เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสขผชวยศาสตราจารยสนต เมองแสง

คณะพทธศาสตร มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย

ความน�า

บทความนเกดขนจากความสนใจทไดศกษาถงความส�าคญของหลกเทวธรรม ในการพฒนาชวต

และสงคมทปรากฏในคมภรพระพทธศาสนา เพราะพระพทธศาสนาเปนศาสนาแหงการฝกฝน

พฒนาตน มความเชอมนวามนษยสามารถทจะฝกฝน เรยนร และพฒนาตนใหมคณธรรมตงแตเบองตน

จนถงจดสงสดของชวตได ท�าใหเปนบคคลทประเสรฐ ดงพระพทธพจนทวา “บคคลทฝกตนไดแลว

ประเสรฐกวามาอสดร มาอาชาไนย มาสนธพ และชางใหญทไดรบการฝกหดจนไดชอวาเปนสตวประเสรฐ

หรอบคคลเมอฝกตนแลว จะไดชอวา เปนผประเสรฐทสดในหมมนษย”1

การฝกฝนพฒนาตนของมนษยนนตองตงอยบนหลกไตรสกขาคอกายภาวนาฝกฝนพฒนากาย

จตตภาวนาฝกฝนพฒนาจตใจ และปญญาภาวนาฝกฝนพฒนาปญญา ท�าใหด�าเนนชวตในทางทดงาม

มจตใจละอายตอบาปทจรต คอรรปชน ไมเอารดเอาเปรยบเบยดเบยนซงกนและกนและเกรงกลวตอ

ผลของความชวราย รจกเวนในสงทควรเวน รจกละในสงทควรละ ไมมพฤตกรรมส�าสอนทางเพศ

เหมอนเชนสตวดรจฉานทวไปไมวาจะเปนพอแมญาตพนองของตนเอง ถาไมมความละอายและ

ความเกรงกลวตอบาปทจรตแลวกลายปนคนเหนผดเขาสอบายไดโดยงาย ดงพระผมพระภาคตรสวา

“บคคลทละอายในสงไมควรละอายและไมละอายในสงทควรละอาย และเหนสงทไมควรกลววาควรกลว

และเหนสงทควรกลววาไมควรกลว ชอวาเปนผเหนผดจะไปสทคต” จะเหนไดวา เมอมนษยเราถาไมได

ฝกฝนอบรมพฒนาตน ไมด�ารงตนอยในทานศลภาวนา จะท�าใหมความเหนแกตวเพราะมความเหนผด

การท�าผดทงหลกศลและหลกธรรมท�าตนใหไดรบความล�าบากท�าสงคมใหไดรบความเดอดรอน

สวนสปปรสชนทมหรโอตตปปะสมาทานธรรมอนขาวสะอาดเรยกไดวาเปนคนมเทวธรรมในโลก

1 ข.ธ.(ไทย) ๒๕/๓๒๒/๑๓๓.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 179 17/5/2562 10:17:34

สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒180

ความหมายของเทวธรรม

เทวธรรมในพระสตตนปฎกกลาวไววา “หร โอตตปปสมปนนา สกกธมมสมาหตา สนโต สปปรสา

โลเก เทวธมมาต วจจเร” แปลความวา บคคลผมหรและโอตตปปะไดชอวาเปนคนสะอาด เปนคน

มความสงบระงบ เปนคนดงามจนไดชอวาเปนมนษยเทวดาบนโลกน2 สวนในคมภรพระอภธรรมไดให

ความหมายหรคอกรยาทนาละอาย และโอตตปปะคอกรยาทนาเกรงกลวตอทจรตทควรละอายเปน

บาปอกศล หรและโอตตปปะจงเปนกรยาอาการนาละอายและความเกรงกลวตอบาปทจรตทงปวง ท�าให

เปนคนดเปนคนสะอาดเปนคนสงบเยอกเยน เปนคนมคณธรรมจนไดชอวาเปนมนษยเทวดาบนโลกน

พระอรรถกถาจารย3 ไดขยายความเทวธรรมไววา บคคลทจะไดชอวามเทวธรรมไดนน เพราะม

หรโอตตปปะเปนรากฐานจงท�าใหเปนคนด ใหไปบงเกดในเทวโลกและใหถงความเปนผบรสทธอน

สงสดได คนทมหรละอายตอความชวนนถอเอาเหตภายในตนเปนทตง เอาตนเองเปนใหญ มความรงเกยจ

เหมอนหญงสาวรงเกยจง สวนคนทมโอตตปปะกจะสะดงกลวบาปทจรตยดถอเอาเหตภายนอกเปนท

ตงถอเอาโลกเปนใหญ เหนโทษภยทตวเองจะไดรบเปนส�าคญ เทวธรรมจงมการเกลยดบาปทจรตเหมอน

หญงสาวเกลยดง มความเกรงกลวโทษภยอนจะเกดขนแกตน และเทวธรรมนนเปนเหตใหบรรลถงความ

บรสทธสงสดได

พระฎกาจารย4 ไดอธบายวา ใหมหรความละอายอวยวะทเปนของลบทนาละอาย ไมควร

เปดเผยเพราะจะท�าใหหรฟงซานได และใหรงเกยจกรรมชวเหมอนกบหนทางเปอนดวยอจจาระและ

ปสสาวะ5 บางแหงกลาววาใหมหรคอความละอาย รงเกยจบาปอกศลเหมอนกบเหนคถแลวเกดการ

รงเกยจ ใหมโอตตปปะคอสะดงกลวบาปทจรตเหมอนเหนความรอนของไฟแลวเกดอาการกลว ลกษณะ

ของคนมหรคอมการเกลยดบาป สวนคนทมโอตตปปะนนคอมความสะดงกลวตอบาป อวยวะทเปน

ของลบไมควรจะเปดเผยเพราะจะท�าใหหรสญหายไปได คอท�าใหเปนคนไมมยางอายและใหมความ

รงเกยจกรรมชวเหมอนรงเกยจอจจาระและปสสวะ และใหสะดงกลวบาปทจรตเหมอนเหนเปลวไฟท

เรารอน

2 ข.ชา.(บาล) ๒๗/๖/๒; ข.ชา.(ไทย) ๒๗/๖/๓.

3 ข.ชา.อ. ๖/๑๘๙.

4 วสทธ.ฎกา ๑๘/๖๗.

5 วสทธ.ฎกา ๑๒๒/๒๕๖.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 180 17/5/2562 10:17:34

181เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข

พระคมภรอภธมมาวตาร6 ไดบรรยายถงทเกดของหรและโอตตปปะพรอมทงใหการเปรยบเทยบ

ไววา การละอายความชวเกดขนจากการเคารพตนเปนพนฐานเหมอนหญงสาวแรกรน และความ

เกรงกลวความชวเกดขนจากความเคารพผอนเปนพนฐานเหมอนกบหญงแพศยา และไดบอกถงลกษณะ

ของหรและโอตตปปะวามลกษณะเกลยดบาปและสะดงกลวบาป จงเปนเหตใหไมท�าบาป อนเกดมาจาก

ปจจยภายในจตใจของตนเองและปจจยภายนอกจากสงอนๆ จนไดชอวาเปนธรรมคมครองโลกใหปราศจาก

ความเดอดรอนท�าบคคลใหเปนเทวดา เพราะมความละอายแกใจ มความเหนยมใจ เกลยดบาปทจรต

มกายทจรตเปนตนไมวาจะอยคนเดยวหรออยในทชมนมชนกตาม

ความส�าคญของเทวธรรม

เทวธรรมคอหรโอตตปปะ เปนบอเกดแหงความดงามแหงชวตมนษยคอความซอสตยสจรต

เพราะมความละอายตอความชว ทจรตคอรปชน เปนเหตปดบงอบายทคตภม น�าสตวโลกใหไปบงเกด

ในสคตภม อกทงเปนจรยธรรมค มครองมนษยในโลกนไมใหประพฤตส�าสอนกน เหมอนอยาง

สตวดรจฉาน ท�าใหเปนคนสะอาด เปนแกนแหงมนษยธรรม ท�าใหมนษยมจตใจสงสงไมตกอยในอ�านาจ

ใฝต�า เปนผสงบระงบ เปนคนดงามจนไดชอวาเปนเทพบนโลกมนษย เปนผมทรพยอนประเสรฐอยภายใน

จตใจ ดกวาทรพยสนเงนทองภายนอกทโจรหรอใครๆ ไมสามารถแยงชงไดและเปนเหตใหบรรล

วมตตญาณทสสนะอนเปนขอปฏบตขนสงสดในชวต

เทวธรรมเปนธรรมคมครองสตวโลก

เทวธรรมเปนธรรมคมครองสตวโลก ถาหรและโอตตปปะ ไมคมครองโลก มนษยโลกกจะไมม

ความเคารพย�าเกรงตอกน จะประพฤตส�าสอนกนไปหมด เหมอนอยางสตวดรจฉาน แตเพราะเหตทหร

และโอตตปปะนยงคมครองโลก จงไดชอวา สกกธรรม เพราะเปนแกนแหงมนษยธรรม เปนหลกธรรม

ทท�าใหมนษยมจตใจสงสง ไมตกอยในอ�านาจใฝต�า

เทวธรรมเปนแกนของมนษยธรรม

เทวธรรมคอหรและโอตตปปะชอวาสกกธรรม เพราะเปนแกนแหงมนษยธรรม เปนหลกธรรมท

ท�าใหมนษยมจตใจสงสงไมตกอยในอ�านาจใฝต�า คมครองมนษยโลกไมใหประพฤตส�าสอนเหมอนกบ

สตวเดรจฉาน มนษยธรรมหมายถงธรรมทท�าคนใหเปนมนษย ไดแก ศล ๕ และคณธรรม เชน เมตตา

6 พระพทธทตตเถระ, พระคมภรอภธมมาวตาร, ปรวรรตจากฉบบอกษรเทวนาครและพมพในงานพระราชทาน

เพลงศพ อาจารยพร รตนสวรรณ, (กรงเทพมหานคร: โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๗). หนา ๒๗.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 181 17/5/2562 10:17:34

สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒182

กรณา เปนตน เมอมเจตนางดเวนทง ๕ ประการ ไมท�าใหศลขาด ดางพรอย ไมบรสทธไมผองใสแลว

กจะไดรบอานสงสในการรกษาศล ๓ ประการคอ

๑) ท�าใหถงคตแหงชวตทด ๒) ท�าใหไดโภคสมบต

๓) ใหถงความดบทกขรอนในชวตประจ�าวน

เปนฐานในการสรางสมาธและปญญาใหสมบรณ ท�าใหเขาถงนพพานไดในทสด จะเหนไดวา

อานสงสในการรกษาศลหานนใหผลแกตนเอง ตอจากนนกกระจายไปสครอบครว หนาทการงาน สงคม

และประเทศชาต

เทวธรรมท�าใหเปนคนดงาม

บคคลผถงพรอมดวยหรและโอตตปปะตงมนอยในธรรมอนขาวสะอาดท�าใหเปนคนทสะอาด

สวนกศลธรรมคอธรรมฝายกศล ธรรมฝายดม ๓ อยางคอ

๑) ความไมอยากไดทรพยสนเงนทองของผอนโดยทางทจรต

๒) ความไมคดประทษรายผอน คดทจะท�าใหผอนไดรบอนตราย ไดรบบาดเจบท�าใหเขาไดรบ

ความอบอาย ท�าใหเขาเดอดรอนท�าใหเขาเสยทรพย

๓) ความไมลมหลงมความรจรง มปญญาและมอาการสวางไสวของจต

บคคลทไมมความโลภแสวงหาทรพยสนเงนทองดวยวธการทจรตคอรปชน ไมมความโกรธ

คดในทางสรางความเดอดรอนแกผอน และไมมความลมหลงปราศจากปญญาจะเปนบคคลทมความ

สะอาดทางกายวาจาและจตใจ

เทวธรรมเปนอรยทรพยท�าใหเปนคนทประเสรฐ

เทวธรรมคอหรโอตตปปะเปนทรพยอนประเสรฐ(อรยทรพย) อนเปนทรพยทมตดตวอยภายใน

จตใจดกวาทรพยสนเงนทองภายนอกทโจรหรอใครๆไมสารมารถแยงชงไปได และท�าใหเปนคนประเสรฐ

มอย ๗ ประการ คอ

๑) ศรทธา การเชอในสงทควรเชอ

๒) ศล การตงใจรกษาความประพฤตของตน

๓) หร ความละอายตอบาปทจรตความไมดไมงาม

๔) โอตตปปะ ความเกรงกลวตอบาปทจรต

๕) สตะ การไดยนไดฟงมากจนเปนคนมวชาความรมากและประสบการณมาก

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 182 17/5/2562 10:17:35

183เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข

๖) จาคะ สละสงทเปนขาศกแกความจรงใจ เปนการเสยสละสงของภายนอกเพอรกษาความจรง

ความถกตองความดงามใหด�ารงอยได

๗) ปญญา อนเปนการรเหตแหงความเสอม เหตแหงความเจรญและรทงเหตและผลทกอยาง

ปญญาเปรยบเหมอนแสงสวางทสามารถท�าลายความมด ความโง ความไมร ความเขลาใหหมดไปจาก

จตใจของเราได

อรยทรพยทง ๗ ประการเปนของไมทวไปแกไฟ น�า พระราชา โจรและทายาทผไมเปนทรก

เปนผมทรพยมาก ใครๆ ไมพงชนะไดทงในเทวโลกและมนษยโลก คนทมหรคอความละอาย และ

โอตตปปะคอความสะดงกลวตอกายทจรต วจทจรต มโนทจรต ละอายตอการประกอบบาปอกศลธรรม

ทงหลายชอวาเปนคนไมขดสน ชวตของเขาไมสญเปลา7

เทวธรรมคมครองสตวโลกไมใหไปสทคคต

โลกมนษยเปนโลกแหงการประกอบความดและความชว ถาเขาเปนคนมมจฉาทฏฐกจะประกอบ

อกศลกรรมความชวแลวไปเกดในอบายภม เปนสตวนรกเปรตอสรกายและสตวเดรจฉานเสวยความทกข

จนกวาจะสนผลบาป

โลกของสตวนรกเปนโลกทเตมไปดวยความทกขลวนๆเปนโลกทปราศจากความสขโดยสนเชง

สตวทไปเกดในโลกนรกนไมมความสขแมสกนดหนงเลยจงไดชอวานรยภม หมายถง โลกทไมมความสข

สบายทหาความสขไมได เปนโลกชนต�าสดมอาณาเขตกวางใหญไพศาล แบงเปนเขตเปนประเทศ

ใหญบางนอยบาง

โลกของเปรต เปนโลกทไมมความสขหางไกลจากความสข ไมมทอยเปนหลกแหลง ไมมทอยเปน

ของตวเอง เปนโลกของสตวทมความทกขนอยกวาสตวนรก

โลกของอสรกาย เปนโลกของสตวซงปราศจากความราเรง สนกสนานไมมการรนเรง ไมมการ

ละเลนใหเกดความสนกสนานบนเทงใจ

โลกของสตวเดรจฉาน เปนโลกของสตวทมความเปนอยดกวาสตวนรก เปรต และอสรกาย จงได

ชอวา ตรจฉานภม เพราะสตวเดรจฉานนนมความชนชมยนดในเหต ๓ ประการ คอในการกน การนอน

และการเสพเมถน มอกศลกรรมเบาบาง แมจะมชวตยากล�าบากยากแคนอยบางกตามทกยงดกวา

สตวอบายภมอนๆ และมชวตความเปนอยรวมบนภพเดยวกบมนษยนเอง

7 อง.สตตก.(บาล) ๒๓/๕-๖/๔; อง.สตตก. (ไทย) ๒๓/๕-๖/๘-๙.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 183 17/5/2562 10:17:35

สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒184

เทวธรรมคมครองสตวโลกใหไปสสคต โลกมนษยนนเปนโลกแหงการประกอบความดและความชว ถาเปนผมสมมาทฏฐกจะประกอบ

ความดแลวสงใหไปเกดในสถานททดทสตวโลกซงท�ากรรมดตายแลวไปเกดไดแก มนษยและเทพ

โลกของมนษยเปนโลกของสตวทมจตใจสงมน�าใจอาจหาญสามารถประกอบกศลกรรมและอกศลกรรม

ทกอยางไดเตมท มพรอมทงสถานทบคคลและวตถซงเปนเหตปจจยใหไปเกดในภพภมอนๆตอไป

หรโอตตปปะเปนหลกธรรมส�าคญถาปลกฝงใหเกดขนในจตใจของผใดจะท�าใหละอายความชว

เกรงกลวทจรต จงมงมนกระท�าคณความดมการใหทาน รกษาศล ท�าใหไปเกดในเทวโลกคอโลกของ

เทพบตรเทพธดา เสวยสขอนเปนทพย และผทมการเจรญสมถภาวนาจนส�าเรจฌานสมาธตงแตปฐมฌาน

จนถงจตตถฌาน เสวยบญจนสนอายขย หรอไมทนสนอายขย กจตกลบไปบ�าเพญบญบารมเสยใหมกม

และพวกทเจรญวปสสนาภาวนาจนส�าเรจเปนพระอนาคามอรยบคคลกจะไปเกดในพรหมโลกเสวยบญ

จนสนอายขย หรอไมทนสนอายขยส�าเรจพระอรหนตเขาสปรนพพานแดนสทธาวาสนนเลย

เทวธรรมเปนปทฏฐานของศล หรโอตตปปะเปนเหตใกลของศล(ปทฏฐาน) เมอหรโอตตปปะมอย ศลจงเกดขนและด�ารง อยได

เมอหรโอตตปปะไมม ศลยอมเกดขนไมไดตงอยไมไดเลย8 แมในวมตตมรรคสลนเทศไดกลาวถง

ความส�าคญของหรโอตตปปะวา ในการบรโภคปจจย ๔ บคคลผมหรโอตตปปะ สามารถพจารณา

โดยแยบคาย มปญญา ส�ารวมตนและประกอบดวยนพพทานเรยกวาการบรโภคอนสะอาด บคคลฝกฝน

อบรมตนในเรองความสะอาดนไวเสมอ9 กลาวไดวาศลนนมอานสงสมาก มความไมเดอดรอน เปนตน

เทวธรรมเปนเหตใหบรรลวมตตญาณทสสนะ หรโอตตปปสตร อธบายไววา เมอมหรและโอตตปปะสมบรณเปนเหตใหเกดมอนทรยสงวร ศล

สมมาสมาธ ยถาภตญาณทสสนะ นพพทาและวราคะ และวมตตญาณทสสนะ เปรยบเหมอนตนไมทม

กงและใบสมบรณ สะเกด เปลอก กระพ แมแกนของตนไมนนยอมบรบรณดวยเชนกน10

เมอมหร

โอตตปปะแลวจะเปนเหตจนถงการกาวพนจากอาสวกเลส กาวพนไปจากภพ กาวลวงความเกด

ความแก ความตาย ความโศก ความคร�าครวญ ทกขโทมนส ไมตองเวยนวายตายเกดอกตอไป

8 สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร) แปลและเรยบเรยง, คมภรวสทธมรรค, พมพครงท ๔,

(กรงเทพมหานคร: บรษทประยรวงศพรนตง จ�ากด,๒๕๔๖),หนา ๑๒.

9 พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต) และคณะ, แปลจากฉบบภาษาองกฤษ, วมตตมรรค, (กรงเทพ-

มหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๒๓.

10 อง.สตตก.(บาล) ๒๓/๖๕/๘๒; อง.สตตก.(ไทย) ๒๓/๖๕/๑๓๑.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 184 17/5/2562 10:17:35

185เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข

ปจจยทสนบสนนใหเกดเทวธรรม

ในคมภรอรรถกถาอตวตตกะ อธบายถงปจจยใหเกดหรโอตตปปะไว ๔ ประการคอ11

๑) นกถงชาตตระกลของตน ใหนกถงอยเสมอวา เราเปนลกคนมตระกลเปนมนษยชาตบดามารดา

อบรมมาในทางทด ไมสมควรทจะเกลอกกลวความชวทจรต

๒) นกถงวยของตน โดยใหนกถงอยเสมอวาตวเรามอายมากแลว เปนผใหญแลว เปนพอเปนแม

คนแลวไมสมควรทจะท�าชวเหมอนเดกๆ

๓) นกถงก�าลงของตน โดยใหนกถงอย เสมอวา ตวเรากเปนคนมก�าลงมความสามารถ

มประสบการณมาก รางกายกแขงแรงสมบรณไมสมควรทจะประกอบกรรมอนเลวทรามใหเสอมเสย

ชอเสยง

๔) นกถงความรความสามารถของตน โดยนกถงอยเสมอวา ตวเรากเปนคนมวชาความรผาน

สถาบนการศกษา ผานส�านกการอบรมมากมาก สมควรทจะท�ามาหากนโดยสจรต ไมสมควรท�าเรองท

ไมดไมงามอยางคนไรการศกษา

ปจจยทท�าใหเกดหรโอตตปปะนนมทงปจจยเบองต�าทเกยวกบตวเองและวชชาทเปนตวปญญา

กอใหเกดความละอายและความเกรงกลวตอบาป แลวประพฤตปฏบตสรางสมคณงามความดใหเกดขน

แกตนจนกระทงเปนวชชาความรอนสงสด

ลกษณะของคนมเทวธรรม

ลกษณะของคนทมเทวธรรมคอหรมความเกลยดแตบาป ไมท�าบาปโดยอาการละอาย โอตตปปะ

มความกลวแตบาป ไมกระท�าบาปโดยอาการสะดงกลว มความเคารพตนและเคารพผอน เพราะบคคล

ท�าตนใหเปนทเคารพจงละบาปไดดวยความละอายดจหญงสาวแรกรน บคคลทท�าคนอนใหเปนทเคารพ

จงละบาปไดดวยความสะดงกลวดจนางแพศยา หรคอความรสกละอายตอตวเองเมอท�าผดเหมอนบคคล

รงเกยจอจจาระและปสสาวะ มการเคารพตวเอง เปนทตง โอตตปปะคอกลวตอการท�าผดเหมอนกบ

กลวตอผมอ�านาจเหนอตน มการเคารพผอนเปนทตง

บคคลทมหรโอตตปปะ สามารถพจารณาบรโภคปจจย ๔ โดยแยบคายมปญญาส�ารวมตนและ

ประกอบดวยนพพทาเรยกวาบรโภคแบบสะอาด12

เชน การบรโภคอาหารตองไมบรโภคเพอเลน มใช

11 พนเอกปน มทกนต, แนวสอนธรรมะ, (กรงเทพมหานคร : ส�านกพมพคลงวทยา, ๒๕๑๔), หนา ๑๗๓.

12 พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต)และคณะแปลจากฉบบภาษาองกฤษ, วมตตมรรค, (กรงเทพมหานคร :

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐), หนา ๒๓.?

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 185 17/5/2562 10:17:36

สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒186

เพอมวเมา มใชเพอใหผวพรรณสวยงาม มใชเพอใหอวนพ แตบรโภคอาหารเพยงเพอด�ารงกายน

เพอระงบความหว เพออนเคราะหพรหมจรรย การใชเครองนงหม พงเขาใจวาเครองนงหมใชส�าหรบ

ปองกนลม ความเยน ความรอน ยง เหลอบและมด ปกปดอวยวะสวนทไมควรใหเหนจะท�าใหเกดความ

ละอาย การบรโภคทอยอาศย เพอบรรเทาอนตรายคอฤดและความยนดในการหลกเรนอย เพราะฤดกาล

ยอมเบยดเบยนรางกายท�าใหจตฟงซานไมเกดความสบาย การบรโภคคลานเภสช กเพอบรรเทา

ธาตก�าเรบและอาพาธตางๆ อนกอใหเกดทกขเวทนา

การบรโภคปจจย ๔ ตองไมบรโภคแบบขโมย(ละเมดสกขาบท) ไมบรโภคแบบเปนหน(ขาดหร

โอตตปปะและประกอบมจฉาอาชวะ) ไมบรโภคแบบไมสะอาด(มหรโอตตปปะ แตไมพจารณาโดย

แยบคาย)

ตองบรโภคแบบทายาท(ผมความเพยร) บรโภคแบบเจาของ (พระอรหนต) การบรโภคดงกลาว

นนไดชอวาเปนการบรโภคโดยแยบคาย มปญญา ส�ารวมตน มความสะอาดประกอบดวยหรและ

โอตตปปะ ควรพจารณาแลวบรโภคปจจย ๔ เนองนตย

หรและโอตตปปะเปนธรรมทเปนเกลอกนไปไหนไปดวยกน เรยกวาเปนเทวธรรมส�าหรบท�าบคคล

ใหเปนเทวดา คมครองโลกนใหรอดอยได คมครองคนใหรอดอยได ลกษณะของคนทมเทวธรรมม ๒

ลกษณะ คอ13

๑. มลกษณะเกลยดทจรต หมายความวา เปนบคคลทเกลยดการทจรตคอรรปชนถอวาเปนโรค

รายของสงคม หากสงคมใดมโรคทจรตคอรรปชนนแลวไมรบท�าการรกษาแตเนนๆ ปลอยใหลกลาม

แพรขยายไปกจะกดกรอนสงคมกอใหเกดความเสยหาย ท�าลายทกระบบของประเทศชาตโดยเฉพาะ

ความมนคงทางดานเศรษฐกจและสงคม

๒. มลกษณะรกสจรต หมายความวาเปนบคคลทตองการด�าเนนชวตดวยคดด พดดและท�าด

เรยกวามความซอสตยสจรตประพฤตปฏบตทแสดงออกตามความเปนจรง ทเปนคณเปนประโยชนอน

ดงามทงตอตนเองตอสงคมและประเทศชาต ดวยการกระท�าทเปนทเชอถอและไววางใจของบคคลทวไป

เทวธรรมคอหรโอตตปปะนนสรางสรรคจตใจของคนใหยดประโยชนสวนตนและประโยชนผอน

จนไดรบการยกยองสรรเสรญวาเปนคนดในชาตน และเปนทรพยอนประเสรฐน�าไปสสคตโลกสวรรค

และเปนหลกการปฏบตตนใหถงความหลดพนเปนพระอรยบคคลประเสรฐทสดกวามนษยและเทพ

ทงปวง

13 พทธทาสภกข, อรยศลธรรม, พมพครงท ๒, (ธรรมทานมลนธ ไชยาจดพมพ,๒๕๓๘),หนา ๔๐๗-๔๑๕.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 186 17/5/2562 10:17:36

187เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข

เทวธรรมเปนฐานในการพฒนาตนเองและสงคม

เทวธรรมเปนฐานการพฒนาตนเอง

เทวธรรมเปนฐานการพฒนาตนเองและสงคมนน หรและโอตตปปะเปนปทฏฐานของศล

เพราะเมอหรโอตตปปะมอยศลจงเกดขนและด�ารงอย เมอหรโอตตปปะไมมศลยอมเกดขนไมไดตงอย

ไมได14

ความสะอาดทางกายทางวาจาและทางใจจะเกดขนไดตองอาศยศลเปนแกนในการปฏบต

ดงนน การพฒนาตนเองและพฒนาสงคมตองอาศยหลกเทวธรรมเปนเบองตนแหงการประพฤตปฏบต

ใหอยรวมกนกบสภาพแวดลอมและสงคมมนษยอยางมความสข และพฒนาจตใจใหสงขนจนกระทง

บรรลมรรคผลนพพานในทสด

การพฒนาตนเองมทงระดบโลกยะอนเปนไปเพอดงาม เพอความสขความเจรญ และระดบ

โลกตตระอนเปนไปเพอพนจากความทกขจงมการพฒนาตนเองทงระดบโลกยะและโลกตระ

การพฒนามลกษณะทเปลยนแปลงไปสภาวะใหมทมากกวา ดกวาหรอสงกวาเดม เปนไปในทาง

สรางสรรคมใชท�าลาย และน�าไปสจดสงสดของการพฒนาระบบวตถ ระบบกาย ระบบจต และระบบ

สตปญญา ทงหมดนเปนไปในฝายโลกยะกไดและฝายโลกตตระกได มเกณฑในการพฒนาใหมผลเปนไป

เพอสนตสขสวนบคคล และสนตภาพของมวลมนษยชาต พฒนาเปนไปอยางถกตองตามกฎเกณฑของ

หลกธรรม พฒนาใหถกตองทงเบองตนทามกลางและเบองปลาย และพฒนาใหถกตองเปนไปเพอหมด

ปญหามใชเพอเพมปญหา ท�าใหสงมชวตทงหลายบรรลถงจดหมายปลายทางของชวต โดยมการพฒนา

ใหถกวถทางเพอมนษยชาตหมดปญหา(ความทกข) เปรยบเหมอนการหวานพช ตองมการเตรยมการงาน

ใหถกตองทงพนททงเวลาใหเหมาะสม

ผลของการพฒนาทางกายท�าใหเกดความผาสก ความสะดวกสบายทางกาย ผลของการพฒนา

ทางสงคมท�าใหเกดความสขในการอยรวมกบสงคม ผลของการพฒนาทางจตท�าใหเกดความสขสงบ

ทางจต และจตมพลงเหนอมนษยธรรมดาสามญทวไป การพฒนาทงสองประการนเปนการพฒนาระดบ

โลกยะ ผลของการพฒนาทางสตปญญาท�าใหบรรลมรรค ผล นพพานเปนการพฒนาระดบโลกตตระ

การพฒนาเปนกระบวนการเพอก�าจดหรอละทงสงทไมพงปรารถนาอนเปนปญหาใหหมดไป

แลวพยายามสรางสรรคสงทดงามทยงไมเกดใหเกดขน ฟนฟสงดงามทสญหายใหกลบคนมา และสงเสรม

สงดงามทมอยแลวใหเจรญกาวหนายงขน ทงดานสงแวดลอมดานสงคมดานจตใจและดานสตปญญา

โดยเรมตนจากพฒนาตนเองจากระดบโลกยะและระดบโลกตตระกอนแลวคอยขยายไปสระดบสงคม

ครอบครวชมชนและสงคมระดบประเทศตอไป

14 วสทธมรรค หนา ๑๒.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 187 17/5/2562 10:17:36

สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒188

การพฒนาตนเองในระดบโลกยะ

การพฒนาตนเองมทงการพฒนาภายนอกและภายในตนเอง การพฒนาจะใหไดผลตองเรมจาก

การพฒนาภายนอกใหเกดความสมพนธทดกบสงตางๆเสยกอนแลวจงคอยพฒนาภายในเพอใหสภาพ

จตและสตปญญามความบรสทธมากยงขน

การพฒนาตนภายนอก คอการพฒนาทางดานกายภาพ อนเปนกระบวนการฝกฝนอบรมกาย

ใหรจกวธการตดตอกบสงภายนอกโดยปราศจากปญหา และปฏบตตอสงภายนอกเหลานนในทางทเปน

คณมใหเกดโทษ ใหกศลธรรมเจรญงอกงามและก�าจดใหอกศลธรรมเสอมสญไป สงภายนอกทมบทบาท

ตอชวตมนษยกคอรปเสยงกลนรสสมผส จดมงหมายของการพฒนากคอใหบคคลรจกวธการเกยวของ

กบอารมณภายนอก อยางถกตองเหมาะสม และเปนคณประโยชนตอการพฒนาชวตใหเจรญกาวหนา

สงขน

การพฒนาตนเองภายนอก เปนการปรบสภาพแวดลอมเพอท�าใหชวตไดรบแตสงทด ดวยการ

พฒนากาย คอการพฒนาตาหจมกลนและกาย อนเปนทางตดตอกบโลกภายนอก เปนความสมพนธกบ

สงแวดลอมทางกายภาพไมใหเกดโทษภย หรอน�าความเสอมเสยมาสตน กลาวคอพฒนาตาของเราให

เลอกรบเอารปแตสงทดมประโยชน ไมดรปทกอใหเกดกเลสตณหา พฒนาหใหฟงแตเสยงทดมประโยชน

ไมฟงเสยงทดงเกนไปและเสยงทน�าความทกขมาสจตใจ พฒนาลนใหรบเอาแตรสอาหารทดมประโยชน

ตอรางกาย รจกบรโภคอาหารแตพอประมาณ และไมตดในรสอาหาร และกายกยนดพอใจกบสมผส

ทตนมทตนได ไมลมหลงแสวงหาในผสสะจนเกนความจ�าเปน

การพฒนาตนเองภายใน เปนการปรบสภาพจตใหมสภาพจตทดดวยการพฒนาจตคอการพฒนา

จตใจใหมคณภาพจตด หมายความวาใหจตมคณธรรม เชน มความรก มความสงสาร มความพลอยยนด

มความเชอ มความเออเฟอเผอแผ เปนตน ใหมสมรรถภาพจตด คอใหจตมความอดทน มความตงใจมน

มความเดดเดยว มความเพยร มความระลกเทาทนเปนตน พฒนาจตใหมความเขมแขงมความสามารถ

พรอมทจะท�างานไดและใหมสขภาพจตด คอใหจตมความอมใจ มความเบกบานบนเทงใจ ดงนน

การพฒนาจตตองอาศยจตตสกขาเปนเครองมอในการพฒนาใหมคณภาพจตทด สมรรถภาพจตทดและ

สขภาพจตทดได เพอจะแสดงความสมพนธกบสงคมดวยสภาพจตทด

การพฒนาตนเองในระดบโลกยะ ตองอาศยหลกการฝกฝนพฒนาตน15

๓ ขนตอน กลาวคอ

ขนตอนท ๑ ตองส�ารวมระวงไมเปดรบสงทไมดไมงามเขามาภายในตว ทงทางตาหจมกลนกายและใจ

15 คณะกรรมการอ�านวยการจดงานเฉลมพระเกยรต พระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชพธมหามงคล

เฉลมพระชนมพรรษา ๕ รอบ, ประมวลสารคดธรรม, (กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา,๒๕๓๐), หนา ๑๗๑.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 188 17/5/2562 10:17:37

189เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข

ขนตอนท ๒ ตองควบคมบงคบตนเองไมใหแสดงออกในทางทไมดไมงาม คอใหตงอยในศลอนเปนหลก

ของความดงาม เรมตงแตไมเบยดเบยนคนอนสตวอนและไมกอความเดอดรอนตอสงคม ขนตอนท ๓

ตองฝกฝนปรบปรงตนใหเจรญกาวหนาในคณธรรมความดงามอยตลอดเวลา

การพฒนาตนเองในระดบโลกตตระ

การพฒนาตนเองในระดบโลกตตระนน ตองพฒนาสตปญญาคอการพฒนาปญญาใหมความร

ความเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรง รเทาทนความเปนจรงของโลกและชวตจนกระทงท�าใหจตม

อสระไมตกอยในอ�านาจครอบง�าของกเลสตณหา เมอปญญาไดรบการพฒนาแลวจนเกดเปนปญญา

ขนสง ทเรยกวาวชชาหรอญาณ อนเปนเหตใหระลกขนธทอาศยอยในกาลกอนได คอการระลกชาตกอนได

ก�าหนดรจตและอบตแหงสตวทงหลายอนเปนไปตามกรรม เหนการเวยนวายตายเกดของสตวทงหลาย

(ทพพจกขญาณ) ความรทท�าใหสนอาสวะคอความตรสร(อาสวกขยญาณ)

การพฒนาตนเองในระดบโลกยะและระดบโลกตตระนน ตองอาศยหลกเทวธรรม คอหร

ความละอายใจตอบาปทจรตอนเกดจากภายในจตใจตนเองเปนพนฐาน ใหละอายความชวทงในทลบ

และในทแจง ไมใหใจของตนคดในทางทต�าทราม ถงมอ�านาจวาสนามเงนมบารมมโอกาสทจะทจรต

ประพฤตมชอบกไมกระท�าเพราะละอายใจตนเอง และโอตตปปะความเกรงกลวตอบาปทจรตอนเกด

จากกลวโทษกลวความผดกลวค�าต�าหนตเตยนกลวภยในนรก ธรรมทงสองนจงเปนพนฐานการพฒนา

ตนเอง ใหเปนคนมความสมพนธกบสงแวดลอมทดมจตส�านกทด ละอายและเกรงกลวความชวและ

ความผดตอจากนนกสรรคสราง ปลกฝงความดงามใหเกดขนในจตใจ มความรความเขาใจสงทงหลาย

ตามความเปนจรง รเทาทนความเปนจรงของโลกและชวต มจตทสงบสะอาดและผองใสปราศจากเครอง

เศราหมองทงปวง เมอกลาวโดยสรปกคอพฒนาตนเองตามหลกไตรสกขา คอ ศล สมาธ และปญญา

นนเอง จงท�าใหอยรวมกบผอนอยางมความสข และสรางสนตสขใหเกดแกมวลมนษยและสตวโลก

ทงปวง

เทวธรรมอนเปนฐานการพฒนาสงคม

การพฒนาสงคมระดบครอบครวใหมความมนคงและมความสข

การพฒนาสงคมในระดบครอบครว ถอไดวาเปนสงใกลตวและเปนจดเรมทส�าคญทสด เพราะถา

สมาชกภายในครอบครวไดรบการพฒนาทงภายนอกและภายในแลวจะท�าใหครอบครวนนอยกนอยาง

มความสข และสรางสรรคสงทดงามไปสสงคมระดบชมชนและสงคมระดบประเทศ มการพฒนากาวไป

สความดงามปราศจากการเบยดเบยนซงกนและกน เปนสงคมแหงสนตภาพและภราดรภาพอยางแทจรง

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 189 17/5/2562 10:17:37

สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒190

การพฒนาสงคมระดบครอบครวนนจะเรมตนจากตวเราเองกอน เพราะตวเราเปนสวนหนงของ

ครอบครว แลวจงเชอมโยงสมพนธกบคนอนๆในครอบครว โดยเรมตนจากจตใจทมความใฝด หรอม

ความส�านกด ละอายและความเกรงกลวความชวความทจรตอนเปนสงทไมดไมงาม เปนสงเลวรายทจะ

น�าพาความเสอมมาสตน ตอจากนนจงไดสรางสมคณธรรมอนๆขนภายในจตใจและท�าใหมความเจรญ

กาวหนาอยตลอดเวลา

การพฒนาสงคมระดบชมชนใหอยรวมกนอยางสนตสข

สงคมระดบชมชนนน กเปนสงคมทมาจากสงคมครอบครวหลายๆครอบครวทอยรวมกน จนท�าให

เปนชมชนขนาดเลกๆ ไปจนกระทงถงชมชนขนาดกลางและชมชนขนาดใหญ การอยรวมกนตงแต

สองคนขนไปถามความสมพนธทดตอกนกจะน�าความสงบสขมาใหแกกนและกน แตถามความสมพนธ

ทไมดตอกนกจะน�าแตความเดอดรอนวนวายหาความสงบไมไดเลย จะเหนไดวาการอยรวมกนในสงคมนน

คนในสงคมนนตองมความพรอมทจะอยรวมกนอยางปกตสข อนจะน�ามาซงสนตภาพ ภราดรภาพและ

ความเจรญกาวหนาของชมชนนนๆ จงมความจ�าเปนอยางยงทคนในระดบชมชนตองมการพฒนาระดบ

จตใจใหดเสยกอน เปนการปรบพนฐานภายในจตใจของสงคมใหเสมอภาคกนกอน เมอภายในจตใจของ

คนแตละคนดแลวกจะแสดงออกมาสสงคมภายนอกใหมความสมพนธทดตอกน

การพฒนาสงคมระดบประเทศใหเกดจตส�านกตอประโยชนสวนรวม

การพฒนาสงคมตองเรมตนตงแตปจเจกบคคลใหมจตส�านกดมความละอายและเกรงกลว

สงชวรายทกอยาง อนเปนบอเกดแหงความเดอนรอนความเสอมความหายนะทงแกตนเองและผอน

แสวงหาหลกการท�างานทดเพอความส�าเรจกาวหนาในหนาทการงาน เสรมสรางหลกใจใหมความพรอม

บ�าเพญประโยชนตอสงคม ตอจากนนกตองพฒนาหลกการชวตใหมจตส�านกตอประโยชนสวนรวม

เพอเปนผน�าทดของสงคมระดบประเทศ อนจะน�ามาซงสนตภาพและภราดรภาพใหเกดขนแกมวล

มนษยชาต จะตองอาศยหลกการพฒนาเพอประโยชนสวนรวม

บทสรป การพฒนาตนเองและสงคม อาศยหลกเทวธรรม(หรโอตตปปะ) เปนเบองตนแหงการประพฤต

ปฏบต ใหอยรวมกบสภาพแวดลอมและสงคมมนษยอยางมความสข พรอมทงสรางสงทดทสดใหเกดขน

กบจตใจอยตลอดเวลาจนกระทงบรรลมรรคผลนพพาน การพฒนาจงเปนกระบวนการเพอก�าจดหรอ

ละทงสงทไมพงปรารถนาใหหมดไป แลวพยายามสรางสรรคสงทดงามทยงไมเกดใหเกดขน ฟนฟสงด

งามทสญหายใหกลบคนมา สงเสรมสงดงามทมอยแลวใหเจรญกาวหนายงขน ทงดานสงแวดลอม

ดานสงคม ดานจตใจและดานสตปญญา โดยเรมตนจากพฒนาตนเองจากระดบอยรวมกบชาวโลกแลวไป

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 190 17/5/2562 10:17:38

191เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข

สระดบอยเหนอชาวโลก ตอจากนนจงคอยขยายไปสสงคมระดบครอบครว ระดบชมชนและสงคมระดบ

ประเทศตอไป

การพฒนาตนเองในระดบโลกยะและระดบโลกตตระนน เกดจากหรความละอายใจตอบาปทจรต

อนเกดจากภายในจตใจตนเองเปนพนฐาน ใหละอายความชวทงในทลบและในทแจง ไมใหใจของตน

คดในทางทต�าทราม ถงมอ�านาจวาสนามเงนมบารมมโอกาสทจะทจรตประพฤตมชอบ กไมกระท�า

เพราะละอายใจตนเอง และเกรงกลวตอบาปทจรตอนเกดจากกลวโทษ กลวความผดกลวค�าต�าหน

ตเตยนและกลวภยในนรก ตอจากนนกสรรคสรางปลกฝงความดงามใหเกดขนในจตใจ มความร

ความเขาใจสงทงหลายตามความเปนจรง รเทาทนความเปนจรงของโลกและชวต มจตทสงบสะอาด

และผองใสปราศจากเครองเศราหมอง

การจะพฒนาสงคมระดบครอบครว ตองมกระบวนการพฒนาชวตเปนขนตอน เรมตงแตการม

สตสมปชญญะ ปลกจตส�านกทดละอายและเกรงกลวความชวแลวตงตนใหด�าเนนไปในทางทถกตอง

ชอบธรรม ท�าตนใหเปนทรกนายกยองมหนาทการงานทมนคง พฒนาตนใหเปนคนดของสงคม จงจะ

ถอไดวาเปนการเสรมสรางตนเองและครอบครวใหมความมนคงและมความสขอยางแทจรง

การพฒนาสงคมระดบชมชน ตองมการพฒนาระดบจตใจของแตละคนใหมหลกใจทอยในเกณฑ

เดยวกนดวยการฝกพฒนาใหมความจรงใจตอตนเองเปนพนฐาน แลวพฒนาไปสความซอสตยตอผอน

ทงดานหนาทการงานบคคลสงคมและประเทศชาต รจกหกหามความคดทไมดอนจะกอความเดอดรอน

แกชมชน ถามความเจบใจความนอยใจความเสยใจความยากล�าบากเกดขนกตองรจกอดทนอดกลน

ไมแสดงอาการทอแททอถอยเบอหนายใหเกดขน เมอชมชนมความเดอดรอนตองการความชวยเหลอ

กพรอมทจะเสยสละก�าลงกายก�าลงทรพยก�าลงสตปญญาอยางเตมใจ แสดงความเปนมตรตอชมชน

อยางสม�าเสมอ ใหความเคารพแกปชนยบคคลในชมชน สรางความสมพนธทดตอชมชน อนรกษ

ขนบธรรมเนยมประเพณอนดงามของชมชน รจกประพฤตปฏบตธรรมเพอใหจตใจมความมนคง

หนกแนนเปนเหตใหไมลวงละเมดกฎเกณฑของสงคม รจกชวยเหลอเกอกลเครอญาตมตรสหายและ

เพอนรวมโลก ท�าใหชมชนมความเขมแขงอยดมสข รจกท�างานสาธารณกศลเพอมอบใหเปนสาธารณ-

สมบตของชมชน เปนการชวยเหลอชมชนใหมสงอ�านวยความสะดวกในชวตมากยงขนท�าใหมความ

เปนอยทดขน

การพฒนาสงคมระดบประเทศ ตองฝกฝนพฒนาตนใหทกคนยดถอประโยชนสวนรวม เปนส�าคญ

จงมความจ�าเปนอยางยงตองเสยสละเวลา เสยสละความสขสวนตวเพอสวนรวมเขารวมกจกรรมหรอ

วนส�าคญของชาต ของศาสนาและสถาบนพระมหากษตรย หรอกจกรรมทรฐจดขนเพอประโยชนสข

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 191 17/5/2562 10:17:38

สารนพนธพทธศาสตรบณฑต ๒๕๖๒192

ของชนในชาต ตองมความพรอมเพรยงกนเขารวมกจกรรมตงแตตนจนจบ ตองเกรงกลวกฎหมายของ

บานเมอง เพราะทกคนตองอยภายใตกฎเกณฑเดยวกน ตองใหความเคารพสกการะตอประมขของชาต

ใหความนบถอเชอฟงตอผน�าตามล�าดบชน เพอความเปนอนหนงอนเดยวกนในการสรางสรรคชาต

บานเมองใหเจรญกาวหนา

การพฒนาสงคมนน ตองพฒนาทงภายนอก(รางกาย)และภายใน(จตใจ)ควบคกนไป เปนการปรบ

สภาพใหเกดความสมดล รางกายกปลอดภยแขงแรง จตใจกเขมแขงงดงาม เปนสมาชกของครอบครว

ทมความส�านกด มหนาทการงานทด เปนผใหญทด เปนสวนหนงของชมชนทด และเปนผน�าผปกครอง

ประเทศชาตทด มจตส�านกตอประโยชนสวนรวม บรหารปกครองบานเมองใหมความเจรญกาวหนา

ท�าใหประชาชนทกเชอชาตทกศาสนาอยรวมกนอยางสมานฉนท ท�าใหเกดสนตภาพ ภราดรภาพแกมวล

มนษยชาตในโลกนทงมวล

บรรณานกรมกรมการศาสนา. พระธมมปทฏฐกถาภาค แปล ๑- ๘. กรงเทพมหานคร : โรงพมพการศาสนา, พ.ศ.

๒๕๓๖.

คณะกรรมการอ�านวยการจดงานเฉลมพระเกยรต พระบาทสมเดจพระเจาอยหว พระราชพธ มหามงคล

เฉลมพระชนมพรรษา ๕ รอบ, ประมวลสารคดธรรม.กรงเทพมหานคร : โรงพมพ

การศาสนา, ๒๕๓๐.

พระพทธทตตเถระ, พระคมภรอภธมมาวตาร. ปรวรรตจากฉบบอกษรเทวนาครและพมพในงาน

พระราชทานเพลงศพอาจารยพร รตนสวรรณ. กรงเทพมหานคร : โรงพมพมหาจฬา-

ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๗.

พระราชวรมน (ประยร ธมมจตโต) และคณะ, แปลจากฉบบภาษาองกฤษ. วมตตมรรค. กรงเทพ-

มหานคร : โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๔๐.

พนเอกปน มทกนต. แนวสอนธรรมะ. กรงเทพมหานคร : ส�านกพมพคลงวทยา, ๒๕๑๔.

พทธทาสภกข, อรยศลธรรม. พมพครงท ๒. ธรรมทานมลนธไชยาจดพมพ, ๒๕๓๘.

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. พระไตรปฎกภาษาบาล ฉบบมหาจฬาเตปฎก� ๒๕๐๐. กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๐๘.

__________. พระไตรปฎกภาษาไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย ๒๕๓๙. กรงเทพมหานคร:

โรงพมพมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 192 17/5/2562 10:17:39

193เทวธรรม : ขอปฏบตเพอพฒนาตนเองและสงคมใหอยดมสข

__________. อรรถกถาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาอฏฐกถา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพโรงพมพ

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๒-๒๕๓๔.

. ฎกาภาษาบาล ฉบบมหาจฬาฎกา. กรงเทพมหานคร : โรงพมพโรงพมพมหาจฬา-

ลงกรณราชวทยาลย, ๒๕๓๙-๒๕๔๕.

สมเดจพระพฒาจารย (อาจ อาสภมหาเถร) แปลและเรยบเรยง, คมภรวสทธมรรค. พมพครงท ๔.

(กรงเทพมหานคร : บรษทประยรวงศพรนตง จ�ากด. ๒๕๔๖), หนา ๑๒.

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 193 17/5/2562 10:17:39

13. ������� (�.�����) 179-194.indd 194 17/5/2562 10:17:39