13

કરણ-2

સશંોધનની વૂ િૂમકા અને સબંિંધત સદંભ સા હ યની સમી ા

2.1 તાવના

2.2 સદંભ સા હ ય ુ ંમહ વ

2.3 સદંભ સા હ યનો ોત

2.4 િુનયાદ િશ ણનો ઉ ભવ

2.4.1 િુનયાદ િશ ણનો ઉ ભવ

2.4.2 િુનયાદ િશ ણની સકં પના

2.4.3 િુનયાદ શાળાના િવિશ ટ ત વો

2.4.4 િુનયાદ િશ ણના િસ ાતંો

2.4.5 િુનયાદ િશ ણનો ારંભ અને િવકાસ

2.4.6 િુનયાદ િશ ણની કાય પ િત

2.5 અનામત વગ

2.6 િતભાશાળ િવ ાથ ઓ

2.7 ય તઅ યાસ

2.8 વૂ થયેલા સશંોધનોના સારાશં

2.9 વૂ થયેલા સશંોધનોની સમી ા

2.10 તુ સશંોધનની િવશેષતાઓ

2.11 ઉપસહંાર

14

કરણ-2

સશંોધનની વૂ િૂમકા અને સબંિંધત સદંભ સા હ યની સમી ા

2.1 તાવના

વનમા ંકોઈપણ ે ે માનવી તૂન કાયારંભ વૂ પોતાના કાય સબંધંે સહજ િવચારતો

રહ છે અને સુગંત બાબતોની ણકાર મેળવતો હોય છે. આમ કરવાથી પોતાના કાય ે િવષનેી

સમજ ૃઢ બને છે. કાય સહજ અને સરળ બને છે.

‘‘જ રયાત એ સશંોધનની જનેતા છે.’’ આ ઉ ત સશંોધન ે મા ંઆ દકાળથી સા ી રૂ

છે. સશંોધનથી જ માનવીએ તમામ ે ે ગિત કર છે. ાનનો િવ તાર થયો છે. િશ ણમા ંપણ

સશંોધન સતત થયેલ છે. િવિવધ ે ોમા ંતલ પશ િવશ ્ અ યાસ થયેલો જોવા મળે છે. િવ ાન-

ટકનોલો એ વૈિ ક વગખડંની ભાવના રૂ પાડ છે. બદલાતા ગુમા ં તમામ ે ોની અને

રા ોની િવચારધારા અને પ રવતન સરળતાથી ણી શકાય છે. િવ માનવીની ભાવના ચ રતાથ

વનને સમ િવ સાથે ટાગોર ક ુ ં છે ક, ‘‘ ય તના વનને સમ િવ સાથે મુેળ ણૂ

બનાવે તે જ સા ુ ં િશ ણ.’’ િશ ણ ારા ય તના મન, દય, ઈ યોના િવકાસ ારા કૌશ યો

હ તગત થાય તે જ ર છે. આ ુ ંિશ ણ ગાધંી ારા ‘નઈ તાલીમ’ વ પે જગતને ભેટ ધરવામા ં

આવેલ છે. તુ સશંોધનમા ંનઈ તાલીમના પાયાના ત વો સાથે કામ કરતી ઉ ર િુનયાદ

શાળાઓના અનામત વગના િતભાશાળ િવ ાથ ઓનો ય ત અ યાસ કરવા ય ન થયેલ છે.

તુ સશંોધનમા ં ઉ ર િુનયાદ િશ ણનો ઉ ભવ, િવકાસ, પાયાના ત વો અન ે

િવશેષતાઓ, અનામત વગની મા હતી, િતભાશાળ િવ ાથ ઓ, ય ત અ યાસ વગરે ગેના

અ યાસના સશંોધનોથી વાકફ થવા ય ન કરવામા ંઆવેલ છે.

તુ કરણમા ં િુનયાદ શાળા, િુનયાદ ત વો, અનામત વગ, િતભાશાળ િવ ાથ

તથા વૂ થયલેા સબંિંધત સા હ યની સમી ાના અ યાસને તુ સશંોધનના સબંિંધત સા હ ય

તર ક ર ૂ કરવામા ંઆવલે છે.

દરક ય ત ુ ં વન અનેક અ ભુવોથી જ ઘડા ુ ં હોય છે. કટલાક વનમા ં િવિશ ટ

િસ ા ત કર છે અને િતભાશાળ બને છે. કટલાક સમ યાજનક ર તે પોતા ુ ં વન પસાર કર

15

છે, અને સામા ય માનવી તર ક પોતા ુ ં વન માણે છે. અસામા ય માનવોનો અ યાસ કરવા ુ ં

આપણને ગમે છે. તેમાથંી આપણને ઘ ુ ંબ ુ ં ણવા અને શીખવા મળે છે. માનવ મયાદાથી સાચી

િપછાન પણ ય ત અ યાસમાથંી જ થાય છે. બી કરતા ંસિવશષે મેળવેલી િસ મા ં ય તએ

કરલા ય નો અને મથામણો મહ વના હોય છે. ય ત ુ ંશર ર, સૌ ઠવ, તેની માનિસક શ ત, તે ુ ં

ાન યવહાર, ુ ુ ંબનો ઉછેર એવી ઘણી બાબતો તેના િવકાસ પર અસર કર છે.

બી કરતા ં િવિશ ટ િસ મેળવવા માટ ય તએ કરલા ય નો, મથામણો, ય તની

શાર રક મતાઓ, બૌ ક અને કૌ ુ ં બક પ ર થિતઓ, તેમ ુ ં ાન, યવહાર, ઉછેર વા ઘણા ં

પ ર થિતઓ, તેમ ુ ં ાન, આવા તમામ પ રબળોનો અ યાસ કરવો એ એક હાવો ગણી શકાય.

આમ ય ત અ યાસ એક અટપ ું પણ રસ દ ેરણાદાયક િવ ાન છે.

2.2 સદંભ સા હ ય ુ ંમહ વ સદંભ સા હ યના અ યાસથી સશંોધકને ઘણી મદદ અને માગદશન મળ રહ છે. થી

સદંભ સા હ યનો અ યાસ કરવો જ ર છે.

સશંોધનની યો ય પ િત િવશે યાલ આવે.

સશંોધન ે ે યો ય દાન કરવા ુ ંબળ મળે.

પોતાના સશંોધન માટ જ ર હોય તેવા હ ઓુ પ ટ કરવા.

સશંોધક પોતાની તર ઝૂ િવકસાવી શક.

મા હતી ઝડપથી અને સરળતાથી કઈ ર તે એક કરવી તેનો યાલ આવે.

અ ય સશંોધનના તારણો અને ચૂનોના આધાર િવિવધ સશંોધનોની શ તાઓ િવચાર

શકાય.

સદંભ સા હ ય એ સશંોધકને વૂ િૂમકા ૂ પાડવા ુ ંકાય કર છે.

સશંોધકને પોતાના સશંોધનો માટ ઉપકરણો તથા અ યાસ યોજના ઘડવામા ંમદદ પ થાય.

સશંોધન માટના પાયાની અગ યની બાબતો પ ટ થાય.

‘‘સમ યાના િવકાસ માટ અને સશંોધન યોજનાની ઝૂ સા હ યની સમી ા બૂ જ િવશદ

હોવી જોઈએ.’’1

16

કોઈપણ સશંોધન માટ પાછ ુ ં સા હ ય પાયો બને છે. આપ ુ ં કાય અ યના કાય ુ ં

નુરાવતન બને એ શ છે. તૂકાળના સશંોધનો , સમ યા પસદંગી, વૂ િૂમકા, સમ યા

િવ લષેણ, ઉ ક પના તથા મા હતી એક ીકરણ અથઘટન માટ ઉપયોગી બને છે. સદંભ સા હ યની

સમી ા િવશદ અને સમ યાના બધા પાસાઓની ણકાર આપનાર હોય તે જ ર છે.

2.3 સદંભ સા હ યનો ોત

કોઈપણ સશંોધન કરતી વખતે સશંોધક માટ ખાસ જ ર છે ક તે સદંભ સા હ યનો અ યાસ

કર, કારણ ક સદંભ સા હ યનો અ યાસ ખાસ જ ર બને છે. સદંભ સા હ યના અ યાસ ારા જ

સશંોધકને પોતાના સશંોધનમા ંનવી દશા ા ત થાય છે અથવા તો જ ર માગદશન મળ રહ છે.

સદંભ સા હ યના ઘણા બધા ોત છે. ના ારા સશંોધનો જ ર અને અગ યની હોય તેવી

મા હતી ા ત થાય છે. સદંભ સા હ યનો ોત આ માણે ગણાવી શકાય.

વતમાનપ ો, સામિયકો,

િવ કોષ, શ દકોષ

કાિશત – અ કાિશત સશંોધનો

શૈ ણક જન સ

સશંોધન સમ યા સબંિંધત કાિશત ુ તકો

ઈ ટરનટે વગરે.

આમ, સશંોધન માટ જ ર સદંભ સા હ ય ઉપર માણે આપણને ા ત થઈ શક છે. મનો

તુ સશંોધનમા ંબહોળો ઉપયોગ થયો છે.

તુ અ યાસ ઉ ર િુનયાદ શાળાઓના અનામત વગના િતભાશાળ િવ ાથ ઓનો

ય ત અ યાસ િતભાશાળ િવ ાથ ની સ ં ત મા હતી અહ ર ૂ કરવામા ંઆવેલ છે.

2.4 િુનયાદ િશ ણનો ઉ ભવ

િુનયાદ િશ ણના ઉ ભવ િવષેની મા હતી નીચે જુબ છે.

2.4.1 િુનયાદ િશ ણનો ઉ ભવ

ઈ.સ.1897મા ં દ ણ આ કામા ં ગાધંી એ કરલા કળવણીના યોગોમા ં િુનયાદ

િશ ણના બીજ રોપાયેલા જોવા મળે છે.

17

ઈ.સ.1937ના ઑ ટોબરની 22-23 તાર ખે વધાના મારવાડ િવ ાલયમા ંઅખલ ભારતીય

રા ય કળવણી પ રષદ બોલાવવામા ંઆવી હતી. આ પ રષદમા ંગાધંી એ સમ રા માટ

કળવણીની પરખા ર ૂ કર તે ‘‘વધા િશ ણ યોજના’’ને નામે ણીતી થઈ હતી. આ િશ ણ

યોજનાને બી નામે િુનયાદ િશ ણ, પાયા ુ ં િશ ણ, નઈ તાલીમના િશ ણ તર ક પણ

ઓળખવામા ંઆવે છે. આમ, વધા િશ ણ યોજનામા ંયોજનામા ંનઈ તાલીમની િવિધસરની પરખા

આપવામા ંઆવી હતી.

ાચીન ુ ુ ુ ળ પરંપરામા ં આ મી કળવણીની પ િત િૃ ારા િશ ણની હતી.

િવ ાથ ઓ આ મમા ંબધા જ કાય કરતા હતા. ગાયો ચરાવવી, દોહવી, ૃ િષ અને બાગાયતના

કાય કરવા, આ મની સફાઈ કરવી, રસોઈ કરવી, લાકડા ંલાવવા, ફાડવા,ં અિતિથ સેવા કરવી આ

બધી િૃ ઓ ારા તમેની કળવણી થતી. બધા િવ ાથ ઓ બધી િૃ ઓ સમાન ભાવથી ભાગ

લેતા.ં એક સાથે તૂા અને જમતા. અહ રાજ ુમારો અને સામા ય િવ ાથ ઓ વ ચે કોઈ ભદે ન

હતા. સમાનતા અને સ હૂ વન, સમભાવ અને વા યના ણુો િૃ ઓ ારા કળવાતા હતા. આ

િવચાર બીજ નઈ તાલીમમા ંજોવા મળે છે.

2.4.2 િુનયાદ િશ ણની સકં પના

િુનયાદ િશ ણને પાયા ુ ં િશ ણ, નઈ તાલીમ, ખર કળવણી, સમવાયી િશ ણ, વધા

િશ ણ વા ં ુદા- ુ દા નામથી ઓળખવામા ંઆવે છે.

િુનયાદ િશ ણ એટલે શર ર, મન અને આ માના સમતોલીત િવકાસ કરનાર કળવણી.

વન માટ વનધારા અને વનના ત ધુી ચાલનાર યા છે. ને 4Hની કળવણી

પણ કહ છે. મા ંHand, Heart, Head and Healthનો સમાવશે થાય છે. ઉ ોગ, વ છતા,

સ હૂ વન, વાવલબંન અને સમવાયી ુ ં ાન સમ વયવા ં િશ ણ એટલે િુનયાદ િશ ણ.

િુનયાદ િશ ણ એટલે પાયા ુ ં િશ ણ. આ યાનો પાયો અને વૂ ાથિમક આ

યાનો પાયો એ વૂ ાથિમક અને ાથિમક િશ ણ છે. િુનયાદ િશ ણ એ બાળકોના સવાગી

િવકાસ માટ ુ ંિશ ણ છે. 6 થી 14 વષના બાળકો પોતાની ુ ુ ત શ તઓને િવકસાવી શક તવેા

િશ ણને િુનયાદ િશ ણ કહ છે.

18

ઉ ર િુનયાદ િશ ણના ારંભના બીજ તો જૂરાત િવ ાપીઠના િવનય મ ંદરની

થાપનાથી નખંાઈ ગયા હતા. વરાજ આ મ, વેડછ ની ામસવેા વ લભ િવ ાલય, બોચાસણ

અને લોકશાળા બલાના યોગોથી તેને પોષણ મ ુ ંહ ુ.ં

ઈ.સ.1908 થી ઈ.સ.1945 ધુીના ગાધંી ના િશ ણના િવચારોનો મ િવકાસ થતો ગયો

તેમ તમેાથંી િુનયાદ િશ ણની સકં પનાઓનો પણ િવકાસ થતો ર ો. ુ ંતારણ નીચે જુબ છે.

ઈ.સ.1908 થી ઈ.સ.1924 ધુી ગાધંી ને મન બાળક ુ ંિશ ણ એટલે....

મ કરતા ંશીખે અને મ યે િન ઠા કળવે તે િશ ણ ુપડ ુ ં હ ર બહાર લાવે એ

િશ ણ.

પોતાના દરક કામ તે કરતા ંશીખવે તે િશ ણ.

ઈ.સ.1924મા ંગાધંી ના િશ ણ િવચારો થોડા ંઆગળ વધે છે.

િવ ાથ ને પોતાના હ રને ચમકાવાવ માટ ુ ંકૌશ ય કળવે તે િશ ણ.

ુ ત અપાવે તે િશ ણ.

રા ય જ રયાતને ઉપકારક એવા બળવાન, ચા ર યવાન, કત યિન ઠ કાયકતાઓ તૈયાર

કર એ િશ ણ.

ઈ.સ.1937મા ં‘હ રજન બં ’ુમા ંલખાયેલા એમના જ શ દોમા ંજોઈએ તો,

રા ય કળવણી એ બાળકના શર ર, મન અને આ માના ઉ મ શો હોય તેનો સવાગી

િવકાસ સાધીને તનેે બહાર આણવો. અ ર ાન એ કળવણી ુ ં િતમ યયે નથી, તમે તનેો ારંભ

પણ નથી. એ તો માનવને કળવણી આપવાના અનકે સાધનોમાં ુ ં એક સાધન મા છે. ુ ં તો

બાળકોની કળવણીનો ારંભ તેમને કંઈક ઉપયોગી હાથ ઉ ોગ શીખવીને જ ક . થી એ ુ ંિશ ણ

ુ કયા પછ શાળા છોડ યાર તેનામા ં કાઈંક પેદા કર લેવાની શ ત આવેલી હોવી જોઈએ.

એમણ ેઈ.સ.1945મા ંસમ નઈ તાલીમને ‘ગભધાનથી ૃ ુ ધુીની કળવણી’ ુ ં ચતન િશ ણ

જગત સમ ુ ુ.ં ના પ રમાણે ઉ ર િુનયાદ િશ ણનો અમલ થયો.

ઈ.સ.1945મા ં ભરાયેલી ી રા ય િશ ણ પ રષદમા ં ગાધંી એ ઉ ર િુનયાદ

િશ ણની સકં પના સમ વી હતી. તે છે...

આજ ધુી આપણે 1 થી 7 ધોરણ ધુી નઈ તાલીમ ુ ંકામ ક ુછે. છતા ંપણ આપણે એક

ઉપસાગરમા ંજ હતા. હવે આપણે ઉપસાગરમાથંી સ ુ મા ંજઈએ છ એ. યા ં વુ તારક િસવાય

19

બીજો કોઈ માગદશક નથી. સ ુ કરતા ંઉપસાગર વ ુ રુ ત હોય છે. એ વુ તારક હાથના

ઉ ોગો છે. મારો તો ૃ ઢ િવ ાસ થયો છે ક િવ ાથ તથા સમાજને ામઉ ોગ ક ી િશ ણ જ

ઉગારના િશ ણ છે. કારણ ક એ ુ ંિશ ણ જ પૈસાને બદલે ઉ પાદન પર િનભર રહશે.2

2.4.3 િુનયાદ શાળાના િવિશ ટ ત વો

ાથના : બનસાં દાિયકતા અને સવધમ સમભાવ માટ િનયિમત ાથના ારા િવ ાથ ઓમા ંનૈિતક

અને આ યા મક ૂ યો કળવવામા ંઆવે છે.

ઉ ોગ : િવ ાથ િશ ણની સાથે સાથે ઉ ોગની તાલીમ મેળવે તેના વાવલબંનમા ંઉપયોગી થાય.

કાતંણ-વણાટ, પ પુાલન, ૃ િષ વગેર કૌશ યોની કળવણી આપવામા ંઆવે છે.

છા ાલય અને સ હૂ વન : ફર જયાત છા ાવાસ ારા િવ ાથ ઓમા ં સયંિમત વન અને સ હૂ વનના ણુો

ખલવવામા ંઆવે છે.

રા ભાષા ુ ંિશ ણ : રા ય એકતા માટ સમાન ભાષા જ ર છે. ભારતમા ં હદ ને રા ભાષા તર ક વીકાવામા ં

આવી છે. તેથી િુનયાદ શાળાઓમા ંરા ભાષા શીખવવામા ંઆવે છે.

સહિશ ણ : િુનયાદ શાળા ાથિમક તબ ાના િશ ણમા ંહમંશેા ંસહિશ ણ આપવાનો આ હ રાખે છે.

ચા ર ય ઘડતર ુ ંિશ ણ : િુનયાદ કળવણી ુ ંઉ ચ યેય િવ ાથ ના ચા ર ય ઘડતર ુ ંરહ ુ ંછે.

સ હૂ વન ુ ંિશ ણ : બાળકમા ંસ હૂ વનના ંિશ ણ ારા સામા જક ૂ ય િવકસાવવામા ંઆવે છે.

સફાઈ કાય : િવ ાથ મા ં ય તગત તેમજ સ હૂ વનની તાલીમ ારા વ છતા અને સફાઈના ણુો

કળવવામા ંઆવે છે.

20

સમાજકાય : ામ સમાજની વ ચે જઈને સમાજ િૃત તમેજ સમાજ િવકાસના કાય મો લોકસહકાર

ારા યોજવામા ંઆવે છે.

ફર જયાત ખાદ : વાવલબંન તેમજ રા ય ભાવનાની કળવણીના િતક પ ખાદ ને બૂ જ મહ વ ુ ં

થાન આપવામા ંઆવે છે. ખાદ માટ કહવાય છે ક ‘‘ખાદ વ નથી પણ િવચાર છે.’’

મ અને વાવલબંન : િવ ાથ ઓમા ં મની ભાવના િવકસે, મ સાથે વન જ રયાતો સતંોષવા માટ

વાવલબંન કળવાય. સં થાઓ વાવલબંી બને તે માટ મ અને વાવલબંનને મહ વ આપવામા ં

આવે છે. નાથી િવ ાથ વુાવ થામા ંબેસી રહતો નથી પણ મ ારા વાવલબંી વન વે છે.

2.4.4 િુનયાદ િશ ણના િસ ાતંો

(i) મફત, ફર જયાત અને સાવિ ક િશ ણ : િુનયાદ િશ ણ યવ થા 6 થી 14 વષની વય

ધુીના બાળકો માટ મફત, ફર જયાત અને સાવિ ક િશ ણની હમાયત કર છે.

(ii) મા ભૃાષા ારા િશ ણ : િશ ણના મા યમ તર ક મા ભૃાષાને મહ વ ણૂ ગણવામા ંઆવ ે

છે. અ ય ભાષા શીખવી હોય યાર તે ભાષા યો શકાય. મા ભૃાષા એ માતાના ૂધ

સમાન ગણાય છે.

(iii) ઉ ોગ ારા િશ ણ : બાળકને હાથની કળવણી આપવા માટ િુનયાદ િશ ણના ઉ ોગ

ારા િશ ણનો આદશ સેવવામા ંઆ યો છે.

(iv) સમવાયી િશ ણ : ફ ત અ ર ાન ક ઉ ોગલ ી બનવાને બદલે સમવાયી કળવણી ારા

બનંેનો સ ુચત સમ વય એ સમવાયી િવચારધારા ચૂવે છે.

(v) િશ ણમા ં વાવલબંન : િશ ણ ુ ંમાળ ુસમાજ ક સરકાર પર િનભર ન રહતા વાવલબંી

બને તે િુનયાદ િશ ણની આદશ થિત છે.

િુનયાદ િશ ણના પેટા િસ ાતંો :

(i) સવાગીણ િવકાસ : િુનયાદ તાલીમ િવ ાથ ના સવાગીણ િવકાસને સાચી કળવણી ગણે

છે.

21

(ii) આદશ નાગ રક વનો િવકાસ : સ હૂ વનની િશ ા ારા આદશ નાગ રક ુ ંઘડતર કર ુ ં

એ સાચી રા ય કળવણી છે.

(iii) ગભધાનથી ૃ ુપયત ુ ંિશ ણ : િુનયાદ િશ ણ િવચાર િશ ણને મયા દત ન ગણતા ં

આ વન િશ ણ તર ક મહ વ આપે છે.

(iv) શોષણિવહ ન સમજતી રચના : િુનયાદ િવચાર ારા સમાજ ુ ંનવિનમાણ કર સવ દય

સમાજનો િવકાસ કરવો.

(v) વન ારા વન માટ ુ ં િશ ણ : િવ ાથ ને િુનયાદ શાળામા ં ુ તક યા ક ડા ન

બનાવતા ંઅ ભુવો ુ ંભા ુપીરસવામા ંઆવે છે.

2.4.5 િુનયાદ િશ ણનો ારંભ અને િવકાસ

ઉ ર િુનયાદ િશ ણના ારંભના બીજ તો જૂરાત િવ ાપીઠ િવનયમંદરની થાપનાથી

નખંાઈ ગયા હતા. વરાજ આ મ, વેડછ વ લભ િવ ાલય, બોચાસણ અને લોકશાળા, બલાના

યોગોથી િુનયાદ િશ ણને પોષણ મ ુ ં હ ુ.ં 1937મા ં વધા યોજનામા ં 1 થી 7 ધોરણના

િશ ણની યોજના બની હતી. ગાધંી એ નઈ તાલીમના િવચારને યાપક ર તે ર ૂ કય . તેઓએ

ક ુ ંક, ‘‘નઈ તાલીમ ગભધાનથી ૃ ુપયતની કળવણી છે.’’

આ શ દો ારા સમ નઈ તાલીમનો િવચાર એમણે હ ુ તાની તાલીમ સઘં સામે ૂ ો

અને ઉ ર િુનયાદ િશ ણનો યોગ કરવા અ રુોધ કય . ઉ ર િુનયાદ મા ંઉ ોગને તેઓએ

વુતારક ક ો.

1944મા ં બહારના િશ ણમં ી બ ીનાથ વમાના અ ય પદ હ ુ તાની તાલીમી સઘં ે

િુનયાદ ના અ યાસ મ સિમિત રચી. આ સિમિતને ઉ ર િુનયાદ િશ ણની યા યા આ માણે

કર .

ઉ ર િુનયાદ િશ ણ એટલે ઉ પાદક મ ારા િશ ણ, િવ ાથ ભણતા ં ભણતા ં જ

અ વ મા ં વાવલબંી થાય તે ુ ં િશ ણ આપવાનો અમારો આ પહલો યોગ છે. નો પાયો

િપયા ુ ં અથશા ન બનતા ં વ થ, ખુી અને સુ ં ૃત વન વવા માટ વનની બધી

જ રયાતો ઉ પ કરના અથશા બનશે. આ સિમિતએ ઉ ર િુનયાદ િશ ણની પરખા તૈયાર

કર હતી.

22

િુનયાદ યેયોને યાનમા ંરાખી દશમા ંઈ.સ.1947ના આુર મા ં બહારમા ં ુમારબાગ

સ ં થા અને ુલાઈમા ંગાધંી ના સવેા ામ આ મ વધામા ંએક એમ બે ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયો

ગાધંી ના માગદશન હઠળ ાયો ગક ધોરણે શ કરવામા ંઆવી.

જુરાતમા ંઉ ર િુનયાદ િશ ણનો યોગ : જુરાતમા ંઆઝાદ પહલા ં જૂરાત િવ ાપીઠના િવનયમંદરમા,ં વરાજ આ મ વેડછ ની

ામશાળામા,ં બોચાસણના વ લભિવ ાલયમા ંઅને લોકશાળા બલામા ંિશ ણના વતં યોગો

થયા.

ઈ.સ.1944મા ંમઢ મા ંક યાઆ મ ારા ક યા િવ ાલય શ થ ુ ંહ ુ.ં િવ ાલયો પર નઈ

તાલીમનો ભાવ હતો. ઉ ર િુનયાદ િશ ણના નામ િસવાયના પરં ુનઈ તાલીમના િસ ાતંો

ધરાવતા િવ ાલયો હતા.

જુરાતમા ં 1947મા ં રુત જ લામા ં વેડછ મા ં ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયનો ારંભ થયો.

ુબંઈ સરકાર આ િવ ાલયને ાયો ગક ધોરણે મા યતા આપી હતી.

વરાજ આ મ વેડછ , વ લભ િવ ાલય બોચાસણ, સવ દય આ મ ુદં , ભીલ સેવા

મડંળ દાહોદ, સવ દય આ મ શામળા , ામ ભારતી અમરા રુ અને ામ-સેવા મ ંદર, નારદ રુ

વગરે સં થાઓ શ થઈ. ામ-ભારતી અમરા રુ અને ામ-સેવા મ ંદર, નારદ રુ ૃ િષના

િવષયોવાળ શાળા બનાવી.

ઈ.સ.1955મા ં જુરાત નઈ તાલીમ સઘંે ી ુગતરામભાઈ દવનેા અ ય થાને ઉ ર

િુનયાદ અ યાસ મની રચના માટની સિમિત નીમવામા ંઆવી. ઈ.સ.1958મા ં સિમિત ારા

અ યાસ મ તયૈાર કરવામા ંઆ યો તે ઈ.સ.1961 ધુી અમલમા ંર ો.

ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોના િવકાસમા ંસઘંોનો ફાળો : જુરાતમા ંનઈ તાલીમના ે ે જ સઘંોની રચના થઈ તેમા ં ુ ય વે જુરાત નઈ તાલીમ

સઘં ઉપરાતં િવભાગીય સઘંો (1) સૌરા લોકશાળા સઘં (2) દ ણ જુરાત ઉ ર િુનયાદ

િવ ાલય સઘં (3) મ ય જુરાત ઉ ર િુનયાદ િવ ાલય સઘં (4) ઉ ર જુરાત ઉ ર

િુનયાદ િવ ાલય સઘંનો સમાવશે થાય છે. જુરાતમા ંઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોના િવકાસમા ં

આ સઘંો ુ ંમહ વ ણૂ યોગદાન ર ુ ંછે.

23

2.4.6 િુનયાદ િશ ણની કાય પ િત

ઉ ર િુનયાદ િવ ાલય સામા ય શાળા કરતા ંકંઈક અલગ િસ ાતંોને આધાર કામગીર

કર છે.

નઈ તાલીમ શાળામા ં ઉ ોગ ારા બાળકમા ં ાન િવ ાન િન પ થાય તે ર ત ે

િશ ણકાય થ ુ ંજોઈએ. આ હ ુસાધવા માટ તેમજ મ ુ ંમહ વ સમ વવા િશ ક

પણ ઉ ોગ િૃ મા ં ય ભાગ લઈને સા ુ ં ઉ પાદન કર ુ.ં

નઈ તાલીમમા ંછા ાલય પર િવશષે ભાર કૂવામા ંઆવે છે. ના ારા િવ ાથ ઓમા ં

સ ં કાર, સહકાર, સેવા િૃ , ભા ભૃાવ વા નૈિતક ૂ યોનો િવકાસ થાય.

શાળા સમાજ પાસે અને સમાજ શાળા પાસે આવીને નવસમાજની રચના કરવા માટની

િવિવધ િૃ ઓ હાથ ધર.

નઈ તાલીમમા ં છા ાલય તેમજ િવ ાલયની સફાઈ ુ ં ધોરણ ઉ ચ ક ા ુ ં હોય છે.

સફાઈ િૃ માથંી ુ ચ અને ુ યવ થત રહણીકરણીના સ ં કાર િવ ાથ ઓને મળે.

છા ાલયમા ં આપવામા ં આવ ુ ં ભોજન ામ વન સાથે બધં બેસે એ ુ ં સા ુ ં,

સચંય ધાન ત વવા ં અને આહારશા ના િસ ાતંો જળવાઈ રહ તે કાર ુ ંઆપવામા ં

આવે.

2.5 અનામત વગ

તાવના :

માનવીના િવકાસ માટ િશ ણ એ સૌથી અગ યની બાબત છે. પ થરના ુકડાને સોમ રુાનો

હાથ લાગે તો ુદંર િૂત બને છે. કાચના ુકડાને પાસા પાડવામા ંઆવે તો ારક ુદંર અને

અ ૂ ય હ રો બને છે. કાગળનો ુકડો ારક . 100/- ક . 500/- ની નોટ પણ બની શક છે.

આમ એક જ વ ,ુ પદાથ ક માનવીની અગ યતામા ંફર હોય છે.

િશ ણ લીધા િવના માણસ યો ય અથમા ં માનવી બની શકતો નથી. માનવી ુ ં ઘડતર

િશ ણથી જ થાય છે. િશ ણથી જ તે નાગ રક બની શક છે. - એચ.મેન

િશ ણ એ તો ચેતનાની ખેતી છે. - રાજગોપાલચાર

24

રા યના અિવકિસત અને નબળા વગ ને ર ણ આપવા માટ તમેના શૈ ણક હતોની

અ ભ ૃ માટ િવશેષ કાળ રાખવા આપણા રા ય બધંારણમા ં જ િવિશ ટ જોગવાઈ કરવામા ં

આવી છે.

બધંારણની કલમ-46

રા યના નબળા વગ ખાસ કર ને અ ુ ૂચત િત અને અ ુ ૂચત જન િતના શૈ ણક

અને આિથક હતોની ઉ િત િવશષે કાળ થી કરશે અન ેસામા જક અ યાય તેમજ તમામ કારના

શોષણ સામે તે ુ ંર ણ કરશે.

વસિત :

તા.1લી મે 1960 થી જુરાતની અલગ રા ય તર ક થાપના થઈ છે અને 1991ની વ તી

ગણતર જુબ રા યની ુલ વ તી 413 લાખ છે. પૈક 213 લાખ ુ ષો અને 200 લાખ

ીઓની સ ં યા છે. દશની વ તીના લગભગ 5% ટલી વ તી જુરાત રા યની છે અને રા ય ુ ં

વ તીના મે 10 ુ ં થાન છે. િવ તારની બાબતમા ંરા યનો મ 7મો છે. દશમા ંવ તીની ગીચતા

દર ચો.મીટર દ ઠ 274 ય તઓની છે. સામે જુરાતમા ં211 ય તઓની છે. શહર કરણની

બાબતમા ંદશના 25.7 ટકાની સરખામણીમા ં 34.5 ટકા સાથે ભારતના રા યોમા ં જુરાત રા ય

ચોથા મે આવે છે. રા યમા ં18569 ગામડાઓં છે. પૈક 18028 વસવાટવાળા ગામડાઓં છે અને

264 શહરો છે. ગામડાઓંની ુલ વ તી 2 કરોડ 70 લાખ છે.

અ ુ ૂચત િતઓની વ તી 7.41 ટકા છે અને અ ુ ૂચત જન િતઓની વ તી 14.92

ટકા છે. બ ીપચં એટલે ક સામા જક અને શૈ ણક ર તે પછાત વગ /િવકિસત િતઓ/અ ય

પછાત વગ ની વ તી ગણતર ભારત સરકાર તરફથી હ ુ ધુી કરાઈ નથી. જો ક સને 2001મા ં

આ વગ ની પણ વ તી ગણતર થવા સભંવ છે પરં ુએક મત જુબ તેમની વ તી 45 થી 50 ટકા

ટલી હશે. િવચરતી અને િવ ુ ત િતની વ તી દા 7 ટકા ટલી અને લ મુિતઓની વ તી

દા 12 ટકા ટલી હશે.

અ ર ાન :

સને 1991ની વ તી ગણતર જુબ રા યમા ંઅસરકારક સા રતાનો દર 61.29 છે. પૈક

ુ ુષોમા ંઆ દર 73.13 અને ીઓમા ં48.64 છે. ા ય િવ તારોમા ંઆ દર 53.09 અને શહર

25

િવ તારોમા ં76.54 ર ો છે. ા ય ુ ુષોમા ં66.84 અને શહર ુ ુષોમા ં84.56 અ ર ાનનો દર

છે, યાર ા ય ીઓમા ં38.65 અને શહર ીઓમા ં67.70 દર ર ો છે.

રા યનો અસરકારક અ ર ાનનો દર 61.69 છે. યાર અ ુ ૂચત િતનો 70.34 અને

અ ુ ૂચત જન િતનો 38.66 અ ર ાનનો દર છે.

સા રતા :

0 થી 6 વષની વય ૂથવાળા ંબાળકોને બાદ કરતા ંસને 1991ની વ તી ગણતર જુબ

ુ ુષોમા ંસા રતા ુ ં માણ 73.13% છે અને ીઓમા ં48.64% છે. ા ય િવ તારોમા ંસા રતાનો

દર 53.09% અને શહર િવ તારોમા ંઆ દર 76.54% છે. અ ુ ૂચત િતઓમા ંસા રતાનો દર

61.07 ટકા છે અને અ ુ ૂચત ન િતઓમા ંઆ દર 36.45 ટકા છે.3

િશ ણ યોજનાઓ :

અ ુ ૂચત િત :

અ ુ ૂચત િત માટ સરકાર બીસીક કારની 1 થી 26 યોજનાઓ અમલમા ં કૂ છે.

મા ં વશે ફ , સ ફ મા ંમાફ , સરકાર અને ખાનગી શાળામા ંધો.1 થી 10મા ંઅ યાસ

કરતા િવ ાથ /િવ ાિથનીઓએ આગળના વષની વાિષક પર ામા ંમેળવેલા ણુને આધાર ન

કરલા દરથી વાિષક િશ ય િૃ આપવામા ંઆવે છે, તેમા ંઆવક મયાદા નથી. ભોજનબીલ ગે

રાહત, એમ.ફ લ. તેમજ પીએચ.ડ .ના િવ ાથ ઓન ે ફલોશીપ, મેડ કલ તમેજ ડ લોમા અન ે

અ જનીયર ગના િવ ાથ ઓને અ યાસ મ માટ સાધન સહાય, S.S.C. પછ ના અ યાસ મોમા ં

ભારત સરકારની િશ ય િૃ , રા ય સરકારના ભડંોળમાથંી િશ ય િૃ , ITI અને ધધંાક ય તેમજ

તાિં ક અ યાસ મો માટ િશ ય િૃ , મફત ુ તક અને ગણવશે, બક કુ, ુમાર અને ક યા

છા ાલયોના મકાન બાધંકામ માટ સહાયક ા ટ, વધારાના િશ ણ ક ો, ટકનીકલ તાલીમ, વ કગ

મુન હો ટલ, ુમાર અને ક યા માટના સરકાર બાધંકામો, આ મશાળાઓ, તેજ વી િવ ાથ ઓ

માટ આદશ િનવાસી શાળાઓ, ધો.10 અને 12 તથા કૉલજેમા ંઉ ચ મ મેળવનારને ઈનામ, જ લા

ક ાએ ઈનામ, M.Phil અને Ph.D. માટ િવ ાથ ઓને ફલોશીપ વગરે યોજનાઓ છે.

26

િવકસતી િત, લ મુિત િત અને આિથક ર તે પછાત િત માટની યોજનાઓ :

િનયામક િવકસતી િત ક યાણ ખાતા મારફત, િવકસતી િત, લ મુિત તથા આિથક ર તે

પછાત વગ માટ અમલ થતી યોજનાઓ બીસીક 79 થી 98 ધુીમા ંસમાવવામા ંઆવી છે.

વૂ S.S.C. ના િવ ાથ ઓ માટ રા ય િશ ય િૃ ઓ, S.S.C. બોડની પર ા ફ , ક યાઓને

પો ટ S.S.C. ની િશ ય િૃ , ભોજન બીલમા ં સહાય, પો ટ મે કમા ંઅ યાસ કરતા િવ ાત ઓન ે

િશ ય િૃ , ઉ ચ ર મા યિમક ધો.11 અને 12ના િવ ાથ ઓને િશ ય િૃ , પાઈલોટ િનગ, મફત

ુ તકો અને કપડા,ં અિત પછાત િતઓના િવ ાથ ઓને ો સાહક સહાય, કુ બક, પછાત વગના

છા ાલયોને સહાયક અ દુાન, પછાત વગના ુમાર અને ક યા છા ાલયોને મકાન બાધંકામ માટ

સહાયક અ દુાન, વધારાના િશ ણ માટ અ યાસક ો, છા ાલયોની થાપના, આ મશાળાઓ,

આદશ િનવાસી શાળાઓ અને ઈનામ વગરે યોજનો છે.

અ ુ ૂચત િતમા ંઆવતી પછાત િતઓ :

અ ુ ૂચત િતમા ં સમાવશે થયેલી 30 િતઓમા ં નીચે દશાવલ 8 િતઓને અિત

પછાત િત તર ક હર કરવામા ંઆવી છે.

ભગંી, હાઠ , નાડ યા, સેનવા, રૂ , ગરો, વણકર, સા ુઅને હ રજન બાવા વગરે.

અ ુ ૂચત જન િતમા ંઆવતી પછાત િતઓ :

અ ુ ૂચત જન િતમા ં સમાવશે થયલેી િતઓમા ં નીચે દશાવેલ 8 િતઓને

અિતપછાત િતઓ તર ક હર કરવામા ંઆવી છે.

કોલઘા, કોલચા, કાથોડ , કોટવાળયા, સીદ , ૂબળા, પઢાર અને હળપિત.

િવચરતી િતમા ંઆવતી પછાત િતઓ :

િવચરતી િતમા ંસમાવેશ થયેલ 28 િતઓમા ંનીચે દશાવેલ 4 િતઓને પછાત િત

તર ક હર કરવામા ંઆવી છે.

બ ણયા, સરાણયા, પારઘી અને ચામઠા.

આ ઉપરાતં િવકસતી િતઓ પૈક ની 12 અિતપછાત િતઓમા ં વાદ , વાસંફોડા,

વણ રા, નટ, કાગંસીયા, ગાડલીયા એમ છ િતઓનો સમાવેશ થાય છે.

27

િવ ુ ત િતમા ંઆવતી અિતપછાત િતઓ :

િવ ુ ત િતમા ંસમાવેશ થયેલ 12 િતઓ પૈક ની એક પણ િતને અિતપછાત િત

તર ક હર કરવામા ંઆવી નથી. પરં ુઆ િતઓનો સમાવેશ િવકસતી િતઓની યાદ મા ંપણ

થયેલો છે. પૈક ની નીચે જણાવેલ 12 અિતપછાત િતઓમા ંમે, મેતા અને ડફર છે.

િવકસતી િતમા ંઆવતી પછાત િતઓ :

િવકસતી િતઓમા ંસમાવશે થયેલ 127 િતઓમા ંનીચે દશાવેલ 12 િતઓને પછાત

િત તર ક ગણવામા ંઆવી છે.

ડફર, મે, મ ા, મેણા, કાગંસીયા, મદાર , ગાડંલીઆ, બાવર , વાસંફોડા, વણ રા, ફક ર,

વાદ અને નટ.

2.6 િતભાશાળ િવ ાથ ઓ

િતભાશાળ એટલે ુ ં?

ઈ ર ુ ં સવ મ સ ન એટલે માણસ. માનવે પોતાના ુ ુષાથ, ુ થી ખુ સ ૃ ની

શોધ કર છે. માનવ વનની યકે યાઓ પાછળ કોઈકને કોઈક રેણા જોવા મળે છે. મ ુ યના

વતન પાછળ પણ આ જ જોવા મળે છે.

િત ૂળ સજંોગો અને સમયમા ંપણ માગ કાઢ ને આગળ વધારનાર ઘણી િતભાશાળ

ય તઓ ઈિતહાસને પાને અમર થઈ ગયેલી જોવા મળે છે. મને િત ળૂ સજંોગોમા ંઆિથક

પછાતપ ુ ં ક સામા જક ઢો ક ૂ યો ક અ ય કોઈ અવરોધ િતભાને ધંી શકતો નથી. એવા

કટલાક ઉદાહરણો નીચે જુબ છે.

અમે રકાનો એક ગર બ થુારનો છોકરો અમે રકાનો સોળમો ખુ બ યો તે અ ાહમ

લકન.

ખોટ કરતી લોખડંની િમલ ખર દ અને િવ ના ટ લ કગ બનનાર તે લ મી િમ લ.

પે ોલ પપં પર કામ કરનાર ધી ુભાઈ બાણી.

ઉપરના ઉદાહરણો પરથી જણાય છે ક બૂ જ ુ કલીઓ હોવા છતા ંઆવી િતભા શી

ર તે મળતી હશે ? અનેક િુવધાઓ ધરાવતા પોતાના સમકાલીન હ રફોને પાછળ રાખીને તેઓએ

28

પોતાની િતભા િવકસાવી છે. તે ુ ંરહ ય ુ ંછે ? અને તેમને કયા ત વોએ રેકબળ ૂ ુ ં પાડ ુ ં

હશે ?

િતભાશાળ િવ ાથ :

િનણયા મકતા

ે ઠતાના ધોરણો સાથે હ રફાઈ

પોતાના થાિપત ધોરણો સાથે હ રફાઈ

અ તીય સફળતા મેળવવા માટ ય નશીલ

લાબંા સમય ધુી અિવરત ય ન કરવો.

લ ય ા ત કરવી.

વતં જવાબદાર વીકારવાની ઈ છા હોય.

આશાવાદ હોય અને હકારા મક િવચાર ધરાવે.

એકવાર જવાબદાર વીકાયા પછ તેઓ પોતાના કાયમા ં ે ઠતા દાખવવા

ય નશીલ હોય.

પડકાર પ પ ર થિતનો સામનો કર.

આ ઉપરાતં તે ુ ત કયો ક ડો નથી હોતો. તેને ઈ ર વાચંનમા ં રસ હોય છે. ાન

મેળવવાની તી ઝખંના, દરક િવષયમા ંરસ ધરાવે છે. તે વાલબંી, વા યી અને સયંમી વા

ણુો ધરાવે છે. િશ ત અને િનયિમતતાને ઉ ચ થાન આપે છે. મા ણકતા, િનડરતા, સ યિન ઠા,

કત યિન ઠા વગરે વા ણુો પણ ધરાવે છે. સારા સ િવચાર ુ ંઆચરણ પણ કર છે. ુ ષણોથી

અ લ ત રહ છે. સૌની સાથે સમાન યવહાર કર છે. ગર બ તેમજ નબળા િવ ાથ ઓને મદદ પ

થાય છે.

સામા જક ૂષણો, વહમ, ધ ા, િનર રતાની ના દુ માટ પોતાની શ ત અ સુાર

કામગીર કર છે તે ભેદભાવમા ંમાનતો નથી.

પોતાના સાથી િમ ોને યો ય માગદશન , સાચો ર તો બતાવવો, ધળા- લૂાને મદદ

કરવી તથા ુદરતી આફતો સામે લડ ુ ં વગેર વા સારા કાય કર છે. િતભાશાળ િવ ાથ ુ ં

ચ ર ઉ જવળ અને વભાવ તથા કામગીર અ કુરણીય હોય છે. તે સવ િશ ત ુ ંપાલન કરતો

હોય છે. અને અસામા જક ત વોથી ૂર રહ છે.

29

આમ, જો ઉપરો ત લ ણો િવ ાથ પોતાનામા ંઆ મસાત કર તો તે િતભાશાળ િવ ાથ

બની શક છે. આજનો િતભાશાળ િવ ાથ આવતી કાલનો િતભાશાળ નાગ રક બને છે અને

મના થક આદશ સમાજ, રા ુ ંિનમાણ થાય છે. િતભાશાળ િવ ાથ ઓ શાળા ુ ંગૌરવ હોય

છે. સમાજ ુ ંસ દય હોય છે. તેમજ તે દશ ુ ંપરમ ધન પણ હોય છે. (બને છે.)

2.7 ય ત અ યાસ

િવિવધ કારની મા હતી વ ચેનો સબંધં તપાસીને વતમાન બનાવોને સમજવાનો ય ન

સ ં યા મક અ યાસોમા ંથાય છે. સબંધંા મક અ યાસો ણ કારના છે.

(1) ય ત અ યાસ

(2) કારણ લુના મક અ યાસ અન ે

(3) સહસબંધંલ ી અ યાસ

સબંધંા મક અ યાસો વણના મક સશંોધનના િવભાગમા ંઆવે છે.

ળૂ તૂ ર તે ય ત અ યાસનો ઉપયોગ તબીબી િવ ાનમા ં થાય છે. મા ં દદ ના

વતમાન લ ણોની તપાસ તો કરવામા ંઆવે છે, સાથે સાથે તેની શાર રક થિત, તબયત અને

તૂકાળને લગતી અ ય બાબતોની પણ તપાસ કરવામા ંઆવે છે.

િવ ાથ ઓની શૈ ણક તેમજ અ ય ય તગત સમ યાઓ સમજવા તમેજ તનેા િનવારણ

અથ તેમના વલણો, મતાઓ, અભ ચઓ અને કૌ ુ ં બક પયાવરણ તપાસવા માટ િશ ક

ય તગત અ યાસ પ િતનો ઉપયોગ કર તે જ ર છે.

ય ત અ યાસની િવભાવના :

સશંોધનની એક પ િત તર ક ય ત અ યાસની સકં પના પ ટ ર તે સમજવા માટ તેનો

અથ, લ ણો તેમજ તનેા કારોનો અ યાસ કરવો જ ર છે.

ય ત અ યાસનો અથ :

એચ.ડબ .ુ ઓડમના મતે ય ત અ યાસ એ એવી ુ ત છે ક ના વડ કોઈ એક

સ ં થા ક ય ત અથવા સ હૂના વનની કોઈ ઘટના ુ ંતનેા ૂથમા ંકોઈ અ ય સાથેના સબંધંના

સદંભમા ં થૃ રણ કરવામા ંઆવે છે. આમ ય ત ક ૂથના િવગત ણૂ અ યાસને વન ઈિતહાસ

ક ય ત અ યાસ કહવાય છે.

30

બેગસ ય ત અ યાસ માટ ‘‘સામા જક માઈ ો કોપ’’ શ દ યો યો છે.

પૌ લન વી. ુગં ય ત અ યાસને કોઈ એક ખાસ સામા જક એકમના સઘન અ યાસ

તર ક દશાવે છે. તેના મટ એકમ તર ક એક ય ત, એક ૂથ, એક સામા જક સ ં થા, એક જ લો ક

એક ાિત હોઈ શક છે.

ય ત અ યાસને ૂ ા મક ર તે આ માણે ર ૂ કર શકાય.

ય ત અ યાસ = એકમ અ યાસ

ય ત અ યાસ = કોઈ ખાસ સામા જક એકમની સઘન તપાસ

ય ત અ યાસ એ ણુા મક િવ લષેણ ુ ંએ ુ ં વ પ છે ક મા ંકોઈ એક ય ત, એક

પ ર થિત, એક ઘટના, એક સં થા, એક િવચારધારા, એક સામા જક ૂથની ડાણ વૂક અન ે

સ ં ણૂ તપાસ કરવામા ંઆવે છે. સશંોધન હઠળના એકમના દરક પાસાનંો ઝીણવટભય અ યાસ

કર ને તે ુ ં િવગત વૂક વણન અને થૃ રણ કરવામા ં આવે છે . ના પરથી અથઘટનો ક

સામા યીકરણો તારવવામા ંઆવે છે.

ય ત અ યાસના ંલ ણો :

ય ત અ યાસમા ંકોઈ એક સામા જક એકમનો અ યાસ કરવામા ંઆવે છે. આ પ િત

હઠળ કોઈ એક ય તનો જ ક ય તઓના સ હૂનો જ અ યાસ કરવાનો હોય છે તવેો

અથ નથી.

સામા યતઃ આ પ િત ારા મ ય (સામા ય) ભાગ કરતા ંછેડા ( િતમ) તરફના ંવતન

દિશત કરતા ંએકમોનો અ યાસ કરવો વ ુ સુગંત બને છે, એટલે ક કોઈ લ ણના

સદંભમા ં િવિશ ટતા ધરાવતા ં એકમનો અ યાસ કરવામા ં ય ત અ યાસ ઉપયોગી

બને છે.

અ યાસ હઠળના એકમના લગભગ બધા જ પાસાઓને આવર ને સ ં ણૂ તપાસ

કરવામા ંઆવે છે. તે હમંેશા ં ડાણમા ંએટલે ક ગહનતાથી અ યાસ કરવાની પ િત

છે.

31

ય ત અ યાસમા ંઅવલોકન અને લુાકાત એ આવ યક ઉપકરણો છે. આ ઉપરાતં

અ ય કટલાકં ઉપકરણો વા ંક િસ કસોટ , ાવ લ, અ ભ ાયાવ લ, ઓળખયાદ ,

ૂ યાકંનપ નો પણ મા હતી એક કરવામા ંઉપયોગ થાય છે.

ય ત અ યાસમા ંપસદં ત એકમ પર તૂકાળના ંઅ ભુવો, વતમાન થિત તેમજ

પયાવરણ કઈ ર તે અસર કર છે તે તપાસાય છે.

આ પ િતમા ંતપાસ હઠળના એકમની વતન તરાહનો ય અ યાસ કરવામા ંઆવે

છે. એટલે ક પરો તેમજ અ તૂ અ ભગમ આ પ િતમા ંઉપયોગી નથી.

ય ત અ યાસ વડ પ ર થિત ક ઘટના ગે મા મા હતી મેળવવા ુ ંજ યેય હો ુ ં

નથી. પરં ુકારણ તૂ પ રબળો ણીને ધુારણા ગ ેઉપાયો ચૂવવા ુ ંપણ યેય

હોય છે. એટલે ક િનદાન ઉપચાર એ ય ત અ યાસનો મહ વનો અ ભગમ છે. બી

ર તે કહ એ તો ય ત અ યાસના અ યાસક સશંોધક અને ચ ક સક એમ બેવડ

િૂમકા ભજવવાની હોય છે.

ય ત અ યાસમા ંએક કરલી મા હતી વડ િવિવધ ચલોનો પર પર સબંધં ન કર

તપાસ હઠળના એકમ ુ ંસવ ાહ અને સકં લત ચ ઉ ુ ંકરવામા ંઆવે છે. આ માટ

કારણ તૂ પ રબળોના પાર પ રક તર સબંધંો તપાસવાનો રુ રુો ય ન કરવો

પડ છે. તેમજ તપાસ હઠળના સામા જક એકમમા ં ભાવક અને ગિતશીલ હોય તેવા ં

પ રબલોની સકં ણતા સમજવી પડ છે. ને કારણે એકમની સકં લત સમ તા ુ ં ચ

ઉપસે છે.

3. ય ત અ યાસના અભગમો :

ય ત અ યાસ પ િત ારા કયા યયે િસ કરવાના છે તેના આધાર આ પ િતના બે

અ ભગમો ચૂવવામા ંઆ યા છે નીચે માણે છે.

(1) ય તલ ી અ ભગમ :

આ અ ભગમમા ંકોઈ એક વતન અને વલણોનો અ યાસ કરવામા ંઆવે છે. અહ ા ત

પ રણામો પરથી અ ય ય તઓ ક ૂથો માટ સામા યીકરણો તારવવાનો હોતા નથી.

સામા યત: ઉપચારા મક કાય માટ આ અ ભગમ ઉપયોગી છે. પ ર થિતને રૂ રૂ

તપાસીને અને િનદાન કર ને ધુારણા અથ યો ય ચૂવવા માગદશકો ય ત અ યાસ હાથ ધર

32

છે. આથી આ અ ભગમ િનદાન-ઉપચાર અભગમ પણ કહ શકાય. આ અભગમ ઉ ક પના

રચવામા ં િૂમકા ભજવે છે.

(2) સ હૂલ ી અ ભગમ :

િવશાળ યાપને લા ુપાડ શકાય તેવા િસ ાતંો ક િનયમોને ઉપ વવા ક િવકસાવવા માટ

ય ત અ યાસના આ અભગમોનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવે છે.

અહ સશંોધકો સમાજના િતિનિધ તર ક ય તઓનો કાળ વૂક ન નૂો પસદં કર

યાપિવ ગે માણ તૂ તારણો તારવે છે. આ અ ભગમ ઉ ક પના ચકાસવાની તક આપે છે.

આમ, ઉપર દશા યા માણે ય ત અ યાસ ારા કયા હ ઓુ પર ભાર કૂવામા ંઆવે છે.

તેના સદંભમા ં જ આ બનંે અ ભગમો વ ચે તફાવતો રહલા છે. યકે અભગમ એ બી

અ ભગમનો રૂક હોય છે. મ કોઈ મનોવૈ ાિનક ય ત અ યાસના સ હૂલ ી અભગમ વડ

અપવાદ પ બાળકોના ં ડાણ વૂકના અવલોકનો પરથી તેમના િવકાસને લગતા િસ ાતંો તારવ ે

છે, ના પ રણામોનો ઉપયોગ ય ત અ યાસના ય તલ ી અ ભગમ ારા સલાહદશક પોતાના

અસીલમા ં ધુારા મક ફરફાર લાવવા માટ કર છે. આમ બનંે અ ભગમો વ ચનેા સબંધંો એકબી ને

રૂક તમેજ પોષક છે.

4. ય ત અ યાસની મયાદાઓ :

અ યાસ હઠળની ઘટના સાથે ઐિતહાિસક ક વતમાન પ રબળો પકૈ કયા કારના

પ રબળો તુ/સબંિંધત છે તે ન કર ુ ં ુ કલ છે.

સશંોધકને અ ુ ળૂ પડ તેવા ંપા ો પસદં કરવા ુ ંવલણ ઉ ુ ંથઈ ય છે.

ય ત અ યાસ એ બૂ જ આ મલ તા ધરાવે છે.

પસદં કરાતો એકમ િવિશ ટ હોય તો િતિનિધ વ ધરાવતો એકમ પસદં થતો નથી.

મળતી મા હતીની િવ સનીયતા, માણ તૂતા તપાસવી ુ કલ છે. આથી આ ર તે ઓછ

વૈ ાિનક અને અચો સ ગણાય છે.

અ ય પ િતઓની લુનામા ંસમય અને ખચ વ ુથાય છે.

આ પ િતમા ંસશંોધકના પ ે ઘણા મોટા માણમા ંવ લુ તા હોવી અ યતં આવ યક છે.

સામા ય સશંોધકમા ંહોવાની શ તા ઓછ છે. અહવાલલેખનમા ંઆ બાબત યાનમા ં

રાખવી અગ યની છે.

33

2.8 વૂ થયેલા સશંોધનોના સારાશં પીએચ.ડ સબંિંધત સશંોધનો :

અ યાસ-1

શીષક : જુરાત રા યમા ં ઉ ર િુનયાદ િશ ણનો ઉ ભવ, િવકાસ તેની સમ યાઓ અન ે

સા ૂહક િવકાસના ંક ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોનો ફાળો.

કતા ુ ંનામ : દસાઈ રમાબહન એમ.

પદવી : પીએચ.ડ .

િુનવિસટ : જૂરાત િવ ાપીઠ

વષ : 1984

સશંોધનના હ ઓુ : (1) ઉ ર િુનયાદ િશ ણના ઉ ભવ માટની પ ર થિત ણવી.

(2) ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયમા ંસ ં યા મક તમેજ ણુા મક િવકાસનો અ યાસ કરવો.

(3) ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોની સમ યા તારવવી.

(4) ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોની સમ યાઓ િનવારવા માટ અપનાવવામા ં આવેલ ઉકલોની

તારવણી કરવી.

(5) ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોના સા ૂહક િવકાસના ક તર કના ફાળાની િવગતો તારવવી.

યાપિવ : જુરાત રા યની 10 ઉ ર િુનયાદ શાળાઓ.

ન નૂો : યા ૃ છક પ િત

સાધનો :

સદંભ ુ તકો, સં થાના અહવાલો, દ તાવેજો, લખાણો, ાવ લ, અ ભ ાયાવ લ,

સા યપ .

34

તારણો : (1) ી રા ય િશ ણ સમેંલનમા ંમહા મા ગાધંી એ સમ નઈ તાલીમનો િવચાર ર ૂ કય .

પ રણામે વધા, બહાર અને જુરાતમા ં ાયો ગક ધોરણ ેઉ ર િુનયાદ િવ ાલયો શ થયા.

(2) રચના મક િૃ ના કારણે લોકોમા ં િૃત આવતા ંવાલીઓ પોતાના બાળકોને િશ ણ માટ

ઉ ર િુનયાદ શાળાઓ પસદં કરતા ંઉ ર િુનયાદ શાળાઓ વધી.

(3) જૂરાત િવ ાપીઠ, લોકભારતી સણોસરા અને ગાધંી િવ ાપીઠ વેડછ માથંી તયૈાર કરલ

નાતકોએ ામો ારના તથા રચના મક િૃ મા ં યાલો નજર સમ રાખી ઉ ર િુનયાદ

િવ ાલયોમા ંવધારો કય .

(4) પછાત વગના બાળકો માટ ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયો સલં ન છા ાલયોમા ં સરકાર તરફથી

મળ ુ ંઅ દુાન િવશષેર ુ.ં

(5) ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયો ારા ખે ૂત સમાજના લાભાથ સેવા િવ તરણ ક ો પણ શ થયા.

(6) ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોમા ં જમીન, પાણી અને સાધનોની તગંી હતી િનવારવા જ ર

ય નો થયા.

(7) ઉ ોગ િશ ણ માટના તાલીમી િશ કો બધા જ ઉ ોગો માટ મેળવવા ુ કલ છે. ખાસ કર ને

હૃ વન, િવ ા ામય ં િવ ા વગરે.

અ યાસ-2

શીષક : સરદાર પટલ િુનવિસટ ના િવ ાથ ઓમા ં િન ફળતાનો ડર, સફળતાની આશા,

િસ રેણા, ચતા અને સામા જક આિથક દર ની તેમના પરફોમ સ ઉપર અસર.

કતા ુ ંનામ : એલકે એ. .

પદવી : પીએચ.ડ .

િુનવિસટ : સરદાર પટલ િુનવિસટ

વષ : 1991-92

35

સશંોધનના હ ઓુ : (1) સરદાર પટલ િુનવિસટ ની િવ ાથ ઓની આિથક સામા જક સદંભમા ં િસ રેણા, નાપાસ

થયાનો ભય, ચતાના ઘટકો ુ ં માણ શોધી કાઢ ુ.ં

(2) કાય િસ , મર અને િવષય ૂથ જુબ ચતા િસ ેરણાને અસર કરતા ંપ રબળોનો અ યાસ

કરવો.

ન નૂો : ન નૂા તર ક 500 છોકર ઓ લેવામા ંઆવેલ છે.

ઉપકરણ : સામા જક આિથક દર ની કસોટ મેકલેલે ડની િસ રેણા કસોટ .

તારણો : (1) િસ ેરણાને ચતા અને મર સાથે સબંધં નથી.

(2) િસ ેરમા અને આિથક દર ની વ ચે સબંધં છે.

(3) ચતા મર સાથે સબંધં નથી.

અ યાસ-3

શીષક : ચતા અને િસ રેણાનો શૈ ણક િસ , િત અને આિથક તરના સદંભમા ં ય ત

અ યાસ.

કતા ુ ંનામ : ુ તા . પી.

પદવી : પીએચ.ડ .

િુનવિસટ : લખનૌ (ઉ. દશ)

વષ : 1978

સશંોધનના હ ઓુ : ચતા અને િસ ેરણાના સદંભમા ં ય ત અ યાસ કરવો અને બનંે વ ચેનો સબંધં

િત, શૈ ણક િસ અને આિથક દર ના સદંભમા ં થાિપત કરવો.

36

ન નૂો :

તુ અ યાસના ન નૂા તર ક 20 િવ ાથ ઓ ધોરણ-9 અને 10 ના યા ૃ છક ર ત ે

પસદં કરવામા ંઆ યા હતા.

ઉપકરણ :

મા હતી ા ત માટ ઉપયોગમા ં લીધેલા ઉપકરણોમા ં ચતા માપન માટની દ ની

સશંોધિનકા અને િસ ેરણા માટ ખુજ ની વા િૂત કસોટ તેમજ ય ત અ યાસ માટ વર ચત

ઉપકરણ ાવ લ અને લુાકાતોનો ઉપયોગ કરવામા ંઆ યો હતો.

તારણો : (1) ઓછ ચતા ધરાવતા સ હૂનો િસ ેરણાનો સરાસર ા તાકં અને ચતા ધરાવનાર

િવ ાથ ઓની લુનાએ ચો હતો પરં ુતે સાથક નહતા.

(2) છોકર ઓની ચતાનો ક છોકરાઓ કરતા ંસાથક ક ાએ ચો હતો.

(3) છોકરાઓનો િસ ેરણા ક છોકર ઓના િસ ેરણા ક કરતા ંસાથક ર તે ચો હતો.

(4) છોકરાઓના સદંભમા ંચતા અને િસ ેરણા વ ચે નકારા મક સહસબંધં જોવા મ યો હતો.

(5) ચા સામા જક-આિથક તરના િવ ાથ ઓમા ં ચતાનો ક નીચો હતો.

(6) ચી શૈ ણક િસ ધરાવતા ંિવ ાથ ઓની ચતાનો ક નીચો જોવા મ યો હતો.

(7) ચતા અને િસ ેરણા વ ચે સહસબંધં બધા ૂથના સદંભમા ં નીચી શૈ ણક િસ

ધરાવનારાઓનો નકારા મક હતો.

(8) નીચી આવક ધરાવતા ણુ ક ચી શૈ ણક િસ મેળવનાર છે તેમની ચતા અને

િસ ેરણા ક વ ચનેો સબંધં નકારા મક હતો.

અ યાસ-4

શીષક : પ રવતન સાં ત સમાજમા ંત ુણાવ થાની સમ યાઓનો ય ત અ યાસ.

કતા ુ ંનામ : ન એ.

પદવી : પીએચ.ડ .

37

િુનવિસટ : દવી અહ યા િુનવિસટ

વષ : 1993

સશંોધનના હ ઓુ : ત ુણોના સામા જક-આિથક દર ના તેમજ િતગત તફાવતોના સદંભમા ંતેમની િવિવધ

સમ યાઓનો ય ત અ યાસ કરવો.

ઉપકરણ :

એચ.સી.જોષી અને જગદ શ પાડં ારા ર ચત ‘સમ યા ૂચ’ અને વર ચત ય ત

અ યાસ ાવ લ.

ન નૂો :

સહ કુ યા ૃ છક િનદશન પ િત ારા 27 િવ ાથ ઓની પસદંગી કરવામા ંઆવી હતી.

મા હતી ુ ંિવ લષેણ :

મા હતી ુ ંિવ લષેણ કરવા માટ િવચરણ થૃ રણનો ઉપયોગ કરલ છે.

તારણો : (1) િન ન સામા જકઆિથક દર જો ધરાવતા ત ુણોમા ં મ યમ અને ઉ ચ સામા જક, આિથક

દર જો ધરાવતા ત ુણો કરતા ંતમામ સમ યાઓ ુ ં માણ વધાર જોવા મ ુ.ં

(2) ત ુણ છોકરાઓ અને છોકર ઓ વ ચે તમામ અગયાર સમ યાઓમા ં સાથક તફાવત

જોવામળતો નથી.

(3) છોકર ઓ પણ છોકર ઓની મ જ કાર કદ ગનેી, આરો ય ગેની સમાનતા ધરાવે છે.

તેમજ ધધંા યવસાય માટ છોકરાઓ ટલી જ મહ વકાં ી છે.

અ યાસ-5

શીષક : બહારની આ મશાળાઓનો અ યાસ.

કતા ુ ંનામ : એસ. ક. બોઝ

38

પદવી : પીએચ.ડ .

િુનવિસટ : NIEPA, દ હ

વષ : 1982

સશંોધનના હ ઓુ : (1) શાળાત ં માણે આ મશાળાઓની જ યાનો અ યાસ કરવો.

(2) આ દવાસી િવ તારની શૈ ણક જ રયાતોનો અ યાસ કરવો.

(3) આ મશાળાના હ ઓુ િસ કરવા માટની અસરકારકતાનો અ યાસ કરવો.

(4) આ મશાળાઓના આિથક પાસાનો અ યાસ કરવો.

પ િત : સવ ણ પ િત

િનદશ : બહારના રાચંી, િસઘ મૂ, સથંાલ જ લામાથંી આ મશાળાઓ પસદં કરવામા ંઆવી.

ઉપકરણ : ાવલી

તારણો : (1) િશ ણના સમ ત ં મા ંઆ મશાળાઓ બૂ જ અ પ માણમા ંહોવાથી તેની ઉપે ા થયેલ

છે.

(2) આ આ મશાળાઓ તે વસતીની શૈ ણક જ રયાતો સતંોષવામા ંિન ફળ ગયેલ છે.

(3) આ મશાળાઓને બહારની અ ય શાળાઓની સરખામણીએ મા િનવાસી શાળાઓની

બાબતમા ં ુદ પાડ શકાય.

(4) આ મશાળાઓ શૈ ણક હ ઓુ િસ કરવામા ંિન ફળ ગયેલ છે.

એમ. ફ લ. સબંિંધત સશંોધનો :

અ યાસ-6

શીષક : જુરાત રા યની ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોના િવષય માળખાનો અ યાસ.

કતા ુ ંનામ : રિતલાલ સુાભાઈ વાઘેલા

39

પદવી : એમ. ફલ.

િુનવિસટ : જૂરાત િવ ાપીઠ

વષ : 1996

સશંોધનના હ ઓુ : (1) જુરાત રા યમા ંઆવેલી ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોની સામા ય મા હતી ણવી.

(2) ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોમા ંહાલ કયા કયા ફર જયાત િવષયો આપવામા ંઆવેલ છે

તે ણ ુ.ં

(3) ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોમા ં ુ ય ઉ ોગ ઉપરાતં બી કયા કયા ઉ ોગો આપવાની

જોગવાઈ છે તે ગે થિત ણવી.

(4) ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોમા ંઉ ોગ િવષયના ુલ કટલા ોપ ો હોવા જોઈએ ત ે

િવષેના આચાયના અભ ાયો ણવો.

(5) ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ ક ાએ િતમ પર ામા ં ુલ કટલા િવષયો અને કટલા ણુભાર

હોવા જોઈએ તે િવષે આચાય નો અ ભ ાય ણવો.

પ િત : સવ ણ (વણના મક સવ ણ)

ઉપકરણ : ાવલી

યાપિવ :

જુરાત રા યની તમામ (73) ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ શાળાઓનો સમાવેશ કર છે. મા ં

િવિનયન વાહ, વાણ ય વાહ, િવ ાન વાહ ધરાવતી ધોરણ-11, 12 ની િવ ાલયોનો સમાવેશ

થાય છે.

તારણો : (1) ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોમા ંભણતા ંિવ ાથ ઓને ફર જયાત િવષય તર ક જુરાતી

િવષય આપેલ છે.

(2) મોટાભાગના આચાય સમાજ નવરચના ફર જયાત િવષય હોવો જોઈએ તવેી તરફણ કર છે.

40

(3) બાધંકામિવ ા િવષયને એકપણ િવ ાલયે થમ, તીય ક તૃીય ઉ ોગ તર ક પસદં કરલ

નથી.

(4) મોટાભાગની શાળા વકૈ પક િવષયમા ંઉ ોગના બે પ ો આવે છે.

(5) મોટાભાગની શાળાઓના આચાય ુ ંમતં ય છે ક ઉ ોગના સૈ ાિંતક અને ાયો ગક ણુ સરખા

હોવા જોઈએ.

(6) િવ ાન ૂથમા ં સમ જુરાતની બધી જ ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયોમાથંી એક જ

િવ ાલયમા ંિવ ાન વાહ ચાલે છે ન ધનીય બાબત છે.

(7) િવિનયમ વાહમા ંબી એક ભાષા તર ક હ દ ભાષા થમ થાને તીય થાને ે

ભાષાને વકૈ પક ભાષા તર ક શાળામા ંઆપવામા ંઆવે છે.

(8) વા ણ ય ૂથમા ંચાર િવષયોમા ંમોટાભાગના આચાય પોતાની શાળામા ંવૈક પક િવષય તર ક

થમ થાને અથશા ના ળૂત વો અને તીય થાને વા ણ ય િવષયના ળૂત વો િવષય

આપવાની જોગવાઈ છે.

અ યાસ-7

શીષક : નઈ તાલીમ અન વતમાન ાથિમક િશ ણ એક અ યાસ (ભાવનગર જ લાના ઘોઘા

તા કુાના સદંભમા)ં

કતા ુ ંનામ : હષવધનિસહ આર. ડ

પદવી : એમ. ફલ. (ગાધંીદશન િવભાગ)

િુનવિસટ : જૂરાત િવ ાપીઠ

વષ : 2008

સશંોધનના હ ઓુ : (1) નઈ તાલીમ અને વતમાન ાથિમક િશ ણ પ િતના કાય અને વ પને ણ ુ.ં

(2) વતમાન ાથિમક િશ ણ યેના િશ કોના િવચારોનો અ યાસ કરવો.

41

પ િત :

(1) થંાલય પ િત, ુ દા- ુ દા ુ તકોના મા યમથી, સામિયકો, અહવાલો અને અ ય મા હતી

ુ તકો.

(2) િનર ણ પ િત (સવ પ િત), બ લુાકાત પ િત, અ ુ ૂચ પ િત.

ઉપકરણ : વર ચત ાવલી

યાપિવ : ભાવનગર જ લાના ઘોઘા તા કુાના ા ય િવ તારની ાથિમક શાળાના િશ કો છે.

તારણો : (1) ાથિમક િશ ણ ે ે કાય કરતા ં િશ કો પૈક ગાધંીિવચાર આધા રત સ ં થાઓમાથંી અ યાસ

કર આવેલ િશ કો ુ ં માણ 40% છે.

(2) મોટાભાગના િશ કો માને છે ક વતમાન ાથિમક િશ ણમા ં ુ ત ક ુ-ંપોપટ ુ ં ાન વ ુછે.

યવહા ુ ાન ઓ ંછે.

(3) ા ય વન ુ ં હાદ ખેતી અને ખેતી આધા રત િવિવધ ઉ ોગો તથા ખતેીવાડ ના િવિવધ

પાસાઓના ાન ુ ં ાથિમક િશ ણ ન હવત માણમા ંછે.

(4) વતમાન ાથિમક િશ ણમા ંક યા કળવણીને મહ વ ુ ં થાન અપા ુ ં છે તે કાય ુદંર ર તે

થાય છે. તેઓ ાથિમક િશ ણના હકદાર બની ૂ ા છે.

(5) ગાધંી એ ધમિશ ણ કળવણી સાથે જ અપાય તેના પર ભાર ૂ ો છે. પરં ુધાિમક િશ ણ ુ ં

આ િશ ણમા ં થાન બની.

(6) ા યક ાના, ાદિશક ક ાના, હૃઉ ોગો, લોકમેળાઓ, ાથિમક િશ ણમા ં થાન મ ુ ંનથી.

(7) િવકલાગંો ુ ંિશ ણ આ િશ ણમા ંિવિશ ટ ર તે હાથ ધરાય છે.

અ યાસ-8

શીષક : ગાધંી િવચારાધીન સ ં થાના કાય મોની ામ િવકાસ પર અસર (લોકિમ ા સ ં થાને ક મા ં

રાખીને)

કતા ુ ંનામ : ધારા હ. કનો યા

પદવી : એમ. ફલ. (ગાધંીદશન િવભાગ)

42

િુનવિસટ : જૂરાત િવ ાપીઠ

વષ : 2007

સશંોધનના હ ઓુ : (1) ામીણ ે ના િવકાસમા ંસ ં થાનો ફાળો.

(2) ગાધંીિવચાર ે રત કાય મા ં ામસ દુાયની િત યા તપાસવી.

(3) ુદરતી સસંાધનોના ઉપયોગમા ં આવેલ પ રવતન તપાસી તેના યે લોકોનો અ ભગમ

તપાસવો.

(4) સં થાના કારણે લોકોના વનમા ંથયેલ પ રવતનને ણ ુ.ં

(5) સ વ ખેતી િન ફળતાના કારણો તપાસવા.

(6) સં થાના કાય ુ ં ૂ યાકંન કર ુ.ં

સશંોધનકાય માટ સશંોધન ે ની પસદંગી ુ ંમહ વ

તુ સશંોધન રાજકોટ જ લાના જસદણ તા કુાના ઢઢક ગામમા ં ચાલતી લોકિમ ા

સ ં થા પર કરવા ુ ંિનધા રત ક ુછે . તેથી લોકિમ ાના કાય ે ઢ ુક ઉપરાતં ચોટ લા તા કુાના

ઢોકવવા અને ધારઈ ગામને ક મા ંરાખીને અ યાસ કરવામા ંઆ યો છે.

મા હતી એક ીકરણ : સશંોધન માટ મેળવવામા ંઆવતી મા હતીને બે િવભાગમા ં િવભા ત કર

શકાય. ાથિમક મા હતી અને ગૌણ મા હતી.

ાથિમક મા હતી : ય લુાકાત ાવલી

ગૌણ મા હતી : થંાલય, સદંભ થંો, ુ તકો, લેખો વગરે.

તારણો : (1) ગાધંીની સવ દયની ભાવનાને િસ કરવા લોકિમ તાના થાપકોએ વતમાન પ રવતન

વીકા ુ છે અને તેના પ રણામે આ સં થાના કાય ે મા ંગાધંીિવચાર આધા રત વનશૈલી

અપનાવવા ુ ંએક વલણ વત ુ ંજોવા મળે છે.

(2) ગામને વાવલબંી અને શોષણ ુ ત બનાવવાના ઉ ેશથી સ ં થાને વૈ છક બચત મડંળ ર ુ ં

છે.

43

(3) લોકિમ ા ારા થ ુ ં ક લોલ ુ ંકાય ગાધંીની નઈ તાલીમના િવચારને વ ુિવ તૃ બનાવે છે.

(4) ગાધંીના ણૂ રોજગાર ના હ નુે િસ કરવા ામીણ ે ના ુ ય યવસાય ખેતીને વ ુસઘન

બનાવવાના ઉ ેશથી જળ ાવને લગતા િવ ભ કાય હાથ ધરવામા ંઆ યો છે.

(5) સવ દયના િસ ાતંની િસ માટ પયાવરણીય સબંોધનોના સવંધન ુ ંકાય હાથ ધરવામા ંઆ ુ ં

છે.

(6) ગાધંીના આરો ય સબંધંી િવચારો અ સુાર સ ં થાએ એક આરો ય ક ચા ુકરલ છે.

(7) આિથક સમાનતાની િસ માટ સ ં થાએ તેની કાયપ િતની રચના જ એ ર તે કર છે ક થી

થમ લાભ સૌથી વ ુગર બ ય તને ા ત થાય.

(8) લોકિમ ા સ ં થા સ ં ણૂ પણે ગાધંીિવચાર આિધન સ ં થા છે અને તેની આગવી અસર કાય ે

પર જણાય છે.

અ યાસ ે નો િવ તાર:

સશંોધક અ યાસ માટ ઢકડ ઢોકળવા અને ધારયા તા કુાને પસદં કરલ છે.

અ યાસ-9

શીષક : ાથિમક િશ ણના ં િવકાસમા ં જુરાત રા યની નઈ તાલીમ આધા રત વાય

સ ં થાઓનો ફાળો.

કતા ુ ંનામ : અચના . પડં ા

પદવી : એમ. ફલ.

િુનવિસટ : જૂરાત િવ ાપીઠ

વષ : 1998

સશંોધનના હ ઓુ : (1) જુરાત રા યની ઉ ચ િશ ણ ે ે કાય કરતી નઈ તાલીમ આધા રત વાય સ ં થાઓનો

ઇિતહાસ ણવો.

(2) નઈ તાલીમ આધા રત વાય સં થાઓની ાથિમક િશ ણ ે ે થતી કામગીર માટના ુદા-

ુ દા િવભાગોનો અ યાસ કરવો.

44

(3) નઈ તાલીમ આધા રત વાય સં થાઓની ાથિમક િશ ણ માટની વહ વટ , આિથક અને

શૈ ણક બાબતોમા ંઅ યાસ કરવો.

(4) નઈ તાલીમ આધા રત વાય સં થાઓની ાથિમક િશ ણ ે ે થતી મહ વની પ િતઓનો

અ યાસ કરવો.

પ િત : વણના મક સવ ણ પ િત

ઉપકરણ : ાવ લ અને લુાકાતપ ક

યાપિવ :.

યા.પિવ તર ક િશ ણથી માડં ને ઉ ચિશ ણ આપતી જુરાતની ણ વાય સં થા

જૂરાત િવ. ાપીઠ, ગાધંી િવ ાપીઠ વેડછ તથા લોકભારતી-સણોસરાનો સમાવશે કરવામા ંઆ યો

છે.

તારણો : (1) ણેય સ ં થાઓમા ંપાયાની કળવણી તર ક િુનયાદ ના ત વો પર આધા રત કળવણી અપાય

છે.

(2) ણેય થાપનાના ળૂ આઝાદ પહલા રોપાયેલ છે મા ંગાધંી ૂ યો પર.

(3) આ સં થાઓમા ંપાયાની કળવણી તર ક િશ ણ ગણવામા ંઆવે છે. આ ક ા ુ ં જ બાળકન ે

મલ ી અને ઉ ોગ ધાન િશ ણ મળે છે.

(4) આ સં થાઓમા ંતૈયાર થયેલા કાયકરો જુરાતભરમા ં િુનયાદ િશ ણની યોિત જગમગાવ ે

છે. તેમા ં ાથિમક િશ ણને પાયા ુ ંઅને મહ વ ુ ંગણી ુદ - ુ દ સં થાઓ ઊભી કર શકાય

છે.

(5) ણેય સ ં થાઓ પોતાના થાિનક િવ તાર િસવાય અ ય જ યાએ ાથિમક શાળાઓ,

આ મશાળાઓ, છા ાલયો, ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયો ક ઉ ચ િશ ણની સ ં થાઓ ચલાવે છે.

(6) આ સં થાનો આઝાદ પહલા સરકારની ા ટ ક મદદ િસવાય ચાલતી નો ુ ય ોત

સેવકોના યાગ અને દાબ પર જ િનભર હતો.

45

(7) થાપનાની બાબતમા ં ણયે સં થાઓ વશેની પ િતમા ંસ ં ણૂ વાય છે. સરકાર તરફથી

િશ કોનો 100 ટકા પગાર મળે છે. આ સં થાઓ તેના જ નીિત-િનયમો અને સમય માણે

પર ા ુ ંસયંોજન કર છે.

(8) અ યાસમા ંસમાિવ ટ ણેય સ ં થાઓમા ં િુનયાદ ત વોને સફાઈ, કાતંણ, ખેતી, પ પુાલન,

બાગાયત, મ, સ હૂ વન વગેરનો સમાવશે થાય છે.

(9) ણેય સ ં થાઓમાથંી એક પણ સ ં થામા ં ાથિમક િશ કોના િવકાસ માટ અ ુ ૂચત િત,

જન િત તથા પછાતવગના બાળકો માટ િશ ણ માપવાની કોઈ અલગ યવ થા નથી. પરં ુ

ણેય સ ં થામા ંકોઈપણ કારની ફ નહ લેવાતી હોવાથી પછાત િતના તથા આિથક થિત

નબળ હોય તેવા િવ ાથ ઓની સ ં યા વ ુજોવા મળે છે.

અ યાસ-10

શીષક : મહસાણા તા કુાના ા ય િવ તારમા ંઆવેલી ાથિમક શાળાઓના ધોરણ 5 થી 7 ના

ઉ ચ િસ અને િન ન િસ મેળવતા બાળકોના ય ત વ લ ણોનો લુના મક અ યાસ.

કતા ુ ંનામ : અ તૃ . પટલ

પદવી : એમ. ફલ. (િશ ણ અ પુારંગત)

િુનવિસટ : જૂરાત િવ ાપીઠ, અમદાવાદ

વષ : 1990

હ ઓુ : (1) ઉ ચ િસ અને િન ન િસ ધરાવતા િવ ાથ ઓના ય ત વ લ ણોનો લુના મક અ યાસ.

(2) ઉ ચ િસ ધરાવતા ધોરણ-5, 6 અને 7 ના ઉ ચ િસ ધરાવતા 165 બાળકો અને િન ન િસ

ધરાવતા 204 બાળકોની પસદંગી તર ૃત મખા ંઅને આક મક ન નૂા પ િત ારા પસદં

કરવામા ંઆ યો હતો.

46

ન નૂો :

તુ અ યાસમા ંધોરણ-5, 6 અને 7ના ઉ ચ િસ ધરાવતા 165 બાળકો અને િન ન

િસ ધરાવતા 204 બાળકોની પસદંગી તર ૃત મખા ંઅને આક મક ન નૂા પ િત ારા પસદં

કરવામા ંઆ યો હતો.

ઉપકરણ : તુ અ યાસમા ંઆર.એસ.પટલ ારા જુરાતીમા ં પાતં રત સી.પી. .ુ ફોમ ‘એ’નો

ઉપયોગ કરલ છે.

તારણો : (1) ઉ ચ િસ ધરાવતા િવ ાથ ઓના સામા ય ર તે બી.સી. . અને -ુ3 મા ં િન ન િસ વાળા

બાળકો કરતા ંસરરાશ વધાર ા તાકં મેળવે છે.

(2) ઉ ચ િસ ધરાવતા ધોરણ-5, 6 અને 7ના િવ ાથ ઓમા ંબી.સી.એસ. અને આઇ 3ુ વા

ય ત વના લ ણો િવશેષ જોવા મળે છે. િન ન િસ વાળા િવ ાથ ઓમા ં જોવા મળતા

નથી.

(3) િન ન િસ ધરાવતા ધોરણ-5, 6 અને 7ના િવ ાથ ઓમા ંસામા ય ર તે ડ .ઓ.. .એફ. .ુ4

વા ય ત વના લ ણો િવશેષ જોવા મળે છે.

(4) ધોરણ-5 ની ઉ ચ િસ અને િન ન િસ ધરાવતા છોકર ઓના ં ય ત વના ં લ ણોનો

સરાસર ા તાકંો વ ચે 14 લ ણો પૈક સી.ઈ.એફ.એચ. .એન. અને ઓ ઘટકોમા ં સાથક

તફાવત નથી.

(5) ધોરણ-5ની ઉ ચ િસ અને િન ન િસ ધરાવતી છોકર ઓના ય ત વ લ ણોના સરાસર

ા તાકંો વ ચે 14 લ ણો પૈક સી.ઈ.એફ.આઇ.એન. અને ઓ ઘટકોમા ંસાથક તફાવત નથી.

અ યાસ-11

શીષક : “A Case Study of Students interest in occupation in Contect of their Socio-Economics

Status”

કતા ુ ંનામ : ુમાર દ યા વૈ ણવ

ન નૂો : ખેડા જ લાની શાળાના 50 િવ ાથ ઓ

47

ઉપકરણ : રસ સશંોિધની – ડૉ. . સી. પર ખ

સામા જક આિથક તર – ી ક ુ વામી

હ ઓુ : (1) ધોરણ-9ના િવ ાથ ઓના યવસાિયક રસનો અ યાસ કરવો.

(2) ધોરણ-9ના િવ ાથ ઓની સામા જક-આિથક થિતનો અ યાસ કરવો.

તારણો : (1) યવસાિયક રસ અને સામા જક-આિથક તર વ ચે કોઈ સબંધં નથી.

(2) મોટાભાગના િવ ાથ ઓ મ યમ વગમાથંી આવે છે અને તેમાનંા મોટાભાગના િશ ણ ે મા ંરસ

ધરાવે છે.

(3) િવ ાથ ને વહ ટ , હસાબી, નૈસ ગક અને ઘરની બહારના ે મા ંરસ નથી.

પરદશમા ંથયેલ સબંિંધત સશંોધનો :

અ યાસ-12

શીષક : ‘નવો મેનજેર’ એક ય ત અ યાસ.

કતા ુ ંનામ : ી લવોનાડ . કાઝમીયર

િુનવિસટ : એ રઝેના િુનવિસટ , .ુએસ.એ.

વષ : 1977

હ ઓુ : (1) નવા મેનજેરની તી ુ મતા તેણે તૈયાર કરલ બે ો ટ ારા પધા મક ક ાએ

અગ યના મા મુ પડ ા હતા.

(2) તેની પેઢ નો ઝડપી િવકાસ થયો હતો અને તનેા કારણે તેની િવિશ ટ કામગીર ની કદર કર

કંપનીએ તેને ુ ં થાન પણ આ ુ ંહ ુ.ં

(3) તેની િવચારશ ત વેધક મા મુ પડ હતી. તે માટ નવી યોગો હાથ ઉપર લવેાની મતા

કારણ તૂ હતી. નો લાભ કંપનીને અનેકગણો થયેલો મા મુ પડ ો હતો.

48

(4) તે સશંોધનની દશામા ં રૂતો સમય ફાળવી શ ો ન હતો અને ત ે બાબતે તેને અસતંોષ

હોવા ુ ંમા મુ પડ ુ ંહ ુ.ં

(5) તે સિવશેષ યવસાિયક ઉ ર દાિય વ સાથે સામા જક ઉ ર દાિય વ ભાવના બતાવનાર

મા મુ પડ ો હતો.

અ યાસ-13

શીષક : ‘ ુઝર ધા ુઉ પાદક િનગમ’મા ંજોડાયેલ રા ડ કાટર – એક િવતરકનો ય ત અ યાસ.

કતા ુ ંનામ : ી લવોનાડ . કાઝમીયર

િુનવિસટ : એ રઝેના િુનવિસટ , .ુએસ.એ.

વષ : 1977

હ ઓુ : (1) રા ડ કાટર એક િવતર કંપનીના િવકાસલ ી ાનની િવચારશ ત તપાસવી.

(2) તેની લાગણી િવષયક ય ત વ પર પડલી અસરની તપાસ કરવી.

(3) તેની િવતરણ કરવાની મતાનો અ યાસ કરવો.

ઉપકરણ :

સશંોધક આ ય ત અ યાસ માટ લુાકાત અને અવલોકન પ િતનો ઉપયોગ કય હતો.

આ પ િતઓ ારા મા હતી મેળવેલ.

તારણો : (1) રા ્ કાટર એક િવતરક હતો. તેથી કંપનીને લાભદાયક કરારો મેળવી આપવાની સ ાના

અભાવે લાગણી કરતો મા મુ પડ ો હતો.

(2) કંપનીના લાભાથ પ યવહાર કરવાની સ ા તનેે ન હોવાથી પણ તનેી લાગણી ુ ભાતી

મા મુ પડ હતી.

(3) તેનામા ંરહલ તી ુ નો ઉપયોગ કંપનીના લાભાથ ન કયાનો અફસોસ મા મુ પડ ો હતો.

49

2.9 વૂ થયેલા સશંોધનોની સમી ા વૂ થઈ ગયેલા સશંોધનોના અ યાસનો સાર-સં ેપ સદંભ સા હ યની સમી ા – શા માટ ?

વૂ થઈ ગયેલા સશંોધનોની સમી ા ુ ંમહ વ દશાવતા ી અ વાલ (1975) જણાવે છે ક,

(1) તે ે મા ંથયલેા કાય ની મા હતી યા ં ધુી સશંોધક ા ત ન કર યા ં ધુી ત ે

સશંોધન પ રયોજનાનો િવકાસ થતો નથી.

(2) સશંોધકને વૂ થઈ ગયેલા સશંોધનોની સમજ આપે છે.

(3) સશંોધન સમી ા, મા હતી ુ ંએક ીકરણ કર છે.

(4) સશંોધન સા હ યની સમી ાનો સમાવશે ભૌિતક િવ ાન, ા ૃ િતક િવ ાન અને

માનવ સ ં ૃ િત િવધાના સશંોધનના પાયામા ંથયેલો છે.

(5) સશંોધનના કરણોના િવભાજન ગે કાળ ભર ૃ ટ આપે છે.

(6) સશંોધન સા હ યની સમી ા સશંોધકને તર ઝૂનો િવકાસ કર છે, મા હતી

મેળવવા સહાય તૂ થાય છે અને સમયનો બચાવ કર છે.

(7) સશંોધન કાયમા ંકોઈપણ બાબત બહાર ન રહ ય ત ેમાટ સશંોધકને સાવધાન

કર છે.

(8) અ ય સશંોધકોએ અપનાવેલા અ ભગમો, સશંોધન પ િતઓ અને િવષયો માટની

તર ૃ ટની તક રૂ પાડ છે.

(9) સશંોધકને સશંોધન પ રયોજનાના સાથક ધુારા િત લઈ ય છે.

(10) આ યા ારા સશંોધક તે ે મા ંસશંોધન અભગમોની ખોજ માટ સતજે બન ે

છે.

આ ુ ાઓને યાને લેતા ં વૂ થઈ ગયેલા સશંોધનોની સમી ા ુ ંમહ વ ઘ ુ ંછે.

વૂ થયેલા સબંિંધત સશંોધનોની સમી ા :

અ યાસ-1

રમાબહન મ. દસાઈ ારા હાથ ધરાયેલ ‘ જુરાત રા યમા ં ઉ ર િુનયાદ િશ ણનો

ઉ ભવ, િવકાસ તનેી સમ યાઓ અને સા ૂહક િવકાસના ક ઉ ર િુનયાદ િવ ાલયનો ફાળો એ

એક સવ ણ પ િત ારા થયેલ સશંોધન હ ુ.ં મા ંમા હતી ા ત માટ સ ં થાના અહવાલો અન ે

50

અ ભ ાયાવ લનો ઉપયોગ કરવામા ં આ યો હતો. મા ં જુરાત રા યની 10 ઉ ર િુનયાદ

શાળાની પસદંગી કરવામા ં આવી હતી અને તેમા ં ઉ ર િુનયાદ િશ ણના ઉ ભવ માટની

પ ર થિત ણીને તેના તારણો મેળવવામા ંઆ યા હતા.

અ યાસ-2

એલકે એ. . ારા હાથ ધરાયેલ ‘‘સરદાર પટલ િુનવિસટ ના િવ ાથ ઓમા ંિન ફળતાનો

ડર, સફળતાની આશા, િસ ેરણા, ચતા અને સામા જક આિથક દર ની તેમના પરફોમ સ

ઉપર અસર’’ એ એક સવ ણ કાર ુ ં કાય હ ુ.ં મા ં સામા જક-આિથક દર ની કસોટ ,

મેકલેલે ડની િસ ેરણા કસોટ , ચતા, માપદંડ કસોટ ારા િન ફળતાનો ડર, સફળતાની આશા,

િસ ેરણા કસોટ , ચતા, સામા જક-આિથક થિતનો તમેના પરફોમ સ પર અસર તપાસી તારણો

મેળવવામા ંઆ યા હતા.

અ યાસ-3

ુ તા .પી. ારા હાથ ધરાયલે ‘‘ ચતા અને િસ ેરણાનો શૈ ણક િસ , િત અને

આિથક તરના સદંભમા ં ય ત અ યાસ’’ એ એક ણુા મક સશંોધન હ ુ.ં મા ંમા હતી ા ત

માટ ચતા માપન માટની દ ની સશંોધિનકા અને િસ ેરણા માટની ખુજ ની વા િૂત કસોટ

તેમજ ય ત અ યાસ માટ વર ચત ઉપકરણ ાવ લ અને લુાકાતોનો ઉપયોગ ારા 20

િવ ાથ ઓ ધો.9 અને 10ના યા ૃ છક ર તે પસદં કરવામા ંઆ યા હતા. મા ંસામા જક આિથક

તરના િવ ાથ ઓમા ંિસ ેરણા ક મેળવી તારણો કાઢવામા ંઆ યા હતા.

અ યાસ-4

ન એ. ારા હાથ ધરાયલે ‘‘પ રવતનશીલ સા ં ત સમાજમા ંત ણાવ થાની સમ યાઓનો

ય ત અ યાસ’’ એ એક સવ ણ કાર ુ ંકાય હ ુ.ં મા ંસહ કુ યા ૃ છક િનદશન પ િત ારા

27 િવ ાથ ઓની પસદંગી કરવામા ંઆવી હતી. મા ં છોકરાઓ છોકર ઓની સામા જક, આિથક

દર જો ધરાવતા ત ણોની સમ યાઓના માણનો અ યાસ કર તારણો મેળવવામા ંઆ યા હતા.

51

અ યાસ-5

એસ. ક. બોઝ ારા હાથ ધરાયેલ બહારની આ મશાળાનો અ યાસ એ એક સવ ણ

પ િત ારા થયેલ સશંોધન હ ુ.ં મા ંમા હતી ા ત માટ ાવ લનો ઉપયોગ કરવામા ંઆ યો

હતો. મા ંબહારની આ મશાળાના શૈ ણક હ ઓુની િસ માટ તારણો મેળવવામા ંઆ યા હતા.

અ યાસ-6

રિતલાલ સુાભાઈ વાઘલેા ારા હાથ ધરાયેલ જુરાત રા યની ઉ ચતર ઉ ર િુનયાદ

િવ ાલયોના િવકાસ માળખાનો અ યાસ એ એક સવ ણ પ િત ારા થયેલ સશંોધન હ ુ.ં મા ં

સશંોધક મા હતી ા ત માટ ાવલનો ઉપયોગ ારા મા હતી મેળવવી હતી મા ંઉ ચતર ઉ ર

િુનયાદ ક ાએ અ યાસ મના નવા માળખામા ં ુ ય વે કયા કારના ફરફારો કરવા જોઈએ તે

ગેના આચાય ીઓના અ ભ ાયો ણીને તારણો મેળવવામા ંઆ યા હતા.

અ યાસ-7

હષવધનિસહ આર. ડ ારા હાથ ધરાયેલ નઈ તાલીમ અને વતમાન ાથિમક િશ ણ

એક અ યાસ િનર ણ પ િત ારા મા હતી મેળવી તેમજ લુાકાત ારા મા હતી મળેવીને તેમા ં

ઉપકરણ તર ક ાવ લનો ઉપયોગ કર ને વતમાન ાથિમક િશ ણ ારા મળતા ં યવહા ુ ાન

ગેના તારણો મેળવવામા ંઆ યા ંહતા.ં

અ યાસ-8

ધારા હ. કનો યા ારા હાથ ધરાયલે ગાધંીિવચારાિધત સ ં થાના કાય મોની ામિવકાસ

પર અસર િવષય પર સશંોધન હાથ ધરલ. મા ં થંાલયનો ઉપયોગ, બ લુાકાત, ાવ લ

ારા મા હતી મેળવવામા ંઆવી હતી. મા ં ામને વાવલબંી અને શોષણ ુ ત બનાવવના ઉ ેશ

તેમજ વૈ છક બચત મડંળ ગેના તારણો મેળવવામા ંઆ યા હતા.

અ યાસ-9

અચના . પડં ા ારા હાથ ધરાયેલ ાથિમક િશ ણના િવકાસમા ં જુરાત રા યની નઈ

તાલીમ આધા રત વાય સ ં થાનો ફાળો િવષય પર હાથ ધરલ સશંોધનમા ંસવ ણ પ િત ારા

સશંોધન થયેલ મા ં ાવ લ અને લુાકાત પ ક ારા મા હતી મેળવવામા ંઆવી હતી. મા ં

ગાધંી ૂ યો પર આધા રત વન ણાલી ગેના તારણો મેળવવામા ંઆ યા હતા.

52

અ યાસ-10

અ તૃ . પટલ ારા હાથ ધરાયેલ ‘‘મહસાણા તા કુાના ા ય િવ તારમા ં આવેલી

ાથિમક શાળાઓના ધોરણ-5 થી 7 ના ઉ ચ િસ અને િન ન િસ મેળવતા બાળકોના ય ત વ

લ ણોનો લુના મક અ યાસ’’ એ એક ણુા મક સશંોધન હ ુ.ં મા ં મા હતી ા ત માટ

અ યાસમા ંડૉ. આર.એલ. પટલ ારા જુરાતીમા ં પાતં રક સી.પી. .ુ ફોમ-એ નો ઉપયોગ કરલ

છે. મા ંઉ ચ િસ અને િન ન િસ ધરાવતા િવ ાથ ઓના ય ત વનો અ યાસ કર તારણો

મેળવવામા ંઆ યા હતા.

અ યાસ-11

ુમાર દ યા વૈ ણવ ારા હાથ ધરાયેલ ‘‘A Case study of Students interest in

Occupation in contect of their Socio-Economics Status’’ મા ં ખેડા જ લાની શાળાના 50

િવ ાથ ઓનો અ યાસ કરવામા ં આ યો હતો. મા ં ડૉ. .સી. પારખની રસસશંોિધની અને ી

ક ુ વામીના સામા જક આિથક તરના ઉપકરણ ારા મા હતી મેળવીને એમના યવસાિયક રસ

અને સામા જક આિથક તર ગેના તારણો કાઢવામા ંઆ યા હતા.

અ યાસ-12

ી લવોનાડ . કાઝઝીયર ારા એર ઝેના િુનવિસટ , .ુએસ.એ.મા ંહાથ ધરાયેલ ‘‘નવો

મેનજેર’’ એક ય ત અ યાસમા ં લુાકાત અને અવલોકન પ િતનો ઉપયોગ કરવામા ંઆ યો

હતો. નવા મેનેજરની િવિશ ટ કામગીર , ુ મતા, િવચારશ ત અને સામા જક તેમજ

યવસાિયક ઉ ર દાિય વનો અ યાસ કર ને તારણો મળેવવામા ંઆ યા હતા.

અ યાસ-13

ી લવોનાડ . કાઝમીયર ારા હાથ ધરાયલે ‘‘ ુ ર ધા ુ ઉ પાદક િનગમ’’ એક

િવતરકનો ય ત અ યાસ એક સવ ણ કાર ુ કાય હ ુ.ં ના માટ સશંોધક લુાકાત અન ે

અવલોકન પ િતનો ઉપયોગ કર ને કંપનીને લાભદાયક કરારો મેળવી આપવાની સ ા, કંપનીના

પ યવહાર કરવાની મતા વગરે િવષેનો અ યાસ કર તારણો મેળવવામા ંઆ યા હતા.

53

2.10 તુ સશંોધનની િવશષેતાઓ

તુ સશંોધનની િવશષેતાઓ નીચે જુબ છે.

1. તુ સશંોધનથી ઉ ર િુનયાદ શાળાઓના અનામત વગના િવ ાથ ઓની

િતભા ણી શકાશે.

2. ઉ ર િુનયાદ શાળાઓના અનામત વગના િવ ાથ ઓની િતભા પર તમેના

માતા-િપતાના િશ ણના દર ની અસર ણી શકાશે.

3. ઉ ર િુનયાદ શાળાઓના અનામત વગના િવ ાથ ઓની િતભા પર તમેના

માતા-િપતાના સામા જક દર ની અસર ણી શકાશે.

4. ઉ ર િુનયાદ શાળાઓના અનામત વગના િતભાશાળ િવ ાથ ઓની ગિતમા ં

અવરોધક પ રબળો ણી શકાશે.

5. ઉ ર િુનયાદ શાળાઓના અનામત વગના િતભાશાળ િવ ાથ ઓની અ યાસક

િૃ ઓ િવષેની ણકાર મેળવી શકાશે.

6. ઉ ર િુનયાદ શાળાઓના અનામત વગના િતભાશાળ િવ ાથ ઓની શૈ ણક

અને સહશૈ ણક િૃ ઓ િવષેની ણકાર મેળવી શકાશે.

2.11 ઉપસહંાર

ય તના સવાગી પાસાઓ તપાસી તેની સાચી ઓળખ મેળવવાનો અને તે ુ ં ૂ યાકંન

કરવાનો હ ુછે. માનવ વન ઝરણા ુ ં છે, તેની ુ તાની મ માનવ વનની ુ તાના કયા

કયા લ ણો ય તને મદદ પ બને છે તે ણ ુ ંજ ર છે.

ય તને અ ભ ે રત પ રબળોનો અ યાસ કરવો તે ુ ય હ ુછે. ય તના વનને કયા

કયા પ રબળો અભ ેત કર છે તે ણ ુ ંજ ર છે. ય તએ કવી ર તે િતભા મળેવી છે ? કયા

સજંોગોમા ંમેળવી છે ? તેના માટ શી મથામણ કર છે ? તેના ર તા તમેાથંી કઈ ર તે કાઢ ા છે ? અને કવી ર તે િતભા ા ત કર છે ? તેનો યાલ ય ત અ યાસ ારા જ મળે છે.

આમ ુદા ુદા થયેલા સશંોધનના આધાર આપણને આગળના અ યાસ િવષેનો પ ટ

યાલ અને માગદશન મળે છે.

54

યન ધ

1. દસાઈ એચ. . અને ક. . દસાઈ (1997) સશંોધન પ િતઓ અને િવિધઓ (છ ી

આ િૃ ) અમદાવાદ : િુનવિસટ થંિનમાણ બોડ

2. દસાઈ રમાબહન મ. (1991) જુરાત રા યમા ંઉ. .ુ િશ ણનો ઉ ભવ, િવકાસ, તેની

સમ યાઓ અને સા ૂહક િવકાસના ક તર ક ઉ. .ુ િવ ાલયોનો ફાળો, અમદાવાદ : જૂરાત િવ ાપીઠ ( ૃ ઠ ન.ં25, 26)

3. પર ખ, સી.ડ . (1998) િવિવધ પછાત વગ માટ િશ ણ િુવધાઓ, અમદાવાદ : ર લાયબેલ પ લીકશન