วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย

ปีทีี่ 35(1) : 149-169, 2558 ่

ประติมานวิทยาและคติความเช่ือเรื่องพระอิศวรในสมยัอยธุยา

ธีระนันท ์วิชยัดิษฐ1

บทคดัย่อ

บทความน้ีน�าเสนอประตมิานวทิยาและคตคิวามเชื่อเรื่องพระอศิวรในสมยั

อยธุยาซึง่เป็นคตคิวามเชือ่ทางศาสนาหน่ึงทีส่�าคญัในสมยัอยธุยาโดยรปูแบบของคติ

ความเชื่อทีป่รากฏนัน้อยู่ในรปูของหลกัฐานทางประวตัศิาสตรแ์ละโบราณคดีไดแ้ก่

วรรณกรรมประตมิากรรมและพระนามของพระมหากษตัรยิ์ซึง่จากหลกัฐานประเภท

วรรณกรรมไดแ้สดงใหเ้หน็ว่าฐานะของพระอศิวรสามารถแบ่งไดเ้ป็น2รปูแบบคอื

ฐานะของพระอศิวรทีท่รงเป็นหน่ึงในพระตรมีรูติทีป่ระกอบดว้ยพระพรหมพระวษิณุ

และพระอศิวรสว่นอกีฐานะหน่ึงคอืทรงเป็นเทพสงูสดุทีส่รรคส์รา้งทกุสรรพสิง่ตามความ

เชื่อในไศวนิกาย ในส่วนของเทวรูปพบว่าการสรา้งเทวรูปพระอศิวรมกัสรา้งเป็นรูป

บุคคลไมนิ่ยมสรา้งเป็นศวิลงึคเ์ชน่เดยีวกบัประตมิากรรมพระอศิวรในสมยัสโุขทยัและ

พระนามของพระมหากษตัรยิท์ีป่รากฏพระนามของพระอศิวรแสดงใหเ้หน็วา่พระอศิวร

เป็นเทพในศาสนาฮนิดอูงคห์น่ึงทีร่วมกบัเทพอื่นๆสรา้งพระมหากษตัรยิใ์หท้รงมฐีานะ

เทยีบเทา่กบัพระพทุธเจา้

ค�าส�าคญั :1.คตคิวามเชือ่.2.พระอศิวร.3.อยธุยา.

1อาจารยป์ระจ�าภาควชิาภาษาไทยและภาษาตะวนัออกคณะมนุษยศาสตร์มหาวทิยาลยั

รามค�าแหงหมายเลขโทรศพัท์08-5162-9278อเีมลchunengja@hotmail.com

ประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยา

150

ธรีะนนัท ์วชิยัดษิฐ

The Iconography and Ideology of Śhiva in the Ayutthaya Period

Teeranun Vichaidit2

Abstract

ThisarticlepresentstheiconographyandbeliefsofŚhivaintheAyutthaya

period.ThebeliefofŚhivawasoneof the important religiousbeliefs in the

Ayutthayaperiod.ThepatternofŚhivaappearedinhistoricalandarchaeological

evidencesuchasliterature,sculpture,andtheking’sname.Literaryevidence

depictedŚhivaashaving twostatuses:apartofTrimurti, includingBrahma,

Vishnu,andŚhiva;andthesupremegodwhocreatedtheuniverseaccordingto

Śaivaismbelief.Asforsculpturalevidence,Śhiva’ssculpturewasbuiltinhuman

form,notlingaformlikethepatternofSukhothaistyleŚhiva’ssculpture.Asfor

theking’snamewhichcontainŚhiva’sname,thesenamesindicatedthatŚhiva

andotherHindugodscreatedtheking’sstatusasequivalenttotheBuddha.

Keywords:1.Belief.2.Śhiva.3.Ayutthaya.

2LectureratDepartmentofThaiandOrientalLanguages,FacultyofHumanities,

RamkhamhaengUniversity,Bangkok,Thailand.Tel.08-5162-9278Emailaddress:chunengja@

hotmail.com

151

ปีที่ 35 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2558วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย ่ ่

บทน�า

พระอศิวรเป็นเทพส�าคญัองคห์น่ึงในศาสนาฮนิดูมพีฒันาการมาจากเทพรทุร

ในยคุพระเวท(ราว3,500-3,000ปีก่อน)เป็นเทพเจา้ทีพ่วกมจิฉาชพีสกัการะนอกจากน้ี

ยงัเป็นเทพแห่งการท�าลายลา้งและเทพเจา้แห่งฝงูสตัวป์า่บางครัง้กไ็ดร้บัยกย่องเป็น

เทพผูร้กัษาความยุตธิรรม ในฐานะทีเ่ป็นเทพแห่งฝงูสตัว์บางทกีป็รากฏกายเป็นววั

(Inthrawut,1977:7)จนถงึยคุมหากาพย์(ราว2,500ปีมาแลว้)พระอศิวรไดก้ลายเป็น

หน่ึงในพระตรมีรูติ(3เทพสงูสดุของศาสนาฮนิด)ูซึง่พระอศิวรกย็งัคงเป็นทีรู่จ้กักนัดวีา่

เป็นเทพแหง่การท�าลายมทีัง้รปูแบบทีด่รุา้ยและไมด่รุา้ยโดยในปรชัญาฮนิดกูลา่ววา่การ

ท�าลายลา้งน้ีไมถ่อืเป็นการสิน้สดุแต่ถอืเป็นการเริม่ตน้ใหม่พระอศิวรจงึไดร้บัการตคีวาม

วา่เป็นสญัลกัษณ์ของผูส้รา้งใหเ้กดิขึน้ใหมอ่กีครัง้(Wilkins,1983:263)จนถงึปจัจบุนั

ผูค้นในประเทศอนิเดยียงัใหก้ารเคารพนบัถอืพระอศิวรอยูเ่สมอเรยีกวา่พวกไศวนิกาย

อาณาจกัอยธุยาเคยเป็นดนิแดนทีเ่จรญิรุง่เรอืงตัง้พ.ศ.1893–2310ในพืน้

ประเทศไทยบรเิวณลุ่มน�้าเจา้พระยารวมถงึไดข้ยายดนิแดนไปทัง้ทางภาคใต้ภาค

ตะวนัออกของประเทศไทย ความเจรญิรุ่งเรอืงในสมยัอยุธยานัน้ปรากฏทัง้ในด้าน

เศรษฐกจิสงัคมและการปกครองซึง่ศาสนากเ็ป็นสว่นหน่ึงในความเจรญิดงักลา่วไมว่า่

จะเป็นพทุธศาสนาศาสนาครสิต์ศาสนาอสิลามหรอืศาสนาฮนิดูซึง่การนบัถอืศาสนา

ฮนิดใูนสมยัอยธุยาเป็นการนบัถอืและอุปถมัภข์องพระมหากษตัรยิ์เน่ืองจากพระมหากษตัรยิ์

ในสมยัอยธุยาถอืเป็นสมมตเิทพเพือ่ใหเ้กดิความศกัดิส์ทิธิจ์งึตอ้งอาศยัพราหมณ์ในการ

ประกอบพระราชพธิตี่างๆรวมถงึการประกอบพธิทีีเ่กีย่วกบัพระอศิวร

บทความน้ีจะกลา่วถงึรปูแบบและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในอยธุยาซึง่พระ

อศิวรเป็นเทพองคห์น่ึงทีส่�าคญัในศาสนาฮนิดูและยงัปรากฏคตคิวามเชือ่ของผูค้นผา่น

วรรณกรรมเทวรปูและพระปรมาภไิธยของพระมหากษตัรยิ์

เทวรปูพระอิศวร

การนบัถอืศาสนาฮนิดใูนสมยัอยธุยาเป็นการนบัถอืและอุปถมัภข์องพระมหา-

กษตัรยิ์ เน่ืองจากพระมหากษตัรยิใ์นสมยัอยุธยาถอืเป็นสมมตเิทพเพื่อใหเ้กดิความ

ศกัดิส์ทิธิจ์งึตอ้งอาศยัพราหมณ์ในการประกอบพระราชพธิต่ีางๆรวมถงึการประกอบพธิี

ทีเ่กีย่วกบัพระอศิวรซึง่ปรากฏเอกสารทีก่ล่าวถงึหลกัฐานทางโบราณคดแีละหลกัฐาน

ทางโบราณคดทีีไ่ดร้บัการคน้พบแลว้ดงัน้ี

ในTheRoyalchronicleinPhanChanthanumat’sVersion(Cheum)(2010:

276)มขีอ้ความระบุถงึสมเดจ็พระเจา้ปราสาททองไดโ้ปรดเกลา้ฯใหย้า้ยสถานพระอศิวร

พระนายรายณ์มาตัง้ทีช่กุีนวา่“...ศกัราช998ปีชวดอฐัศกสมเดจ็พระเจา้อยูห่วัใหร้ือ้

ประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยา

152

ธรีะนนัท ์วชิยัดษิฐ

เทวสถานพระอศิวรพระนารายณ์ขึน้มาตัง้ยงัชกุีน...”

ในสมยัสมเดจ็พระนารายณ์มหาราชไดม้กีารหลอ่เทวรปูต่างๆซึง่มเีทวรปูพระ

อศิวรซึง่ปรากฏขอ้ความในTheRoyalchronicleinPhanChanthanumat’sVersion

(Cheum)(2010:300)ดงัน้ี

...และในเดอืนยี ่ ปีวอกนัน้ พระบาทสมเดจ็บรมบพติรพุทธเจา้อยูห่วับ�าเพญ็

พระราชกุศลนานาประการ แลว้ใหห้ลอ่รปูพระอศิวรเป็นเจา้ยนื สงูศอกคบืมเีศษพระองค์

หนึง่ รปูพระศวิาทติยย์นืสงูศอกมเีศษพระองคห์นึง่ รปูพระมหาวฆิเนศวรพระองคห์นึง่

รปูพระจนัทราทศิวรพระองคห์นึง่ และรปูพระเจา้ทัง้สีพ่ระองคน้ี์สวมทองนพคุณ และ

เครือ่งอาภรณ์ประดบันัน้ถมยาราชาวดปีระดบัแหวนทกุพระองคไ์วบ้ชูาส�าหรบัการพระ

ราชพธิ.ี..

ทัง้น้ียงัมกีารยา้ยพระเทวกรรมไปประดษิฐานในพระอารามศรรีทุรนาถณต�าบล

ชกุีนซึง่พระอารามศรรีทุรนาถคงหมายถงึเทวสถานพระอศิวรเน่ืองจากค�าวา่รทุรเป็น

พระนามหน่ึงของพระอศิวร(TheRoyalchronicleinRoyalwriting‘sVersionVol.II,

1992:25)

เทวรปูพระอิศวรในพิพิธภณัฑสถานแห่งชาติ พระนคร

พบเทวรปูพระอศิวรซึง่ปจัจบุนัเกบ็รกัษาอยูใ่นพพิธิภณัฑสถานแหง่ชาติพระนคร

ทรงเครื่องกษตัรยิ์ มี 2 กร ถอืคมัภรี์ในพระหตัถ์ซ้าย ส่วนด้านขวาเหน็ไม่ชดัเจน

อยา่งไรกต็ามไดพ้บการท�ารปูพระอศิวรในชื่อพระบรเมศวรถอืคมัภรีไ์สยศาสตรใ์น

พระหตัถซ์า้ยสว่นพระหตัถข์วาทรงแกว้มงกุฎพระอศิวรเป็นเทรดิมยีอดเป็นรดัเกลา้

ทรงกรวยแหลมพระพกัตรรปูไขส่วมกุณฑลเป็นรปูคลา้ยดอกบวัตมูสวมกรองศอพาหรุดั

และทองกรลวดลายของเครือ่งทรงต่างๆลบเลอืนไปมากแลว้ทรงนุ่งพระภษูายาวถงึ

ขอ้พระบาทมชีายผา้สามชายอยูด่า้นหน้ามกีารคลอ้งสงัวาลพาดผา่นพระองัสาซึง่ยงั

ไมแ่น่ชดัวา่เป็นเพยีงเครือ่งประดบัหรอือาจเป็นงู(Singhlamphong,2007:20)

นอกจากเทวรูปดงักล่าวแล้ว ยงัพบเทวรูปพระอิศวรส�ารดิอีก 2 องค์ใน

พพิธิภณัฑสถานแหง่ชาติพระนครองคห์น่ึงก�าหนดอายไุวร้าวพทุธศตวรรษที่21ไม่

ทราบทีม่ามสีงัวาลเป็นรปูงูสวมกรองศอทรงภษูายาวถงึพระชานุพระหตัถซ์า้ยถอืลกู

ประค�าสว่นอกีองคห์น่ึงก�าหนดอายไุดร้าวพทุธศตวรรษที่21พบทีว่ดัพระศรสีรรเพชญ์

พระหตัถห์กัหายไปแลว้สวมสงัวาลทีย่งัไมอ่าจระบุไดว้า่เป็นงหูรอืสายยชัโญปวตีทรง

ภษูายาวสว่นพระบาทหายไป

153

ปีที่ 35 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2558วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย ่ ่

ภาพที ่1พระอศิวรส�ารดิราวพทุธศตวรรษที่21พพิธิภณัฑสถานแหง่ชาติพระนคร

ภาพที ่2พระอศิวรส�ารดิราวพทุธศตวรรษที่21พพิธิภณัฑสถานแหง่ชาติพระนคร

ในพพิธิภณัฑสถานแหง่ชาติพระนครมปีระตมิากรรมชิน้หน่ึงทีน่�ามาจากวดั

หน้าพระเมรุจงัหวดัพระนครศรอียธุยาก�าหนดอายไุดร้าวพทุธศตวรรษที่21ซึง่ป้าย

จดัแสดงไดร้ะบุว่าเป็นรปูพระตรมีรูติอย่างไรกต็ามมขีอ้เสนอใหมว่่ารปูน้ีควรเป็นพระ

สทาอศิวรคอืพระอศิวรทีอ่ยูใ่นรปูสงูสดุเน่ืองจากเทวรปูพระตรมีรูตมิเีพยีง3เศยีรคอื

พระพรหมพระวษิณุและพระอศิวรแต่เทวรปูน้ีมี5เศยีรซึง่ตรงตามลกัษณะประตมิานวทิยา

ของพระสทาอศิวรโดยพระพกัตรท์ีอ่ยูส่งูทีส่ดุคอืพระอศิวรพระพกัตรท์ีห่นัไปทางทศิ

ตะวนัออกคอืพระอศีานพระพกัตรท์ีห่นัไปทาศทศิตะวนัตกคอืพระอศิวรพระพกัตรท์ี่

หนัไปทางทศิใตค้อืพระพรหมและพระพกัตรท์ีห่นัไปทางทศิเหนือคอืพระอศีะทรงอาวธุ

มากมายและสวมเครือ่งประดบัมากเพือ่แสดงถงึความเป็นเทพเจา้ทีอ่ยูใ่นฐานะสงูสดุ

ประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยา

154

ธรีะนนัท ์วชิยัดษิฐ

ภาพที ่3พระสทาศวิะศลิาศลิปะอยธุยาราวพทุธศตวรรษที่21พพิธิภณัฑสถานแหง่ชาติพระนคร

เทวรปูพระอิศวรในพิพิธภณัฑสถานแห่งชาติ ก�าแพงเพชร

พบเทวรปูพระอศิวรอกีองคห์น่ึงทีบ่รเิวณศาลพระอศิวรในอุทยานประวตัศิาสตร์

ก�าแพงเพชรปจัจบุนัจดัแสดงในพพิธิภณัฑสถานแหง่ชาติก�าแพงเพชรทีฐ่านเทวรปูมี

จารกึปรากฏศกัราชคอืพ.ศ.2053(สมยัสมเดจ็พระรามาธบิดทีี่2)โดยพระอศิวรองคน้ี์

อยูใ่นทา่ยนืประทบัตรงพระหตัถท์ัง้2ขา้งยืน่ออกมาดา้นหน้าในระดบับัน้พระองค์น้ิว

พระหตัถจ์บัจบีคลา้ยกฎกมทุราซึง่อาจสบืทอดลกัษณะมาจากพระอศิวรในศลิปะสโุขทยั

สญัลกัษณ์ส�าคญัทีท่�าใหร้ะบุไดว้า่เทวรปูน้ีเป็นพระอศิวรคอืมพีระเนตรที่3กลางพระ

นลาฏคลอ้งสายยชัโญปวตีรวมทัง้พาหรุตัทัง้2ขา้งเป็นรปูงูทัง้น้ีปรากฏพระมสัสแุละ

พระทาฒกิะซึง่อาจเป็นการสะทอ้นเพศของพระอศิวรทีเ่ป็นนกับวช(Singhlamphong,

2010:104)

ภาพที ่4พระอศิวรส�ารดิศลิปะอยุธยาสกุลช่างก�าแพงเพชรพ.ศ.2053พพิธิภณัฑสถานแห่งชาติ

ก�าแพงเพชร

155

ปีที่ 35 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2558วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย ่ ่

เทวรปูพระอิศวรในพิพิธภณัฑสถานแห่งชาติ นครศรีธรรมราช

ในจงัหวดันครศรธีรรมราชไดม้เีรือ่งเล่าวา่กษตัรยิจ์ากอนิเดยีใตไ้ดเ้คยถวาย

เทวรปูเน่ืองในศาสนาฮนิดูแด่พระรามาธบิดแีห่งกรุงศรอียุธยาโดยไดอ้ญัเชญิเทวรปู

ดงักล่าวไว้ที่นครศรีธรรมราชก่อน แต่เกิดพายุจึงไม่สามารถอญัเชิญเทวรูปจาก

นครศรธีรรมราชมาทีอ่ยธุยาได้เมือ่พราหมณ์ท�านายเหตุการณ์จงึรูว้า่เป็นพระประสงค์

ของเทวรปูทีต่อ้งการประทบัอยูท่ีน่ครศรธีรรมราชพระรามาธบิดจีงึโปรดเกลา้ฯใหส้รา้ง

โบสถพ์ราหมณ์เพือ่ประดษิฐานเทวรปูนัน้ปจัจบุนัคอืโบสถพ์ราหมณ์ทีต่ ัง้อยูร่มิถนนสาย

หลกัทีอ่ยูก่ลางเมอืงประกอบดว้ยสถานพระอศิวรทางฝ ัง่ตะวนัตกสถานพระนารายณ์

ทางฟากตะวนัออก และสถานพระสยมที่ประดษิฐานศวิลงึค์บนฐานโยนีทางทศิใต้

(Singhlamphong,2010:115)

ในสถานพระอศิวร เคยปรากฏเทวรปูศวินาฏราชปางปราบอสรูมลูาคะนีที่

ทรงรา่ยร�าเหยยีบหลงัอสรูทรงมี4กรทรงถอืบณัเฑาะวแ์ละเปลวไฟมวีงโคง้แหง่เปลว

ไฟทีแ่สดงถงึทอ่น�้าทอ่เพลงิทีพ่ระอศิวรทรงแสดงเทวฤทธิ์ เลขทะเบยีน8/2515สกุล

ช่างนครศรธีรรมราชก�าหนดอายุไดร้าวพุทธศตวรรษที่ 22-23ท�าจากส�ารดิสงู76

เซนตเิมตรกวา้ง44เซนตเิมตรปจัจบุนัเทวรปูน้ีไดร้บัการจดัแสดงอยูใ่นพพิธิภณัฑสถาน

แหง่ชาตินครศรธีรรมราช(Chanthavanich,2006:111)

ภาพที ่5ศวินาฏราชส�ารดิเลขทะเบยีน8/25สงู76เซนตเิมตรกวา้ง44เซนตเิมตรสกุลชา่งนครศรธีรรมราช

พ.ศ.2100-2200พพิธิภณัฑสถานแหง่ชาตินครศรธีรรมราช

นกัปราชญฮ์นิดไูดต้คีวามนฤตตมรูตใินความหมายทีว่า่พระอศิวรเป็นเทพทีม่ี

หน้าทีร่วบรวมทกุสิง่อยา่งซึง่หน้าทีข่องเทพตามคมัภรีใ์นศาสนาฮนิดทูัว่ๆไปมกีารสรา้ง

(สฤษฺฏ)ิการคงอยู่ (สฺถติ)ิการสิน้สญูและการท�าลาย(ปรฺลยและส�หาร)ของโลกซึง่

ปราชญไ์ดต้คีวามวา่กลองในพระหตัถข์วาขา้งหน่ึงของพระองคห์มายถงึการสรา้งสรรค์

ประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยา

156

ธรีะนนัท ์วชิยัดษิฐ

(สฤษฺฏ)ิท่าประทานอภยัหมายถงึการด�ารงอยูข่องโลก (สฺถติ)ิ ไฟในพระหตัถซ์า้ยขา้ง

หน่ึงหมายถงึการท�าลายหรอืการสญูสิน้ของโลก(ปรฺลยหรอืส�หาร)พระบาทขวาเหยยีบ

บนหลงัอสรูมยุะละกะหมายถงึมายาคตต่ิางๆทีค่นทัว่ไปตอ้งประสบพบเจอ (ตโิรภาว)

สว่นพระบาทซา้ยทีย่กขึน้หมายถงึความอนุเคราะห์(อนุคฺรห)หรอืความกรณุาทีพ่ระองค์

มตี่อผูท้ีภ่กัดตี่อพระองค์สว่นพระหตัถซ์า้ยอกีขา้งหน่ึงทีช่ีล้งมายงัพระบาทซา้ยทีย่กขึน้

หมายถงึความสมัพนัธข์องสญัลกัษณ์3อยา่งในพระหตัถ์และสญัลกัษณ์อกี2อยา่งที่

แสดงออกโดยพระบาททัง้สองหมายถงึพระองคเ์องแมม้หีน้าทีโ่ดยเฉพาะเกีย่วกบัหน้าที่

ของพระเป็นเจา้ทัง้3ประการไดแ้ก่การสรา้งสรรค์การด�ารงอยู่และการลา้งโลกแลว้

กต็ามพระอศิวรกย็งัมคีวามสมัพนัธก์บัความเป็นไปต่างๆในโลกทีเ่ตม็ไปดว้ยความ

ผดิพลาดไปจากความจรงิและพระองคย์อ่มหาทางอนุเคราะหใ์หช้าวโลกไดพ้น้จากมายา

คตติ่างๆจนสามารถเขา้ถงึพระเป็นเจา้ไดใ้นทีส่ดุ(Bussayakul,1977:64-65)

พระอิศวรในจารึก วรรณกรรม และพระราชพิธี

จารกึฐานพระอศิวรเมอืงก�าแพงเพชรไดก้ลา่วถงึเรือ่งเจา้พระยาศรธีรรมโศกราช

ประดษิฐานเทวรปูพระอศิวรเพือ่ใหคุ้ม้ครองสตัวท์ัง้หลายในเมอืงก�าแพงเพชรรวมถงึ

การบ�าเพญ็สาธารณกุศลต่างๆโดยถวายเป็นพระราชกุศลแด่พระบรมราชาธริาชและ

สมเดจ็พระรามธบิดทีี่2ซึง่ขณะนัน้มพีระนามวา่พระเชษฐาอุปราชเมอืงพษิณุโลกโดย

ในจารกึมขีอ้ความปรากฏดงัน้ี(FineArtDepartment,1983:173)

ศกัราช 1432 มะเมยีนกัษตัร อทิตยพาร เดอืน 6 ขึน้ 14 ค�า่ ไดห้สัตฤกษ ์เพลา

รุง่แลว้ 2 นาฬกิา จงึเจา้พระยาศรธีรรมาโศกราช ประดษิฐานพระอศิวรเป็นเจา้น้ีไว ้ให้

ครองสตัวส์ีต่นีสองตนีในเมอืงก�าแพงเพชรแลชว่ยเลกิศาสนา พทุธศาสตร ์และไสยศาสตร์

และพระเทพกรรมมใิหห้มน่หมอง...

ภาพที ่6จารกึฐานพระอศิวรเมอืงก�าแพงเพชรจารกึเรยีงเป็นบรรทดัตามล�าดบัโดยรอบ3บรรทดัทัง้

4ดา้นอกัษรไทยภาษาไทยพ.ศ.2053

(ทีม่าของภาพ : kanchanapisek.or.th)

157

ปีที่ 35 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2558วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย ่ ่

ในวรรณกรรมสมยัอยธุยาไดป้รากฏพระนามพระอศิวรในฐานะพระตรมีรูติซึง่

ผูป้ระพนัธม์กักลา่วบชูาพระตรมีรูตกิอ่นเริม่เรือ่งเพือ่ความเป็นสริมิงคลเสมอรวมถงึการ

กลา่วลกัษณะต่างๆของพระอศิวรอกีดว้ย

ในลลิติโองการแชง่น�้าซึง่สนันิษฐานวา่แต่งขึน้ในสมยัสมเดจ็พระรามาธบิดทีี่1

(FineArtDepartment,1986a:6)ไดป้รากฏบทสดดุพีระอศิวรดงัน้ี“...โอมบรเมศวราย

ผายผาหลวงอะครา้วทา้วเสดจ็เหนือววัเผอืกเอาเงอืกเกีย้วขา้งอา้งทดัจนัทรเ์ป็นป่ิน

ทรงอนิทรชฎาสามตาพระแพรง่แกวง่เพชรกลา้ฆา่พฆินจญัไร...”

จากบทสดดุพีระอศิวรดงักลา่วไดบ้รรยายถงึลกัษณะทางประตมิานวทิยาของ

พระอศิวรคอืทรงโคเผอืกซึง่กค็อืโคนนทเิป็นพาหนะสวมงเูป็นสงัวาลมพีระจนัทรเ์ป็น

ป่ินทดัพระเกศาพระเกศาเป็นทรงชฎามพีระเนตรที่3

นอกจากน้ีMichaelWright(2000:67-69)ยงัสนันิษฐานถงึเทพทอ้งถิน่บาง

องคท์ีป่รากฏในลลิติโองการแชง่น�้าวา่คอืพระอศิวรดงัน้ี

...ฟ้าฟดัพรใีจยงัชว่ยด ู ใจตายตนบใกล้

สีป่างผหีาวแหง่ชว่ยด ู พืน้ใตช้ือ่กามภมูฯิ...

...ฟ้ากระแฉ่นเรอืนผยองชว่ยด ู เจา้ผาด�าสามเสา้ชว่ยด.ู..

...เจา้ผาด�าผาเผอืกชว่ยด ู หนัเหยา้วปูส่มงิพราย...

...ผพีรายผชีรหมืน่ด�าชว่ยด ู ก�ารคูลืน่เป็นเปลว...

จากบทดงักลา่วไมเคลิไรท์ไดเ้สนอวา่“ฟ้าฟดัพรใีจชว่ยด”ูหมายถงึพระรทุร

ทีใ่นสมยัสมยัพระเวทเป็นเทพแหง่ลมพายุและมพีฒันาการต่อมาจนกลายเป็นพระอศิวร

“ฟ้ากระแฉ่นเรอืนผยองชว่ยด”ูหมายถงึพระอศิวรปางตรปีรุนัตกะทีก่ลา่วถงึตอนทีพ่ระ

อศิวรปราบบุตร3ตนของอสูรอนัธกะสูรที่มนีามว่าวทิยุนมาลิตารากากษะและ

กมลากษะพระอศิวรไปปราบอสรูทัง้สามโดยเหลา่เทพไดแ้บง่ฤทธิค์รึง่หน่ึงใหพ้ระองค์

พระอศิวรจงึทรงกลายเป็นมหาเทพทีม่ฤีทธิอ์�านาจมากทีสุ่ดจากนัน้จงึไดท้รงขอให้

พระวษิณุแปลงองคเ์ป็นลกูศรพระอคันีเป็นหวัลกูศรพระยมแปลงเป็นปลายลกูศรคนัศร

ท�าจากพระเวทโดยสาวติรี3จ�าแลงรา่งเป็นสายคนัศรนอกจากน้ีพระพรหมยงัทรงยอม

เป็นสารถมีา้ทรงใหด้ว้ยในทีส่ดุพระอศิวรกท็รงยงิลกูศรเพยีงดอกเดยีวกส็ามารถท�าลาย

ปราสาทของอสรูทัง้สามไดส้�าเรจ็(Rao,1968:164-165)หรอืปูส่มงิพราย,ผพีรายผชีรหมืน่

หมายถงึพระไภรวะทีถ่อืเป็นพระอศิวรปางทีท่รงเป็นเจา้แหง่ภตูผิีเป็นตน้

3มเหสอีงคห์น่ึงของพระพรหมเรยีกอกีชือ่หน่ึงวา่นางคายตรี

ประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยา

158

ธรีะนนัท ์วชิยัดษิฐ

ในลลิติยวนพา่ยไดก้ลา่วถงึเหตุของการอวตารของเทพเจา้มาเกดิในรา่งกษตัรยิ์

วา่ เน่ืองจากแผน่ดนิเกดิยคุเขญ็ไดป้รากฏชือ่ของพระอศิวรดงัตวัอยา่งต่อไปน้ี (Fine

ArtDepartment,1986a:305,313)

ธรณลีดลจลพจิลต่างต่าง พา่งขว�้าทงัสีห่ลา้ ฟ้าทงัหลายพกหงาย รสายสยบภพ

มณฑล ในกษณนัน้ บัน้พรหมพษิณุ อศิวรอดลูเดช เหตุบพติรคดิกรณุา ประชาราษฎร

เยยีวพนิาศทัง้มลู สญูภพสบสิง่ 5 จึง่แกลง้แสรง้รวบเอาอษัฎามรูรดบิามศิร ดว้ยบพติร

เสรจ็ กเ็สดจ็มาอุบตัใินกระษตัร ีทวดีวิงษอภชิาต ระงบัราชรปิ ูชแูผน่ดนิใหห้งาย ทาย

แผน่ฟ้าบใ่หข้ว�้า ล�้ากรณัฑรตันวดักว ีตรโีลกยมใหอ้ณูห หนูนพระพทุธศาสน์ใหต้รง...

…เอกาทสเทพแสง้ เอาองค์

เปนพระศรสีรรเพชญ ทีอ่า้ง

พระเสดจ็ด�ารงรกัษ ลย้งโลก ไสแ้ฮ

ทกุเทพทกุทา้วไหงว้ ชว่ยไชยฯ...

จากวรรณกรรมดงักล่าวแสดงใหเ้หน็ถงึสถานภาพของพระอศิวรในฐานะ

พระตรมีรูตทิีเ่สดจ็มาเกดิในรา่งพระมหากษตัรยิ์เพือ่ดแูลปกครองประชาชนรวมถงึการ

ค�า้จนุพทุธศาสนานอกจากน้ียงัเหน็ไดว้า่เทพทัง้11องคใ์นศาสนาฮนิดูไดแ้ก่พระพรหม

พระวษิณุพระอศิวรพระพายพระวรณุพระเพลงิพระยมพระไพศพพระอนิทร์พระจนัทร์

และพระอาทติย์ไดท้รงสรา้งพระมหากษตัรยิอ์ยธุยาในฐานะการด�ารงเป็นพระพทุธเจา้

ในไตรภูมทิี่คน้พบณหอสมุดแห่งชาตกิรุงปารสีซึ่งมกีารสนันิษฐานจาก

ตวัอกัษรและอกัขรวธินีัน้ก�าหนดอายไุดร้าวสมยัอยธุยาตอนปลายไดก้ลา่ววา่พระปรเมศวร

(พระอศิวร)ทรงเป็นผูส้รา้งจกัรวาล เขาพระสุเมรุและเขาสตับรภิณัฑ์โดยมขีอ้ความ

ตวัอยา่งดงัน้ี(FineArtDepartment,2011:43-46)

พระบรเมสวร ตัง้แต่เมือ่ประถมกลัป์เมือ่ไฟไหมแ้ลว้ แผน่ดนิน้ีพระบรเมสวร

เปนเจา้หากใหเ้ปนสรรพทกุประการ แลพระบรเมสวร พระองคจ์ึง่ประดษิฐแ์ต่งก�าแพง

จกัรวาลใหม้สีงสถานดัง่กงเกยีน 4 แลจึง่ตกแต่งน�้ามหาสมทุรใหล้อ้มรอบแผน่ดนิเลา่ แลว้

กม็าแต่งก�าแพงจกัวาฬใหไ้กลแผน่ดนินัน้ไปไดห้มืน่โยชน...

...พระอินสวรเปนเจา้บพติรเธอจึง่เอาแกว้วเิชยีรสามดวงตัง้ไวเ้ปนสงสถาน

ดุจก้อนเส้านัน้ แล้วบพติรจึง่ตัง้เขาสุเมรุราชเหนือแก้วทงัสามดวงนัน้ประดุจหม้อ

เขา้5นัน้...

4หมายถงึกงเกวยีน

5หมายถงึหมอ้ขา้ว

159

ปีที่ 35 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2558วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย ่ ่

ตอนก�าเนิดมนุษย์พระอศิวรทรงสรา้งอาหารและน�้าใหแ้กพ่รหมทัง้หลายทีก่นิ

งว้นดนิจนกลายเป็นมนุษย์ความวา่(FineArtDepartment,2011:46)

...เมือ่นัน้พระบรเมสวรผูม้ฤีทธิม์ศีลีาธคิุณอนัมากนกัหนา อาจใหเ้ปนสรรพ

ทกุอนั จึง่มานิมติใหเ้ปนเขา้น�้ าโภชนาอาหารแก่เขาทงัหลาย แลเขาบรโิภคอาหารอิม่ก็

บงัเกดิด�าฤษณาแก่ผูช้ายผูห้ญงิ เขากจ็บัครา่กนัไปมาแก่กเิลสมากกวา่เก่า...

ในตอนก�าเนิดลงักาทวปีพระอศิวรทรงก�าหนดใหพ้ระอาทติยส์อ่งแสงตอนกลางวนั

และพระจนัทรส์่องแสงตอนกลางคนืและทรงตดัสนิว่าพระพายกบัชมภูปากศันาคราช

ใครมฤีทธิม์ากกวา่กนัโดยมขีอ้ความตวัอยา่งดงัน้ี(FineArtDepartment,2011:46-50)

...เมือ่นัน้พระบรเมสวรเธอจึง่ร�าพงึวา่ดัง่น้ี โลกน้ีเหตุมาอาศยัซึง่รศัมพีรหม

ทงัหลาย แลบดัน้ีกม็ดืนกัหนา พงึกใูหม้พีระอาทติยแ์จง้เมือ่กลางวนั ใหพ้ระจนัทรใ์หข้ึน้

ในราตรแีก่โลกน้ีใหม้ทีีห่มายแก่เขาวา่กลางวนักลางคนืนัน้เถดิ แลว้พระบรเมสวรร�าพงึ

วา่ดัง่น้ี แผน่ดนิหนาได ้240,000 โยชน หาอนัทรงแผน่ดนิหนานกั เราใหใ้ครทรงดหีนอ...

ตอนก�าเนิดพระอาทติย์พระจนัทร์พระอศิวรทรงอภเิษกมนุษย์5คนไปครอง

เมอืงต่างๆดงัน้ี(FineArtDepartment,2011:50-51)

...พระบรเมสวรอภเิษกทา้วพระญาในแผน่ดนิไดส้ามสบิสามพระองค ์แลหา้

พระองคน้ี์ใหญ่กวา่เขาไส ้เมือ่นัน้นางสภุทัราเทวี6 มปีรารถนาใครห่าผวั... ...แลว้กข็ึน้มา

สูเ่มอืงคนทงัหลายน้ี นางกม็าปลอบพระญาทงัหา้องคก่์อน แลนางกม็าอยูด่ว้ยพระญา

องคแ์ลเดอืน กม็าทรงครรภพ์ระอาทติยอ์ยูใ่นทอ้ง ไดห้า้เดอืนกม็าออกจากครรภ.์.. ...

ประสตูแิลว้นางจึง่เอาไปฝากไวแ้ก่พระบรเมสวร แลว้นางจึง่จากทา้วหา้องคน์ัน้ไปยงั

เมอืงอืน่ แลว้กจ็วบพระญาสีอ่งค.์.. ...นางกอ็ยูด่ว้ยพระญาสีอ่งคก์ม็ทีอ้ง พระจนัทรอ์ยูใ่น

ทอ้งสีเ่ดอืนจึง่ออกมาในปีฉล.ู..

จากตวัอยา่งทัง้หมดในไตรภมูทิีค่น้พบณหอสมดุแหง่ชาตกิรงุปารสีแสดงให้

เหน็ถงึสถานะของพระอศิวรทีเ่ป็นผูส้รา้งสรรคส์รรพสิง่ในจกัรวาลซึง่คตคิวามเชื่อดงั

กลา่วเป็นคตคิวามเชือ่ในไศวนิกายทีน่บัถอืพระอศิวรเป็นเทพเจา้สงูสดุ

ในค�านมสัการสมุทรโฆษค�าฉันท์แต่งโดยพระมหาราชครูในสมเด็จพระ-

นารายณ์มหาราชมบีทบชูาพระอศิวรกลา่ววา่(FineArtDepartment,1986b:112)

...ไหวไ้ทธาดาสงักร พระพษิณุอนัศร

ศกัดไิชยเดชะ...

6ธดิาของพทิกุนาคราช

ประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยา

160

ธรีะนนัท ์วชิยัดษิฐ

ในโคลงเฉลมิพระเกยีรตสิมเดจ็พระนารายณ์มหาราชมบีูชาและขอพรพระ

อศิวรใหส้มเดจ็พระนารายณ์ทรงอยูเ่ยน็เป็นสขุดงัตวัอยา่งต่อไปน้ี(FineArtDepartment,

1986b:653,663)

ศลีุตรีเนตรเรือ้ง เรอืงฤทธิ์

พรหมเมศแมนสรวงสทิธิ ์ สีเ่กลา้

เชญิพระบนัทมนิทร ์ เหนือนาค

มาส�า่รายทกุขเรา้ รุง่ฟ้าอนิขจร...

ในดษุฎสีงัเวยกลอ่มชา้งของเก่าแต่งโดยขนุเทพกระวีเมอืงสโุขไทยสนันิษฐาน

วา่แต่งในสมยัสมเดจ็พระนารายณ์มหาราชไดป้รากฏพระนามพระอศิวรดงัน้ี (Prince

Mang,1960:121,123)

...สรวมสทิธสิรวมพธยรรยง นุพจิติรฤาสาย

เดโชอ�านาจนะมะศิวาย อภวินัทฉมวยฉม�า...

ในบทละครเรือ่งรามเกยีรติส์มยักรงุศรอียธุยาตอนหนุมานพบนางบุษมาลีนาง

บุษมาลไีดเ้ลา่ถงึสาเหตุทีพ่ระอศิวรสาปลงมายงัโลกมนุษยแ์ละเงือ่นไขการพน้จากค�าสาป

ดงัน้ี(Chusab,1998:29)

...ฟงัสาร เยาวมาลยข์ดัแคน้หนุหนั

คอืใครเป็นอะไรกบัเจา้นัน้ เขา้มาท�าพลัวนัอยูวุ่น่วาย

ลอยหน้ามาวา่วอนใหเ้อน็ด ู ไมอ่ดสวูา่ยากล�าบากหลาย

หรอืไรใชใ้หย้ากล�าบากกาย ชา่งไมอ่ายแก่ใจมาเจรจา

ไมเ่กรงองคอิ์ศวรบรมนาถ แมน้ทราบบาทพระบรมนาถา

พากนัมอดมว้ยมรณา ขา้กลวัอาชญาพระศลีุ

ดว้ยตอ้งค�าสาปพระอิศรา ใหข้า้มาอยูไ่พรศรี

สัง่วา่นารายณ์ธบิด ี มาสงัหารอสรุอีาธรรม์

พบทหารนารายณ์เป็นกระบี ่ ชือ่ศรหีนุมานอนัแขง็ขนั

จึง่พน้ค�าสาปพระทรงธรรม ์ ทา่นนัน้มพีหลศกัดา...

อกีตอนหน่ึงเป็นตอนทีพ่เิภกค�านวณฤกษก์ารเดนิทพัของพระรามวา่เป็นฤกษ์

ดีและพระอศิวรไดอ้วยพรใหไ้ดช้ยัชนะดงัน้ี(FineArtDepartment,1997:67)

...อิศวรอวยพรเนือ่งอยูเ่บื้องบน อาทติยด์ลถงึทีร่าศกีนัย์

สมเดจ็องคอ์�ามรนิทรา ทา้วสชุาดาเจา้ไตรตรงึศส์วรรค…์

161

ปีที่ 35 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2558วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย ่ ่

จากเน้ือหาในรามกยีรติส์มยักรงุศรอียธุยาแสดงใหเ้หน็ถงึสถานะของพระอศิวร

ทีส่ามารถดลบนัดาลค�าสาปและการแกค้�าสาปใหผู้ใ้ดกไ็ด้ซึง่แสดงใหเ้หน็ถงึฐานะความ

เป็นเทพเจา้สงูสดุตามคตคิวามเชือ่ในลทัธไิศวนิกาย

ในวรรณกรรมเรือ่งเฉลมิไตรภพซึง่เป็นวรรคดสีมยัอยธุยาเป็นวรรณคดทีีก่ลา่ว

ถงึเรือ่งราวของเทพและโหราศาสตร์ซึง่ในเน้ือหาไดก้ลา่วถงึพระอศิวรทีท่รงสรา้งสตัว์

ประจ�าปีนกัษตัรทัง้12 เมือ่แลว้เสรจ็กเ็สกเปา่ชบุเทวดาอฐัเคราะห์ ต่อมาพระอศิวรได้

ประทานค�าท�านายบุคลกิคนทีเ่กดิในวนัต่างๆนอกจากน้ียงักล่าวถงึตอนทีพ่ระอศิวร

ขวา้งจกัรไปตดัรา่งราหขูาดเป็นสองทอ่นเน่ืองจากราหแูอบลกัดืม่น�้าอมฤตแต่งเป็นรา่ย

สภุาพกาพยย์านี11และกาพยฉ์บงั16ไว้มตีวัอยา่งดงัน้ี (Phisphumvidhi,2005:

107,113)

...สาธขุา้พระพทุธเจา้ น้อมเศยีรเกลา้บทมาลย ์หตัถประสานเหนือเกศ บงัคม

เดชเดชา พระพทุธาธรรมสงฆ ์จบปางองคอิ์ศวร ภคัวนวนเอกอุมา พรหมธาดานราฤทธิ ์

ฤาษสีทิธค์รบูา...

...จงึเกดิอิศวรอุมา พระธาดาพระนารายณ์

ประกอบสรา้งสรรคท์ัง้หลาย ทัว่ตรภีพจบสากล…

...ปางอิศวรอุมา พระพรหมธาดา

นารายณ์อนัรว่มฤดี

ทราบพรหมยมเพศสตร ี เสวยงว้นปถัพี

เกดิมซีึง่บุตรนดัดา...

ควรเราจดัแจงให ้ เป็นวนัคนืได้

โมงทุม่ยามนาฬกิา

จากวรรณกรรมเรือ่งเฉลมิไตรภพแสดงใหเ้หน็ฐานะการเป็นเทพเจา้สงูสดุของ

พระอศิวรตามคตคิวามเชือ่ในลทัธไิศวนิกายทีเ่ชือ่วา่พระอศิวรคอืผูส้รา้งสรรคส์รรพสิง่

ในจกัรวาลใหเ้กดิขึน้รวมถงึเป็นผูท้ีส่ามารถดลบนัดาลหรอืตดัสนิความเป็นไปของทุก

สรรพสิง่ในจกัรวาลน้ีไดอ้กีดว้ย

นอกจากวรรณกรรมทีป่รากฏการกลา่วถงึลกัษณะทางประตมิานวทิยาและฐานะ

ของพระอศิวรแลว้ยงัมบีนัทกึทีเ่กีย่วขอ้งกบัการประกอบพระราชพธิทีีเ่กีย่วขอ้งกบัพระ

อศิวรต่างๆไดแ้ก่พระราชพธิกีารรบัพระอศิวรและพระนารายณ์ในปีพ.ศ.2144ครัง้

เกดิสรุยิปุราคาเดอืน7ความวา่(Ayutthayapeople‘sTestimony,KingUthumporn‘s

TestimonyandTheRoyalchronicleinLuangPhrasertAksornniti‘sVersion,1967:

469)“ศกัราช963ฉลศูกเดอืน7เดอืนเดยีวนัน้มสีรุยิปุราคาในปีนัน้รบัพระอศิวรและ

ประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยา

162

ธรีะนนัท ์วชิยัดษิฐ

พระนารายณ์เป็นเจา้ไปถวายพระพรพรอ้มกนัวนัเดยีวทัง้4คานหาม”

ในรชักาลสมเดจ็พระมหาจกัรพรรดิเมือ่ครัง้ประกอบพระราชพธิปีราบดาภเิษก

พราหมณ์ไดอ้า่นบทบชูาพระอศิวรดงัน้ี(TheRoyalchronicleofAyutthayainPhra

Chakraphadipong(Chad)‘sVersion,1990:31)“...หมูพ่ราหมณปโรหติาจารยก์โ็อม

อา่นอิศวรเวทวษิณุมนตร.์..”

ในรชักาลสมเดจ็พระนเรศวรพระครศูวิพราหมณ์โหราธบิดไีดป้ระกอบพระราช

พธิก่ีอนทีจ่ะทรงออกรบกบัพระมหาอุปราช(TheRoyalchronicleofAyutthayainPhra

Chakraphadipong (Chad) ‘sVersion, 1990: 205)ซึ่งพระครูศวิพราหมณ์น้ีอาจ

สนันิษฐานไดว้า่เป็นพราหมณ์ในไศวนิกาย

ในพระราชพธิลีบศกัราชรชักาลสมเดจ็พระเจา้ปราสาททองมพีระราชพธิบีาง

ส่วนทีเ่กี่ยวขอ้งกบัพระอศิวรดงัน้ี (The Royal chronicle of Ayutthaya in Phra

Chakraphadipong(Chad)‘sVersion,1990:355)“...พราหมณ์ทีแ่ต่งกายเป็นพระอศิวร

พระนารายณ์แลเป็นเทพยดุานัน้กอ็วยชยัถวายพระพรโดยสาสน์โศลกวธิพีรหม...”

จากพระราชพธิดีงัทีไ่ดย้กตวัอยา่งไปนัน้แสดงใหเ้หน็วา่แมพ้ระมหากษตัรยิ์

ในสมยัอยธุยาจะทรงนบัถอืและใชพ้ทุธศาสนาเป็นเครือ่งยกฐานะของตนแลว้กย็งัทรง

ใชพ้ธิกีรรมทางศาสนาฮนิดเูพือ่สรา้งความศกัดิส์ทิธิแ์ละยกฐานะของตนใหเ้หนือบุคคล

ทัว่ไปควบคูก่บัพทุธศาสนาอกีดว้ย

พระปรมาภิไธยของพระมหากษตัริย์

พระปรมาภไิธยของพระมหากษตัรยิท์ีป่รากฏพระนามของพระอศิวรนัน้ ได้

ปรากฏตัง้แต่สมยัทีข่อมโบราณมอีทิธพิลในประเทศไทยและปรากฏพระนามพระอศิวร

ในพระปรมาภไิธยของพระมหากษตัรยิอ์กีครัง้ในสมยัอยธุยาพระปรมาภไิธยพระมหา

กษตัรยิท์ีป่รากฏพระนามพระอศิวรนัน้มหีลายพระองคด์งัน้ี

ในAyutthayapeople‘sTestimony,KingUthumporn‘sTestimonyand

TheRoyalchronicleinLuangPhrasertAksornniti‘sVersion(1967:262-263)ตอน

ราชประเพณกีรงุศรอยธุยาพระราชพธิรีาชาภเิษกสมเดจ็กรมพระยาด�ารงราชานุภาพ

ทรงอธบิายถงึพระนามพระเจา้กรุงศรอียธุยาไว้ซึง่ปรากฏพระนามของพระอศิวรดงัน้ี

“...สมเดจ็พระบรมราชาธริาชรามาธบิดีศรสีรรเพชญ์บรมมหาจกัรพรรตศิวรราชาธบิด.ี..

...องคเ์อกาทศรทุร.์..”

ประกาศพระราชพธิพีชืมงคลและจรดพระนงัคลัของเก่าพระเจา้บรมวงศเ์ธอ

กรมพระสมมตอมรพนัธุท์รงสนันิษฐานว่าแต่งขึน้ในสมยัอยุธยา ในประกาศมชีื่อพระ

อศิวรปรากฏอยูใ่นพระปรมาภไิธยของสมเดจ็พระรามาธบิดทีี่1(อูท่อง)ดงัน้ี (Prince

163

ปีที่ 35 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2558วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย ่ ่

Sawasdiprawat, 2007: 53) “...อนัขา้ผูด้�าเนินพระราชโองการแห่งพระบาทสมเดจ็

พระบรมราชาธริาชรามาธบิดศีรสีรรเพช็ญ์จกัรพรรดริาชาเอกาทธรฐอิศวรบรมนารถ

บรมบพติรพ์ระพทุธเจา้อยูห่วั...”

พระปรมาภไิธยของสมเดจ็พระมหาจกัรพรรดไิดป้รากฏพระนามของพระอศิวร

ดว้ยดงัน้ี“พระศรสีรรเพชญสมเดจ็พระบรมราชาธริาชรามาธบิดีศรสีนิทรบรมหาจกัร

พรรดวิรรยราชาธบิดนิทร.์.. ...ตรีภวูเนตรวรนาถนายกดลิกรตันราชชาตอิาชาวไสย...

...นพรตันราชธานีบุรรีมย”์

พระนามของสมเดจ็พระนเรศวรมหาราชกม็พีระนามของพระอศิวรอยู่ดว้ย

โดยค�าวา่“นเรศ”หมายถงึพระอศิวรนัน่เองซึง่ในพระราชกฤษฎกีาของสมเดจ็พระเอก

ทศรถ (กฎหมายลกัษณะกบฏศกึ) ตัง้เมื่อพ.ศ. 2136หลงัจากสมเดจ็พระนเรศวร

มหาราชทรงท�ายทุธหตัถกีบัพระมหาอุปราชาหงสาวดี1ปีปรากฏพระนามสมเดจ็พระ

นเรศวรวา่ (TheRoyal Institute,1995:3) “...สมเดจ็บรมบาทบงกชลกัษณ์อคัรบุริ

โสดมบรมหน่อนราเจา้ฟ้านเรศรเ์ชษฐาธบิด.ี..”

พระปรมาภไิธยของสมเดจ็พระเอกาทศรถมพีระนามพระอศิวรปรากฏอยูด่งัน้ี

(TheRoyalchronicleinRoyalwriting‘sVersionVol.I,1991:193)“พระศรสีรรเพชญ.์..

...ตรีภวูเนตรนาถนายกดลิกรตันราชชาตอิาชาวสยั......มกุฎเทศมหาพทุธางกรูบรมบพติร”

ในTheRoyalchronicleofAyutthayainPhraChakraphadipong(Chad)‘s

Version(1990:254)ปรากฏพระนามพระอศิวรในพระปรมาภไิธยของสมเดจ็พระเอกาทศรถ

ดงัน้ี“...สมเดจ็พระเอกาทศรถอิศวรบรมนาถบรมบพติรพระพทุธเิจา้อยูห่วั...”

ในTheRoyalchronicle inRoyalwriting‘sVersionVol.I(1991:194)

กล่าวถงึกฎหมายลกัษณะกบฏศกึตัง้ก่อนเสวยราชย์และในกฎหมายพระธรรมนูญมี

พระนามพระอศิวรอยูใ่นพระปรมาภไิธยของสมเดจ็พระเอกาทศรถวา่“สมเดจ็พระเอกา

ทศรถอิศวรบรมนาถบรมบพติร”

ในพระราชสาสน์พระเจา้ทรงธรรม(พ.ศ.2153-2171)ทีพ่ระราชทานถงึเจโรนิโม

เดออาเซเวโด(JeronimodeAzevedo)อุปราชโปรตุเกสประจ�าเมอืงกวัสนันิษฐานวา่

เขยีนขึน้ราวพ.ศ.2158-2159โดยไดป้รากฏพระนามพระอศิวรในพระปรมาภไิธยของ

พระอนิทราชาวา่(Veeraphrachak,1996:41-58)“พระบาทสมเดจ็เอกาทศรทุธอีศวร

บรมนาถบรมบพติร”

TheRoyalchronicleinRoyalwriting‘sVersionVol.I(1991:194)กลา่วถงึ

กฎหมายพระธรรมนูญพรมศกัดิ์ลกัษณะอาญาหลวง2แหง่และลกัษณะเบด็เสรจ็มี

พระนามพระอศิวรในพระปรมาภไิธยของสมเดจ็พระเจา้ปราสาททองดงัน้ี “สมเดจ็พระ

เอกาทศรถอิศวรบรมนาถบรมบพติร”

ประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยา

164

ธรีะนนัท ์วชิยัดษิฐ

เมื่อสมเด็จพระนารายณ์มพีระชนม์ได้ 25 พระพรรษา นับว่าเขา้เกณฑ์

เบญจเพส จงึได้โปรดใหท้�าพระราชพธิบีรมราชภเิษกเสวยราชสมบตัเิป็นพระมหา

กษตัรยิค์รองกรุงศรอียุธยา มพีระปรมาภไิธยซึ่งถวายเมื่อราชาภเิษกว่า (Fine Art

Department,1986b:87)“สมเดจ็พระบรมราชาธริาชรามาธบิดศีรสีรร......องคเ์อกาทศรฐุ...

....พทุธธางกรูบรมบพติรพระพทุธเจา้อยูห่วั”

ในพระไอยการลกัษณรบัฟ้องไดข้นานพระปรมาภไิธยสมเดจ็พระนารายณ์ฯ

วา่(FineArtDepartment,1986b:87)“พระบาทสมเดจ็เอกาทศรฐอิศวรบรมนารถ

บรมบพติรพระพทุธเิจา้อยูห่วั”

ในTheRoyalchronicleofAyutthayainPhraChakraphadipong(Chad)‘s

Version(1990:370)ปรากฏพระนามพระอศิวรในพระปรมาภไิธยของสมเดจ็พระนารายณ์

ดงัน้ี“...พระบาทสมเดจ็เอกาทศรทุอศิวรบรมนาถบรมบพติรพระพทุธเจา้อยูห่วั...”

จารกึในพระอุโบสถวดัป่าโมกข์ ต�าบาลป่าโมกข์ อ�าเภอป่าโมกข์ จงัหวดั

อา่งทองไดป้รากฏพระนามของพระอศิวรในพระปรมาภไิธยของพระเจา้อยูห่วัทา้ยสระ

ดงัน้ี(Bunphrakhong,1967:93)“ศุภมสัดุ2271ศกอชสงัวจัฉรวศิาขมาลศุกลปกัษ์

อฐัมดีถิีจนัทวารพระบาทพระศรสีรรเพชญสมเดจ็เอกาทศรทุอิศวรบรมนารถบรมบพติร

พระพทุธเจา้อยูห่วัพระเจา้ปราสาททอง...”

ในศุภอกัษรอคัรมหาเสนาบดไีทยมไีปถงึอคัรมหาเสนาบดลีงักาในสมยัสมเดจ็

พระเจา้อยูห่วับรมโกศเมือ่พ.ศ.2299ไดป้รากฏพระนามพระอศิวรในพระปรมาภไิธย

ของสมเดจ็พระเจา้อยูห่วับรมโกศเป็นภาษาบาลีโดยพระปรยิตัธิรรมธาดา(แพตาละ

ลกัษมณ์เปรยีญ)ไดแ้ปลเป็นภาษาไทยดงัน้ี(PrinceDitsawarakuman,2003:286-

289)

ศุภอกัษรบวรพจน์ ในเราผูเ้ป็นอคัรมหาเสนาธบิด ีแหง่สมเดจ็พระตรภีพโลก

มกุฏอุดมบรมมหศิรวรวงศส์รุเิยนทร ์นเรนทราธบิดนิทรวโรดม (บรม) ขตัตยิชาตริาชวราดลุ...

...เอกาทศรทุธอิ์ศวร... ...ด�ารงสริริาชสมบตัใินลงักาทวปี อนัทรงประเสรฐิ

พระเจา้กรงุศริวิฒันบุรรีาช ไดใ้หท้ตูอ�ามาตย ์เชญิพระศรทีนัตธาตุจ�าลอง แล

พระมณีพทุธรปู แลพระภกิษุสงฆ ์น�าพระราชสนัเทศ7 กบัมงคลราชบรรณาการ มายงั

กรงุศรอียธุยามหานคร ใหถ้วายแดส่มเดจ็พระเอกาทศรทุธ ์อิสรบรมนารถบรมบพติร

พระนารายน์เป็นเจา้ ผูท้รงทศพธิราชธรรมมโหฬาร...

7หมายถงึพระราชสาสน์

165

ปีที่ 35 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2558วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย ่ ่

สมเดจ็พระเจา้บรมวงศ์เธอ กรมพระยาด�ารงราชานุภาพทรงแปลพระนาม

“พระบาทสมเดจ็พระเอกาทศรทุรอศิวร”ไวว้า่พระเจา้แผน่ดนิผูแ้บง่ภาคมาจากเทวดา

11องค์คอืพระพรหมพระวษิณุพระอศิวรพระพายพระวรณุพระอคันีพระยมพระ

ไพศรพณ์พระอนิทร์พระจนัทร์และพระอาทติย์(TheRoyalchronicleinRoyalwriting‘s

VersionVol.I,1991:180)

นอกจากพระประมาภไิธยของพระมหากษตัรยิแ์ลว้ในTheRoyalchronicle

inRoyalwriting‘sVersionVol.II(1992:108)กย็งักลา่วถงึเชือ้พระวงศบ์างพระองค์

ทีม่พีระนามพอ้งกบัพระนามของพระอศิวรเชน่เจา้ฟ้าปรเมศวรพระราชโอรสของสมเดจ็

พระเจา้อยูห่วัทา้ยสระ

การอภิปรายผล

วรรณกรรมในสมยัอยธุยาไดบ้รรยายถงึลกัษณะทางประตมิานวทิยาทีส่�าคญั

ของพระอศิวรในสมยัน้ีคอืมพีระเนตรที่3ทรงสวมสงัวาลทีเ่ป็นนาคหรอืงูมโีคเผอืก(โคนนท)ิ

เป็นพาหนะและทรงถอืตรศีลูเป็นอาวธุมพีระจนัทรเ์ป็นป่ินปกัพระเกศาและมวีมิานคอื

ภเูขาไกรลาสรวมถงึการออกพระนามต่างๆเชน่พระศุลีพระสงักรพระอศิวรพระตรเีนตร

พระปรเมศวร เป็นตน้นอกจากน้ีวรรณกรรมในสมยัอยธุยายงักล่าวถงึฐานะของพระ

อศิวรอยู่2แบบคอืพระอศิวรในฐานะทีเ่ป็นหน่ึงในเทพพระตรมีรูติทีป่ระกอบดว้ยพระ

พรหมพระวษิณุและพระอศิวรถอืเป็นเทพสงูสดุตามคตคิวามเชือ่ในศาสนาฮนิดูกบั

พระอศิวรในฐานะผูส้รา้งสรรคท์กุสรรพสิง่โดยในไตรภมูจิากหอสมดุแหง่ชาตกิรงุปารสี

มขีอ้ความระบุถงึการทีพ่ระอศิวร(พระปรเมศวรหรอืพระอศิวร)เป็นผูส้รา้งจกัรวาลซึง่

คตคิวามเชือ่น้ีเป็นคตขิองไศวนิกายทีถ่อืวา่พระอศิวรเป็นเทพเจา้ทีย่ ิง่ใหญ่ทีส่ดุ

มขีอ้สงัเกตประการหน่ึงวา่ในวรรณกรรมเรือ่งเฉลมิไตรภพกลา่วถงึการปรากฏกาย

ของพระอศิวรคูก่บัพระอุมาเสมอซึง่คตน้ีิอาจเป็นคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอรรถนารศีวรที่

พระอศิวรตอ้งคูก่บัพระอุมาเพือ่การสรา้งสรรคส์ิง่ต่างๆทีต่อ้งอาศยัพลงัทัง้2ดา้นจาก

จกัรวาลโดยคตคิวามเชือ่ดงักลา่วเป็นคตทิีส่บืเน่ืองมาตัง้แต่สมยัโบราณ

ในสว่นของหลกัฐานกลุ่มเทวรปูอาจกล่าวไดว้า่การสรา้งเทวรปูพระอศิวรยงั

คงยดึหลกัลกัษณะทางประตมิานวทิยาทีส่�าคญัของพระอศิวรสบืเน่ืองมาตลอดเชน่มี

พระเนตรที่3ทรงคลอ้งสงัวาลรปูนาคหรอืงูทัง้น้ี

เทวรปูพระอศิวรในแต่ละพืน้ทีใ่นสมยัอยธุยา(พระนครศรอียธุยาก�าแพงเพชร

และนครศรธีรรมราช)อาจมรีายละเอยีดของศลิปะและปางทีแ่ตกต่างกนัอยูบ่า้งและใน

สว่นของพืน้ทีอ่ยธุยาและก�าแพงเพชรไมพ่บหลกัฐานทางโบราณคดทีีเ่ป็นศวิลงึค์อาจ

สนันิษฐานเทยีบเคยีงไดก้บัสมยัสโุขทยัทีว่า่ศวิลงึคถ์อืเป็นสิง่ลามกในพทุธศาสนาทีค่น

ประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยา

166

ธรีะนนัท ์วชิยัดษิฐ

สว่นใหญ่นบัถอืซึง่การทีผู่ค้นในอยธุยาเลอืกทีจ่ะสรา้งเทวรปูพระอศิวรมากกวา่การสรา้ง

ศวิลงึคต์ามคตนิิยมแบบอนิเดยีหรอืเขมรแสดงใหเ้หน็ไดว้่านอกจากอยุธยาจะรบัเอา

อทิธพิลทางดา้นศลิปะรวมถงึคตคิวามเชือ่ดา้นศาสนาฮนิดจูากเขมรแลว้กย็งัเลอืกรบั

อทิธพิลทางดา้นศลิปะและคตคิวามเชือ่ดา้นศาสนาฮนิดจูากสโุขทยัทีเ่ป็นกลุม่คนไทยที่

อาจมแีนวคดิดา้นสงัคมวฒันธรรมและคตคิวามเชือ่สอดคลอ้งกบักลุม่คนทีอ่ยูใ่นลุม่น�้า

เจา้พระยา

นอกจากหลกัฐานเทวรปูพระอศิวรยงัมหีลกัฐานดา้นวรรณกรรมทีส่นบัสนุน

แนวคดิเรือ่งการรบัอทิธพิลศาสนาฮนิดขูองสโุขทยัสูอ่ยธุยาคอืวรรณกรรมลลิติโองการ

แชง่น�้าโดยMichaelWright(2000:49)สนันิษฐานวา่ค�าวา่ทีใ่ชก้ลา่วถงึพระอศิวรเป็น

ค�าไทยแทบทัง้สิน้ไมไ่ดใ้ชค้�าทีม่าจากภาษาสนัสกฤตเชน่ผายผาหลวงแทนเขาไกรลาส

เสดจ็เหนือววัเผอืกแทนโคนนทิฟ้าฟดัพรใีจหรอืสีป่างผหีาวแทนพระรทุร ฟ้ากระแฉ่น

เรอืนผยองแทนพระอศิวรปางตรปีรุนัตกะปูส่มงิพรายผพีรายผชีรหมืน่ด�าแทนพระไภรวะ

เป็นตน้แสดงใหเ้หน็ถงึการรบัรูเ้กีย่วกบัพระอศิวรของกลุม่คนไทยมาตัง้แต่อดตี

ทัง้น้ีMichaelWright (2000: 49-50) สนันิษฐานไวว้่าในสมยัสมเดจ็พระ

รามาธบิดทีี่1นัน้ผูท้ีแ่ต่งลลิติโองการแชง่น�้าน่าจะเป็นพราหมณ์พฤฒบิาศทีน่บัถอืพระ

วษิณุเป็นใหญ่อยา่งไรกต็ามตัง้แต่รชัสมยัสมเดจ็พระมหาจกัรพรรดิปรากฏวา่ในเวลา

การประกอบพระราชพธิต่ีางๆพราหมณ์ไดอ้่านบทบชูาอศิวรก่อนบชูาพระวษิณุเสมอ

รวมถงึในรชัสมยัสมเดจ็พระนเรศวรพราหมณ์ผูป้ระกอบพระราชพธิกีม็ตี�าแหน่งเป็น

พระครศูวิพราหมณโหราธบิดีซึง่อาจแสดงใหเ้หน็ไดว้า่การใหค้วามส�าคญักบัไศวนิกาย

เพิม่ขึน้จากรชัสมยัสมเดจ็พระรามธบิดทีี่ 1 ตัง้แต่รชัสมยัสมเดจ็พระมหาจกัรพรรดิ

เป็นตน้มา

ลกัษณะเดน่ของคตคิวามเชือ่พระอศิวรในสมยัอยธุยาคอืพระปรมาภไิธยของ

พระมหากษตัรยิใ์นสมยัอยธุยาไดแ้สดงใหเ้หน็ถงึคตคิวามเชือ่เรือ่งเทวดาในศาสนาฮนิดู

11องค์ประกอบดว้ยพระพรหมพระวษิณุพระอศิวรพระพายพระวรณุพระเพลงิพระยม

พระไพศพพระอนิทร์พระจนัทร์และพระอาทติย์สรา้งพระมหากษตัรยิอ์ยธุยาใหท้รง

มฐีานะทัง้สมมตเิทพไดแ้ก่พระมหากษตัรยิแ์ละพระราชวงศ์อุปบตัเิทพไดแ้ก่เทพที่

อยู่ณภาคพืน้ดนิและทีอ่ยูส่งูกวา่พืน้ดนิและวสิทุธเิทพไดแ้ก่พระพทุธเจา้พระปจัเจก

พุทธเจ้า และพระขณีาสพ แสดงใหเ้หน็ถงึสถานะเสมอืนพระพุทธเจ้าอย่างแท้จรงิ

(Kasemsri,2013:16-17)ถอืเป็นลกัษณะเดน่ในเรือ่งคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรทีเ่พิง่

ปรากฏขึน้ในสมยัอยุธยาทัง้น้ีSupawatKasemsri (2013:15) ไดต้ัง้ขอ้สงัเกตว่า

ฐานะของพระมหากษตัรยิส์มยัอยุธยาคอืพระพุทธเจา้ โดยเรยีกพระมหากษตัรยิว์่า

“พระพุทธเจา้อยู่หวั”พระราชโอรสของรพะมหากษตัรยิห์ลายพระองคก์ข็นานนามว่า

167

ปีที่ 35 ฉบับที่ 1 พ.ศ. 2558วารสารมหาวิทยาลัยศิลปากร ฉบับภาษาไทย ่ ่

หน่อพทุธางกรูเจา้หรอืเมือ่สิน้พระชนมก์ใ็ชค้�าวา่นฤพานซึง่แสดงใหเ้หน็วา่ฐานะของ

พระมหากษตัรยิอ์ยธุยานัน้ทรงเป็นพระพทุธเจา้มากกวา่ทีจ่ะเป็นเทพฮนิดอูงคใ์ดองคห์น่ึง

ทีอ่วตารมาเป็นพระมหากษตัรยิ์ และยงัแสดงใหเ้หน็ถงึความส�าคญัของพุทธศาสนา

มากกวา่ลทัธคิวามเชือ่อื่นๆทีถ่งึแมว้า่พทุธศาสนาจะไดร้บัการผสมผสานคตคิวามเชือ่

ทัง้ศาสนาฮนิดแูละความเชือ่ดัง้เดมิเรือ่งผกีต็าม

สรปุ

จากหลกัฐานทางประวตัศิาสตรแ์ละโบราณคดทีัง้หมดอาจกลา่วไดว้า่ลกัษณะ

ทางประตมิานวทิยาและคตคิวามเชือ่เรือ่งพระอศิวรในสมยัอยธุยามคีวามสบืเน่ืองจาก

รปูแบบในอดตีโดยเฉพาะรปูแบบจากสมยัสโุขทยัทีไ่มนิ่ยมสรา้งศวิลงึคอ์นัเป็นสญัลกัษณ์

แทนองคพ์ระอศิวรอกีและยงัคงรกัษาลกัษณะทางประตมิานวทิยาทีส่�าคญัของพระอศิวร

เหมอืนเดมิเชน่มพีระเนตรที่3ทรงสวมสงัวาลเป็นรปูนาคหรอืงูมโีคนนทเิป็นพาหนะ

มป่ิีนทดัพระเกศาเป็นพระจนัทร์มวีมิานอยูท่ีเ่ขาไกรลาสและมชีายาหรอืศกัตคิอืพระอุมา

ในสว่นของคตคิวามเชือ่เรือ่งบทบาทของพระอศิวรพบวา่มี2ลกัษณะคอืพระ

อศิวรในบทบาทขอ