsarlýða düþmeyesin diyesöylüyorum, unutma. Ama yine de dünyayý deðiþtirmelisin.21

Yaþadýðý deneyimden yola çýktýðýnda kötümser, ancak içininderinliklerinden gelen sese göre iyimser olduðunu söyleyen Bond,insanlýðýn tarihine bakmanýn iyimser bir bakýþ açýsýgeliþtiremeyeceðine dikkat çeker.22 Deðiþimi son derece zorlaþtýrangeçmiþin yükünden söz eden Bond, geleceðe bakar ve umudu oradaarar. Aydýn tavrýný konu alan çalýþmamýzda, Bond'un sergilediði tümolumsuzluklara karþýn umudun var olmasý gerektiði inancý belirir. Bond'un kahramanlarý genellikle toplumun en yýkýcý olduðu durumdakarþýmýza çýkarýlan oyun kiþileridir. Örneðin, Shakespeare, döneminingeçiþ sancýlarýnýn yaþamýna ve yapýtlarýna farklý boyutlarda yansýdýðýbir tarih diliminde yaþamýþtýr. Basho 16. yüzyýl Japonya'sýndabaskýnýn, merkezi otoritenin insanlarýn özel yaþamlarýna bile müdahaleettiði bir dönemde, biçim ve anlam yönünden zenginleþtirdiði "haiku"türü þiiri geliþtiren birisi olarak karþýmýza çýkar. Shakespeare'inöyküsündeki gibi krallýðýný hala koruyan Lear, kendi biçimlendirdiðiadaletsiz toplumun zalimliðinde acý çeken biri konumundadýr.Toplumun ve sistemin yýkýcý etkisi karþýsýnda yapýlmasý gerekenindünyayý deðiþtirmek olduðunu söyleyen Bond, bireyin toplumundenetlediði dünyasýný deðiþtirmediði sürece insanca bir yaþamsüremeyeceðini, dünyanýn da yok oluþa sürükleneceðini söyler.


20 "The Woman"("Kadýnlar") oyunununönsözü, s. 10

21 "The Sea", EdwardBond, s. 65

22 "Bingo", Edward Bond,s. 3

Ýnceleyeceðimiz oyunlara baktýðýmýzda, Bond'un olumsuz koþullararaðmen nasýl iyimser bir sonuca varabildiðini görebiliriz. Shakespeare'ioyunun en önemli kiþisi yaptýðý "Bingo" adlý oyununda, beklenen tutarlýve dürüst aydýn tipini sergilemekten uzak yazarý intihar ettiren Bond,"Narrow Road To The Deep North" da sanatýn toplumdan kopuk olduðuve toplum çýkarýnýn gözetilmediði koþullarda havada kalacaðýnýgöstererek þair Basho'yu yargýlar. Toplumsal ve politik baskýnýn baþsorumlusu olan Lear'ý oyunun sonunda politik bir karþý çýkýþ içindegöstererek bir anlamda hizaya getirmiþ olur.


BINGORönesans ile baþlayan ve Aydýnlanma'yla doruða ulaþan doða

bilimleri ve teknolojideki son geliþmeler insan aklýna olan güvenipekiþtirmiþ, insanýn doðayla olan iliþkisini farklý bir boyuta taþýmýþtýr.Artýk insan doða karþýsýnda kendini güçlü hissetmekte ve onu denetimaltýna alabileceði duygusunu taþýmaktadýr.

Feodal toplum yapýsýnýn insaný sýnýrlayan kalýplarýndan kurtulaninsan, artýk kendini farklý bir yerde tanýmlamakta ve yeni bir yaþamaumutla bakmaktadýr. Ancak feodalizmin yerini kapitalist yaþambiçimine býraktýðý bu yeni sistem de, kendi çeliþkilerini kýsa süredeaçýða vurur. Sermaye ve emek gibi birbirleriyle uzlaþmaz kavramlarýnbirarada olduðu kapitalist toplum, bir yandan ekonomide giderek artansorunlar yaratýrken (gelir daðýlýmýndaki eþitsizlik sonucu oluþanyoksulluk gibi), diðer yandan toplumsal deðerlerde de farklýlýklaraneden olur. Bond, "Yaþadýðýmýz tüketim toplumunun ancak bireylerinparagöz, gösteriþ budalasý, obur, hasis, savurgan, bencil veinsanlýktan nasibini almamýþ olmasýyla ayakta kalabileceðini"23

söylerken modern insanýn çeliþkisine dikkat çeker. Kapitalist sisteminsana bir yandan tek baþýna ayakta kalmasýnýn mümkün olduðunu,birey özgürlüðünün önemini vurgularken, bir yandan da kendi çizdiðisýnýrlarýn dýþýna çýkmamasý için önlemlerini alýr. Sonsuz özgürlükyanýlsamasý içinde insanlar arasý iliþkileri belirleyen ve baþkalarýtarafýndan dayatýlan deðerler, baþkalarýnca belirlenen yaþam biçimiseçimleri vardýr.

Kapitalist sistem bireyden erdemli olmasýný ister ve erdemi yüceltir.Ancak Bond'un da belirttiði gibi paranýn en önemli deðer haline geldiði,herþeyin parayla ölçülüp deðer kazandýðý bir toplumda bireylerin buyapýdan baðýmsýz olarak var olabilmeleri mümkün deðildir. Bu sisteminyarattýðý sosyo-ekonomik sorunlar kaçýnýlmaz olarak çeþitli eleþtiriodaklarý oluþturmuþtur. Bu kadar yoðun sorunlarýn, çeliþkilerin

30

23 a.g.e, s. 10

yaþandýðý bir toplumda kendini aydýn olarak tanýmlayan herkese büyüksorumluluklar düþmektedir.

Edward Bond da bu sorumluluðun bilinci içinde, aydýnýn çaðýnýntanýðý olmasýný öngörürken, ayný zamanda ondan öncü olmasýný dabekler. Ona göre bir aydýn olarak sanatçý da bu sorumluluðu taþýmalýve sanatý toplumsal sorunlarý yansýtýrken çözüm önerileri deiçermelidir. Bond sanatçýnýn yapýtlarýyla yaþamý arasýnda bir tutarlýlýkolmasý gerektiðini savunur. Sanatçýnýn bu sorumluluðu yaþanýlantarihsel döneme göre farklýlýklar içerse de, üstlenilen görev aynýdýr.Bugünü doðru deðerlendirebilmek için geçmiþi de doðru olarakdeðerlendirmemiz gerektiðini düþünen Bond, oyunlarýna tarihsel birboyut katar ve gerçek kiþileri kullanýr.

"Bingo" adlý oyununda Shakespeare'i bir oyun kiþisi olarakkarþýmýza çýkarmasý bu nedenledir. Elizabeth döneminin ve hattagünümüzün en önemli sanatçýlarýndan biri olarak kabul edilenShakespeare'i, bir yandan yaþamý ve yapýtlarý arasýndaki tutarsýzlýknedeniyle eleþtirirken, diðer yandan onun tarihsel sorumluluklarýnýyerine getirmediðini savunur.

Bond, "Bingo"da bugünkü sistemin köklerini bulduðu Elizabethdönemi Ýngilteresiyle günümüz arasýnda bir koþutluk kurar. 16.yüzyýlarastlayan Elizabeth döneminde feodal sistemden kapitalist sistemegeçiþ yaþanmýþtý.Feodal sistem güçlenen burjuvazinin, yani yenikapitalistlerin taleplerine artýk cevap verememekte, bu yüzden yeni birtoplum yapýsýna ve üretim iliþkilerine gerek duyulmaktaydý. Bond'unElizabeth dönemini seçmiþ olmasýnýn nedenlerinden biri bu tarihselkoþullar, diðeri Shakespeare'in bu dönemde yaþamýþ olmasýdýr.

Oyunun temel aksiyonunu, güçlenen orta sýnýfý temsil edenCombe'un teklifiyle gerçekleþen ve Shakespeare'in de yöredekiinsanlarýn yaþamlarýnýn altüst olmasýna dolaylý olarak yardým ettiðikamu arazilerinin kapatýlmasý oluþturur. Bu durum araziler üzerindetarýmla uðraþarak geçimini saðlayan kiracýlarýn yoksulluða itilmesineneden olurken, arazi sahiplerine hayvancýlýk yaparak masraflarýazaltmak yoluyla daha fazla kar getirecektir. Combe'un istediði gibidavranan Shakespeare, arazilerin kapatýlmasýna karþý çýkmaz, üstelikbu arazilerde yaþayan kiracýlarý bile bile yanlýþ yönlendirerek onlarýn


karþý çýkmalarýný geciktirir. Shakespeare'in bu davranýþýnýn ardýnda,geliþen burjuvazinin gücünü tanýmasý ve onlarla uzlaþmasý yatar.

Oyunda da gerçek yaþamýnda olduðu gibi bir sanatçý olanShakespeare, sanatçý olmasýnýn gerektirdiði sorumluluklarý yerinegetirmez. Aydýn bir kiþi olarak toplumsal çýkarlarýn sözcüsü vesavunucusu olmasý beklenen Shakespeare, bu doðrultuda hareketetmez. Bond'a göre bu durum aydýnda olmamasý gereken bir çeliþkidir.Bu çeliþki onun yapýtlarýnýn deðerini azaltýr. Günümüz sanatçýlarý ya daaydýnlarý da benzer bir yanýlgý içinde davranmakta ve yapýtlarýndasergiledikleri duyarlýlýðý yaþamlarýnda göstermemektedirler. Bond'unShakespeare de dahil olmak üzere tüm sanatçýlara yönelikbeklentilerini þöyle özetleyebiliriz.

Bond'a göre yaratýcý hayalgücünün insanýn geliþiminde yaþamsalbir önemi vardýr. O, sanatsal yaratý ile politika arasýnda yakýn bir baðolduðunu söyler. Sanatçýnýn iþlevi de hayalgücünün yardýmýylaizleyicisinin dünyasý arasýnda bað kurmaktýr. Bu nedenle sanatçýlarýnkendilerini özel düþleriyle çevreleyip, ekstra-sanatsal bir dilleyorumlanmasý gereken yapýtlar üretmeleri onaylanamaz. Ona göre,sanatçýnýn iþlevi, toplumsal görevi içinde barýndýran bir iþlevdir.

Bond, Shakespeare'i tam da bu noktada eleþtirir. Ona göreShakespeare, yapýtlarýnda bireyi ve yaþamý analiz ederken gösterdiðidikkati, duyarlýlýðý yaþamýnda göstermez. Bu nedenle "Bingo"da biroyun kiþisi olarak karþýmýza çýkardýðý Shakespeare'in bu gerçeðigörmesini saðlayarak, kendince onu daha saygýn bir konuma getirir.Oyunda Shakespeare'in kendi gerçeðiyle yüzyüze gelmesini saðlar.Yaþamýyla sanatý arasýndaki derin tutarsýzlýðý algýlayan Shakespeare,artýk herþey için çok geç olduðunu düþündüðünden intihara karar verir."...Herþey bir hataydý. Kendimi düþündükçe midem bulanýyor. Nekadar çok þey yapabilirdim..."24

Bond, oyunun sonunda Shakespeare'i intihar ettirmesini þöylegerekçelendirir: "...Ben köprünün üstünden kazanýn olduðu yere bakanbir adam gibiyim. Yol nemli, yerde kayma izi var, araba hurdayadönmüþ ve yolun kenarýnda ölü bir adam kan içinde yatmakta. Tutucueleþtirmenler Shakespeare'in arabayý çok iyi kullanacaðýný, bu yüzdende hiç kaza yapmayacaðýný varsayarlar. Benim yazdýðým gibi bir son


Shakespeare'i aslýnda över. Eðer oyunda gösterildiði gibi yaþamý sonaermeseydi, Shakespeare kendisini fazlasýyla önemseyen ya dabunadýðý için hiçbir þeyin farkýnda olmayan biri konumunadüþecekti..."25

Sonuç olarak, Bond, bu oyun aracýðýlýyla sanata ve sanatçýya olanbakýþýný yansýtýr. Ona göre bir aydýn sorumluluðuyla davranmasýgereken sanatçý, gerek kiþiliði gerek yaþamýyla örnek insan olmalýdýr.Bu, gerçek bir sanatçý olmak için önkoþuldur. Bu nedenle ChristopherInnes'in de belirttiði gibi26, sanatý yaþamdan ayýrmakla yazdýðý herþeye ahlaksal olarak ihanet eden bir sanatçý tipini temsil edenShakespeare'in, bu tutarsýzlýðýyla sanatçýda ya da aydýnda olmasýbeklenen bilince sahip olmadýðý gözler önüne serilmiþtir.


24 a.g.e, s. 48

25 a.g.e, s. 7

26 Christopher Innes,Modern British Drama, s.160

KUZEYE GÝDEN ÝNCE YOL

(NARROW ROAD TO THE DEEP NORTH)Toplumda geçerliliði olan ya da sorgusuz sualsiz kabullenilen

birtakým deðerlerin her zaman doðru deðerler olmadýðý bilinen birgerçektir ve tarih böylesi durumlarýn örnekleriyle doludur. Yanlýþyönlendirmeler ya da bilinç eksikliði sonucu yanlýþ deðerlerle hareketeden bireylerin toplumdan onay almalarý da hareketlerinin haklýlýðýnýgöstermez.

Deðerleri sorgulamak, görünen gerçekliðin ardýndakini arayýpbulmak, sýradan insanýn bakýþýnýn ötesine geçmek, yaþamýn sýradanlýðýiçinde kaybolmamak ve akýntýya kapýlýp sürüklenmektense, mevcutduruma bir seçenek yaratabilmek bir aydýnýn üstlenmesi gerekenönemli sorumluluklardýr. Bir toplumun þekillenmesinde ve daha iyi birtoplum yaratýlmasýnda sözünü ettiðimiz sorumluluklarýn yerinegetirilmesi en önemli unsurlardýr.

Bond, bu oyununda bir kez daha gerçek bir olaydan yola çýkar vesanatçýnýn toplumsal iþlevini tartýþýr. Bilincimizi belirlediðini düþündüðütoplumsal deðerlerin sorgulanmasý gerektiðine inanan Bond, bugörevi bir aydýn sorumluluðuyla davranmasýný öngördüðü sanatçýyaverir. Bu bakýþ açýsýnýn kaçýnýlmaz sonucu olarak oyunun merkezindeyer alan sanatçý, bu görevini yerine getirmediði durumda eleþtirilir."Politikadan baðýmsýz sanat düþünülemez" ilkesinin en fazla buoyunda belirginleþtiðini söyleyebiliriz.

Bir sanatçý için toplumsal sorumluluklarýnýn herþeyden öncegeldiðini düþünen Bond, soyut sanatsal idealler, yaþamýnýkolaylaþtýrmak, baþkalarý uðruna baþýný derde sokmamak için yaptýðýkaçýþlarý nedeniyle bu oyunun sanatçýsý konumundaki Basho'yueleþtirir. Basho, gerçek acýlarý ve bu acýlarla yüzyüze kalan insanlarýyok sayar ve kendisini onlardan üstün görür.

34

Japon tarihinde onyedinci yüzyýlda gerçekleþen ve baskýcý birsistem olarak anýlan Tokugava Þogunluðunda ülkeyi tek elden yönetensýký denetim mekanizmalarýnýn varlýðý, oyunun tarihsel arka planýnýoluþturur.27 Günümüzde hala süregelen açýk ya da gizli baskýcýyönetimlerin varlýðý oyunu bugün için de önemli kýlar. Ayný þekildeoyunun ana kiþisi olan ve bir aydýný temsil etmesi beklenen Basho'nun,tarihsel sorumluluklarýnýn uzaðýnda, kiþisel kaygýlarla günü kurtarmayaçalýþmasý da, günümüz aydýnlarýnýn da önemli bir eksikliðidir.

Basho, Shakespeare gibi gerçekten yaþamýþ ve onyedinci yüzyýlJapon þiirinin önemli temsilcilerinden sayýlan bir ozandýr. Oyun, onungerçek yaþamýnda baþýna gelen bir olayla açýlýr. Basho, yeni yaþamdeneyimleri içinde düþünsel olarak kendini geliþtirmek için kuzeyegider. Fuji ýrmaðýnýn kýyýsýnda yürürken üç yaþlarýnda terkedilmiþ birçocuk görür ve acýyarak bütün yemeðini ona verir. Daha sonra daçocuðun durumuyla ilgili bir deðerlendirme yapar. Çocuðun durumuonu ihmal eden annesinden mi, yoksa onu terkeden babasýndan mýkaynaklanmaktadýr? Basho'ya göre, çocuðun bu hiç de hak etmediðiacýnýn kaynaðý, daha büyük ve yoðun bir güç olarakdeðerlendirilebilecek göklerin karþý konulamaz iradesindenkaynaklanmaktadýr. Öyleyse Basho onu býrakýp giderken, çocuk sesinigöðe duyurmalýdýr.28 Adaletsizliðin kurumlaþtýðý ve dinin insanlarýnkafasýný bulandýrmak için kullanýldýðý bir toplumda Basho, bir bebeðinölüme terkedilmesinin sorumluluðunu üstünden atmak için dinselkurumlarý ve toplum tarafýndan meþru sayýlan davranýþ biçimlerinikullanýr.

Toplumsal yanlýþý görmek ve üzerine eðilip düzeltmek yerine olduðugibi kabullenen, bir çözüm aramayan Basho, sýradan insanýn tavrýylahareket etmekte, üstelik bu tavrýna neden olarak da yine sanatýgöstermektedir. Kuzeye gitmenin ölüme terkedilmiþ bir çocuðukurtarmaktan daha önemli olduðunu düþünen Basho, soyut bir idealiyaþama tercih eder.

Sanatýný insanlýk adýna kullanmaktan kaçýnan Basho'yu oyununkötü kiþisi olarak tanýmlayan Bond, bu yolla hem sanatçýnýn nasýl birtavýr içinde olmasý gerektiðini gösterir, hem de insanlýktan yanaolmayan bir sanatýn anlamlý olamayacaðýný belirtir. Bond'a göre sanat,


27 Ana Britanica, Cilt 12, s.237

28 " The Records ofweather-exposed sceleton",Matsuo Basho, s. 52

ütopik bir dünyayý bilincinde canlandýran ya da bunu canlandýrmayetisine sahip günümüz insanýný gösterir ve o dünyayý yaratmak içingerekli olan istek, olasýlýk ve hareketi yansýtýr. Bu görüþün ve eyleminkarþýsýnda yer alan Basho gibi sanatçýlarý eleþtirirken, günümüzuyumsuz/absürd tiyatrosunun çaresiz sinikliðiyle koþutluk kurar. Neyaþamýyla ne de yapýtlarýyla insanlara umut kaynaðý olmayanBasho'nun þiirini farklý bir þekilde yorumlayarak basitleþtirir veestetikten yoksun býrakýr.

"Breaking the silence Of an ancient pond A frog jumped into the water A deep resonance"29

Bozup sessizliðinidurgun gölcüðün,daldý suya kurbaða- derinden bir ses30

þeklinde yazýlmýþ Basho'nun þiirini alaycý bir ifadeyle þu þekildeyorumlamýþ ve Basho'ya karþý tavrýný netleþtirmiþtir.

"Silent old poolFrog jumpkdong"31

Eski sessiz suKurbaða atladýDaann!

Basho'nun gerçek yaþamýnda da, oyunda da çocuk yapayalnýzbýrakýldýðý bu durumdan kurtarýlmaz. Yoksulluk nedeniyle ölümeterkedilen çocuðu orada býrakýp ayrýlan Basho, otuz yýl sonrakuzeyden döndüðünde ölüme terkettiði bebek olan Shogo, imparatorudevirip yönetimi ele geçirmiþ ve zorba bir yönetim sergileyerek adetatoplumdan intikamýný almaktadýr.

Shogo'nun içine doðduðu toplum, bebeklerin ölüme terkedilmesigibi birtakým adaletsizliklere göz yummakta, yoksulluðun önlenmesiiçin kökten çözümler aramaktansa adaletsizlik, sevgisizlik, güvensizlikyaratan kýsa vadeli çözümlerle yetinmekte, böylece sorunlarýbiriktirerek bireylerin omuzlarýna yüklemektedir. Shogo'nun zorba ve


29 a.g.e, s. 32

30 "Kuzeye Giden Ýnce Yolve Diðer Gezi Notlarý", s. 7

31 "Narrow Road to theDeep North", s. 7

acýmasýz tavrý da, Basho'nun umursamaz tavrý da, Bond'un tanýmladýðýþu durumda aranmalýdýr:

"Günü yaþamaya yeten ve geleceði hazýrlayan yeni bir insanbilinçliliði yaratýlmadýkça insan bilinci tepkisel olacaktýr. O zamantavýrlarda, örgütlenmede, görüntüde geçmiþe dönme özlemi oluþur,bu da toplumsal kurumlara saygýnlýk ve yetki kazandýrýr... Geçmiþtekigörüntüye, yönetime ve tavýrlara dayanan bir insan bilinci yaratmayaçalýþan toplum, bireylerinde saldýrganlýk ve þiddetle sonuçlanankrizlere neden olur. Bireyler de ya herhangi bir mahkum gibi karþýçýkarlar, ya tüm yeniliklere kapalý rejimin gerçekleþtirdiði tüm insanlýkdýþý uygulamalara karþý çýkamayacak kadar tehlikeli boyutlardakayýtsýzlaþýr, ya da zalim bir uygulayýcý olurlar. Egemen sýnýf, doðuþtangünahkar olma ya da insanýn doðasýnda olduðu varsayýlansaldýrganlýk gibi güçleri sürekli kýþkýrtýp öðreterek insanlýðýn sürekliolarak karanlýkta kalmasýna yol açar."32

Baþkalarýnýn karþýlaþtýðý acýlara kayýtsýz kalan, bireysel çýkarlarýnýher zaman ön planda tutan Basho, elindeki gücü istediði gibi kullananve yargýcýn da celladýn da kendisi olduðu Shogo karþýsýndaki güçsüzdurumuna meydan okumak amacýyla kutsal sayýlan deðerleri kullanýr.Basho, kuzeyden döndüðünde tanýþtýðý, kendisinin öðrencisi olmakisteyen ve yetiþtirilme biçimi, toplumsal konumuyla oyunda masumiyetitemsil eden Kiro'yu Shogo'ya karþý kullanmaktan kaçýnmaz. Budistrahiplerle içki içerken sarhoþ olan ve rahiplerin tapýnaða taþýdýðý kutsalvazoyu kafasýna geçirip dans eden Kiro, sonra vazoyu kafasýndançýkaramaz. Basho, kutsallýðý nedeniyle kýrýlmasýnýn akla bile gelmediðivazo yüzünden havasýzlýktan boðulma tehlikesiyle karþýlaþan Kiro'yuShogo'ya getirir. Amacý bu olayý kullanarak zalim bir diktatörün bilesýnýrlý bir güce sahip olduðunu göstermektir. Kentin baþkalarýnýngözünde mükemmel görünmesinden baþka bir ideali olmayan vedinsel öðretilere aldýrýþ etmeyen Shogo, kutsallýðýna aldýrmadanvazoyu kýrdýðýnda Basho bunun dine karþý affedilmez bir saygýsýzlýkolduðunu söyler. Ancak Basho'yu asýl ilgilendiren dinsel deðerlerdeðil, sembollerin yok olmasýdýr. Shogo'yu ölüme terkederkenkullandýðý din bu kez geçerliliðini yitirmiþtir. Bu durumda Basho,Shogo karþýsýnda kullanabileceði bir söylemden yoksun kalmýþ ve onu


32 "The Bundle", s. 9-10

ölüme terketmekle suçlu konumuna düþmüþtür. Shogo karþýsýnda birüstünlük elde etmek isterken tüm beklentilerinin alt üst olmasýBasho'nun Shogo'dan uzaklaþmasýna neden olur. Ýnsanlarýn doðuþtansuçlu olduklarýna inanan Basho, insanlarý kendilerinden korumak içinsembollere ihtiyaç olduðunu, Shogo'nun sembolleri yok etmesinin debu anlamda affedilemez olduðunu düþünür. Bu düþünüþ biçimi deegemen sýnýfýn sýradan bireyi inandýrmaya çalýþtýðý düþünceyleörtüþür. Kendi egemenliðini korumak adýna egemen sýnýfýn uyguladýðýbaskýyý meþrulaþtýran Basho, seçimini halktan yana deðil, egemensýnýftan yana yapmýþtýr.

Egemen sýnýftan yana yaptýðý seçimin Shogo'nun yönetiminde onakiþisel çýkar, saygýnlýk ve ayrýcalýk kazandýrmadýðý noktada Shogo'dankat kat zalim olduðunu bildiði Commodore'la iþbirliði yapar.Emperyalist bir gücü simgeleyen Commodore ve Hýristiyan ahlaköðretisiyle halk üzerinde bir baþka baský kuran kýzkardeþi Georginakenti ele geçirirler. Açýk baský rejiminin yerini Bond'un "ahlaklaþtýrýlmýþþiddet" dediði olgu almýþtýr. Basho iki rejimin de ayný temelleredayandýðýný göremez. Dine saygýsýzlýk yaptýðý gerekçesiyle daha önceShogo'ya karþý çýkmýþken, Georgina'nýn Budist olan kenti Hýristiyanyapmasýna sesini çýkarmaz. Çuvallarýn içine konan mahkumlarýýrmaða getirip boðduran Shogo'ya karþý Georgina'nýn da düzenisaðlamak için birtakým idamlarýn kaçýnýlmaz olduðunu söylemesinigörmezden gelir ve Georgina'nýn kenti daha iyi yönettiðini, çünküçuvallarýn olmadýðýný söyler.

Baskýcý yönetimlerin birbirinden çok farklý olmadýðýný düþünenBond, Georgina'nýn sözleriyle bu iki rejim arasýnda fark olmadýðýnýortaya koyar: "Shogo zorba bir yöneticiydi. Bu iþe yaramadý, çünküShogo insanlarý kendisini yargýlamalarý için özgür býraktý... Bu yüzdenben zorbalýk yerine ahlaký kullanýyorum. Ýnsanlarý yüreklerininderinliklerinde günahkar olduklarýna, þeytanca düþünceleri olduðuna,açgözlü ve þiddet yanlýsý, zarar verici olduklarýna inandýrýyorum... Ýþteben kenti böyle yönetiyorum: Misyoner heyetleri, kiliseler, piskoposlarve memurlar, politikacýlar ve gazeteler insanlara günahkar olduklarýnýsöyleyecekler ve insanlar böylelikle düzen içinde tutulacaklar. Günaholmasaydý bile icat etmek gerekecekti..."33


33 "Narrow Road", s. 22

Duyarlý bir aydýn tavrýyla davrandýðýnda yönetimin baskýmekanizmalarýný görebilecek olan Basho'dan beklenen, gördüðühaksýzlýða, ikiyüzlülüðe, adaletsizliðe karþý çýkmasý, sanatýný da buyönde insanlýðýn hizmetinde kullanmasýdýr. Oysa Basho sanatýyalnýzca yaþamýný sürdürmek için bir araç olarak görür. Son sahnede,þiirlerinin yazýlý olduðu kaðýtlarýn yere dökülmesi üzerine bunun önemliolmadýðýný, baþka kopyalarýn da olduðunu söyler. Basho'nun her þeyibir baþkasýyla deðiþtirmesinin mümkün olduðu dünyasýnda Budizminyerini kolaylýkla Hýristiyanlýk alabilir, Shogo'nun mýzraklarýCommodore'un gülleleriyle, çuvallar idam cezasýyla yer deðiþtirebilir.Ancak Basho'nun farkýna varamadýðý, kaybolan insani deðerlerinyerine bir daha hiç bir þekilde yenilerinin gelemeyeceðidir.

Basho'nun duyarsýz ve ikiyüzlü tavrýný affetmeyen Bond, onuyazdýklarýný önemsizleþtirerek cezalandýrýr. Bond'un önemsizleþtirmeolarak adlandýrdýðýmýz tavrý, Basho'nun haiku türünde yazdýðý þiiriyukarýdaki alýntýda da görüldüðü gibi basitleþtirerek aktarmasýndaortaya çýkar. Ayrýca oyunun sonunda Shogo'nun cesedinin çarmýhagerilmesi sýrasýnda Basho, Shogo'yu bebekken ýrmaðýn kenarýndagördüðünü itiraf eder. Shogo'nun ölümünü izlemek için toplanankalabalýða Shogo'nun zaten kötü bir insan olduðunu ve ailesinin bileonu terkettiðini anlatarak bu ölümü haklý göstermeye çalýþýr. Irmakkenarýna býrakýlmasýnýn gerçek nedenini bilen izleyicinin dikkatiniKiro'nun okuduðu þiirleri bir kenara býrakmasýna çeken yazar,Basho'ya karþý takýndýðý olumsuz tavrýný netleþtirir. Basho'nun hemkonuþmasý hem de þiirleri inandýrýcýlýðýný, anlamýný yitirmiþtir. Ýnsancabir yaþam ve insanca deðerler için yapýlmayan sanatý yargýlayan Bondizleyiciyi yine de umutsuz býrakmaz.

Hiç bir zaman karamsar bir bakýþ açýsý taþýmadýðýný söyleyen Bond,insana ve geleceðe iliþkin umudunu yaþamýnda olduðu gibi oyunda dakorur. Oyunda masumiyeti simgeleyen Kiro'nun gördüðü ikiyüzlülük,þiddet ve çaresizlik karþýsýnda harakiri yaparak yaþamýna son vermesi,karamsar bir son gibi görülse de onun ölmesiyle ayný anda bir yaþamýnkurtulmasý, umudun habercisidir. Irmakta boðulmak üzere olan adam,çýðlýðýna kulak veremeyecek kadar mutsuz ve üzgün olan Kiro'yaraðmen kýyýya çýkmayý baþarýr. Çýplaklýðýyla bebekleri de çaðrýþtýranbu adam, Shogo'nun ölüme terkedildiði yerde yeni bir yaþamýn,gelecek güzel günlerin simgesi olarak izleyicinin karþýsýna çýkar.


LEAROyunlarýnda gerçek kiþilere yer veren Edward Bond, bu kez

Shakespeare'in de gerçek bir öyküden esinlenerek yazdýðý Kral Learadlý oyunu çaðdaþ dünyaya taþýmýþ, bu dünyanýn sorunlarýna ýþýktutmakta kullanmýþtýr. Hem gerçek olayda, hem Shakespeare'inoyununda, hem de kendi oyununda ülkesini ve gücünü yitiren Lear'ýgünümüz iliþkileri içinde deðerlendiren Bond, çaðdaþ yönetimlerinzorbalýðýný Lear'ýn kiþiliðinde somutlaþtýrmýþtýr. Ayný zamandayöneticilerin de aydýn tavrýyla hareket etmesi yönündeki özlemini dilegetirir. Bunu yaparken Kral Lear'ýn yaþadýðý dönemle günümüzdünyasý arasýndaki benzerlikleri ve ayrýmlarý da belirginleþtirmiþtir. Buoyunu yazmaktaki amacýný Bond þöyle belirler: "Hiç hoþlanmadýðýmakademik tiyatrocularýn oyuna tapmalarýna þiddetle karþý çýkýyorum.Çünkü bunu bütünüyle sahtekarca buluyorum. 'Ah o büyük adamýnacýlarýný bilirsiniz' gibi sözleri ve diðerlerini."34

Shakespeare'in yaþadýðý dönemde, Kral Lear'ýn baþýna gelenler odönemin deðerleri ve bakýþ açýsýyla örtüþür. Tanrýnýn kendisine verdiðikutsal bir görevden kaçmak ve kýzlarý arasýnda kendisine karþýduyduklarý sevgiyi ölçecek bir 'yarýþma' yapmak gibi iki önemli hatayapan Lear cezalandýrýlýr. Kraliçe Elizabeth'in ölümünden sonra tahtageçen I.James zamanýnda Kral Lear'ý yazan Shakespeare, ÝngilizRönesansý olarak kabul edilen Elizabeth dönemini Lear aracýlýðýylaaktarýrken toplumsal huzursuzluðu da dile getirmiþtir. Bond birRönesans figürü olarak gördüðü Lear'ýn bugün için söylenmesigereken þeyleri dile getirmekte yetersiz kaldýðýný düþünür. Sanatýnyaþanan gerçeklikle baðlantýlý olmasý gerektiðini ve ancak o zamantoplumu gerektiðince etkileyebileceðini savunurken de Kral Lear'ýShakespeare'in oyunundaki bakýþ açýsýyla deðerlendirmenintembelliðe çaðrý olduðunu savunur.

Lear, Shakespeare'in oyununda acý çeken ve çektiði acýyla yücelenbir kiþidir. Bu durumu Jan Kott þöyle tanýmlar: "Acýlar Lear'ý arýndýrmýþ

40

34 "The Plays of EdwardBond", Richard Scharine, s.

ve trajik olarak büyüklüðünü yeniden inþa etmiþtir. Shakespeare'inLear'ý romantizmin kara tiyatrosuydu."35 Kral Lear'ýn temasýnýdünyanýn yozlaþýp çökmesi olarak tanýmlayan Özdemir Nutku36 isebu oyunda yeni bir dünyanýn kurulmadýðýný hatta o dünyanýn iflaholmadýðýný söyler. Talihsiz bir kralýn acýlarýný gözler önüne serenShakespeare, Lear'ýn tanrý tarafýndan kendisine bahþedilen göreviyerine getirmediði için bu acýlarla karþý karþýya kaldýðýný vurgular.Oyunun sonunda Lear çektiði acýlarla arýnýrken düzenin devamedeceði duyurulur. Shakespeare'in yaþadýðý dönemde oyunun böylebir duyuruyla bitmesi Shakespeare'in yaþama bakýþ açýsýna göre de,dönemin koþullarýna göre de anlamlýdýr. Toplumsal karýþýklýk vehuzursuzluklar karþýsýnda sistemin, saygýnlýðýný sürdürecek biryönetim olduðunu göstermenin o dönem için özel bir önemi vardýr.

Lear'ý bugünün dünyasýna taþýdýðýný söylediðimiz Bond ise,günümüz toplumsal iliþkileri çerçevesinde yöneten-yönetilen iliþkilerini,sistemin bireyler üzerinde kurduðu baskýyý, bu baský karþýsýndabireylerin çaresizliðini, sistemin kendisini devam ettirmek içinkullandýðý þiddeti, yöneticilerin halka yönelttiði baskýnýn daha sonrakendilerine dönmesini, farklý söylemlerine karþýn sistemlerinbirbirinden pek de farklý olmayan yöntemler kullanmalarýný ve asýlgerekenin sýnýrlarý kesin çizgilerle çizilmiþ ve insanlarý kendisineuymaya zorlayan bir gelecek projesi deðil, sisteme alternatif olmakyönünde bir deðiþimi gerçekleþtirebilecek bir yöntemin olduðunu dilegetirerek Lear'ý þekillendirmiþtir.

Aydýn sorununu ele aldýðýmýz incelememizde bu oyunu seçmemizinamacý Lear'ýn gösterdiði geliþim çizgisi içinde aydýn tavrýný benimseyipuygulamasýdýr. Oyunun önsözünde Bond, yaþadýðý toplumdakiçarpýklýklarý ifade eder ve durumun farkýna varýp gerekli önlemleralýnmadýðýnda bizleri nelerin beklediðini gösterir. Bond önsözdebelirttiði olgularý oyun içinde tek tek göstererek toplumsal yapýnýninsanlarýn yaþamý üzerinde nasýl baský kurduðuna, bu baskýnýninsanlarý insanlýklarýndan uzaklaþtýrdýðýna dikkat çeker.

Bond'un topluma yönelttiði bu eleþtiri oyun içinde Lear'ýn aydýnkimliði kazanmaya yönelik geliþimiyle tekrar karþýmýza çýkar. Oyununkahramanýnýn, diðer oyunlarda olduðu gibi bir yazar ya da sanatçý


35 Shakespeare OurContemporary, Jan Kott,s.102

36 "Kral Lear",W.Shakespeare, s.21

deðil de Bond'un eleþtirdiði türden bir sistemin baþýnda olan ve busistemi yaratýp sürdüren egemen sýnýfýn tipik bir temsilcisi 'Kral' olmasý,sisteme içeriden bir bakýþ açýsýný gerekli kýlar. Dolayýsýyla sistemdenzarar gören insanlarýn dýþýnda, bir baþka açýdan sistemin iþleyiþini vemantýðýný ortaya koymayý amaçlar. Lear'ýn iktidarýný ve gücünüyitirmesiyle sistemin kurbaný haline getirilmesi de onun kendisini vebaþýnda bulunduðu toplumsal yapýyý sorgulama sürecine denk düþer.

Oyunun baþýnda krallýðý elinde bulundurmanýn gücüyle elindekiyetkiyi sorumsuzca kullanan Lear, düþmanlardan koruyarak halkýnýözgürleþtirmek için ülkenin etrafýna duvar ördürür. Topluma yararsaðlayacaðý düþünülen bir proje ya da bir ütopya olarak daalgýlayabileceðimiz duvar inþaatý Lear için, geçerliliðini ya dadoðruluðunu hiç sorgulamadýðý düþüncelerinin simgesidir. Birçokiþçinin saðlýksýz koþullar nedeniyle öldüðü, bir kýsmýnýn da kaçtýðý buduvar inþaatý, din, devlet gibi, insanlarýn yaþamlarýný kolaylaþtýrmakiçin oluþturulan ancak daha sonra insanlarýn onlar için köleleþtiklerikurumlara benzer.

Duvar inþaatýnýn yaþamlarýndaki en önemli iþ olduðuna inandýrýlaniþçilerle günümüz toplumunun buluþtuðu nokta, her ikisine de pek fazlaseçenek verilmemiþ olmasýdýr. Modern toplumun yarattýðý yapaygereksinimlere ulaþmak için insan tüm yaþamýný harcamakta ve durup"tüm bunlara deðer mi" demesine olanak kalmadan bir yarýþ içindesürüklenmektedir. Duvar iþçileri için de duvarda çalýþmaktan baþka biryol yoktur, üstelik sistem karþý çýkanlarý vazgeçirmek için þiddetyaptýrýmýný kullanmaktadýr.

Lear'ýn baský aracý olarak kullandýðý þiddet, oyunda Warrington'ýndilinin kesilip kulaðýnýn dikiþ iðnesiyle saðýr edilmesi, hapishanedoktorunun özel olarak imal ettiði steril bir aletle Lear'ýn gözlerinioymasý, duvar inþaatýný sabote ettiði gerekçesiyle bir iþçininyargýlanmaksýzýn öldürülmesiyle ifade edilmiþtir.

Lear sistemin sürekliliðini saðlamak için þiddeti tek yöntem olarakgörmüþ ve uygulamýþ, bu yöntem kendisinden sonra yönetimegelenlerce de benimsenmiþtir. Yirminci yüzyýlýn gerçeðini gösterenBond, Lear'ýn görevini tanrýsal düzen ve onun iliþkilerindenbaðýmsýzlaþtýrmýþtýr. Lear'ýn toplumsal görevi, yönetmek, egemen


sýnýfa verilen ayrýcalýklarla insanlarý korkutup kýsýtlayarak dirlik vedüzenliði saðlamaktýr.

Shakespeare döneminde tanrýsal bir güçle donatýlan kralýnyaptýklarý o sistem içinde haklýlýk bulurken, Bond'un yaþadýðý çaðdaShakespeare dönemini çaðrýþtýran baskýcý ve þiddet dolu yöntemeleþtirilmektedir. Sistemin adý ve biçimi deðiþse de yönteminin aynýkalmasýný kabullenemeyen Bond, Lear'ýn dönüþümü ve aydýn kimliðinikazanmaya baþlamasý süreciyle çaðýmýza özgü olduðunu düþündüðükendi çözümünü gündeme getirir.

Lear'ýn iþçilere uyguladýðý açýk þiddet karþýsýnda günümüz insaný,yaþamýný politik ya da ekonomik olarak tek baþýna denetlemektenyoksun ve toplum karþýsýnda güçsüz kalmaktan korkar durumdadýr.Denetleyemediði gücün altýnda ezilen ve gizliden gizliye bir þiddetlekarþýlaþan günümüz insaný da duvar iþçileri gibi çýkýþsýz, seçeneksizbýrakýlmýþtýr.

Gücü elinde bulunduranýn bu güç tarafýndan çökertildiðini söyleyenBond, bu durumu Lear'ýn duvar inþaatýnýn ne pahasýna olursa olsunsürdürülmesi konusunda yaptýðý baskýnýn kýzlarýnýn tepkisine nedenolmasý ve Lear'ýn ülkesinin elinden gitmesiyle örnekler. Lear'ýn bu yenikonumu ona yeni bir kimlik kazandýrma yolundaki ilk aþamadýr.Ayrýcalýklarýný yitirmesi, onu sýradan bir insan haline getirmiþ, birzamanlar kendisinin yön verdiði toplumda bu kez edilgen bir konumdayaþamaya zorlamýþtýr. Lear, kendi yönetiminin seçeneksiz býraktýðýinsanlarla ayný kaderi paylaþmak durumunda kalmýþtýr.

Bond, Lear'ýn, sergilenen bu olumsuz durumdan sorumlu olduðunu,ancak yalnýzca sonuçlarýna katlanarak ya da vazgeçerek bu durumdankurtulmamasý gerektiðinin önemli olduðunu söyler.37 Lear kendisininneden olduðu bu durumun sonuçlarýný yaþamalý ve onlarla mücadeleetmelidir.38

Bu durum, onun yaþadýklarýna dýþarýdan bakarak sorgulamasürecine girmesine neden olur. Uygulanan baský ve þiddetin neleremâlolduðunu Lear, ancak tahtýný yitirip acý çektirdiði insanlarýnyazgýsýný paylaþmaya baþlayýnca anlar. Elinde tuttuðu gücün kendisinide esir ettiðini, kýzlarý onu tutuklatýp delirdiðini kanýtlamak için


37 "The Plays of EdwardBond", Richard Scharine,s.219

38 Scharine, s. 219

mahkeme kurduklarýnda dile getirir. Kýzý Bodice, yüzüne ayna tutup negördüðünü sorduðunda Lear, "kralý deðil yalnýzca parmaklýklarýnarkasýnda bir hayvan"39 gördüðünü söyler.

Adaletsiz ve doðal biçiminden uzaklaþtýrýlmýþ bir yaþam sürmeyezorlanan insanlarda saldýrganlýk geliþeceðini söyleyen Bond'un busözlerine koþut olarak Lear'ýn kýzlarý Bodice ve Fontanelle de þiddetuygularlar. Yaptýklarý saray devrimi ile yalnýzca yöneticileri deðiþtirenBodice ve Fontanelle döneminde hapishanelerde yaþanan þiddet,Lear'ýn duvar iþçilerine uyguladýðýný aratmayacak kadar açýk vebelirleyicidir. Bond'un insanlarýn temel biyolojik bir gereksinimiolduðunu söylediði adaletin reddedildiði bir toplum yapýsý, insancayaþamaktan alýkoyan biçimiyle Bodice ve Fontanelle'in döneminde deayakta durmaktadýr. Lear'ýn bu durumu algýlamasý kýzlarýnýn çocuklukhalini düþsel bir ortamda görmesiyle sergilenir. Çocuklarýnmasumluðuyla insanýn doðuþtan suça eðilimli olduðu görüþünü karþýkarþýya getiren Bond, Lear'ýn þiddeti ve suçu toplum yapýsýnýnyarattýðýný görmesini saðlar. Lear geliþtirmeye baþladýðý dýþarýdanbakýþla kýzlarýnda gözlediði bu saldýrgan ve zalim tutumun kendi eseriolduðunu görür.

Yaþanan gerçeðin yanýlsama yaratan söylemi ve görüntüsününardýndakini görmeye baþlayan Lear, bir anlamda aydýna özgü bir tavýrgeliþtirmeye doðru yol almaktadýr. Cordelia'nýn Bodice ve Fontanelle'ekarþý yaptýðý halk devrimi de insanca yaþama umudunu yeþertemez.Yeterince nefret etmediði için güvenilmez bulduðu askeri öldürtenCordelia, yeni bir yaþam için yeni deðerlerle hareket etmeyibaþaramaz.

Ancak, Lear'ýn yolda karþýlaþtýðý aile aracýlýðýyla toplumun bugerçeði göremediðini öðreniriz. Baba duvar inþaatýnda çalýþmaya, oðulda askere gitmekte, böylece sistemin uygulamalarýný sorgusuz sualsizkabullenmektedirler. Onlar da, Lear'ýn dönemindeki duvar iþçileri gibipek fazla seçenekleri olmadýðý için, kaderlerine boyun eðmeyikabullenmiþ görünmektedirler. Ayrýcalýklý egemen sýnýf deðiþmiþ,ancak zorba yönetim biçimi, þiddet, insanca olmayan deðerlerin yönverdiði yaþam ayný kalmýþtýr.


39 "Lear", s.35

Egemen sýnýfýn kendisine gün geçtikçe daha çok ayrýcalýksaðlamasý, bu ayrýcalýklarýn doðal hakký olduðuna hem kendisininhem de yönetilen insanlarýn inandýrýlmasýna baðlýdýr. Egemen sýnýfüstün konumunu yitirmemek için þiddete ve baskýya baþvururkentoplumsal ahlaký kullanýr. Güçlünün yanýnda olan ve onlarýn deðerlerinibenimseyen bireyler de, kendilerini önemsizleþtirip egemen sýnýfýntoplumsallaþtýrýlmýþ ahlakýný benimser.

Lear içinde bulunduðu durumu sorgulamýþ ve görünenin ardýndakigerçeðin farkýna varmýþtýr. Farklý söylemler geliþtirseler de hem Bodiceve Fontanelle'in babalarýna karþý yaptýklarý saray devrimi, hem deCordelia'nýn köylülerle yaptýðý halk devrimi sýrasýnda hapishanelerdeayný þiddet yaþanýr ve Lear'ýn zamanýnda olduðu gibi Cordelia'nýnyönetiminde de duvar inþaatý devam eder. Yönetimler deðiþse deinsanlarýn karþýlaþtýklarý þiddet ve acýnýn ayný kalmasý temasý buoyunda da tekrarlanýr. Basho bu gerçeði göremezken, Lear kendisinive sistemi sorgulamasý sonucunda yapmasý gerekenin ne olduðunakarar verir. Cordelia'nýn tehditlerine karþýn evinin etrafýnda güngeçtikçe kalabalýklaþan insanlara bildiklerini anlatýr. Sonundayaþamýný yitirmek de olsa tüm baskýlarý ve acýlarý simgeleyen duvarýyýkmak için harekete geçer. Onun duvarý yýktýðýný gören bir tek kiþi olsada yaptýðý iþle baþkalarýna örnek olacak ve yaþamýný anlamlýkýlacaktýr. Duvarý yýkmaya çalýþýrken yolda gördüðü ailenin asker olanoðlu tarafýndan vurularak öldürülse de, duvar iþçilerinden birkaçý onunduvarý yýkmaya çalýþtýðýný görmüþtür.

Gücün egemen olduðu Elizabeth döneminde oyun, krallýðýn eskidurumuna getirileceði duyurusuyla biter. Oysa insanlýk tarihinin enkanlý ve acýmasýz döneminin yaþandýðý yirminci yüzyýlda gücün vegüce tapmanýn artýk insanlýða mutluluk ve barýþ getirmediðiningörülmesi gerektiðini düþünen Bond, oyunun iletisini de bu noktadanetleþtirir. Bond'un Lear'ý günümüz dünyasýnýn sorunlarýný kavrayanve Shakespeare'in Lear'ýndan farklý olarak insana ve insancadeðerlere her þeyden fazla deðer verilmesi gerektiðini anlayan birtutum içinde gösterilmiþtir. Ýki dünya savaþý, nükleer silahlar, etnikçatýþmalar ve soykýrýmlara sahne olan yirminci yüzyýlda, artýk tanrýsaldüzen ve onun gerektirdiði bireyi hiçe sayan tutum da, bilimsel


geliþmeler uðruna insanlarýn yaþamlarýnýn gözden çýkarýlmasý da,ikiyüzlü söylemleriyle bir yandan kitlelere umut vaadederken diðeryandan baskýcý sistemleriyle insanlýðýn geleceði hakkýnda umuttaþýmayý bile önleyen yönetim biçimleri de bir kenara býrakýlmalýdýr.Böylesi bir bilince ulaþtýðýnýn ipuçlarýný taþýyan Lear günümüzdünyasýnda aydýnýn taþýmasý gereken nitelikleri kendisindebulundurmasýyla bir umut oluþturur. Lear'ýn bu geliþimi Bond'unönsözde söyledikleriyle koþutluk içerir.

"Ne yapmamýz gerekiyor? Doðru yaþamamýz. Doðru yaþamak nedemek? Doðru yaþamak, insanlarýn doðal geliþimlerinin gerektirdiðibiçimde yaþamalarýna izin verilmesidir. Ýnsanlarýn hayvanlardan farklýolarak, insanca yaþamak için duygusal ve fiziksel gereksinimleri vardýr;bu onlarýn biyolojik bir beklentisidir. Ancak böyle yaþayabilir ya dayaþamak için bilinçli ya da bilinçsiz olarak durmadan çaba harcarlar...Ne var ki toplumumuz ve onun getirdiði ahlak, insanlarýn bu çabasýnýsürekli olarak yok sayýyor, ayný toplumun teknolojisi de her gün birazdaha engellemeye çalýþýyor ve durmadan herkesin kulaðýna'yaþamaya hakkýn yok' diye fýsýldýyor. Modern dünyanýn görkemininaltýnda iþte bu yatýyor. Eþitlik, özgürlük, kardeþlik iþte budeðerlendirmenin ýþýðý altýnda yeniden yorumlanmalý, yoksa gerçek birdevrimle yeni bir dünyanýn yaratýlmasý düþünülemez."40

Merkezi otoriteye, her türlü baský rejimine karþý çýkýlmasý gerektiðinivurgulayan Bond, yetkilerini kötüye kullanan yöneticilere, ortaya çýkýþamacýndan farklýlaþarak baský unsuru haline gelen kurumlara karþýuyanýk kalmak gerektiðini tekrarlar. Baský unsuruyken toplumsalkonumundaki deðiþiklikle baþlayan süreçte aydýna özgü bir kararlýlýkve bilinç geliþtiren Lear'ýn, Bond'un idealize ettiði ve toplumsal birsorumluluk verdiði aydýn kimliðine uygun davranmaya baþlamasý,hem Bond'un özlemini gerçekleþtirir, hem topluma örnek olur, hem deShakespeare'in sonunu açýk býraktýðý oyununa bir karþýtlýk oluþturur.

Modern toplumu kýyasýya eleþtiren Bond bu toplumun tümkurumlarýyla, insanlarý doðal yapýlarýna aykýrý yaþamaya zorladýðýnýsöyler. Ýçinden geldiði gibi davranamayanlarýn ya isyan edeceðini yada hasta olacaðýný düþünür. Ýsyan edenleri yarattýðý kurumlarla baskýaltýna alýrken, hastalarý dýþlayýp uzaklaþtýran toplum bu saðlýksýzbireylerin varlýðý sayesinde kendisini varedebilmektedir.


40 "Lear", s.9

Bond'un kahramanlarý toplumun en yýkýcý olduðu durumlardakarþýmýza çýkarlar. Bond, incelediðimiz oyunlarýnda toplumsaldönüþümlerin yaþandýðý dönemleri ele almýþ ve oyun kiþilerini budönemlerde toplumsal dönüþümden zarar gören, çýkar saðlayan,kurban konumuna düþen kahramanlar olarak çizmiþtir. Oyunlarýndatoplumsal çýkarlarý gözardý eden, insanca deðerlerle hareket etmeyensanatçýyý, aydýný yargýlar ve aydýn sorumluluðunu taþýyan bir anlayýþýyüceltir. Aydýnlara en çok da deðerlerin altüst olduðu, barýþýn tehlikeyegirdiði, toplumsal karmaþa ve huzursuzluðun saðduyulu davranmayýönlediði dönemlerde gereksinim duyulduðunu vurgulayarak aydýndanbeklentilerinidile getirir. Onun oyun kiþileri haksýzlýða karþý zaferkazanamasalar da insanca deðerler için savaþým vermek gerektiðiinancýný ve umudun her zaman olduðu görüþünü izleyiciye aktarýrlar.Yaþanan tüm olumsuzluklara karþýn umudu elden býrakmayan Bond;"Umutsuzluk hiç yaþamadýðým bir duygu oldu. Eðer yaþasaydýmyazmaktan vazgeçerdim. Beckett kötümserdir ama o bile kitaplarýnýnbasýlacaðýný umuyordu, yoksa niye yazsýndý? Ben de okuyucularýmolacak diye yazýyorum, benim okuyucularým sahnedeki oyunculardeðil sokaktaki insanlar olacak. Bu yüzden de umutsuzluðu banayüklemeyin..."41 sözleriyle sanatçýnýn toplumsal iþlevine bir kez dahadikkat çeker. Umut yaratan, yol gösteren, örnek olan sanatçý ve aydýntipini idealize eden Bond, yaþanan olumsuzluklarýn ortadankaldýrýlmasý için böyle bir tavrýn gerekliliðine inanýr.


41 Scharine, s.288

III. TÜRK TÝYATROSUNDA AYDIN SORUNU ÜZERÝNE DEÐÝNMELERVaclav Havel ve Edward Bond'un oyunlarýnda ele aldýðýmýz aydýn

sorunu yalnýzca yazarlarýn içinde bulunduklarý toplumsal ve politiksistemle baðlantýlý olarak deðerlendirilemez. Yazarýn yaþama bakýþaçýsý ve aydýna biçtiði rol, aydýn sorununa yaklaþýmýnda önemli biretmen olarak karþýmýza çýkar. Bu deðerlendirmenin sonucu Türktiyatrosu üzerine yapacaðýmýz kýsa incelemede de ortaya çýkacaktýr.Ayný ülkede ve ayný toplumsal politik sistem içinde yaþayan yazarlar,aydýný farklý konumlarda çizmeleri ve farklý bakýþ açýlarýgeliþtirmeleriyle birbirlerinden ayrýlýrlar. Oyunlarýndaki dil ve yapýözelliklerindeki faklýlýklarýn yanýsýra, aydýný koyduklarý yerin defarklýlýklar gösterdiði bu yazarlar için belirleyici olan bakýþ açýlarý veyaþama karþý aldýklarý tavýrdýr. Bu bölümde ele alýnan yazarlarýnoyunlarý Havel ve Bond'un oyunlarýyla benzeþen ve ayrýlan yönleriaçýsýndan karþýlaþtýrýlacaktýr.

Melih Cevdet Anday'ýn 1965 yýlýnda basýlan "Ýçerdekiler" adlý oyunubir öðretmenin gözaltýna alýnýp bir yýla yakýn bir süre iþkence görmesive bu süreç sonunda kendisiyle hesaplaþmaya girmesini anlatan biroyundur.

Tutuklu (öðretmen) bu süre içinde suç sayýlan bir beyannameyiyazmadýðýný söylemekte, komiser de yazdýðýný kabul etmesikonusunda öðretmeni zorlamaktadýr. Toplumsal sistemi ve baskýaraçlarýný simgeleyen komiser karþýsýnda öðretmen sürekli birbelirsizlik duygusu yaþamaktadýr. Hapsedilmenin yanýsýra ve ondandaha yoðun olarak yaþadýðý belirsizlik duygusu onu sindiripbastýrmaya ve kiþiliðine zarar vermeye baþlamýþtýr.

Bir karþý çýkýþ içinde olmasýnýn sonucu olarak 345 gündür karakoldabulunan öðretmen/aydýn, toplumsal sorumluluðu ile kiþisel çýkarlarýarasýnda gidip gelmekte ve komiser karþýsýnda kendisini ve durumu

48

sorgulamaktadýr. "Demek suçsuz bir insanýn suçsuz insanlar gibiyaþayabilmesi için, önce suçu üstüne almasý gerekiyor, öyle mi? Bir yýlbir odaya kapatýlacak, bilmem kaç yýl da mahkemeye gidip gelecek,sonunda temize çýkacak! Suçsuzluðun armaðaný mý bu? Hem sizbenden yalnýz bir suçu üstüme almamý deðil, baþkalarýný da elevermemi istiyorsunuz. Ben mahkemede temize çýksam da baþkalarýnýfelakete sürüklemiþ olmanýn azabýndan nasýl kurtulurum?..."42

Ancak bu hesaplaþma aydýnýn býkkýnlýðýný önleyememiþ, komiseresözünü ettiði ve olumlu yanýt aldýðý karýsýyla seviþme isteði tümkaygýlarýnýn önüne geçmiþtir. Öðretmen kendisi için belirlediði bu yenihedef doðrultusunda daha önceki hesaplaþmasýný reddeden bir tutumiçine girmiþtir.

Geleceðe iliþkin hiç bir umut taþýyamadýðý bir durumda aydýnýnkarþýsýna çýkarýlan seçenek, kendi kimliðini yok etmekle ilintilidir. Budurumda aydýn, toplumun ve sistemin açýk baskýsý altýnda ikilem içindekalmýþtýr. Tutuklu týpký Leopold Kopriva'ya yapýlana benzeyen birteklifle karþýlaþýr. Her ikisi de teklifi sorgulamýþ ve sonundareddetmiþlerse de, Leopold gösterdiði kararlý tutuma raðmen yýkýmdankurtulamamýþtýr. Sistem karþýsýnda çaresizlikle yenik düþen Leopold'akarþýn, tutuklu öðretmen için yazar tarafýndan bir çýkýþ yolu açýlmýþtýr.Oyunun ikinci bölümünde karýsýnýn yerine ziyaretine gelen baldýzýylakonuþmasý gerginliðinin azalmasýna ve yeniden güç toplamasýnaneden olmuþtur. Yaklaþýk bir yýldýr komiser dýþýnda kimseylekonuþmayan tutuklu, "dýþarý"yý ve yaþamý simgeleyen baldýzýylakonuþtuktan sonra komiserin karþýsýndaki zayýf, çaresiz durumundankurtulmuþ, eski benliðine kavuþmuþtur. Uzunca bir süre daha oradakalsa bile direnecek gücü kendisinde bulacak olan tutuklu, sistemeteslim olmamýþtýr.

Anday'ýn aydýna yüklediði anlam da bir bedel ödemenin ve aydýnolma sorumluluðunun bilincini taþýmanýn gerekliliðidir. Sözünüettiðimiz bedel, oyunda komiserin þu sözleriyle belirtilir: "Ýsyanediyorsan acýlarýna katlan ki benden bir farkýn olsun."43

Anday bireysel ikilemleri içinde bunalan bir aydýný karþýmýza çýkarsada aydýnýn toplumsal rolünü esas alýr. Toplumsal bir sorumlulukyüklediði ve baský karþýsýnda ikileme düþtüðünü gösterdiði aydýný bu


42 Ýçerdekiler, M.C.Anday,sf.22

43 a.g.e. sf.22

durumdan kurtararak, aydýna iliþkin kendi beklentilerini ve görüþlerinide dile getirmiþ olur.

Baský mekanizmalarýnýn Havel'in oyunlarýndaki atmosferiçaðrýþtýrmasýna karþýn bu oyundaki aydýn, Havel'in oyunlarýndaki gibiçaresizlik ve eli kolu baðlanmýþlýk içinde gösterilmez. Ýçinde bulunduðuzor durumdan kurtulmasý ve savaþým vermesi için gerekli destekkendisine saðlanarak izleyicide bir umut uyandýrýlýr.

Oðuz Atay'ýn yazdýðý tek oyun olan "Oyunlarla Yaþayanlar", onunaydýna bakýþýný yansýttýðý romanlarýndaki bakýþý korur. Atay'ýn çizdiðiaydýn tipi genel olarak ünlü romaný "Tutunamayanlar"ýn adýyla dasimgelendiði üzere 'disconnectus erectus' gibi alaycý bir ifadeyletanýmlanan ve yaþamda tutunacak yerleri olmayan bireylerdir.

Emekli tarih öðretmeni Coþkun Ermiþ, toplumsal rolü ve görevidýþýnda bireysel sýkýntýlarý ve ikilemleriyle karþýmýza çýkarýlan bir aydýntipidir. Çocuksu saflýðý ve çýkar gözetmez tutumuyla yaþamý boyuncaparasal sýkýntý içinde yaþayan Coþkun Ermiþ, arayýþlarýný yönelttiðioyun yazarlýðýnda da baþarýlý olamaz. Kendisine ve topluma karþýgeliþtirdiði eleþtirel bilinç onu sürekli bir eylem içinde bulunmaktanalýkoyar ve oyunlarý üzerinde yoðunlaþmasýný engeller. Eleþtiripreddettiði deðerlerle ayakta kalabilen, topluma uyum saðlayamayanCoþkun Ermiþ, kendisini eleþtirirken oynadýðý toplumsal rolü ve buroldeki eylemsizliðini de eleþtirir. "...yýllardýr bütün paramý içkiyeyatýrmýþ bulunuyorum... ve karýmýn evi geçindirmek için dikiþ dikmesinibilmezlikten geliyorum... Biraz daha rahat yaþayabilmek içinevlendiðimi, sevmediðim bir kadýnýn yanýna sýðýndýðýmý,... oðlumunserseri olduðunu resmen ve açýkça bilmezden geliyorum"44

Yýldýz Ecevit, çevresindeki yapay iliþkilere katlanamayan ve içdünyasýna kapanan Hamlet'le Oðuz Atay'ýn aydýnlarý arasýndakoþutluk kurar.45 Aydýn, hem kendisini hem de toplumu eleþtirmesineve her þeyin farkýnda olmasýna karþýn bir eylemde bulunmaz. Tamtersine, gördüðü bu olumsuzluklar karþýsýnda iç dünyasýna kapanýr vearayýþlarýný orada sürdürür. "...kendimle hesaplaþmak istiyorum.Yazmaya çalýþtýðým yarým yamalak oyunlarla deðil, gerçektenhesaplaþmak istiyorum kendimle..."46


44 Oyunlarla Yaþayanlar,O.Atay, sf.5145 Oðuz Atay'da AydýnOlgusu, Y.Ecevit, sf.5846 Oyunlarla Yaþayanlar,O.Atay, sf.5147 a.g.e. sf.82

Oðuz Atay'ýn tanýmladýðý türden aydýna karþý takýndýðý tavýr,Coþkun'un yazdýðý oyunda dile getirilir: "Ýþte ne yazýk ki ülkeninaydýnlarý Ecnebi Bunalým Tanrýsýnýn büyüsüne kapýldý. Dünyanimetlerinden usandýðýný haykýrmaya baþladý; dünya nimetleriniyaþamadan, onlardan usandýðý kuruntusuna kapýldý. Meyhaneleri ithalmalý bunalýmlarýyla doldurdu."47

Atay, toplumsal kurumlarýn kendisini kuþatan olumsuzluklarýkarþýsýnda çaresizlikle iç dünyasýna çekilen aydýnýn durumunu sergiler.Birçok olumsuzluðun farkýnda olan, ancak bir türlü hareketegeçemeyen aydýn, çaresizlik ve karamsarlýkla ölürken, Atay dabelirsizlikler içinde sürdürülen bu yaþamda aydýnýn bir çýkýþ noktasýnýnolmasý gerektiðini vurgular.

Oðuz Atay'ýn çizdiði eylemsiz, kararsýz aydýn tipi toplumsalkoþullarýn yarattýðý bir tip olmakla Havel'in aydýnlarýna benzer. Ancakyazarýn tavrý bu iki aydýný birbirinden ayýrýr. Havel eylemsiz veçaresizlik içindeki aydýn için baþka bir çýkar yol bulamaz ve budurumdan koþullarý sorumlu tutarken, Oðuz Atay aydýnýn çaresizliðinieleþtirir.

Oktay Arayýcý'nýn 1970'de Server Tanilli'nin gerçek yaþamöyküsünden yola çýkarak yazdýðý belgesel niteliði taþýyan "TanilliDosyasý" adlý oyun, yetmiþler Türkiye'sinin toplum yapýsýný iþçiler,sendikalar, üniversiteler ve öðrencilerin egemen sýnýf ile iliþkisiaçýsýndan aktarýr. Arayýcý, kararlý, tutarlý bir aydýný oyun kahramanýyaparak aydýn sorumluluðu hakkýnda düþündüklerini belirginleþtirirkenoyun kahramanýnýn tavrýný da olumlar.

Toplumda genel bir hareketlenmenin, hak ve özgürlüklerkonusunda yeni istemlerin gözlendiði bir dönemde sýnýf çeliþkilerini,toplumsal-siyasal sistemleri Uygarlýk Tarihi adlý kitabýnda anlattýðýyöntemi izleyerek derslerinde anlatan bir öðretim üyesi, hakkýndaçýkarýlan tutuklama kararýyla sistemin baskýsýyla karþý karþýya gelir. Bututuklanmanýn ardýnda egemen güçlerin iradesi vardýr.

Bu oyunda aydýnýn karþý karþýya kaldýðý durumlar incelememizdekidiðer oyunlarla birtakým benzerlikleri anýmsatýr. Sistem, yanýlsamayaratan söylemine karþýn (Þeytan Çelmesi, Bildirim, Kuzeye Giden


Ýnce Yol, Lear, Bina'da olduðu gibi) varlýðýný sürdürebilmek içiniþkence, dedikodu, gammazlama, cinayet gibi birçok yolu kullanmaktave kendisinden yana olmayan güçleri susturma yoluna gitmektedir.Tanilli'nin derslerinde anlattýklarýný bilimsel olmamakla suçlayan savcý,Havel'in oyunlarýndaki yöneticiler gibi tek bir bilimsel gerçeðinolduðuna inanmakta, "...bilim ancak vatanýn bütünlüðüne, devletin vemilletin birlik ve dirliðine hizmet ettiði sürece itibar kazanýr. Bu nedenleeðitim kurumlarýmýzda, milli varlýðýmýza yabancý, bölücü fikirlerin,sapýk ideolojilerin yeri yoktur"48 demektedir. Varolan söylemin,sistemin dýþýna çýkmak Leopold için de, Basho için de, Tutuklu için de,Tanilli için de baský ve þiddetle karþýlaþmayý göze almak anlamýnagelir.

Aydýn, karþýlaþabileceði bu tehlikelere aldýrmaksýzýn itirafedebileceði bir suçu olmadýðý konusunda ýsrarcý davranmasýyla yenibir direniþ geliþtirir. Yazdýklarýnýn ve derste anlattýklarýnýn suçolmadýðýna inanan aydýnýn bu tavrý, genel af çýkarýldýðý zamanönemsizleþtirilir. Ýstemese de affedilen aydýn, sistem karþýsýnda bir kezdaha yenik duruma düþürülür.

Arkadaþlarýnýn ve öðrencilerinin bir kýsmýnýn, ev sahibinin, oðlununkendisinden uzaklaþmaya baþlamasý da aydýný yalnýz kalmayazorlayan bir baþka baský unsurudur.

Havel'in oyun kiþisi Leopold Kopriva gibi bavulunu toplayýpkendisini almaya gelenleri bekleyen Tanilli, Kopriva'dan farklý olarakdirençli ve yaptýðýný, söylediðini savunmaktan yana kararlý bir tutumiçindedir. Aydýnýn mahkeme boyunca ve affedildikten sonra tekrarderslerine dönmesiyle sürdürdüðü bu kararlý tutum, vurulup felçolduktan sonra da sürer.

Arayýcý'nýn son sahnede tekerlekli sandalye ile ders vermeye gelenTanilli'yi karþýmýza çýkarmasý 'örnek' bir aydýn tavrýný onaylamasýanlamýna gelir. Arayýcý'nýn çizdiði aydýn tiplemesi Bond'un "Bingo"dave "Narrow Road"da eleþtirdiði bir tutum içinde kiþisel çýkarlarýnýgözönüne alarak toplumsal sorumluluðundan kaçan bir aydýntiplemesinden uzaktýr. Bond, sözü edilen oyunlarda aydýnýn neyapmamasý gerektiðini gözler önüne sererken, Arayýcý 'örnek aydýn'tavrýnýn nasýl olmasý gerektiðini vurgular.


48 Tanilli Dosyasý,O.Arayýcý, sf.278

Gördüðü tüm baskýlara, hatta ölümle burun buruna gelmesinekarþýn yýlmayan aydýn, Arayýcý tarafýndan ödüllendirilircesineüniversitedeki kürsüsü baþýnda gösterilir. Bu bir anlamda ödünvermeyen aydýnýn da zaferidir.

Behiç Ak'ýn "Bina" adlý oyunu yöneticilerin kurallara aldýrýþetmeksizin keyfi kararlar alýp uygulayarak yönettikleri bir spor tesisindegeçer. Bu oyun, ülkemizde hukuk devletine, demokrasiye ve mantýðaaykýrý tüm uygulamalarý da çaðrýþtýracak yapýsýyla hem toplumsalaksaklýklarý hem de bu aksaklýklar karþýsýnda aydýnýn tutumunuyansýtýr.

Spor tesisi olarak planlanan bina, zamanla sportif etkinliklerigereksiz gören ve kendilerine daha çok büro alaný yaratmak (vesalonu iþlevinden farklý olarak kullanarak para kazanmak amacýylakullanmak) için bazý spor etkinliklerinin yapýlamaz hale gelmesinisaðlayan yöneticiler tarafýndan mahvedilir. Soyunma odalarý ve havuzçevresinin kiralanmasý da, paraya verilen deðerin bütün deðerlerinönüne geçmesine örnektir. Yöneticilerin bu tavrý kanun, hukuktanýmayan ve çýkarlarý için bütün bir sistemi alt üst etmekte bir sakýncagörmeyen sorumsuz anlayýþýn simgesidir.

Sistemin kendisini haklý göstermek için kullandýðý söylemleri buyöneticilerde de buluruz. Hayali dýþ düþmanlar yaratan yöneticiler heran tehlikede olduklarýný sýk sýk anýmsatarak varlýklarýný sürdürmek içingerekçeler bulurlar. "Allahtan biz varýz"49, sözleriyle de kendileridýþýndaki seçeneklere yaþam hakký tanýmazlar.

Oyunun 'aydýný' konumundaki mimar ise, Gross gibi, bütün bumantýða aykýrý gidiþe karþý þaþýrmaktan baþka bir þeyyapamamaktadýr. Suskun kalmasý ve yöneticilere karþý tutarlý bir karþýçýkýþ içine giremeyip, kendi tasarladýðý binanýn böyle mahvedilmesineboyun eðmesi yine kendi yaptýðý bir hatadan kaynaklanýr. Binayapýlýrken ucuz malzeme kullanýlmasý isteðini geri çevirmeyen mimar,bir anlamda yöneticilerin bu tutumlarýna zemin hazýrlamýþ, bu kötüyönetime katkýda bulunmuþtur. Bir kez uzlaþtýktan sonra olaylarýn veçýkar iliþkilerinin dýþýnda kalmak zorlaþmakta, sistem uzlaþan bireyiiçine çekmektedir. Yöneticilerin akýldýþý uygulamalarýna isyan etse deaydýn, "olmaz öyle þey", "gerçekten sizi anlamýyorum",


49 Bina, B.Ak, sf.26

"saçmalýyorsunuz" gibi sözler dýþýnda yöneticilerin mantýksýzlýðýný vekendi çýkarlarýný gözeten tutumlarýný ortaya koyacak, nasýldavranýlmasý gerektiðini gösterecek bir tavýr içinde bulunmaz.

Bir kez ödün veren ve daha sonraki dönemde de akýldýþý buuygulamalara karþý çýkmak için yeterli gücü kendisinde bulamayanaydýn, suskun kalmaktan kurtulamadýðý gibi yöneticilerin baskýcý tavrýkarþýsýnda silikleþir, sýradanlaþýr. Behiç Ak da aydýnýn düþtüðü buacýklý durumu, aydýný karikatürize ederek belirtir. Pinpon salonununyarýsýnýn kiralandýðý fast-foodcuya köfte yapan yöneticiler veçalýþanlara hayretle bakan mimarýn oyunun sonunda köfte yapmayabaþlamasý, sisteme, akýldýþý uygulamalara teslimiyeti ve çaresizliðinikabullenmesi anlamýna gelir.


SONUÇÇaðdaþ Tiyatroda aydýn sorunu ele aldýðýmýz bu çalýþmada, iki ayrý

toplum yapýsýndan seçtiðimiz oyun yazarlarýnýn dünya görüþleridoðrultusunda aydýn sorununa yaklaþýmlarýný açýklamaya çalýþtýk.

Totaliter sistemin baskýcý yönteminin insanlarý silikleþtiripyaþamlarýnda sürekli bir anlamsýzlýk duygusuna yol açtýðýný söyleyenHavel, böyle bir durumda yaþamaya zorlanan insanlarý yapýtlarýnakonu eder. Onun oyunlarýnda, sýradan birey de, aydýn da bu baskýcýsistemden olumsuz etkilenirler ve aydýnýn sýradan birey karþýsýnda yolgöstericilik, önderlik gibi bir konumda bulunmasý düþünülemez, çünküaydýn da ayný sistem tarafýndan yozlaþtýrýlmýþ, sindirilmiþ, baskýylakorkutulmuþtur. Bu durum Havel'in yaþama bakýþýnýn da yapýtlarýnayansýmasý olarak görülmektedir. Aydýný ve sýradan bireyiyle toplumuderinden etkileyen insan aklýnýn tanrýlaþtýrýldýðý bir sistemin megaintiharla sonuçlanabileceði üzerinde duran Havel'in çözüm önerisi"insan bilincinin deðiþmesi, insanýn herhangi bir dünya dýþý otoriteye,saygýyla temellendirilen fikri ve ahlaki bir yönelim"50 içinde olmasýdýr.".....ve ancak böyle bir yönelim insanýn yeniden insan, somut bir insanolduðu toplumsal bir yapýnýn geliþip serpilmesine yol açabilir.51 AncakHavel'in bu yaklaþýmýnýn köktendincilik gibi bir öneri içerdiðidüþünülmemelidir. Havel kurumsallaþmýþ dinlerden çok, bireyselvicdani sorumluluk çerçevesinde ahlaki bir yönelimden söz etmektedir.

Bond ise yaþadýðý sistemden þikayetçi olmakla beraber, Havel gibibir çözüm önerisini kabul etmez. Sistemin insaný kendisine ve toplumayabancýlaþtýrdýðýný, insanca deðerlerden uzaklaþtýrdýðýný ve insanýnakla aykýrý bir durum içinde yaþamaya zorlandýðýný söyler. Yapaytüketim gereksinimleri ve sistem tarafýndan belirlenen ilkeler, deðerleriçin yaþamaya zorlanan insanýn yaþamýný denetleyemediðini savunur.Bu koþullarda yaþayan insanýn birçok akýl almaz davranýþý doðal kabulederek uygulamasýnýn da sistemin doðal bir sonucu olduðunu belirtir.

55

50 Uzaktan Soruþturma,s.13

51 a.g.e., s.13

Bond'un bu duruma karþý önerisi ise insan eliyle yaratýlmasý beklenenve tüm "irrasyonel insan davranýþlarýna rasyonel açýklama getirenfelsefe"52 olan sosyalizmdir.

Böylesi bir geleceðin yaratýlmasýnda insani deðerlerin esasalýnmasý gerektiðini söyleyen Bond, aydýna, sanatçýya toplumsal bir rolverir. Sanatýn her zaman aklý baþýnda bir dünyaya duyulan özlemi dilegetirdiðini belirten Bond, sanatçýnýn toplumsal iþlevini de bu özlemigerçekleþtirmeye katkýda bulunmak olarak görür.

Aydýna bakýþlarýnda içinde yaþadýklarý toplumsal sistemlerin defarklýlýðýný hissettiðimiz bu iki yazarýn aydýn sorumluluðunu farklýdüzlemlerde algýladýklarý ortadadýr. Ancak onlarý farklýlaþtýran yalnýzcatoplumsal sistemler deðil, dünyaya bakýþ açýlarýdýr. Havel ve Bond'unyaný sýra Türk oyun yazarlarý da aydýna farklý anlamlar yüklemiþ veonlarý çok farklý konumlar içinde göstermiþlerdir.

Zaman zaman kiþisel sorunlarýyla baþbaþa kalan, ancak çoðuzaman adýnýn toplumsal sorumluluklarla anýldýðý aydýna; eleþtiren,sorgulayan ve farklý bir görme, düþünme biçimi içinde olaylarýdeðerlendiren bir kimlik verildiði görülmüþtür. Gündelik yaþamda datoplumsal sorunlar karþýsýnda da sýradan bireylerde farklý bir tutumizleyen aydýnýn, yazarlarýn yaþama bakýþ açýlarý doðrultusunda, kimizaman iyimser bir yaklaþýmla toplumsal öncü rolünü üstlendiðigörülmüþtür. Bu bakýþ açýsý aydýný, adalet duygusu ve insancadeðerlerle yola çýkan, dürüst, ödün vermeyen bir kiþiliðe sahip birvarlýk olarak kabul eder. Bu nitelikleri taþýyan aydýn, toplumsal iþlevinibireysel çýkarlarýndan üstün tutmakta, sorumluðunun bilincinde birtutum izlemektedir. Kimi zaman da karþýlaþtýðý baský ve sindirmepolitikalarý karþýsýnda çaresiz kalan bir aydýn tipi karþýmýza çýkar.Böyle bir aydýn ise, bireysel kaygýlarýný ön plana çýkaran, varlýðýný veiþlevini sorgulamasý sonucunda ikilemler yaþayan, toplumuna yararlýolamadýðý gibi kendisine de yeni hedefler geliþtiremeyen bir aydýndýr.Yaþadýðý bu belirsizlik duygusuyla zaman zaman küçük çýkarlarý içinkiþiliðinden ödün verir ya da toplumsal sorumluluklarýný yerinegetirmekten kaçýnýr. Aydýnýn takýndýðý bu farklý tutumlar, içindeyaþadýðý ve iliþkilerine, yaþamýna ait birçok deðeri belirleyen toplumyapýsý kadar, yaþama bakýþý ve kendini ifade ettiði konumla dayakýndan ilgilidir.


52 The Woman oyununayazdýðý önsözdenalýntýlanmýþtýr.

KAYNAKÇA

AK, Behiç,;"Bina" Boyut Tiyatro Dizisi; Ýstanbul 1993

ANA BRÝTANNÝCA, Cilt 12

ANDAY, Melih Cevdet;"Ýçerdekiler", Adam Yayýnlarý; Ýstanbul1989

ARAYICI,Oktay; "Tanilli Dosyasý", Boyut Tiyatro Oyu Dizisi;Ýstanbul 1992

ATAY, Oðuz; "Oyunlarla Yaþayanlar"; Ýletiþim Yayýnlarý; Ýstanbul1988

BASHO, Matsuo; "Narrow Road to the Deep North and OtherTravelSketches"; Penguin Books; Middlesex,1966

BASHO, Matsuo; "Kuzeye Giden Ýnce Yol ve Diðer Gezi Notlarý";Çev. Coþkun Yerli; Yapý Kredi Yayýnlarý; Ýstanbul 1994

BOND, Edward; "Narrow Road to the Deep North"; Hill and WangInc.; New York, 1969

BOND, Edward; "Lear", Eyre Methuen; Norfolk, 1974

BOND, Edward; "Bingo"; Eyre Methuen; Norfolk 1974

CHOMSKY, Noam; "Modern Çaðda Entelektüellerin Rolü"Çev.Selahattin Ayaz, Pýnar Yayýnlarý; Ýstanbul 1994

CUMHURÝYET DÖNEMÝ TÜRKÝYE ANSÝKLOPEDÝSÝ, Cilt 1

EAGLETON, Terry; "Nature and Violence: the Prefaces ofEdward Bond"; Critical Quarterly; 1984,26

ECEVÝT, Yýldýz; "Oðuz Atay'da Aydýn Olgusu"; Ara Yayýncýlýk;Ýstanbul, 1989

ESSLIN, Martin; "The Theatre of the Absurd"; Penguin Books;London, 1967

ESSLIN, Martin; "Brief Chronicles"; Temple Smith; London,1970

GRAMSCI, Antonio; "Aydýnlar ve Toplum", Çev. Vedat Günyol, F.Edgü, B. Onaran; Örnek Yayýnlarý; Ýstanbul 1983

HAVEL, Vaclav; "Görüþme, Kutlama, Çaðrý"; Çev. Esin TaluÇelikkan; Remzi Katitabevi; Ýstanbul, 1990

57

HAVEL, Havel; "Largo Desolato, Buruk Ezgi"; Çev.Ülkü Akbaba,Kemal Boztepe;

Can Yayýnlarý; Ýstanbul 1990

HAVEL, Vaclav; "Þeytan Çelmesi", Çev. Sevgi Sanlý, CanYayýnlarý, Ýstanbul 1990

HAVEL, Vaclav; "Bildirim" Çev. Zehra Ýpþiroðlu; Can Yayýnlarý;Ýstanbul 1990

HAVEL, Vaclav; "Uzaktan Soruþturma"; Çev. Leman Çalýþkan;Afa Yayýnlarý; Ýstanbul 1990

HAY, Malcolm; "Edward Bond ile röportaj" Plays and Players;June 1985

HIRST, David; "Edward Bond", Macmillan Modern Dramatists";London 1985

ÝPÞÝROÐLU, Zehra; "Tiyatroda Yeni Arayýþlar"; Düzlem Yayýnlarý;Ýstanbul 1992

ÝPÞÝROÐLU, Zehra; "Develt Tiyatrolarýnda Bina, Çaðdaþ BirTaþlama" Milliyet Sanat; 1 Kasým 1995

MARDÝN, Þerif; "Türkiye'de Din ve Siyaset"; Ýletiþim Yayýnlarý;Ýstanbul, 1993

ROBERTS, Philip; "Edwrd Bond's Summer: a voice from theworking class"; Modern Drama; 1983, 2/26

SAID,Edward; "Entelektüel" Çev.Tuncay Birkan; Ayrýntý YayýnlarýÝstanbul 1994

SCHARINE, Richard; "The Plays of Edward Bond" AssociatedUniversity Press; New Jersey; 1976

SHAKESPEARE, William; "Kral Lear" Çev. Özdenir Utku; RemziKitabevi; Ýstanbul

TAYLOR, John Russel; "The Second Wave"; Eyre Mthuen;Norfolk; 1978

URGAN, Mina; "Shakespeare ve Hamlet" Altýn Kitaplar Yayýnevi;Ýstanbul 1984

YÜKSEL,Ayþegül; "Yapýsalcýlýk ve Bir Uygulama, Melih CevdetAnday Tiyatrosu" Gündoðan Yayýnlarý; Ankara 1995


"Aydýnýn derdi, görünenin ardýný araþtýrmakdeðil midir?"

Handan Salta ile "Çaðdaþ Tiyatroda Aydýn Sorunu" üzerine bir söyleþi

Alt Kitap: Ýncelemenin özellikle Vaclav Havel ve Edward Bond'un oyunlarýüzerine yoðunlaþmanda etken olan çýkýþ noktasý nedir?

Handan Salta: Düzenin kurucularý ve sanatçýlar arasýndaki çatýþmayýkonu alan "Futurist" adlý oyunu okuduðumda, sanatçý, sanat ve kuruludüzenin, dizgenin uyuþmayan, çatýþan noktalarý üzerine düþünecelerim dahada yoðunlaþmýþtý. Bu anlamda, Vaclav Havel'in oyun kiþilerindeki çaresizlik vekýstýrýlmýþlýk duygusu çok çarpýcý göründü. Dizgenin içinde çýrpýnan, derdinianlatamayan, konuþtuðu dilin egemen sisteme bir þey ifade etmediði baskýcýbir ortamda yok edilen bireyin durumunu anlatýyor Havel. Edward Bond'unoyun kiþileriyse farklý bir toplumsal ekonomik yapýnýn içinde yaþýyorlar. Ýkifarklý devlet yapýsý ve iki farklý dünya görüþü, yazarlarýn dizgeyleuyumsuzluklarýnýn boyutunu, 'aydýn' kavramýna yükledikleri anlamý, 'aydýntavrýna' yaklaþýmlarýný da ortaya çýkarmasý açýsýndan önem taþýyor. Ayrýca,incelemede, tiyatromuzdan örneklere de yer verildi. Hem bu iki sistemindýþýnda hem de ikisinden de özellikleri barýndýran bir yapý içinde yaþýyanyazarlarýn üretimlerinde nasýl aydýn tiplemeleri çizdiklerini incelemek ilginçolacaktý.

Alt Kitap: Ýncelemede aydýnýn tavrýnýn, yaþadýðý toplumsal gerçekliðebaðlý olarak boyut deðiþtirdiðinden söz ediliyor. Oyun yazarlarýnýn konuyafarklý yaklaþýmlarý, yaþamda kendilerini ifade ettikleri konumun kiþisel izlerinide taþýyor mu?

Handan Salta: Kuþkusuz taþýyor. Bunun en belirgin örneði Havel'degörülüyor. 1989 öncesinde oyunlarý kendi ülkesinde yasaklanan, yurtdýþýndakazandýðý ödülleri almak için bile pasaport verilmeyen Havel, kendisinin veyakýn çevresinin gerçeðinden yola çýkarak yazýyor oyunlarýný. "Görüþme,Kutlama, Çaðrý" üçlemesindeki oyun kiþisiyle kendi yaþamý arasýnda yakýnbaðlar var. Ayný þekilde, iþçi sýnýfýndan gelen Edward Bond da benimsediði

i

marksist dünya görüþüne koþut oyun kiþileri yaratýyor. Havel'in yaþadýðý gibiaçýk bir baský yaþamamasý, onu toplumsal baskýnýn aygýtlarýný görmektenalýkoymuyor. Yazdýklarýyla, yaþadýðý dönemin gerçeklerine göndermeyaparak sistem eleþtirisini gerçekleþtiriyor. Yazarlarýn, gerçek yaþamdadüzene karþý aldýklarý tavrýn yapýtlarýna da yansýdýðýný söyleyebiliriz.Oyunlarýnda çaresiz bir konumda çizdiði aydýn tiplemelerini yalnýzcasergileyen ya da gösteren Havel'e karþýn, Bond'un "hatalý" konumda çizdiðiaydýn tiplemelerini yargýlamasý ve onlarý "cezalandýrmasý" ya da "doðru yolugöstermesi", bu iki oyun yazarýnýn 'aydýn' konusuna yaklaþýmlarýndaki enbelirgin farklýlýk.

AltKitap: Ülkemiz oyun yazarlarýnda 'aydýna' bakýþ ne boyutta elealýnýyor?

Handan Salta: Burada, hem Havel'in yaþadýðý türden bir baský var, hemde Bond'un sözünü ettiði þiddetin içselleþtirilmesi, tüketim kültürünün getirdiðiyabancýlaþma yaþanmakta. Ülkenin yapýsýnda kýsa zaman dilimlerindeyaþanan deðiþmeler de söz konusu. Bu durum, yazarlarýmýza 'zengin' birmalzeme saðlýyor. Bu yüzden oyunlarýnda çizdikleri aydýn tiplemeleri deçeþitlilik gösteriyor, ayrýca yazarlarýmýzýn yaþamda kendilerini ifade ettikleriyerden, kendi durduklarý noktadan bakýþlarý da çeþitlilik gösteriyor. Oyunkiþileri hem Havel'in hem Bond'un oyun kiþilerine yakýnlýk taþýyor.

AltKitap: Oyun yazarý Vaclav Havel ile bugün devlet baþkaný olan VaclavHavel arasýnda, inceleme konunla ilgili olarak, nasýl bir deðiþim gözlüyorsun?

Handan Salta: Ýncelenen oyunlarýn çoðunda aydýn, "muhalif" birkonumda, egemen sistemden zarar ve baský gören bir durumda çizilmiþ,sisteme karþý bir tehdit olarak görülmüþ. Havel'in yaþamý da oyunlarýndakikarakterlerle paralellik taþýrken, tarihin bir ironisi gibi görünen bir "bahtdönümü" yaþanmýþ; muhalif kiþi sistemin iþleyiþinden sorumlu kiþi halinegelmiþ. Bence Havel'in oyun yazma potansiyeli ve koþullarý sona ermiþtir.Burada Aziz Nesin'in, aydýnýn her zaman muhalif olmasý gerektiði, aksitakdirde aydýn tavrýnýn görülemeyeceði saptamasýný hatýrlamak gerektiðikanýsýndayým. Egemen düzenin ayakta kalabilmesi, kendini var edebilmesitek bir doðruya, ideale ve inanca baðlý olagelmiþtir. Oysa, incelemede devurguladýðýmýz gibi, aydýnýn derdi, görünenin ardýný araþtýrmak, kavramlarý,insanlýðý baský altýnda tutan yapýlarý sorgulamak, insan yaþamýnýözgürleþtirici, renklendirici olandan yana tavýr koymakladýr. Bu da ancakmuhalif kalarak saðlanabilir.

iiSöyleþi- Handan Salta

˙aðdaþ Tiyatroda Aydýn Sorunu - Esgiciesgici.net/022_005/Handan Salta Cagdas Tiyatroda...

Documents

Transcript of ˙aðdaþ Tiyatroda Aydýn Sorunu - Esgiciesgici.net/022_005/Handan Salta Cagdas Tiyatroda...