TL 474 1

วตถประสงคการเรยนร

เมอศกษาบทเรยนนแลวนกศกษาควรจะสามารถ

1. อธบายหลกการจดและการดาเนนกจกรรมการเรยนรในหองเรยน-ปฏบตการชววทยา

ไดอยางเหมาะสม

2. อธบายหลกการจดเกบวสด-อปกรณชววทยาไดอยางถกตอง

3. ปองกนการเกดอบตเหตและแกไขสถานการณเมอเกดอบตเหตในหองเรยน-ปฏบตการ

ชววทยาได

4. ปรบเปลยนหองเรยนปกตใหสามารถใชจดกจกรรมการเรยนรปฏบตการชววทยาได

อยางเหมาะสมและมประสทธภาพ

การเรยนการสอนสาระวทยาศาสตรในชวงชนท 4 แยกเปนเนอหาวชาเฉพาะเคม ชววทยา

ฟสกส และวทยาศาสตรกายภาพชวภาพ การจดหองปฏบตการวทยาศาสตรจงแยกเปนหองปฏบตการ

เฉพาะวชา เพอความเหมาะสมกบเนอหาสาระของแตละวชา

หองปฏบตการชววทยา จะเกยวของกบพช สตว สารเคม ซงจาเปนตองใชนา เรอนเพาะชา

กรงเลยงสตวทดลอง รวมถงสงแวดลอมภายนอก เชน สระนา ปาไมใกลโรงเรยน สวนสาธารณะ

สวนพฤกษศาสตรของโรงเรยน ฯลฯ สงเหลานเปนองคประกอบในการจดการเรยนรชววทยา

ดงนนหองปฏบตการชววทยาจงควรอยช นลางของอาคาร

สวนประกอบของหองปฏบตการชววทยา

โรงเรยนขนาดใหญมนกเรยนและชนเรยนมากตลอดจนมงบประมาณมากจะจด

หองปฏบตการชววทยาเฉพาะ

หองปฏบตการชววทยาประกอบดวยพนทปฏบตงานดงน

1. บรเวณฟงคาบรรยายและสาธตการทดลอง

2. บรเวณทดลองคนควาจากเอกสาร ตารา

3. บรเวณทดลองเปนกลมหรอรายบคคล

บทท 1 การจดและการใชหองปฏบตการชววทยา

TL 474 2

4. บรเวณทดลองตามความสนใจพเศษ

5. บรเวณจดนทรรศการและปายนเทศ

6. บรเวณใชเครองโสตทศนปกรณ

7. หองมด

8. หองทางานของคร

9. หองเกบวสดอปกรณและเตรยมปฏบตการ (Storage-preparation room)

10. แหลงจายกระแสไฟฟา นาและแกส

11. บรเวณทดลองเกยวกบพชและสตว

หองปฏบตการชววทยามลกษณะพเศษกวาหองปฏบตการวชาอน ๆ เนองจาก เปนหองเรยน

ทจะทาใหนกเรยนไดใกลชดกบสงมชวตมากทสด ไดเหนโครงสรางและอวยวะของสงมชวตอยาง

ละเอยด การเรยนการสอนจงตองจดใหผเรยนไดใกลชดกบสงทเรยนรมากทสดหองปฏบตการ

ชววทยาจงตองคานง ถงทางตดตอกบสงแวดลอมภายนอกหองเรยนไดงาย มทางออกไปศกษา

ภายนอกหรอนาบางสงจากภายนอกมาปฏบตในหองได ควรมหนาตางมากพอสาหรบพชและ

สตวในหองปฏบตการ ควรมกรงเลยงสตว 2-3 กรง สาหรบใสสตวทนามาทาการศกษาชวคราว

ควรจดชนวางตเลยงสตวนา พรอมปลกไฟฟาสาหรบตอเขากบเครองพนอากาศเพอ

เพมออกซเจนใหนา ตดตงหลอดไฟฟาใหแสงสวาง การใชไฟฟาดกวาแสงอาทตยเพราะ

แสงอาทตยทาใหสาหรายเจรญไดด

นอกจากนหองปฏบตการชววทยาตองมเครองมอพเศษ ไดแก ตอบ (incubator) เครอง

ฆาเชอ (sterilizer) ตเยน (refrigerator) สาหรบตอบและเครองฆาเชออาจเคลอนยายไปใชหอง

อนทตองการได สวนตเยนจะตองตงประจาท

สาหรบโตะทางานของนกเรยนอาจเปนแบบทนงสองหรอสคน พนโตะปดวยวสดทนกรด

มชองเกบหนงสอและอปกรณทนกเรยนใชเปนประจา มปลกไฟฟาสาหรบใชกบกลองจลทรรศน

สงอานวยความสะดวก นาประปา ไฟฟา แกส ควรจดไวเปนศนยกลางการทางานหนงหรอ

สองท หรออาจอยกบโตะปฏบตการ ตดตงอางนาขนาดใหญหนงหรอสองอางตามความจาเปน

ควรมทกรองของเสยซงสามารถถอดเปลยนไดงาย มทควาอปกรณและแผงควาเครองแกว

บรเวณแสดงนทรรศการ อาจเปนบรเวณอยตดกบผนงหอง ประกอบดวยตนทรรศการ

และแผนปายนเทศ ซงจะใชตดประกาศ แสดงนทรรศการ หรอผลงานนกเรยน อปกรณพวก

หนจาลอง และสงของตวอยางอาจจดเกบโดยการตงแสดงนทรรศการภายในตกได สาหรบกลอง

จลทรรศนถาจดแสดงจะตองเกบในตทปลอดภยใสกญแจ นอกจากนควรมตจดเกบอปกรณ

เครองแกวทมขนาดเลกและตเกบสารเคมโดยเฉพาะดวย

TL 474 3

บรเวณสาหรบพชทดลองควรจดเปนหองเฉพาะและมประตเปดสภายนอก ซงจะทาให

สะดวกในการนาวสดทใชปลกพชจากภายนอกเขาสหองได หองปลกพชตองควบคมอณหภม

และความชนมการระบายอากาศไดด ซงจะระบายกลนเหมนออกไปจากหองภายในหอง

จดเตรยมกระบะเพาะชา และมถงสาหรบเกบดนและป ย จดพนทบางสวนสาหรบเกบพชท

ตองการความชนสงเปนพเศษดวย

สวนทจ ดทารมเงาสาหรบพช สามารถออกแบบใหเปนชนวางตเลยงสตวนา

(aquarium) ตเลยงสตวบก (terrarium) และกรงสตว และจดพนทบางสวนเปนหองมด ซงจะเปน

ประโยชนมากสาหรบสงมชวตทไมชอบแสงสวาง หรอพวกทตองการแสงสวางนอย ควรจดพนท

สาหรบจดวางกระถางตนไมทเปนงานทดลองมบรเวณทใชทาความสะอาดกรงสตว ตองจด

อปกรณเกยวกบนาประปาและอางลางมอใหสามารถใชไดอยางสะดวก

ในบางประเทศมการจดหองเรยน หองปฏบตการวทยาศาสตรเปนกลมในลกษณะ

บรณาการคอ หองปฏบตการเคม ชววทยาและฟสกส มทางตดตอถงกน และใชอปกรณพนฐาน

รวมกนได หองทางานของครทางานรวมกน ดงเชนตวอยางโรงเรยนมธยมศกษาในประเทศมาเลเซย

ภาพท 1.1 ตวอยางแสดงแผนผงหองเรยนวทยาศาสตรอเนกประสงค จดสาหรบใหเปนแหลงทใชงานได

กวางขวาง นกเรยนสามารถทางานไดอยางอสระ โดยปราศจากการรบกวนจากชนเรยนขณะทม

การเรยน สวนทเปนกระจกสามารถกนแยกพนทสวนทใชเพาะปลกและเลยงสตว ทดลองจากชน

เรยนได นอกจากนเครองมอเกยวกบการแลกเปลยนอออน (ion exchange apparatus) สามารถ

นามาใชในการทดลองไดทง ทมผนงหองกนอย (The Ohio State University and National

Science Teacher Assoc.)

TL 474 4

ภาพท 1.2 แผนผงหองเรยนวทยาศาสตร แบบ ว.1 ของ สสวท. ขนาด 9.00 x 11.00 เมตร มหองเรยน

ปฏบตการและหองทางาน-หองพกคร ขนาด 4.50 x 9.00 เมตร อยตดกน หองเรยน

ประกอบดวย กระดานดาและแผนปายตดประกาศ (1) โตะนกเรยนสาหรบเรยนและทาการ

ทดลอง (2) มานง (3) ตตดผนงประกอบอางนาถาวร (4) ชนเกบสารเคม (5) ตเกบของ (6)

อางนา (7) โตะสาธตการทดลอง (8)

ภาพ ก ภาพ ข

ภาพท 1.3 โตะสาธตการทดลองและโตะทางานของคร (ก) โตะทดลองวทยาศาสตรสาหรบ นกเรยน 2 คน

เหมาะสาหรบการทดลองวทยาศาสตรทวไปและชววทยา (ข)

TL 474 5

ภาพท 1.4 แผนผงหองปฏบตการวทยาศาสตรแบบบรณาการ (Intergrated Science Laboratory) ใชปฏบตการ

วทยาศาสตรกายภาพชวภาพเปนหองปฏบตการในโรงเรยนมธยมศกษาบางแหงของประเทศ-

มาเลเซย

เครองมอและวสดอปกรณสาหรบวชาชววทยา

การจดการเรยนรชววทยา ตองคานงถงพฒนาการดานทกษะการปฏบตการและความ

เขาใจหลกชววทยา การเรยนปฏบตการ อปกรณ เครองมอทงทเปนครภณฑและวสด เปนสงจาเปน

อยางยง สาหรบเฟอรนเจอรและอปกรณทตดตงประจาทคงจะไมมปญหามากนก เพราะคงไดรบ

การออกแบบพรอมกบการสรางหองเรยน เปนสงทโรงเรยนจดทาไวแลว เครองมอ และวสดทจาเปน

สาหรบวชาชววทยาไดแก กลองจลทรรศนแบบตาง ๆ กลองจลทรรศนชนดทมจอรบภาพ กลอง

จลทรรศนเลนสประกอบแบบใชแสง กระจกสไลด แผนปดวตถ สารเคม สยอม นอกจากน ถา

โรงเรยนจะจดหาเครองมอตดเนอเยอ (microtome) ไดกยงด เพราะจะทาใหสะดวกในการเตรยม

ตวอยางเนอเยอตาง ๆ ไดอยางมประสทธภาพ

อปกรณอน ๆ ทจาเปนในวชาชววทยา ไดแก หนจาลอง ตถายเชอ กรอบไมนบประชากร

เครองวดอตราการหายใจ ตวอยางสงมชวต ทงทดองในนายาและการทาแหง รปภาพและแผนภม

อวยวะระบบอวยวะของสงมชวต

สาหรบอปกรณพวกเครองแกว ซงเปนอปกรณพนฐานซงใชสาหรบวทยาศาสตรทวไป

หรอใชในวชาเคม ไดแก บกเกอรขนาดตาง ๆ ชามระเหย ขวดแบบตาง ๆ จกยาง จกไมคอรก

หลอดทดสอบ หลอดแกวนาแกสและทอยาง ชดตะเกยงอลกอฮอล พรอมขาตงสามเหลยม ขาตง

วงแหวนพรอมทยด

TL 474 6

นอกจากนอปกรณทใชในชววทยาเปนประจาคอ กรงเลยงสตว กลองใสดอกไม นายา

ผนกสงของตวอยาง ขวดฆาแมลง ขวดโหล อาหารสตว ถาดผาตด เขมหมด สวงตกสตวนา

สวงจบแมลง

การจดหาซออปกรณชววทยา สามารถขอคาแนะนาจากบรษทขายอปกรณวทยาศาสตร

หรออปกรณชววทยา ครสอนชววทยา ควรตดตอขอรายการอปกรณจากบรษทขายอปกรณมา

รวบรวมไว ซงทาใหสามารถศกษารายละเอยด วตถประสงคการใชงานและราคาอปกรณ ประการ

ทสาคญคอ จะตองคานง ถงงบประมาณ อปกรณทจาเปนในการเรยนปฏบตการชววทยา มกจะ

มราคาแพงแตกมความจาเปนมาก เชน กลองจลทรรศน เปนอปกรณทนกเรยนควรไดใชอยาง

เตมทเปนรายบคคล เพอใชศกษาเนอเยอ และการทางานของอวยวะ ระบบอวยวะของสงมชวต

กลองจลทรรศนทาใหผเรยนเกดการเรยนรและมทกษะในการปฏบตอยางด แตเนองจากกลอง

จลทรรศน มราคาแพงดงนนอาจใชวธซอสะสมทกปจนกวาจะมจานวนเพยงพอกบจานวนผเรยน

ในแตละกลม สาหรบกลองจลทรรศน ชนดมจอรบภาพแมจะมราคาแพงกวากลองธรรมดาหลายเทา

แตกมความจาเปน เพราะครสามารถใชอธบายใหผเรยนเขาใจรวมกนไดอยางถกตอง กอนทจะ

ทาการศกษาเปนรายบคคล นอกจากนครยงใชเพอการวดและประเมนผลการเรยนของผเรยนได

อกดวย ดงนนถาสถานศกษามงบประมาณพอทจะจดหาไดกสมควรอยางยงทจะจดซอไวใช

การเกบวสดอปกรณชววทยา

อปกรณชววทยาบางอยางมความละเอยดบอบบาง การเกบรกษาตองใสไวในตทมกญแจ

ใชสารดดความชนเพอปองกนเชอรา อปกรณบางอยางอาจเกบไวนอกตไดโดยการผกเชอก

แขวนไวกได อปกรณบางอยางตองมยาปองกนแมลงทาลาย การเกบอปกรณชววทยาทาไดดงน

กลองจลทรรศน ควรเกบในกลองไมสาหรบเกบตวกลองทมกญแจเพอสะดวกในการ

เคลอนยาย มหมายเลขลาดบทของกลองทตวกลอง ฝากลอง และชนวางในต ตเกบกลองตองม

กญแจ ในกลองตองมถงซลเจลชวยดดความชนและปองกนไมใหเลนสขนรา

แวนขยาย เกบในกลองและไมวางซอนกนเพราะอาจแตกหกชารดได

สไลดและกระจกปดสไลด เกบในกลองแยกกนแตควรอยดวยกนเพอความสะดวกในการใช

สไลดถาวร เกบในกลองไมหรอกลองพลาสตกทมชองวางแผนสไลด โดยจดใหเปน

หมวดหม เชน สไลดเนอเยอสตว เนอเยอพช แมลงขนาดเลก ถาเปนสไลดชด ควรจดเรยงลาดบ

ภาพตามเนอเรองและมเลขลาดบทสไลดเขยนชอเรอง และจานวนภาพไวทฝากลอง เกบในทไม

มความชน

TL 474 7

แผนโปรงแสง เกบในกลองโดยมกระดาษไขคนไว แยกเปนหมวดหมตามเนอเรอง

เรยงลาดบภาพโดยทาหมายเลขกากบไวเพอความสะดวกในการใช

รปภาพและแผนภม เกบในตลนชกบาง แยกหมวดหมตามเนอเรอง เขยนหมายเลข

ลาดบไว หามเกบโดยการมวน เพราะจะทาใหภาพเสยหาย

หนจาลอง ควรจดเกบในตกระจก เพอแสดงไดดวย

อปกรณทมขนาดใหญและไมคอยไดใชอาจเกบบนหลงต เชน ตถายเชอ เกบไวบนหลง

ตหรอวางชดผนง กรอบไมนบประชากร วางซอนกนไวบนหลงต หรอผกเชอกแขวนไว ไมจด

รปรางแมลงวางซอนกนเกบไวในตหรอบนหลงต กลองเกบตวอยางแมลงวางซอนกนเกบไวบน

หลงตหรอในต สวงตกสงมชวตในนา สวงจบแมลงมดรวมกนวางชดผนง ถงพลาสตกวางซอนกน

วางชดผนง

อปกรณทเปนชดทดลอง เชน เครองวดอตราการหายใจ เครองมอทดลองการสงเคราะห

ดวยแสง เกบเปนชด ๆ ในต

การเกบตวอยางสงมชวต สงมชวตทเปนตวอยางสาหรบการศกษาแบงไดเปน 3 ประเภท

1. ของดอง เชน แมงกะพรน พยาธ ปลง ปลา ฯลฯ เกบในขวดแกว โหลแกวทมฝาปด

มดชด ดแลใหนายาทวมตวอยางอยเสมอ เกบในตชนเปดหรอมฝากระจก เพอการแสดงไดดวย

โดยจดเรยงลาดบตามอนกรมวธาน แยกเปนอาณาจกร

2. ของแหง เชน ปลาดาว เปลอกหอย กลปงหา ปะการง สตวสตฟท พชอดแหง

ของแหงควรจดเกบในตกระจก เพอปองกนฝนและยงจดแสดงไดดวย ตวอยาง สตว

สตฟทมกจดทาทางแลวสามารถตงแสดงไดเลย พชอดแหงตองตดบนกระดาษแขง เปลอกหอย

แมลง สงมชวตขนาดเลกควรใสขวดแกวแลวตงแสดง

3. ของสด เชน หวใจ ปอด ของสตวเลยงลกดวยนม ปลาทะเล ไฮดรา พลานาเรย

อวยวะสตว ตองเกบไวในตเยน ไฮดรา พลานาเรย ไรนา ลกนา เกบโดยเลยงในอางเลยงปลา โดย

ตองทาความสะอาดใหไดรบแสงแดดและอาหาร

การจดทาบญชวสดอปกรณชววทยา

การจดทาบญชรายชอรายการวสดอปกรณเพอความเปนระเบยบ ความสะดวกในการ

สารวจ มบญช 5 แบบ

1. บญชครภณฑ ไดแก อปกรณทมอายใชงานนาน คงทนถาวร เชน หมอแปลงไฟฟา

เครองฉายภาพทบแสง เครองชง ฯลฯ

2. บญชวสด ไดแก อปกรณประเภทของใชสนเปลอง มอายการใชงานไมนาน เชน

TL 474 8

เทอรโมมเตอร บกเกอร หลอดทดลอง ขวดแกว ตะเกยงอลกอฮอล กระจกสไลด ฯลฯ

3. บญชสารเคม ไดแก สารเคมทใชในการทดลอง เชน สยอม กรด เบส ฯลฯ

4. บญชตวอยางพชและสตว ไดแก ตวอยางพชและสตวทงทดองในนายาและทาแหง

5. บญชอปกรณบางชนด ไดแก ครภณฑบางรายการทมกรณพเศษเฉพาะ เชน กลอง

จลทรรศน

สาหรบบญชมรายละเอยดในการบนทกดงตวอยางตอไปน

ตารางท 1.1 ตวอยางบญชครภณฑ

ท รายการ เครอง การไดมา

เงนประเภท จานวน, ราคา

สภาพ หมายเหต อยางไร เมอไร จานวน ราคา/หนวย รวมเงน

เครองชง

แบบ 2 จาน

ฯลฯ

1813 ซอจากเงน

งบประมาณ

2543

10 ม.ย.

2543

เงน

งบประมาณ

3 35,00 10,500 ด

ตารางท 1.2 ตวอยางบญชวสด

เลขท รายการ แบบหรอ

ขนาด จานวน

สภาพ ราคา/หนวย

(บาท) หมายเหต

ด ชารด

1.

2.

3.

กรวยแกว

เทอรโมมเตอร

บกเกอร

ฯลฯ

ศ.ก. 3 นว

100 ซ

100 ml

250 ml

600 ml

10 อน

12 อน

10 ใบ

20 ใบ

10 ใบ

10

8

10

18

10

-

4

-

2

-

30

60

40

70

90

TL 474 9

ตารางท 1.3 ตวอยางบญชสารเคม

เลขท ชอสารเคม สถานะ

ขนาด จานวน หมายเหต ของแขง ของเหลว

กรด

1.

2.

3.

กรดเกลอ

กรดกามะถน

กรดมาโลนก

ฯ

/

/

/

500 ml

500 ml

100 ml

1 ขวด

1 ขวด

1 ขวด

เบส

1.

2.

โซเดยมไฮดรอกไซด

คลเซยมไฮดรอกไซด

ฯ

/

/

250 g

100 g

1 ขวด

1 ขวด

เกลอ

1.

2.

จนส

บอแรกซ

ฯ

/

/

250 g

250 g

1 ขวด

1 ขวด

สารอนทรยอน ๆ

1.

2.

นาตาลกลโคส

แปงมน

ฯ

/

/

100 g

100 g

1 ขวด

1 ขวด

อนดเคเตอร

1.

2.

3.

บรอมไทมอลบล

เบเนดกต

สารละลายไอโอดน

ฯ

/

/

/

100 ml

500 ml

300 ml

3 ขวด

1 ขวด

1 ขวด

สยอม

1. ซาฟรานน

ฯ

/ 100 ml 2 ขวด

TL 474 10

ตารางท 1.4 ตวอยางบญชพชและสตว

เลขท ชอ จานวน อาณาจกร

ชอไฟลมหรอคลาส โปรตสต พช สตว มอเนอรา

ก. ของดอง

1. พยาธตวตด

ฯลฯ

/ P.Nemathoda

ข.ของแหง

1.

2.

โคนของสน

เปลอกหอย

ฯลฯ

/

/

C.Gymnospermae

P.Mollusca

ตารางท 1.5 ตวอยางบญชกลองจลทรรศน

รายการ หมาย

เลข

ประจ

าเคร

อง

บรษ

ททผล

ต

แบบ

ส

กาลงขยายของเลนส

ไดมาเมอ จานว

น ราคา/

หนวย

รวม

เงน หมายเหต

Eye piece Objective

จานว

น

ขนาด

สภาพ

จานว

น

ขนาด

สภาพ

1. กลอง

จลทรรศน

457528

Oly

mpu

s

HSC

เทา 3 4X

10X

15X

ด 3 4X

10X

15X

ด ก.ย. 2540 1 45,000 45,000 ใชกบไฟฟา

ม

Condenser

TL 474 11

ความปลอดภยในหองปฏบตการชววทยา

การทาการทดลองผเรยนจะตองใชอปกรณเครองมอตาง ๆ สารเคมและพช สตวทดลอง

ถาผเรยนไมมความรอบคอบ ระมดระวง ยอมเกดอนตรายไดเสมอ ซงอาจไดรบอนตรายตงแต

เลกนอยจนถงรนแรง เชน ถกของมคมบาด แกวบาด เขมแทง ไฟลวก ไฟฟาลดวงจร การระเบด

จากปฏกรยาเคม หรออนตรายจากสตวทดลอง เปนตน

ครและนกเรยนตองรวมมอกนปองกนอนตรายทอาจเกดขนได ตองรถงสาเหตของการเกด

อนตราย ครตองใหคาแนะนาทถกตอง ผเรยนตองปฏบตตามกฎ ระเบยบของหองปฏบตการ

อยางเครงครด ครสามารถหลกเลยงการเกดอบตเหตโดยปฏบตดงน

1. เลอกแบบ (model) ปฏบตการทมความปลอดภยมากทสด และแสดงการตดตงเครองมอ

ใหเปนตวอยาง

2. แนะนานกเรยนถงวธปฏบตทเหมาะสมพรอมทงอธบายถงขอควรระวงเกยวกบ

อนตรายอยางชดเจน

3. จดแสดงนทรรศการการควบคมปฏบตการและการปองกนเพอใหเกดความปลอดภย

เชน ใชแผนภม และกฎขอบงคบทเชอวานกเรยนจะสามารถปฏบตได

4. มการวางแผนลวงหนา เพอแกไขสถานการณทอาจเกดเหตฉกเฉน รวาจะตองทา

อะไรเมอเกดอบตเหต

สาเหตของการเกดอบตเหต

อบตเหตทเกดจากการทดลองอาจมสาเหตมาจากทงครและนกเรยน

1. สาเหตจากครหรอผควบคมปฏบตการ

1) ใหคาปรกษาไมชดเจน หรอ ใหขอมลไมเพยงพอ หรอใหคาปรกษาผดพลาด

2) ละเลยไมควบคมดแลอยางใกลชดโดยใหความไววางใจนกเรยนมากเกนความจาเปน

2. สาเหตจากนกเรยนผทาการทดลอง

1) ทาการทดลองโดยขาดความระมดระวง ทางานสะเพรา

2) ไมปฏบตตามคาแนะนาของครหรอผควบคม ทงนอาจเนองมาจากความรสกไม

สะดวกในการปฏบต จงเลยงไปใชวธอน หรออาจจงใจหลกเลยงทจะปฏบตตามคาแนะนา

3) ทาการทดลองนอกเหนอจากบทเรยนโดยไมปรกษาครหรอผควบคม ทาการทดลอง

โดยไมไดรบอนญาตจากครผควบคม

4) ไมมความพรอม ขาดความตงใจในการทางาน ทางานดวยความรบรอนจนขาด

ความรอบคอบ

5) ทางานในขณะทไมมครควบคมดแล รวมถงทาการทดลองนอกเหนอเวลาทกาหนด

12 TL 474

6) ไมตรวจดความเรยบรอยของเครองมอกอนนามาใช

7) เลนหรอหยอกลอกนในขณะทาการทดลอง

8) ใชสารเคมผด หรอใชในปรมาณทไมถกตอง

การปองกนการเกดอบตเหต

สาเหตของการเกดอบตเหตในหองปฏบตการอาจมาจากครหรอนกเรยนดงทกลาว

มาแลว ดงนน การปองกนการเกดอบตเหตจงเปนสงทท งครและนกเรยนจะตองรวมมอกนทง 2 ฝาย

ขอควรปฏบตสาหรบหองปฏบตการวทยาศาสตรโดยทวไป มดงน

1. ครหรอผควบคมการทดลองควรปฏบตดงน

1) ครตองเปนผมความรเปนอยางดเกยวกบอปกรณและสารเคมทกชนด สามารถ

ใชไดอยางถกตอง จงจะสามารถใหคาปรกษาไดอยางถกตอง

2) ตองชแจงใหนกเรยนไดทราบถงสาเหตของอนตรายทเกดจากความบกพรอง ทงของ

ตนเองและของผอน

3) เพอปองกนความผดพลาดในการใชสารเคม จะตองระลกไวเสมอวา สารเคมทกชนด

เปนอนตรายทงสน ตองจดทาฉลากใหถกตองชดเจนพรอมคาเตอน เชน ไวไฟ ไอเปนพษ สาร

กดกรอน ฯลฯ ซงอาจแสดงไดโดยใชรปสญลกษณกได

4) การเตรยมสารละลายจากกรด หรอเบส ครผควบคมตองเปนผเตรยมเอง

5) ตรวจสอบอปกรณทกชนดใหอยในสภาพเรยบรอยกอนนาไปใช

6) จดทาขอควรปฏบตในการใชหองปฏบตการหรอขอเตอนใจตดไวในทมองเหนได

ชดเจน พรอมแนะนาใหนกเรยนอานและปฏบตเมอเขาใชหองปฏบตการ

7) จดเตรยมอปกรณทใชแกไขอบตเหตเมอเกดเหตฉกเฉนไดทนทโดยตดตง

อปกรณไวในทสะดวกนามาใชไดทนท อปกรณควรเปนชนดทใชไดงายไมมกลไกสลบซบซอน

เชน อปกรณดบไฟ อาจใชกระสอบ ผาหนา ๆ หรอทราย แทนเครองดบเพลง

8) จดหาตยาพรอมอปกรณการปฐมพยาบาล เชน ผาพนแผล พลาสเตอรปดแผล ยา

ใสแผล ยาลางตา สาล เปนตน ถาในหองปฏบตการไมมกอกนา ครควรจดหานาสะอาดใสถง

เตรยมไวดวย เพอใชลางตา หรอผวหนงเมอถกสารเคม

9) จดเตรยมภาชนะรองรบสารเคม และเศษแกวโดยทงแยกกน

10) เมอนกเรยนไดรบอนตราย ครตองสามารถทาการปฐมพยาบาลไดและรบนาสงให

แพทยทาการรกษาโดยเรวทสด เพอความสะดวกและรวดเรวในการตดตอกบแพทย ควรม

รายชอโรงพยาบาลพรอมเบอรโทรศพททอยใกลโรงเรยนไวดวยเพอขอความชวยเหลอ

2. นกเรยนควรปฏบตดงตอไปน

TL 474 13

1) ปฏบตตามกฎระเบยบของหองปฏบตการอยางเครงครด

2) ทาการทดลองตามคาแนะนาอยางเครงครด ไมแกไขดดแปลงคาแนะนาของ

บทเรยนเองโดยเดดขาด เมอมความสงสยตองปรกษาครหรอผควบคมเสมอ

3) จดวางอปกรณบนโตะปฏบตการใหเปนระเบยบ ในหองปฏบตการไมวางสงของ

กดขวางทางเดน หรอวางอปกรณในลกษณะทลอแหลมตออนตราย

4) ไมวงเลน หยอกลอ สงเสยงดง หรอกระทาการใหผอนตกใจดวยความคกคะนอง

5) ฝกฝนเทคนคการใชเครองมอและวธทดลองทถกตอง เชน การรนสาร การกรอง

การชง โดยทดลองกบนากได

6) ตองแตงกายใหเรยบรอยรดกม ไมปลอยชายเสอรมราม นกเรยนหญงทผมยาว

ควรรวบไวดานหลงไมปลอยลงมาปรกหนา

สาหรบความปลอดภยของหองปฏบตการชววทยา สงทอาจกอใหเกดอบตเหตซง

เปนลกษณะเฉพาะของปฏบตการชววทยา มหลายอยางไดแก

1. โตะปฏบตการและเกาอ โตะปฏบตการชววทยาควรมความแขงแรงโดยเฉพาะ

พนควรมความหนาพอสมควรและผวเรยบ เพราะตองรองรบอปกรณทมนาหนกและมความ

ละเอยดออน เชน กลองจลทรรศน ตนบจานวน ฯลฯ เกาอควรมสขา ทนงเปนแปนไมกลมหนา

ปรบระดบความสงได ไมมพนกพงเพอความสะดวกในการทางาน ไมลมงาย

2. อางนาและอปกรณ ปฏบตการชววทยาจะเกยวของกบนามาก อางนาและอปกรณ

กอกนา หรอตะกรากรองผงมความจาเปนมาก ควรจดใหมจานวนเพยงพอและตดตงในตาแหนง

ทเหมาะสมกบการใชงาน อางนาเปนแบบเคลอบเซรามกรปสเหลยมผนผามความกวางและความ

ยาวตามมาตรฐานหองปฏบตการวทยาศาสตร ประกอบดวย กอกนาแบบสงจากขอบอางเพอ

ความสะดวกในการลางอปกรณ ซงสวนใหญมกเปนเครองแกว รอยตอตาง ๆ ตองแนนและไมร ว

อางนาควรประกอบบนเคานเตอรคอนกรตเสรมเหลก ดกวาตไมซงผงาย

3. สายไฟฟาและปลกไฟฟา อปกรณชววทยาทจาเปนตองใชไฟฟามอยมาก โดยเฉพาะ

อยางยงกลองจลทรรศนสมยใหมมกใชแหลงแสงจากไฟฟา จานวนปลกไฟฟาจงควรมเพยงพอ

ไมควรใชการตอปลกไฟฟาพวงกนหลาย ๆ กลอง ซงอาจทาใหเกดอบตเหต สายไฟฟาตองม

ขนาดใหญตามมาตรฐาน ปลกไฟฟาควรเปนปลกทมสายดน ซงจะใชกบอปกรณสมยใหม

4. สตวและพชทดลอง สตวเลยงเพอการทดลองตองมกรงทแขงแรงและมจานวน

มากพอกบจานวนสตว ถาใสรวมกนหลายตวจะทาใหสตวเครยดและทารายกนเอง รวมถงผทดลอง

ดวย นอกจากนจะตองใหอาหารอยางเพยงพอ และทาความสะอาดกรงไมใหเปนทสะสมของสง

ปฏกลและเชอโรค สงสาคญทสดตองระมดระวงโรคตดตอจากสตวดวย

14 TL 474

สาหรบพชทนามาทดลอง พชบางอยางอาจมยางตองระวงอยาใหเขาตา

บางอยางอาจมขนททาใหเกดการระคายเคองผวหนงหรออาการแพ

5. การเพาะเชอ จะตองหลกเลยงเชอจลนทรยจากแหลงทมอนตรายมาก ๆ ถานกเรยน

จาเปน ตองจบตองหรอถอจานเพาะเลยงเชอ ตองตรวจดใหดวาจานเพาะเลยงนนปดสนทดแลว

จานเพาะเลยงจะตองเขยนชอ วนท รายละเอยดอน ๆ เมอทดลองเสรจแลวจะตองกาจดจลนทรย

ทนท โดยการตมภายใตความดนหรอการฆาเชอดวยวธอน ๆ ทเหมาะสม

6. สารเคม ในปฏบตการชววทยา หรอกจกรรมทางชววทยา มกเกยวของกบ

สารเคมทลวนแตมอนตรายทงสน เชน การดองสตวในฟอรมาลน หรอนายาดองใส ซงตองใช

สารเคมหลายชนด การทาแหงสตวใหญโดยการเลาะเนอและกระดกออกตองใชสารหนซง

อนตรายมากเปนสวนผสมในการรกษาหนงสตว การทาขวดฆาแมลงโดยใชสารไซยาไนด การ

เกบรกษาสตวแหงโดยใชสารเนฟทาลน หรอการใชนายากนเชอราสาหรบพชอดแหง เปนตน

สารเคมเหลานมพษตองใชดวยความระมดระวง ตองปดฉลากขวดนายาเคมทเตรยมเสรจแลว

และเกบไวในขวดทเหมาะสม ชอนายาควรบอกทงชอสามญและชอในระบบ IUPAC (The

International Union of Pure and Applied Chemistry) ระบสตรเคม วนเดอนปทเตรยม รวมทง

คาเตอนอนตรายและขอปฏบตกรณฉกเฉนเมอสารเขาตาหรอเขาปาก ตองรวธเกบเฉพาะของ

สารเคมบางชนด เชน การเกบโซเดยมและแคลเซยมในนามน เกบฟอสฟอรสในนา เปนตน

7. ความปลอดภยขณะศกษานอกสถานท การเรยนชววทยาในบางครงปฏบตการ

ชววทยากทานอกหองเรยน เชน การสารวจระบบนเวศน การเกบตวอยางสงมชวต ซงอาจจะจด

ในรปของปฏบตการในเวลาสน หรอจดเปนโครงการทศนศกษานอกสถานท กจกรรมตาง ๆ

เหลานถาไมระมดระวงอาจเกดอบตเหตได ตงแตอบตเหตเลก ๆ เชน หกลม เกดบาดแผล ไป

จนอบตเหตใหญ ๆ เชน จมนา พลดตกจากทสง ฯลฯ ครผควบคมและนกเรยนทรวมกจกรรม

จะตองเตรยมพรอมกอนทากจกรรมทกครง

TL 474 15

การปฏบตทถกตองและปลอดภยในหองปฏบตการชววทยา

1.

ไมควรนาขวดสารเคมไปใชครงละหลาย ๆ

ขวด

ควรนาขวดสารเคมไปใชทละ 1-2

ขวด

2.

ไมควรเกบอปกรณทมนาหนกมากไวเหนอ

ศรษะและเหนอชนวางสารเคม

ควรเกบอปกรณทมนาหนกมากไวใน

ชนลาง ๆ

3.

ไมควรชงสารบนโตะทวางอปกรณเกะกะ

ไมมระเบยบและไมควรใหนกเรยนมารม

กนชง

เครองชงควรวางไวบนโตะทจ ดไว

เฉพาะ ซงไมมสงของเกะกะและการ

ชงควรชงทละคน

16 TL 474

4.

ไมควรใชเทอรโมมเตอรหรอแทงแกว

เลอนไรเดอรของเครองชงเครองชง

ควรใชปากคบพลาสตกเคลอนไรเดอร

ของเครองชง

5.

การรนสารจากขวดไมควรจบคอขวด

และหนดานมฉลากออกดานนอก

การรนสารจากขวดควรจบบรเวณ

กลางทขวดใหมนคงโดยหนดานทม

ฉลากเขาหาตว

6.

ไมควรใหนกเรยนเขามามงดการผสม

สารเคมอยางใกลชด

ควรใหนกเรยนยนสงเกตการณผสม

สารเคมหรอการทดลองในระยะท

เหมาะสม

TL 474 17

7.

ขณะทาการทดลองไมชถวยหรอหลอด

ผสมสารเหนอศรษะผอน

ถวยหรอหลอดผสมสารควรอย ใน

ตาแหนงทพอเหมาะและหางจากผ

สงเกตการณพอสมควร

8.

ไมจดตะเกยงอลกอฮอลโดยใชกระดาษ

จดไฟมาตอหรอใชตะเกยงตอไฟกบ

ตะเกยง

ควรใชไมขดจดตะเกยงทกครง

9.

ไมดบตะเกยงโดยใชปากเปาเปลวไฟ

ควรใชฝาครอบตะเกยงครอบเปลว

ไฟ

18 TL 474

10.

การเสยบเทอรโมมเตอร หลอดแกว

หรอแทงแกว กบจกยางไมควรจบ

บรเวณปลายสดทหางจกมาก ๆ

ควรจบบรเวณปลายเทอรโมมเตอร

หรอหลอดแกวในตาแหนงทใกล ๆ

กบจกยางทตองการเสยบ

11.

การตมสารในหลอดทดสอบไมควรใส

สารมากเกนไปและขณะตมไมหนปาก

หลอดเขาหาตวหรอผอน

การตมสารในหลอดทดลองควรใส

พอประมาณและขณะตมตองหนปาก

หลอดออกนอกตวในทศทางทไมม

คน

12.

การ ตอสายไฟกบกบ อปกรณการ

ทดลองไม โยงไปมาเกะกะไม เ ปน

ระเบยบ

การตอสายไฟเขากบอปกรณตาง ๆ

ตองจดสายไฟใหเปนระเบยบไมพน

กน

TL 474 19

13.

ไมเสยบสายไฟฟาเปลอยเขากบเตาเสยบ

ไฟฟา

ตองตอสายไฟฟากบขาเสยบเพอ

เสยบกบปลกทเปนเตาเสยบ

14.

ไมใชอปกรณผดวตถประสงค เชน การ

ใชเทอรโมมเตอรคนสาร

ใชอปกรณแตละประเภทใหถกตอง

ตามวตถประสงค เชน การคนสาร

ตองใชแทงแกว (stirrer)

15.

ไมดมกลนสารเคมจากขวดโดยตรง

ถาจาเปนตองสดกลนสารเคมใหขวด

สารอยหาง ๆ ใชมอโบกกลนเขา

จมกเพยงเลกนอย

20 TL 474

16.

ไมชมสารเคมโดยลาพง

ถาจาเปนตองชมสารเคมตองอยในดลย

พนจของครและเมอชมสารแลวจะตอง

ลางปากดวยนายาหรอนาสะอาด

17.

ไมรบประทานอาหารหรอของขบเคยว

ใดในหองปฏบตการหรอขณะมปฏบตการ

ร บ ป ร ะ ท า น อ า ห า ร ใ น ท ไ ม ใ ช

หองปฏบตการ ควรรบประทาน

อาหารในโรงอาหาร

18.

ไมควรดมนาจากกอกนาและภาชนะท

ใชในหองปฏบตการ

ด ม น า จ า ก ภ า ช น ะ ท ไ ม ใ ช ใ น

หองปฏบตการ

TL 474 21

19.

การใชกลองจลทรรศนไมควรวางกลอง

บรเวณรมขอบโตะปฏบตการมากเกนไป

ควรวางตวกลองใหพนจากขอบโตะ

ปฏบตการเขาไปมากพอสมควร

20.

การถอกลองจลทรรศนไมถอดวยมอขาง

เดยวและถอใหตวกลองเอยงและแกวง

ไปมา

การถอกลองจลทรรศนใชมอขาง

หนงจบทแขนของกลองโดยมมออก

ขา งห น ง รองอย ท ฐ านกลอ ง ใน

ลกษณะตวกลองตงตรง

21.

ไมตงขวดสารไวไฟไวใกลตะเกยงหรอ

แกส

ควรตงขวดสารไวไฟใหหางจาก

ตะเกยงหรอแกส

22 TL 474

22.

ไมเสยบปลกไฟฟาแบบพวงกนหลาย ๆ อน

ควรเสยบปลกไฟฟาเพยงหนงหรอ

สองจดเทานน

นอกจากขอปฏบตทถกตองเหลานแลว ครควรแนะนาเกยวกบเครองหมายตาง ๆ ท

แสดงถงอนตรายตาง ๆ เครองหมายทวานจะมอยบนฉลากขวดบรรจสารเคมบางชนด เพอท

นกเรยนจะไดใชสารตาง ๆ ดวยความระมดระวง เครองหมายเตอนอนตรายชนดตาง ๆ ดงน

สารพษ

สารไวไฟ

สาร

ออกซไดซ

สารกด

กรอน

สาร

กมมนตรง

ส

สารระเบด

สารทเปน

อนตรายตอ

สขภาพ ภาพท 1.5 เครองหมายเตอนอนตรายของสารเคมบางชนด

อบตเหตและการปองกนอบตเหตในหองปฏบตการชววทยา

อบตเหตทเกดขนในหองปฏบตการวทยาศาสตรในระดบมธยมศกษาสวนใหญจะเปน

อบตเหตจากไฟไหม ถกสารเคม การถกของมคมบาด สวนอบตเหตทเกดจากสาเหตอน ๆ พบ

นอยมาก เชน การระเบด การถกสารพษอยางรนแรง นาน ๆ จงจะเกดขนสกครง อยางไรกตาม

ครกไมควรประมาท ควรไดศกษาหาความรใหเขาใจถงขอควรระวงจากอนตรายทอาจเกดขนไดทก ๆ

กรณ ตลอดจนตองรถงวธปองกนแกไข เมอเกดอบตเหตขนทกครง อนตรายทอาจจะเกดขนไดใน

หองปฏบตการวทยาศาสตรของโรงเรยนมดงตอไปน

อบตเหตจากไฟไหม

อบตเหตทเกดจากไฟไหม ยอมเกดความสญเสยทรพยสนและเกดอนตรายไดมากอาจ

ถงขนพการหรอเสยชวต ในหองปฏบตการวทยาศาสตรเมอเกดไฟไหม มกจะมความรนแรงมาก

เพราะมวตถทเปนเชอเพลงอยมาก นอกจากวตถพวกไม กระดาษ แลวสารเคมตาง ๆ ทจดอยใน

TL 474 23

ประเภทสารไวไฟกมอยมาก เชน Hydrogen Phosphine, Coal gas, Hydrocarbons, Carbon

disulphide, Phosphorus, Ether, Alcohols, Benzens และ Acetone เปนตน นอกจากนไฟไหม

ยงมสาเหตมาจากเครองใชไฟฟาตาง ๆ ได เชน มอเตอร โทรทศน ตเยน เครองมอวทยาศาสตร

ฯลฯ

การปองกนไฟไหม สามารถทาไดหลายวธ

1. เกบสารเคมทตดไฟงายอยาใหมไอของสารกระจายอยในหองในขณะทมการใช

ตะเกยง หรอ เครองใชไฟฟาในหองปฏบตการ

2. สารทตดไฟงาย ไมควรเกบไวในหองปฏบตการมากเกนความจาเปน

3. สารเคมทเปนรดวซง และออกซไดลซง ไมควรเกบไวดวยกน

4. หามสบบหร ในหองปฏบตการโดยเดดขาด

5. ตองตรวจดความเรยบรอยของหองกอนออกจากหองปฏบตการ

ในหองปฏบตการวทยาศาสตร สารเคมทตดไฟงาย โดยเฉพาะสารทเปนของเหลว ไอ

ระเหยของสารจะเกดลกไหมไดเมอมการผสมกบอากาศในสดสวนทเหมาะสม และไดรบความรอน

เพยงพอ และเมอเกดความรอนไอระเหยของมนจะแพรกระจายไปไดเรวและไกล นอกจากนยง

ขนอยกบการมพนทผวมากอกดวย ดงนนถาสารเคมเหลาน หกราดตามพน เมอเกดไฟไหมจง

ลกลามไปไดเรวมาก

การแกไขเมอเกดไฟไหม เมอเกดไฟไหมในหองปฏบตการวทยาศาสตร ครจะตองมสตด

และตองปฏบตการแกไขอยางรวดเรวทสด ดงน

1. เมอเกดไฟไหม ถามถงแกสตองพยายามหาทางปดถงใหไดกอน เพอปองกนการ

ระเบดทรนแรงตามมา ขณะเดยวกนกตองรบเคลอนยายสารเคมทตดไฟงายออกจากบรเวณนน

ทนท ในกรณทหองปฏบตการไมมถงแกสใหรบดบไฟทนท ซงอาจจะใชผาเปยก กระสอบ หรอ

ถงทรายคลมทบวตถทกาลงตดไฟ หรออาจจะใชเครองดบเพลง ทงนสดแทแตวาโรงเรยนได

จดเตรยมอปกรณสาหรบดบเพลงไวอยางไร แตอยาใชนาราดลงไปบนไฟ

2. ถาเกดไฟลกไหมเปนบรเวณกวางมาก สงแรกทครควรกระทากคอ ตองรบยายเดก

นกเรยนออกจากหองใหหมดอยางรวดเรว และเปนไปอยางมระเบยบ เพราะความปลอดภยใน

ชวตของนกเรยนยอมมคาเหนอสงอนใดทงหมด

3. กรณทเกดไฟไหมเสอผาทสวมใสอย อยาออกวง เพราะจะทาใหไฟยงลกมากขน สงท

ควรกระทาคอ การกลงตวลงกบพน ผทอยใกลชดตองชวยกนใชผาหนา ๆ คลมทบใหเปลว

ไฟดบ

4. ตองรบแจงใหบคคลอนหรอหนวยดบเพลงทราบแลวทาการดบเพลงเทาทมอย อยา

เสยงอนตรายโดยทาการดบไฟอยคนเดยว ควรมคนอน ๆ ชวยดบอยดวยอยางนอยทสดกตอง

24 TL 474

2 คน เพราะสามารถจะชวยกนได นอกจากนจะตองมความเชอมนวาจะปลอดภยระหวางทางออก

กบไฟเมอมการหนไฟ

การปฐมพยาบาลผปวยทถกไฟไหม ผปวยทถกไฟลวก หรอถกของรอนเพยงเลกนอย

ใหแชนาหรอ ใชผาชบนาเยนคลมแผลไมใหถกอากาศจนกวาจะหายจากอาการปวดแสบปวด

รอน หรอทาดวยขผงแกนารอนลวก แลวนาผปวยสงแพทยทาการรกษาทนท ในกรณทไฟไหม

สวนของรางกายทไมสามารถแชนาไดใหใชผาชบนาเยนปดคลมแผล ถาเปนแผลขนาดใหญตอง

ถอดเสอผาทคลมแผลอยออกเสยกอน แลวจงใชผาสะอาดคลมปดแผลไมใหถกอากาศ แลว

นาสงใหแพทยรกษาทนท

เครองมอดบเพลงทควรรจ ก อปกรณทใชในการดบเพลงมหลายชนด ควรเลอกใชให

เหมาะสมกบเหตการณและชนดของไฟวาเกดจากอะไร

1. นา กรณเกดไฟไหมจากวตถพวกผา กระดาษ หญา ไม ฯลฯ การใชนาดบจะไดผลด

ถาตกหรออาคารไดจดเตรยมหวฉดดบเพลงพรอมสายไวแลว กนบวาสะดวกมาก การใชนา

ดบเพลงหามใชกบไฟทเกดจากนามน ไฟฟา และสารเคมทตดไฟงายเปนอนขาด เพราะจะเปน

สาเหตทาใหเกดการลกลามของไฟเปนไปอยางกวางขวาง และรวดเรว มอนตรายมาก

2. ทราย กรณเกดไฟไหม เนองจากนามน ไฟฟา และสารเคม ถาไมมเครองมอ

ดบเพลง อาจจะใชทรายปดทบใหไฟดบได ดวยเหตนตามหองปฏบตการของโรงเรยนจงควร

จดเตรยมถงทรายไวดวยเพอแกไขเหตการณเฉพาะหนา

3. เครองดบเพลงทเปนสารเคม ไดแก

1) ชนดคารบอนไดออกไซด เ ปน เคร องดบ เพลงช นดท บรร จด วยแ กส

คารบอนไดออกไซด (CO2) ใชกบไฟทเกดจากนามน และไฟฟา ไดด นยมใชในหองปฏบตการ

เคม ถาไฟไหมรนแรงจะตองใชคกบชนดผงเคมแหง

2) ชนดผงเคมแหง ซงมอย 2 ชนดดวยกน คอ ชนดผงโซเดยมไบคารบอเนต กบ

ชนดทเปนสวนผสมของสารเคม จาพวกโมโนแอมโมเนยมฟอสเฟต และโปแตสเซยมคลอไรด

เครองดบเพลงชนดนใชไดกบไฟทกประเภท ถาโรงเรยนมความสามารถจะจดหาเครองดบเพลงไว

ใชไดกควรจดหาเครองดบเพลงชนดนประจาหองปฏบตการวทยาศาสตรแตละหองไวดวย กจะ

เปนการด

อบตเหตจากสารเคม

ในหองปฏบตการวทยาศาสตร มสารเคมมากมายหลายชนดทเปนอนตรายตอสขภาพ

โดยผไดรบสารเคมนนอาจจะไดรบพษ ซงมผลเฉพาะสวนใดสวนหนงของรางกายเฉพาะท หรอ

TL 474 25

อาจจะมผลตอระบบการทางานระบบใดระบบหนงของรางกายกได ดงนนการใชสารเคมจงตอง

ใชดวยความระมดระวงเปนพเศษ และตองมความรจรงอยาใชวธลองผดลองถก สารเคมอาจเขา

สรางกายโดย 3 ทาง ดวยกน

1. ทางผวหนง ขณะทาการทดลองถาไมระมดระวง กอาจจะจบตองสารเคม ซงบาง

ชนดจะเปนอนตรายโดยกดทาลายเนอเยอ หรอบางชนดรางกายรบเขาไปโดยการดดซมเขาทาง

ผวหนง

กรณทสารถกผวหนง ควรเชดดวยผาหรอลางนาทนท บางชนดอาจจะตองลางดวย

สบแลวจงลางนา แลวใชครมทา นอกเหนอจากการลางดวยนา อาจจะใชกรดออน หรอดางออน

ลางได เชน กรณทสารทถกผวหนงเปนกรดกใหลางดวยดางออน เชน สารละลายโซเดยม

ไฮโดรเจนคารบอเนต (NaHCO3) แลวทาดวยขผงแมกนเซยกลเซอรอลพาสท (Magnesiaglycerol

Paste) ถาเปนสารเคมจาพวกดางกดผวหนงใหลางตามดวยกรดออน เชน สารละลาย กรดนาสม

(acetic acid, CH3COOH) แลวใชนาลางตามอกครงหนง แลวทาดวยขผงแมกนเซย พาสท

2. ทางลมหายใจ สารเคมอาจจะเขาสรางกายโดยการสดลมหายใจ ซงเปนแกสพษหรอ

ไอของสารอนตรายประเภทนมกเกดจากสารเคมทเปนแกส หรอ สารทระเหยเปนไอไดงาย แกส

หรอไอของสารบางชนดทาใหเกดการระคายเคองตอระบบหายใจ บางชนดกดทาลายเยอจมก

เยอปอด แกสบางชนดจะทาใหเกดอาการเฉยบพลน บางอยางจะสะสมในรางกายทาใหเกด

อาการเรอรง ควนหรอไอของแกสพษ เชน Carbon monoxide, Hydrogen Sulphide, Chorine,

benzene, bromine, ammonia, Hydrogen Chloride, Nitrogen dioxide, Carbon tetrachloride

เปนตน ถาผปวยสดไอของแกสเหลานจะทาใหมอาการวงเวยน ปวดศรษะ ซม คลนไส คนจมก

คนคอ และอาจหมดสต

เมอพบผปวยมอาการดงกลาว ควรรบยายผปวยออกจากบรเวณนนทนท เพอให

ไดรบอากาศทบรสทธ สาหรบผทเขาไปชวยเหลอผปวยทหมดสตหรอชวยตวเองไมได จะตองม

เครองปองกนอนตรายดวย เชน สวมหนากากปองกนแกสพษ และเครองชวยหายใจ

การปฐมพยาบาลใชวธการผายปอด โดยใหผปวยอยในทสงบและอากาศถายเทได

สะดวก อยาใหผปวยทหมดสตดมอะไรทงสน ตอจากนใหเปนหนาทของแพทยทจะทาการรกษา

ตอไป

3. ทางปาก สารเคมอาจเขาสรางกายโดยการรบประทานเขาไป หรอโดยอบตเหต การ

กลนสารมพษ เปนกรณทไมนาจะเกดขน ซงตามปกตกไมเกดขนบอยนก โอกาสทจะกลนสารม

พษจะเกดจากการใช ปเปต ชนดใชปากดด แตถาใชปเปต ชนดใชลกยางดดกจะสามารถ

หลกเลยงอนตราย จากการกลนสารพษได สาหรบการรบประทานสารพษกรณอน ๆ มกมสาเหต

มาจากสารทผสมอยในอาหาร เชน สบางชนดทไมใชสผสมอาหาร ยากนบด ดนประสว ทนามา

26 TL 474

หมกเนอ เปนตน การเขาสรางกายของสารพษทางปาก เปนอนตรายอยางยง เพราะเขาส

รางกายโดยตรงและสงผลไดรวดเรวมาก

การรกษาพยาบาลผปวยทกลนสารพษ สงทตองทาเปนสงแรกคอ การลางปาก

พยายามสอบถามผปวยหรอผใกลชดทอยในเหตการณหรอผทชวยเหลอ เพอจะไดทราบวา

ผปวยกลนสารชนดใดเขาไป ถาผปวยยงมสตรสกตวกใหดมนามาก ๆ แลวทาใหอาเจยนโดย

การกระตนใหเกดความระคายเคองทคอ โดยอาจใชนวกดโคนลนหรอทาใหเกดอาการคลนไส

โดยการกรอกไขขาว เมอผปวยเรมอาเจยนใหนอนควาหนา ในลกษณะทศรษะอยตากวาระดบ

สะโพกเพอปองกนการสาลกเขาปอด ใหผปวยอาเจยนจนกวาจะมนาใส ๆ ออกมาตอจากนให

เปนหนาทของแพทยทจะทาการรกษาตอไป

กรณผปวยกลนกนสารกดกรอน หรอ กรดแก กใหผปวยดมนาปนใสเพอทาให

อาเจยนและเมอผปวยอาเจยนออกเองแลว จงใหดม milk of magnesia

ผปวยทกลนกนดางแกใหดมนาสมสายชผสมนา ในอตราสวน 1:4 หรอกรดนาสม

0.2% แลวทาใหอาเจยนโดยการดมไขขาวทตกบนา

ถาไมทราบวาผปวยกลนสารชนดใดกใหใชยาแกพษทวไป (Universal antidote)

แลวทาใหอาเจยนโดยดมไขขาวทตกบนา

ทกกรณทกลาวมาน เมอทาการปฐมพยาบาลเบองตนแลว จะตองสงใหแพทยทา

การรกษาตอไปทนท

สารทมฤทธในการกดกรอน ไดแก พวกกรด และเบส จะมอานาจในการกดทาลาย

ตามความเขมขนของมน ถาสารละลายมความเขมขนมาก กจะมฤทธในการกดทาลายมากกวา

สารละลายทเจอจาง ดงเชนทเราทราบวา กรดแก เบสแกจะมฤทธในการกดกรอนมาก สวนกรด

ออนและเบสออนทมความเจอจางมาก ๆ อานาจหรอฤทธในการกดทาลายกจะหมดไป กรดทใช

อยเปนประจาในหองปฏบตการวทยาศาสตรของโรงเรยนทควรทราบถงอานาจในการกดทาลาย

มอยดวยกนหลายชนด ดงน

ชอกรด สตร เนอกรด (% โดยนาหนก)

*กรดซลฟรก H2SO4 98

*กรดไฮโดรคลอรก HCl 36-38

*กรดไนตรก HNO3 68-70

กรดฟอสฟอรก H3PO4 85

กรดไนตรส HNO2 -

TL 474 27

ชอกรด สตร เนอกรด (% โดยนาหนก)

กรดอะซตก CH3COOH 99-100

กรดคารบอนก H2CO3 -

กรดไฮโดรซลฟรก H2S -

กรดไฮโดรไซยานก HCN -

กรดซลฟรก, กรดไฮโดรคลอรก และกรดไนตรก จดเปนกรดแก ซงมอานาจในการกด

ทาลายสง กรดทง 3 ชนดนใชมากในหองปฏบตการทว ๆ ไป กรดฟอสฟอรกเปนกรดแกพอสมควร

นอกนนเปนกรดออน

นอกจากนสารเคมจาพวกมฤทธกดทาลายแลว ในหองปฏบตการวทยาศาสตรของ

โรงเรยนยงตองเกยวของกบสารจาพวกทเปนตวทาลายอกหลายชนดซงลวนมผลตอสขภาพ

ทงสน ไดแก

Acetone ทาใหเกดอาการระคายเคองตอผวหนง ปวดศรษะ

Benzene ทาใหเกดอาการเปนพษโดยเขาทางลมหายใจ และดดซมเขา

ทางผวหนง

Butyl alcohol ทาใหเกดระคายเคองตอตา จมก และลาคอ ทาใหปวดศรษะ

และวงเวยน

Carbon tetrachloride ทาใหเกดอาการมนเมา สามารถทาใหเกดการทาลายอวยวะ

บางอยาง

Chloroform ทาใหหมดความรสก เกดระคายเคองตอตา

Ethyl alcohol ทาใหระคายเคองตอตาและทางเดนของระบบหายใจมอาการ

มนเมาเลกนอย

Methyl alcohol ทาใหมอาการมนเมาและระคายเคองเลกนอย

Xylene ทาใหเกดระคายเคองปานกลาง

อบตเหตจากการระเบด

การระเบดอาจเกดขนได ถามการใชความรอน การเสยดสเนองจากการบด หรอการ

ผสมระหวางสารทเปนออกซไดสซงกบสารทเปนรดวซง ออกซไดสซงทเปนสารอนนทรย เมอ

รวมตวกบเชอเพลง เชน ไม กระดาษ ผงกามะถน ผงโลหะจะทาใหเกดลกไหมและระเบดไดด

ซงถาเปนออกซไดส-ซงเปนสารอนทรยดวยแลว จะมการระเบดทรนแรงมาก ทาใหเกดอนตราย

28 TL 474

ไดมาก โดยธรรมชาตของสารทเปนออกซไดสซงซงจะสลายตวใหแกสออกซเจนภายใตสภาวะท

เหมาะสม ซงออกซเจนจะชวยใหไฟลกไหมหรออาจจะทาปฏกรยากบสารอน ๆ โดยเฉพาะกบ

สารทเปนรดวสซง ซงเปนสารทไวตอความรอนและการเสยดส

สารทเปนออกซไดสซง ไดแก พวก Peroxides, Nitrates, Chlorates, Manganates,

กรดไนตรก เขมขน และกรดซลฟรก

สวนสารทเปนรดวสซง ไดแก ผงโลหะ, โลหะอลคาไล, carbon, Sulphur, phosphorus

และพวก Hydrocabon

ดวยเหตผลดงกลาวจงหามนากรดเขมขนมารวมกบผงโลหะอยางเดดขาด อนตรายท

เกดจากการระเบดมความรนแรงมาก เพราะแรงระเบดอาจทาใหอปกรณการทดลองแตก

สารเคมอาจฟงกระจาย เศษวสดอาจจะกระเดนถกสวนตาง ๆ ของรางกายโดยเฉพาะอยางยง

ถาเกดมเศษแกวกระเดนเขาตา จะแกไขและรกษาใหอยในสภาพเดมไดยาก

กรณทมเศษแกวกระเดนเขาตาตองใหแพทยเปนผเอาออกให อยาเอามอทไมสะอาด

แตะตอง และไมขยตาเปนอนขาด

ถาสารเคมเขาตา ตองรบลางตาดวยนาสะอาดทนทเปนเวลาหลาย ๆ ครง นานประมาณ

15 นาท จนกวาจะไมมสารตกคางอย แลวสงใหแพทยทาการรกษาตอไป

อบตเหตจากการถกของมคมบาด

การถกของมคมบาดเปนอบตเหตทเกดมากโดยเฉพาะกบนกเรยนเลก ๆ ซงไมคอยม

ความระมดระวงมากนกมกจะทาอปกรณพวกแกวแตกและถกเศษแกวบาด ครจะตองดแลเปน

พเศษในการทดลองโดยใชอปกรณเครองแกว กอนนาไปใชตองตรวจดใหดเสยกอน ถาพบสง

บกพรองแมเพยงเลกนอยกไมควรนามาใช การใสหลอดแกวในรจกไมคอรก หรอจกยางจะตอง

ตรวจดใหแนใจวารมขนาดใหญพอทปลายหลอดแกวจะดนลงไปได ควรสวมถงมอหรอผาหนา ๆ

จบหลอดแกวในขณะทเสยบหลอด เพอปองกนอนตรายทอาจเกดจากหลอดแกวหกบาดหรอ

แทงมอได

เมอถกของมคมแทงหรอบาดจะตองทาการหามเลอดใหหยดเสยกอน ถาแผลมขนาด

เลกอาจใชนวมอหรอผาสะอาดกดลงบนแผลจนเลอดหยดไหล ถาเปนบาดแผลขนาดใหญหรอ

ลกตองยกสวนทเลอดไหลใหสงกวาสวนอน ๆ ของรางกาย แตถามกระดกหกรวมดวย การ

กระทาวธนอาจจะทาใหเกดอนตรายตอผปวยมากขนกได เพราะกระดกจะทมแทงเนอเยอตาง ๆ

มากขน การหามเลอดโดยการใชสายรดบรเวณเหนอบาดแผลไมควรทา ยกเวนในกรณทจะตอง

ตดอวยวะสวนทเกดบาดแผลนนทง หรอเลอดออกมากจนไมสามารถใชวธอนทไดผลแลว เมอ

TL 474 29

หามเลอดไดแลว ถาผปวยรตวดและดมนาไดโดยไมสาลก ควรใหผปวยดมนามาก ๆ แตอยาให

ดมเครองดมทมอลกอฮอล แตถาผปวยหมดสต หรอมอนตรายตอระบบทางเดนอาหาร หาม

ไมใหผปวยดมนาหรอกนอะไรทงสน

เมอเลอดหยดไหลแลว จงทาความสะอาดบาดแผลโดยเชดแผลดวยอลกอฮอล ใสยาและ

นาผปวยสงใหแพทยรกษา ถามแผลขนาดใหญหรอตองมการฉดยาเพอปองกนบาดทะยก เปนตน

อบตเหตจากกระแสไฟฟาลดวงจร

หลกในการชวยเหลอผประสบอบตเหตอนเนองมาจากกระแสไฟฟาลดวงจร กคอตอง

กระทาดวยความเรวและระมดระวง มฉะนนผชวยเหลออาจจะไดรบอนตราย การชวยเหลอ

ผประสบอบตเหตตองหาทางตดกระแสไฟฟาใหได เชน ถอดปลก ยกสะพานไฟ ใชวสดทเปน

ฉนวนเขยสายไฟ หรอตดสายไฟดวยวตถมคมทมดามเปนฉนวน อยาแตะตองตวผประสบอนตราย

การดงผถกไฟฟาชอตใหหลดจากสายไฟตองใชผาแหงหรอวตถอนใดทเปนฉนวน ถา ผประสบ

อนตรายอยในบรเวณทมนา ผชวยเหลอตองหาทางเขยสายไฟใหพนออกไปกอน หรอตดสายไฟ

เสยกอนจงลงไปชวยผประสบอนตรายได

การปฐมพยาบาลผปวยทไดรบอนตรายจากกระแสไฟฟาลดวงจร ควรปฏบตดงนให

ผปวยนอนหงายในลกษณะศรษะตา แลวพยายามอาปากผปวยลวงสงทอาจตกคางอยออกให

หมดตอจากนนทาการผายปอดโดยวธปากตอปาก (mouth to mouth) โดยบบจมกผปวยใหสนท

แลวทาบปากปดปากผปวยใหสนทเปาลมเปนจงหวะ 15 ครง ตอ 1 นาท กรณทไมสามารถอา

ปากผปวยไดใหเปาลมเขาทางจมกแทน ถาผปวยมเลอดออกตองทาการหามเลอดใหหยด

ขณะเดยวกนนตองรบนาผปวยสงใหแพทยทาการรกษา ตลอดทางทนาผปวยสงไปหาแพทย

จะตองทาการผายปอดโดยวธเดมเปนระยะ ๆ ดวย

อบตเหตจากพชทดลอง

ในหองปฏบตการชววทยาจะตองเกยวของกบสตวทนามาศกษาทดลองหลายชนด เชน

มด หน กระตาย กระรอก การทดลองจงตองเพมความระมดระวง เพอไมใหไดรบอนตรายจาก

สตวเหลาน การทดลองควรสวมถงมอทมความหนาและเหนยว สวมหนากากปดปากและจมก

การจบตวสตวตองรวธจบทปลอดภย หากเกดอบตเหตจากการถกสตวขวน กด จะตองรบทา

ความสะอาดบาดแผลดวยนาสะอาด และนาสงแพทยเพอฉดยาปองกนบาดทะยกตอไป หลงจาก

การทดลองจะตองลางมอใหสะอาด เพราะการจบสตวแมจะสวมถงมอแลวกตามกอาจจะตดเชอ

โรคจากสตวได

30 TL 474

สถานทเลยงสตวทดลองตองดแลทาความสะอาดอยเสมอ ใชนายาฆาเชอโรคราด ตองม

แสงสวางเขาถง ระบายอากาศไดด ไมอบชนหมกหมมเปนแหลงเพาะเชอโรค

อบตเหตจากการถกสตวทดลองทาราย

พชบางชนดมขนททาใหเกดอาการแพ บางชนดมยางทเปนอนตราย ตองพยายามไมให

โดนยาง โดยเฉพาะอยางยงอยาใหเขาปากหรอตา เพราะอาจทาใหตาบอดได ถาแพขนของพช

ทาใหมอาการคนใหลางนาสะอาดทนท และนาไปพบแพทยเพอการรกษาทถกตอง บางคนอาจ

แพละอองเรณของดอกไม การทดลองตองพยายามหลกเลยงหรอใชผาปดปากปดจมกเพอไมให

ละอองเรณเขาปากและจมก

TL 474 31

แบบฝกหดทายบท

1. ศกษาองคประกอบของหองเรยนวทยาศาสตรทวไป และหองเรยนวทยาศาสตร

เฉพาะสาขา เพอออกแบบหองเรยนชววทยาโดยปรบปรงจากหองเรยนปกตใหสามารถใชสอน

และทาการทดลองไดดวย

2. ศกษาหลกการจดเกบวสดอปกรณวทยาศาสตรทวไปและอปกรณวทยาศาสตร

เฉพาะสาขา เพอออกแบบการจดเกบวสดอปกรณชววทยาในหองปฏบตการชววทยา

3. ออกแบบการจดเกบวสดอปกรณการทดลองทมขนาดเลกทใชในหองปฏบตการ

ชววทยา เชน จกคอรก จกยาง หลอดหยด หลอดนาแกส เขมเยบผา เขมหมด เขมฉดยา เขม

ปกแมลง ดาย เชอก ไมขดไฟ ฯลฯ ในตหรอชนวางของทมอยแลว ใหมความสะดวกในการใช

สอยและปลอดภยมากทสด

4. ศกษาชนดของพชและสตวทใชเพอการศกษาชววทยาในหองเรยน-ปฏบตการชววทยา

เพอออกแบบบรเวณทดลองพชและสตว (Plants and Animal area) สาหรบหองเรยน-ปฏบต

การชววทยา

5. ใหนกศกษาไปศกษาการจดหองเรยน-ปฏบตการวทยาศาสตรและหองปฏบตการ

ชววทยาของโรงเรยนมธยมศกษาหรอโรงเรยนสาธตของมหาวทยาลย เพอรวบรวมขอมลนามา

อภปรายในประเดนมาตรฐานหองเรยนวทยาศาสตร ตลอดจนจดเดน จดดอย ปญหาอปสรรค

และแนวทางแกไข

6. ศกษาหลกการจดการความปลอดภยในหองปฏบตการวทยาศาสตร เพอจดทาขอ

ปฏบตในการใชหองปฏบตการชววทยา

7. ศกษาดงานการจดทาบญชวสดอปกรณวทยาศาสตรในโรงเรยนมธยมศกษาหรอ

โรงเรยนสาธตของมหาวทยาลย เพอนาขอมลมาอภปรายในชนเรยน