ห น า | 1

โครงการพทกษมรดกสยาม เนองในโอกาสมหามงคลเฉลมพระชนมพรรษา ๘๔ พรรษา

เพอเฉลมพระเกยรตพระบาทสมเดจพระเจาอยหว องคบรมราชปถมภก ของสยามสมาคมในพระบรมราชปถมภ

รวมกบ คณะอนกรรมาธการศกษาและสงเสรมการบรหารจดการมรดกวฒนธรรม

ในคณะกรรมาธการการศาสนา คณธรรม จรยธรรม ศลปะและวฒนธรรม วฒสภา

บทสรปการเสวนา

เรอง ถนฐานยานเกา (ตอง)อยอยางไร? ในกระแสการพฒนา

วนพธท ๒๐ มนาคม 2556 ๑๗ มนาคม ๒๕๕๕ เวลา ๑๓.๑๕ – ๑๖.๓๐ น.

ณ สยามสมาคมในพระบรมราชปถมภ

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |2

กลาวเปดงานเสวนาโดย นางพไลพรรณ สมบตศร

นายกสยามสมาคมในพระบรมราชปถมภ และประธานคณะอนกรรมาธการศกษาและสงเสรมการบรหารจดการ

มรดกวฒนธรรมในคณะกรรมาธการ การศาสนา คณธรรม จรยธรรม ศลปะและวฒนธรรม วฒสภา

ผเขารวมเสวนา

คณสมศกด ทรงธรรมากล ผแทนชมชนเวงนาครเขษม

รองศาสตราจารย ดร.กตตศกด ปรกต อาจารยคณะนตศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร ผชวยศาสตราจารย ดร. วมลรตน อสระธรรมนญ

อาจารยภาควชาสถาปตยกรรมศาสตร คณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

ดร.จาตรงค โพคะรตนศร อาจารยสาขาวชาการผงเมอง คณะสถาปตยกรรมศาสตร และการผงเมอง

มหาวทยาลยธรรมศาสตร

ด าเนนรายการโดย

ศาสตราจารย ดร. ผาสก พงษไพจตร ศาสตราจารยกตตคณ คณะเศรษฐศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

ห น า | 3

นางพไลพรรณ สมบตศร นายกสยามสมาคมในพระบรมราชปถมภ

กลาวเปดงาน

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |4

นางพไลพรรณ สมบตศร นายกสยามสมาคมในพระบรมราชปถมภ

วทยากร และ ผด าเนนรายการ

ห น า | 5

ค ากลาวเปดงานของ นางพไลพรรณ สมบตศร

เรยน สมาชกวฒสภา วทยากร ผด าเนนรายการ และ ผรวมเสวนา ทกทาน

นบเปนเกยรตอยางยงทคณะกรรมาธการการศาสนา คณธรรม จรยธรรม ศลปะและวฒนธรรม วฒ สภา กรณาร วมจ ด เสวนากบสยามสมาคมใน พระบรมราชปถมภ อกครงหนง เพราะคณะกรรมาธการฯ เหนคณคาและประโยชน ทจะเกดขนในการผลกดนการท างาน เพอรกษามรดกวฒนธรรมของชาต ซงเปนนมตหมายอนดยง

สบเนองจากการจดเสวนาครงแรก ของสยามสมาคมในพระบรมราชปถมภ ในโครงการ “พทกษมรดกสยาม” เมอป พ.ศ. 2554 เรอง “กรงรตนโกสนทร : วนวาน วนน พรงน” นบเปนจดเรมตน ของการปลกความคด ใหสงคมตระหนก ถงสงทก าลงจะเกดขน ในพนททเปรยบเสมอนหวใจของกรงเทพมหานคร และน ามาซงการระดมความคด และการแลกเปลยนความคดเหนอยางแพรหลาย มการจดสมนนาเกยวกบเรองน โดยหนวยงานตางๆ หลายครง มการแสดง ความคดเหนผานสอทกแขนงอยางตอเนอง ตลอดเวลาเกอบ 2 ป ทผานมา การตกผลกทางความคดของสงคมมมากขน แตสงทยงไมเกดเปนรปธรรม คอลทางในการแกปญหา

การพฒนาเปนเรองนายนด การมความเปนอยทด สขภาพอนามยด สขภาพจตด สงคมนาอย เดนทางสะดวกสบาย มความทนสมย สงเหลานเปน ความปรารถนาขนพนฐานของทกคนในโลกสมยใหม และเชอวาเปนเรองทรฐบาล ทกยคสมยใหความส าคญตลอดมา ตลอดจนประสงคจะด าเนนการทกอยาง เพอใหประเทศรอดพนจากการไดชอวา เปนประเทศดอยพฒนา ไปสประเทศท

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |6

พฒนาแลว ทเขาใจวาเปนความตองการสงสด ของสงคมปจจบน อยากถามวา ความคดทงหมดน ถกตองหรอไม?

ทกคนคงจะเหนพองกนวา ในความเปนจรง แตละทองถน แตละเมอง มลกษณะเฉพาะตน มความแตกตาง ทแสดงใหเหนความเปนตวตนของตวเอง มรสนยมประจ าถนทสรางสมผานกาลเวลา มการพฒนาใหเกดรปแบบ ของการ ด ารงชวต มสสน มเรองเลา มจตวญญาน ทงหมดนไมสามารถ สรางขนใหมได ในเวลาสนๆ และหากถกลบลางออกทงหมด กเหมอนคนทพยายาม ลบความทรงจ าข อ ง ต น เ อ ง ท ง ไ ป จ า เ ป น ห ร อ ไ ม ท ต อ ง ล บ ท ง ท ง ห ม ด ห า ก ห า ใ ห ม มาทดแทนอาจจะดหรอไมกยงไมทราบ ในหลายประเทศทเจรญมากๆ เราจะพบวา การพฒนาและการด ารงไวซงเสนหทางวฒนธรรม ทงทเปนอาคาร สถานท วถชวตและจตวญญาณ จะถกผสานกนอยางกลมกลน

การจดเสวนาในวนนเรอง “ถนฐานยานเกา (ตอง) อยอยางไร? ในกระแสการพฒนา” ดฉนเชอวาขอคดเหน ของวทยากรและผรวมเสวนา จะเปนแนวทาง เพอพจารณาจดเปนขนตอนส าหรบด าเนนการขนตอไป ทงในแงของการปรบปรง กฏหมาย ขอบญญต หรอขอก าหนด เพอรองรบ การพฒนาของบานเมอง ในทศทางทจะเกอกลตอการอนรกษใหดขน สามารถใชงานไดจรง และทนตอยคสมย สรางความสมบรณพนสขแกสงคม ทงทางเศรษฐกจและวฒนธรรมของชาต

ดฉนในนามสยามสมาคมในพระบรมราชปถมภ ขอขอบคณคณะกรรมาธการ การศาสนา คณธรรม จรยธรรม ศลปะและวฒนธรรม วฒสภา วทยากรทกทาน และผด าเนนรายการ ทไดกรณาสนบสนน และรวมกนหาทางแกไขปญหา เพอรกษามรดกวฒนธรรมของชาต โดยเฉพาะ “ถนฐานยานเกา (ตอง) อยอยางไรในกระแสการพฒนา” ขอบคณ

ห น า | 7

บทสรปการเสวนา เรอง เรอง ถนฐานยานเกา (ตอง)อยอยางไร?

ในกระแสการพฒนา

หลกการทเกยวของ

การก าหนดแนวคดเกยวกบการพฒนาชมชนทมความเปนมายาวนานมประเดนอนควรพจารณาสามประการ ไดแกการผงเมอง การอนรกษชมชน และการจดการมรดกทางวฒนธรรม

การผงเมอง

การผงเมองท เกยวกบการจดการยานเกามจดเรมตนมาต งแตสมยสงครามโลกครงท 2 และแบงววฒนาการเปน 3 ยค ยคแรกคอการท าผงกายภาพ เนนการท าใหสวย ดด เปนระเบยบเรยบรอย แตเมองทสวยกลบขาดเรองมตทางสงคม จงเขาสยคทสองเมอมกลมคนทมความรเสนอตวออกมาเปนปากเสยงแทนผอยอาศย แตกยงท าไดไมดพอ การจดการผงเมองในยคทสามจงผนวกกระบวนการมสวนรวมของประชาชนเขาไปดวย และเปนแบบในการจดการผงเมองทใชกนทวโลกในปจจบน

ส าหรบประเทศไทยมการใชแนวคดทงสามยคในการจดการผงเมอง ในขณะทมความพยายามจดการผงเมองรวม ซงตามทฤษฎเปนเพยงการวางแนวคดในมมกว า ง แตของไทยกลบ เนนการควบคมย งกว าการมองรายละเ อยด อนๆ

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |8

การอนรกษชมชน

เฮนร ซานอฟ กลาววา ในเรองชมชนมประเดนทควรน ามาพจารณาคอ 1) Culture memory หรอ ความทรงจ าทางวฒนธรรม อาจอยในรปอะไรก

ได ทงายทสดคอตวอาคารทมประวตศาสตรกถอวาเปนความทรงจ าทางวฒนธรรมทางกายภาพ

2) การสงเสรมความหลากหลายทางสภาพแวดลอม ตวอยางเชน หากอาคารทสรางขนมาใหมเหมอนกนหมด กจะไมเกอกลกน ไมมความหลากหลายอยในนน ซงรวมไปถงความหลากหลายของประชากร สงคม เศรษฐกจ

3) Social Proximity อยบนแนวคดวา การอนรกษจะไมมประโยชนอะไรเลย ถาไมไดสงเสรมใหชมชนนนนาอย คนในชมชนอยรวมกนเปนกลมกอน มความแขงแกรง มความผกพนกน

4) Economic Gain สงเสรมเรองการทองเทยวทางวฒนธรรม ตวอาคารเกากมคณคาในทางวฒนธรรมทเอาไปตอยอดได ไมตองไปรอ สรางใหมทงหมด

ในทางทฤษฎ การอนรกษชมชนม 4 มตนททวโลกพยายามประยกตใชอย

มการท าวจยเกยวกบ Sense of Place ในกรณทยายคนในชมชนไปอยในพนททดกวา กลบพบวาจตวญญาณของชมชน ของพนท หายไป ซงเกดจากหลายปจจย ประการหนง คอ คณภาพชวต เชน ยายไปอยในสถานททดมาก แตไมมก าลงทรพยทจะอยได

ห น า | 9

การจดการมรดกทางวฒนธรรม

เปนแนวคดใหมททวโลกมงความสนใจ มความพยายามทจะคยกน และพยายามท ามานานแลว ปจจบนยงหาขอตกลงรวมกนไมไดวามรดกคออะไร วฒนธรรมคออะไร และอะไรบางทเปนมรดกทางวฒนธรรม มรดกวฒนธรรมชนดใดทมคณคา ชนดใดไมมคณคา แนวทางปฏบตตอมรดกวฒนธรรมขนอยกบมมมองเหลาน ไดมการแยกประเภทมรดกวฒนธรรมตามแนวของคณะกรรมการมรดกโลก องคการการศกษา วทยาศาสตร และวฒนธรรมแหงสหประชาชาต (UNESCO) ซงเรมจากมรดกวฒธรรมทจบตองได (tangible cultural heritage) และจากความเหนในทกวนนวามรดกทางวฒนธรรมทจบตองไดไมครอบคลมเพยงพอ จงขยายขอบเขตไปยงมรดกวฒนธรรมทจบตองไมได (Intangible Cultural Heritage) ดวย

ตวอยางการจดการยานเกาในตางประเทศ

แฟรงคเฟรท ประเทศเยอรมน เมอป 1984 เปนเมองทไมนาอย แตมาถงป 2011 กลบเปนเมองทนาอยเปนอนดบท 7 ของโลก เพราะประชาชนในประเทศเรยกรองใหมการวางผงเมอง

สงคโปรเปนประเทศตวอยางในภมภาคเอเชยอาคเนยทประสบความส าเรจในการอนรกษสถานทเปนสถานททองเทยว แตไมมคนไปเทยวในสถานทเหลานน เพราะทนนไมมจตวญญาณอกตอไปแลว

หลวงพระบางเปนเมองทมการจดการเมองมรดกโลกทดทสดภายใตการดแลโดยตรงของคณะกรรมการมรดกโลก องคการการศกษา วทยาศาสตร และวฒนธรรมแหงสหประชาชาต (UNESCO) แตการวจยในยคหลงพบวาวถชวตดงเดมหายไป เชนคนทเคยมาใสบาตรลดจ านวนลงมาก โดยเฉพาะ

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |10

ในยานกลางเมอง ซงทอยอาศยมการซอขายเปลยนมอ ผอาศยเดมจะยายออกไปอยรอบนอกเมองเพอใหสามารถท าไรท านาได

ลเจยง ในประเทศจน เปนเมองทไดรบภยพบตทางธรรมชาต ไดรบการฟนฟขนใหมใหเลยนแบบของเดม โดยมวตถประสงคเพอเปนสถานททองเทยว จงกลายเปนสถานททองเทยวตดอนดบโลก มผเขาชมวนละหลายหมนคน ผเขาชมเมองตองจายเงนคนละ 100 หยวน (ประมาณ 540 บาท) มรายไดเฉพาะคาเขาชมเปนเงนหลายสบลานบาท แตกมคนตวาเปนเหมอนกบเวทการแสดง ไมใชวถชวตหรอจตวญญาณทมอยจรง บางแหงเมอมการลงไปเกบขอมลท าวจยพบวา ผมาอยไมใชผทอยเดมในพนท แตพยายามท าสนคาลอกเลยนมาขายโดยไมเขาใจรากเหงา ในขณะทคนในพนททท าของแทกลบขายไมได

เกยวโต ประเทศญปน ไมมศนยกลางทเตมไปดวยหางสรรพสนคาเหมอนยานกนซาในโตเกยว กลางเมองเกยวโตมแตยานรานตลาดดงเดม มบานสงไมเกนสองชนทดานนอกเปนบานเกาแตภายในทนสมย เพราะถกก าหนดใหเปนเขตอนรกษศลปวฒนธรรมญปน จากการผลกดนของนายกเทศมนตรทมาจากพรรคคอมมวนสตทปกครองอยเปนเวลานานท าใหเกดการสรางเมองใหเปนของประชาชนตามสญญา แตแผนจดการผงเมองเกยวโตกมความเขาใจถงสภาพปจจบนของสงคม วถชวต และความเปลยนแปลง พนทตอเนองจงใชขอบญญตทองถนเขามาควบคมในภาพกวาง เพอไลระดบพนทไปสเขตพฒนา

ห น า | 11

ภาพกวางเมองไทย-กรงเทพ

การพฒนาในสายตาของคนไทยอยคนละขวกบการอนรกษ กระแสการพฒนาและการวางผงเมองทผานมาไมมกฎเกณฑใดทสะทอนใหเหนถงความพยายามทจะรกษายานและชมชนประวตศาสตร การรกษายานเกา การอนรกษเขตวฒนธรรมดงเดมในพนทเหลาน เปนประเดนปญหาทตองประสบเสมอในประเทศไทยปจจบน กรงเทพมหานครมบคลก มเอกลกษณ พเศษ เปนความภมใจทดงดดนกทองเทยว เปนเมองวฒนธรรมทไมใชมแตศนยการคาสมยใหม ยานเกาในพนทตอเนองจากเกาะรตนโกสนทรนบเปนสมบตทมคณคาจรงๆ ไมใชของช ารด และไมตองปรงแตงอยางในตางประเทศ หากตองท าใหสงคมรบร รางผงเมองของกทม.ทปรบปรงเปนครงท 3 ยงคงมงไปในการพาณชยมากกวาจะมองในภาพรวมวาบรเวณดงกลาวเปนแหลงวฒนธรรม เปนแหลงประวตศาสตร เปนแหลงยานเกาทนาจะใชวธการใหมๆ ในการออกแบบผงเมองโดยใหคนในชมชน นกวชาการ และผทสนใจเกยวกบศลปวฒนธรรม และประวตศาสตรไดเขาไปมสวนรวม

เมองใหญของโลกตองมการวางแผนเพอใหเปนไปในแบบทคนในเมองนนตองการ เพยงแตในบานเรา ความรสกของการเปนเจาของกรงเทพฯ ของประชาชนพลเมอง กบผทมอ านาจหนาททางการเมอง ยงไมมความเขมแขง หรอยงไมมการประสานกนอยางเพยงพอ ทงๆ ทความรสกเปนเจาของพนทมอยในทกชมชน เชน ประเทศไทยเปนแหงเดยวในโลกทคนอนเดยพดคยกนเองในภาษาถน คอพดกนดวยภาษาไทย เนองมาจากความรสกของการเปนเจาของพนท

นอกจากนน สงทยงขาดอยคอ เรายงไมมการศกษาเกยวกบชมชนทชดเจนเปนลายลกษณอกษรใหคนรนหลงสามารถเรยนร สบตอ หรอสรางสรรคใหมไดจาก

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |12

สงทมอย และแมวาจะมคนกลมหนงทมองวาสดทายแลวชวตจะอยทน กยงมคนอกจ านวนหนงในชมชนทไมรสกถงความเปนเจาของเลย

เมอน าทฤษฎผงเมองและการอนรกษชมชนมาใชกบยานในกรงเทพฯ จะเหนไดวาการจดการบางยาน เชน ชมชนเจรญไชย หรอเวงนาครเขษม มความกาวหนาแตกตางกน หนวยงานทเกยวของยงคงมงหาเครองมอทเหมาะสมเพอใชดแลรกษายานเหลานน แมแตในพนทเกาะรตนโกสนทร ซงถกมองวาเปนศนยกลางของพนททางประวตศาสตร การอนรกษกยงเปนเพยงนยามทมองเฉพาะตวอาคาร ไมมองไปถงคณสมบตอนๆ ทท าใหเปนยานเกา เชน วถชวตของผคนทไปสงเสรมกอใหเกดยานนนๆ ขนมา พนทเยาวราชกมการควบคมเฉพาะเรองความสงของอาคาร ในขณะทคนเยาวราชจ านวนมากทงยานเยาวราชไปอยทอนแลว คนเยาวราชปจจบนเปนคนนอกทเขามาอย ชาวเยาวราชดงเดมบางคนอยากจะใหรกษาอาคารเกาทมอยบางสวน ไมตองสรางอะไรเพม

ในสภาพสงคมปจจบน การสบทอดวฒนธรรมและจตวญญาณของชมชนเมองกลายเปนเรองยาก คนรนใหมอาจไมไดอยากจะสบทอดวถชวตแบบดงเดม เชนททรงวาด ชาวทรงวาดสวนใหญพดจนไมไดแลว และไมแนวาจะยงอยากเปนเจาของวถชวตในแบบดงเดมของตวเองอยหรอไม หรอทถนนพระอาทตย กไมมจตวญญาณของยานอกตอไป เนองจากมคนนอกเขามาหาประโยชนในเชงพาณชย

ตวอยางการแกปญหาในชมชน

ชมชนเลอนฤทธ

ชมชนเลอนฤทธเปนชมชนผสมผสานระหวางชาวไทยเชอสายจนและเชอสายอนเดย ซงอยดวยกนอยางฉนมตรมานานกวา 100 ป เมอ 10 ปกอนมนายทน

ห น า | 13

ตองการจะสรางศนยการคาจงจะรอชมชนและขบไล เรมตนจากการมปายตดหนาบานแจงใหยายออกภายใน 30 วน แตจากกระบวนการมสวนรวมของชมชนเลอนฤทธกบเจาของทดน คอส านกงานทรพยสนสวนพระมหากษตรย และการมสวนรวมของฝายวชาการของเขต และของกทม .ท าใหชมชนยงคงอยมาไดถงทกวนน

ชมชนเวงนาครเขษม

เวงนาครเขษมเดมเปนเวงน าใหญอยหนาวงบรพา เรยกวา วงน าทพย ตอมาถกจดสรรใหกบชาวจนอพยพอยเขาอาศยเกดเปนชมชน เกดรานคา และมการพฒนามากอนถนนเยาวราช มโรงภาพยนตรแหงแรกๆ เปนแหลงเครองดนตรทใหญทสด รานหนงสอหายาก และรานอาหารทมชอเสยง ปจจบนยงมลกหลานของบรรพบรษผบกเบกยคแรกอาศยอย มการประกอบธรกจ จดกจกรรมทางวฒนธรรมตางๆ ในชมชน เชน กจกรรมไหวพระจนทรซงหาดไดยาก

เมอเกอบสองปมาแลวทางชมชนไดยนวาทดนเวงนาครเขษมจะถกขาย จงจดตงนตบคคลเวงนาครเขษมขนเพอเจรจาซอดวยราคา 4,800 ลานบาท ในวนเสนอซอมผเสนอ 3 ราย และชาวนาครเขษมเปนหนงในนน แตในทสดบรษททซซ เวงนาครเขษม ของนายเจรญ สรวฒนภกด ไดซอพนทไปในราคาประมาณ 5,000 ลานบาทในการพยายามรกษาชมชนเดม ฝายชมชนเขาพบเจาของใหมเพอชแจงถงความส าคญของทดนแปลงน และขอใหเจาของใหม 1) รกษาจตวญญาณของสถานทไว 2) เปดโอกาสใหคนในชมชนไดอยในชมชนตอไป เนองจากบรรพบรษไดลงทนลงแรงมามากดวยเชอวา ทดนของเจาจะไมมการขายตอ โดยท 3) ในชมชนยงมคนทยงไมมทนทรพยมาก ทประกอบอาชพจะไดอยรวมกน และ 4) คนในชมชนควรจะไดรบสนน าใจบาง

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |14

ถงแมวานายเจรญจะยอมรบในขอเสนอ แตกยงไมมการตอบสนอง ปจจบน ชมชนกยงไมมนใจในทศทางของสงทนายเจรญจะตดสนใจเกยวกบการพฒนาเวง-นาครเขษมในอนาคต แตกเขาใจวาการตดสนใจจะตองยนอยบนพนฐานการความคมทนดวยเชนกน ระหวางนทางชมชนก าลงด าเนนการเกบขอมล ภาพถาย รวมถงขอมลของแตละครอบครว ประเภทอาชพตางๆ เพอการน าขอมลเหลานออกมาน าเสนอในอนาคต กบพยายามสรางทศนคตวาชมชนเวงนาครเขษมเปนสมบตของคนในชาต เพอหาความรวมมอจากหลายๆ ฝายในสงคม

การรกษาชมชนขนอยกบเจาของทดนใหม ชมชนจะมนใจไดมากขนหากมการท าสญญาเปนลายลกษณอกษร ขอแบงพนทใหชมชนดแลจดการตามทตองการตามสดสวน โดยแบงคาใชจายตามความเหมาะสม การคนควาขอมลประวตศาสตรอาจเปนอกแนวทางหนง ถาผทอยในชมชนพสจนไดวามพระราชโองการใหยายไปอยบ ร เ วณ ท เ ป น ส า เ พ ง ซ ง ค ร อบค ล ม ไป ถ ง เ ว ง ใ น ป จ จ บ น เ พ อท จ ะส ร า งพระบรมมหาราชวง และตอมาในรชกาลท 5 เมอพระองคพระราชทานทดนใหตระกลบรพตร ทดนจากรชกาลท 1 จะตกไปยงรชกาลท 5 และตระกลบรพตร และผทซอทดนจากตระกลบรพตรหรอไม ซงเปนปญหาขอกฎหมาย ถาทดนตกตามพระราชโองการนน ชาวบานทอยตรงนนมาและสบไดวาสบเชอสายมาจากชาวจนด งเดมทตกทอดมาตงแตรชกาลท 1 หรอรชกาลใดๆ กตาม กมสทธบางอยางทตกทอดมา และมสทธทจะอยอาศยตอไป ซงเปนเรองทขนอยกบประวตศาสตรวา เราจะถอวาพระบรมราชโองการของรชกาลท 1 ศกดสทธหรอไม และรชกาลท 5 เมอมการออกโฉนด กออกเปนทดนของพระมหากษตรยซงพระราชทานแกพระบรมวงศานวงศ และเมอระบใหเปนทพระราชทานใหชาวจนอยนน ก าหนดใหพระบรมวงศานวงศเกบคาใชจายจากการใชทดนนนไดหรอไม

ห น า | 15

ประชาคมบางล าพ

ชาวบางล าพไดรณรงคอนรกษอาคารโรงพมพครสภา จนในทสดกรม ธนารกษตกลงใหใช พนทดงกลาวท าพพธภณฑ ศนยเรยนร และจดกจกรรมศลปวฒนธรรม โดยใหชมชนใช 2 ใน 3 ของพนท สวน 1 ใน 3 ของพนท กรม ธนารกษจะใชท าพพธภณฑในการสบทอดจตวญญาณ ประชาคมบางล าพไดจดตงสมาคมเกสรล าพ ใหเยาวชนตงแตมธยมถงปรญญาตรท าขอมลประวตศาสตรของตนเอง ใหผใหญเลาเยาวชนเขยน ไดผลดถงขนาดทกวนนเมอจะจดงานสาธารณะกไมตองจางบรษทขางนอก เพราะเยาวชนบางล าพสามารถท าเองได

ชมชนอน

มาบตาพด จงหวดระยอง มรางผงเมองออกมาแลว แตสงทตองแกคอ นกการเมองทขดขวางการออกพระราชบญญตผงเมองเฉพาะ เพอผลประโยชนของฐานเสยงในพนท ท าใหราชการตองถอนพระราชบญญตทกรมโยธาเคยท าออกไป

มตวอยางความส าเรจของการยบยงโครงการทมผลกระทบตอชมชน คอการทชาวบานใชสทธตามรฐธรรมนญมาตรา 66 ในพนททาศาลา จงหวดนครศรธรรมราช หยดโครงการกอสรางศนยสนบสนนการปฏบตงานส ารวจและผลตปโตรเลยมในอาวไทยของบรษทเชฟรอนได โดยด าเนนการตามขนตอน 1) ท าธรรมนญชมชนกอนโดยใชสทธตามมาตรา 66 ดแลใชบงคบกนเอง และ 2) อบต.ทาศาลา ออก ขอบญญตทองถนทางทะเล โดยไมตองรอพระราชบญญตผงเมองเฉพาะ

ทอ าเภอปะทว จงหวดชมพร ชาวบานสกบกจการโรงไฟฟาดวยการใชสทธตามมาตรา 66 ท าขอมลทมาจากตวหนงสอลายมอของชาวบาน ยนขอมลไปทส านกงานนโยบายและแผนคณภาพสงแวดลอม ขอใหประกาศเปนพนทค มครอง

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |16

สงแวดลอมตามมาตรา 43 ในพระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมโดยอางเหตผลและคณคาจากขอมลทชาวบานท าดวยลายมอของตวเองวาพนทในโครงการโรงไฟฟามวถวฒนธรรม มระบบนเวศ ขณะนรางพนทคมครองสงแวดลอมเขาไปรอประกาศเปนกฎกระทรวงโดยไมตองเขาสภา ใชอ านาจของรฐมนตร แตถารฐมนตรกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมเหนขอมลทคณะกรรมการพจารณา เหนขอมลคณคาของพนทแลวไมคมครองสงแวดลอมในพนทตรงนชาวบานจะเดนตอดวยรฐธรรมนญตามมาตรา 157 ตอไป

ในจงหวดภเกต มชมชนชาวเลทอาศยอยในพนทนานและไมเคยมกรรมสทธทดน ตอมามคนไปขอออกกรรมสทธทดนในททชาวเลอย โดยกอนหนานมการตกลงวาเจาของทดนจะไมขายใคร จะใหชาวเลอยไปตลอด ตอมาเจาของเสยชวต และลกหลานจะสรางรสอรท ชาวเลจงมการรวมกลมกน รวบรวมขอมลวาอยในพนทมา 9 ชวอายคน สามารถแสดงออกไดดวยทะเบยนราษฎรยอนหลงไป 5 ชวอายคนวาใครอยทไหนบาง สามารถยนยนการใชพนท เชน ระบไดวา โฉนดไดออกทบพนทสสาน หรอบอน า มการขอใหประกาศยกเลกทโฉนด และขอใหพนทนนเปนเขตอนรกษวฒนธรรมชาวเล

ทางแกไขดวยกฎหมาย

ในแงหนง การอนรกษคอการจดการกบการเปลยนแปลง (Management of Changes) แตการท าใหกระบวนการเปนไปอยางสมดลเปนสงทสงคมตองเรยนรและคนหา ไมวาประเทศใด เมอพลเมองของประเทศมคณภาพสงขน หรอมความรสกถงความเปนเจาของประเทศนนสงขน พลเมองกจะเรยกรองใหเกดการพฒนาในแนวทางทตนเองตองการ ความรสกเปนเจาของชมชนจงเปนปจจยผลกดน

ห น า | 17

ทส าคญ มาตรา 66 และ 67 ของรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช ๒๕๕๐ เปนการยนยนสทธซงชมชนสามารถน าไปใชในการรกษาความเปนชมชนได

มาตรา ๖๖ (สทธอนรกษหรอฟนฟภมปญญาทองถนและทรพยากรธรรมชาตสงแวดลอม)

บคคลซงรวมกนเปนชมชน ชมชนทองถน หรอชมชนทองถนดงเดมยอมมสทธอนรกษหรอฟนฟจารตประเพณ ภมปญญาทองถน ศลปวฒนธรรมอนดของทองถนและของชาต และมสวนรวมในการจดการ การบ ารงรกษา และการใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตส งแวดลอม รวมท งความหลากหลายทางชวภาพอยางสมดลและยงยน

มาตรา ๖๗ (สทธอนรกษ บ ารงรกษา และไดประโยชนจากทรพยากรธรรมชาต)

สทธของบคคลทจะมสวนรวมกบรฐและชมชนในการอนรกษ บ ารงรกษา และการไดประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและความหลากหลายทางชวภาพ และในการคมครอง สงเสรม และรกษาคณภาพสงแวดลอม เพอใหด ารงชพอยไดอยางปกตและตอเนองในสงแวดลอมทจะไมกอใหเกดอนตรายตอสขภาพอนามย สวสดภาพ หรอคณภาพชวตของตน ยอมไดรบความคมครองตามความเหมาะสม

การด าเนนโครงการหรอกจกรรมทอาจกอใหเกดผลกระทบตอชมชนอยางรนแรงทงทางดานคณภาพสงแวดลอม ทรพยากรธรรมชาต และสขภาพ จะกระท ามได เวนแตจะไดศกษาและประเมนผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชนในชมชน และจดใหมกระบวนการรบฟงความคดเหนของประชาชนและผมสวนไดเสยกอน รวมทงไดใหองคการอสระซงประกอบดวยผแทนองคการเอกชนดานสงแวดลอมและสขภาพ และผแทนสถาบนอดมศกษาทจดการการศกษาดานสงแวดลอมหรอทรพยากรธรรมชาตหรอดานสขภาพ ใหความเหนประกอบกอนมการด าเนนการดงกลาว

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |18

สทธของชมชนทจะฟองหนวยราชการ หนวยงานของรฐ รฐวสาหกจ ราชการสวนทองถนหรอองคกรอนของรฐทเปนนตบคคล เพอใหปฏบตหนาทตามบทบญญตน ยอมไดรบความคมครอง

ผทอยรวมกนเปนชมชน หากพสจนไดวามการรวมกลมอยเปนชมชนมาชานาน จะมสทธในการท านบ ารงภมปญญาทองถน และศลปวฒนธรรมของชาต โดยอาจมชองทางในการประกาศผงเมองเฉพาะตอไปดวย

หากองคกรการปกครองทองถนไมใหความรวมมอ ชมชนยงสามารถใชมาตรา 163 เชนหาก กทม. ไมสามารถท างานไดอยางรวดเรว ชมชนสามารถใชสทธตามมาตรา 163 นนคอ ประชาชนผมสทธออกเสยงเลอกตง 10,000 คน เสนอรางพระราชบญญตผงเมองเฉพาะใหสภาพจารณาในฐานะทเปนพระราชบญญตตามรฐธรรมนญมาตรา 66

มาตรา ๑๖๓ ประชาชนผมสทธเลอกตงไมนอยกวาหนงหมนคน มสทธเขาชอรองขอ ตอประธานรฐสภาเพอใหรฐสภาพจารณารางพระราชบญญตตามทก าหนดในหมวด ๓ และหมวด ๕ แหงรฐธรรมนญน

ค ารองขอตามวรรคหนงตองจดท ารางพระราชบญญตเสนอมาดวย

หลกเกณฑและวธการเขาชอ รวมทงการตรวจสอบรายชอ ใหเปนไปตามทกฎหมายบญญต

ในการพจารณารางพระราชบญญตตามวรรคหนง สภาผแทนราษฎรและวฒสภา ตองใหผแทนของประชาชนผมสทธเลอกตงทเขาชอเสนอรางพระราชบญญต น น ชแจงหลกการของ ร า งพระราชบญญต และคณะกรรมาธการวสามญเพอพจารณารางพระราชบญญตดงกลาวจะตอง

ห น า | 19

ประกอบดวยผแทนของประชาชนผมสทธ เลอกตงท เขาชอเสนอรางพระราชบญญตนนจ านวนไมนอยกวา หนงในสามของจ านวนกรรมาธการทงหมดดวย

มาตรา 157 ของรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทย พทธศกราช ๒๕๕๐ กเปนอกทางเลอกหนง แตอาจเปนเรองยงยาก ซงอาจรอไมได

มาตรา ๑๕๗ การบรหารราชการแผนดนเรองใดทเปนปญหาส าคญทอยในความสนใจ ของประชาชน เปนเรองทกระทบถงประโยชนของประเทศชาตหรอประชาชน หรอทเปนเรองเรงดวน สมาชกสภาผแทนราษฎรอาจแจงเปนลายลกษณอกษรตอประธานสภาผแทนราษฎรกอนเรมประชม ในวนนนวาจะถามนายกรฐมนตรหรอรฐมนตรผรบผดชอบในการบรหารราชการแผนดนเรองนน โดยไมตองระบค าถาม และใหประธานสภาผแทนราษฎรบรรจเรองดงกลาวไวในวาระการประชมวนนน

การถามและการตอบกระทตามวรรคหนงใหกระท าไดสปดาหละหนงครง และใหสมาชก สภาผแทนราษฎรผนนตงกระทถามดวยวาจาเรองการบรหารราชการแผนดนนนไดเรองละไมเกนสามครง ทงน ตามขอบงคบการประชมสภาผแทนราษฎร

เครองมอทางกฎหมายยงมกฎหมายหรอขอบญญต พระราชบญญตผงเมองรวม และพระราชบญญตผงเมองเฉพาะ แตแมวาพระราชบญญตผงเมองเฉพาะทชดเจนทจะน าไปสการท าไดจรง นบตงแตมการก าหนดใหตราพระราชบญญตนไดเมอพ .ศ . 2518 ถงปจจบนยงไมมใครน ามาใชใหเกดผลจรงไดเลย

อยางไรกตาม ส าหรบชมชนใน กทม. สงทท าไดเรวกวา และนาจะตองท าเรงดวน คอการผลกดนใหออกขอบญญตของ กทม. ทประสานประโยชนไดอยาง

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |20

เหมาะสมระหวางทงชมชนทมปญหาและเจาของพนท จากการผลกดนของประชาคมทเขมแขงและเชยวชาญดานการประชาสมพนธ โดยไมทอดทงนกลงทน ชมชนควรเขาใจวา ตองมการเพมคาเชาได เพอใหเกดการพฒนา และเขาใจนกลงทนวาระยะเวลาการเชาทสนมากจะไมเออใหเกดการลงทนพฒนาพนท

ส าหรบแตละชมชนทก าลงเผชญกบกระแสการพฒนา หากชมชนใดท พรอมด าเนนการอนรกษมรดกชมชนกควรท าไปกอน อาจจะด าเนนการไปทละเขตโดยพจารณาวา 1) เจาของทดนตรงนนยอมหรอไม 2) เจาของทดนปจจบนอยากจะตอยอดวฒนธรรมถนฐานดงเดมในแบบนหรอไม และ 3) ประชาชนทอยจรงในพนทพรอมทจะรวมมอหรอไม พรอมจะลงทนหรอไม ชมชนอาจด าเนนการไดถงขนออกพระราชบญญตผงเมองเฉพาะ ซงจ าเปนตองใชงบประมาณจ านวนมาก และรฐตองสนบสนนงบประมาณชวยเหลอหรอชดเชย

สงทยากคอคนในชมชนตองตกลงกนวาจะสมาชกในชมชนตองการอยางไร การจะตกลงกนนนคนในชมชนควรมเจตจ านงทชดเจน ซงเรมตนจากความตระหนกในความเปนมา และในขอมลพนฐานของชมชน ทกฝายทเกยวของตองเปดใจคยกน เพอมงไปสทศทางการท างานในเปาหมายเดยวกน

ในกรณของชมชนในกรงเทพฯ ปจจบนยงไมมตวแทนของฝายชมชนใดอยในคณะกรรมการกรงรตนโกสนทร แตการเปลยนโครงสรางกรรมการเปนเรองทตองไดรบการอนมตจากคณะรฐมนตร ระหวางนจงควรใหมทนงอยในคณะอนกรรมการ ซงม 2 คณะคอคณะอนกรรมการกลนกรองกรงรตนโกสนทร กบคณะกรรมการเมองเกา

ห น า | 21

ทางแกไขแนวอน

แนวคดเรองความยตธรรมเชงนเวศ ไดรบการเสนอใหเปนอกทางหนงนอกเหนอจากการสดวยกฎหมายสงแวดลอม ดวยสทธมนษยชน หรอดวยกฎหมายผงเมอง ซงเทาทผานมาในหลายพนททตองการรกษายานเกา เชน ชมชนชาวประมง ชมชนชาวนา ทตองเผชญกบการพฒนาขนาดใหญ ยงไมประสบความส าเรจ หลกความยตธรรมเชงนเวศ จะพจารณาถง ความเปนธรรม ความเพยงพอ ความเปนอนหนงอนเดยวกน รวมถงหลกศาสนา เศรษฐกจ วฒนธรรมของชมชน ฯลฯ ชมชนอาจผลกดนแนวคดนคขนานไปกบการด าเนนการทางกฎหมายตางๆ จนสามารถท าใหเกดมาตรการทางภาษ หรอการเงนการคลงใหคนในชมชนไดรบมาตรการจงใจส าหรบการดแลพนทของตนโดยทไมขาย และชมชนกยงอยตอได

แมวาผงเมองเฉพาะจะไดรบการยกใหเปนจดมงหมายสงสดของการอนรกษมรดกวฒนธรรมชมชน สงทส าคญและเปนหวใจของผงเมองเฉพาะคอตวกระบวนการทท าใหเกดผงเมองเฉพาะขนได หมายถงการปรกษาหารอทจะสรางผงเมองเฉพาะ ตวแปรทส าคญคอความรวมมอระหวางชมชนและองคกรปกครองสวนทองถน ซงทกฝายจะตองมเปาหมายทชดเจนของตน

ในกระบวนการดงกลาว แตละฝายตองพรอมทจะเปลยนแปลง ไมวาจะเปนการจดระเบยบภายในของทางชมชนเอง หรอทางฝายเจาของทจะเขามามสวนในชมชน ชมชนตองรจกตวเองใหมากทสด จงควรจดท าขอมลในดานศลปวฒนธรรม ประวตศาสตร สงแวดลอม ขอดตางๆ ของชมชน และเหตผลทตองอนรกษ ซงเปนสงทชมชนหรอคณะท างานตองมสวนในการจดท า

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |22

คณคา จตวญญาณ เปนนามธรรม ชมชนควรท าสงทเปนนามธรรมขนมาใหเปนรปธรรม เรงสรางขอมลเกยวกบประวต เรองราว อาชพ วถชวต บนทกเปนภาพถาย ภาพเคลอนไหว รวมทงบนทกค าบอกเลาของเรองราวของอดต ทเกยวของกบบคคล เกยวกบประสบการณของชมชน ปจจบนมสถาบนอดมศกษาอยมาก นาจะมการปอนปญหาของชมชนใหบางสถาบนเขามามสวนชวยศกษาวจยและแกปญหาตอไป

ขอสรป รปแบบของการอนรกษยานเกามหลากหลาย ทงแบบทด าเนนการอนรกษ

เพยงเปลอกทสวยงามแตขาดจตวญญาณ ไปถงแบบทอาจไมสวยงามนกแตมจตวญญาณอนเปนวฒนธรรม ศลปะ วถชวตความเปนอยดงเดมของชมชน ซงเปนแบบทอยในกระแสแนวคดหลกปจจบน ดงสะทอนอยในแนวคดส าหรบการจดการภมทศนเมองประวตศาสตร (Historic Urban Landscape) ในบนทกหลกการและเหตผลเวยนนา1 และในแนวคดส าหรบการจดการพนทเมองประวตศาสตร )Historic Urban Site (ในพธสารฮอยอน 2 เปนการอนรกษภมทศนเมองทองกบการรบรของคน ตระหนกวามคนอาศยอยในพนทซงไมไดมแคตวอาคาร

ประสบการณจากประเทศญปนบงวา การท าผงเมองเฉพาะตองเปนพนททางประวตศาสตรและตองมทนเพอชวยอนรกษอาคารบานเรอนและสงเสรมกจกรรม

1 UNESCO, Vienna Memorandum on “World Heritage and Contemporary Architecture – Managing the Historic Urban

Landscape”, 2005 2 UNESCO, Hoi An protocols for best conservation practice in Asia, 2005

ห น า | 23

เดม สวนใหญจะตกรอบใหเปนพนททเลก เนองจากท าไดยาก พนททมความขดแยงระหวางการพฒนากบการอนรกษอยางเยาวราชจะมปญหามากขน

การทองเทยวเปนค าตอบของการอนรกษ แตไมใชค าตอบเดยว การทองเทยวเปนกจกรรมทางเศรษฐกจแบบใหมทใสเขาไปในพนทเกาเพอใหเขาไปทดแทนมลคาทางเศรษฐกจทลดลง เชน กจกรรมการคาขาวสาร สงนเกดขนอยทวโลก ปจจบน ประเทศไทยน าการทองเทยวมาเปนเปาหลก แทนการอนรกษทจะท าใหคนในชมชนอยไดอยางมความสขและท าธรกจการทองเทยวไปไดดวย ธรกจทเปนสงแปลกปลอมจงเขาไปแทนทชมชนเดมโดยสนเชง

พระราชบญญตผงเมองเฉพาะนบเปนเครองมอทดมากแตในทางปฏบตยงมขอจ ากดหลายประการ เนองจากตองเขาสภา และตองมกระบวนการขนตอนคอนขางมาก แตจะใหอ านาจหนาทกบรฐในการทจะควบคมหรอสงเสรมในดานตางๆ อกมาก

ภาคประชาสงคมไดเรยนรทจะปรบปรงการบรหารจดการจากบทเรยนทผานมา การประสานงานระหวางชมชนกลายเปนเรองส าคญ การตอสของหลายชมชนอาจจะเปนไปไดยากหากไมไดรบความชวยเหลอจากเครอขายสงคม และไมวาชมชนจะมทางเลอกในการรบมอกบการพฒนาอยางไร ทกทางเลอกสมควรไดรบการปฏบตใหมากทสด สงส าคญทสดคอทกกจกรรมตองเรมจากความเขมแขง ความสามคค และพลงใจของชมชนเองเปนอนดบแรก

โ ค ร ง ก า ร พ ท ก ษ ม ร ด ก ส ย า ม |24