โครงการอนุรักษ พันธุกรรมพ...

สการนาไปใชประโยชน

สนองโครงการอนเนองมาจากพระราชดาร�โดยมหาว�ทยาลยราชภฏเพชรบรณ

สมนไพรไทยมหศจรรย

โครงการอนรกษ�พนธกรรมพ�ชอนเนองมาจากพระราชดาร�สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร� (อพ.สธ.)

สารจากอธการบดปจจบนกระแสของการรกษาสขภาพก�าลงมาแรง คนรนใหมหนมาเอาใจใสสขภาพ

กนมากขน พชสมนไพรนบวามบทบาทมากในชวตประจ�าวนของมนษย เชน ใชในการด�ารงชวต ยารกษาโรค และใชเปนอาหารเสรม หรอใชเปนเครองดมบ�ารงสขภาพ ตลอดจนใชเปนสวนประกอบของเครองส �าอาง อกทงสามารถน�ามาใชทางดานการเกษตรส�าหรบปองกนและก�าจดแมลงศตรพช ดงนนการใชประโยชนจากพชสมนไพรใหถกโรค ถกสวน จ�าเปนตองอาศยผรและตองมความรอยางแทจรง

หนงสอมหศจรรยสมนไพรไทยสการน�าไปใชประโยชนฉบบน จดท�าขนเพอสนองพระราชด�ารในโครงการอนรกษพนธกรรมพชอนเนองมาจากพระราชด�ารสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร (อพ.สธ.) สนองโดย มหาวทยาลยราชภฏเพชรบรณ และเพอเปนการปลกฝงโนมนาว กลอมเกลาจตใจใหเยาวชนเกดความเขาใจ หวงแหน และตระหนกถงคณคาของทรพยากรธรรมชาต เพอน�าไปสการอนรกษและการใชประโยชนอยางชาญฉลาดและยงยน หนงสอฉบบนประกอบดวยเนอหาโครงการอนรกษพนธกรรมพชอนเนองมาจากพระราชด�าร สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร (อพ.สธ.) ด�าเนนตามกรอบการด�าเนนงาน 3 กรอบ 8 กจกรรม พชสมนไพร ประโยชนของพชสมนไพร พชสมนไพรกบภมปญญาทองถน ภมปญญาไทยกบสมนไพรไทย ค�าแนะน�าในการใชยาสมนไพร พชสมนไพรในทองถนและสรรพคณ ชอวทยาศาสตร ลกษณะภายนอกของเครองยา สรรพคณ และรปแบบและขนาดวธใชยาและผลตภณฑสมนไพรเพอสขภาพ

มหาวทยาลยราชภฏเพชรบรณรสกปลมปตเปนลนพนทไดมโอกาสรวมสนองโครงการพระราชด�าร โครงการอนรกษพนธกรรมพชอนเนองมาจากพระราชด�าร สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ซงมเปาหมายวาจะสามารถศกษาและพฒนาใหเปนแบบอยางในการอนรกษพนธกรรมพชใหกบชมชนและทองถนตอไป

ผชวยศาสตราจารย ดร. ประยร ลมสขอธการบดมหาวทยาลยราชภฏเพชรบรณ

โครงการอนรกษพนธกรรมพชอนเนองมาจากพระราชดำารสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร (อพ.สธ.)

ค�าน�าพชสมนไพรเปนผลผลตจากธรรมชาต ทมนษยรจกน�ามาใชประโยชน เพอการรกษา

โรคภยไขเจบตงแตโบราณกาลแลว ในชวตประจ�าวนมนษยมความผกพนกบการใชประโยชนจากพชสมนไพรมาชานาน โดยพชสมนไพรหนงชนดสามารถเปนไดทงยาและอาหาร ตงแตตนนอนจนถงเขานอน ความนยมในพชสมนไพรใชท �าเปนเครองยาและเปนอาหาร พชสมนไพรทน�ามาใชลวนเปนพชสมนไพรใกลตว ซงบรรพบรษไดพยายามรวบรวมและบอกเลาใหลกหลานไดรบรผานการบนทกในสมดขอย หนงสอบดด�า หนงสอบดขาว และไดตกทอดมาสรนลกรนหลาน ความรดานสมนไพรนบเปนศาสตรทไดรบการสนบสนนและถายทอดจากรนสรนใหกวางขวาง ยงไปกวานนคณคาของสมนไพรไทยนอกจากจะเปนประโยชนในดานสาธารณสขหรอการใชประโยชนเปนยารกษาโรคแลว ยงสามารถน�าสมนไพรมาใชประโยชนทางดานอนๆ อก เชน น�ามาบรโภคเปนอาหาร ผลตเปนอาหารเสรมสขภาพ เครองดม สผสมอาหารและสยอม ตลอดจนเครองส�าอาง นอกจากนยงชวยพฒนาคณภาพชวตใหสามารถพงพาตนเองสามารถใชสมนไพรในระดบสาธารณสขมลฐาน เพอทดแทนการใชยาแผนปจจบน ซงในปจจบนมการสงเสรมและเผยแพรใหใชสมนไพรสาธารณสขมลฐานเพอรกษาโรคหรออาการเบองตนทพบบอยๆ เนองจากสมนไพรหลายชนดเปนผกทรบประทานกนเปนประจ�าอยแลว

และเพอเปนการสบสานความรดานสมนไพรทมงหวงใหสมนไพรไทยเคยงคประเทศสบไปจนถงรนลกรนหลานนน มหาวทยาลยราชภฏเพชรบรณเปนหนวยงานสถาบนการศกษาทท�างานเพอสนองโครงการอนรกษพนธกรรมพชอนเนองมาจากพระราชด�าร สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร (อพ.สธ.) จงไดจดท�าหนงสอมหศจรรยสมนไพรไทยสการน�าไปใชประโยชนเลมนขนเพอเปนการจดการด�าเนนงานดานการเรยนร ทรพยากรสรางจตส�านกในการอนรกษพนธกรรมพช (Germplasm) การใชประโยชนของพชสมนไพรไทยใหมประสทธภาพสงสด และเปนการกระตนใหเกดจตส�านกในการอนรกษทรพยากรทองถนอยางยงยน คณะผจดท�าหวงเปนอยางยงวาผอานจะไดรบประโยชนจากหนงสอเลมน

กองบรรณาธการมนาคม 2562

มหศจรรยสมนไพรไทยสการน�าไปใชประโยชน

สารบญ

สารจากอธการบด

ค�าน�า

บทน�า 1

กรอบการด�าเนนงานและกจกรรมอพ.สธ.

กรอบการเรยนรทรพยากร 2กจกรรมท 1 กจกรรมปกปกทรพยากร 3กจกรรมท 2 กจกรรมส�ารวจเกบรวบรวมทรพยากร 4กจกรรมท 3 กจกรรมปลกรกษาทรพยากร 5

กรอบการใชประโยชน 7กจกรรมท 4 กจกรรมอนรกษและใชประโยชนทรพยากร 8กจกรรมท 5 กจกรรมศนยขอมลทรพยากร 9กจกรรมท 6 กจกรรมวางแผนทรพยากร 10

กรอบการสรางจตส�านก 11กจกรรมท 7 กจกรรมสรางจตส�านกในการอนรกษทรพยากร 12กจกรรมท 8 กจกรรมพเศษสนบสนนการอนรกษทรพยากร 14

สมนไพร 16ประโยชนของพชสมนไพร 17พชสมนไพรกบภมปญญาทองถน 18ภมปญญาไทย...สมนไพรไทย 18การเตรยมยาจากสมนไพร 19การเกบยาสมนไพร 19ค�าแนะน�าในการใชยาสมนไพร 20


พชสมนไพรในทองถนและสรรพคณ 21กระเจยบแดง 22กระวานไทย 24กานพล 26ค�าฝอย 28ชะเอมไทย 30ดปล 32ดอกจนทน 34บอระเพด 36โปยกก 38ฝาง 40พรกไทยด�า 42เมดผกช 44มะกรด (ผวผล) 46มะตม 48มะขามปอม 50สมอไทย 52สมอพเภก 54สมปอย 56หญาคา 58อบเชย 61

ผลตภณฑสมนไพรเพอสขภาพ 63

บรรณานกรม 72

มหศจรรยสมนไพรไทยสการน�าไปใชประโยชน

6


1

บทน�าโดยอาจารยดร.นชจรสงหพนธ

หลกสตรวทยาศาสตรบณฑต สาขาวชาเกษตรศาสตรคณะเทคโนโลยการเกษตรและเทคโนโลยอตสาหกรรม มหาวทยาลยราชภฏเพชรบรณ

โครงการอนรกษพนธกรรมพชอนเนองมาจากพระราชด�าร สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร (อพ.สธ.) ด�าเนนตามกรอบการด�าเนนงาน 3 กรอบ 8 กจกรรม ไดแก กรอบท 1 กรอบการเรยนรทรพยากร คอ กจกรรมปกปกทรพยากร กจกรรมส�ารวจเกบรวบรวมทรพยากร กจกรรมปลกรกษาทรพยากร กรอบท 2 กรอบการใชประโยชน ประกอบดวย กจกรรมอนรกษและใชประโยชนทรพยากร กจกรรมศนยขอมลทรพยากร กจกรรมวางแผนทรพยากร และกรอบท 3 กรอบการสรางจตส�านก มกจกรรมสรางจตส�านกในการอนรกษทรพยากร และกจกรรมพเศษสนบสนนการอนรกษทรพยากร โดยในแผนแมบทระยะ 5 ปทหก (1 ตลาคม 2559 – 30 กนยายน 2564) อพ.สธ. มงเนนด�าเนนการอนรกษฐานทรพยากร 3 ฐาน ไดแก ฐานทรพยากรกายภาพ ฐานทรพยากรชวภาพ และฐานทรพยากรวฒนธรรมและภมปญญา เนนการขนทะเบยนฐานทรพยากรทองถน เพอพฒนาประสทธภาพการด�าเนนงานทางดานวชาการ สรางจตส�านกในการอนรกษทรพยากร โดยประสานงานและรวมกบหนวยงานสถาบนการศกษาตางๆ และการจดท�าฐานขอมลพนธกรรมพช และทรพยากรอนๆ ทมการเชอมโยงขอมลระหวางหนวยงานไดอยางมประสทธภาพ

ในป พ.ศ. 2560 มหาวทยาลยราชภฏเพชรบรณ ไดเขารวมสนองโครงการพระราชด�าร ในกรอบแผนแมบทระยะ 5 ปทหก (1 มถนายน 2560 – 30 กนยายน 2564) กลมมหาวทยาลยราชภฏและมหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคล G6

มหาวทยาลยราชภฏเพชรบรณรสกปลมปตเปนลนพนทไดมโอกาสรวมสนองโครงการพระราชด�าร โครงการอนรกษพนธกรรมพชอนเนองมาจากพระราชด�าร สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร ซงมเปาหมายวาจะสามารถศกษาและพฒนาใหเปนแบบอยางในการอนรกษพนธกรรมพชใหกบชมชนและทองถนตอไป

คนไทยคนเคยกบพชสมนไพรมาตงแตสมยโบราณ โดยมการน�าพชสมนไพรมาใชเปนยารกษาโรคในรปแบบตางๆ เชน ยาตม ยาเมดลกกลอน ยาดองเหลา ยาชง ยาผง และยาหมอง เปนตน ซงการน�าพชสมนไพรมาใชประโยชนตองอาศยองคความรจากการลองผดลองถกในการใชพชสมนไพรของบรรพบรษ ซงไดจดจ�าและถายทอดไปสรนลกรนหลาน ดงนนผใชพชสมนไพรจงตองศกษาเกยวกบสรรพคณ การชงตวง วธการปรงยา และกรรมวธการท�าผลตภณฑพชสมนไพรตางๆ ใหถกตองและแมนย�า

มหศจรรยสมนไพรไทยสการนำาไปใชประโยชน

2

กรอบการเร�ยนรทรพยากร

กรอบการเรยนรทรพยากร


3

กรอบการเร�ยนรทรพยากร

กจกรรมท1กจกรรมปกปกทรพยากร

เปาหมาย

1. เพอปกปกรกษาพนทปาของธรรมชาตของหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร ทงหนวยงานภาครฐและเอกชนทมพนทปาดงเดมอยในความรบผดชอบ โดยไมมนโยบายจะเปลยนแปลงสภาพพนท แตจะเปนพนทนอกเหนอจากพนทของกรมปาไมและกรมอทยานแหงชาตสตวปาและพนธพช หรออาจจะตองไมเปนพนททมปญหากบราษฎรโดยเดดขาด

2. เพอรวมมอกบกรมปาไมและกรมอทยานแหงชาตสตวปาและพนธพช โดยทกรมฯ น�าพนทของกรมฯ มาสนองพระราชด�าร ตามความเหมาะสม

แนวทางการด�าเนนกจกรรมปกปกทรพยากรในพนทปกปกทรพยากร

1. การท�าขอบเขตพนทปกปกทรพยากร

2. การส�ารวจ ท�ารหสประจ�าตนไม ท�ารหสพกด เพอรวบรวมเปนฐานขอมลในพนทของหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร

3. การส�ารวจ ท�ารหสพกด และคาพกดของทรพยากรชวภาพอนๆ นอกเหนอจากพนธกรรมพช เชน สตว จลนทรย เปนตน

4. การส�ารวจ ท�ารหสพกด และคาพกดของทรพยากรกายภาพ เชน ดน หน แรธาตตางๆ คณภาพน�า และคณภาพอากาศ เปนตน

5. การส�ารวจเกบขอมลภมปญญาทองถน วฒนธรรมตางๆ ทเกยวของกบการใชทรพยากรกายภาพและทรพยากรชวภาพในพนท

6. สนบสนนใหมอาสาสมครปกปกรกษาทรพยากรในพนทสถานศกษา เชน นกศกษา ในมหาวทยาลย ในระดบหมบาน ต�าบล สนบสนนใหประชาชนทอยรอบๆ พนทปกปกทรพยากร เชน มกจกรรมปองกนไฟปา กจกรรมรวมมอรวมใจรกษาทรพยากรในพนทปกปกทรพยากร เปนตน


4

กจกรรมท2กจกรรมส�ารวจเกบรวบรวมทรพยากร


1. เพอส�ารวจและเกบรวบรวมทรพยากรในพนท ไดแก ทรพยากรกายภาพ ทรพยากรชวภาพและทรพยากรวฒนธรรมและภมปญญาในพนทททราบแนชดวาก�าลงจะเปลยนแปลงจากสภาพเดม ภายใตรศมอยางนอย 50 กโลเมตร ของหนวยงานทรวมพระราชด�าร ใหพจารณาความพรอมและศกยภาพของหนวยงานทเปนแกนกลางด�าเนนงานในแตละพนทเปนส�าคญ

2. เพอส�ารวจและเกบรวบรวมทรพยากรในพนท ไดแก ทรพยากรกายภาพ ทรพยากรชวภาพและทรพยากรวฒนธรรมและภมปญญาในพนทททราบแนชดวาก�าลงจะเปลยนแปลงจากสภาพเดม ภายใตรศมอยางนอย 50 กโลเมตร ของหนวยงานทรวมพระราชด�าร อาจก�าลงเปลยนแปลงหรอไมกได แตเปนคนละพนทปกปกพนธกรรมพช/ทรพยากรในกจกรรมท 1

แนวทางการด�าเนนกจกรรมส�ารวจเกบรวบรวมทรพยากร

1. การส�ารวจเกบรวบรวมตวอยาง ทรพยากรกายภาพ ทรพยากรชวภาพ และทรพยากรวฒนธรรมและภมปญญา ในบรเวณรศมอยางนอย 50 กโลเมตร ของหนวยงานนนๆ ทงพนท แตอาจเรมตนในพนททจะมการเปลยนแปลงจากการพฒนาหรอลอแหลมตอการเปลยนแปลงกอน เชน พนทก�าลงจะสรางอางเกบน�า สรางศนยการคา พนทสรางถนน การขยายทางหลวงหรอเสนทางตางๆ พนทสรางสายไฟฟาแรงสง พนททก�าลงถกบกรก และในพนทอนๆ ทจะถกพฒนาเปลยนแปลงจากสภาพเดม

2. การเกบรวบรวมทรพยากรชวภาพเพอเปนตวอยางแหง และตวอยางดอง รวมถงการเกบตวอยางทรพยากรกายภาพ เพอเปนตวอยางในการศกษาหรอเกบในพพธภณฑพช พพธภณฑธรรมชาตวทยา

3. การเกบพนธกรรมทรพยากร ส�าหรบพชสามารถเกบเพอเปนตวอยางเพอการศกษา หรอมการเกบในรปเมลดในหองเกบรกษาเมลดพนธ การเกบตนพชมชวตเพอไปปลกในทปลอดภย การเกบ ชนสวนพชทมชวต (เพอน�ามาเกบรกษาในสภาพเพาะเลยงเนอเยอ) และส�าหรบทรพยากรอนๆ (สตว จลนทรย เหด รา ฯลฯ) สามารถเกบตวอยางมาศกษาและขยายพนธตอไปได ในกจกรรมท 3 กจกรรมปลกรกษาทรพยากร


5

กจกรรมท3กจกรรมปลกรกษาทรพยากร


1. เพอน�าทรพยากรทมคาใกลสญพนธ หรอตองการเพมปรมาณเพอน�ามาใชประโยชน จ�าพนทในกจกรรมท 1 และกจกรรมท 2 ท�าการคดเลอกมาเพอด�าเนนงานกจกรรมตอเนอง โดยการน�าพนธกรรมทางชวภาพตางๆ ไปเพาะพนธ ปลก เลยง และขยายพนธเพมในพนททปลอดภย เรยกวา พนทปลกรกษาทรพยากร

2. สงเสรมใหเพมพนทแหลงรวบรวมทรพยากรตามพนทของหนวยงานตางๆ (ex situ) ทงในแปลงเพาะพนธ หองปฏบตการฯ แหลงเพาะพนธสตว เปนลกษณะของสวนพฤกษศาสตร สวนรกชาต ปาชมชนทรวมสนองพระราชด�าร และยงเกบรกษาในรปเมลด เนอเยอ และสารพนธกรรมในหองปฏบตการฯ ของหนวยงาน รวมถงการเกบรกษาพนธในธนาคารพชพรรณ อพ.สธ. สวนจตลดา เกบในรปสารพนธกรรม หรอ ดเอนเอ และศนยอนรกษพนธกรรมพช อพ.สธ. คลองไผ

แนวทางการด�าเนนกจกรรมปลกรกษาทรพยากร

ทรพยากรพนธกรรมพช

1. การปลกรกษาตนพนธกรรมพชในแปลงปลก การปลกรกษาตนพชมชวตลกษณะปาพนธกรรมพชมแนวทางด�าเนนงาน คอ ส�ารวจสภาพพนทและสรางสงอ �านวยความสะดวกในการปฏบตงาน งานขยายพนธพช งานปลกพนธกรรมพชและบนทกผลการเจรญเตบโต งานจดท�าแผนทตนพนธกรรมและท�าพกดตนพนธกรรม

2. การตรวจสอบพชปราศจากโรคกอนการเกบรกษาพนธกรรมพชในรปแบบตางๆ

3. การเกบรกษาทงในรปของเมลด ในระยะสน ระยะกลาง และระยะยาว ในรปของธนาคารพนธกรรม ศกษาหาวธการเกบเมลดพนธ และทดสอบการงอกของเมลดพนธ

4. การเกบรกษาโดยศกษาเทคโนโลยการเพาะเลยงเนอเยอพชแตละชนด ศกษาการฟอกฆาเชอ ศกษาสตรอาหารทเหมาะสม ศกษาการเกบรกษาโดยการเพาะเลยงเนอเยอในระยะสน ระยะกลางระยะยาว และในไนโตรเจนเหลว (cryopreservation) และการขยายพนธโดยการเพาะเลยงเนอเยอ


6

5. การเกบรกษาในรปสารพนธกรรม (DNA) เพอการน�าไปใชประโยชน เชน การวเคราะหลายพมพดเอนเอ การปรบปรงพนธพช เปนตน

6. การด�าเนนงานในรปของสวนพฤกษศาสตร สวนรกขชาต สวนสาธารณะตางๆ การปลกพชในสถานศกษา โดยมระบบฐานขอมล ทสามารถใชประโยชนไดในอนาคต

ทรพยากรพนธกรรมสตวและทรพยากรพนธกรรมอนๆ

ใหด �าเนนการใหมสถานทเพาะเลยงหรอหองปฏบตการทจะเกบรกษา เพาะพนธ/ขยายพนธตามมาตรฐานความปลอดภย โดยมแนวทางการด�าเนนงานคลายคลงกบการด�าเนนงานในทรพยากรพนธกรรมพชขางตน


กรอบการใชประโยชน

8

กจกรรมท4กจกรรมอนรกษและใชประโยชนทรพยากร


1. เพอศกษาและประเมนศกยภาพพนธกรรมพช และทรพยากรอนๆ ทส �ารวจเกบรวบรวม และปลกรกษาไว จากกจกรรมท 1-3

2. เพอการอนรกษและใชประโยชนทรพยากรทง 3 ฐานทรพยากร ไดแก ทรพยากรกายภาพ ทรพยากรชวภาพ และทรพยากรวฒนธรรมและภมปญญา มการวางแผนและด�าเนนการวจยศกยภาพของทรพยากรตางๆ น�าไปสการพฒนาพนธพช พนธสตว สายพนธจลนทรย ตามแนวพระราชด�าร และแนวทางน�าไปสการอนรกษและใชประโยชนอยางยงยน

แนวทางการด�าเนนกจกรรมอนรกษและใชประโยชนทรพยากร

1. การวเคราะหทางกายภาพ เชน แรธาตในดน คณสมบตของน�า ฯลฯ จากแหลงก�าเนดพนธกรรมดงเดมของพชนนๆ

2. การศกษาทางดานชววทยา สณฐานวทยา สรรวทยา ชวเคม พนธศาสตร ฯลฯ ของทรพยากรชวภาพทคดเลอกมาศกษา

3. การศกษาดานโภชนาการ องคประกอบของสารส�าคญ เชน รงควตถ กลน สารส�าคญตางๆ ในพนธกรรมพชและทรพยากรชวภาพอนๆ ทเปนเปาหมาย

4. การศกษาการปลก การเขตกรรมและขยายพนธพชดวยการขยายพนธตามปกตในพนธกรรมพชทไมเคยศกษามากอน และการขยายพนธโดยการเพาะเลยงเนอเยอในพนธกรรมพชทไมเคยศกษามากอน รวมถงการศกษาการเลยงและการขยายพนธทรพยากรชวภาพอนๆ เพอใหไดผลผลตตามทตองการ

5. การศกษาการจ�าแนกสายพนธโดยวธทางชวโมเลกล เพอน�าไปสการพฒนาพนธพชสตว และจลนทรย เพอเกบเปนลายพมพดเอนเอของทรพยากรชนดนนๆ ไวเพอน�าไปใชประโยชนตอไป

6. การจดการพนททก�าหนดเพอการอนรกษและพฒนา เชน ศนยเรยนรตางๆ ซงเปนศนยฯ ตวอยาง เพอการเรยนรการใชประโยชนทรพยากรอยางยงยน ตามปรชญาเศรษฐกจพอเพยง อกทงศนยฯ เหลานสามารถใชประโยชนใหเปนศนยฝกอบรมของ อพ.สธ. สนบสนนในกจกรรมตางๆ ของ อพ.สธ.


9

กจกรรมท5กจกรรมศนยขอมลทรพยากร


1. เพอใหเกดฐานทรพยากรของประเทศ โดยศนยขอมลทรพยากร อพ.สธ. สวนจตรดา รวมกบหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร บนทกขอมลของการส�ารวจเกบรวบรวม การศกษาประเมน การอนรกษ และการใชประโยชน ทรพยากรทงสามฐาน โดยการบนทกลงในระบบฐานขอมล เพอเปนฐานขอมลและมระบบทเชอมตอกนโดยทวประเทศ

2. เพอใหฐานทรพยากรนน เพอเปนขอมลเพอน�าไปสการวางแผนพฒนาพนธ และทรพยากรตางๆ โดย อพ.สธ. เปนทปรกษา

แนวทางการด�าเนนกจกรรมศนยขอมลทรพยากร

1. อพ.สธ. รวมกบหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร จดท�าฐานขอมลระบบดจตอลและพฒนาโปรแกรมส�าหรบระบบศนยขอมลทรพยากรตางๆ รวมกน

2. น�าขอมลของตวอยางพชทเกบรวบรวมไวเดมโดยหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร เขาเกบไวในระบบฐานขอมลของศนยขอมลทรพยากร อพ.สธ.

3. น�าขอมลทไดจากการส�ารวจเกบรวบรวมพนธกรรมพช และทรพยากรตางๆ เขาเกบไวในศนยขอมลทรพยากร เพอการประเมนคณคาและน�าไปสการวางแผนพฒนาพนธพชและทรพยากรอนๆ

4. พฒนาการบรหารจดการฐานขอมลของศนยขอมลทรพยากร อพ.สธ. ใหมเอกภาพ มความสมบรณและเปนปจจบน ซงหนวยงานตางๆ สามารถใชประโยชนรวมกนได โดยม อพ.สธ. เปนศนยกลางและวางแผนด�าเนนงานพฒนาเครอขายระบบขอมลสารสนเทศ อพ.สธ. รวมกบหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร เพอใหสามารถเชอมโยงและใชรวมกน อาจผานทางเวบไซตทมระบบปองกนการเขาถงฐานขอมล

5. หนวยงานรวมสนองพระราชด�าร มความประสงคทจะด�าเนนการแบงปนหรอเผยแพรขอมลใดๆ ทเกยวของในงาน อพ.สธ. จ�าเปนตองขออนญาตผานทาง อพ.สธ. กอน เพอขอพระราชทาน

ขอมลนนๆ และขนอยกบพระราชวนจฉย สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร (การขอพระราชทานพระราชานญาต ใหด �าเนนการท�าหนงสอแจงความประสงคมายงผอ �านวยการ อพ.สธ. ลวงหนาอยางนอย 1 เดอน)


10

กจกรรมท6กจกรรมวางแผนทรพยากร


เปนกจกรรมทน�าฐานขอมลจากกจกรรมท 5 มาใชในการพจารณาศกยภาพของพนธพช พนธสตว พนธจลนทรย ฯลฯ

แนวทางการด�าเนนกจกรรมวางแผนพฒนาทรพยากร

ทรพยากรพนธกรรมพช

1. จดประชมคณะท�างานทรพยากรตางๆ คดเลอกพนธพชทผทรงคณวฒพจารณาแลววาควรมการวางแผนพฒนาพนธเพอการใชประโยชนตอไปในอนาคต

2. ด�าเนนการทลเกลาฯ ถวายแผนการพฒนาทรพยากรทคดเลอกแลว เพอใหสมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมารทรงมพระราชวนจฉยและพระราชทานใหกบหนวยงาน ทมศกยภาพในการพฒนาปรบปรงพนธกรรมทรพยากรชนดนนๆ ใหเปนไปตามเปาหมาย

3. ประสานงานเพอใหหนวยงานทมความพรอมในการพฒนาพนธทรพยากรตางๆ เชน พฒนาพนธกรรมพช ด�าเนนการพฒนาพนธพช และน�าออกไปสประชาชน และอาจน�าไปปลกเพอเปนการคาตอไป

4. ด�าเนนการขนทะเบยนรบรองพนธพชใหมทไดมาจากการพฒนาพนธพชดงเดมเพอประโยชนของมหาชนชาวไทย

ทรพยากรพนธกรรมสตวและทรพยากรพนธกรรมอนๆ

มแนวทางการด�าเนนงานคลายคลงกบการด�าเนนงานในทรพยากรพนธกรรมพชขางตน


กรอบการสรางจตส�านก

12

กจกรรมท7กจกรรมสรางจตส�านกในการอนรกษทรพยากร


1. เพอใหเยาวชน ประชาชนชาวไทย ใหเขาถงความส�าคญและประโยชนของทรพยากรทงสามฐาน ใหรจกหวงแหน รจกการน�าไปใชประโยชนอยางยงยน ซงมความส�าคญตอการจดการ การอนรกษและใชทรพยากรของประเทศอยางยงยน

2. เพอใหหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร วางแผนและขยายผลเพอน�าแนวทางการสรางจตส�านกในการอนรกษทรพยากรของ อพ.สธ. ไปด�าเนนงานตามยทธศาสตรของหนวยงานนนๆ

แนวทางการด�าเนนกจกรรมสรางจตส�านกในการอนรกษทรพยากร

1. งานสวนพฤกษศาสตรโรงเรยน

งานสวนพฤกษศาสตรโรงเรยน เปนนวตกรรมของการเรยนรเพอน�าไปสการสรางจตส�านกในการอนรกษทรพยากรธรรมชาต วฒนธรรมและภมปญญาของประเทศไทย น�าไปสการพฒนาคนใหเขมแขงรเทาทนพรอมรบกบกระแสการเปลยนแปลงของโลก

อพ.สธ. ก�าหนดแนวทางและหลกเกณฑการด�าเนนงานสวนพฤกษศาสตรโรงเรยน โดยใหสถานศกษาสมครเขามาเปนสมาชกในงานสวนพฤกษศาสตรโรงเรยน คร/อาจารย น�าพรรณไมทมอยในโรงเรยนไปเปนสอในการเรยนการสอนวชาตางๆ ทมอยในหลกสตรใชพชเปนปจจยหลกในการเรยนร สนบสนนใหสมาชกสวนพฤกษศาสตรโรงเรยนรวมกบองคการบรหารสวนทองถนและชมชน รวมกนส�ารวจจดท�าฐานทรพยากรทองถน น�าไปสการจดท�าหลกสตรทองถนสมาชกงานสวนพฤกษศาสตรโรงเรยน มการทบทวนและปรบปรงการด�าเนนงานทท�าอยเดมใหครบถวนตามมาตรฐานท อพ.สธ. ก�าหนด น�าไปสการประเมนเพอรบปายพระราชทานและเกยรตบตรฯ สวนสมาชกใหม ควรด�าเนนงานใหเปนไปตามมาตรฐานของ อพ.สธ.และรบค�าแนะน�าจากคณะผทรงคณวฒและทปรกษา อพ.สธ. ในงานสวนพฤกษศาสตรโรงเรยน


13

2. งานพพธภณฑ

งานพพธภณฑเปนการขยายผลการด�าเนนงานเพอเสรมสรางกระบวนการเรยนร ไปสประชาชนกลมเปาหมายตางๆ ใหกวางขวางยงขน โดยใชการน�าเสนอในรปของพพธภณฑ ซงเปนสอเขาถงประชาชนทวไป ตวอยางเชน

1. งานพพธภณฑธรรมชาตทมชวต ด�าเนนการโดยศนยศกษาการพฒนาอนเนองมาจากพระราชด�าร และจงหวดตางๆ

2. งานพพธภณฑพช ด�าเนนการโดยหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร เชน กรมอทยานแหงชาตสตวปา และพนธพช กรมปาไม กรมวชาการเกษตร มหาวทยาลยตางๆ ซงมผเชยวชาญ นกพฤกษศาสตร ดแลอย

3. งานพพธภณฑธรรมชาตวทยา ด�าเนนการโดยหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร เชน มหาวทยาลยเทคโนโลยราชมงคลอสาน จงหวดนครราชสมา และมหาวทยาลยขอนแกน จงหวดขอนแกน เปนตน

4. งานพพธภณฑธรรมชาตวทยาเกาะและทะเลไทย เชน พพธภณฑธรรมชาตวทยาเกาะและทะเลไทยเขาหมาจอ ต�าบลแสมสาร อ�าเภอสตหบ จงหวดชลบร สนองพระราชด�าร อพ.สธ. โดยกองทพเรอ

5. งานพพธภณฑทองถน หอศลปวฒนธรรม ของจงหวดและหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร

6. นทรรศการถาวรตางๆ ทเกยวของกบทรพยากรตางๆ

7. ศนยการเรยนร

3.งานอบรม

อพ.สธ. ด�าเนนงานอบรมเรองงานสวนพฤกษศาสตรโรงเรยน งานฝกอบรมปฏบตการส�ารวจและจดท�าฐานทรพยากรทองถน หรองานทเกยวของกบการสรางจตส�านกในการอนรกษทรพยากร โดยอาจจด ณ ศนยฝกอบรมของ อพ.สธ. รวมกบหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร ทกระจายอยตามภมภาคตางๆ


14

กจกรรมท8กจกรรมพเศษสนบสนนการอนรกษทรพยากร


1. เพอเปดโอกาสใหหนวยงานตางๆ ทงภาครฐและเอกชน เขารวมสนบสนนงานของ อพ.สธ. ในรปแบบตางๆ ไมวาจะเปนในรปของสนบสนน หรอด�าเนนงานทเกยวของ และสนบสนนกจกรรมตางๆ ของ อพ.สธ. โดยอยในกรอบแผนแมบท อพ.สธ.

2. เพอเปดโอกาสใหเยาวชนและประชาชนไดสมครเขามาศกษาหาความรกบทรพยากรธรรมชาตในสาขาตางๆ ตามความถนดและสนใจ โดยคณาจารยผเชยวชาญในแตละสาขาใหค �าแนะน�า และใหแนวทางการศกษา โดยจดตงเปนชมรมนกชววทยา อพ.สธ.

3. เพอรวบรวมนกวจย นกวชาการ คณาราจารยเชยวชาญจากทงภาครฐและเอกชน เปนอาสาสมครและเขามาท�างานตามแนวทางการด�าเนนงานในกจกรรมของ อพ.สธ. ทงสวนตวและผานทางหนวยงานทตนสงกดอย โดยจดตงเปนชมรมคณะปฏบตงานวทยาการ อพ.สธ. ซงจะเปนผน �าในการถายทอดความรและสรางจตส�านกในการอนรกษทรพยากรของประเทศใหแกเยาวชนและประชาชนชาวไทยตอไป

4. เพอสนบสนนองคกรปกครองสวนทองถน เทศบาลต�าบล เทศบาลเมอง ใหด �าเนนงานสมครสมาชกเขามาในงานฐานทรพยากรทองถน

แนวทางการด�าเนนกจกรรมพเศษสนบสนนการอนรกษทรพยากร

1. อพ.สธ. เปนเจาภาพรวมกบหนวยงานทรวมสนองพระราชด�ารในการจดการประชมวชาการและนทรรศการ อพ.สธ. ทกๆ 2 ป โดยมการรวมจดแสดงนทรรศการกบหนวยงานทรวมสนองพระราชด�ารทกหนวยงาน และการจดการประชมวชาการและนทรรศการสวนพฤกษศาสตรโรงเรยน และฐานทรพยากรทองถน ระดบภมภาค

2. อพ.สธ. สนบสนนใหมการน�าเสนอผลงานวจยของเจาหนาทและนกวจย อพ.สธ.รวมถงงานของหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร ในงานประชมวชาการตางๆ ระดบประเทศและตางประเทศ และใหมการขออนญาตในการน�าเสนอผลงานทกครง

3. หนวยงานภาครฐ เอกชน และผมจตศรทธาสนบสนนเงนทนให อพ.สธ. (โดยการทลเกลาฯ ถวาย โดยผานทางมลนธ อพ.สธ. เพอใชในกจกรรม อพ.สธ.)


15

4. ชมรมนกชววทยา อพ.สธ. และชมรมคณะปฏบตงานวทยาการ อพ.สธ. ด�าเนนงานสนบสนนงานในกจกรรมท 1-7 โดยท อพ.สธ. สนบสนนใหมผสมครเปนสมาชกชมรมฯตามเงอนไขของชมรมฯ

5. หนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร สามารถด�าเนนการฝกอบรมในการสรางจตส�านกในการอนรกษพนธกรรมพชและทรพยากรตางๆ เพอสนองพระราชด�ารตามแผนแมบท อพ.สธ. โดยอาจมการฝกอบรมตามสถานทของหนวยงานเอง หรอ ขอใชสถานทของ อพ.สธ. รวมกบวทยากรของ อพ.สธ. หรอเปนวทยากรของหนวยงานเอง แตผานการวางแผนและเหนชอบจากอพ.สธ. และอบรมใหกบเครอขาย อพ.สธ. เชน สมาชกงานสวนพฤกษศาสตรโรงเรยน และสมาชกงานฐานทรพยากรทองถน

6. การท�าหลกสตร ทองถนของมหาวทยาลยตางๆ ตามแผนแมบทของ อพ.สธ.

7. การเผยแพรโดยสอตางๆ เชน การท�าหนงสอ วดทศน เอกสารเผยแพร เวบไซตประชาสมพนธทไดรบความเหนชอบจาก อพ.สธ. เพอสนบสนนงานกจกรรมตางๆ ของ อพ.สธ. สามารถใชสญลกษณของ อพ.สธ. ไดเมอไดรบการพจารณาและเหนชอบจาก อพ.สธ.

8. การจดงานประชมวชาการและนทรรศการตางๆ ของหนวยงานทรวมสนองพระราชด�าร ในสวนทเผยแพรงานของ อพ.สธ. และไดรบความเหนชอบจาก อพ.สธ.

9. หนวยงานเอกชนหรอบคคลทวไป สมครเปนอาสาสมครในการรวมงานกบ อพ.สธ.

10. การด�าเนนงานอนๆ เพอเปนการสนบสนนงานตามกรอบแผนแมบทของ อพ.สธ.

11. องคกรปกครองสวนทองถน สมครเขามางานฐานทรพยากรทองถน


HERBสมนไพร

17

สมนไพรพชสมนไพร หมายถง พชประเภทตางๆ ทน�ามาใชประโยชนเปนยารกษาโรคและ

ดานอนๆ เชน ดานยา และดานเครองใช โดยใชสวนตางๆ ของพช ซงสามารถหาเกบไดในแตละทองถน (มณฑา ลมปยประพนธ, 2554)

ส�าหรบความหมายของยาสมนไพร หมายถง ยาทปรงจากสวนของพชสมนไพรตงแต 2 ชนดขนไปมาผสมกนตามต�ารบยาทสบทอดกนมาแตโบราณ โดยสมนไพรมความหมายรวมถง พช สตว และแร

ประโยชนของพชสมนไพร

พชสมนไพรมประโยชนตอมนษยในชวตประจ�าวนทงทางดานยารกษาโรค ทางดานอาหาร และเครองใช ไดแก เครองส �าอางเพอความงาม ของประดบในบานเรอน เปนตน โดยมนษยไดน �าพชสมนไพรมาใชประโยชนจากประสบการณ พฒนามาเปนความร เกยวกบสารทเปนตวยาในการรกษาโรค โดยประโยชนของพชสมนไพรม 3 ดาน ดงน

1.ดานยารกษาโรค พชสมนไพรมความส�าคญในการน�ามารกษาโรคโดยผปวยสามารถน�ามาใชไดเองโดยตรง เนองจากวธการใชไมยงยากหรอซบซอน เชน กลวยน�าวา วธใช ส �าหรบเดกอาย 10 ขวบ ใชชอนขดกลวยเบาๆ เอาแตเนอกลวย แลวบดใหละเอยดเพอชวยในการยอย รบประทานครงละ 1 ผล วนละ 2 ครง สวนผใหญใหรบประทานกลวยน�าวาสกทงผลกอนนอน สรรพคณแกทองผกในเดก เปนตน

ปจจบนการน�าพชสมนไพรมาใชเปนยารกษาโรคไดมการพฒนาวธการผลตยาในรปแบบส�าเรจรปจงสะดวกตอการใชงาน เนองจากมผนยมใชยาสมนไพรมากขน สามารถสกดสารออกฤทธจากพชสมนไพรและรปแบบยามความหลากหลายทผลตดวยเครองมอทนสมย เชน ยาแคปซลและครม เปนตน

2.ดานอาหาร พชสมนไพรสามารถน�ามาประกอบเปนอาหารในชวตประจ�าวนและเปนอาหารเสรมเพอบ�ารงสขภาพ โดยพชสมนไพรจะอดมไปดวยสารออกฤทธทส �าคญ เชน สารอนมลอสระ สามารถลดความเสยงตอโรคหลายโรค จะเหนไดวา พชสมนไพรไดแทรกอยในสวนผสมของอาหารประจ�าวนทกอยาง ดงนนในแตละวนผคนจงไดรบประทานสมนไพรตลอดเวลา ส�าหรบสมนไพรมประโยชนดานอาหารเสรมบ�ารงสขภาพนนมกจดท�าเปนผลตภณฑรปแบบตางๆ ในรปแบบสารสกดส�าเรจรป เชน ชา น�ามน เครองดมบ�ารงสขภาพ ฯลฯ


18

3.ดานของใชในชวตประจ�าวน ปจจบนสมนไพรมบทบาทมากในการน�ามาใชประโยชนดานเครองใชตางๆ ดงน

3.1เครองส�าอางและความงาม เมอใชแลวอาจมผลดตอสขภาพของผวพรรณ หรออาจกอใหเกดผลขางเคยงซงการสกดสารจากพชสมนไพร จ�าเปนตองใชเทคโนโลยทสง

3.2เครองใชในครวเรอน การน�าพชสมนไพรและผลตภณฑจากพชสมนไพรมาเปนของใชในชวตประจ�าวนเปนสงทก�าลงไดรบความสนใจเปนอยางมาก เนองจากหลกเลยงการใชสารเคมไดเปนอยางด สามารถประดษฐสรางสรรคเปนของสวยงาม เชน เทยนหอม ถงหอม หมอนสมนไพร เพอการผอนคลายหรออาจรกษาโรคไดบางชนด เปนตน นอกจากนพชสมนไพรบางชนดมาหมกเปนน�าหมกจลนทรย และสามารถใชเปนสวนผสมของครมอาบน�า น�ายาซกผา น�ายาท�าความสะอาดพน และน�ายาลางจาน เปนตน

3.3เครองใชในงานฟารมเกษตร โดยการน�าพชสมนไพรมาใชในการก�าจดแมลงศตรพชและใชในการรกษาสตว ซงไมมสารพษตกคาง นอกจากนยงชวยลดตนทนการผลต เกษตรกรสามรรถผลตใชไดเอง

พชสมนไพรกบภมปญญาทองถน

พชสมนไพรเปนพชแหงภมปญญา เนองจากวธการน�ามาใชตลอดจนสรรพคณลวนเปนองคความรทไดจากบรรพบรษทงสน การศกษาสมนไพรเพอรกษาโรคเรมตนจากการเกบรวบรวมความรและประสบการณการใชสมนไพรของชาวบาน ซงนบเปนพนฐานส�าคญในการพฒนาสมนไพรใหทนสมย เนองจากความรจากประสบการณนบวาเปนกระบวนการทางวทยาศาสตรอยางหนงทผานการพสจน ทดลอง และสงสมความรกนมาอยางยาวนานหลายยค หลายสมย การพฒนาทเรมจากภมปญญาชาวบานเปนภมปญญาไทยจากสงทมอยเดมในชมชนยอมสอดคลองกบสภาพและความตองการทแทจรงของสงคม

ภมปญญาไทย...สมนไพรไทย

การใชสมนไพรใหประสบความส�าเรจในการรกษา มปจจยมากมายทตองเรยนร หลายอยาง ไดรบการถายทอดความรจากอดตมาสปจจบน จากรนสรน มการใชไปพรอมๆ กบการศกษาทดลองสมนไพรตวเดยวกนอาจเปนคณหรอโทษไดหากใชไมถกตอง ดงนนการใชพชสมนไพรใหปลอดภยจ�าเปนอยางยงทผใชตองศกษาตามค�าแนะน�าของผมความรเพอปองกนความผดพลาดทอาจเกดขนเองกบผใช


19

การเตรยมยาจากสมนไพร

การน�ายาสมนไพรมาใช จะตองผานขนตอนการปรงยาหรอเภสชกรรม ตามหลกเภสชกรรมไทย ซงการเตรยมยาสมนไพรเบองตน มวธการเตรยมยาทเปนทนยมและใชกนโดยทวไปมอย 5 วธ คอ

1.ยาชง(infusion)เปนการน�าเอาสมนไพรมาบดหยาบๆ แลวน�ามาแชในน�าเยนหรอน�ารอนระยะเวลาหนง ยาชงทไดจะเกบไวไดไมนาน ควรเตรยมแลวใชทนท

2.ยาตม(decoction) เปนการน�าสมนไพรมาตมในน�า เพอสกดเอาสารจากยาสมนไพร การสกดดวยวธน จะใชไดดกบตวยาสมนไพรทละลายน�าไดและทนตอความรอนซงการสกดวธนมกจะไดน�าตาลและโปรตนปนออกมากบตวยาดวย

3.ยาตน(digestion) เปนการสกดสมนไพรโดยใชน�าหรอสรา ซงตองใชเวลานานและใชอณหภม 40-60 องศาเซลเซยส เปนการปองกนไมใหสรรพคณยาเสยหายเนองจากใชความรอนมากเกนไป

4.ยาหมกหรอยาดอง(maceration) เปนการน�าสมนไพรมาบดหยาบ และน�าไปหมกในตวท�าละลาย เชน น�า แอลกอฮอล หรอสารละลายอนๆ ทเหมาะสมในระยะเวลาทก�าหนด เชน 3-30 วน แลวจงกรอกเอาน�ายาทไดมาใชตอไป

5.Percolation เปนการสกดตวท�าลายไหลผานสมนไพร เพอละลายเอาตวยาออกมา หลงจากนนจงน�าสารสกดทไดมาผานกรรมวธการท�ายาชนสงในขนตอไป

การเกบยาสมนไพร

การเกบยาสมนไพรใหไดสรรพคณทดนน มเกรดเลกเกรดนอยทเปนภมความร ถายทอดจากรนสรนสบตอกนมา การเกบราก ใบ ดอก เปลอก ผล ของพชสมนไพรนน มขอควรปฏบตดงน

1. พชทใหน �ามนหอมระเหย ควรเกบในขณะทดอกก�าลงบาน2. การเกบรากหรอหว ควรเกบขณะทพชหยดการปรงอาหาร หรอเรมมดอก3. การเกบเปลอก ควรเกบกอนพชเรมผลใบใหม4. การเกบใบ ตองเกบกอนพชออกดอก ควรเกบในเวลากลางวนทมอากาศแหง5. การเกบดอก ควรเกบเมอดอกเจรญเตมท คอ ดอกตมหรอแรกแยม6. การเกบผล ควรเกบผลทโตเตมทแตยงไมสก7. การเกบเมลด ควรเกบเมอผลสกงอมเตมทจะมสารทมความส�าคญมาก


20

ค�าแนะน�าในการใชยาสมนไพร

การรจกสมนไพร หรอรจกเคลดวชาสมนไพร ใชวาจะเพยงพอทท�าใหการใชสมนไพรประสบความส�าเรจทกครงไป หลกการใชสมนไพรจงมความจ�าเปนอยางยงทตองเรยนร และจดจ�าเพอใหเกดความช�านาญและเชยวชาญ ซงค �าแนะน�าในการใชยาสมนไพรมดงน

1.ใชใหถกตองและถกตน เพราะสมนไพรมชอทพองหรอซ�ากนมาก บางทองถนกเรยกไมเหมอนกน จงตองรจกสมนไพรเปนอยางดและใชใหถกตน เพอใหเกดผลลพธทด

2.เลอกใหถกสวน สมนไพรทงตนมสวนราก ใบ ดอก เปลอก ผล เมลด และสามารถน�ามาใชเปนยาไดทงหมด แตจะมฤทธไมเทากน หรอผลแก ผลออนกมฤทธตางกน จะตองแนใจวาใชสวนไหนเปนยาได

3.ใชใหถกขนาดและปรมาณ การใชสมนไพรถาใชนอยไปกรกษาไมไดผล แตถามากไปกอาจมพษได จงจ�าเปนตองดขอบงใชยาใหชดเจน วาใชในปรมาณหรอน�าหนกเทาใดทเหมาะสมกบยาสมนไพรแตละชนด

4.ใชใหถกวธ สมนไพรบางชนดตองใชสดๆ บางชนดตองผสมกบเหลาหรอตมจงออกฤทธ ดงนนการปรงและใชถกวธเทานนจงจะไดผลในการรกษาทด

5.ใชใหถกกบโรค ผใชจ �าเปนตองมความเขาใจเรองอาการของโรค จะตองใชยาสมนไพรทมสรรพคณตรงตอโรค มฉะนนอาจเกดโทษกบผใชได


พชสมนไพรในทองถนและสรรพคณ

22

กระเจยบแดง

ชออนๆของเครองยา กระเจยบเปรยวไดจาก ใบประดบ และกลบเลยงชอพชทใหเครองยา กระเจยบแดงชออน(ของพชทใหเครองยา) กระเจยบ กระเจยบเปรยว สมพอเหมาะ สมเกงเคง สมป

สมพอด แกงแดง สมตะเลงเครงชอวทยาศาสตร Hibiscus sabdariffa L.ชอพอง -ชอวงศ Malvaceae


23

ลกษณะภายนอกของเครองยา:

กลบเลยงตดกนเปนรปถวย ยาว 1-1.5 เซนตเมตร เสนผาศนยกลางประมาณ 6 เซนตเมตร ปลายแยกเปนแฉก คลายเฟอง ประมาณ 8-12 แฉก แผขยายตดกน หกงาย มสแดงอมมวง หนา เมอสดฉ�าน�า มรสเปรยว

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: กลบเลยงมรสเปรยว แกอาการขดเบา แกเสมหะ ขบน�าด ลดไข แกไอ ขบนวในไต นวในกระเพาะปสสาวะ แกออนเพลย บ�ารงธาต แกกระหายน�า รกษาไตพการ ขบเมอกมนใหลงสรทวารหนก ละลายไขมนในเลอด

รปแบบและขนาดวธใชยา:

ขบปสสาวะ ใชสมนไพรแหง บดเปนผง 3 กรม (หรอ 1 ชอนชา) ชงกบน�าเดอด 1 ถวยแกว ดมวนละ 3 ครง นาน 7 วน หรอจนกวาอาการจะหาย


24

กระวานไทย

ไดจาก ผลแกทมอาย 4-5 ป, เมลดชอพชทใหเครองยา กระวานไทยชออน(ของพชทใหเครองยา) กระวานขาว (ภาคกลาง ภาคตะวนออก) ขาโคม ขาโคก

หมากเนง (ตะวนออกเฉยงเหนอ) ปลากอ (ปตตาน) มะอ (เหนอ) กระวานด�า กระวานแดง กระวานโพธสตว กระวานจนทร

ชอวทยาศาสตร Amomum krervanh Pierre ex Gagnepชอพอง Amomum verum Blackw.ชอวงศ Zingiberaceae


25


ผลกลม ตดเปนพวงราว 10-20 ผล เปลอกผวเกลยง มองเหนเปนพ แหงและแขง ผวเปลอกมรวตามยาว เรยงตวจากฐานไปยอด มสขาวนวล ขนาดผลเสนผานศนยกลางประมาณ 10 มลลเมตร ยาวประมาณ 6-15 มลลเมตร หวทายผลมจก แบงเปนพ 3 พ ผลแกจะแตก มเมลดขนาดเลกจ�านวนมาก แบงเปน 3 กลม กลมละประมาณ 12-18 เมลด เมลดแกมสน�าตาลไหม มเยอบางๆ กน ทงผลและเมลด มกลนหอมเฉพาะตว กลนคลายการบร รสเผด เยน

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: ผลแก รสเผดรอน กลนหอม ใชแกอาหารทองอด ทองเฟอ ชวยขบลม และแกแนนจกเสยด มฤทธขบลม และบ�ารงธาต แกธาตไมปกต บ�ารงก�าลง ขบโลหต แกลมในอกใหปดธาต แกลมเสมหะใหปดธาต แกลม ในล�าไส เจรญอาหาร รกษาโรคร �ามะนาด แกลมสนนบาต แกสะอก แกอมพาตรกษาอาการเบออาหาร คลนไส อาเจยน เมลด แกธาตพการ อจจาระพการ บ�ารงธาต ขบเสมหะ แกปวดทอง ขบลม


ขบลม แกอาการทองอด ทองเฟอ แนนจกเสยด และปวดทอง

ใชผลกระวานแกจดประมาณ 6-10 ผล (0.6-2 กรม) ตากแหงบดเปนผง รบประทาน ครงละ 1-3 ชอนชา โดยน�าไปตมกบน�า 1 ถวยแกว เคยวใหเหลอครงถวยแกว รบประทานครงเดยว หรอน�าไปชงกบน�าอนดม


26

กานพล

ไดจาก ดอกตม (ดอกทโตเตมท แตยงไมบาน)ชอพชทใหเครองยา กานพล (Clove)ชออน(ของพชทใหเครองยา) จนจ (เหนอ) ดอกจนทรชอวทยาศาสตร Syzygium aromaticum (L.) Merr. & L.M.Perry)ชอพอง Caryophyllus aromaticus L., Caryophyllus hortensis

Noronha, Caryophyllus silvestris Teijsm. ex Hassk., Eugenia caryophyllata Thunb., Eugenia caryophyllus (Spreng.) Bullock & S.G.Harrison, Jambosa caryophyllus (Thunb.) Nied., Myrtus caryophyllus Spreng

ชอวงศ Myrtaceae


27


ดอกตม ความยาว 1-2 เซนตเมตร สน�าตาลแดงถงน�าตาลด�า สวนลางของดอก (hypantium) มลกษณะแขง ทรงกระบอก ทมความแบนทง 4 ดาน มกลบเลยงตดอย 4 อน รปสามเหลยม อยสลบหวางกบกลบดอก 4 กลบ ลกษณะเปนแผนบางรวมอยตรงกลาง ขางในดอกประกอบดวยเกสรตวผจ �านวนมาก และเกสรตวเมย 1 อน ผงยามสน�าตาลเขม กลนเฉพาะ หอมแรง เปนยารอน มรสเผดรอน ฝาด ท�าใหลนชา

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย : ดอก รสเผด กระจายเสมหะ แกเสมหะเหนยว แกเลอดออกตามไรฟน แกปวดฟน ดบกลนปาก แกหด เปนยาท�าใหรอนเมอถกผวหนงท�าใหชา เปนยาฆาเชอ แกปวดฟน แกร �ามะนาด แกปวดทอง มวนในล�าไส แกลม แกเหนบชา แกพษโลหต พษน�าเหลอง ขบน�าคาวปลา ท�าอจจาระใหปกต แกธาตทง 4 พการ แกปวดทอง แกทองอด อาหารไมยอย คลนไสอาเจยน แกจกเสยด แกทองเสย ขบผายลม กดลมใหลงสเบองต�า แกสะอก แกซางตางๆ ขบระด น�ามนกานพล (Clove oil) เปนยาชาเฉพาะท แกปวดฟน โดยใชส �าสชบน�ามาอดทฟน ระงบการกระตก ตะครว ขบผายลม แกปวดทอง แกทองอด ผสมยากลวคอ แตงกลนอาหาร แตกลนสบ ยาสฟน ดบกลนปาก ดบกลนเหลา ไลยง


1. แกอาการ ทองอดเฟอ ขบลม

ในผใหญ : ดอกตม 4-6 ดอกใชทบใหช �า ชงน�าดมครงละครงถวยแกว หรอใชดอกแหง 5-8 ดอก ตมน�าพอเดอด ดมแตน�า ถาบดเปนผง 0.12-0.6 กรม ชงน�าสกดม

เดกออน : ใชดอกแหง 1 ดอก ทบแชไวในน�าเดอด 1 กระตก (ความจราวครงลตร) ส �าหรบชงนมใสขวดใหเดกดด แกทองอด

2. แกปวดฟน ใชน �ามนทไดจากการกลนดอกตมของดอกกานพล 4-5 หยด ใชส �าลพนปลายไม จมน�ามนจมลงในรทปวดฟน และใชแกโรคร �ามะนาด หรอใชทงดอกเคยว แลวอมไวตรงบรเวณทปวดฟนเพอระงบอาการปวด หรอใชดอกกานพลต�าพอแหลกผสมกบเหลาขาวเพยงเลกนอยพอแฉะใชจม หรออดทปวดฟน

3. ระงบกลนปาก ใชดอกตม 2-3 ดอก อมไวในปาก จะชวยท�าใหระงบกลนลง


28

ค�าฝอย

ไดจาก กลบดอก และเกสรแหงชอพชทใหเครองยา ค�าฝอยชออน(ของพชทใหเครองยา) ดอกค�า ค�าหยม ค�าหยอง ค�ายง ค �า ค�ายองชอวทยาศาสตร Carthamus tinctorius L.ชอพอง -ชอวงศ Compositae


29


ดอกชอ มดอกยอยขนาดเลกจ�านวนมาก ดอกยาวประมาณ 2.5-4 เซนตเมตร กลบดอกเปนกระจก กลบสแดงถงน�าตาลแดง หลอดกลบดอกยาว ผอม แบงเปน 5 พ ทสวนปลาย แตละพยาว 5-8 มลลเมตร มเกสรเพศผ 5 อน ละอองเรณสขาวเหลอง รปกระบอก ยอดเกสรเพศเมยทรงกระบอกยาว แตกแขนงคลายรปชอนสอม มกลนเฉพาะ ดอกและเกสรมรสหวานรอน ขมเลกนอย

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: ดอก ขบระด บ�ารงประสาท บ�ารงหวใจ บ�ารงโลหต แกตกเลอด แกดพการ ขบเหงอ ระงบประสาท แกไขในเดก แกดซาน แกไขขออกเสบ แกหวด น�ามกไหล แกโรคฮสทเรย อาการ รกษาอาการบวม รกษาทองเปนเถาดาน ใชเปนยาระบาย รกษาอาการไขหลงคลอด ระงบอาการปวดในสตรทรอบเดอนมาไมเปนปกต เปนยาสามญประจ�าบาน รกษาอาการปวยไขในเดก บ�ารงคนเปนอมพาต ดอกเปนยาชงใชดมรอนๆ แกดซาน โรคไขขออกเสบ เปนหวดน�ามกไหล ตมอาบเวลาออกหด รกษาอาการคนตามผวหนง เกสร บ�ารงโลหตระด ขบระด บ�ารงหวใจ บ�ารงประสาท บ�ารงโลหตและน�าเหลองใหปกต แกดพการ แกแสบรอนตามผวหนง


ไมมขอมล


30

ชะเอมไทย

ไดจาก เถา เนอไมชอพชทใหเครองยา ชะเอมไทยชออน(ของพชทใหเครองยา) ชะเอมปา(กลาง) ตาลออย(ตราด) สมปอยหวาน(พายพ)

ออยชาง(สงขลา) นราธวาส ออยสามสวน (อบลราชธาน) กอกกน ยานงาย

ชอวทยาศาสตร Albizia myriophylla Benth.ชอพอง -ชอวงศ Leguminosae


31

ลกษณะภายนอกของเครองยา:เถา มตมหนามดานๆ ขนาดเลกตามล�าตนและกงกาน เปลอกไมผวขรขระสน�าตาล

เนอไมสเหลองออนๆ มรสหวาน

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: ใช เนอไม แกโรคในล�าคอ แกลม แกเลอดออกตามไรฟน บ�ารงธาตและบ�ารงก�าลง แกออนเพลย บ�ารงกลามเนอใหเจรญ แกไอ ขบเสมหะ แกน�าลายเหนยว ตน รสหวานเอยน ถายลม แกโรคในคอ ท�าผวหนงใหสดชน แกโรคตา ราก มรสหวาน ท�าใหชมคอ แกกระหายน�า และเปนยาระบาย มสรรพคณแกไอ ขบเสมหะ แกเจบคอ แกโลหตอนเนาในอทร และเจรญซงหทยวาตใหสดชน แกก�าเดาใหเปนปกต




32

ดปล

ไดจาก ผลทแกจดแตยงไมสกชอพชทใหเครองยา ดปลชออน(ของพชทใหเครองยา) ดปลเชอก ประดงขอ ปานน พษพญาไฟ ปกผวะชอวทยาศาสตร Piper retrofractum Vahlชอพอง Piper chaba Hunter., P. officinarum (Miq.) C. DC.ชอวงศ Piperaceae


33


ผลแหงสน�าตาลแดง ผลอดกนแนนเปนชอรปทรงกระบอก โคนโต ปลายเลกมน ขนาดยาวประมาณ 2.5-7.5 เซนตเมตร เสนผานศนยกลางประมาณ 5.0 – 8.0 มลลเมตร ผวคอนขางหยาบ และมเกสรตวเมยตดอย ผลยอยมเมลดเดยว เมลดมขนาดเลกมาก กลมและแขง ผงผลสน�าตาล กลนหอมเฉพาะ รสเผดรอน ขม ปรา ขบน�าลาย ท�าใหลนชา

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย : ผล ใชขบลม ลดอาการไอ ระคายคอจากเสมหะ ลดอาการทองอดทองเฟอแนนจกเสยด บ�ารงธาตไฟ แกปวดทอง แกคลนไส อาเจยน แกตบพการ แกทองรวง แกไอ บบมดลก บ�ารงธาต ใชเปนยาแกโรคเกยวกบทางเดนหายใจ เชน ขบเสมหะ แกหด แกหลอดลมอกเสบ แกลมวงเวยน เปนยาระงบแกอาการนอนไมหลบ โรคลมบาหม เปนยาขบน�าด เมอมการอดตนของทอน�าด ยาขบระดและท�าใหแทงลก เปนยาขบพยาธในทอง แกรดสดวงทวารหนก ใชปรงเปนยาทาภายนอกส�าหรบบรรเทาอาการปวดทกลามเนอ ท�าใหรอนแดงและมเลอดมาเลยงทบรเวณนนมากขน แกอกเสบ ฝนเอาน�าทาแกฟก บวม ใสฟน แกปวดฟน


1. อาการทองอด ทองเฟอ และปวดทอง และแกอาการคลนไสอาเจยนทเกดจากธาตไมปกต โดยใชผลดปลแกแหง 1 ก�ามอ (ประมาณ 10-12 ผล) เตมน�า 2 ถวยแกว ตม 10-15 นาท ดมแตน�าวนละ 3 ครง หลงอาหาร

2. อาการไอ และขบเสมหะ โดยใชผลแกแหง ประมาณครงผล ฝนกบน�ามะนาวแทรกเกลอเลกนอย กวาดคอ หรอจบบอยๆ ใหเตมน�าพอควร


34

ดอกจนทน

ชออนๆของเครองยา ดอกจนทนเทศ จนทนปานไดจาก รกหมเมลดชอพชทใหเครองยา จนทนเทศ (nutmeg)ชออน(ของพชทใหเครองยา) ดอกจนทน จนทนบานชอวทยาศาสตร Myristica fragrans Houtt.ชอพอง Aruana silvestris Burm.f., Myristica aromatica Sw.,

Myristica moschata Thunb., Myristica officinalis L.f., Palala fragrans (Houtt.) Kuntze

ชอวงศ Myristicaceae


35


ดอกจนทน (mace) คอสวนเยอหมเมลด ลกษณะเปนรวสแดงจด ดเหมอนรางแห เปนแผนบางมหลายแฉกหมเมลด โดยจะรดตดแนนอยกบเมลด เมอน�ามาแกะแยกออกจากเมลด รกทแยกออกมาใหมๆ จะมสแดงสด เมอท�าใหแหงสของรกจะเปลยนจากสแดงสดเปนสเหลองออนหรอสเนอ และเปราะ ผวเรยบ ขนาดความยาว 3-5 เซนตเมตร ความกวาง 1-3 เซนตเมตร ความหนา 0.5-1 เซนตเมตร มกลนหอม รสขม ฝาด เผดรอน

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย : บ �ารงโลหต บ�ารงธาต ขบลม แกปวดมดลก แกทองรวง บ�ารงก�าลง บ�ารงผวเนอใหเจรญ น�ามนระเหยงายใชเปนสวนผสมของขผงทใชทาระงบความปวด ใชขบประจ�าเดอนท�าใหแทง ท�าใหประสาทหลอน


1. ขบลม ใชดอกจนทน (รก) 4 อน บดเปนผงละเอยด ชงน�าดมครงเดยว รบประทานวนละ 2 ครง 2-3 วน ตดตอกน แกอาการทองอด เฟอ ขบลม

2. แกอาการคลนไสอาเจยน ทเกดจากธาตไมปกต ใชดอกจนทน (รก) 3-5 อน ตมกบน�าพอประมาณ เคยวใหเหลอ 1 ใน 3 เอาน�าดม


36

บอระเพด

ไดจาก เถาทโตเตมทชอพชทใหเครองยา บอระเพดชออน(ของพชทใหเครองยา) เครอเขาฮอ (หนองคาย) จงจง (เหนอ) เจตมลหนาม

(หนองคาย) ตวเจตมลยาน เถาหวดวน (สระบร) หางหน (สระบร อบลราชธาน) จงจาลงตวแม เจตมลยาน

ชอวทยาศาสตร Tinospora crispa (L.) Miers ex Hook.f. & Thomsonชอพอง Tinospora tuberculata Miers, T. rumphii Boerl.,

T. nudiflora Kurz.ชอวงศ Menispermaceae


37


เถามเนอแขง ไมมขน ยาวไดถง 15 เมตร เสนผานศนยกลาง 1-2 เซนตเมตร เปลอกเถาหนา 1.5-2.5 มลลเมตร ผวนอกสน�าตาล เนอในสเทาแกมเหลอง เถากลม ผวเถาขรขระไมเรยบ เปนป มกระจายทวไป เมอแกเหนป มปมเหลานหนาแนน และชดเจนมาก เปลอกเถาคลายเยอกระดาษ มยางขาว ใส เปลอกบางลอกออกได บางตอนของเถาพบรากอากาศคลายเสนดาย กลมยาว สน�าตาลเขม เมอตดเถาตามขวางพบแนวเสนเปนรศม ออกจากจดศนยกลาง ประมาณ 15-20 เสนระหวางเสนเปนรพรน เถามมกลนเฉพาะ รสขมจดเยน

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: เถา มรสขมจดเยน แกไขทกชนด แกพษฝดาษ เปนยาขมเจรญอาหาร ตมดมเพอใหเจรญอาหาร ชวยยอย บ�ารงน�าด บ�ารงไฟธาต แกโรคกระเพาะอาหาร บ�ารงรางกาย แกสะอก แกมาลาเรย เปนยาขบเหงอ ดบกระหาย แกรอนในดมาก ลดน�าตาลในเลอด ขบพยาธ แกอหวาตกโรค แกทองเสย ไขจบสน ระงบความรอน ท�าใหเนอเยน ท�าใหเลอดเยน แกโลหตพการ ใชภายนอกใชลางตา ลางแผลทเกดจากโรคซฟลส ทกสวนของพช ใชแกไข เปนยาบ�ารง แกบาดทะยก โรคดซาน ยาเจรญอาหาร แกมาลาเรย


รกษาอาการไข: ประมาณ 1- 1 1/2 ฟต (2.5 คบ) น�าหนก 30-40 กรม โดยต�า เตมน�าเลกนอย คนเอาน�าดม หรอตมกบน�า 3 สวน เคยวใหเหลอ 1 สวน หรอบดเปนผง ท�าใหเปนลกกลอนรบประทานวนละ 2 ครง กอนอาหาร เชา เยน

รกษาอาการเบออาหาร: ใชเถาทโตเตมท ประมาณ 1- 1 1/2 ฟต (2.5 คบ) น�าหนก 30-40 กรม โดยต�า เตมน�าเลกนอย คนเอาน�า หรอตมกบน�า 3 สวน เคยวใหเหลอ 1 สวน หรอบดเปนผง ท�าใหเปนลกกลอนรบประทานวนละ 2 ครง กอนอาหาร เชา เยน


38

โปยกก

ชออนๆของเครองยา จนทรแปดกลบ (Chinese star anise)ไดจาก ผลแกชอพชทใหเครองยา โปยกกชออน(ของพชทใหเครองยา) -ชอวทยาศาสตร Illicium verum Hook. f.ชอพอง -ชอวงศ Illiciaceae


39


ผลเปนกลบโดยรอบ ท�าใหมองเหนเปนรปดาว ม 5-13 พ แตทพบมากมกเปน 8 พ ผลแหงมกลบหนาแขง สน�าตาลเขม กวาง 0.3-0.5 เซนตเมตร ยาว 1-2 เซนตเมตร หนา 0.6-1 เซนตเมตร ผวนอกไมเรยบ สน �าตาลแดง ผวดานในเรยบ สน �าตาลออน มนเงา กานผลโคง ยาว 3-4 เซนตเมตร ตดทฐานผลตรงกลาง แตมกหลดไป เมลดรปไขแบน สน�าตาล เรยบและเปนเงา แตละพมเมลด 1 เมลด ยาวประมาณ 6 มลลเมตร ผลมกลนหอม รสชาตเผดรอนและหวาน

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย : ผลใชขบลม เปนยากระตน ขบเสมหะ บ�ารงธาต แกธาตพการ อาหารไมยอย แกลมกองหยาบ แกไอ แกเกรง ตานเชอแบคทเรย น�ามนหอมระเหยมฤทธฆาเชอโรค คลายกลามเนอเรยบ แกปวดทอง ขบลม แกไอ ขบเสมหะ ขบน�านม เพมการไหลเวยนโลหต น�ามนหอมระเหยใชผสมในยาผงส�าหรบแกหด และยาส�าหรบสตว ใชผสมกบชะเอมแกไอ ฆาเชอโรค โดยใชประมาณ 1-4 หยด




40

ฝาง

ไดจาก แกนชอพชทใหเครองยา ฝางชออน(ของพชทใหเครองยา) ฝางเสน ฝางสม งาย ขวาง หนามโคงชอวทยาศาสตร Caesalpinia sappan L.ชอพอง Biancaea sappan (L.) Tod.ชอวงศ Leguminosae


41


เนอไมสเหลองสม แกนมสแดง ถกอากาศนานเปลยนเปนสน�าตาล เสยนตรง เนอแขงละเอยด แกนทมสแดงเขม รสขมหวาน เรยกวาฝางเสน อกชนด แกนสเหลองอมสม รสฝาดขน ขม เรยกวาฝางสม เครองยาฝางมกลนออน ฝาดเลกนอย

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย : แกนตมน�าดม บ�ารงโลหต แกปอดพการ แกรอนในกระหายน�า ยาฝาดสมาน แกทองรวง ธาตพการ แกโลหตออกทางทวารหนก ขบเสมหะ แกไอ ขบระด เปนยาบ�ารงโลหตสตร แกก�าเดา ท�าโลหตใหเยน แกโลหตออกทางทวารหนกและเบา แกคดทะราด แกนฝนกบน�าเปนยาทาภายนอกในโรคผวหนงบางชนด ฆาเชอโรค ขบหนอง น�าตมแกนใชแตงสแดงของน�ายาอทย


1.แกทองรวง ต �ารายาไทยใชแกนฝางหนก 3-9 กรม ตมกบน�า 500 มลลลตร เคยวใหเหลอครงหนง ดมแกทองรวง

2.แกน�ากดเทา แกนฝาง 2 ชน ฝนกบน�าปนใสใหขนๆ ทาบรเวณน�ากดเทาชวยฆาเชอ สมานแผล


42

พรกไทยด�า

ไดจาก ผลแหงแกจดแตยงไมสกทงเปลอกชอพชทใหเครองยา พรกไทยชออน(ของพชทใหเครองยา) พรกนอยชอวทยาศาสตร Piper nigrum L.ชอพอง -ชอวงศ Piperaceae


43


ผลรปกลม ผลแหงมผวสด �า ผวนอกหยาบ มรอยยน ขนาดเสนผานศนยกลางราว 4-6 มลลเมตร เปลอกนอกสน�าตาลเขมออกด�า มรอยยนคลายรางแห ทขวมรอยกานผล เปลอกผลชนนอกและชนกลางลอกออกงาย เปลอกชนในบางและคอนขางแขง 1 ผล ม 1 เมลด ผงพรกไทยด�ามสน�าตาล-ด�า กลนฉน รสเผดเลกนอย ทางยานยมใชพรกไทยด�ามากกวาพรกไทยลอน

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: ใช เมลด ลดอาการทองอดเฟอ แนนจกเสยด ขบลมในล�าไสใหผายเรอ ชวยเจรญอาหาร แกกองลม บ�ารงธาต แกลมอมพฤกษ แกมตตกต แกลมสตถกะวาตะ แกลมอนเนองจากอวยวะสบพนธ แกลมมตตฆาต (ลมทท�าใหทองลนโครกคราก) ขบเสมหะ ขบเหงอ ชวยลดอณหภมในรางกาย ท�าใหตวเยนรสกรอนเหงอออกสบาย ขบปสสาวะ กระตนประสาท บ�ารงธาต บ�ารงไฟธาต แกอาหารไมยอย ผลและเมลด รกษาอาการปวดกระเพาะอาหาร อาเจยน แกลม จกเสยด แนนทอง ขบลมในกระเพาะ ทองเสย แกปวดทอง ปวดฟน แกทองอด อาหารไมยอย แกหวด ท�าใหน �าลายออกมาก ชวยใหน�ายอยหลงมากขน ท�าใหอยากอาหาร แกออนเพลย กษยกรอนแหง แกบด ปวดเมอยตามรางกาย ตะครว แผลปวดเพราะสนขกด ฝ สะอก หามเลอด ยาหลงคลอดบตร ปวดศรษะ แกอาหารเปนพษ ต�ารายาอนเดย ใชกลวคอ แกเจบคอ ลดไข


ลดอาการทองอดเฟอ แนนจกเสยดและชวยขบลม ใชผลบดเปนผง ปนเปนลกกลอน รบประทานครงละ 0.5-1 กรม (ประมาณ 15-20 เมลด) หรอจะใชผงชงน�าดม รบประทาน 3 เวลาหลงอาหาร


44

เมดผกช

ไดจาก ผลชอพชทใหเครองยา ผกชลาชออน(ของพชทใหเครองยา) ผกช ผกหอมปอม ผกหอม ผกหอมนอย ย�าแย ผกชไทย

ผกชหอมชอวทยาศาสตร Coriandrum sativum L.ชอพอง Bifora loureiroi Kostel., Coriandropsis syriaca H.Wolff,

Coriandrum globosum Salisb., C. majus Gouan, Selinum coriandrum Krauseชอวงศ Apiaceae


45


ผลแกแหงรปทรงกลม (mericarps) สน�าตาลออน ประกอบดวย cremocarp 2 อน ผลแกแหงแลวแตก แตละ cremocarp มขนาดเสนผานศนยกลาง 2-4 มลลเมตร ผวนอกสเหลองน�าตาลถงสน�าตาล มสนประมาณ 10 อน ผนงเปนคลน พบสวนกลบเลยงและเกสรตวเมยหลงเหลออย ผลมกลนหอมเฉพาะ รสเผด

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: ผล รสหวานฝากรอนหอม (สขม) แกพษตานซาง ขบลม แกทองอดเฟอ บ�ารงธาต แกสะอก แกกระหายน�า แกคลนไสอาเจยน เปนน�ากระสาย ยาแกอาเจยน แกตาเจบ แกลมวงเวยน บ�ารงกระเพาะอาหาร ท�าใหเจรญอาหาร แกบด ถายเปนเลอด ควบดผสมสรากนแกรดสดวงทวารมเลอดออก ตมเอาน�าอมบวนปาก แกปวดฟน แกเจบในปากคอ




46

มะกรด(ผวผล)

ไดจาก ผวผลชนนอก ผล น�าจากผลชอพชทใหเครองยา มะกรดชออน(ของพชทใหเครองยา) มะขน มะขด (พายพ) สมกรด สมมวผ (ใต) มะหด

(หนองคาย)ชอวทยาศาสตร Citrus hystrix DC.ชอพอง Citrus auraria Michel, C. balincolong (Yu.Tanaka)

Yu.Tanaka, C. boholensis (Wester) Yu.Tanaka, C. celebica Koord., C. combara Raf., C. hyalopulpa Yu.Tanaka, C. kerrii (Swingle)

Yu.Tanaka, C. kerrii (Swingle) Tanaka, C. latipes Hook.f. & Thomson ex Hook.f., C. macroptera Montrouz., C. micrantha Wester, C. papeda Miq., C. papuana F.M.Bailey, C. southwickii Wester,

C. torosa Blanco, C. tuberoides J.W.Benn., C. ventricosa Michel, C. vitiensis Yu.Tanaka, C. westeri Yu.Tanaka, Fortunella sagittifolia

K.M.Feng & P.Y.Mao, Papeda rumphii Hassk.ชอวงศ Rutaceae


47


ผลคอนขางกลม ขนาดเสนผานศนยกลาง 3-7 เซนตเมตร ผวขรขระมจกทหวและทายของผล ผลสดเปลอกฉ�าน�า มตอมน�ามนมาก ผวขรขระ เมอสกมสเหลอง มเมลดขนาดเลกหลายเมลด ผวมะกรด มรสปราหอมรอน รสขม น�าในผลรสเปรยว

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย : ผว มรสปราหอม รอน เปนยาขบลมในล�าไส แกแนน ขบระด ขบผายลม เปนยาบ�ารงหวใจ ผล ดองเปนยาฟอกเลอดในสตร ชวยขบระด ขบลมในล�าไส แกจกเสยด ลกปดลกเปด น�ามนจากผวชวยปองกนรงแค และท�าใหเสนผมดกด�าเปนเงางาม ผล รสเปรยว กดเสมหะ แกน�าลายเหนยว กดเถาดานในทอง แกระดเสย ฟอกโลหตระด ขบระด ขบลมในล�าไส ถอนพษผดส�าแดง ผล ปงไฟใหสก ผาครงลก เอาถฟอกสระผม ท�าใหผมดกด�าเปนเงางาม นมสลวย แกคน แกรงแค แกชนนะต ท�าใหผมสะอาดแพทยตามชนบทใชผลเอาไสออก ใสมหาหงคแทน สมไฟใหเกรยม บดกวาดปากลนเดกออน ขบขเทา ขบลม แกปวดทองในเดก หรอใชผลสดน�ามาผงไฟใหเกรยม แลวละลายใหเขากบน�าผง ใชทาลนใหเดกทเกดใหม ยาพนบานบางถนใชน �ามนมะกรดดองยาทเรยกวา “ยาดองเปรยวเคม” ทใชกนเปนยาฟอกโลหตในสตร น�าผลมะกรด มรสเปรยว แกเสมหะในล�าคอ แกเลอดออกตามไรฟน ฟอกโลหตระด ขบลมในล�าไส และใชถนอมยาไมใหบดเนา แกอาการทองอด ชวยเจรญอาหาร ใชสระผมกนรงแค เนอของผล แกปวดศรษะ


1.ขบลมในล�าไสแกแนนแกเสมหะ

ฝานผวมะกรดสดเปนชนเลกๆ 1 ชอนแกง เตมการบร หรอพมเสน 1 หยบมอ ชงดวยน�าเดอดแชทงไว ดมแตน�ารบประทาน 1-2 ครง ถายงไมทเลากนตดตอกน 2-3 วน

2.สระผมใหดกด�าเงางามรกษาชนนะต

ใหผามะกรดเปน 2 ชน เมอสระผมเสรจแลว เอามะกรดมาสระซ�าโดยยไปบนผม น�ามะกรดเปนกรดจะท�าใหผมสะอาด แลวลางเอาสมนไพรออกใหหมด หรอใชผลเผาไฟ น�ามาผาซกใชสระผม


48

มะตม

ไดจาก ผลชอพชทใหเครองยา มะตมชออน(ของพชทใหเครองยา) มะปน (เหนอ) มะตมบาน, กะทนตาเถร, ตม (ใต),

บกตม (อสาน), ตมตงชอวทยาศาสตร Aegle marmelos (L.) Corr.ชอพอง Belou marmelos (L.) Lyons, Bilacus marmelos (L.)

Kuntze, Crateva marmelos L., Feronia pellucida Rothชอวงศ Rutaceae


49


ผลรปไข หรอรปกลม ขนาดเสนผาศนยกลางประมาณ 8-10 เซนตเมตร ยาว 12-18 เซนตเมตร เปลอกหนา แขงมาก สเขยวอมน�าตาล ผวเปลอกเรยบ เมอยงดบเปลอกสเขยวแตเมอสกมสเหลองอมน�าตาล ภายในผลมเนอหนาสเหลองสม และมน�าเหนยวๆ อยรอบเมลด มเมลดจ�านวนมากฝงอยในเนอ ผลแกมกลนหอมออนๆ ผลออนรสฝาดรอนปราขน ผลแกทยงไมสก รสฝาดหวาน

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย:ผลออน รสฝาดรอนปราขน ฝานบางๆ สดหรอแหง ชงน�ารบประทานแกทองเสย แกบด แกโรคกระเพาะอาหาร ฝาดสมาน เจรญอาหาร เปนยาธาต แกธาตพการ ขบผายลม บ�ารงก�าลง และรกษาโรคล�าไสเรอรงในเดก ผลแกทยงไมสก รสฝาดหวาน แกบด แกเสมหะ แกลม บ�ารงไฟธาต ชวยยอยอาหาร ผลแกสก ทบใหเปลอกแตกตมทงลกกบน�าตาลแดง เปนยาระบายทอง เหมาะกบผสงอายหรอผททองผกเปนประจ�า ชวยขบผายลม แกรอนในกระหายน�า แกลมเสยดแทงในทอง แกมกเลอด แกบดเรอรง บ�ารงไฟธาต แกโรคไฟธาตออน แกครนเนอตว ชวยยอยอาหาร มะตมทง 5 สวน (ราก ล�าตน ใบ ดอก และผล) รสฝาดปราซาขน ใชแกปวดศรษะ ตาลาย เจรญอาหาร ลดความดนโลหตสง


แกคลนไส อาเจยน จากธาตไมปกต ใชผลดบสดหนเปนแวนยางไฟพอเหลอง หรอใชผลดบทหนเปนแวนตากแหงไวกได น�ามายางไฟพอเหลอง ใชครงละ 1 ก�ามอ หรอประมาณ 25 กรม (2-3 ชน) ตมเอาน�าดม


50

มะขามปอม

ไดจาก ผลชอพชทใหเครองยา มะขามปอมชออน(ของพชทใหเครองยา) กนโตด (เขมร) ก�าทวด (ราชบร) มงล สนยาสา (กะเหรยง

แมฮองสอน)ชอวทยาศาสตร Phyllanthus emblica L.ชอพอง Cicca emblica (L.) Kurz, Diasperus emblica (L.)

Kuntze Dichelactina nodicaulis Hance Emblica arborea Raf. E. officinalis Gaertn., Phyllanthus mairei H.Lév., P. mimosifolius Salisb., P. taxifolius D.Don

ชอวงศ Euphorbiaceae


51


ผลสดกลม มเนอ ผวเรยบ ใส ฉ�าน�า เมอดบสเขยวออกเหลอง ผลสกสเหลองออกน�าตาล เสนผานศนยกลาง 1-2 เซนตเมตร มเสนพาดตามความยาวของลก 6 เสน เมลดกลมแขงม 1 เมลด เนอผลมรสฝาด เปรยว ขม หวาน รบประทานเปนอาหารได ท�าใหชมคอ รบประทานน�าตามไป ท�าใหมรสหวานดขน

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย:เนอผลแหง รสเปรยวฝาดขม ขบเสมหะ ท�าใหชมคอ เปนยาฝาดสมาน แกรดสดวง แกบด ทองเสย ใชควบกบธาตเหลก แกโรคดซาน และชวยยอยอาหาร ยางจากผล รสเปรยวฝาดขม ชวยยอยอาหาร ขบปสสาวะ ใชเปนยาแกไอ


แกไอ ชวยกระตนใหน �าลายออก ชวยละลายเสมหะ มวธใชดงน

1. ใชเนอผลสด ครงละ 2-5 ผล โขลกพอแหลก แทรกเกลอเลกนอย อม หรอเคยว วนละ 3-4 ครง

2. ผลสดฝนกบน�าแทรกเกลอจบบอยๆ หรอใชผลสดจมเกลอรบประทาน3. ผลสดต�าคนเอาน�าดม หรอผลแหง 6-12 กรม (ผลสด 10-30 ผล) คนน�าดม

หรอเคยวอมบอยๆ


52

สมอไทย

ชออนๆของเครองยา สมอไดจาก ผลชอพชทใหเครองยา สมอไทยชออน(ของพชทใหเครองยา) กกสมมอ สมอ มาแน สมออพยา หมากแนะชอวทยาศาสตร Terminalia chebula Retz.ชอพอง T. acuta Walp., T. gangetica Roxb., T. parviflora Thwaites, T. reticulata Roth, T. zeylanica Van Heurck & Müll. Arg., Buceras chebula (Retz.) Lyons, Myrobalanus chebula (Retz.) Gaertn., M. gangetica (Roxb.) Kostel.ชอวงศ Combretaceae


53


ผลรปทรงกลม หรอรปไข กวาง 1-2.5 เซนตเมตร ยาว 2-4 เซนตเมตร ผลสดสเขยวอมเหลอง หรอบางครงมสแดงปน ผวเรยบ มสน 5 สน เมลดเดยว แขง รปร ขนาดใหญ ผลแหงสด �าเขม ผวยน ผลออนรสเปรยว ผลแกมรสฝาดตดเปรยว ขม ไมมกลน เนอผลรสฝาดเปรยว เมอชมจะขมเลกนอยในตอนแรกและจะหวานในตอนหลง เมลดมรสขม

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: ผล ระบายออนๆ แกลมปวง แกพษรอนใน คมธาต แกลมจกเสยด รผายธาต รระบายรถายอจจาระ ถายพษไข คมธาตในตวเสรจ แกไขเพอเสมหะ ผลออน มฤทธเปนยาระบาย ถายอจจาระ ถายเสมหะ ลดไข ขบลมในล�าไส แกโลหตในทอง แกน�าด ผลแก เปนยาฝาดสมาน แกทองเดน แกไขเพอเสมหะ แกโลหตในอทร แกน�าด ถายอจจาระ รถายรปดเอง(ระบายแลวหยดเอง) แกลมปวง แกพษรอนภายใน แกลมจกเสยด ถายพษไข คมธาต แกไอเจบคอ ขบน�าเหลองเสย แกเสมหะเปนพษ แกดพลง แกอาเจยน บ�ารงรางกาย แกนอนสะดงผวา บดเปนผงโรยแผลเรอรง เนอผล รสฝาดเปรยว แกบด แกทองผก แกทองขนอดเฟอ แกโรคเกยวกบน�าด แกโรคทองมาน แกตบมามโต แกอาเจยน แกสะอก แกหดไอ แกทองรวงเรอรง ท�าเปนยาชงใชอมกลวคอแกเจบคอ เมลด รสขม ท�าใหเจรญอาหาร


ยาระบายถายทอง ใชผลออน 5-6 ผล หรอ 30 กรม ตมกบน�า 1 ถวยแกว ใสเกลอเลกนอย รบประทานครงเดยว จะถายหลงใหยาประมาณ 2 ชวโมง


54

สมอพเภก

ไดจาก ผลชอพชทใหเครองยา สมอพเภกชออน(ของพชทใหเครองยา) ลน สมอแหน แหน แหนขาว แหนตน สะคชอวทยาศาสตร Terminalia bellirica (Gaertn.) Roxb.ชอพอง -ชอวงศ Combretaceae


55


ผลรปกลมหรอร แขง กวางประมาณ 1.5-2 เซนตเมตร ยาว 2.5-3 เซนตเมตร มสน 5 สน ผวนอกปกคลมดวยขนสน�าตาลหนาแนน เมลดเดยวแขง ผลออนรสเปรยว ผลแกรสเปรยวฝาดหวาน(ฝาดสขม) เมลดในรสฝาด

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: ผลออน แกไขเพอเสมหะ และไขเจอลม เปนยาระบาย ยาถาย ผลแก แกเสมหะจกคอ ท�าใหชมคอ แกโรคตา แกธาตก�าเรบ บ�ารงธาต แกไข แกรดสดวง แกทองรวงทองเดน รกษาโรคทองมาน เมลดใน แกบด แกบดมกเลอด


1. ยาระบายถายทอง ใชผลออน 2-3 ผล ตมกบน�า 1 ถวยแกว ใสเกลอเลกนอย รบประทานครงเดยว

2. แกทองรวง ทองเดน ใชผลแก 2-3 ผล ตมกบน�า 2 ถวยแกว ใสเกลอเลกนอย เคยวจนเหลอ 1 ถวยแกว รบประทาน


56

สมปอย

ไดจาก ใบ ฝกชอพชทใหเครองยา สมปอยชออน(ของพชทใหเครองยา) สมขอนชอวทยาศาสตร Acacia concinna (Willd.) DC.ชอพอง A. hooperiana Miq., A. philippinarium Benth., A. poilanei Gagnep., A. polycephala DC., A. quisumbingii Merr., A. rugata (Lam.) Merr., Guilandina microphylla DC., Mimosa concinna Willd., M. rugata Lam., Nygae sylvarum-minimae Rumph.ชอวงศ Leguminosae-Mimosoideae


57


ใบประกอบแบบขนนก กงกานมหนาม ใบยอยรปขอบขนาน ขนาดเลก ปลายและโคนมน ผลเปนฝกรปขอบขนาน แบน หนา ฝกแกสน�าตาลด�า ผวฝกเปนคลน ยนขรขระมากเมอแหง ขอบเปนคลน เมลดสด �า รปกลมรถงรปกลมแบน ผวมน ใบมรสเปรยว ฝาดรอนเลกนอย เปลอกฝกรสขมเปรยว เผดปรา ฝกมรสเปรยว

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: ใบ แกโรคตา ช�าระเมอกมนในล�าไส ยาถายเสมหะ ถายระดขาว แกบด ฟอกลางโลหตระด ประคบใหเสนเอนหยอน ใบใชในสตรยาอบสมนไพร มฤทธเปนกรดออนๆ ชวยชะลางสงสกปรก เพมความตานทานโรคใหกบผวหนง บ�ารงผวพรรณ แกหวด แกปวดเมอย สตรยาลกประคบสมนไพร ชวยบ�ารงผว แกโรคผวหนง ลดความดน ใบต�าหอผาประคบเสนใหเสนออน ยากลางบานใชใบออน ตมเอาน�าผสมกบน�าผง กนเปนยาขบปสสาวะ ฝก มรสเปรยว เปนยาถาย ขบเสมหะ แกไอ แกไขจบสน ฝกปงใหเหลอง ชงน�าจบแกไอ ขบเสมหะ แกน�าลายเหนยว เปนยาถายท�าใหอาเจยน ใชสระผม ท�าใหผมชมชนเปนเงางาม ไมมรงแค ตมน�าอาบหลงคลอด ฝกต�าพอกหรอชบส�าลปดแผลโรคผวหนง เปลอกฝก รสขมเปรยวเผดปรา เจรญอาหาร กดเสมหะ แกไอ แกทรางเดก




58

หญาคา

ชออนๆของเครองยา Alang-alang, Blady grass (หญาใบมด), Cogongrass, Japanese bloodgrass, Kunai grass, Lalang, Thatch grass

ไดจาก ราก ดอก ขน (ดอกแก) และใบชอพชทใหเครองยา หญาหลวง หญาคา (ทวไป)ชออน(ของพชทใหเครองยา) หญาคา คาหลวง (ทวไป) ลาลาง (มะลาย) สาแล (มลาย-

ยะลา-ตาน) : แปะเมากง เตยมเซากง (จน-แตจว); Thatch Grass.

ชอวทยาศาสตร Imperata cylindrica (L.) Raeusch.ชอพอง -ชอวงศ Gramineae


59

ลกษณะภายนอกของเครองยา:เปนพวกพชพวกหญา มล �าตนใตดนเปนเสนกลม สขาวทอดยาว มขอชดเจน ผวเรยบ

หรออาจมขนบางเลกนอย แตกกงกานสาขาเลอยแผและงอกเปนกอใหมมากมายหลายกอ ใบแตกจากล�าตนใตดน ลกษณะแบนเรยวยาว มใบยาว 20-50 เซนตเมตร กวาง 5-9 มลลเมตร ตอนแตกใบออนใหมๆ จะมปลอกหมแหลม แขงทยอด ยาวประมาณ 1 มลลเมตร งอกแทงขนมาจากดน ดอกออกเปนชอทรงกระบอก ยาว 5-20 เซนตเมตร เสนผาศนยกลาง 1.5-3 เซนตเมตร มดอกยอยอยตดกนแนน เมอแกจะเปนขนฟสขาว เมลดจะหลดรวงปลวไปตามลม แพรพนธไปไดไกลๆ พวกทขนในทงหญาออกดอกในฤดรอน พวกทขนในทชนแฉะออกดอกปลายฤดรอนหรอฤดหนาว นอกจากแพรพนธโดยเมลดแลว ยงแพรพนธโดยล�าตนใตดน ทงอกลามไปแลวเจรญเปนตนใหมอก เปนพชชอบแดด และทนทานมาก เผากไมตายและดเหมอนวาไฟจะไปชวยกระตนใหมนงอกมากขน และออกดอกแพรพนธมากขนไปอก จงกลายเปนวชพชทขนลกลามไปตามไรและปราบไดยากชนดหนง พบขนเปนทงทวไป ตามพนทรางวางเปลา ตามหบเขาและรมทางทวไป

การเกบมาใช:ใชรากดอกขน(ดอกแก)และใบเปนยา

ดอก เดดทงกานตอนดอกบานในฤดรอนหรอหนาว ใชสดหรอตากแหง เกบไวใช ลกษณะดอกแหงทด เปนแทงทรงกระบอกยาว 5-20 เซนตเมตร มขนทโคนดอกยอย ขนมมากเปนสวนใหญของชอดอก สขาวออกเทา เปนปยเบาๆ คลายนน ดอกยอยมสเหลองออกเทา มกานเกสรตวเมยเปนเสนยาวๆ 2 เสน มกลนออนๆ รสจด ควรแหงสนท มกานดอกสนๆ จงด

ขน(ดอกแก)เกบเมอชอดอกแกเตมท เปนขนสขาวฟ เกบมาตากแหง เกบไวใชราก เกบในฤดฝน หรอฤดหนาว ตดสวนเหนอดนทง ขดเอารากและล�าตนใตดน

ลางสะอาด ขดรากฝอยๆ ออก ใชสดหรอตากแหงเกบไวใช ลกษณะรากแหงทด เปนเสนกลมๆ ยาว 30-60 เซนตเมตร เสนผา-ศนยกลางประมาณ 1.5 เซนตเมตร ผวนอกมสขาวหรอเหลองขาว มขอสน�าตาลออนนนออกมา แตละขอหางกนประมาณ 3 เซนตเมตร เนอเหนยว หกยาก เนอในตรงกลางมสเหลองออน มรเลกๆ 1 ร รอบนอกมสขาว มรเลกๆ เรยงเปนวงรอบ มกลนออนๆ ตนทอวบใหญสขาว ไมมรากฝอย มรสหวานจงด กอนใชผสมยา ใชรากแหง เลอกสงแปลกปนออก ลางสะอาดพรมน�าใหชม หนเปนทอน เอาไปตากใหแหง รอนเศษผงทง ชงไปใชผสมยา อกวธหนงหนเปนทอนๆ ใสหมอดนเผาดวยไฟแรงๆ จนด�า พรมน�าใหเยน เอามาตากใหแหง เรยกวา ถาหญาคา ผสมใชเปนยา

ใบ ตดมาผงใหแหง เกบไวใช


60

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย:

ชอดอก รสชม สขม ใชหามเลอด แกปวด อาเจยนเปนเลอด บาดแผลจากของมคม

ขน (ดอกแก) รสชม สขม ไมมพษ ใชหามเลอดก�าเดาออก ปสสาวะเปนเลอด อจจาระเปนเลอด ใชสด แกแผลบวมอกเสบ ฝมหนอง

ราก รสชมเยน ใชหามเลอด ขบปสสาวะ แกไข ไอ กระหายน�า อาเจยนเปนเลอด เลอดก�าเดาออก ความดนเลอดสง ปสสาวะเปนเลอดหนองในปสสาวะขด บวมน�า ดซาน ประจ�าเดอนมามากเกนไป

ใบ ใชภายนอก ตมน�าอาบ แกลมพษ ผนคน ปวดเมอยหลงคลอด


ชอดอกแหง 10-15 กรม ตมน�ากน ใชภายนอก ต�าพอกหรออดรจมก

ขน (ดอกแก) แหง 10-15 กรม ตมน�ากน ใชภายนอก ต�าพอกหรออดรจมก

รากแหง 10-15 กรม (สด 30-60 กรม) ตมน�ากนหรอคนเอาน�ากน หรอบดเปนผงกน

ใบ ใชภายนอก ตมหรอแชน�าอาบ


61

อบเชย

ไดจาก เปลอกตนชนในชอพชทใหเครองยา อบเชยชออน(ของพชทใหเครองยา) อบเชยตน มหาปราบ เซยด ฝกดาบ พญาปราบ ฮกแกง

สรามรด โมง โมงหอม เคยด กะทงหนชอวทยาศาสตร Cinnamomum spp.ชอพอง -ชอวงศ Lauraceaeชอวทยาศาสตร Cinnamomum spp. 1.อบเชยเทศหรออบเชยลงกา (Cinnamomum verum J.

Presl.) มชอพอง Cinnamomum zeylanicum Nees. 2.อบเชยไทย (Cinnamomum bejolghotha (Buch-Ham.)

Sweet หรอไดจาก Cinnamomum iners Reinw. Ex Blume.


62


อบเชยเปนเครองยา และเครองเทศ ทไดจากการขดเอาเปลอกชนนอกออกใหหมด แลวลอกเปลอกชนในออกจากแกนล�าตน โดยใชมดกรดตามยาวของกง แลวรวบรวมน�าไปผงทรมสลบกบการน�าออกตากแดดประมาณ 5 วน ขณะตากใชมอมวนขอบทงสองขางเขาหากน จนเปลอกแหงจงมดรวมกน เปลอกอบเชยทดจะมสน �าตาลออน (สสนม) มความตรงและบางสม�าเสมอ ยาวประมาณ 1 เมตร มกลนหอมเฉพาะ รสสขม เผด หวานเลกนอย

สรรพคณ:

ต�ารายาไทย: น�าตมเปลอกตน ดมแกตบอกเสบ อาหารไมยอย แกทองเสย ล �าไสเลกท�างานผดปกต ขบพยาธ มสรรพคณบ�ารงดวงจต แกออนเพลย ชก �าลง ขบผายลม บ�ารงธาต แกบด แกลมอณฑพฤกษ แกไขสนนบาต ใชปรงเปนยานตถแกปวดหว รบประทานแกเบออาหาร แกจกเสยด แนนทอง อาหารไมยอย แกไอ แกไขหวด ล �าไสอกเสบ ทองเสยในเดก อาการหวด ปวดปะจ�าเดอน แกออนเพลย คลนไสอาเจยน แกปวดประจ�าเดอน หามเลอด บดเปนผงโรยแผลกามโรค สมานแผล




63

ผลตภณฑสมนไพรเพอสขภาพโดยอาจารยสภาพรวสงเร

หลกสตรการแพทยแผนไทยบณฑต สาขาการแพทยแผนไทยคณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย มหาวทยาลยราชภฏเพชรบรณ

สมนไพร เปนภมปญญาทน�ามาแปรรปหรอผลตภณฑทใชในการดแลสขภาพ สามารถผลตใชเองในครวเรอนและสรางรายได การพฒนาผลตภณฑสมนไพรเปนการตอยอดภมปญญาทองถน เพอใหมการพงตนเองและสามารถดแลสขภาพตามภมปญญา ผลตภณฑสมนไพรไดรบความนยมเปนอยางมาก ไดแก น�ามนไพล น�ามนเหลอง ยาหมองสมนไพร และยาดมสมนไพร โดยมรายละเอยด ดงน


64

น�ามนไพล

น�ามนไพล มสวนประกอบหลก คอ ไพล เปนสมนไพรทถกบรรจเปนบญชยาจากสมนไพร ในบญชยาหลกแหงชาต ป 2559 กลมท 2 บญชยาพฒนาจากสมนไพร กลมยารกษาอาการทางกลามเนอและกระดก ยาส�าหรบใชภายนอก ไดแก ต �ารบยาครมไพล และยาน�ามนไพล โดยยาน�ามนไพลมสารสกดน�ามนไพลทไดจากการทอด (Hot oil extract) ไมนอยกวารอยละ 90 ในต�ารบ มสรรพคณบรรเทาอาการบวม ฟกช�า เคลดยอก

ในอดตการเตรยมน�ามนไพลไวใชในครวเรอนสามารถเตรยมไดดวยวธการทอดเหงาไพลและขมนชน โดยใชน�ามนพชชนดอมตว ไดแก น�ามนมะพราวหรอน�ามนปาลม ไมควรใชน �ามนพชชนดไมอมตว ไดแก น�ามนงา น�ามนมะกอก น�ามนค�าฝอย น�ามนทานตะวน หรอน�ามนร �าขาว เนองจากน�ามนชนดไมอมตวจะไมทนตอความรอน ท�าใหพนธะคในโมเลกลเกดการแตกและรวมตวเปนสาร “โพลเมอร” เกดขน ท�าใหเกดความหนด เกดควนไดงายและน�ามนเหมนหน การสกดไพลดวยน�ามนพช เนองจาก น�ามนทประกอบดวยกรดไขมน (Fatty acids) เปนสารประกอบทางเคมทมขวนอย เปนตวท�าละลายทดในการสกดสารทมขวนอยดวย ดงเชนไพล ทมน�ามนหอมระเหยทมขวนอยและโมเลกลเลกได พรอมทงสกดสารประกอบทมขวนอยแตมโมเลกลใหญไดอกดวย การทอดไพลจงถอวาเปนการสกดสารส�าคญทอยในไพลไดเปนอยางด ท�าใหไดน �ามนหอมระเหยและสารทมโมเลกลใหญ (นพมาศ สนทรเจรญนนท, 2555)

1.สวนประกอบ1.1 น�ามนไพล ไพลสด 1 กโลกรม

ขมนออย 500 กรมน�ามนปาลม 1 ลตรดอกกานพล 50 กรม

1.2 สารแตงกลน พมเสน 100 กรมการบร 100 กรมเมนทอล 200 กรมน�ามนระก�า 120 ซซ.น�ามนยคาลปตส 120 ซซ.

หมายเหต ในกรณทไมมดอกกานพลและสารแตงกลน ไมใสกได


65

2.วสดและอปกรณ2.1 กระทะ เตาแกส หรอกระทะไฟฟา2.2 ทพพหรอตะหลว2.3 กระชอนและผาขาวบางส�าหรบกรอง2.4 ขวดบรรจน�ามนไพล2.5 มด เขยง และถาด2.6 กะละมงหรอเหยอกสแตนเลส

3.วธท�า3.1 น�าไพลและขมนออยมาลางน�าใหสะอาด ผงลมใหแหง3.2 หนไพลและขมนออยใหมขนาดเทากนประมาณ 1-2 มลลเมตร จะท�าให

ไพลและขมนออยสกสม�าเสมอกน3.3 ตงน�ามนใหรอนแลวน�าไพลและขมนออยลงไปทอด โดยใชไฟออนๆ ทอด

จนกรอบ จากนนปดไฟหรอยกลงจากเตาน�ากานพลใสลงไปทอด3.4 น�าน�ามนไพลมากรองใสกะละมงหรอเหยอกสแตนเลส โดยการพบผา

ขาวบางหลายๆ ชน เพอกรองเอาเศษฝ นและละอองขนาดเลกออก หากไมใสกลนกบรรจใสขวดไดเลย

3.5 น�าพมเสน การบร เมนทอล น�ามนระก�า น�ามนยคาลปตส มาผสมใหเขากน จากนนผสมกบน�ามนไพล ปรงกลนตามความตองการ และบรรจขวด


66

น�ามนเหลอง

น�ามนเหลองเปนน�ามนทไดรบความนยมเปนอยางมากและมวธการผลตไมยงยาก สวนใหญเตรยมไดจากสมนไพรประเภทหว เหงา ทมลกษณะสเหลอง เชน ขง เปราะหอม ขมนชน วานนางค�า วานเอนเหลอง ขมนออย วานสาวหลง เปนตน เมอเคยวเสรจแลวกจะไดน�ามนสเหลอง หากใชสมนไพรจ�าพวกใบสดสเขยว มาเคยวกบน�ามนกจะเรยกวา น�ามนเขยว เชน พญายอ เสลดพงพอน หญาเอนยด ทองพนชง เปนตน จากนนน�ามาเตมสารละลายทตองการ น�ามนเหลอง มสรรพคณ บรรเทาอาการคดจมก น�ามกไหล แกวงเวยนศรษะ แกเคลดขดยอก ปวดเมอยตามรางกาย ทงนขนอยกบสรรพคณของสมนไพรและคณสมบตของสารละลาย

1.คณสมบตของสารละลาย1.1 น�ามนยคาลปตส สรรพคณ มกลนหอม บรรเทาอาการหวด คดจมก1.2 น�ามนระก�า สรรพคณ มกลนหอมฉน แกปวดเมอย เคลดขดยอก คลายเสน

และท�าใหรอน1.3 เมนทอล สรรพคณ กลนหอม แกอาการปวดเมอย ฆาเชอ และใชเปนยา

ขบลม ทใหความเยนซาบซา1.4 พมเสน สรรพคณ กลนหอมเยน ใชสตรดมแกลมวงเวยน ทาภายนอกแก

เคลดขดยอก1.5 การบร สรรพคณ ขบลม แกจก เสยดแนนเฟอ แกปวดทอง ขบเหงอ แก

เคลดบวม ขดยอก แพลง แกพษ แมลงสตวกดตอย และโรคผวหนงเรอรง1.6 น�ามนสะระแหน สรรพคณ มกลนหอม ท�าใหสดชน ระงบอาการปวดศรษะ

บรรเทาอาการวงเวยนศรษะ แกคลนไส อาเจยน1.7 น�ามนอบเชย สรรพคณ กระตนการไหลเวยนของเลอด สดดมบรรเทาโรค

ระบบทางเดนหายใจ แกลมวงเวยน1.8 น�ามนเขยว สรรพคณ บรรเทาอาการหายใจตดขด หวด ไอ ลดการปวด

กลามเนอ บรรเทาอาการอกเสบใชเปนยาภายนอก1.9 น�ามนกานพล สรรพคณ บรรเทาอาการปวด ฆาเชอ ลดอาการเกรงและ

ปวดทอง


67

2.สวนประกอบน�ามนเหลอง 50 มลลลตรน�ามนสะระแหน 120 มลลลตรน�ามนยคาลปตส 120 มลลลตรเมนทอล 200 กรมพมเสน 100 กรมการบร 100 กรม

3.วสดและอปกรณบกเกอรแทงแกวส�าหรบคนขวดบรรจ

4.วธท�า1. น�าพมเสน การบร เมนทอล น�ามนระก�า น�ามนยคาลปตส มาผสมใหเขากน

ใชแทงแกวคนใหเขากน2. ผสมสารจากขอ 1 กบน�ามนเหลอง คนใหเขากน บรรจขวด


68

ยาหมองสมนไพร

ยาหมองสมนไพร มลกษณะเปนเนอเหลวออนนม มทงสเหลอง สขาว สเขยวขนอยกบชนดของสมนไพรทเตมลงไป มกลนหอม สามารถใชทา ถนวด แกปวดเมอย เคลดขดยอก และแกวงเวยนศรษะ คลนไส อาเจยน โดยมสวนผสมทส�าคญดงน

1.องคประกอบของยาหมอง1.1 เนอยาหมองและสารทท�าใหยาหมองแขงตว ไดแก วาสลน (White soft

paraffin) มลกษณะเปนเนอเหลวสขาว และพาราฟน (Hard paraffin) มลกษณะเปนกอนแขงสขาว ทงนเมอน�าวาสลนและพาราฟนมาหลอมดวยความรอนจะเปนเนอยาหมอง หากใสพาราฟนมากจะท�าใหเนอยาหมองแขง หากใสวาสลนมากเกนไปกจะท�าใหเนอยาหมองเหลว

1.2 สารชวยเพมการดดซมผว ไดแก ลาโนลน (Lanolin) ชวยท�าใหยาหมองถกดดซมเขาสผวไดเรว เมอทาจะรสกรอน

1.3 สารทท�าใหรอนหรอใชทาถนวดใหรอนแดง ไดแก น�ามนระก�า 1.4 สารแตงกลน ชวยแตงกลนของยาหมองใหมกลนหอม ไดแก น�ามนสะระแหน

เมนทอล การบร พมเสน น�ามนยคาลปตส น�ามนเขยว น�ามนกานพล 1.5 ตวยาส�าคญ นยมใชไดแก ไพล เสลดพงพอน ถาตองการสมนไพรชนดอน

น�ามาสกดในแอลกอฮอลรอยละ 95 แลวระเหยใหแหง น�าสารสกดมาใสในยาหมอง

2.สวนประกอบพาราฟน 200 กรมวาสลน 500 กรมพมเสน 100 กรมเมนทอล 100 กรมน�ามนไพล 120 ซซ.การบร 100 กรมน�ามนระก�า 120 กรมน�ามนยคาลปตส 120 กรม


69

3.วสดและอปกรณ3.1 กระทะไฟฟา 3.2 เหยอกสแตนเลส3.3 ทพพ3.4 มดและเขยง3.5 บกเกอรและแทงแกว3.6 ขวดบรรจยาหมอง

4.วธท�า4.1 น�าวาสลนและพาราฟนมาหลอมโดยการตนในเหยอกสแตนเลสหรอ

กระทะไฟฟา หลอมจนละลายจงยกลง4.2 น�าพมเสน การบร เมนทอล น�ามนระก�า น�ามนยคาลปตส มาผสมใหเขากน4.3 น�าน�ามนไพล และสารปรงกลนในขอ 4.2 ผสมกบวาสลนและพาราฟน

ทหลอมแลว คนใหเขากน บรรจขวด


70

ยาดมสมนไพร

ยาดมสมนไพร เปนการน�าสมนไพรหลายชนดทมกลนหอมมารวมกนและเตมพมเสนน�าลงไปใหมกลนหอม ยาดมสมนไพร มสรรพคณ บรรเทาอาการหวด คดจมก วงเวยนศรษะ หนามด ตาลาย โดยมสมนไพรทนยมใช ไดแก

1.สมนไพรทนยมใชดอกจนทน รสหอมสขม บ�ารงโลหต ขบลม บ�ารงธาต กระจายเลอดลม บ�ารงผวหนงใหเจรญกระวาน รสเผดรอนหอม ขบเสมหะ ขบโลหต ขบลม บ�ารงธาตกานพล รสเผดหอมรอนปรา แกปวดฟน แกลม แกร �ามะนาด แกปวดทอง แกเลอดออกตามไรฟน แกหดพรกไทด�า รสหอมเผดรอน แกทองอด ทองเฟอ ชวยบ�ารงธาต เปนยาอายวฒนะโกฐหวบว รสมนสขมหอม แกลมในกองรดสดวง ขบลมในล�าไสโกฐสอ รสสขมหอม แกไข แกหดไอ บ�ารงหวใจ แกเสมหะเปนพษโปยกก รสหอมรอน ขบลม ขบเสมหะ บ�ารงธาต แกธาตพการอบเชย รสหอมสขม ขบลม ปลกธาตใหเจรญผวมะกรด กลนหอม ขบลมในล�าไส

2.สวนประกอบสมนไพร ดอกจนทน 20 กรม

กระวาน 20 กรมกานพล 20 กรมพรกไทยด�า 20 กรมโกฐหวบว 20 กรมโกฐสอ 20 กรมโปยกก 20 กรมอบเชย 20 กรมผวมะกรด 20 กรม


71

สารปรงกลน พมเสน 100 กรมการบร 100 กรมเมนทอล 100 กรมน�ามนยคาลปตส 120 กรม

3.วสดและอปกรณ3.1 ถวยแกว3.2 ทพพ3.3 เขยง3.4 มด3.5 ขวดบรรจ

4.วธท�า4.1 น�าสมนไพรทมขนาดใหญหนหรอต�าใหมขนาดเลก4.2 น�าสมนไพรทงหมดมาใสในถวยแกว เตมสารปรงกลนใหทวมและคน

ใหเขากน4.3 บรรจขวด


72

บรรณานกรม

ไชยยง รจจนเวท ดวงตา กาญจนโพธ ดวงพร อมรเลศพศาล และรชน สมวงค. 2558. 20 ป สวนสมนไพร สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร. อทซไอเดย. บรษท ปตท. จ�ากด (มหาชน).

นพมาศ สนทรเจรญนนท. 2555. บทความเผยแพรความรสประชาชน น�ามนไพลทอดตางจากน�ามนไพลกลนอยางไร?. https://www.pharmacy.mahidol.ac.th/knowledge/files/0109.pdf, 5 กมภาพนธ 2562.

มณฑา ลมปยประพนธ. 2554. การผลตสมนไพร. กรงเทพฯ: ซเอดยเคชน. 320 น.

มณฑา ลมปยะประพนธ. 2555. อาหารเปนยา ยาเปนอาหาร. กรงเทพฯ: ซเอด ยเคชน. 228 น.

สดารตน หอมหวน. 2554. ฐานขอมลเครองยาไทยอสาน. คณะเภสชศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน. http://www.thaicrudedrug.com/main.php, สบคนวนท 5 กมภาพนธ 2562.


73


74

คณะผจดท�าทปรกษา นายพรชย จฑามาศ

รองผอ �านวยการ อพ.สธ.ดร. ปยรฐฎ ปรญญาพงษ เจรญทรพยรองหวหนาส�านกงาน อพ.สธ. ฝายวชาการและเลขานการคณะกรรมการ อพ.สธ.

ประธาน ผชวยศาสตราจารย ดร. ประยร ลมสขอธการบดมหาวทยาลยราชภฏเพชรบรณ

รองประธาน รองศาสตราจารย ดร. ธระภทรา เอกผาชยสวสดรองอธการบดฝายวจยและบรการวชาการ

บรรณาธการ ผชวยศาสตราจารยธรรมณชาต วนแตงผอ �านวยการสถาบนวจยและพฒนา

กองบรรณาธการอาจารย ดร. นชจร สงหพนธ รองผอ �านวยการสถาบนวจยและพฒนา อาจารย ดร. กญญารตน เดอนหงาย รองผอ �านวยการสถาบนวจยและพฒนาอาจารย ดร. สวฒน อนทรประไพ รองผอ �านวยการสถาบนวจยและพฒนา

เรยบเรยงอาจารย ดร. นชจร สงหพนธ รองผอ �านวยการสถาบนวจยและพฒนาอาจารยสภาพร วสงเร อาจารยนายเกอกล พมพด เจาหนาทบรหารงานทวไปนางสาวศรนทพย ผลประเสรฐ เจาหนาทบรหารงานทวไปนางสาวภสราภรณ เกตแกว เจาหนาทบรหารงานทวไปนางสาวชตมา พฒออน เจาหนาทบรหารงานทวไปนางรดดา ส�าราญพนธ เจาหนาทบรหารงานทวไปนางสาวมณนช เกตแฟง เจาหนาทบรหารงานทวไปนางกฤษวณภค ทองส เจาหนาทบรหารงานทวไปนางสาวรมดา สายทอง เจาหนาทบรหารงานทวไปนางสาวปยนนท โอค �า เจาหนาทบรหารงานทวไปนายบรรจง สรนทร เจาหนาทคอมพวเตอร


โครงการอนุรักษ พันธุกรรมพ...

Documents

Transcript of โครงการอนุรักษ พันธุกรรมพ...