กรมหลวงราชบุรีฯ, ปรีดี พนมยงค์ ...พล...
Transcript of กรมหลวงราชบุรีฯ, ปรีดี พนมยงค์ ...พล...
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 113
กรมหลวงราชบรฯ, ปรด พนมยงค และความพลกผนสการศกษาแบบนตอกษรศาสตร43
สมชาย ปรชาศลปกล*
ระบบการศกษากฎหมายสมยใหมในสงคมไทย อนหมายถง
การมสถาบนการศกษา หลกสตรการจดระบบการเรยนการสอนเปน
ประจ�า การใหวฒการศกษาทางดานนตศาสตร เปนระบบการศกษา
ทเพงจะเกดขนเมอมการจดตงโรงเรยนกฎหมายขนเปนครงแรกเมอ
พ.ศ. 2440 ทงนกอนหนาการจดตงโรงเรยนกฎหมาย การศกษา
กฎหมายยงคงใชระบบของการฝากตว โดยผทตองการจะศกษาทาง
ดานกฎหมาย ตองเขาไปรบใชและไดรบการถายทอดจากบรรดาผ
ทมความรและด�ารงต�าแหนงอยในกระบวนการยตธรรม การศกษา
กฎหมายจะเปนไปในลกษณะของการฝกฝนและการเรยนรจากผท
มต�าแหนงหนาท โดยเฉพาะอยางยงหากตองการรบราชการเกยว
กบการช�าระหรอการตดสนคดซงตองมความรอบรในทางกฎหมายก
ตองเรยนกฎหมายและฝกหดพจารณาคดจากผทมหนาทเกยวของอน
ไดแก ลกขน ตระลาการ และผปรบ โดยตองไปเรยนทบานหรอส�านก
ของผทมความเชยวชาญ ซงสวนใหญกมกจะเปนขาราชบรพารหรอ
ขนนางในราชส�านก ยงไมมการจดตงสถานศกษาส�าหรบการศกษา
43 แกไขปรบปรงเพมจากบทท 4 ระบบการศกษากฎหมาย ใน สมชาย ปรชาศลปกล, นตศาสตรไทยเชงวพากษ (กรงเทพฯ: ส�านกพมพวญญชน, 2549)
* รองศาสตราจารยประจ�าคณะนตศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม
รอยตอและจดตด 114
กฎหมายขนเปนการเฉพาะ44
การจดตงโรงเรยนกฎหมายนบเปนจดเปลยนทส�าคญของ
ระบบการศกษากฎหมายในสงคมไทยและไดเปนรากฐานทส�าคญ
ตอเนองมาจนกระทงทกวนน อยางไรกตาม ในหวงระยะเวลานบ
ตงแตยคของการกอตงโรงเรยนกฎหมายสบเนองตอมาในภายหลง
มไดหมายความวา ระบบการศกษากฎหมายในสงคมไทยจะด�าเนน
สบเนองตอมาในลกษณะเชนเดมโดยปราศจากความเปลยนแปลง
หากพจารณาถงทศทางหรอแนวโนมของการศกษากฎหมาย
ภายใตระบบกฎหมายสมยใหม พบวา สามารถแบงการเปลยนแปลง
ทเกดขนเปนสามชวงส�าคญดวยกน คอ ชวงทหนงนบตงแต
การกอตงโรงเรยนกฎหมายในสมยรชกาลท 5 มาจนกระทงถง
การกอตงมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง อนเปน
การศกษากฎหมายภายใตวตถประสงคและทศทางทกรมหลวงราชบร
ดเรกฤทธไดทรงบกเบกไว หรออาจเรยกวาเปน ‘นตศาสตรสกล
กรมหลวงราชบรดเรกฤทธ ’ ช วงทสอง นบตงแตการจดตง
มหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมองกระทงถงชวงเกดการยบ
เลกหลกสตรธรรมศาสตรบณฑต หรออาจเรยกไดวาเปน ‘นตศาสตร
สกลปรดพนมยงค’ และชวงสดทายจากการยบเลกหลกสตร
ธรรมศาสตรบณฑตและมการแยกการศกษากฎหมายออกมาเปนการ
เฉพาะเปนหลกสตรนตศาสตรบณฑตสบมาจนกระทงปจจบน โดย
จดเปนระบบการศกษากฎหมายทอยภายใตการครอบง�าของการ
จดการศกษาทเนนไปในทางวชาชพ
44 100 ป โรงเรยนกฎหมาย, ส�านกอบรมศกษากฎหมายแหงเนตบณฑตยสภา, มปป., หนา 49-51.
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 115
นตศาสตรสกลกรมหลวงราชบรดเรกฤทธสงคมไทยในปลายพทธศตวรรษท 24 ตองเผชญกบความ
เปลยนแปลงอยางไพศาลสบเนองมาจากอทธพลและวทยาการความ
รใหมๆ ของชาตตะวนตกทแผเขามาสสงคมไทย เปนผลใหเกดการ
ตระหนกถงความลาสมยในความรดานตางๆ ทด�ารงอยในสงคมซง
ไมสามารถตอบสนองตอความเปลยนแปลงทเกดขนอยางรวดเรวใน
แทบทกดาน
ระบบกฎหมายของไทยแบบดงเดมกหลกไมพนกบความ
เปลยนแปลงน ทามกลางแรงกดดนจากตางชาตถงความลาหลงไม
เหมาะสมของกฎหมายในขณะนน ทงในแงความ ‘ปาเถอน’ ของระบบ
กฎหมายทยงคงใชระบบจารตนครบาลอนเปนกระบวนการในการ
แสวงหาขอเทจจรงและการลงโทษดวยวธการทรมาน เชน การตอก
เลบ บบขมบ เปนตน อนเปนสงทระบบกฎหมายของตะวนตกไดม
การแกไขปรบปรงและน�าไปสการพฒนาของระบบกฎหมายสมยใหม
(modern law) ดวยการใหคณคาและความส�าคญกบมนษยเพมขน
และในอกดานหนงกเปนความลาสมยของระบบกฎหมายแบบดงเดม
ทไมอาจปรบเขากบความเปลยนแปลงของสภาพสงคมทก�าลงเกดขน
อยางรวดเรว จากสงคมเกษตรกรรมไปสการขยายตวทางดานการ
คาและพาณชยกรรมอนเปนผลใหตองมความสมพนธในเชงสญญา
ระหวางเอกชนเพมมากขน รวมถงความตองการกฎหมายใหมๆ ใน
ทางธรกจเพอรองรบกบสภาวการณในลกษณะเชนน ชนชนน�าของ
ไทยกตระหนกถงความจ�าเปนทจะตองมการปรบปรงระบบกฎหมาย
ไทยอยางส�าคญ โดยมการเปรยบเทยบระบบกฎหมายในขณะนนม
สภาพเหมอน “เรอก�าปนทถกเพรยงและปลวกกน ผโทรมทงล�า แต
รอยตอและจดตด 116
กอนมานนเหมอนรวแหงใดกเขาไมดามอดยาแตเฉพาะทตรงรอยรว
นน ทอนกโทรมลงอก ครนนานเขากยงช�ารดหนกลงทงล�า เปนเวลา
สมควรทตองตงกงขนกระดานใหมเปนของมนคงสบไป”45
ซงไดน�ามาสการปฏรประบบกฎหมายและงานศาลทเกดขน
อยางกวางขวางในเวลาตอมา46 และจากการปฏรประบบกฎหมาย
กไดมผลถงการจดระบบการศกษากฎหมายทเปลยนแปลงไป มการ
จดตงโรงเรยนกฎหมายและจดระบบการเรยนการสอนอยางเปนระบบ
ตามแบบของตะวนตก
การตระหนกถงความจ�าเปนทจะตองมการจดตงโรงเรยน
กฎหมาย เปนสงทถกกลาวถงอยางกวางขวางในหวงเวลาของการ
ปฏรประบบกฎหมายและงานศาลยตธรรมในรชกาลท 5 โดยมเปา
หมายเพอทจะสรางนกกฎหมายทมความรแบบใหมเขาไปสระบบ
ทไดเปลยนแปลงไป โรแลง ยคมนส (Rolin Jacquemyns) หรอ
เจาพระยาอภยราชาสยามานกลกจ นกกฎหมายชาวเบลเยยมซง
เขามารบราชการเปนทปรกษาราชการทวไปไดถวายความเหนตอ
รชกาลท 5 ใหมการจดตงโรงเรยนกฎหมายขน47 เพอจดระบบการ
45 เจานายและขาราชการกราบบงคมทลความเหนจดการเปลยนแปลงราชการแผนดน ร.ศ. 130 และพระราชด�ารสในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงแถลงพระบรมราชาธบายแกไขการปกครองแผนดน (พระนคร: โรงพมพกรมสรรพามต, 2510) หนา 85.46 กลาวอกนยหนง ความคดทางกฎหมายของตะวนตกไดถกน�าเขามาเปนพนฐานของการปฏรปกฎหมายทดแทนระบบกฎหมายทใชบงคบอยในขณะนน ดรายละเอยดใน สมชาย ปรชาศลปกล, ความยอกยอนในประวตศาสตรของบดาแหงกฎหมายไทย (กรงเทพฯ: ส�านกพมพวญญชน, 2546) หนา 26-34.47 พชรนทร เปยมสมบรณ, ‘การปฏรปกฎหมายไทยตงแต พ.ศ. 2411 จนถง พ.ศ. 2478’, วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต แผนกวชาประวตศาสตร
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 117
ศกษาใหเปนไปตามแบบตะวนตก แตเนองจากในขณะนนยงไมม
ก�าลงคนเพยงพอจงยงไมไดด�าเนนการ ตองรอจนกระทงพระเจาบรม
วงศเธอกรมหลวงราชบรฯ ส�าเรจการศกษาทางดานกฎหมายกลบมา
จากประเทศองกฤษ
กรมหลวงราชบรฯ เปนพระราชโอรสในรชกาลท 5 ประสตแต
พระจอมมารดาตลบ ทรงเปนพระราชโอรสรนแรกๆ ทไดเสดจไป
ศกษายงทวปยโรป พระองคไดเลอกศกษาวชากฎหมายทวทยาลย
ไครสตเชรช ในมหาวทยาลยออกซฟอรด และพระองคไดส�าเรจการ
ศกษาเมอ พ.ศ. 2436 ภายหลงส�าเรจการศกษาพระองคไดเสดจกลบ
เมองไทยและเรมตนการท�างานซงตอมาไดมบทบาทอยางส�าคญโดย
เฉพาะอยางยงงานทางดานกฎหมาย ทงในดานของการปฏรปงานศาล
และการจดตงโรงเรยนกฎหมาย ซงเปนการวางรากฐานตอการศกษา
กฎหมายไทยสบตอมา
ในดานของการจดการศกษากฎหมาย กรมหลวงราชบรฯ ม
บทบาทอยางส�าคญตอการวางรากฐานของโรงเรยนรวมทงบทบาท
ในดานตางๆ ทงดานการสอน การบรหาร และการสงเสรมบรรดา
นกเรยนของโรงเรยนกฎหมาย จนกระทงไดรบการขนานพระนาม
วาเปน ‘บดาแหงโรงเรยนกฎหมาย’ มลกษณะทส�าคญสามประการ
คอ ประการแรก วตถประสงคของการจดตงโรงเรยนกฎหมาย มง
ทจะสรางบคลากรเขาสระบบงานยตธรรมทก�าลงอยในหวงเวลาของ
การปฏรป การเปลยนแปลงทบงเกดขนในระบบการปกครองทยด
เอาตะวนตกเปนแบบอยาง ท�าใหเกดการขาดแคลนบคลากรรองรบ
จฬาลงกรณมหาวทยาลย 2517, หนา 82.
รอยตอและจดตด 118
ตอระบบใหมทก�าลงกอตงขน การกอตงโรงเรยนเพอผลตบคลากรใน
ดานตางๆ กถกกอตงขนในชวงเวลาน โดยหากพจารณาถงโรงเรยน
ทมบทบาทส�าคญตอการสรางบคลากรเขาสระบบราชการแบบใหม
ซงกอตงขนในหวงเวลานกจะท�าใหเหนวตถประสงคของการสราง
บคลากรเขาสระบบราชการสมยใหมทงระบบ ดงตอไปน
โรงเรยนนายรอยทหารบก (จดตงขน พ.ศ. 2430)
โรงเรยนนายเรอ (จดตงขน พ.ศ. 2438)
โรงเรยนกฎหมาย (จดตงขน พ.ศ. 2440)
โรงเรยนมหาดเลก (จดตงขน พ.ศ. 2442)
ในสวนของบคลากรดานกฎหมาย การขาดแคลนเปนทตระหนก
ถงในหมชนชนน�าวามความจ�าเปนตองไดรบการแกไข เมอกรมหลวง
ราชบรฯ มค�ากราบบงคมทลรชกาลท 5 เกยวกบการจดตงโรงเรยน
กฎหมายกไดย�าถงปญหานวาเปนสาเหตส�าคญของการทจะมการตง
โรงเรยนขนวา
“พระองคคงจะทรงทราบแลววา ปจจยดานก�าลงคนเปนเรอง
ส�าคญทสดเชนเดยวกบความส�าคญของโลหตตอรางกาย ถาหาก
เกดหยดลงเมอใด ทกสงทกอยางกจะถงแกกาลสนหวง กระทรวง
นกจะกลายเปนเรอแตก ขาพระพทธเจาหมายถงโรงเรยนกฎหมาย
ขาพระพทธเจาไมคดวาสงทขาพระพทธเจากราบบงคมทล ตอไปน
จะเปนความจรง กอนป 115 กรองกนอยวาไมมคน ถาหากเราจะ
ทดลองสรางสงทเราตองการขนเสยเอง โรงเรยนกฎหมายตงขนมา
กเพอจดประสงคน”48
48 หอจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร, เอกสารกระทรวงยตธรรม รชกาลท 5 หมายเลข ย 1/9 หนงสอกระทรวงยตธรรมท 40/2381 ลายพระหตถ
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 119
ความจ�าเปนทจะตองมการจดการศกษากฎหมายใหเกดขน
เปนผลสบเนองมาจากการปฏรปกฎหมายทมความเปลยนแปลง
อยางกวางขวางในเนอหาของกฎหมาย มการบญญตกฎหมายใหม
เกดขนเพอตอบสนองกบสภาพทางเศรษฐกจสงคมทเปลยนแปลงไป
โดยเฉพาะกฎหมายดานธรกจการคาทมความจ�าเปนตอระบบ
เศรษฐกจของสยามซงการคาขายขยายตวเพมมากขน นอกจากน
กยงมความเปลยนแปลงในดานรากฐานทางความคดทางกฎหมาย
เชน ในกฎหมายอาญาทรบเอาแนวความคดวาบคคลคอองคประธาน
แหงสทธ (subject of law) การจะลงโทษบคคลใดๆ จะกระท�าได
กตอเมอมการพสจนอยางชดแจงแลววาบคคลนนไดกระท�าผดจรง
โดยกระบวนการยตธรรมทเปดโอกาสใหมการพสจนและโตแยงจาก
ผถกกลาวหา
โรงเรยนกฎหมายทถกจดตงขนจงมบทบาทส�าคญตอการ
บมเพาะนกกฎหมายตามระบบใหมเพอใหมความเชยวชาญทจะ
ปฏบตตามไดอยางไมตดขด ผส�าเรจการศกษาจากโรงเรยนกฎหมาย
จะเขามาเปนบคลากรทส�าคญตอระบบราชการ โดยเฉพาะอยางยง
ในกจการดานศาลยตธรรม ดงในปแรกผทสอบไลไดของโรงเรยน
กฎหมายจ�านวน 9 คน กระทรวงยตธรรมรบไวท�างานในต�าแหนง
ผพพากษาของระบบการศาลแบบใหมทกคน49 ซงตอมาตางมความ
เจรญกาวหนาในงานราชการเปนอยางด เชน นายลออ ไกรฤกษ
พระเจาลกยาเธอกรมหมนราชบรดเรกฤทธ กราบบงคมทลพระบาทสมเดจฯ พระจลจอมเกลาเจาอยหว 2 กนยายน ร.ศ. 119 อางใน 100 ปโรงเรยนกฎหมาย, อางแลว, หนา 117.49 เพงอาง, หนา 85.
รอยตอและจดตด 120
ตอมามบรรดาศกดเปน เจาพระยามหธร, นายทองด ธรรมศกด ตอ
มามบรรดาศกดเปน พระยาธรรมสารเวทยวเศษภกด เปนตน
เมอกรมหมนราชบรฯ (พระยศในขณะนน) มหนงสอกราบ
บงคมทลรชกาลท 5 ถงความส�าเรจของโรงเรยนกฎหมาย กไดให
ความส�าคญกบผลทเกดขนจากการสรางคนเขาสระบบราชการ ดงน
“......เปนความจรงทว าเพงจะมผ ส�าเรจจากโรงเรยนเพยง
ประมาณ 30 คน แต 30 คนนกไดสรางความเปลยนแปลงใหแก
ราชการของใตฝาละอองธลพระบาทไมนอย”50
ประการทสอง สบเนองจากวตถประสงคของการจดตงโรงเรยน
กฎหมาย ทตองการผลตบคลากรเขาสระบบงานศาลและกระบวนการ
ยตธรรมภายหลงการปฏรป หลกสตรของการศกษากฎหมายทจดท�า
ขนส�าหรบโรงเรยนกฎหมาย จงเปนไปเพอตอบสนองตอวตถประสงค
ดงกลาวคอ มงหมายใหผทส�าเรจจากโรงเรยนกฎหมายมความ
เขาใจในกฎหมายตางๆ เพอใหสามารถไปเปนผปฏบตการทางดาน
กฎหมายได เนอหาของกฎหมายทท�าการศกษาและสอบไลจงเนนตอ
การท�าความเขาใจกฎหมายแตละสวน โดยวชาทไดท�าการสอบไลของ
โรงเรยนกฎหมายรนแรกเมอ พ.ศ. 2440 มวชาดงตอไปน51 คอ อาญา
สญญา มรดกกบประทษรายสวนแบง ผวเมย ทาส และประกาศตางๆ
วธพจารณากฎหมายระหวางประเทศ
ความมงหมายทจะผลตนกกฎหมายเขาสระบบกฎหมายสมย
50 หนงสอกระทรวงยตธรรมท 40/2381 ลายพระหตถพระเจาลกยาเธอ กรมหมนราชบรดเรกฤทธ กราบบงคมทลพระบาทสมเดจฯ พระจลจอมเกลาเจาอยหว เอกสารกระทรวงยตธรรม รชกาลท 5 หมายเลข ย 1/9 2 กนยายน ร.ศ. 119 หอจดหมายเหตแหงชาต กรมศลปากร51 ราชกจจานเบกษา 14 (22 พฤศจกายน ร.ศ. 116) หนา 530.
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 121
ใหมในฐานะของนกปฏบตการ สวนหนงปรากฏจากหลกสตรการเรยน
การสอนของโรงเรยนกฎหมาย นอกจากนนแลวกรมหลวงราชบรฯ ก
ทรงใหการสนบสนนตอนกเรยนกฎหมายใหสามารถใชวชาเปน “ทรง
สนบสนนในการวาความ นกเรยนคนใดไมมความจะวา กใหวาความ
แทนผตองหาในเรอนจ�า”52 จงสามารถกลาวไดวา หลกสตรและการ
ด�าเนนงานของโรงเรยนกฎหมายมความตองการอนชดเจนตอการ
สรางนกกฎหมายทสามารถปฏบตงานไดจรง
ประการทสาม การปลกฝงแนวความคดทางกฎหมายทให
ความหมายของกฎหมายวาเปนค�าสงของผปกครองทมอ�านาจสงสด
ภายในรฐ
ในหนงสอค�าอธบายกฎหมายของกรมหลวงราชบรฯ ไดใหค�า
อธบายเกยวกบความหมายของกฎหมายไว ดงน
“กฎหมายนนคอ ค�าสงทงหลายของผปกครองวาการแผนดน
ตอราษฎรทงหลายเมอไมท�าตามแลวธรรมดาตองโทษ...เราจะตอง
ระวงอยาคดเอากฎหมายไปปนกบความดความชว ฤา ความยตธรรม
กฎหมายเปนค�าสงเปนแบบทเราจะตองประพฤตตาม แตกฎหมายนน
บางทกจะชวได ฤาไมเปนยตธรรมกไดความคดวาอะไรดอะไรชว ฤา
อะไรเปนยตธรรม อะไรไมเปนยตธรรม มบอทจะเกดขนหลายแหง
เชน ตามศาสนาตางๆ แตกฎหมายนนเกดขนไดแหงเดยวคอ จาก
ผปกครองแผนดน ฤาทผปกครองแผนดนอนญาตเทานน”53
52 จกรปาณ ศรศลวสทธ, เรองของเจาพระยามหธร ทระลกในงานพระราชทานเพลงศพเจาพระยามหธร ณ วดเทพศรนทราวาส 15 พฤศจกายน 2499, หนา 52-53.53 รพพฒนศกด. ค�าอธบายกฎหมาย (พระนคร: โรงเรยนกฎหมาย, ร.ศ. 118) หนา 2 อางใน จรญ โฆษณานนท, กฎหมายกบสทธเสรภาพในสงคมไทย: เสนขนานจาก 2475 ถงปจจบน (กรงเทพฯ: กลมประสานงานศาสนาเพอสงคม, 2528) หนา 51.
รอยตอและจดตด 122
ค�าอธบายวากฎหมายเปนค�าสงของผปกครองแผนดนหรอผทม
อ�านาจสงสดของรฐของกรมหลวงราชบรฯ เปนการเสนอแนวความคด
ทางปรชญากฎหมายทแตกหกกบความเชอแบบดงเดมในกฎหมาย
ไทย โดยในความเชอแบบดงเดมในระบบกฎหมายของไทยจะอางอง
อยกบคมภรพระธรรมศาสตร ซงถอเปนแมบทของกฎหมายทงปวง
และถอเปนแหลงรวมของกฎหมายทจะใชบงคบชขาดในขอพพาท
ตางๆ คมภรพระธรรมศาสตรมใชสงทมนษยบญญตขนดวยตนเอง
หากเปนกฎเกณฑทมอยตามธรรมชาตและมอ�านาจบงคบบญชาเหนอ
มนษยทงปวง หนาทของกษตรยกคอการธ�ารงรกษาความยตธรรมให
เปนไปตามคมภรพระธรรมศาสตร พระมหากษตรยไมมอ�านาจแกไข
ไดโดยอ�านาจของพระองคเอง54
แตหากพจารณาค�าสอนของกรมหลวงราชบรฯ กฎหมายเปนสง
ทถกบญญตขนโดยผทมอ�านาจสงสดในทางการเมอง อนเปนอ�านาจท
สมบรณในตวเองโดยไมตองอางองอยกบอ�านาจอนใดทอยนอกเหนอ
ไปจากมนษย ผปกครองสามารถบญญตกฎหมายใหมผลบงคบใชได
กบประชาชนภายใตอ�านาจปกครอง อยางไรกตาม พงตระหนกดวย
วาความเปลยนแปลงในความคดทางกฎหมายนเปนผลมาจากการ
ขยายตวและการแผอทธพลทางความรของตะวนตกเขามาสสงคม
ไทยและสงผลกระทบอยางรนแรงตอความรทด�ารงอยในสงคมขณะ
นน ซงการเปลยนแปลงในความคดเกยวกบกฎหมายไดเรมปรากฏ
รองรอยนบตงแตสมยรชกาลท 4 เมอทรงสรวลเกยวกบทมาของ
54 แสวง บญเฉลมวภาส, ประวตศาสตรกฎหมายไทย พมพครงท 3 (กรงเทพฯ: ส�านกพมพวญญชน, 2545) หนา 120.
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 123
คมภรพระธรรมศาสตรวาถกคดลอกมาจากก�าแพงทขอบจกรวาล55
นอกจากอทธพลทางความรของตะวนตกทแผขยายมากขน
ค�าอธบายเกยวกบกฎหมายของกรมหลวงราชบรฯ ไดมสวนส�าคญ
ตอการสรางความชอบธรรมแกรฐสวนกลางในการบญญตกฎหมาย
การผนวกรวมเอาหวเมองและประเทศราชทเคยมความเปนอสระ
การปกครองตนเองในบางระดบ เชน การสบทอดต�าแหนงของเจา
เมอง การบงคบใชกฎหมายของตนเอง เปนตน ใหมาอยภายใต
อ�านาจของรฐไทยทก�าลงสถาปนาความเขมแขงในสมยรชกาลท 5
แนวความคดวากฎหมาย คอ ค�าสงของผมอ�านาจสงสดภายในรฐซง
ไดรบการยอมรบและสบทอดตอกนมาในโรงเรยนกฎหมายมผลอยาง
ส�าคญตอการใหความชอบธรรมกบอ�านาจรฐในการบญญตกฎหมาย
ขนใชบงคบเหนออ�านาจทองถนอน ฉะนน โรงเรยนกฎหมายจงมได
ท�าหนาทแตเพยงผลตบคลากรดานกฎหมายเขาสงานศาลเทานน หาก
ยงเปนสถาบนทผลตความรชดใหมทางกฎหมายทรองรบอ�านาจของ
รฐสมยใหมดวย
อยางไรกตาม แนวความคดในทางกฎหมายทสนบสนนอ�านาจ
ของรฐทกรมหลวงราชบรฯ ไดทรงอธบายนน เปนแนวความคดทได
รบอทธพลมาจากส�านกกฎหมายบานเมอง (Legal Positivism) อน
เปนแนวความคดซงก�าลงเฟองฟอยในประเทศองกฤษในชวงเวลา
ทพระองคไดเสดจไปศกษา ดงจะเหนไดจากค�าอธบายของพระองค
ไมแตกตางจากการนยามความหมายกฎหมายของ จอหน ออสตน
55 ร.แลงการ, ‘ววฒนาการแนวความคดของกฎหมายในพมาและสยาม’, วระดา สมสวสด, มองกฎหมาย (เชยงใหม: หองจ�าหนายหนงสอ ส�านกหอสมดมหาวทยาลยเชยงใหม, 2526) หนา 66.
รอยตอและจดตด 124
(John Austin ค.ศ. 1790-1859) นกคดคนส�าคญทวางรากฐานให
กบแนวคดของส�านกกฎหมายบานเมองซงอธบายวา กฎหมาย คอ
ค�าสงทบญญตขนโดยอาศยอ�านาจสงสดในทางการเมองซงสมาชก
สวนใหญของสงคมยอมรบ และหากมการฝาฝนกจะไดรบการลงโทษ56
ถงแมจะเปนการรบเอาแนวความคดของส�านกกฎหมายบาน
เมองมา แตการน�าแนวความคดนมาใชบงคบกไดน�าไปสผลทแตกตาง
กน ขณะทในประเทศองกฤษการสนบสนนอ�านาจสงสดของรฐในการ
บญญตกฎหมายเกดขนทามกลางกระบวนการของการพฒนาระบบ
รฐสภาแบบตวแทน อ�านาจสงสดของรฐจงเปนอ�านาจทประชาชนม
สวนรวม แตส�าหรบในสงคมไทยแนวความคดนถกน�าเขามาในหวง
เวลาทสถาบนกษตรยก�าลงสรางความเขมแขง แนวความคดของ
ส�านกกฎหมายบานเมองจงเปนการใหความชอบธรรมกบสถาบน
กษตรยในฐานะทเปนผปกครองสงสดแหงรฐในการใชอ�านาจเหนอ
กลมอนๆ ซงหากพจารณาในแงน การน�าเขาความรทางดานกฎหมาย
จงไมใชเพยงเพราะอทธพลของระบบการศกษาทกรมหลวงราชบรฯ
ไดรบมาขณะท�าการศกษาอยเทานน หากยงเปนเพราะแนวความคด
นนสอดรบและตอบสนองตอความเปลยนแปลงทเกดขนในสงคมไทย
ทมชนชนน�าเปนผมบทบาทส�าคญ
นตศาสตรสกล ปรด พนมยงคระบบการศกษากฎหมายในสงคมไทยตามแนวทางของ
นตศาสตรสกลกรมหลวงราชบรฯ ไดเผชญกบความเปลยนแปลง
56 L.B. Curzon, Jurisprudence (London: Cavendish Publishing, 1995) p.101.
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 125
ครงส�าคญภายหลงจากการเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบ
สมบรณาญาสทธราชยมาสระบอบประชาธปไตยเมอ พ.ศ. 2475 อน
เปนการเปลยนแปลงโครงสรางทางการเมองอยางส�าคญและท�าให
เกดความเปลยนแปลงอยางขนานใหญในหลายดานตดตามมาใน
สงคมไทย
ในสวนของการศกษาทางดานกฎหมายกไดสงผลตอการจด
ระบบการศกษากฎหมายในลกษณะทแตกตางไปจากทเคยด�าเนนมา
ในโรงเรยนกฎหมาย โดยภายหลงจากการเปลยนแปลงการปกครอง
มการยบโรงเรยนกฎหมายใหไปรวมกบคณะนตศาสตรและรฐศาสตร
ของจฬาลงกรณมหาวทยาลย เมอ 25 เมษายน พ.ศ. 2476 กอนจะ
ถกโอนมาเปนของมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง (มธก.)
ซงถกจดตงขนเมอ พ.ศ. 2477 แตความเปลยนแปลงทบงเกดขนมใช
เปนเพยงการยบรวมโรงเรยนกฎหมายใหกลายมาเปนสวนหนงของ
มธก. เทานน หากยงเปนความเปลยนแปลงทท�าใหระบบการศกษา
กฎหมายทเกดขนใหมมรากฐานความคดและทศทางของการจดการ
ศกษากฎหมายทแตกตางไปจากเดมทเคยด�าเนนมาเปนอยางมาก
สาเหตส�าคญประการหนงของความเปลยนแปลงนเปนผลมา
จากความปรารถนาในการจะสรางสถาบนการศกษาเพอวางพนฐาน
ทางดานความรใหรองรบกบระบอบการปกครองใหมทก�าลงกอตว
ขน อนเปนหนงในหลกหกประการของคณะราษฎรทตองการจะใหการ
ศกษาอยางเตมทแกราษฎร
ปรด พนมยงค หนงในสมาชกคณะราษฎรซงเปนผมบทบาท
ส�าคญตอการจดตง มธก. ไดเลงเหนความส�าคญของการจด
ระบบศกษาวาจะเปนเงอนไขส�าคญของการน�าสยามไปสระบอบ
รอยตอและจดตด 126
ประชาธปไตย จงไดวางรปแบบของการศกษาในสถาบนแหงนท
เปลยนแปลงไปจากโรงเรยนกฎหมายอยางมาก แมวา มธก. จะม
ความสบเนองบางสวนมาจากโรงเรยนกฎหมายจนอาจท�าใหเขาใจ
วาระบบการศกษาทเกดขนของทงสองสถาบนมความตอเนองกน
แตหากไดพเคราะหถงแนวทางของระบบการศกษาของทงสองแหง
แลว จะเหนไดวาระบบการศกษาทเกดขนใน มธก. มลกษณะเฉพาะ
ของตนเองทตางไปจากการศกษากฎหมายในโรงเรยนกฎหมายอยาง
ชดเจน57 ดงน
ประการแรก มธก. ถกจดตงขนโดยมวตถประสงคเพอใหการ
ศกษาและความรทรองรบกบระบอบการปกครองใหมทก�าลงกอตว
ภายใตรปแบบการปกครองท ยดถอเอารฐธรรมนญเปน
หลกสงสดในการปกครองบ านเมองแตกตางไปจากระบอบ
สมบรณาญาสทธราชยทเคยด�าเนนมา จงมความจ�าเปนตองมการ
เผยแพรความรและแนวคดในระบอบนใหกระจายออกอยางกวาง
ขวาง เนองจากเปนระบอบการปกครองแบบใหมทแตกตางไปจาก
เดม จ�าเปนตองมสถาบนใหการศกษาเพอเผยแพรความรความเขาใจ
ในระบอบการปกครองทก�าลงกอตวขน
57 โดยทวไป ปรด พนมยงค เปนทรจกในฐานะของบคคลส�าคญทมบทบาทในทางการเมองส�าหรบการเมองไทยสมยใหมในดานตางๆ แมอาจมความเหนตอบทบาทและคณปการของปรดทอาจแตกตางกนไปตามจดยนและทรรศนะของแตละกลม อยางไรกตาม แมจะเปนทยอมรบถงบทบาทของปรดในฐานะของผประศาสนการมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง แตกไมคอยไดมการตระหนกถงความส�าคญของการวางทศทางการศกษาทเกดขน โดยเฉพาะอยางยงในแวดวงทางดานนตศาสตรแทบไมมการพจารณาหรอเชอมโยงถงความส�าคญของหลกสตรธรรมศาสตรบณฑตการศกษากฎหมาย อนอาจเปนผลมาจากความเขาใจวาหลกสตรธรรมศาสตรบณฑตมใชเปนการรปแบบของการศกษากฎหมาย
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 127
ปรด พนมยงค ซงไดด�ารงต�าแหนงผประศาสนการมหาวทยาลย
ไดย�าถงความส�าคญของการจดตง มธก. ไววา
“...ยงสมยทประเทศของเราด�าเนนการปกครองตามระบอบ
รฐธรรมนญเชนนแลว เปนการจ�าเปนอยางยงทจะตองมมหาวทยาลย
ส�าหรบประศาสนความรในวชาธรรมศาสตรและการเมองแกพลเมอง
ใหมากทสดทจะเปนไปได เปดโอกาสใหแกพลเมองทจะใชเสรภาพ
ในการศกษากวางขวางยงขนเพอประโยชนของประเทศชาตสบไป”58
เพอใหสอดคลองกบความตองการทใหเสรภาพทางการศกษา
แกพลเมองอนจะเปนประโยชนตอการเมองการปกครองแบบใหม
มธก. จงไดจดรปแบบของการศกษาใหเปน ‘ตลาดวชา’ อนเปนรป
แบบทเปดใหประชาชนผสนใจสามารถสมครเขาเรยนไดกวางขวาง
ดงจะเหนไดจากระเบยบของการเขาเปนนกศกษาของมหาวทยาลย59
ซงคอนขางเปดกวางใหกบประชาชนทจะสมครเขาท�าการศกษาโดย
มคณสมบตดงน
1. อายของผสมครเขารบการศกษาตองไมต�ากวา 17 ปโดยไม
จ�ากดอายขนสงของผสมคร
2. สอบไลไดมธยมบรบรณตามมาตรฐานของกระทรวง
ธรรมการ (กระทรวงศกษาธการ) หรอผทสอบเทยบความรซงจด
โดยมหาวทยาลยหรอโดยทอนซงมหาวทยาลยรบรอง
58 ปรชา สวรรณฑต, ‘ประวตมหาวทยาลยธรรมศาสตร’ ใน ทระลกวนสถาปนามหาวทยาลยครบรอบ 41 ป 27 มถนายน 2518, โรงพมพธรรมศาสตร, 2518, หนา 2-3.59 พระราชบญญตมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมองพทธศกราช 2476, ใน ธรรมศาสตร 49, 27 มถนายน 2526, โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2526, หนา 140-146.
รอยตอและจดตด 128
3. ภายในหนงป นบตงแตแรกตงมหาวทยาลยจะผอนผนผท
มไดมพนความรตามขอ 2 ใหสามารถสมครเรยนไดถามคณสมบต
พเศษ ดงตอไปน
- เปนสมาชกสภานตบญญต
- เปนผแทนต�าบล
- เปนขาราชการทมค�ารบรองความรจากผบงคบบญชา
- เคยเปนนกเรยนของโรงเรยนกฎหมาย หรอเคยเปนนกเรยน
ของโรงเรยนขาราชการพลเรอนหรอคณะนตศาสตรและรฐศาสตร
จฬาลงกรณมหาวทยาลย
- ทนายความชน 2
- ผทมสทธใหเขาศกษาในแผนกนตศาสตรไดตามขอบงคบท
ใชอยในขณะทประกาศใชพระราชบญญตฉบบน
และโดยทนกศกษาไมจ�าเปนตองเขาชนเรยนในมหาวทยาลย
แตสามารถซอต�าราหรอค�าบรรยายไปศกษาดวยตนเอง ท�าใหม
นกศกษาของ มธก. กระจายอยตามจงหวดตางๆ ของประเทศ และ
มหาวทยาลยกไดอ�านวยความสะดวกใหกบนกศกษาทอยในภมภาค
ดวยการจดการสอบไลในทองถนอนเปนภมล�าเนาของนกศกษานนๆ
จากเงอนไขทก�าหนดมาท�าใหมผสมครเขาศกษาเปนจ�านวนมากถง
7,084 คน60 เมอมการเปดรบสมครในปการศกษาแรก
มธก. จงมสภาพเปนตลาดวชาทเปดกวางใหกบประชาชน
ทวประเทศ และมบทบาทตอการเพมพนความรแกทงขาราชการและ
ประชาชน เมอเปรยบเทยบกบการจดตงโรงเรยนกฎหมายทมจดมง
60 ชาญวทย เกษตรศร และคณะ, ส�านกนนธรรมศาสตรและการเมอง (กรงเทพฯ: ส�านกพมพดอกหญา, 2535) หนา 68.
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 129
หมายเพยงเพอผลตบคลากรเขาสระบบราชการโดยเฉพาะในงานดาน
กระบวนการยตธรรม จงท�าใหสถาบนทงสองมวตถประสงคและการ
จดระบบการศกษาทแตกตางกนอยางมาก มธก. กลายเปนสถาบน
ส�าคญส�าหรบการวางรากฐานและเผยแพรความรระบอบใหมใหลง
ไปสประชาชน
ประการทสอง หลกสตรของการศกษาใน มธก. เปนหลกสตร
ทมงเนนการศกษากฎหมายในลกษณะของการสราง ‘นกนตศาสตร’
มากกวาการสราง ‘นกปฏบตการทางกฎหมาย’61 ของโรงเรยน
กฎหมาย
ตามพระราชบญญตมหาวทยาลยวชาธรรมศาสตรและการเมอง
พ.ศ. 2476 ไดก�าหนดใหมหาวทยาลย ‘มหนาทจดการศกษาวชา
กฎหมาย วชาการเมอง วชาเศรษฐการและบรรดาวชาอนๆ อน
เกยวกบวชาธรรมศาสตรและการเมอง’ การจดการศกษาของ มธก.
ในระดบปรญญาตรมเพยงปรญญาธรรมศาสตรบณฑต (ธ.บ.) เพยง
ปรญญาเดยว แมผส�าเรจการศกษาจะมไดวฒการศกษาเปนเนต
บณฑตไทยดงเชนบคคลทส�าเรจจากโรงเรยนกฎหมาย หรอมได
เปนนตศาสตรบณฑตอนแสดงใหเหนความรความเชยวชาญเฉพาะ
ดานกฎหมาย แตหลกสตรธรรมศาสตรบณฑตเปนการศกษาทมง
เนนกฎหมายเปนแกนกลาง และเปนการศกษากฎหมายทสมพนธ
กบความรในดานอนๆ เชน เศรษฐศาสตร รฐศาสตร ปรชญา ดง
61 มการใหค�าอธบายวาหลกสตรธรรมศาสตรบณฑตไดรบอทธพลมาจากระบบการศกษาของฝรงเศส จนอาจกลาวไดวาเปนรากฐานของการจดการศกษาของ มธก. ตลอดระยะเวลา 15 ปแรก โดยแนวความคดทางการศกษาแบบฝรงเศสมงตอประสทธผลของการศกษาในลกษณะรรอบและการเพมสตปญญามากกวาความรในทางวชาชพ เพงอาง, หนา 80-81.
รอยตอและจดตด 130
จะเหนไดชดเจนเมอพจารณาจากหลกสตรของมหาวทยาลย ตาม
หลกสตรธรรมศาสตรบณฑตผศกษาไมเพยงตองศกษาวชาทางดาน
กฎหมายเทานน หากยงตองศกษาถงความรในสาชาวชาอนๆ ทม
ความสมพนธเกยวของทไมจ�าเปนตองศกษาในหลกสตรของโรงเรยน
กฎหมาย เชน วชาหลกเศรษฐศาสตร วชาลทธเศรษฐกจ ซงกอน
การเปลยนแปลงการปกครองเมอ พ.ศ. 2475 ถอเปนวชาอนตรายท
ไมไดรบการสงเสรม
หรอในสวนของความรดานกฎหมายกมไดท�าความเขาใจเฉพาะ
ในสวนของกฎหมายแพงหรอกฎหมายอาญาเปนหลกเทานน หาก
ยงตองศกษาวชากฎหมายมหาชนทไมเคยปรากฏในหลกสตรของ
โรงเรยนกฎหมาย (โดยกฎหมายมหาชนในทนมความหมายถงแนว
ความคดและระบบกฎหมายทมงคมครองสทธเสรภาพของประชาชน
และควบคมการใชอ�านาจของรฐ)
เชน วชากฎหมายรฐธรรมนญ เปนวชาทพจารณาถงหลก
การพนฐานเกยวกบสทธมนษยชน ซงคอหลกการวาดวยเสรภาพ
และความเสมอภาคของประชาชนทเปนหลกการพนฐานของระบอบ
ประชาธปไตย อกสวนเปนการบรรยายถงความเปนมาของการ
เปลยนแปลงการปกครอง และการวเคราะหรฐธรรมนญในแตละ
มาตรา
ส�าหรบวชากฎหมายเลอกตง เปนการใหความรพนฐานทวไป
เกยวกบประชาธปไตยในรปแบบตางๆ วาตวแทนของประชาชน
มหนาทอะไรบาง วธการทจะไดตวแทนของประชาชน รวมถง
หลกเกณฑในการก�าหนดผมสทธเลอกตง ผสมครรบเลอกตง การ
ลงคะแนน เปนตน ทงสองวชาจงเปนการเสรมสรางความรเกยวกบ
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 131
ระบอบประชาธปไตยโดยวชากฎหมายรฐธรรมนญใหความรเกยวกบ
หลกการประชาธปไตยวามความหมายอยางไร วชากฎหมายเลอกตง
จะใหความรวาจะเปนประชาธปไตยไดอยางไร62
วชากฎหมายการคลง เปนการพจารณาถงบทบาทหนาทของ
รฐทไมจ�ากดเพยงการปองกนภยหรอการรกรานจากภายนอกและ
การรกษาความสงบเรยบรอยภายในเทานน หากรฐยงมหนาทใน
การพทกษความสขสมบรณของประชาชน ซงท�าใหรฐตองเขามาม
บทบาทหนาทในทางเศรษฐกจและสงคมเพมขน รฐตองมบทบาทใน
การแทรกแซงกจกรรมทางเศรษฐกจเพอรกษาเสถยรภาพและความ
มนคงของคนทกชนในสงคม
จงเหนไดวาความมงหมายของ มธก. ตองการสรางบคลากร
ทมความรความเขาใจทกวางขวางและสามารถท�างานไดอยางกวาง
ขวางมากกวาการมงเนนผลตบคลากรใหไปปฏบตงานดานกฎหมาย
ดงเชนโรงเรยนกฎหมาย แตยงสามารถไปปฏบตงานราชการอนๆ ได
เชนกน อนสอดคลองกบหลกสตรทไดเพมวชาอนจ�าเปนในดานตางๆ
ขนมาเปนจ�านวนมาก
ประการทสาม การใหความส�าคญกบรฐและระบอบการปกครอง
ตามหลกการของระบอบประชาธปไตย
ดงทไดกลาวแลววา มธก. เปนผลมาจากการเปลยนแปลงการ
ปกครองระบอบสมบรณาญาสทธราชย มาสระบอบประชาธปไตยอน
มรฐธรรมนญเปนกฎหมายสงสดในการบรหารประเทศ และ มธก. ก
เปนสถาบนการศกษาทมงเผยแพรความรของระบอบการเมองการ
62 เพงอาง, หนา 86.
รอยตอและจดตด 132
ปกครองแบบใหมทเพงถอก�าเนดขน ดงนนในการศกษาหลกสตร
ธรรมศาสตรบณฑตจงไดมวชาทท�าใหความรความเขาใจตอรฐและ
ระบอบการปกครองด�าเนนไปบนหลกการของระบอบประชาธปไตย
ซงปรากฏอยางชดเจนในสองวชาดวยกนคอ วชากฎหมายรฐธรรมนญ
และวชากฎหมายเลอกตง
การพจารณาถงรฐและความชอบธรรมในการใชอ�านาจรฐจงม
หลกการของระบอบประชาธปไตยก�ากบอย ดงเชนกลมบคคลทจะมา
ด�ารงต�าแหนงฝายนตบญญตเพอออกกฎหมายใชบงคบกบประชาชน
ตองเปนผทมาจากการเลอกตงของประชาชน ผทจะเปนฝายบรหาร
หรอรฐบาลจะตองเปนฝายไดรบเสยงสนบสนนขางมากในสภาผแทน
ราษฎรเปนตน แมวาหลกการของระบอบประชาธปไตยอาจไมมผลใช
บงคบอยางตอเนอง แตกไดเกดความรตอการพจารณาถงความชอบ
ตอการด�ารงอยของรฐทตางไปจากเดม
ในแงนการพจารณาถงการด�ารงอยของรฐและผใชอ�านาจรฐ
จงถกยดโยงอยกบอ�านาจอธปไตยอนเปนของประชาชน และการ
สรางระบอบการปกครองภายใตกฎหมายทมไดขนอยกบอ�านาจ
สงสดของบคคลใดบคคลหนงซงปราศจากการควบคมเหมอนระบอบ
สมบรณาสทธราชย ดงเชนทปรากฏในค�าอธบายเกยวกบกฎหมาย
ของกรมหลวงราชบรฯ ทไดใหความหมายของกฎหมายวาเปน
ค�าสงของผมอ�านาจสงสดในการปกครองแผนดนซงพจารณาเฉพาะ
ผซงสามารถมอ�านาจสงสดในทางการเมอง (อนมความหมายถง
พระมหากษตรยในหวงเวลาดงกลาว) แตมไดพจารณาถงทมาหรอ
กรอบในการใชอ�านาจของผปกครองทสอดคลองกบความคดใน
ระบอบประชาธปไตยแตอยางใด
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 133
ดงนน แมไมไดโตแยงค�านยามเรองกฎหมายตามแนวค�าสอน
ของกรมหลวงราชบรฯ แตรฐซงเปนองคกรผใชอ�านาจรฐในทรรศนะ
ของปรด ตองเปนรฐทมลกษณะสอดคลองกบความคดของระบอบ
ประชาธปไตย
หลกสตรธรรมศาสตรบณฑตนบตงแตเรมตนขนเมอ พ.ศ.
2477 กอนทจะถกยบเลกหลกสตรโดยแบงแยกออกเปนคณะตางๆ
ใน พ.ศ. 2492 จงเปนหลกสตรทมงเนนใหสตปญญาและความรรอบ
แกผศกษาในอนทจะเขาใจปรากฏการณตางๆ อยางรอบดานดวย
ปญญาและเหตผล63 ดงนน แม มธก. จะเปนผลสวนหนงจากการยบ
โอนมาของโรงเรยนกฎหมาย แตแทจรงแลวหลกสตรของโรงเรยน
กฎหมายมงผลตนกกฎหมายในทางวชาชพเพอใหเขาใจถงเนอหา
และขนตอนการบงคบใชกฎหมาย ตามทไดถกก�าหนดไวในตวบท
กฎหมาย โดยไมถกอบรมใหตองวเคราะหถงความถกตองหรอความ
เหมาะสมทควรจะเปนในสงคม หลกสตรของโรงเรยนกฎหมายและ
หลกสตรธรรมศาสตรบณฑตจงมปรชญาและเปาหมายทแตกตาง
กน หากเปรยบเทยบแลวหลกสตรของโรงเรยนกฎหมายจงมงสราง
‘นกปฏบตการทางกฎหมาย’ ทผลตนกกฎหมายซงสามารถตความ
ตวบทกฎหมาย แตไมไดถกสอนใหตองถกเถยงหรอท�าความเขาใจ
ความคดทางกฎหมาย ความยตธรรมหรอความเปนธรรมในทางสงคม
เฉกเชนทปรากฏในหลกสตรธรรมศาสตรบณฑต
หลกสตรธรรมศาสตรบณฑตจงเปนระบบการศกษานตศาสตร
ทมไดมงเนนไปในทางวชาชพเปนดานหลก แตเปนระบบทพยายาม
63 เพงอาง, หนา 79.
รอยตอและจดตด 134
เชอมโยงวชากฎหมายกบความรดานอนเพอใหเกดความเขาใจท
รอบดาน ซงสามารถกลาวไดวาเปนโอกาสดของการสรางความร
ทางกฎหมายทไม ‘แคบ’ สามารถเชอมโยงกฎหมายเขากบโลกและ
ความเปนจรงไดกวางขวางมากขน64 อนแตกตางจากระบบการศกษา
กฎหมายแบบเดม
อยางไรกตาม นตศาสตรสกล ปรด พนมยงค สามารถด�าเนน
ไปในเพยงชวงระยะเวลา 15 ป กอนท มธก. จะตองเผชญกบความ
เปลยนแปลงอยางส�าคญในทางการเมองและมผลท�าใหเกดการยกเลก
หลกสตรธรรมศาสตรบณฑตไปในทายทสด น�าไปสการจดการศกษา
ทแยกออกเปนคณะตางๆ และมงเนนความรความเชยวชาญมากขน
โดยในสวนของการศกษากฎหมายกไดจดตงขนเปนคณะนตศาสตร
ลกษณะของหลกสตรการศกษาของ มธก. จงมความแตกตาง
ไปจากโรงเรยนกฎหมาย แมจะมไดใชชอของปรญญาวานตศาสตร
บณฑต แตแกนกลางของวชาในการศกษาใหความส�าคญกบวชา
กฎหมายเปนหลก เพราะฉะนน ในทรรศนะของผเขยนจงเหนวา
หลกสตรของ มธก. ในระยะเรมตนเปนการจดการเรยนการสอน
กฎหมายทมปรชญาและแนวคดซงมลกษณะเฉพาะในรปแบบหนง
ผเขยนใครขอเสนอใหเรยกการศกษากฎหมายในลกษณะนวาเปน
‘นตศาสตรสกล ปรด พนมยงค’65
64 ความเหนของนธ เอยวศรวงศ ใน บคคลหลายหลาก วพากษนกกฎหมาย งานวชาการร�าลก ศาสตราจารยจตต ตงศภทย ครงท 11 วนเสารท 25 มนาคม 2549 ณ หองแอลท 1 คณะนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร (กรงเทพฯ: โรงพมพเดอนตลา, 2549) หนา 11-12.65 เปนทนาสนใจวามหาวทยาลยธรกจบณฑตยไดน�าชอของ ปรด พนมยงค ไปตอทายชอของคณะนตศาสตรจงท�าใหปรากฏเปนชอ ‘คณะนตศาสตร ปรด พนมยงค’
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 135
การศกษากฎหมายแบบนตอกษรศาสตรการจดการศกษากฎหมายทปรากฏขนใน มธก. อนเปนระบบท
มงสรางนกนตศาสตรผรอบรเปนหลกสตรทไดใชอยเพยงไมถงสอง
ทศวรรษ นบตงแตการกอตง มธก. ขนเมอ พ.ศ. 2477 และไดยตลง
เมอมขอบงคบวาดวยการแยกคณะ มหาวทยาลยวชาธรรมศาสตร
และการเมอง พ.ศ. 2492 จงไดมการยกเลกหลกสตรธรรมศาสตร
บณฑต และไดจดการศกษาโดยแบงออกเปนคณะตางๆ สคณะคอ
คณะนตศาสตร คณะพาณชยศาสตรและการบญช คณะรฐศาสตร
และคณะเศรษฐศาสตร
ความเปลยนแปลงทเกดขนน ดานหนงเปนผลมาจากความ
พยายามทจะเขาควบคมมหาวทยาลยแหงนจากผมอ�านาจทางการ
เมองในยคนน เนองจาก มธก. ไดมสวนเกยวพนกบสถานการณ
ของการเมองไทยอยางแนบแนน โดยเฉพาะอยางยงบคคลทเปนผ
บรหารของมหาวทยาลย เชน นายปรด พนมยงค รวมถงบทบาท
ของนกศกษาในเหตการณทางการเมองหลายเหตการณท�าใหเกด
ความตองการทจะขจด ‘การเมอง’ ออกจากมหาวทยาลยโดยเฉพาะ
อยางยงภายหลงการกอกบฏวงหลวงอนเปนความพยายามของนาย
ปรดและทหารเรอบางสวนทจะยดอ�านาจจากกลมอ�านาจนยม ซง
สวนหนงนาจะเปนผลมาจากการทผกอตงมหาวทยาลยแหงน (ไสว สทธพทกษ) เปนผทมความผกพนและใหความเคารพเปนอยางมากตอปรด อยางไรกตาม มไดหมายความวาแนวทางในการจดการศกษานตศาสตรทด�าเนนอยในสถาบนการศกษาแหงนจะด�าเนนไปในทศเดยวกนกบนตศาสตรสกลปรด พนมยงค ตามทไดอธบายไว ณ ทน.ดตวอยางการใชชอ คณะนตศาสตร ปรด พนมยงค ไดจากหนงสอของคณต ณ นคร, ว.อาญาวพากษ (กรงเทพฯ: ส�านกพมพวญญชน, 2552) ในหนงสอเลมนไดลงวา ‘คณะนตศาสตรปรด พนมยงค มหาวทยาลยธรกจบณฑตย’.
รอยตอและจดตด 136
ภายหลงจากความพายแพของนายปรดสงผลกระทบและท�าใหเปน
‘มลทน’ เพมมากขนตอ มธก.66 การเปลยนหลกสตรปรญญาธรรม
ศาสตรบณฑตใหเปนปรญญาสาขาตางๆ กระทงการเปลยนชอของ
มหาวทยาลยใหเหลอเพยงมหาวทยาลยธรรมศาสตรกเปนสวนหนง
ของกระบวนการน
นอกจากนความพยายามในการเปลยนหลกสตรการศกษา
ออกเปนสาขาวชาตางๆ ใหชดเจน มาจากความคดเหนวาการเรยน
แบบกวางและปะปนแบบปรญญาธรรมศาสตรบณฑตไมถกตอง
ตามหลกสากล ธรรมศาสตรบณฑตรแตเพยงทฤษฎ ไมมความรใน
ทางปฏบตทจะไป ‘ขมายงปน’ ได เรมมระบบการรไทรหรอคดชอ
นกศกษาออกโดยเฉพาะผทไมมาลงทะเบยนเรยนเปนเวลานาน ซง
เชอวาจะเปนการขจดพวกทเขามาเลนการเมองในมหาวทยาลย ความ
เปลยนแปลงนนบเปนจดเรมตนของการยกเลกแนวคดตลาดวชาของ
มธก. และเปนความพยายามท�าใหหลกสตรการศกษาในมหาวทยาลย
สอดคลองกบมหาวทยาลยของตะวนตกโดยเฉพาะอยางยงหลกสตร
ของสหรฐอเมรกาทเรมเขามามอทธพลตอการศกษาของประเทศไทย67
ส�าหรบการศกษากฎหมายทไดมการแยกออกมาเปนคณะ
นตศาสตรอยางชดเจน นบเปนชวงเปลยนผานของการกาวสทศทาง
การศกษากฎหมายทอยภายใตการครอบง�าของระบบการศกษาท
ใหความส�าคญกบทางดานวชาชพ ซงไดกลายเปนระบบการศกษา
กฎหมายทมอทธพลและสบทอดตอมาจนกระทงในปจจบน โดย
66 ชาญวทย เกษตรศร และคณะ, ส�านกนนธรรมศาสตรและการเมอง (กรงเทพฯ: ส�านกพมพดอกหญา, 2535) หนา 148.67 เพงอาง, หนา 149.
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 137
เมอมการจดการศกษาทางนตศาสตรอยางเฉพาะเจาะจง ไดมการ
เปลยนแปลงหลกสตรซงใหความส�าคญกบการสรางบคคลทจะเปน
ผประกอบวชาชพทางดานกฎหมายมากขน
เชน กฎหมายอาญาทเดมเคยจดไวเพยงภาคการศกษาเดยว ก
ขยายออกเปนสามภาคการศกษา มการสอนวชาซงเปนวชาชพเฉพาะ
ทางเพม เชน พระราชบญญตขาราชการตลาการ อยการ ทนายความ
เปนตน ขณะทมการตดวชาซงเปนพนฐานในการท�าความเขาใจสงคม
ออกไป เชน วชาลทธเศรษฐกจ หลกการของการแยกเปนคณะเมอ
พจารณาจากหลกสตรนตศาสตรบณฑตกคอ การเปลยนทศทาง
การศกษากฎหมายบนฐานของสหวทยาการมาสการเปนชางเทคนค
ทางกฎหมายมากขน
ขณะเดยวกนกไดมความเปลยนแปลงเกยวกบสภาพของ
นกศกษาใน มธก. (ซงไดเปลยนชอมาเปนมหาวทยาลยธรรมศาสตร
เมอ พ.ศ. 2495) โดยนกศกษาทมาเรยนแบบเตมเวลามจ�านวนเพม
มากขน จากเดมทสวนใหญของนกศกษาจะเปนผทท�างานและเรยน
ควบคกนไป อนเปนผลจากการขยายตวของชนชนกลางทสามารถ
รบภาระคาใชจายในการศกษาของคนในครอบครวได และบางสวน
กเปนผลมาจากการเปลยนระบบรบนกศกษาของทางมหาวทยาลย
หลงจากปการศกษา 2492 มธก. กไมรบนกศกษาตางจงหวดผาน
กระทรวงศกษาธการอกตอไป นกศกษาตางจงหวดตองตดตอกบ
มหาวทยาลยโดยตรง ท�าใหผทเขาศกษาในมหาวทยาลยธรรมศาสตร
เปลยนไปจากเดม โดยท�าใหสวนมากของผทจะเขามาศกษาจะตอง
เปนบคคลทมความมนคงในทางเศรษฐกจมากกวานกศกษาในระยะ
รอยตอและจดตด 138
เรมตนของ มธก.68
การจดตงเนตบณฑตยสภาขนเมอ พ.ศ. 2491 นบเปนองคกร
หนงทมบทบาทอยางส�าคญในการท�าใหการศกษากฎหมายทมงเนน
ความเปนวชาชพไดลงหลกปกฐานอยางมนคงในการศกษากฎหมาย
ของไทย โดยในเบองตนการจดตงเนตบณฑตยสภามวตถประสงค
เพอเปนการฝกอบรมในภาคปฏบตอยางเพยงพอกอนจะเขาปฏบต
งานวชาชพดานกฎหมาย69 แนวทางการศกษาของเนตบณฑตยสภา
จงเนนหนกไปในแงของตวบทกฎหมาย การตความและการบงคบ
ใชกฎหมายเปนหลกเพอใหผทศกษาสามารถใชกฎหมายทมอยได
และโดยทระบบการศกษากฎหมายในประเทศไทยนบตงแตการ
แยกออกเปนคณะนตศาสตรของ มธก. และการจดตงคณะนตศาสตร
ขนของสถาบนการศกษาตางๆ เชน การเปดแผนกวชานตศาสตรใน
จฬาลงกรณมหาวทยาลยเมอ พ.ศ. 2494 การจดตงมหาวทยาลย
รามค�าแหงเมอ พ.ศ. 2514 ซงมคณะนตศาสตรเปนหนงในสาขาวชา
ลวนมเปาหมายส�าคญเพอผลตนกปฏบตการทางกฎหมายมากกวา
การสรางนกนตศาสตร หลกสตรการศกษากฎหมายในสถาบน
การศกษาตางๆ จงมความใกลเคยงกบหลกสตรการศกษาของเนต
บณฑต อทธพลของแนวความคดในการผลตนกปฏบตการทาง
กฎหมาย ซงเปนวตถประสงคหลกของเนตบณฑตยสภาไดเขามาม
อทธพลอยางมากตอการจดการศกษากฎหมายของไทย หลกสตร
ของการศกษากฎหมายในสถาบนการศกษาแทบทงหมดตางกให
68 เพงอาง, หนา 181.69 ศลปชย มทธรศ, ‘การศกษากฎหมายในส�านกอบรมศกษากฎหมายแหงเนตบณฑตยสภา’ ใน 100 ป โรงเรยนกฎหมาย, อางแลว, หนา 173.
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 139
ความส�าคญกบ ‘กฎหมายสมมเมอง’ วาเปนกฎหมายพนฐานทมความ
ส�าคญของการศกษากฎหมาย
โดยประกอบไปดวยกฎหมายแพงและพาณชย กฎหมายอาญา
กฎหมายวธพจารณาความแพงและกฎหมายวธพจารณาความอาญา
จะเหนไดวาเนอหาของกฎหมายสมมเมองเปนกฎหมายทก�าหนด
ความสมพนธ สทธและหนาทระหวางเอกชนกบเอกชนรวมถงวธการ
ในการยตขอพพาทเมอเกดความขดแยงขนวาจะตองด�าเนนไปดวย
ขนตอนและกระบวนการอยางไร สวนวชาอนทไมไดเกยวของกบ
การปฏบตหนาทในทางวชาชพกไมไดรบความส�าคญและไมไดรบ
การบรรจเปนสวนหนงของหลกสตร หรออาจมสถานะเปนเพยงวชา
เลอก ดงเชน วชานตปรชญา ประวตศาสตรกฎหมาย หลกวชาชพ
นกกฎหมายหรอแนวคดทฤษฎทางกฎหมายอนๆ
สภาพการครอบง�าของวชาชพตอการศกษากฎหมายเปน
เงอนไขส�าคญหนงตอการก�าหนดทศทางการศกษากฎหมายของไทย
ในหวงเวลาน ดงทไดเคยมการวจารณถงความลมเหลวของระบบ
การศกษากฎหมายไวดงน
“ปญหาของการศกษานตศาสตรในประเทศไทยในเวลานก
คอวาทกมหาวทยาลยหวงแตผลตบณฑตของตวใหหางานท�าได
มากทสด ตลาดใหญทสด traditional มากทสดคอ ตลาดอยการ
ผพพากษา ทนาย สามวชาชพนมอะไรคมครบ เนตบณฑตยสภา
ส�านกฝกอบรมกฎหมายแหงเนตบณฑตยสภา เพราะฉะนนหลกสตร
ของมหาวทยาลยทงหลายทงทเปนรฐและของเอกชนจงเลยนแบบ
หลกสตรของส�านกฝกอบรมศกษากฎหมายแหงเนตบณฑตยสภา”
“ผลกคอวา วชาชพมนครอบง�าวชาการ ซงมผลในการ
รอยตอและจดตด 140
พฒนาการศกษากฎหมาย เพราะวานกวชาชพ คอ ทานผพพากษา
ทานอยการ ทานทนายความ เหลานเขามาก�าหนดบทบาทของ
การศกษานน ทานเขาไปทวทกหวระแหง แหงแรกทานยดหวหาด คอ
เปนอาจารยพเศษในมหาวทยาลยเปนเพราะมหาวทยาลยเองระบบ
อาจารยประจ�ายงไมแขงในเวลานสภาพดขนมากแลว แหงทสองท
ทานเขาไปยดหวหาดกคอ ทานเขาไปเปนกรรมการตางๆ ของรฐท
คมการศกษานตศาสตร ทานเขาไปทบวงมหาวทยาลยอยในคณะ
กรรมการพลเรอนเสยทเดยว ทานเขาไปคมการศกษานตศาสตรภาค
เอกชน ทานเขาคมสภาวจยแหงชาต 40 กรรมการสาขานตศาสตร
ของสภาวจยกวาครงมาจากวชาชพดงเดม ผพพากษา อยการ
ทนายความ หลายทานเปนครบาอาจารยของผม และเปนทนาแปลก
มหศจรรยวาหลายทานนน ต�าราสกเลมหนงกไมเคยเขยน แตเปน
กรรมการสภาวจยแหงชาตทางดานนตศาสตร เพราะฉะนนผลผลต
ออกมาคณสมบตเดยวกนหมด”70
การครอบง�าของวชาชพทมตอการศกษากฎหมายไดมสวน
อยางส�าคญตอการสรางวาทกรรมกระแสหลกในแวดวงกฎหมาย ทยง
คงยดถอวาผทมความสามารถทางดานกฎหมายคอผทสามารถสอบ
ผานเนตบณฑตยสภา ดงท ปรชา สวรรณทต ไดกลาวถงความคาด
หวงของบรรดานกกฎหมายอาวโสทมตอตนเองในคราวรบต�าแหนง
คณบดคณะนตศาสตรของมหาวทยาลยธรรมศาสตรวา
“ผหลกผ ใหญของผมอาจารยทผมนบถอ แนะน�าผมเปน
70 ความเหนของบวรศกด อวรรณโณ ใน วระดา สมสวสด (บรรณาธการ), รายงานการสมมนาวชาการ เรอง พฒนาการทางรฐศาสตรและนตศาสตรกบสงคมไทย (กรงเทพฯ: โรงพมพมตรนราการพมพ, 2529) หนา 215-216.
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 141
สงแรกเลยบอกวาอาจารยปรชา ท�าอยางไรจะใหนตศาสตร
(หมายถง นกศกษานตศาสตร - ผเขยน) ของเราไดท 1 เนตบณฑต
ผมกาวขาไมออกเลย เพราะฉะนนในปจจบนความคดของทานอาจารย
ในระดบนนทเรานบถอยงมองดวานตศาสตรทไหนจะเกงไมเกงวดกน
ทตวเนตฯ ท 1 หรอสอบไดมากไดนอย ปไหนรามค�าแหงไดท 1 ชหนา
จฬา ชหนาผม ท�าไมรามฯ ไดท 1 เขาไดท 1 เขาวดกนทตวนครบ”71
หากพจารณาถงสถานะของมหาวทยาลยธรรมศาสตรในฐานะ
ทเปนสถาบนการศกษาดานกฎหมายทเกาแกและมชอเสยง ซงได
รบการยอมรบอยางกวางขวางถงความเขมแขงในดานการศกษา
กฎหมายกยงไมอาจหลกเลยงตอแรงกดดนของอทธพลทางดาน
วชาชพ อนมผลตอทศทางและหลกสตรของการศกษาแลว เมอหน
กลบมาพจารณาถงสถาบนอนๆ ทเพงกอตงและเปดสอนซงยงไมม
ความเขมแขงทางวชาการทเทาเทยม แรงกดดนเชนนกยอมมผลตอ
การจดการศกษากฎหมายอยางยง ดงนน จงเปนไปตามทไดมการ
วจารณไววา ไมวาจะเปนนกศกษากฎหมายทจบจากสถาบนแหงใด
กตาม “คณภาพเหมอนกนหมด”
แนวทางการศกษากฎหมายทเกดขนหลงทศวรรษ 2490 จงม
ความเปลยนแปลงอยางส�าคญยง อนสงผลตอความเขาใจและความ
สามารถของนกกฎหมายไทยทผานการศกษาในระบบใหม ซงเพยง
ชวระยะเวลาไมนานกเกดความตระหนกถงผลกระทบของระบบ
การศกษาในลกษณะเชนน ดงในหวงเวลาทมการปฏรปหลกสตร
นตศาสตรบณฑตในมหาวทยาลยธรรมศาสตรเมอ พ.ศ. 2514-2515
71 ค�าอภปรายของ ปรชา สวรรณทต ใน เพงอาง, หนา 225-226.
รอยตอและจดตด 142
กมการตระหนกถงผลทตดตามมาจากการจดหลกสตรในลกษณะดง
กลาววา
“มความร สกกนท วไปในวงผ ร ท งหลายในสมยนนว า
นกนตศาสตรในประเทศไทยมกจะถกวพากษวจารณวาเปนผท
มทศนคตคบแคบและมแนวโนมทจะยดมนตวบทกฎหมายตาม
ตวอกษรจนเกนไป โดยไมค�านงถงความเป นจรงและความ
เปลยนแปลงของสงคมและบานเมอง”72
ซงเปนผลใหเกดการวพากษวจารณอยางกวางขวางตอระบบ
การศกษากฎหมายในลกษณะเชนนวา เปนการศกษาในลกษณะท
เนนจะใหทองจ�าบทบญญตมากกวา ทจะใหผเรยนมความคดวพากษ
วจารณ สรางสรรคหาขอดขอเสยของกฎหมายตางๆ การไมเชอมโยง
สภาวะเหตการณตางๆ ในสงคมคอแนวทางการบรรยายกฎหมาย
ทเปนอย73
วระดา สมสวสด ในฐานะของผสอนกฎหมาย กไดแสดงความ
เหนตอระบบการศกษากฎหมายในลกษณะเชนนไวสอดคลองกน
“วชาเหลานนความจรงแลวในตวของมนเองและผสอนนา
จะสรางความคดวเคราะหใหแกนกศกษาตางๆ ไดวาวชาหรอตว
บทกฎหมายทมนมอยเปนอยางไร หรอมนมความเปนธรรมหรอ
ไม นตศาสตรทางคณคาไมเปนทรจก มนมเหตผลเบองหลงของ
72 ปรด เกษมทรพย, นตปรชญา พมพครงท 3 (กรงเทพฯ: โครงการต�าราและเอกสารประกอบการสอน คณะนตศาสตรมหาวทยาลยธรรมศาสตร, 2539) หนา 17.
73 พชยศกด หรยางกร, ‘ปญหาบางประการทเกยวกบการพฒนาการศกษากฎหมายในประเทศไทย’, ใน รพ 19 (น�าอกษรการพมพ, 2519) หนา 124-128.
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 143
บทบญญตนนอยางไร ใครเปนผไดประโยชนเสยประโยชน กนาเสยใจ
ไมมการพดถง กเอาแตวาจดจ�ากนอยางไรและวงการนตศาสตรจะ
เปนทปลาบปลมกนอยางมากวา ใครจ�าไดเกงและคนทจ�าไดเกงมาก
จะเปนผทมความสามารถอยางยง แตถาเราพดกบวงการอนแลวเขา
หวเราะเยาะเอาอยางมากเลยวานตศาสตรนนไมไดมความกวางขวาง
ไมไดมความรบรสภาพของสงคมภายนอก”74
ขอวจารณตอระบบการศกษากฎหมายในลกษณะดงกลาวด
จะด�าเนนสบเนองมาอยางไมเปลยนแปลง ประเวศ วะส แมมใชนก
นตศาสตรแตไดแสดงความเหนของตนทมการวงการนตศาสตรไว
อยางนาสนใจเมอ 31 ตลาคม 2545 วา
“ในการเรยนการสอนทกศาสตรทกสาขาวชาชพในปจจบนน จะ
เนนเทคนคเปนตวตงไมสนเรองคน สวนนตศาสตรกด�าทะมนไมเหน
ทางออก จนท�าใหเกดความรนแรงอยางชาวบานทจงหวดอางทองถก
ต�ารวจจบกมเพราะสงกระจายเสยงวทยชมชนของตวเองซงเปนเรองท
ถกตองแตไมถกกฎหมาย ตนพดเสมอวาอยาเอานตศาสตรเปนตวตง
ใหเอาธรรมศาสตรหรอธรรมะเปนตวตงจงจ�าเปนตองปฏรปกฎหมาย
ตนพดกบนกกฎหมายมา 7-8 ป แตท�าไมได นกกฎหมายบอกวา
เปนความออนแอทางวชาการกฎหมาย สอนแตใหเปนทนายความ
เปนผพพากษา”75
เพราะฉะนน จะเหนไดวาระบบการศกษากฎหมายทอยภายใต
74 ความเหนของวระดา สมสวสด ใน วระดา สมสวสด (บรรณาธการ), รายงานการสมมนาวชาการ เรอง พฒนาการทางรฐศาสตรและนตศาสตรกบสงคมไทย, อางแลว หนา 220.75 มตชนรายวน 1 พฤศจกายน 2545.
รอยตอและจดตด 144
การครอบง�าของการเปนวชาชพและสถาบนทมอทธพลตอวชาชพ
ดานกฎหมายไดมผลกระทบตอแนวทางการศกษาการท�าความเขาใจ
และการจดวางสถานะของความรดานกฎหมายในสถาบนการศกษา
อยางมาก รวมทงสงผลกระทบตอสงคมในทสด
ภายใตการครอบง�าของวชาชพตอการศกษากฎหมายท�าให
ระบบการศกษากฎหมายในสถาบนการศกษาตางๆ ในปจจบนม
ลกษณะทส�าคญรวมกน ดงน
ประการแรก หลกสตรการศกษาใหความส�าคญตอการประกอบ
วชาชพ
หลกสตรการศกษากฎหมายภายใตอทธพลของวชาชพ
ประกอบไปดวยรายวชาทมงไปยงการท�าความเขาใจกบกฎหมาย
ทมผลใชบงคบอยในปจจบนวามเนอหาอยางไร และถกตความ
เชนไร หลกสตรของการศกษากฎหมายทเกดขนจงใหความส�าคญกบ
กฎหมายพนฐานทใชในการประกอบวชาชพ คอ กฎหมายแพงและ
พาณชย กฎหมายอาญา กฎหมายวธพจารณาความแพง กฎหมาย
วธพจารณาความอาญา โดยถอเปนกฎหมายส�าคญทตองไดรบ
การศกษาอยางละเอยดลออในทกสถาบนทมการเปดสอนหลกสตร
นตศาสตรบณฑต
หรอกลาวอกนยหนงกคอ หลกสตรการศกษานตศาสตรบณฑต
ของมหาวทยาลยแทบจะไมมความแตกตางจากเนอหาทก�าหนดไว
ในหลกสตรของเนตบณฑตยสภา เนอหาของวชาทศกษาในระดบ
ปรญญาตรประมาณ 80-90 เปอรเซนตของทกสถาบนมความใกล
เคยงกบวชาทเปดสอนในระดบเนตบณฑต
สภาพเชนนจงท�าใหการจดการศกษาของสถาบนการศกษาสวน
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 145
ใหญมสถานะเปนเพยงโรงเรยนเตรยมเนตบณฑตยสภา แมวาอาจม
ความพยายามทจะแหวกใหพนจากวงวนดงกลาวแตกยงไมสามารถ
กระท�าไดอยางเตมท
ประการทสอง เปนการศกษาทเนนการทองจ�าเปนหลก
การเรยนในชนเนตบณฑตฯ จะเนนการทองตวบทกฎหมาย
และค�าวนจฉยของศาลในแตละคดวามแนวค�าพพากษาอยางไร โดย
ถอวาเปนสงทมความส�าคญในการศกษากฎหมายเพอใหเขาใจและ
ใชกฎหมายไดถกตอง เมอหลกสตรนตศาสตรบณฑตในมหาวทยาลย
ตกอยภายใตอทธพลของเนตบณฑตท�าใหการศกษานตศาสตร
ในสถาบนการศกษาด�าเนนไปในลกษณะเดยวกบการศกษาในชน
เนตบณฑต โดยไมใหความส�าคญตอกระบวนการท�าความเขาใจ
ถงหลกกฎหมาย เจตนารมณ ผลของการบงคบใชกฎหมายท
สงผลกระทบตอสงคม ซงลวนแตมความส�าคญตอการศกษากฎหมาย
เชนกน ลกษณะของการศกษาทเนนการทองจ�ามผลสบเนองไปถง
การตความและการบงคบใชกฎหมาย ทมกจะเปนไปดวยการยด
ตวบทกฎหมายเปนส�าคญ
ลกษณะของการศกษากฎหมายภายใตบรบททกลาวมาม
ผลกระทบตอวงการนตศาสตรในประการส�าคญดงตอไปน76
ประการแรก การตความและบงคบใชกฎหมายแบบนตอกษร
ศาสตรในการใชกฎหมายของนกกฎหมายสวนใหญมกเปนไป
ดวยการยดตวบทกฎหมายเปนส�าคญ โดยไมสนใจตอการน�าเอา
เจตนารมณของกฎหมายเขามาเปนสวนหนงของการวนจฉยชขาด
76 สมชาย ปรชาศลปกล, ‘น�ายาวชานตศาสตรไทย’ มตชนรายวน 11 พฤศจกายน 2545 หนา 7.
รอยตอและจดตด 146
และโดยไมค�านงวาการบงคบใชกฎหมายนนจะกอใหเกดความไมเปน
ธรรมหรอไม หากยดเพยง ‘ความถกตองตามกฎหมาย’ เทานน ดง
จะเหนไดจากขอถกเถยงของนกกฎหมายไทยมกขนอยกบการตความ
ถอยค�า ประโยค ทถกบญญตไวในกฎหมายวาควรจะมความหมายใน
ลกษณะเชนใด โดยแทบไมไดมการถกเถยงถงหลกการหรอแนวคดท
เปนพนฐานของตวบทกฎหมายนน
ประการทสอง ไมใหความสนใจตอการศกษากฎหมายในเชง
ทฤษฎหรอแนวความคดทางกฎหมาย
ในหลกสตรการศกษากฎหมายของไทยจะไมได ใหความ
ส�าคญตอการศกษาถงทฤษฎหรอแนวความคดทจะชวยใหเกดพลง
ในการวพากษวจารณหรอเกดการตงค�าถามใหมๆ ในทางวชาการ
การศกษากฎหมายซงเนนไปทการทองจ�าบทบญญตของรฐและมง
สรางนกปฏบตการทางกฎหมาย ขณะทการศกษาแนวความคดทาง
ทฤษฎจะมสวนตอการเปดมมมองในการท�าความเขาใจตอกฎหมาย
ใหกวางขวางออกไป เชน แนวความคดทางกฎหมายแบบอตถศาสตร
(Feminist Legal Theory) จะมบทบาทอยางมากตอการวเคราะหถง
ความไมเสมอภาคระหวางชายหญงทปรากฏอยในกฎหมายอนจะเปน
ผลไปสการพจารณาถงความเทาเทยมระหวางเพศใหมากยงขน หรอ
แนวความคดแบบส�านกกฎหมายธรรมชาต (Natural Law School of
Law) จะท�าใหเกดการตระหนกถงการตรวจสอบเนอหาในกฎหมายวา
สอดคลองกบหลกคณคาหรอความชอบธรรมมากกวาการยอมรบเอา
บทบญญตของกฎหมายตางๆ วาเปนสงทถกตองโดยปราศจากการ
ตงค�าถามหรอขอสงสย
ซงในระบบการศกษากฎหมายของไทย แนวความคดตางๆ
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 147
เหลานไมมความหมายส�าคญแตอยางใด เพราะไมไดชวยใหผเรยน
กลายเปน ‘นกกฎหมายทเกง’ ในสถาบนการศกษาหลายแหงวชาท
เปนแนวความคด ทฤษฎทางดานกฎหมายจงไมไดรบการบรรจเอา
ไวในหลกสตร หรอบางทกอาจมสถานะเปนเพยงวชาเลอกเทานน
ประการทสาม ความออนแอของนตศาสตรไทยทามกลางความ
เปลยนแปลงทเกดขนอยางกวางขวาง
ผลสบเนองจากเหตทงสองประการขางตนจงท�าใหนตศาสตร
ไทยไรพลงในการเผชญหนากบความเปลยนแปลงใหมๆ ทก�าลง
เกดขนอยางรอบดาน ดวยเหตทระบบการศกษากฎหมายมง
ไปสการประกอบวชาชพเปนหลก ท�าใหการศกษามงไปในการ
จดจ�าและยอมรบค�าอธบายทมอยดงเดมใหเปนสรณะในการวนจ
ขอขดแยงตางๆ ลกษณะของการศกษาเชนนจงเปนการตอกย�าและ
รกษาความรชดทด�ารงอยใหด�าเนนตอไป (status quo)
เมอเผชญกบสภาพปญหาอนเนองมาจากความเปลยนแปลง
ของสงคมหรอในการวนจขอขดแยงทพนไปจากกรอบความรทเคย
ถายทอดกนมา ท�าใหนกกฎหมายไมสามารถใหค�าตอบหรออาจน�า
ไปสการปฏเสธความรในลกษณะอนทถกสรางขนมาเพอตอบสนอง
ตอปญหาของสงคม เชน แนวความคดเรองสทธชมชน ซงกลายเปน
ประเดนทถกโตแยงอยางมากจากแวดวงนตศาสตรไทยซงคนเคยกบ
แนวคดเรองสทธของรฐ/เอกชน หรอแนวความคดสถานะกงพลเมอง
(quasi-citizens) อนเปนการใหสทธบางประการแกคนตางดาวท
อพยพมาตงถนฐานในดนแดนของรฐอนบนหลกการพ�านกอาศยก
แทบไมเปนทรบร เนองจากการถายทอดความรในเรองสญชาตทยด
ตดอยกบหลกดนแดนและหลกสบสายโลหต เปนตน
รอยตอและจดตด 148
แมจะดราวกบวาเกดความเฟองฟอยางมากของการศกษา
กฎหมายในสงคมไทยในนบตงแตทศวรรษ 2540 เปนตนมา ดงท
ไดมการเปดสถาบนการศกษาดานกฎหมายขนมากมายแทบทก
หวระแหงทงในสถาบนการศกษากฎหมายของรฐและเอกชน คะแนน
สอบเขาคณะนตศาสตรของมหาวทยาลยหลายแหงอยในล�าดบสง
ในฐานะคณะยอดนยมซงปรากฏใหเหนนบตงแตภายหลงทศวรรษ
2540 อนเปนสงทเปลยนไปจากในอดตซงคณะนตศาสตรมกถก
เลอกเอาไวล�าดบทายๆ ส�าหรบ ‘เผอเลอก’ ในกรณทไมไดคณะตาม
ทตนเองตองการ นอกจากนกยงปรากฏบทบาทของนกกฎหมาย
จ�านวนมากในทางสาธารณะจนนกกฎหมายกลายเปนบคคลทมความ
ส�าคญในแวดวงตางๆ ไมวาในทางการเมอง เศรษฐกจ ระบบราชการ
สถาบนตลาการ แตความเปลยนแปลงในลกษณะเชนนอาจไมไดแสดง
ใหเหนถงความกาวหนาในทางวชาการดานนตศาสตรแตอยางใด และ
ทส�าคญกดเหมอนจะยงไมคอยมการตระหนกถงความไรน�ายาของ
การศกษานตศาสตรในสงคมไทยอยางจรงจง แมกระทงกบภายใน
สถาบนการศกษาทางดานนตศาสตรเองกตาม
อรรถจกร สตยานรกษ 60 ป 149
บรรณานกรม
L.B. Curzon (1995). Jurisprudence, London: Cavendish Publishing.
คณต ณ นคร (2552). ว.อาญาวพากษ, กรงเทพฯ : ส�านกพมพวญญชน.
จรญ โฆษณานนท (2528). กฎหมายกบสทธเสรภาพในสงคมไทย: เสนขนาน
จาก 2475 ถงปจจบน, กรงเทพฯ: กลมประสานงานศาสนาเพอสงคม.
จกรปาณ ศรศลวสทธ (2499). เรองของเจาพระยามหธร (ลออ ไกรฤกษ). ท
ระลกในงานพระราชทานเพลงศพเจาพระยามหธร ณ วดเทพศรนทรา-
วาส 15 พฤศจกายน 2499.
ชาญวทย เกษตรศร และคณะ (2535). ส�านกนนธรรมศาสตรและการเมอง.
กรงเทพฯ : ส�านกพมพดอกหญา.
ธรรมศาสตร 49. เนองในโอกาสวนสถาปนามหาวทยาลยธรรมศาสตร 27
มถนายน 2526, โรงพมพมหาวทยาลยธรรมศาสตร.
บคคลหลายหลาก วพากษนกกฎหมาย (2549). งานวชาการร�าลก ศาสตราจารย
จตต ตงศภทย ครงท 11. กรงเทพฯ: โรงพมพเดอนตลา.
ปรด เกษมทรพย (2539). นตปรชญา พมพครงท 3. กรงเทพฯ: โครงการ
ต�าราและเอกสารประกอบการสอน คณะนตศาสตร มหาวทยาลย
ธรรมศาสตร.
พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว (2510). เจานายและขาราชการกราบ
บงคมทลความเหนจดการเปลยนแปลงราชการแผนดน รศ. 130 และ
พระราชด�ารสในพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ทรงแถลง
พระบรมราชาธบายแกไขการปกครองแผนดน, พระนคร: โรงพมพ
กรมสรรพามต.
พชรนทร เปยมสมบรณ (2517). การปฏรปกฎหมายไทยตงแต พ.ศ. 2411
จนถง พ.ศ. 2478. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต แผนก
วชาประวตศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย.
รายงานการสมมนาวชาการ เรอง พฒนาการทางรฐศาสตรและนตศาสตรกบ
สงคมไทย. (2529) กรงเทพฯ: โรงพมพมตรนราการพมพ.
วระดา สมสวสด (2526). มองกฎหมาย. เชยงใหม: หองจ�าหนายหนงสอ ส�านก
หอสมดมหาวทยาลยเชยงใหม.
รอยตอและจดตด 150
สมชาย ปรชาศลปกล (2546). ความยอกยอนในประวตศาสตรของบดาแหง
กฎหมายไทย. กรงเทพฯ: วญญชน.
สมชาย ปรชาศลปกล (2549). นตศาสตรไทยเชงวพากษ. กรงเทพฯ: วญญชน.
ส�านกอบรมศกษากฎหมายแหงเนตบณฑตยสภา (2540). 100 ป โรงเรยน
กฎหมาย, กรงเทพฯ: เนตบณฑตยสภา.
แสวง บญเฉลมวภาส (2545). ประวตศาสตรกฎหมายไทย พมพครงท 3.
กรงเทพฯ: วญญชน.