เอกสารค าสอนportal5.udru.ac.th/ebook/pdf/upload/17jI6I6rI866St4G6zI2.pdfก...

เอกสารค าสอน

รายวชาวถไทยพนถนอดรธาน

สภร สมอนา

ส านกวชาศกษาทวไป

มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน

2558

เอกสารค าสอน

รายวชาวถไทยพนถนอดรธาน

(Thai Livings and Udon Thani Identity)


ปร.ด. (สงคมวทยา)

ส านกวชาศกษาทวไป

มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน

2558

ก

ค ำน ำ

เอกสารค าสอนรายวชาวถไทยพนถนอดรธาน (Thai Livings and Udon Thani Identity) รหสวชา GE30001 2(2-0-4) ซงเปนหลกสตรปรบปรงใหม (พ.ศ. 2554) ผ เขยนไดปรบปรงมาจากเอกสารประกอบการสอนเลมเดมคอรายวชาสงคมวฒนธรรมไทยและภมปญญาทองถน (Thai

Society Culture and Local Wisdom) รหสวชา 2500102 2(2-0-4) หลกสตร พ.ศ. 2548 เพอใชเปนเอกสารค าสอน

เอกสารค าสอนเลมนมเนอหาทใชส าหรบจดกระบวนการเรยนการสอนรวมทงหมด 6 เรอง แตละเรองใชเวลาจดกจกรรมการเรยนการสอน 1-3 สปดาห ตามปรมาณของเนอหา เพอใหผ เรยนมความรความเขาใจ สามารถวเคราะห สงเคราะห มความเขาใจเกยวกบวถชวตของคนไทยและเกดจตส านกทดในความเปนทองถน ตามเปาหมายของรายวชา

จงมความเชอมนวา เอกสารค าสอนเลมนจะเปนแนวทางส าคญในการน าผ เรยนไปสเปาหมายนน อนจะเปนประโยชนทงแกนกศกษาและคณาจารยผสอนทเกยวของ


ตลาคม 2558

ข

สารบญ

หนา

ค าน า ก

สารบญ ข

แผนบรหารการสอนประจ ารายวชา ช

บทท 1 ววฒนาการและลกษณะทวไปของสงคมไทย 3

1. ววฒนาการของสงคมไทย 3

2. บรบททางสงคมกอนเปนอาณาจกรสโขทย 5

3. ววฒนาการทางการเมองการปกครอง ทางเศรษฐกจ 6

และทางสงคมไทยสมยสโขทย-รตนโกสนทร

3.1 สมยสโขทย (พ.ศ. 1780-1893) 7

3.2 สมยอยธยา (พ.ศ. 1892-2310) 13

3.3 สมยธนบร (พ.ศ. 2310-2325) 29

3.4 สมยรตนโกสนทร 36

4. ลกษณะทวไปของสงคมไทย 65

4.1 ลกษณะทางภมศาสตร 65

4.2 สงคมชนบทและสงคมเมองของไทย 68

5. สถาบนสงคม 72

5.1 ความหมายของสถาบนสงคม 72

5.2 หนาทของสถาบนสงคม 73

5.3 สถาบนทส าคญของไทย 74

6. สรป 76

7. ค าถามทายบทเพอการอภปราย 77

บทท 2 วฒนธรรมและประเพณไทย 80

1. วฒนธรรม 80

1.1 ความหมายของวฒนธรรม 80

ค

หนา

1.2 ลกษณะของวฒนธรรม 82

1.3 องคประกอบของวฒนธรรม 84

1.4 ประเภทของวฒนธรรม 85

1.5 ความส าคญของวฒนธรรม 86

2. วฒนธรรมไทย 87

2.1 ความหมายของวฒนธรรมไทย 88

2.2 ทมาของวฒนธรรมไทย 88

2.3 ประเภทของวฒนธรรมไทย 90

2.4 เอกลกษณของวฒนธรรมไทย 91

3. ประเพณไทย 94

3.1 ความหมายของประเพณไทย 94

3.2 ปจจยการเกดประเพณไทย 96

3.3 ประเภทของประเพณไทย 97

3.4 ประเพณทส าคญของไทย 99

3.5 ประเพณทส าคญของภมภาคตางๆ ของไทย 110

3.6 ความส าคญของประเพณไทย 122

4. สรป 123


บทท 3 การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม 127

1. ความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม 127

1.1 ความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคม 127

1.2 ความหมายของการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม 129

2. สาเหตของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม 130

3. รปแบบของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม 134

4. ผลของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม 135

5. แนวโนมกระบวนการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมในปจจบน 136

6. สรป 138

ง

หนา


บทท 4 ภมปญญาทองถนและปราชญชาวบาน 142

1. ภมปญญาทองถน 142

1.1 ความหมายของภมปญญาทองถน 142

1.2 ลกษณะของภมปญญาทองถน 144

1.3 ทมาของภมปญญาทองถน 146

1.4 ความส าคญของภมปญญาทองถน 147

1.5 สาขาของภมปญญาทองถน 151

2. ภมปญญาทองถนสภาค 155

2.1 ภมปญญาทองถนภาคเหนอ 155

2.2 ภมปญญาทองถนอสาน 163

2.3 ภมปญญาทองถนภาคใต 168

2.4 ภมปญญาทองถนภาคกลาง 172

3. กระบวนการถายทอดภมปญญาทองถน 174

4. การอนรกษภมปญญาทองถน 180

5. ปราชญชาวบาน 181

6. สรป 188


บทท 5 การพฒนาสงคมไทย 192

1. ความหมายของการพฒนา 192

2. แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต 193

3. โครงการอนเนองมาจากพระราชด าร 201

4. ทฤษฎใหมและเศรษฐกจพอเพยง 215

4.1 ทฤษฎใหม 215

4.2 เศรษฐกจพอเพยง 220

5. ยทธศาสตรชาต 20 ป 225

6. สรป 226

จ

หนา


บทท 6 พนถนอดรธาน 232

1. ความเปนมาของอดรธาน 232

1.1 อดรธานกอนสมยประวตศาสตร 233

1.2 อดรธานสมยประวตศาสตร 237

2. สภาพทวไปของจงหวดอดรธาน 242

2.1 ลกษณะภมศาสตร 242

2.2 ลกษณะภมประเทศ 243

2.3 ลกษณะภมอากาศ 244

2.4 ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม 244

3. ลกษณะการเมองการปกครองของจงหวดอดรธาน 247

3.1 การเมองการปกครองของอดรธานในอดต 247

(ตนรชสมย – พ.ศ. 2475) 3.2 การเมองการปกครองของอดรธาน 249

หลงเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475

3.3 การเมองการปกครองของอดรธานสมยปจจบน 251

4. ลกษณะทางเศรษฐกจของจงหวดอดรธาน 251

4.1 พฒนาการทางเศรษฐกจของเมองอดรธาน 251

4.2 เศรษฐกจของจงหวดอดรธานในปจจบน 253

4.3 ปจจยกระตนเศรษฐกจของเมองอดรธานในปจจบน 257

5. ลกษณะทางสงคมของจงหวดอดรธาน 258

5.1 กลมชาตพนธในจงหวดอดรธาน 258

5.2 วถชวตของชาวอดรธาน 259

5.3 ประเพณทองถนจงหวดอดรธาน 260

5.4 ปญหาทางสงคมจงหวดอดรธาน 262

6. จไอในเมองอดรธาน 264

6.1 ทมาของจไอ 264

ฉ

หนา

6.2 การเขามาของทหารจไอ 264

6.3 ปรากฏการณของทหารจไอในเมองอดรธาน 266

7. แนวโนมการเปลยนแปลงของเมองอดรธาน 276

8. สรป 280


บรรณานกรม 283

ประวตผ เขยน 290

ช

แผนบรหารการสอนประจ ารายวชา

รายวชา วถไทยพนถนอดรธาน (GE30001) (Thai Livings and Udon Thani Identity)

จ านวนหนวยกต 2 หนวยกต

จ านวนชวโมง/สปดาห 2 (2-0-4)

อาจารยผสอน ผชวยศาสตราจารย ดร.สภร สมอนา (GE4) ส านกวชาศกษาทวไป

ค าอธบายรายวชา

ศกษา วเคราะห และสงเคราะห สงคม วฒนธรรม การธ ารงรกษา พฒนาและสบทอดวฒนธรรม ตลอดจนความส าคญของภมปญญา แนวคด รปแบบและสาระในแตละภมภาค มงเนนภมปญญาพนถนอดธาน และการพฒนาสงคมไทยตามแนวพระราชด าร เพอน าไปประยกตใชในชวตประจ าวน

วตถประสงค

1. เพอใหมความร ความเขาใจ และความส านกในระบบคณคาของความเปนไทย

2. เพอใหเกดความเขาใจลกซงเกยวกบวฒนธรรมและประเพณไทย

3. เพอใหมความเขาใจเกยวกบการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมไทย

4. เพอใหเกดการเรยนร รจกวเคราะหระบบการคด และวถชวตของคนไทย

5. เพอใหเรยนรและมความเขาใจถงแนวทางการพฒนาสงคมไทย

6. เพอใหเกดจตส านกทดในความเปนทองถน

เนอหา

สปดาหท 1 ปฐมนเทศเกยวกบการเรยนการสอน การวดผล (2 คาบ) และประเมนผล

สปดาหท 2-3 บทท 1 ววฒนาการและลกษณะทวไปของสงคมไทย (4 คาบ) 1. ววฒนาการของสงคมไทย

2. บรบททางสงคมกอนเปนอาณาจกรสโขทย

ซ

3. ววฒนาการทางการเมองการปกครอง ทางเศรษฐกจ และทางสงคมไทยสมยสโขทย-รตนโกสนทร

4. ลกษณะทวไปของสงคมไทย

5. สถาบนทางสงคม

สปดาหท 4-5 บทท 2 วฒนธรรมและประเพณไทย (4 คาบ) 1. วฒนธรรม

2. วฒนธรรมไทย

3. ประเพณไทย

สปดาหท 6 บทท 3 การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม (2 คาบ) 1. ความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

2. สาเหตของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

3. รปแบบของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

4. ผลของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

5. แนวโนมกระบวนการเปลยนแปลงทางสงคมและ

วฒนธรรมในปจจบน

สปดาหท 7-8 บทท 4 ภมปญญาทองถนและปราชญชาวบาน (4 คาบ) 1. ภมปญญาทองถน

2. ภมปญญาทองถนสภาค

3. กระบวนการถายทอดภมปญญาทองถน

4. การอนรกษภมปญญาทองถน

5. ปราชญชาวบาน

สปดาหท 9 วดผลระหวางภาคเรยน (2 คาบ) สปดาหท 10-11 บทท 5 การพฒนาสงคมไทย (4 คาบ) 1. ความหมายของการพฒนา

2. แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต 3. โครงการอนเนองมาจากพระราชด าร

4. ทฤษฎใหมและเศรษฐกจพอเพยง

5. ยทธศาสตรชาต 20 ป

ฌ

สปดาหท 12-14 บทท 6 พนถนอดรธาน (6 คาบ) 1. ความเปนมาของเมองอดรธาน

2. สภาพทวไปของจงหวดอดรธาน

3. ลกษณะการเมองการปกครองของจงหวดอดรธาน

4. ลกษณะทางเศรษฐกจของจงหวดอดรธาน

5. ลกษณะทางสงคมของจงหวดอดรธาน

6. จไอในเมองอดรธาน

7. แนวโนมการเปลยนแปลงของเมองอดรธาน

สปดาหท 15 ทบทวนเนอหา (2 คาบ) สปดาหท 16 วดผลปลายภาคเรยน (2 คาบ)

กจกรรมการเรยนการสอน

1. บรรยายประกอบสอโสตทศนปกรณ ชมวดทศน

2. กจกรรมกลมและอภปรายตามหวขอทก าหนด

3. คนควาและจดท ารายงาน

4. ศกษานอกสถานท

สอการเรยนการสอน

ชดการสอน, แผนท, แผนโปรงใส, วดทศน, กระดาษ Flip Chart, Power Point

Presentation

การวดและประเมนผล

คะแนนระหวางภาค 70 %

-เวลาเรยนและความเอาใจใส 10 %

-การรวมกจกรรม รายงาน 30 %

-แบบประเมน 10 %

-สอบระหวางภาค 20 %

คะแนนสอบปลายภาค 30 %

ญ

เกณฑการประเมนผล

คะแนน เกรด คะแนน เกรด

0-49 F 65-69 C+

50-54 D 70-74 B

55-59 D+ 75-79 B+

60-64 C 80-100 A

1

แผนบรหารการสอนประจ าบทท 1

หวขอเนอหาประจ าบทท 1 ววฒนาการและลกษณะทวไปของสงคมไทย

1. ววฒนาการของสงคมไทย


3. ววฒนาการทางการเมองการปกครอง ทางเศรษฐกจ และทางสงคมไทยสมยสโขทย-

รตนโกสนทร


5. สถาบนทางสงคม

วตถประสงคการเรยนร

1. วเคราะหปจจยทท าใหเกดความรงเรองและตกต าในแตละยคสมยได

2. วเคราะหองคประกอบทท าใหสงคมรอดพนจากภาวะวกฤตในแตละยคสมยได

3. มความภาคภมใจในความเปนมาของสงคมไทยและภาคภมใจวรกรรมของบรรพบรษไทย

4. อธบายลกษณะของสงคมไทยได

5. ระบความแตกตางระหวางสงคมเมองและสงคมชนบทได

ทงน การจดกระบวนการเรยนการสอนในบทนมวตถประสงคหลกใหนกศกษามความร ความเขาใจ และความส านกในระบบคณคาของความเปนไทย

กจกรรมการเรยนร

1. ศกษาเนอหาในบทเรยนและเรองทเกยวของกอนเขาเรยน

2. แบงกลมศกษาววฒนาการของสงคมไทยในแตละสมย จากนนชวยกนวเคราะหลกษณะทางการเมอง เศรษฐกจ และสงคม แตละสมยลงใน Flip Chart ภายใตประเดน

2.1 ปจจยทสงผลตอความเจรญรงเรองและตกต าในแตละสมย

2.2 องคประกอบทชวยใหแตละสมยรอดพนจากภาวะวกฤตตางๆ

3. สงตวแทนน าเสนอหนาชนเรยน เปดใหอภปราย ซกถาม แลกเปลยนประเดน

4. บรรยายสรปววฒนาการและลกษณะทวไปของสงคมไทย

2


1. เอกสารค าสอน

2. ต าราทเกยวของกบหวขอเนอหา

3. แผนท รปภาพ วดทศน

4. Power Point Presentation

การวดผลและประเมนผล

1. สงเกตและประเมนจากการมสวนรวมในกจกรรม

2. สงเกตและประเมนจากการตงประเดนปญหา การน าเสนอ การตอบค าถาม

3. ประเมนจากการทบทวนเนอหาประจ าบทและการตอบค าถามทายบท

3

บทท 1

ววฒนาการและลกษณะทวไปของสงคมไทย

สงคมไทยเปนสงคมทมประวตความเปนมาอนยาวนาน เปนสงคมเกาแกสงคมหนงในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตทอดมไปดวยมรดกทางสงคมและวฒนธรรม ตลอดระยะเวลาตงแตเรมประวตศาสตร สงคมไทยไดสงสมความคด ความร มมรดกทางวฒนธรรมอยางตอเนอง และมววฒนาการเจรญมาโดยล าดบ ตงแตสมยอาณาจกรลานนา สมยสโขทย สมยอยธยา สมยกรงธนบร สมยรตนโกสนทร กระทงสมยปจจบน

1. ววฒนาการของสงคมไทย

ประเทศไทยในสมยโบราณเปนดนแดนใหญและมความเกาแกไมแพดนแดนอนๆ ในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต จากหลกฐานพบวาดนแดนทเปนประเทศไทยปจจบน เดมในอดตเคยเรยกวา “สยาม” (อนรกษ ปญญานเคราะห, 2553 : 11) มากอน ซงการเรยกชอวาสยาม รชน เศรษโฐ (2523 : 19) อธบายวา การเรยกชอถนทอยของคนไทยเปน “สยาม” ปรากฏมานานแลว ตงแตเรมการตดตอคาขายกบชาวจน นอกจากนนยงปรากฏวามชาวยโรปไดเรยกชอประเทศไทยวา “สยาม” ดวยเชนกน จนในเวลาตอมาสมยพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว กไดทรงโปรดเกลาฯ ใหมการเรยกประเทศสยามเปนครงแรก ดงปรากฏหลกฐานจากสญญาทางพระราชไมตรระหวางไทยกบองกฤษ เมอป พ.ศ. 3299 จนกระทงในรฐบาลสมยจอมพล ป. พบลสงคราม เปนนายกรฐมนตรจงไดเปลยนชอประเทศจาก “สยาม” เปน “ไทย” ดงประกาศส านกนายกรฐมนตรวาดวยรฐนยม โดยใชชอประเทศ ประชาชน สญชาต เมอวนท 24 มถนายน พ.ศ. 2482 และใชตอมาจนกระทงปจจบน

หากแตความพยายามในการคนควาหาถนก าเนดของคนไทยไดรเรมขนจากนกวชาการชาวตะวนตกเปนสวนใหญ ซงสนใจทจะศกษาเรองราวความเปนมาของชนชาตไทย สวนนกวชาการชาวไทยหลายคนกมความสนใจท าการศกษาเกยวกบประวตความเปนมาและถนก าเนดของคนไทย ดงแสดงในงานคนควาของ สพตรา สภาพ (2523 : 2-3) เมอครงทมการอภปรายของคณะกรรมการช าระประวตศาสตรไทย ส านกนายกรฐมนตร เรองถนก าเนดของชนชาตไทยเมอวนท 9 กรกฎาคม 2550 โดยระบถงถนฐานเดมของคนไทยไวดงน

4

1) สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ทรงมความเหนวาถนเดมของคนไทยอยทางทศตะวนออกเฉยงใตของจน แถบมณฑลกวางตง กวางส และยนนาน ตอมาถกจนรกรานจนถอยรนลงมาทางใต กอนทจะกระจดกระจายไปตามถนฐานตางๆ หลายทศทางลงมาสดนแดนทเปนประเทศไทย

2) ขนวจตรมาตรา มความเหนวาเดมทเดยวคนไทยตงหลกแหลงอยแถบเทอกเขาอลไตในมองโกเลยเมอหลายพนปมากอน ตอมาไดอพยพจากใจกลางทวปเอเชยลงมาแถบทางลมแมน าแยงซเกยง (จนตอนใต) และลงมาสดนแดนทเปนประเทศไทยตามล าดบ

3) เอกสารจนระบวา บรเวณทางใตของของลมแมน าแยงซเกยงเปนถนทอยของชนชาตตางๆ หลายเผาทไมใชจนซงรวมถงชนชาตไทยดวย และมความสมพนธใกลชดกบจน ตอมาชนชาตไทยไดอพยพลงมาทางใตเปนระยะและมาตงหลกแหลงทมณฑลยนนานกอนทจะเขามาอาศยอยในดนแดนทเปนประเทศไทยปจจบน

4) นกประวตศาสตรชาวตะวนตกหลายคนสรปวา ถนเดมของไทยอยทางภาคตะวนตกของมณฑลเสฉวน แตตอมาไดถอยรนลงมาทางใตและตงอาณาจกรนานเจาขนตอนปลายพทธศตวรรษท 12 ซงวานบเปนอาณาจกรสดทายทตงในดนแดนจน ตอมาเมอถกจนรกรานอกชนชาตไทยจงคอยๆ อพยพยายลงมาทางใตจนมาตงถนฐานในคาบสมทรอนโดจน

5) พอล เบเนดกส นกมานษยวทยาชาวอเมรกน มความเหนวาคนไทยมเชอชาตเดยวกบชาวอนโดนเซย มลาย และฟลปปนส ซงจดอยในตระกลออสโตรนเซยน โดยมถนเดมอยแถบเสนศนยสตร กอนทจะอพยพขนไปทางเหนอสดนแดนภาคตะวนออกเฉยงใตของจน บรเวณกวางเจา กวางส กวางตง และเกาะไหหล า ตอมาถกจนรกรานจงอพยพถอยรนลงมายงถนเดมอก สวนพวกทไมไดอพยพลงมากกระจดกระจายอยทางตอนใตของจน

6) การขดคนทางโบราณคดในระยะเวลา 20 ปทผานมา ไดพบแหลงอารยธรรมสมยกอนประวตศาสตรในประเทศไทยทส าคญหลายแหง เชน บานเกา จงหวดกาญจนบร และทบานเชยง จงหวดอดรธาน ซงไดมการพสจนวาโครงกระดก เครองใช เครองปนดนเผาเขยนลายส มอายเกาแกถง 4,000-5,000 ปมาแลว ผลของการขดคนทางโบราณคดในครงนนท าใหเกดแนวคดใหมวา ชนชาตไทยอาจมถนก าเนดอยในดนแดนแถบนมากอนโดยมไดอพยพมาจากทใด

5

เหนไดวาความคดเหนเกยวกบถนก าเนดของคนไทยนนเปนไปอยางหลากหลาย แตสวนใหญยงเชอวาคนไทยมถนฐานเดมอยทางทศตะวนออกเฉยงใตของจน และความเหนตางๆ เหลานยงเปนขอถกเถยงทยงไมลงรอยและยงหาขอสรปทชดเจนไมได ถงกระนนกตามปจจบนยงมความพยายามจากนกประวตศาสตรในการคนหาและพสจนขอเทจจรงอยตลอดเวลา


เดมดนแดนสวรรณภม (ดนแดนทอยบรเวณลมน าเจาพระยา) มสภาพเปนรฐอสระเลกๆ กระจดกระจายอยบรเวณลมแมน า แตปญหาระหวางอาณาจกรกมพชา (กมพชาปจจบน) กบอาณาจกรจามปา (เวยดนามปจจบน) ตงแตพทธศตวรรษท 16 จนพทธศตวรรษท 18 เปนสาเหตประการส าคญทท าให “ขอม” หมดบทบาทในดนแดนแถบลมน าเจาพระยา ดวยเหตของความขดแยงของ 2 อาณาจกร จงไดกลายเปนชองวางใหอาณาจกรหรอแควนตางๆ เชน แควน อโยธยา (ละโว) แควนสพรรณภม แควนนครศรธรรมราช และแควนหรภญชย ซงเปนอาณาจกรทกอตวขนจากชมชนดงเดมไดรวมตวกนกอตงรฐอสระ หลงจากทตองเผชญกบการปกครองของขอมมานานนบศตวรรษ

“สโขทย” นบเปนอาณาจกรทกอตวขนภายใตบรบททางสงคมท “ขอม” เสอมอทธพลจากดนแดนสวรรณภม เพราะเหตทอาณาจกรกมพชากบอาณาจกรจามปาเกดความขดแยงกน โดยเฉพาะการทาทายอ านาจตอกนในชวงตงแตพทธศตวรรษท 16 - 18 ท าใหเปนชองวางส าคญส าหรบแควนตางๆ ซงเคยถกปกครองโดยขอมมานาน ไดถอโอกาสรวมตวกนตงเปนแควนอสระขน ไดแก แควนลานนา และแควนสโขทย ตอมาใน พ.ศ. 1893 อาณาจกรอยธยาไดกอตวขนโดยเปนการรวมตวของแควนสพรรณภมและแควนละโวเขาดวยกน บนพนฐานความสมพนธกนทางเครอญาต กระทงตงแตสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ พระมหากษตรยแหงอยธยาไดเกดการทาทายอ านาจอาณาจกรสโขทย โดยอาณาจกรอยธยาไดขยายอ านาจเขาครอบครองอาณาจกรสโขทยแบบสมบรณ จนในทสดกสามารถเปลยนรปแบบการปกครองจากระบอบ “พอปกครองลก” เปน “สมบรณาญาสทธราช” ทพระมหากษตรยเปนผ มอ านาจสงสด ขณะทรปแบบการปกครองดงกลาวกถกน ามาใชส าหรบสมยธนบร และสมยรตนโกสนทร (ถงรชกาลท 7) อยางไรกตามในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว (รชกาลท 5) พระมหากษตรยแหงรตนโกสนทรไดทรงปฏรประบบสงคมดวยการยกเลกระบบ ”ทาส” และ “ไพร” ซงนบไดวาเปนตนแบบของการปฏรประบบสงคมของไทย

6

ภาพ : รฐอสระกอนการสถาปนาอาณาจกรสโขทย

(ทมา : http://social-history.exteen.com/20101117/entry)

3. ววฒนาการทางการเมองการปกครอง ทางเศรษฐกจ และทางสงคมไทยสมยสโขทย-รตนโกสนทร

เปนทรบทราบกนวาการศกษาถงววฒนาการของสงคมไทยมกจะเรมตนทการศกษาอาณาจกรสโขทยเปนแหงแรก ทงๆ ทในความเปนจรงแลวยงมอาณาจกรอนๆ อกมากทเกดขนกอนและมความเจรญรงเรองมากอนอาณาจกรสโขทย เชน อาณาจกรลานชางทมเมองเชยงใหมเปนศนยกลางความเจรญ อาณาจกรนครศรธรรมราชซงเคยเจรญรงเรองในดนแดนทางทศใตของลมน าเจาพระยา รวมไปถงอาณาจกรทเกาแกกอนหนานนมานาน เชน อาณาจกรทวารวด (พทธศตวรรษท 11-16) อาณาจกรละโว (พทธศตวรรษท 12-18) อาณาจกรตามพรลงค (พทธศตวรรษท 7-19) อาณาจกรศรวชย (พทธศตวรรษท 13-19) เปนตน

แตการเรมตนศกษานอาจจะเปนเพราะวา อาณาจกรสโขทยเปนอาณาจกรทปรากฏอารยธรรมและมการจารกหลกฐานทใกลเคยงกบการศกษาในยคประวตศาสตร กลาวคอ มการ

7

บนทกเรองราวทางประวตศาสตรทเปนลายลกษณอกษร มภาษาทเปนของชนชาตตนเองอยางชดเจน โดยเฉพาะการมอกษรไทยและการใชภาษาไทย (เดมไทยใชอกษรขอมโบราณ มอญ และสนสกฤต) อกทงยงมสงทแสดงใหเหนถงความเปนอารยะ ไมวาจะเปนการออกแบบการบรหารราชการแผนดน การปกครองทมรปแบบทชดเจน ดวยเหตนเองบรรดานกประวตศาสตรทงหลายจงถอวาอาณาจกรสโขทยเปนอาณาจกรแหงแรกของประวตศาสตรไทย

3.1 สมยสโขทย (พ.ศ. 1780-1893)

3.1.1 การกอตวเปนอาณาจกรสโขทย

อาณาจกรสโขทยกอตวและเรมเจรญขนในชวงพทธศตวรรษท 18

ภายหลงจากขอมเสอมอทธพลลงจากดนแดนลมน าเจาพระยา

กอนหนาทอาณาจกรขอมซงเปนอาณาจกรทยงใหญและมอทธพลมานานจะเสอมอทธพลลง เดมทขอมเคยเจรญรงเรองและเคยแผอทธพลมาปกคลมดนแดนในแถบลมน าเจาพระยา ตงแตในรชสมยพระเจาสรยวรมนท 1 (ราวป พ.ศ. 1545 - 1593) (พลาดศย สทธธญกจ, 2547 : 368-375) ครงทอาณาจกรขอมเจรญรงเรองจนถงขดสงสดนน ขอมสามารถแผอทธพลไปปกคลมอาณาจกรตางๆ เปนอาณาเขตทกวางขวาง ไดแก ทศเหนอ ตงแตราชส านกขอมไปจนถงอาณาจกรจามปา (เวยดนาม) ทศใต มอาณาเขตจรดทะเล ทศตะวนตก มอทธพลเขาไปยงดนแดนพกาม (พมา) โดยหลกฐานทแสดงใหเหนถงอทธพลของขอม คอ นครวด (สมบต ธ ารงธญวงศ, 2548 : 5) รวมไปถงหลกฐานจ าพวกปราสาทหน เสมาหน ศลาแลง กอนทขอมจะคอยๆ เสอมอทธพลลงในชวงปลายของพระเจาชยวรมนท 7 กษตรยแหงขอม

การเสอมอทธพลของขอม ชาญวทย เกษตรศร (2537 : 76-78 และกรมศลปากร, 2550 ข : 4) นกประวตศาสตรไทยทท าการวเคราะหเกยวกบชนชาตขอม เคยวเคราะหถงสาเหตทขอมเสอมอทธพลลงจากดนแดนลมน าเจาพระยาโดยระบวา เกดขนจากขอมไปใหความส าคญกบการขยายอ านาจเขาไปปกครองยงจามปา (เวยดนาม) จนละเลยทจะควบคมดนแดนในแถบลมน าเจาพระยาทอยในการปกครอง ท าใหเกดชองวางระหวางอ านาจ (Power Vacuum) ขน ประกอบกบพระมหากษตรยทขนครองราชยภายหลงจากพระเจาชยวรมนท 7 มอ านาจออนแอลง จงเปนเหตใหรฐอสระตางๆ รวมไปจนถงอาณาจกรทเคยตกอยภายใตอทธพลของขอมถอโอกาสประกาศตวเปนอสระ

8

ส าหรบอาณาจกรสโขทย ถอเปนหนงในหลายอาณาจกร1 ทประกาศตวเปนอสระจากขอม (ราวป พ.ศ. 1800) จากนนไดเรมสถาปนาอาณาจกรใหมความเจรญรงเรองโดยพอขนศรอนทราทตย ปฐมกษตรยแหงราชวงศ “พระรวง” ตามมาดวยพอขนบาลเมอง (พระโอรสองคท 2) และพอขนรามค าแหงมหาราช (พระโอรสองคท 3) อยางไรกตามหลงจากทพอขนศรอนทราทตยทรงสวรรคต พอขนบาลเมองกไดขนปกครองกรงสโขทยตอจากพระองคแตเปนเวลาไมนานนก กระทงการครองราชยมาถงสมยพอขนรามค าแหงมหาราช

อาณาจกรสโขทยในชวง 3 รชสมยแรกนน คอตงแตพอขนศรอนทราทตย พอขนบาลเมอง จนถงพอขนรามค าแหงมหาราช ถอวาเจรญรงเรองทสด โดยเฉพาะในสมยทพระมหากษตรย 3 พระองคแหงราชวงศพระรวงทรงครองราชยตอเนองอยนน พระองคทรงวางรากฐานบานเมองใหเจรญกาวหนาในหลายๆ ดาน ทงดานการเมองการปกครอง ดานเศรษฐกจ และดานสงคม กลาวคอ

3.1.2 ลกษณะการเมองการปกครอง

สมยสโขทยมการจดรปแบบการปกครองเปนระบอบ “พอปกครองลก” (Paternalism) หรอ “ปตาธปไตย” โดยเฉพาะในชวง 3 รชสมยแรก กลาวคอ เปนรปแบบการปกครองทผปกครอง คอ พระมหากษตรย กบผ ใตการปกครอง คอ ราษฎร มความสมพนธใกลชดกน โดยความสมพนธนววฒนาการมาจากสงคมแบบเครอญาต

ลกษณะของความสมพนธทเกดขนพระมหากษตรยจะเปรยบเสมอน “พอ” สวนราษฎรเปรยบเสมอน “ลก” ดงนนราษฎรจงเรยกชอพระมหากษตรยวา “พอขน” ซงพอขนในฐานะพระมหากษตรยสามารถเปนไดทงผปกครองและผ ทมอ านาจสงสด คอ มอ านาจสทธขาดเหนอชวตของราษฎรดวยเชนกน หากแตการปกครองทเปนความสมพนธระหวางพอกบลกในลกษณะน การใชอ านาจของพระมหากษตรยจะอยบนพนฐานของการใหสทธเสรภาพแกราษฎรทกๆ ดาน โดยเฉพาะในสมยพอขนรามค าแหงมหาราช ราษฎรในสงคมสโขทยมสทธเสรภาพคอนขางสง ไมวาจะเปนการประกอบอาชพทไมมการเกบภาษจงกอบ ดงปรากฏในศลาจารก ความวา “.....เจาเมองบเอาจกอบ ในไพรลทาง.....”

__________________________________________________

1 อาณาจกรลานนาตงตนเปนอสระไดราวป พ.ศ. 1827 อาณาจกรอยธยาราวป พ.ศ. 1893 อาณาจกรลานชางราวป พ.ศ. 1896

9

การใหเสรภาพในการคาขาย “.....ลทางเพอจงววไปคา ขมาไปขาย ใครจกใครคาชางคา ใครจกใครคามาคา ใครจกใครคาเงนคาทองคา .....” การใหราษฎรมสทธในการรองทกขตอพระมหากษตรยไดโดยตรง “.....ในปากประตมกะดง อนณง แขวนไวหน ไพรฟาหนาปก กลางบานกลางเมอง มถอยมความ เจบทองของใจ มนจกกลาวถง เจาถงขนบไร ไปสนกะดง

อนทานแขวนไว พอขนรามค าแหงเจาเมองไดยน เรยกเมอถาม สวนความแกมนดวยชอ ไพรในเมองสโขทยจงชม.....” นอกจากนนยงบ าบดทกขบ ารงสขของราษฎรใหไดรบความยตธรรมเสมอนพอดแลลกใหไดรบความยตธรรมอยางเสมอหนา เชน “.....ไพรฟาลกเจาลกขนผผแลผแผกแสกกวางกน สวนทางดแทแลจงแลงความแกขาดวยซอ บเขาผลกมกผซอน......” เปนตน

อยางไรกตาม สงทถอวาเปนรากฐานใหมทส าคญของสมยสโขทยกคอการวางรากฐานการปกครองบานเมองใหมลกษณะเปนการกระจายอ านาจ โดยใชเมองหลวงเปนศนยกลางในการปกครองแลวกระจายอ านาจการปกครองไปยงหวเมองตางๆ ดงน

1) การปกครองเมองหลวงหรอราชธาน

มเมองส าคญคอเมองหลวงซงกคอสโขทย ใชเปนทประทบ เปนทวาราชการหรอบรหารราชการแผนดนของพระมหากษตรย โดยเมองหลวงมอ านาจในการควบคมไปยงเมองลกหลวงหรอเมองหนาดาน

2) การปกครองหวเมอง

สมยสโขทยแบงการปกครองในสวนของหวเมองออกเปน 3 สวนตามล าดบความส าคญของหวเมอง คอ

(1) หวเมองชนใน คอ เมองลกหลวง บางครงอาจเรยกวาเมองหนาดาน เปนเมองทอยถดจากเมองหลวงออกไป มความส าคญในฐานะเปนเมองทท าหนาทปองกนขาศกศตร โดยพระมหากษตรยจะทรงแตงตงใหราชวงศไปปกครอง เมองลกหลวงในสมยสโขทย (ดนย ไชยโยธา, 2546 : 101-104) ไดแก

ทศเหนอ คอ เมองศรสชนาลย หรอ เชลยง (สวรรคโลก) ทศตะวนออก คอ เมองสองแคว (จงหวดพษณโลกในปจจบน) ทศใต คอ เมองสระหลวง (จงหวดพจตรในปจจบน)

10

ทศตะวนตก คอ เมองนครชม (จงหวดก าแพงเพชรในปจจบน)

(2) หวเมองชนนอก เปนเมองทอยถดจากเมอลกหลวงออกไป บางครงเรยกวา “เมองทาวพระยามหานคร” ลกษณะของเมองนสวนใหญเปนเมองขนาดกลางไปถงใหญและมเมองเลกอยรายลอม ทงนเมองเลกๆ ทอยรายลอมดงกลาวตองขนตรงตออ านาจของหวเมองชนนอกซงถกแตงตงโดยพระมหากษตรยทอยเมองหลวง การปกครองในหวเมองสวนนจงใหเจาเมองเดมเปนผปกครอง โดยยงคงปลอยใหมอสระบางแตยงตองคอยไดรบการตรวจตราจากเมองหลวง หวเมองชนนอกทส าคญ เชน เมองแพรก (อ าเภอสรรคบร จงหวดชยนาท) เมองอทอง (อ าเภออทอง จงหวดสพรรณบร) เมองราชบร เมองตะนาวศร เมองเพชรบร เมองแพร เมองเพชรบรณ เมองศรเทพ (อ าเภอวเชยรบร จงหวดเพชรบรณ) (จกษ พนธชเพชร, 2555 : 39)

(3) เมองประเทศราช หรอเมองขน เปนเมองภายนอกอาณาจกรสโขทยทยอมสวามภกดตออ านาจของเมองหลวง สวนใหญมาจากการแพสงครามหรอเกรงกลวตอพระบรมเดชานภาพ ทงนในการปกครองพระมหากษตรยจะไมเขาไปยงเกยวกบกจการภายในมากนก และยงคงปลอยใหเปนอสระในการปกครองโดยเจาเมองเดม แตเมองขนเหลานนตองสงสวยหรอเครองราชบรรณาการเพอแสดงความจงรกภกดและยอมรบอ านาจ รวมทงสงทหารมาชวยรบหากมการรองขอในยามศกสงคราม ตวอยางเมองประเทศราชของกรงสโขทยในรชสมยพอขนรามค าแหงมหาราช (พระยาด ารงราชานภาพ, 2468 : 29-30 อางในจกษ พนธชเพชร, 2555 : 39) เชน เมองนครศรธรรมราช เมองมะละกา เมองยะโฮร เมองทะวาย เมองเมาะตะมะ เมองหงสาวด เมองนาน เมองเซาะ (หลวงพระบาง) เมองเวยงจนทน เมองเวยงค า เปนตน

3.1.3 ลกษณะทางเศรษฐกจ

เศรษฐกจสมยกรงสโขทยด ารงอยบนพนฐานของ 3 ดาน ทส าคญๆ คอ เกษตรกรรม หตถกรรม และคาขาย โดยเฉพาะเกษตรกรรมถอเปนพนฐานทางเศรษฐกจทส าคญทสด ในสมยสโขทยมการสงเสรมใหราษฎรปลกขาว หมาก พล มะมวง มะขาม โดยเฉพาะขาวถอเปนพชทหลอเลยงราษฎรและเศรษฐกจของสโขทยไดเปนอยางด แตในบางปการผลตขาวกไมสมบรณมากนก เนองจากประสบปญหาฝนแลง น าทวม ซงท าใหนาขาวเสยหาย สงผลกระทบ

11

ตอราษฎรจนไดรบความเดอดรอน เพอแกไขปญหาดงกลาวชาวสโขทยจงไดคดคนระบบชลประทานขนาดเลกขน เรยกวา “ตระพง”2 และ “สรดภงส หรอ ท านบพระรวง”3 (ดงภาพ)

ตระพง

(ทมา : https://sites.google.com/site/ranbichaxiskhrimboran/haelng-thxng-theiyw)

สรดภงส

(ทมา : http://yimyaii.blogspot.com/2011/09/7.html)

นอกจากนกรงสโขทยยงมการท าหตถกรรมโดยเฉพาะเครองสงคโลก เครองปนดนเผา และหตถกรรมตางๆ โดยท าขนทงใชในหมราษฎรและน าไปขายยงตางประเทศผานระบบการซอขายของพอคาตางชาต เชน พอคาชาวจน ชวา ลงกา ฟลปปนส อนเดย โดยทไมมการจดเกบภาษแตอยางใด ฉะนนการเกษตร หตถกรรม และการคาขาย จงเปน 3 เสาหลกทส าคญทท าใหเศรษฐกจของกรงสโขทยสามารถด ารงอยได แมกรงสโขทยจะไมไดเปนเมองทมความสะดวกในการคาขายหรอมอาณาเขตเมองหลวงตดเสนทางการคาขายกตาม

__________________________________________________

2 รปแบบดงเดมจากขอมโบราณ

3 รปแบบทชนชาวสโขทยคดคนขนเอง

12

3.1.4 ลกษณะทางสงคม

สมยสโขทยเปนสงคมทประกอบดวยชนชนตางๆ อยางหลากหลาย ตงแตชนชนต าไปถงชนชนสง จากหลกศลาจารกของพอขนรามค าแหงมหาราชกลาวถงชนชนทางสงคมในสมยสโขทยโดยจ าแนกบคคลในสงคมออกเปน 6 ชนชน (ดนย ไชยโยธา, 2546 : 133-

134) คอ

พระมหากษตรย4 คอ ผปกครองสงสด เปนประมขของอาณาจกร ท าหนาทปกครอง บรหารราชการแผนดน บ าบดทกขบ ารงสขของราษฎร ซงในสมยสโขทยพระมหากษตรยทรงด ารงอยบนหลกทศพธราชธรรม คอ ปกครองราษฎรดวยหลกธรรมทางพระพทธศาสนา

เจานาย คอ กลมพระราชวงศทมเชอสายรวมกบพระมหากษตรย ถอเปนกลมบคคลทมความส าคญรองจากพระมหากษตรย มหนาทดแลหวเมองตางๆ แทนพระมหากษตรยและสามารถสบทอดราชสมบตตอจากพระมหากษตรยได

ขนนาง คอ กลมผปกครองระดบรองจากพระมหากษตรย ท าหนาทในการชวยเหลอพระมหากษตรยในการปกครองบานเมอง ควบคมก าลงไพรพลตามค าสงของพระมหากษตรยทงในยามออกศกสงครามและในยามบานเมองปกต ทงนอ านาจของขนนางอาจครอบคลมไปจนถงการดแลหวเมองตางๆ ดวย

นกบวช คอ พระสงฆในพระพทธศาสนา (รวมพราหมณและดาบส) มความส าคญในฐานะผ สบทอดและเผยแพรพระพทธศาสนา คอนขางมบทบาทสงตอการวางรากฐานความคด ความเชอ และเชอมรอยคนกลมตางๆ เขาดวยกน มหนาทในการอบรมสงสอนราษฎรใหประพฤตธรรม เปนผน าในการประกอบพธกรรม ทงนพระสงฆในสมยสโขทยจะอยภายใตการอปถมภของพระมหากษตรย

__________________________________________________

4 พระมหากษตรย 3 รชกาลแรกมพระนามวา “พอขน” น าหนา เชน พอขนศรอนทราทตย พอขนบานเมอง และพอขนรามค าแหงมหาราช สวนพระมหากษตรยองคตอๆ มาไดมการเปลยนมาใชค าวา “พระ” น าหนาพระนาม เชน พระมหาธรรมราชาท 1 จนถงพระมหาธรรมราชาท 4 กระนนในระยะหลงสโขทยทไดรบอทธพลจากวฒนธรรมอนเดย ฐานะของกษตรยไดเรมเปลยนแปลงเปนแบบ “เจากบขา” กลาวคอ มการเสรมสรางพระราชอ านาจของกษตรยตามแบบคตพราหมณ มการผนวกเอาความเชอทางพทธศาสนาเรองบญกรรมเขามาใช มหลกธรรมในการปกครองบานเมอง กษตรยจงเปนธรรมราชาและมฐานะสงสดในสงคม

13

ไพร คอ ราษฎรสวนใหญในสงคม มพนธะผกพนกบราชธานโดยตองเปนทหารยามสงคราม (ส าหรบชายฉกรรจ) เสยภาษอากรหรอแบงปนผลตผลใหแกราชธานบางสวน สวนใหญไพรจะถกเกณฑมาท างาน เชน งานเกษตรกรรม งานสรางถนนและถาวรวตถตางๆ

ขา คอ ราษฎรทเปนชนชนลางของสงคม การด าเนนชวตอาจจะไมมอสระมากนกเพราะตองท าหนาทหลกในการรบใชเจานายหรอขนนางตางๆ (ขาในสมยสโขทยไมถอวาเปนทาส มเพยงผ ทถกกวาดตอนจากสงครามเทานนทถอวาเปนทาส นนคอ ทาสเชลย)

3.2 สมยอยธยา (พ.ศ. 1892-2310)

อยธยาเปนอาณาจกรทมประวตศาสตรยาวนานถง 417 ป และถอวาเคยเปนเมองขนของสโขทยมากอน แตเมออาณาจกรสโขทยเสอมอทธพลลงจากดนแดนเหนอลมน าเจาพระยาในชวงพทธศตวรรษท 19 อยธยาซงเคยเปนรฐอสระมากอนไดประกาศตวเปนอสระและสถาปนาอาณาจกรขนมาพรอมกบรวมเอาสโขทยเขามาเปนสวนหนงของกรงศรอยธยา (สมยขนหลวงพระงว)

อาณาจกรอยธยากอตงขนเมอราว พ.ศ. 1893 โดยสมเดจพระรามาธบดท 1 หรอพระเจาอทองแหงราชวงศอทอง อยธยากอตวโดยเปนการรวมเอาสองเมองเขาดวยกน คอ เมองละโว (ลพบร) และเมองสพรรณภม (สพรรณบร) ซงราชธานแตเดมตงอยทเมองอโยธยา (ฝงตะวนออกของแมน าเจาพระยา อยใกลกบเมองละโว) แตมาภายหลงไดยายมาทกรงศรอยธยา เนองจากเหนวามท าเลทตงเหมาะแกการสรางบานแปงเมอง กลาวคอ กรงศรอยธยาตงอยบรเวณทมแมน า 3 สายไหลมาบรรจบกน คอ แมน าเจาพระยา แมน าปาสก และแมน าลพบร ท าใหบรเวณดงกลาวเหมาะส าหรบท าเกษตรกรรม ปศสตว และคาขาย และทส าคญพนทแหงน เหมาะส าหรบเปนพนทยทธศาสตรในการปองกนขาศกศตร เพราะมแมน าท าหนาทเปนคเมองทด

การกอตวขนของกรงศรอยธยาในบรเวณลมน าเจาพระยาตอนลางจงถอวาอยระหวางกลางของอาณาจกรเกาแกสองอาณาจกร คอ อาณาจกรสโขทยกบอาณาจกรขอม โดยเฉพาะอาณาจกรสโขทย กรงศรอยธยาสามารถรบเอาอทธพลทางความเชอแบบลทธธรรมราชามาใช สวนอทธพลของอาณาจกรขอม กรงศรอยธยากสามารถน าเอาอทธพลทางความเชอแบบลทธเทวราชามาใชดวยเชนกน การกอตวขนของกรงศรอยธยาจงเปนการผสมผสานของสองอารยธรรมเขาดวยกน

14

หากจะกลาวไปแลวกรงศรอยธยาถอวามพระมหากษตรยปกครองมากทสด ในระยะเวลา 417 ป มพระมหากษตรยปกครองถง 34 พระองค มราชวงศปกครองทงหมด 5 ราชวงศ ในระยะเวลาอนยาวนานนกรงศรอยธยามทงการปรบปรงและเปลยนแปลงบานเมองไปหลากหลายรปแบบ ซงขนอยกบวาพระมหากษตรยแตละพระองคและแตละราชวงศจะน ากรงศรอยธยาไปสทศทางใด บางพระองคกเนนการบรณะบานเมอง บางพระองคกใหความส าคญกบการกอบก เอกราช หรอบางพระองคใหความส าคญกบขยายอ านาจของกรงศรอยธยา

แตสงทพระมหากษตรยแหงกรงศรอยธยาสวนใหญยงคงด าเนนเหมอนๆ กนคอ รปแบบการบรหารราชการแผนดนและลกษณะการปกครองทยงคงยดถอเหมอนในสมยพระเจาอทอง ผ วางรากฐานความความเจรญใหกบกรงศรอยธยาพระองคแรก โดยเฉพาะการบรหารแผนดนซงรบเอารปแบบมาจากสโขทย แตมการปรบเปลยนบางอยางโดยน าเอารปแบบของขอมโบราณมารวมเขาดวย เวนแตลกษณะของการปกครองตามระบอบสมบรณาญาสทธราชยทกรงศรอยธยารบเอามาจากขอมโบราณโดยตรง ซงในการน าเสนอถงรายละเอยดของรปแบบการบรหารราชการแผนดนและลกษณะการปกครอง จะกลาวถงเฉพาะชวงทเกดการเปลยนแปลงส าคญๆ ตอกรงศรอยธยา กลาวคอ


ล ก ษ ณ ะ ก า ร ป ก ค ร อ ง ใ น ส ม ย ก ร ง ศ ร อ ย ธ ย า เ ป น ร ะ บ อ บ สมบรณาญาสทธราชย (Absolute Monacrhy) หรอราชาธปไตย ซงเปนระบอบการปกครองของขอมโบราณทผนวกเขากบความเชอของอนเดย โดยพระมหากษตรยทรงมฐานะเปนสมมตเทพ (Divine King) ตามความเชอของอนเดย หรอเทวราชา ทรงเปนเจาชวตของผอยใตการปกครองอยางราษฎร

ภายใตระบอบนถอวาอ านาจของพระมหากษตรยอยสงสดหรอเหนอชวตของราษฎรทกคน พระมหากษตรยสามารถบนดาลทกข สข หรอความเปนความตายใหแกผ ใตการปกครองในแผนดนได ขณะทค าตรสของพระมหากษตรยถอวาศกดสทธทสด ผ ทเปนราษฎรจะไมสามารถโตแยงหรอรองฎกาไดแตประการใด แมกระทงค าสงตางๆ ของพระมหากษตรยกถอเปนกฎหมายทใชส าหรบปกครองแผนดนดวย ความสมพนธทเกดขนระหวางพระมหากษตรยกบราษฎรจงมลกษณะเปน “นายกบบาว” หรอ “เจากบขา” ซงราษฎรเปรยบเสมอนขาทคอยรบ

15

ค าสงและปฏบตตามโดยไมมสทธโตแยง ขณะทพระมหากษตรยกมอ านาจลนพน สามารถใชอ านาจไดอยางเตมท

อยางไรกตาม การปกครองดวยระบอบสมบรณาญาสทธราชยของพระมหากษตรยในสมยกรงศรอยธยา แมดวาพระมหากษตรยจะทรงมอ านาจมากมายแตถาหากพจารณาใหดแลวจะเหนวาพระมหากษตรยทกๆ พระองคลวนแตมพระราชจรยวตรทเปยมไปดวยทศพธราชธรรม5 อนเปนหลกความเชอทางพระพทธศาสนาทสบมาจากสมยสโขทย ซงพระมหากษตรยไมใชอ านาจจนเกนเลย แตปกครองราษฎรโดยใชหลกทศพธราชธรรมเปนเครองก ากบในการใชอ านาจ

3.2.1.1 ลกษณะการบรหารราชการแผนดนสมยอยธยาตอนตน

(พ.ศ. 1893-1991)

เรมตงแตสมยสมเดจพระรามาธบดท 1 (พระเจาอทอง) ผสถาปนาอาณาจกรอยธยา จนถงสมยสมเดจพระบรมราชาธราชท 2 (เจาสามพระยา) โดยยงคงรปแบบการบรหารราชการแผนดนเหมอนในสมยสโขทย แตมการปรบปรงเปลยนแปลงบางสวนเพอใหเหมาะสมกบการเปลยนแปลงของบานเมอง โดยมการจดการปกรองเปน 3 สวน คอ

1) การปกครองสวนกลางหรอราชธาน

มเมองส าคญคอ เมองหลวง โดยเมองหลวงเปนทประทบของพระมหากษตรย ใชวาราชการ เปนศนยกลางการบรหารราชการแผนดน ในสมยนแบงการบรหารราชการแผนดนในสวนของเมองหลวงเปนแบบ “จตสดมภ” (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2505 : 96-167 อางในศรพร สเมธารตน, 2553 : 325) ไดแก

กรมเมอง (เ วยง) เ จากรมคอ ขนเ มอง มหนา ทรบผดชอบในการปกครองทองท ดและรกษาความสงบสขของราษฎรในราชธาน เชน การปราบปรามโจรผ ราย การลงโทษผกระท าผด

__________________________________________________

5 ประกอบดวย ทาน ศล บรจาค อาชวะ (ความซอตรง) มททวะ (ความออนโยน) ตบะ (ความเพยร) อกโกธะ (ความไมโกรธ) อวหงสา (ความไมเบยดเบยน) ขนต (ความอดทน) อวโรธนะ (ความเทยงธรรม)

16

กรมวง เจากรมคอ ขนวง มหนาทรบผดชอบบงคบบญชากจการในราชส านกและแบงเบาพระราชภารกจพระมหากษตรยในหนาทดานการยตธรรม คอ เปนตลาการในการพจารณาพพากษาคดตางๆ

กรมคลง เจากรมคอ ขนคลง มหนาทดแลรบผดชอบในการรกษาผลประโยชนของแผนดนทไดจากสวยอากร การใชจายพระราชทรพย การจดแตงส าเภาหลวงออกคาขายตางประเทศ การท าสญญาการคาและตดตอทางการทตกบตางประเทศ

กรมนา เจากรมคอ ขนนา มหนาทรบผดชอบเกยวกบการท ามาหากนของราษฎร เชน การท านา ท าไร ท าสวน ซงเกยวของกบการเพาะปลกในทดน การออกสทธในการถอทนา การเกบภาษทนา เรยกวา “หางขาง” เพอเอาไวเปนเสบยงส าหรบในยามสงคราม

ทงน เจากรมของจตสดมภจะตองขนตรงตออ านาจของพระมหากษตรย (ดงภาพ)

ภาพ : แผนผงการปกครองสวนกลางสมยอยธยาตอนตน

2) การปกครองสวนภมภาคหรอหวเมอง

เปนการบรหารราชการแผนดนในสวนทอยถดจากเมองหลวงออกไป ระยะหางใกลหรอไกลแลวแตพระมหากษตรยจะก าหนดขน แตสวนใหญจะสามารถเดนดวยเทาถงภายใน 2 วน โดยมการแบงการบรหารราชการแผนดนออกเปนดงน

(1) เมองลกหลวง คอ เมองทอยรายลอมเมองหลวง 4 ทศ บางครงเรยก “เมองหนาดาน” ตงขนเพอท าหนาทในการปกปองกนขาศกศตร สนบสนนความ

พระมหากษตรย

กรมเมอง (ขนเมอง)

กรมนา

(ขนนา) กรมวง (ขนวง)

กรมคลง (ขนคลง)

17

เขมแขงของเมองหลวง สวนใหญพระมหากษตรยจะแตงตงพระราชโอรสหรอเชอพระวงศใกลชดไปปกครอง ไดแก เมองลพบร (ทศเหนอ) เมองนครเขอนขนธ (ทศตะวนออก) เมองพระประแดง (ทศใต) เมองสพรรณบร (ทศตะวนตก) (ดงภาพ)

ภาพ : แผนผงการปกครองสวนภมภาคสมยอยธยาตอนตน

(2) หวเมองชนใน คอ เมองทอยถดจากเมองลกหลวงออกไป หรออาจตงอยรายรอบ มกเปนหวเมองใหญทมความส าคญตอความมนคงของเมองหลวง โดยพระมหากษตรยจะทรงแตงตงใหขนนางชนสงไปปกครอง ไดแก เมองนครอนทร เมองสงห เมองแพรก เมองสวรรค เมองชยนาท (ทศเหนอ) เมองปราจนบร เมองพระรถหรอเมองพนสนคม เมองชลบร (ทศตะวนออก) เมองเพชรบร (ทศใต) เมองราชบร (ทศตะวนตก) (สมบต ธ ารงธญวงศ, 2548 : 84)

(3) หวเมองชนนอก คอ เมองทอยถดจากเมองลกหลวงออกไป บางครงเรยกวา “เมองพระยามหานคร” พระมหากษตรยจะทรงตงใหเจาเมองเดมเปนผปกครอง มความสมพนธกบเมองหลวงในลกษณะโครงสรางแบบหลวม (Lossely Structured)

ทศตะวนตก ทศตะวนออก

ทศใต

เมองหลวง (อยธยา)

ลพบร

พระประแดง

นครเขอนขนธ สพรรณบร

18

คอนขางใหอสระในการปกครองกบเจาเมองแตตองถอน าพพฒนสตยา (ศรพร สเมธารตน, 2553

: 341) ไดแก เมองพษณโลก เมองศรสชนาลย เมองสโขทย เมองก าแพงเพชร (ทศเหนอ) เมอง โคราชบรหรอเมองนครราชสมา (ทศตะวนออก) เมองไชยา เมองนครศรธรรมราช เมองพทลง เมองสงขลา เมองถลาง (ทศใต) เมองตะนาวศร เมองทะวาย เมองเชยงกราน (ทศตะวนตก)

(4) เมองประเทศราช คอ เมองทอยหางไกลจากเมองลกหลวง บางครงเรยกวา “เมองขน” โดยพระมหากษตรยจากเมองหลวงจะทรงตงใหเจาเมองเดมเปนผปกครอง ใหอสระในการปกครองตามประเพณของเมอง ดงนนความสมพนธระหวางเมองหลวงกบเมองประเทศราชจงเปนลกษณะโครงสรางแบบหลวม การรกษาความสมพนธมกจะเปนไปในลกษณะของการสงเครองราชบรรณาการเพอแสดงถงความสวามภกด เชน เมองมะละกา เมองยะโฮร เขมร เปนตน

อยางไรกตาม ในสวนของหวเมองชนนอก และเมองประเทศราชนน พระมหากษตรยยงตองใหความส าคญเปนพเศษ แมจะเปนเมองทไดชอวาอยภายใตสวามภกดแตกตองเสดจออกตรวจตราแบบไมหางเพอปองกนการลกขนมาทาทายหรอแขงขอ โดยเฉพาะในชวงเปลยนผานระหวางพระมหากษตรยแตละพระองคหรอแตละราชวงศ ความสมพนธระหวางพระมหากษตรยในเมองหลวงกบเจาเมองเดมทอยหวเมองชนนอกกบเมองประเทศราชกจะเปลยนไปดวย

3) การปกครองสวนทองท

เปนการบรหารราชการแผนดนของเมองทอยรายลอมหวเมองในระดบการปกครองสวนภมภาค จดความสมพนธตามระดบของหวเมองตงแตใหญไปหาเลก โดยแบงเขตการปกครองออกเปนระดบแขวง ต าบล และหมบาน มผปกครองเปน หมนแขวง ก านน และผใหญบาน ตามล าดบ ซงทงหมดนขนตรงตออ านาจของเจาเมองทปกครองหวเมองนนๆ

3.2.1.2 ลกษณะการบรหารราชการแผนดนสมยอยธยาตอนกลาง (พ.ศ. 1991-2031)

เปนชวงหวเลยวหวตอส าคญในสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ เนองจากเมองลกหลวงทพระมหากษตรยเคยใหอสระในการปกครองสามารถสะสมก าลงไพรพลไดดวยตนเองโดยทพระมหากษตรยไมสามารถเขามาแทรกแซงไดมากนก ท าใหกลายเปนจดออน

19

ของการสะสมอ านาจ ก าลงพล ซงหลายครงไดเกดปรากฏการณของการลกขนมาทาทายอ านาจเมองหลวงหรอราชธานอนกลายเปนจดออนของอ านาจพระมหากษตรย เพอเปนการปองกนความเสยงและรกษาไวซงพระราชอ านาจของพระมหากษตรย สมเดจพระบรมไตรโลกนาถจง มการปรบโครงสรางการบรหารราชการแผนดนในยคของพระองค โดยลดทอนอ านาจของพระราชวงศในเมองลกหลวงลงดวยการยกเลกเมองลกหลวง และไมสงพระราชวงศไปปกครองเมองใดๆ ซงแสดงใหเหนวาพระองคไดใชวธกระชบอ านาจเขาสราชธาน (Centralization)

การปรบโครงสรางดงกลาวสงผลใหราชธานมกจการงานมากขน แตเพอรองรบโครงสรางใหมสมเดจพระบรมไตรโลกนาถไดมการปฏรปการบรหารราชการแผนดนบางสวนทงสวนกลาง สวนภมภาค และสวนทองท เพอความเหมาะสมกบการเปลยนแปลง ดงน

1) การปกครองสวนกลางหรอราชธาน

ใชการบรหารราชการแผนดนแบบจตสดมภเหมอนในสมยพระเจาอทอง แตปรบเพอใหรดกมมากยงขนโดยการเพมหนวยงานใหมขนและปรบปรงจตสดมภ

ส าหรบการบรหารราชการแผนดนสวนกลาง สมเดจพระบรมไตรโลกนาถทรงแตงตงอครมหาเสนาบดขน 2 ต าแหนง คอ สมหกลาโหม และสมหนายก โดยใหมอ านาจสงกวาต าแหนงเสนาบดทปกครองจตสดมภในแตละกรม และใหมต าแหนงเปน “เจาพระยา” เพอใหดแลกจการดานทหารทวราชอาณาจกรส าหรบสมหกลาโหม

ทงนมการแบงออกเปนกรมตางๆ เชน กรมพระต ารวจซาย กรมพระต ารวจขวา กรมอาสาซาย กรมอาสาขวา กรมรกษาพระองคซาย กรมรกษาพระองคขวา กรมดาบสองมอ เปนตน (กระมล ทองธรรมชาต, 2536 : 26) สวนสมหนายกใหดแลกจการดานพลเรอนทงปวง และใหมอ านาจหนาทในการปกครอง บงคบบญชาฝายพลเรอนทวราชอาณาจกร ทงนไดแบงหนาทตามจตสดมภโดยใหเสนาบดท าหนาทบงคบบญชาแทนขนในรปแบบเดม แตใหยกสถานะขนเปน “พระยา” พรอมทงมการเปลยนชอจตสดมภใหม (กระมล ทองธรรมชาต, 2536 : 18) และปรบปรงขอบเขตอ านาจใหสอดคลองมากยงขน คอ

กรมเมอง (เวยง) เปลยนเปน กรมนครบาล เดมเปนเสนาบดยศเปน “ขน” แลวใหมยศสงขนเปน “พระยานครบาล” มหนาทในการดแลรกษาความสงบเรยบรอยภายในราชอาณาจกร ตดสนคดความทมลกษณะอกฉกรรจ

20

กรมวง เปลยนเปน ธรรมาธกรณ เดมเปนเสนาบดยศเปน “ขน” แลวใหมยศสงขนเปน “พระยาธรรมาธกรณ” มหนาทในการรบผดชอบงานในพระราชส านก ตดสนคดความทไมไดขนกบศาลใดๆ ในราชอาณาจกร ตลอดจนมหนาทในการแตตงผ ทด ารงต าแหนงยกบตร6 ไปประจ าหวเมองตางๆ

กรมคลง เปลยนเปน โกษาธบด เดมเปนเสนาบดยศเปน “ขน” แลวใหมยศสงขนเปน “พระยาโกษาธบด” ท าหนาทในการจดเกบ จาย และรกษาพระราชทรพยของพระมหากษตรย การเงนการคลงของราชอาณาจกร ควบคมดแลคนตางดาว การคาส าเภาของพระมหากษตรย การทตกบตางประเทศ

กรมนา เปลยนเปน เกษตราธบด เดมเสนาบดมยศเปน “ขน” แลวใหมยศสงขนเปน “พระยาเกษตราธบด” ท าหนาทรบผดชอบเกยวกบการเกษตรทงปวง เชน การตรวจตรา การเกบหางขาว การเกบภาษทนา การออกโฉนดถอครองทดน การตดสนคดความตางๆ เกยวกบขอพพาทเรองทนา ดแลโค กระบอ

2) การปกครองสวนภมภาคหรอหวเมอง

สมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ ไดมการปรบเปลยนการบรหารราชการแผนดนแตกตางจากสมยพระเจาอทอง เนองดวยเหตผลของความเปนเอกภาพและความมนคงของราชอาณาจกร และผลจากการยกเลกเมองลกหลวงนท าใหตองแบงอาณาเขตการปกครองออกเปน 3 สวน คอ

(1) หวเมองชนในหรอเมองจตวา เมองทตงขนทดแทนจากการยบเมองลกหลวง มอาณาเขตรบผดชอบทกวางขวางกวาเดม แตตองขนตรงตออ านาจของพระมหากษตรย (เดมมความอสระสง) ผปกครองหวเมองชนในจงอยในฐานะ “ผ รง”7 ไมใชเจาเมองเหมอนในสมยกษตรยพระองคกอน

__________________________________________________

6 ผทพระมหากษตรยแตงตงใหไปประจ าหวเมองตางๆ แทน (เสมอนเปนรองเจาเมอง) ท าหนาทหลายบทบาท เชน เปนตวแทนพระมหากษตรยในการดแลความยตธรรม เปนหวหนาศาลประจ าหวเมอง 7 ขนนางทพระมหากษตรยสงไปจากเมองหลวงเพอไปคมเจาเมองตามหวเมองตางๆ

21

(2) หวเมองชนนอก เปนเมองทรวมเอาเมองประเทศราชเขามารวมศนย แลวแยกปกครองตามขนาดและความส าคญของเมอง โดยมการแบงเปนระดบตางๆ คอ หวเมองชนนอกระดบชนตร หวเมองชนนอกระดบชนโท หวเมองชนนอกระดบชนเอก (ไพทรย มกศล, 2518 : 124) โดยแตละเมองจะมเมองตางๆ รายลอมอยโดยรอบ แลวหวเมองชนนอกจะรวมเอาเมองทรายลอมเหลานนเขามาอยภายใตการปกครองของเจาเมองหร อผ ทพระมหากษตรยแตงตงใหไปปกครอง หรอบางครงอาจใหเจาเมองเดมเปนผปกครอง แตยงขนตรงตออ านาจของพระมหากษตรยในเมองหลวง โดยเมองเหลานยงคงมอสระบางแตยงถกควบคมจากเมองหลวงหรอราชธาน (ไพทรย มกศล, 2518 : 124) คอ

หวเมองชนนอกระดบชนตร คอ หวเมองซงอยรอบนอกราชธาน เชน เมองพชย เมองพจตร เมองจนทรบรณ เมองไชยา เมองชมพร เมองพทลง เปนตน

หวเมองชนนอกระดบชนโท คอ หวเมองทอยไกลออกไปจากราชธานซงเคยเปนเมองลกหลวงมากอน เชน เมองสวรรคโลก เมองนครราชสมา เมองสโขทย เมองก าแพงเพชร เปนตน

หวเมองชนนอกระดบชนเอก คอ หวเมองซงอยไกลออกไปมากกวาหวเมองชนนอกระดบชนโท สวนใหญเปนเมองทเคยเปนเมองลกหลวงมากอน เชน เมองพษณโลก เมองนครศรธรรมราช เปนตน

(3) เมองประเทศราช

เปนเมองทอยไกลราชอาณาจกร ไดมาโดยการขยายอ านาจการปกครองเขาไป โดยไปท าใหยอมสวามภกดแลวสถาปนาเปนเมองประเทศราชหรอเมองขน แลวมการตงเจาเมองเดมเปนผปกครองตามประเพณการปกครองเดมโดยทเมองหลวงจะไมเขาไปแทรกแซงมากนก เวนแตกรณทมการแขงขอของเมองกรงศรอยธยากจะยกทพไปปราบ การรกษาความสมพนธของเมองใชวธการสงเครองราชบรรณาการ หรออาจเปนดอกไมเงนดอกไมทองตามทราชธานก าหนด แตโดยปกตมการก าหนดสง 3 ปตอครง

เมองทมสถานะเปนเมองประเทศราชของกรงศรอยธยา เชน เมองเชยงใหม เมองนาน เปนตน (สมเดจพระเทพรตนราชสดา สยามบรมราชกมาร, 2549

: 30 อางในจกษ พนธชเพชร, 2555 : 82)

22

3) การปกครองสวนทองท

การบรหารราชการแผนดนในสวนนยงคงรปแบบเดมอยบาง แตมการปรบเปลยนใหเหมาะสมมากยงขนโดยครอบคลมทงเขตการปกครองสวนกลางและสวนภมภาค คอ จดความสมพนธของหวเมองตามระดบของหวเมองจากขนาดใหญไปหาเลก ตงแตระดบเมอง แขวง ต าบล (สมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2505 : 12-

13 อางในจกษ พนธชเพชร, 2555 : 83-84) ดงน

เมอง (อาจเทยบไดกบจงหวดในปจจบน) คอผปกครองสงสดประจ าอาณาเขตเมอง (ทงสวนกลางและสวนภมภาค) ส าหรบในอาณาเขตสวนกลางมฐานะเปน “ผ รงเมอง” สวนทอยในสวนภมภาคมฐานะเปน “เจาเมอง”

แขวง (อาจเทยบไดกบอ าเภอในปจจบน) เปนผปกครองสงสดในระดบแขวง แตยงตองอยภายใตบงคบบญชาของเมอง ผปกครองเรยกวา “หมนแขวง” และภายใตแขวงนยงแบงเขตการปกครองออกเปนต าบล

ต าบล เปนผปกครองสงสดในระดบต าบล แตยงตองอยภายใตบงคบบญชาของแขวง ผปกครองเรยกวา “ก านน” ซงมหมบานเปนองคประกอบทส าคญ

โดยแตละหมบานม “ผใหญบาน” ซงไดรบการแตงตงจากผปกครองเมองเปนผปกครอง

3.2.1.3 ลกษณะการบรหารราชการแผนดนสมยอยธยาตอนปลาย (พ.ศ. 2031-2310)

สมยอยธยาตอนปลายเรมตงแตรชสมยของสมเดจพระเพทราชา จนถงรชสมยของสมเดจพระเจาอยหวพระทนงสรยาศนอมรนทร หรอพระเจาเอกทศน แหงราชวงศบานพลหลวง การบรหารราชการแผนดนยงคงรปแบบเดมเหมอนในสมยอยธยาตอนกลาง (รชสมยของสมเดจพระบรมไตรโลกนาถ) แตไดมการปรบปรงเปลยนแปลงบางสวนเพอใหราชธานมโครงสรางการบรหารราชการแผนดนทมเสถยรภาพในรชสมยของพระเพทราชา รวมถงใหปลอดจากการแทรกตวเขามาสรางอ านาจของฝายตางๆ

สภาพปญหาทส าคญของกรงศรอยธยาตอนปลายคอ ความวนวายในการชวงชงอ านาจในราชส านกสวนกลาง ปญหานเปนอปสรรคส าคญตอเสถยรภาพของพระมหากษตรยมาก สมเดจพระเพทราชาจงทรงเหนวาหากไมระงบยบยงปญหาและไมรบสกดกนสวนทสะสมอ านาจ อาจน ามาซงความวนวายและความแตกแยกในราชส านกรนแรงอนจะเปน

23

การยากทจะแกไข ดงนนพระองคจงไดปรบปรงการบรหารราชการแผนดนบางสวน เชน สวนกลางหรอราชธาน แตส าหรบสวนภมภาคและสวนทองทนนยงใชรปแบบเหมอนในสมยอยธยาตอนกลาง

ส าหรบการบรหารราชการแผนดนสวนกลางในรชสมยพระเพทราชานน มการปรบเปลยนอ านาจหนาทและขอบเขตความรบผดชอบของสมหกลาโหมและสหนายกเสยใหม โดยยกเลกการแบงอ านาจแบบเกาทใหสมหกลาโหมมอ านาจหนาทดแลดานการทหารและใหสมหนายกมอ านาจหนาทดแลฝายพลเรอน เพราะโดยขอเทจจรงแลวทงสองหนวยไมสามารถแยกการดแลออกจากกนได สมเดจพระเพทราชาจงไดมการก าหนดขอบเขตอ านาจเสยใหมโดยใชหลกการควบคมดแลเปนโซนพนท กลาวคอ ใหสมหกลาโหมมอ านาจหนาทดแลกจการทงปวงในเขตหวเมองฝายใต สมหนายกใหมอ านาจหนาทดแลกจการทงปวงในเขตหวเมองฝายเหนอ สวนการดแลหวเมองชายฝงทะเลดานตะวนออกทรงมอบใหกรมทา ซงอยในความดแลรบผดชอบของเสนาบดโกษาธบด (กรมคลง) เปนผ รบผดชอบ (จกษ พนธชเพชร,

2555 : 90) ผลจากการปรบปรงนท าใหในสมยกรงศรอยธยาตอนปลายมต าแหนงอครเสนาบดเกดขน 3 ต าแหนง คอ พระสมหกลาโหม พระสมหนายก และพระโกษาธบด

การปรบปรงสมหกลาโหมและสมหนายกดงกลาวถอเปนการลดทอนอ านาจของกลาโหมลงมาก โดยเฉพาะหนวยนสามารถสงผลรายหรอทาทายอ านาจของพระมหากษตรยใหสนคลอนได ตรงนจงกลายเปนความกงวลตอเสถยรภาพของพระมหากษตรย

เพราะเคยมบทเรยนในสมยพระเจาปราสาททองในการทาทายอ านาจของกลมทหาร ทมอ านาจมากจนเกนไป จนสามารถยดกมอ านาจของพระมหากษตรยได ดงนนเพอปองกนการแยงชงราชบลลงกในสมยของพระองคจงมการลดบทบาทของฝายสมหกลาโหมลง และไปเพมอ านาจแกสมหนายก ซงดแลและควบคมงายกวา อกทงยงเปนการถวงดลอ านาจระหวางสองฝาย

อยางไรกตาม จวบจนกระทงปลายสมยกรงศรอยธยาในรชสมยพระเจาเอกทศน ต าแหนงสมหกลาโหมกเปนเพยงทปรกษาเทานน โดยไมมบทบาทในทางการเมองการปกครองแตประการใด


พนฐานทางเศรษฐกจของกรงศรอยธยาสวนใหญขนอยกบเกษตรกรรม หตถกรรม และการคาขาย โดยเฉพาะการคาขายทเรมมรปแบบทชดเจนมากกวาสมยสโขทย

24

เพราะกรงศรอยธยามท าเลทตงทเหมาะสมส าหรบท าการคาขายทงภายในราชธานและภายนอกราชธาน (ตางประเทศ) ปจจยทางดานกายภาพนเองมสวนอยางส าคญตอการพฒนาเศรษฐกจสมยกรงศรอยธยา

ดงนน เศรษฐกจในสมยอยธยาจงถอวาขนอยกบรายไดทมาจาก 3 แหลงหลก คอ รายไดจากการจดเกบภาษอากร รายไดจากการคาสงของในพระคลงสนคา และรายไดจากการคาขายกบตางประเทศ (อดม เชยกวงศ, 2553 : 190-192)

ส าหรบรายไดทไดจากการจดเกบภาษอากรนน ในสมยกรงศรอยธยาเรมมการจดเกบภาษอยางเปนระบบในสมยสมเดจพระเอกาทศรถ ซงในครงนนไดมก าหนดการจดเกบภาษอากรเปน 3 ประเภท คอ

1) อากรตลาด คอ ภาษทเกบจากรานคาและผมาขายสนคาในตลาด

2) อากรขนอน คอ ภาษผานดานทเกบตามทางทงทางบกและทางน า

3) สวย คอ เงนหรอสงของทตองน ามาใหทางราชการ แบงเปน 3

ประเภท ไดแก เครองบรรณาการ (สงของทเจาเมองประเทศราชสงมาใหราชธานเพอแสดงถงความสวามภกด ก าหนด 3 ปตอครง) สวยแทนแรง (สงของทราษฎรสงมาแทนการเขาเวร) สวยทรพยมรดก (ทรพยมรดกจ านวนมากของผตายทมศกดนาสงๆ โดยทางการจะยดไวเปนบางสวน)

อยางไรกตาม ในรชสมยสมเดจพระนารายณมหาราช พระมหากษตรยซงไดชอวาเปนพระมหากษตรย “นกการคาแหงกรงศรอยธยา” กไดมการปรบปรงการจดเกบภาษใหม ดงน

1) คาฤชา คอ คาธรรมเนยมททางราชการเกบจากราษฎรทมารบบรการ

2) อากรสวน คอ รายไดทไดจากการเกบจากราษฎรทท าสวน เชน มะมวงเกบตนละ 1 บาทตอป ทเรยนเกบตนละ 2 สลงตอป เปนตน

3) จงกอบเรอ คอ รายไดทไดจากการเกบจากเรอสนคา โดยพจารณาตามขนาดและความยาวของเรอ ก าหนดอตราการจายวาละ 1 บาท เวนแตเรอทมปากเรอกวางกวา 6 ศอก เสยภาษล าละ 6 บาท

4) จงกอบสนคา คอ รายไดทไดจากการเกบจากผท าการคาขาย

25

5) อากรคานา คอ รายไดทไดจากการราษฎรทท านา เกบเปนหางขาวและเกบเปนเงน ก าหนดอตราการเกบอยทไรละ 1 สลงตอป

นอกจากนกรงศรอยธยายงมรายไดทางเศรษฐกจจากการคาสงของในพระคลงสนคา โดยในแตละปสามารถสรางรายไดในสวนนไดเปนอยางมาก เพราะการคาขายผานระบบพระคลงสนคานนทางการไทยสามารถควบคมกลไกการคาไวเปนสวนใหญ ผลประโยชนทางเศรษฐกจจงตกอยกบทางราชการอยางเตมท ไมวาจะเปนการเปนผก าหนดราคาสนคาเอง หรอสนคาตองหามตางๆ เชน กฤษณา นอแรด งาชาง ไมจนทนหอม ฝาง ขาว เกลอ ฯลฯ สนคาเหลานตองอยในการควบคมของระบบพระคลงสนคา หากมการน าเขามาแลวตรวจพบทางราชการสามารถยดไวและน าไปขายตอโดยอยในกรรมสทธของทางราชการ และในสมยกรงศรอยธยาสนคาเหลานททางราชการยดไวในพระคลงสนคามเปนจ านวนมาก เมอถงฤดออกส าเภากสามารถน าสนคาเหลานไปขายยงประเทศตางๆ ไมวาจะเปน จน ญป น อนเดย หรอแมกระทงชาตตะวนตก เชน โปรตเกส เดนมารก ฮอลนดา องกฤษ ฝรงเศส


กรงศรอยธยาเปนอาณาจกรทมขนาดกวางขวาง มผคนและเมองทอยภายใตสวามภกดเปนจ านวนมากจงตองมระบบการควบคมก าลงคนทด ในชวงตนของกรงศรอยธยาจงมการจดระบบไพรทมเปนจ านวนมากใหเปนระบบยงขน โดยออกกฎใหไพรทกคนตองขนทะเบยนสงกดมลนาย ซงวธการนท าใหกรงศรอยธยาสามารถควบคมก าลงคนไดอยางมประสทธภาพ

การขนทะเบยนสงกดมลนายของพวกไพรตองท าทงหญง ชาย เมอขนทะเบยนแลวจ าเปนตองเขามารบใชทางราชการเรยกวา “เขาเวร” โดยเฉพาะไพรชายซงจะเรมตนทอายครบ 18 ป ตองขนทะเบยนเปน “ไพรสม”8 และจะตองท างานรบใชเจานายเปนเวลา 2 ป จากนนจะถกเปลยนเปน “ไพรหลวง”9 เพอเขาท างานรบใชทางราชการตามกรมกองตางๆ ตามก าหนดของทางราชการซงสวนใหญมหลกเกณฑเขาเดอนออกเดอน

__________________________________________________

8 ไพรสวนตวของมลนาย เชน พระบรมวงศ ขนนาง มหนาทรบใชมลนายโดยตรง ไพรสมอาจไดมาจากการพระราชทานใหจากพระมหากษตรย ตกทอดจากบดามารดา ถอเปนทรพยสนทตกทอดสทายาทได หรออาจไดมาโดยการซอขายแลกเปลยนระหวางมลนาย

9 ไพรของพระมหากษตรย ถอเปนทรพยสนของหลวง ขนนางไมสามารถครอบครองได เพยงแตควบคมตามค าสงของพระมหากษตรย

26

สวนไพรหลวงทอยหางไกลจากราชธานจนเปนอปสรรคตอการเขามาท างานรบใชทางการกจะไดรบการยกเวนใหเขามาท างานในสวนกลาง แตไพรเหลานจะตองจดหาสงของตามททางการก าหนด เพอสงเขามาใหกบทางการเพอเปนการทดแทนการเขาเวรหรอการเกณฑแรงงาน ซงเรยกไพรทใชเงนหรอสงของแทนการถกเกณฑแรงงานในลกษณะนเรยกวา “ไพรสวย”10 (ภารด มหาขนธ, 2527 : 19)

นอกจากนในสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถพระองคทรงปฏรปสถานะของผคนในสงคมในรปแบบ “ศกดนา”11 ผานการตรากฎหมายวาดวยการเทยบศกดนา หรอพระราชก าหนดศกดนาใน พ.ศ.1998 โดยก าหนดให พระบรมวงศานวงศ พระราชโอรส เจานาย ขนนาง ไพร และทาส มศกดนาตามฐานะและต าแหนงของตน (ถนอม อานามวฒน และคณะ, 2528 : 271 อางในจกษ พนธชเพชร, 2555 : 83-84) โดยทตอมาศกดนาไดถกน ามาใชส าหรบเปนหลกเกณฑในการปรบไหมทางคดดวย

หากจะกลาวไปแลวระบบศกดนาถอวาเปนเครองมอในการควบคมก าลงคนของชนชนสงไดอยางมประสทธภาพ โดยเฉพาะการเปนเครองมอทดในการก าหนดสทธ หนาท บทบาทและความรบผดชอบของคนในสงคม ท าใหคนมสถานะสงต าแตกตางกน และยงไปกวานนสามารถก าหนดฐานะทางสงคมของบคคลจนดกลายเปนเครองมอของชนชนสงในการควบคมทางสงคม อนน ามาซงการเกดเปนชนชนทางสงคม ทงนในสมยกรงศรอยธยาไดมการแบงคนในสงคมออกเปนชนชนตางๆ ดงน

1) ระมหากษตรย คอ ผ ททรงเปนประมขของแผนดน ในสมยอยธยาถอวาเปนเจาชวตของราษฎร เปนเทวราชา และเปนศนยรวมของอ านาจทงปวง

2) เจานาย คอ พระบรมวงศานวงศ พระราชโอรส ห รอรชทายาทของพระมหากษตรย มเชอสายเดยวกบพระมหากษตรย เปนผ ทมอภสทธชนทไดมาแตโดยก าเนด

__________________________________________________

10 ไพรทสงเงนหรอสงของเขามาทดแทนการเขาเวรหรอการถกเกณฑแรงงาน

11 เครองก าหนดสทธ หนาท และความรบผดชอบซงบคคลทมตอรฐและตอกนและกน มไวส าหรบก าหนดความสงต า (ฐานะทางสงคมของบคคล) มใชสทธในการถอครองทดน

27

3) ขนนาง คอ บคคลทไดรบอภสทธชนจากพระมหากษตรย เปนผ ทมบทบาทส าคญในการบรหารราชการแผนดนใหกบพระมหากษตรย มกมความเปนอยทดเนองจากเปนผ ทควบคมก าลงไพร ทาส ในสงคม

4) พระสงฆ คอ ผ ทเปนตวกลางเชอมระหวางชนชนสงกบชนชนต า ถอวาเปนผทอยตรงกลางโดยมบทบาทส าคญทงตอชนชนสงและชนชนต า โดยเฉพาะชนชนสงสามารถใชชนชนนในการเผยแพรและรวบรวมผคน ขณะเดยวกนราษฎรหรอผ ทอยในชนชนต ากสามารถใชประโยชนจากชนชนนในการยกสถานะของตนเองใหสงขน

5) ไพร คอ ราษฎรโดยทวไป เปนกลมทมมากทสดในสงคมและเปนก าลงส าคญของบานเมอง เพราะไพรเปนกลมทเปนหวงโซของระบบเศรษฐกจ ระบบสงคม ถอวาเปนผ ทผลตและมสวนส าคญจากการใหแรงงานของตนเองเพอความมนคงของสงคม

6) ทาส คอ กลมสงคมทมวถชวตอตคดแรนแคน ต าตอยทสดในสงคม ไรเกยรต ไรศกดศร ถอเปนมลคาทางทรพยสนได โดยเฉพาะนายทาสจะสงไปรบอาญาแทนกได จะเฆยนตดดากสามารถท าได ถาเปนหญงจะขมขนกไดหากสามไมมาไถตวภายใน 1 ป หรอนายทาสจะยกให ขายใหใครกไดโดยไมตองถามทาส ทงน ลขต ธรเวคน (2554 : 108) ไดจ าแนกลกษณะทาสออกเปน 7 ประเภท ไดแก

1) ทาสสนไถ คอ ทาสทซอไวจากบดา มารดา ญาตผใหญ สาม

2) ทาสในเรอนเบย คอ ทาสทเปนบตรอนเกดในระหวางทพอแมเปนทาส

3) ทาสไดมาแตบดามารดา คอ ทาสทไดรบมรดกสบมา

4) ทาสทานให คอ ทาสทไดจากการมผยกให

5) ทาสอนไดดวยชวยกงวลแหงคนตองทณฑโทษ คอ ทาสทไดมาเนองจากนายเงนไปชวยใหผนนพนโทษ

28

6) ทาสอนไดแตเลยงมาเมอเกดทกขภกภย คอ ทาสทไดเลยงไวยามขาวยากหมากแพง

7) ทาสเชลย คอ เชลยศกทจบไดในสงครามแลวน ามาเปนทาส

ภาพ : ทาสสมยอยธยา

(ทมา : http://topicstock.pantip.com/library/topicstock/2007/07/K5590105/K5590105.html)

29

ทกคนมศกดนา ยกเวนพระมหากษตรย

ศกดนามการเปลยนแปลงได หากมการเปลยนแปลงชนชนหรอต าแหนง

ศกดนาเปนเครองก าหนดชนชนของคนในสงคม เพอบอกสถานะสงต าทางสงคม

ภาพ : การจดชนชนทางสงคมสมยอยธยา

3.3 สมยธนบร (พ.ศ. 2310-2325)

สมยกรงธนบรมประวตศาสตรทสนทสดเพยง 15 ปเทานน โดยมพระมหากษตรยเพยงพระองคเดยว คอ สมเดจพระเจาตากสนมหาราช หรอ พระเจากรงธนบร หากแต

มฐานะสงสด พระเจาแผนดน,

เจาชวต, เทวราชา


ขนนาง (มลนาย)

ผ รบสนองพระบรมราชโองการ

(ขนนางชนผ นอยศกดนา 400 – 10,000 ไร) (ขนนางชนผ นอยศกดนา 30 – 300 ไร)

ถาลาสกขาบทสถานภาพทางสงคม

สงขน (เขารบราชการได)

อาย 18 ป ตองขนทะเบยนสงกดมลนาย (ศกดนา 10-25 ไร) เรยกวาไพรสม แตเมออาย 21-60 ปเรยกวาไพรหลวง ท างานใหรฐและมลนาย (รบราชการ)

ไพร (สามญชน)

ตวกลางเชอม

ระหวางชนชน

ชนชนสง

ชนชนต า

พระสงฆ

ก ล ม ใ ห ญทสดในสงคม

ทาส

ชนชนต าสดของสงคม

(ศกดนา 5 ไร) (ยกเวนทาสเชลย)

อตคดขดสน

ทสด

เจานาย/เชอพระวงศ มอภสทธชนสงตงแตก าเนด

มอ านาจรองจากพระมหากษตรย

(ศกดนาตงแต 15,000 ไร)

30

ประวตศาสตรในชวงนกลบเขมขนและเตมไปดวยการตอสชวงชง การกอบก เอกราชกลบคนมาจากฝายพมาภายหลงจากการเสยกรงศรอยธยาในป พ.ศ. 2310

3.3.1 พระราชประวตและเหตการณส าคญ

สมเดจพระเจาตากสนมหาราช ถอเปนพระมหากษตรยทส าคญตอกรงธนบร เนองจากเปนผ ทสามารถน าพาคนไทยตอส เอาเอกราชกลบคนมาจากฝายพมาและปลดแอกใหกบชาวกรงศรอยธยา รวมถงเปนผ ทกอตงกรงธนบรขนในป พ.ศ. 2311 ซงถอเปนพระมหากษตรยทชนชาวไทยใหความนบถอและใหการยกยองถงวรกรรม

หากศกษาขอมลจากอดตจะพบวา สมเดจพระเจาตากสนมหาราช พระองคประสตในรชสมยของสมเดจพระเจาอยหวบรมโกศ (กษตรยแหงกรงศรอยธยา) พระราชบดาเปนชาวจนแตจว โดยอพยพมาจากอ าเภอเถงไฮ ในมณฑลแตจว มอาชพคาขายและเปนนายอากรมบรรดาศกดเปน ขนพฒน (ภาสกร วงศตาวน, 2555 : 53) สวนพระมารดาเปนคนไทยชอ นกเอยง และเมอครงทพระองคมพระชนมได 3 วน เจาพระยาจกรไดรบมาเปนบตรบญธรรมโดยตงชอใหวา “สน” กระทงพระชนมายได 9 พรรษา ไดเขารบการศกษากบพระอาจารยทองดทวดโกษาวาสหรอวดพระยาคลง จนตอมาไดถวายตวเปนมหาดเลกในสมเดจพระเจาบรมโกศตงแตมพระชนมายได 13 พรรษา (นธ เอยวศรวงศ, 2555)

ชวงทรบใชราชการในสมเดจพระเจาบรมโกศอยนน ไดรบโปรดเกลาฯ ใหรบราชการกบหลวงศกดนายเวร ซงเปนบตรของเจาพระยาจกร จนเมอมพระชนมายครบ 21 พรรษา พระองคไดอปสมบททวดโกษาวาสและจ าพรรษาอย 3 พรรษา กอนลาสกขาบทแลวกลบมารบราชการเปนมหาดเลกอยกรมวงศาลหลวง จนตอมามความดความชอบและไดรบการโปรดเกลาฯ เปนขาหลวงเชญทองตราราชสหขนไปช าระความตามหวเมองฝายเหนอในรชสมยของสมเดจพระเจาเอกทศน และไดเลอนขนเปนหลวงยกกระบตรเมองตาก และพระยาตากปกครองเมองตาก (นคร พนธณรงค, 2524 : 7-8) ซงในขณะนนยงเปนเมองขนของเมองก าแพงเพชร แตตอมาในป พ.ศ. 2308 พมาไดยกทพมารกรานกรงศรอยธยา สมเดจพระเจาตากสนมหาราชไดน าไพรพลตอสกบฝายพมาเปนผลส าเรจ และไดรบการโปรดเกลาฯ เลอนชนเปน พระยาวชรปราการ ผ ส าเรจราชการเมองก าแพงเพชรแทนเจาเมองเดมทเสยชวตลง แตยงมไดไปครองเมองก าแพงเพชรกถกเรยกตวมาชวยราชการในกรงศรอยธยาในการปองกนการบกยดจากทางฝายพมาตงแตป พ.ศ. 2309 (สมบต ธ ารงธญวงศ, 2548 : 190)

31

อยางไรกตาม ครงทพมายกทพเขามาลอมกรงศรอยธยาในป พ.ศ. 2309

ซงพระเจาตากสนมหาราชเหนวาหนทางทจะเอาชนะทพฝายพมานนเปนไปไดยาก ฝายไพรพลเองบางสวนขาดเสบยงและขวญก าลงใจ พระองคจงรวบรวบไพรพล เชน พระเชยงแสน หลวงพรหมเสนา หลวงพชยราชา ขนอภยภกด นายสดจนดา (บญมา) และทหารราว 1,000 คน ตฝาวงลอมของพมาออกทางวดพชย (ปจจบนคอ วดพชยสงคราม) มงตรงสหวเมองทะเลดานตะวนออกเฉยงใตไป นครนายก ปราจนบร ฉะเชงเทรา ชลบร ไปจนถงเมองระยองและใชเมองแหงนเปนฐานทมนในการสะสมก าลงและสถาปนาตนเองเปนเจาเมองน าเกา แขวงเมองระยอง (นคร พนธณรงค, 2524 : 13-17) ขณะเดยวกนยงใชความแขงแกรงของทพเขาตเมองจนทบร (จนทบร) จนประสบความส าเรจอกหนงเมอง

การรวบรวมหวเมองตางๆ ใหเขาอยภายใตสวามภกดครงนน ท าใหทพของสมเดจพระเจาตากสนมหาราชมความฮกเหมมากยงขน แมเมองเลกๆ อนเปนทางผานททราบขาวถงการเดนทพยงตองเขามารวมกบทพกบพระเจาตากสนมหาราช กไดน าเสบยงอาหาร ชาง มา พาหนะ มามอบให เรยกไดวาทพของสมเดจพระเจาตากสนมหาราชผานทใดเมองเหลานนกจะขอเขามารวมดวย สวนเมองทแขงขนกจะใชก าลงเขาปราบและท าใหจ านนตออ านาจ

จนกระทงในป พ.ศ. 2310 หลงจากทรวบรวมไพรพล พาหนะ เสบยง ตงแตเดอนมกราคมจนถงเดอนตลาคม สมเดจพระเจาตากสนมหาราชเหนวามก าลงทเขมแขงพอทจะสามารถเอาชนะฝายพมาได จงวางแผนและเดนทพจากเมองจนทบร ผานชลบร และเมองปากน า (สมทรปราการ) โดยกอนเขาสกรงศรอยธยาไดเขาตเมองธนบรทม นายทองอน (คนไทยทพมาตงใหเปนผ รกษาเมองจนเปนผลส าเรจ) หลงจากนนกอาศยความช านาญในพนทและความไดเปรยบดานก าลงไพรพลน าทพเขาตคายโพธสามตนในเวลาอนรวดเรว กอนทจะมงหนาตอไปยงกรงศรอยธยาเพอยดเอาราชธานคน ซงในขณะนนสกนายกอง12 ตายในทรบ สวนทเหลอกยอมพายแพตอกองทพของพระเจาตากสนมหาราช

__________________________________________________

12 ชอของต าแหนงแมทพในภาษาพมา

32

ภายหลงทประสบความส าเรจในการท าศกกบพมา พระเจาตากสนมหาราชไดมแนวความคดทจะปฏสงขรณกรงศรอยธยาใหกลบมายงใหญอกครง แตดวยสภาพปรกหกพง บานเมองถกไฟเผาไหมจากสงครามซงยากแกการบรณะ และเหนวากรงศรอยธยาเปนทตงทฝายพมารลกษณะภมประเทศซงอาจจะตกเปนฝายเพลยงพล าหากพมายกทพเขามา

ดงนนจงมพระประสงคอพยพไพรพลและราษฎรทงชาวไทยและชาวจนไปตงเมองแหงใหม คอ เมองธนบร ซงมท าเลทตงทเหมาะสมกวา คอ มแมน าลอมรอบ เหมาะทจะปองกนศตร ซงตอมากไดสถาปนาเปน “กรงธนบร” ขนเปนราชธานพรอมกบปราบดาภเษกพระองคขนเปนสมเดจพระเจากรงธนบร พระมหากษตรยแหงกรงธนบร เมอป พ.ศ. 2311

ในระหวางทสมเดจพระเจาตากสนมหาราชปกครองกรงธนบรอยนนไดมการบรณะสรางบานเมองใหเจรญกาวหนาเปนล าดบ หากแตไมสามารถกระท าไดอยางเตมทนกเนองจากยงตองกอบก หวเมองตางๆ คนจากฝายพมา อกทงยงตองคอยปราบปรามกบกลมทตงตนเปนใหญหรอเรยกวา “กก” เชน กกเจาพระยาพษณโลก (เมองพษณโลก) กกพระสงฆราชาเมองสวางคบร (เหนอเมองพชยอาณาเขตตดตอกบเมองแพร เมองนาน) กกปลดผ รงเมองนครศรธรรมราช (เมองนครศรธรรมราช) กกกรมหมนเทพพพธ (เมองพมาย นครราชสมา) (ภาสกร วงศตาวน, 2553 : 71-75) ซงเปนกลมทเกดขนตงแตกรงศรอยธยาระส าระสายโดยอาศยจงหวะทสถานการณมความวนวายตงตนเปนใหญ แตถงกระนนสมเดจพระเจาตากสนมหาราชกใชความอตสาหะน ากรงธนบรพฒนาไปสความเจรญ โดยปรากฏใหเหนจากดานตางๆ ดงน


การเมองการปกครองในสมยกรงธนบรสวนใหญยงคงยดตามรปแบบการปกครองเดมเหมอนในรชสมยสมเดจพระบรมไตรโลกนาถแหงกรงศรอยธยา คอ แบงการปกครองออกเปน 3 สวน ไดแก

1) การปกครองสวนกลาง

มอครมหา เสนาบด 2 ต าแหน ง คอ สมหนายก มหนา ทควบคมดแลหวเมองฝายเหนอและอสาน และสมหกลาโหม มหนาทควบคมดแลหวเมองฝายใต

33

นอกจากนยงคงใชรปแบบจตสดมภในการปกครองรวมดวย คอ กรมเวยง กรมวง กรมคลง และกรมนา ทงนในสวนของจตสดมภใหมเสนาบด (ต าแหนงปกครอง) เปนผ ทรบผดชอบปกครอง

2) การปกครองสวนภมภาค

มการจดแบงหวเมองออกเปนหวเมองชนใน หวเมองชนนอก และหวเมองประเทศราช คอ

(1) หวเมองชนใน คอเมองเลกๆ ทอยรอบราชธาน มผ รงเมองเปนผปกครอง อ านาจการบงคบบญชาเปนของจตสดมภ เชน พระประแดง นนทบร สามโคก (ปทมธาน)

(2) หวเมองชนนอก จะอยไกลถดจากหวเมองชนในออกไปอก มเจาเมองทมาจากเชอพระวงศหรอขนนางระดบสงทไดรบการแตงตงจากเมองหลวงใหไปปกครอง มการจดตามขนาดและความส าคญของเมองโดยแบงเปน 4 ขนาด ไดแก 1) หวเมองชนเอก เชน พษณโลก จนทบร 2) หวเมองชนโท เชน สวรรคโลก เพชรบรณ ระยอง 3) หวเมองชนตร เชน นครสวรรค พจตร และ 4) หวเมองชนจตวา เชน ชลบร ไชยบาดาล

(3) เมองประเทศราช คอเมองทไมเปนอสระในการปกครอง ตองอยภายใตสวามภกดของเมองหลวง เมองนจะมเจาเมองเดมทไดรบการแตงตงจากเมองหลวงเปนผปกครอง ท าหนาทในการสงสวย สงเครองราชบรรณาการ หรอในเวลาเมองหลวงคบขนเกดสงครามจะตองสงไพรพลเขาชวยในการรบตามทรองขอ เชน เชยงใหม ลานชาง หลวงพระบาง กมพชา นครศรธรรมราช ปตตาน เปนตน

3) การปกครองสวนทองถน

มการจดรปแบบการปกครองตามขนาดและความส าคญของเมองคลายกบสมยอยธยา คอ มหมบานและใหมนายบาน (ผ ใหญบาน) เปนผ ปกครอง ภายใตหลายๆ หมบานรวมกนเปนต าบลใหมก านนเปนผปกครอง หลายๆ ต าบลรวมกนเปนแขวงใหมนายหมนแขวงเปนผปกครอง และหลายๆ แขวงรวมกนเปนเมองใหมเจาเมองเปนผปกครอง โดยทงหมดใหใชระบบกนเมองในการปกครอง กลาวคอ ใหหนวยการปกครองทมขนาดเลกขนตรงกบหนวยทใหญกวาและใหปกครองตอกนเปนทอดๆ โดยทงหมดนมเจาเมองเปนผปกครองสงสด

34

ทงนการแบงการปกครองออกเปน 3 สวน ใหอยภายใตอ านาจของพระมหากษตรยหรอพระประมขของประเทศในระบอบสมบรณาญาสทธราช (ดงภาพ)

ภาพ : แผนผงการแบงการปกครองสมยกรงธนบร

พระเจากรงธนบร

สวนกลาง สวนภมภาค

สมหนายก สมหกลาโหม กรมเวยง กรมวง กรมคลง กรมนา

เมองเอก เมองโท เมองตร เมองจตวา

สวนทองถน

เมอง

แขวง

ต าบล

หมบาน

เมองชนใน เมองชนนอก เมองประเทศราช

ระบบผ รง

35


เศรษฐกจสมยกรงธนบรถอวาไมคอยดนก โดยเฉพาะในชวงตนรชสมยทอยในสภาวะของการฟนตวจากสงคราม การเสยกรงศรอยธยาในครงท 2 ไมสามารถปฏเสธไดวาไดสงผลกระทบตอกรงธนบรโดยตรง การเสยกรงครงนนท าใหเสยก าลงคนไปเปนจ านวนมาก ทงตายในสนามรบ และถกฝายพมาจบไปเปนเชลย หรอบางกอดตายจากความอดยากและเจบปวยจากภาวะสงคราม การฟนฟเศรษฐกจในรชสมยของสมเดจพระเจาตากสนมหาราชจงถอวาเรมตนทการตดลบ แมแตคลงหลวงท ทใชส าหรบเกบรกษาเงนตรากถกพมาปลนเอาไป แรงงานคนท านากมลกษณะขาดแคลน

การแกไขปญหาทางดานเศรษฐกจของสมเดจพระจาตากสนมหาราชจงเรมโดยการแกปญหาความอดยากของราษฎรกอน โดยการน าเงนทไดจากการเขาควบคมหวเมองเมอครงเดนทพผานหวเมองทางทศตะวนออกเอามาซอขาวแจกราษฎร นอกจากนนยงมการเกณฑขาวจากพนทตางๆ ทเหนวามเปนจ านวนมาก เชน จนทบร พทลง นครศรธรรมราช น ามาเปนเสบยงในการท าศกและแจกจายแกราษฎรทอดยาก สวนในเวลาทวางเวนจากสงครามแมจะเปนเวลาสนสมเดจพระเจาตากสนมหาราชกรบสงใหขนนางเกณฑไพรพลตางๆ ออกท านาเพอเกบขาวไวส าหรบเวลาขาดแคลนหรอในเวลาทบานเมองคบขน

จนกระทงตอนปลายรชสมย เศรษฐกจกรงธนบรกคอยๆ ดขน เพราะราษฎรเรมพงตนเองได การคาขายเรมด สงหนงทท าใหเศรษฐกจในกรงธนบรกลบมาฟนตวไดโดยไมล าบากมากนกกคอ การออกเรอส าเภาไปคาขายกบตางประเทศ เชน จน อนเดย เปนตน ในสวนนถอเปนปจจยส าคญทท าใหกรงธนบรมเงนตราเขาสคลงหลวงจนสามารถท าใหสถานะทางเศรษฐกจดคอยๆ ขน


ภายหลงจากทกรงธนบรไดเอกราชคนจากพมา สมเดจพระเจาตากสนมหาราชทรงท าการรวบรวมกลมชนตางๆ ทไมมอ านาจและอยอยางกระจดกระจาย ใหเขามารวมตวกน โดยทรงเรมการฟนฟพระพทธศาสนาในสวนกลางดวยการบรณะศาสนสถาน ปรบปรงฝายสงฆ ตลอดจนการสงเสรมใหราษฎรท าบญใหทานตางๆ นอกจากนยงกมการฟนฟวฒนธรรมของชาตเพอใหราษฎรเปนอนหนงอนเดยวกน ส าหรบการท านบ ารงพทธศาสนานน พระองคทรงโปรดใหมการช าระพระไตรปฎกทวดระฆงโฆสตารามเมอป พ.ศ. 2311 นอกจากนยงโปรดใหมการ

36

อญเชญพระไตรปฎกจากเมองนครศรธรรมราชมาตรวจสอบกบฉบบทอยกรงธนบร การช าระวนยสงฆ ตลอดจนการใหความส าคญตอการปรบตวรบวฒนธรรมจนอนเนองมาจากมชาวจนอพยพเขามาอาศยอยเปนจ านวนมาก (ณรงค เสงประชา, 2544 : 10)

นอกจากนยงกระจายการศกษาไปยงกลมสงคมตางๆ เพอหวงใหบตรหลานของราษฎรไดเลาเรยน แตกเปนไปอยางจ ากดเนองจากสงครามทยงไมสงบ ฉะนนผ ทมโอกาสบางมกจะเปนผชายทไดรบการศกษากบพระสงฆจากวด นอกเหนอจากนนกเรยนรจากการถายทอดตามสายตระกลของแตละคน เชน วชาการแพทยโบราณ วชาชางปน ชางเงน ชางทอง ทจ าเปนตอการด ารงชพ สวนการศกษาของผหญงนบวานบวานอย มกเปนเพยงการสอนเยบปกถกรอย ท าอาหาร จดบานเรอน อบรมมารยาท จากบดามารดาและญาตผ ใหญตามบานเรอนเทานน

3.4 สมยรตนโกสนทร

สมยรตนโกสนทรเรมตงแตการรฐประหารโคนลมราชวงศตากสนแลวตงราชวงศจกรในป พ.ศ. 2325 โดยมพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช (รชกาลท 1) เปนปฐมกษตรยพระองคแรก การสรางกรงรตนโกสนทรเรมขนจากการยายราชธานจากกรงธนบร ซงเดมเคยอยฝงขวา (ตะวนตก) มาตงทฝงซาย (ตะวนออก) ของแมน าเจาพระยา เนองจากเหนวากรงธนบรนนเปนเมอง “อกแตก” คอ มแมน าเจาพระยาไหลผากลางเมอง (ดงภาพ) ซงไมเหมาะแกการสรางเมอง ดวยเหตดงกลาวจงยายมาตงเมองหลวงแหงใหมวา “กรงเทพมหานคร” สบจนปจจบน (พ.ศ. 2559) โดยมกษตรยในราชวงศจกรรวมแลวทงสน 9 พระองค (ดงภาพ)

ภาพ : ชมชนราษฎรสมยกรงธนบร

(ทมา : http://social-history.exteen.com)

37

ภาพ : ผงการสบราชวงศจกร

กระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว กรมหลวงสงขลานครนทร พระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว

(2453-2468) (2468-2477)

พระบาทสมเดจพระปรเมนทรมหาอานนทมหดล พระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดชมหาราช

(2477-2489) (2489-ปจจบน)

พระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว

(2367-2369) (2394-2411)

พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว

(2411-2453)

พระบาทสมเดจพระพทธเลศหลานภาลย

(2352-2367)

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช

(2325-2352)

38

ส าหรบประวตศาสตรของกรงรตนโกสนทรนน อาจแบงพฒนาการของประวตศาสตรออกเปน 2 ชวงดวยกน คอ สมยรชกาลท 1 ถงรชกาลท 4 และสมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 ดงน

3.4.1 สมยรชกาลท 1 ถงรชกาลท 4 (พ.ศ. 2325-2411)

พระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช (รชกาลท 1) ปฐมกษตรยแหงราชวงศจกรมเชอสายจากชนชนสง เจรญวยมาในสมยพระเจาอยหวบรมโกศแหงกรงศรอยธยา เดมพระองคมพระนามวา “ทองดวง” เปนบตรของหลวงพนจอกษร (ทองด) เสมยนกรมมหาดไทยในสมยพระเจาอยหวบรมโกศ กบพระมารดาชอ “หยก”

รชกาลท 1 กอนทจะมการสถาปนาเปนกษตรยเคยรบราชการเปนมหาดเลกในสมยพระเจาเอกทศน เมอพระชนมายได 25 พรรษา ไดรบความดความชอบใหเปนหลวงยกกระบตรแหงเมองราชบร ตอมาในป พ.ศ. 2311 เขารบราชการในกรมพระต ารวจหลวง และไดบรรดาศกดเปนพระราชวรนทร โดยในปเดยวกนนยงไดเลอนเปนพระอภยรณฤทธ จางวางกรมพระต ารวจซาย จากนนใชเวลาเพยง 7 ปกไดความดความชอบเลอนขนเปนเจาพระยาจกรสมหนายก

ภายในชวงเวลา 5 ป ททรงด ารงต าแหนงเจาพระยาจกรอยนน พระองคไดทรงออกศกในการขบไลกองทพพมาทเขาตเมองราชบรในป พ.ศ. 2314 เขาตเมองเชยงใหมในป พ.ศ. 2318 และออกศกเพอการขยายอ านาจโดยการเปนแมทพไปตเขมรในป พ.ศ. 2314 เมองเชยงใหม ล าปาง ล าพน ในป พ.ศ. 2317 และปราบเมองนางรอง จ าปาศกด อด บว และโขง ไดรบชยชนะในป พ.ศ. 2319 และในปเดยวกนพระองคยงไดรบโปรดเกลาพระราชทานเลอนเปนสมเดจเจาพระยามหากษตรยศก (จกษ พนธชเพชร, 2555 : 131) ซงมอ านาจควบคมดแลหวเมองทางฝายเหนอ ฝายอสาน ลาว และเขมร

นอกจากนยงเปนแมทพไปปราบอาณาจกรลานชางโดยเขาตเมองเวยงจนทนพรอมทงเมองหลวงพระบางโดยไดรบชยชนะเหนอหวเมองดงกลาว จนกระทงในป พ.ศ. 2325 ไดยกทพไปปราบเขมร แตในระหวางท าศกอยนนไดเกดความวนวายขนในกรงธนบร พระองคจงรบสงใหพระยาสรยอภย (เจาเมองนครราชสมา) ซงเปนผน าทหารในขณะนนใหมาควบคมเมองหลวงเอาไว และหลงจากสามารถยตเหตการณได เมอพระองคเสดจกลบถงกรงธนบรบรรดาขนนางตางๆ ไดอญเชญพระองคขนครองราชยเปนพระมหากษตรยแหงราชวงศจกร

39

โดยปราบดาภเษกขนเปน “สมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราช” ปกครองแผนดนไทยตงแตป พ.ศ. 2325 จนถงป พ.ศ. 2352

3.4.1.1) การสถาปนาเมองหลวง

รชกาลท 1 หลงจากปราบดาภเษกขนเปนพระมหากษตรย พระองคไดโปรดใหยายเมองหลวงมาสรางทฝงตะวนออก ดวยเหตผลของความไมเหมาะสมในดานท าเลทตง โดยเฉพาะท าเลเดมมลกษณะเปนเมองอกแตก คอมแมน าเจาพระยาไหลผานใจกลางเมอง ซงเกรงวาหากเกดสงครามการล าเลยงเสบยง ยทธภณฑ และการรกษาเมองหลวงจะเปนอปสรรค หรอในการท าสะพานขามแมน ากท าไดยาก เพราะความกวางและลกของแมน า นอกจากนฝงทตงกรงธนบรซงอยทางฝงตะวนตกของแมน าเจาพระยายงเปนทองคง ซงมกจะเกดปญหาน าเซาะตลงพง ประกอบกบพระราชวงเดมกมวดขนาบอย 2 ขาง คอ วดแจง (วดอรณราชวราราม) และวดทายตลาด (วดโมฬโลกยาราม) ท าใหมบรเวณคบแคบไมสามารถขยายพระราชวงออกไปได ดงนนจงโปรดใหยายไปยงฝงทศตะวนออกของแมน าเจาพระยา (ศรพร สเมธารตน, 2553 : 127) ซงเดมเคยเปนยานทคนจนอาศยอย แตใหมการยายชมชนชาวจนไปอยทางทศตะวนออก (ปจจบนคอยานสามเพง) แลวใหเกณฑชาวเขมร ชาวลาว มาเปนแรงงานขดคเมองใหมจากแมน าเจาพระยาทางทศเหนอตรงปองพระอนทร มาออกยงแมน าเจาพระยาทางทศใตตรงวดราชบรณะ เรยกวา คลองบางล าพ โดยใหกออฐเปนก าแพงเมองเพอปองกนพมาเขามาโจมต

ภาพ : แผนผงกรงรตนโกสนทร

(ทมา : http://www.thapra.lib.su.ac.th/ratanagosin/wall.htm)

40

การสรางพระราชวงทถอวาเสรจสมบรณคอป พ.ศ. 2328 ครงนนรชกาลท 1 โปรดใหมการจดงานสมโภชพรอมกบพระราชทานนามวา “กรงเทพมหานคร อมรรตนโกสนทร มหนทรายธยา มหาดลก ภพนพรตนราชธานบรรมย อดมราชนเวศนมหาสถาน อมรพมานอวตารสถต สกกะทตตย วษณกรรมประสทธ” อยางไรกตามนบตงแตการตงกรงเทพมหานครเปนเมองหลวงเรยกไดวา ทแหงใหมมพฒนาการและการเปลยนแปลงไปคอนขางมาก โดยเฉพาะอยางยงในสมยรชกาลท 3 และรชกาลท 4 กรงเทพมหานครเรมเปลยนแปลงเขาสยคของการพฒนาประเทศอนเนองมาจากการเขามามอทธพลของประเทศตะวนตก

3.4.1.2) การปรบปรงและเปดประเทศเพอเขาสการเปลยนแปลง

นบแตสมยรชกาลท 1 เปนตนมา ลวงมาถงสมยรชกาลท 3 และรชกาลท 4 ไทยเรมไดรบอทธพลจากลทธจกรวรรดนยมตะวนตก เชน องกฤษ ฝรงเศส ประเทศมหาอ านาจเหลานเรมขยายอ านาจเขาสเอเชยตะวนออกเฉยงใต ไทยเปนหนงในหลายประเทศทตองเผชญกบการแทรกแซงทงการคาและการเมอง แตพระมหากษตรยกด าเนนนโยบายโดยมการปรบปรงและเปดประเทศในหลายๆ ดาน เพอปองกนการใชเปนขออางในการเขาแทรกแซงกจการภายใน

สมยรชกาลท 3 ชาตตะวนตกเขามามอทธพลทางการคากบไทย ไมวาจะเปนองกฤษ ฝรงเศส หรอแมแตสหรฐอเมรกากเขามามสมพนธไมตรกบไทยดวย โดยเฉพาะคณะมชชนนารและหมอสอนศาสนา (บาทหลวง) ทอาศยนโยบายความสมพนธระหวางประเทศเขามาท าการเผยแพรศาสนาครสต (นกายโปรแตสเตนต) แกคนไทยซงกไมคอยประสบความส าเรจมากนก แตผลพลอยไดทเกดขนจากการเขามาของมชชนนารตะวนตกคอ ไทยไดมโอกาสในการรบวทยาการใหมๆ มากขน ไมวาจะเปนวทยาการพมพและโรงพมพ วทยาการตดตอสอสาร วทยาการขนสง วทยาการทางการแพทย เชน การรกษาโรคไขทรพษหรอฝดาษ เหนไดจากการตงโอสถศาลาและสขศาลาเพอรบรกษาโรคตางๆ รวมถงจ าหนายยารกษาโรคแผนปจจบน มชชนนารคนส าคญ คอ หมอบรดเลย (Bradley) (ดงภาพ) ซงน าวธการปลกฝปองกนไขทรพษ วธศลยกรรมแผนปจจบนเขามาใชในไทยเปนครงแรก และอกคนหนง คอ หมอเฮาส (ดงภาพ) ซงน าเอาวธการใชยาสลบในการผาตด ตลอดจนน าวชาวทยาศาสตรและดาราศาสตรเบองตนมาเผยแพรในไทย

41

ภาพ : หมอบรดเลย ภาพ : หมอเฮาส

(ทมา : http://www.dek-d.com/board/view/1917670/)

การเปดประเทศในสมยรชกาลท 3 ยงท าใหมการกระจายโอกาสทางการศกษาจากเดมทการศกษาของไทยกระจกตวอยทวดและวงเจานาย ซงกจะมโอกาสเฉพาะลกเจานายเทานน แตการเขามาของมชชนนารไดท าใหการศกษาของไทยกระจายตวมากขน โดยกระจายลงไปยงลกหลานของราษฎรตางๆ ทงดานวชาเรยนและสถานทเรยน เชน วชาภาษาองกฤษ วชาการตอเรอ วชาการแพทย วชาเคมและเครองกล ซงในขณะนนมการตงโรงเรยนกรงเทพครสเตยน โรงเรยนวฒนาวทยาลย เปนสถานทเรยนดวย

ตอมาในสมยรชกาลท 4 ซงถอวาเปนชวงหวเลยวหวตอของไทย ชวงนหากมองไปทบรบทรอบๆ ไทยจะเหนวาหลายประเทศ เชน ลาว เวยดนาม กมพชา ตกเปนอาณานคมของประเทศมหาอ านาจตะวนตก ส าหรบประเทศไทยกตกอยในความสมเสยงเชนเดยวกน แตเพอปองกนความสญเสยดงกลาวรชกาลท 4 จงทรงปรบปรงประเทศในหลายๆ ดาน ไมวาจะเปนการลดความเปนลทธเทวราชาลงและใชลทธธรรมราชาน าการปกครอง การเปลยนแปลงขนบธรรมเนยมประเพณทลาสมยดวยการอนญาตใหเจานายหรอขาราชการสวมเสอเขาเฝาได อนญาตใหราษฎรเปดประตหนาตางและเขาเฝาไดอยางใกลชดเมอพระมหากษตรยเสดจพระราชด าเนนผาน รวมไปถงการใหเสรภาพในการนบถอศาสนา

การปรบปรงและเปดประเทศทด าเนนมาตงแตสมยรชกาลท 3

จนถงสมยรชกาลท 4 โดยวธการเจรญสมพนธไมตรจงถอเปนการคลายความกดดนจากการถกแทรกแซงลงไป ซงในสายตาของตางประเทศแลวถอวาไทยเปนประเทศทเจรญ พรอมและยอมรบตอการปรบตวตามอารยะประเทศ ซงกชวยสรางการยอมรบจากประเทศมหาอ านาจและถอไดวา

http://www.dek-d.com/board/view/1917670/

42

มสวนอยางส าคญตอการท าใหไทยรอดพนจากการตกเปนเมองขนของประเทศตะวนตก อกทงยงกลายเปนจดเรมตนของการปฏรปการปกครองในรชกาลตอมา

3.4.1.3) ลกษณะการเมองการปกครอง

รชกาลท 1 ท าการปกครองโดยเรมจากสรางสทธอนชอบธรรมโดยการท านบ ารงพระพทธศาสนา เพราะคนไทยสมยนนมความคดความเชอวา กษตรยทดจะตองรกษาศล เปนธรรมราชา และเพอแสดงถงสทธอนชอบธรรมอนนรชกาลท 1 จงโปรดใหมการช าระ “ไตยภมกถา”13 ขนใหมในป พ.ศ. 2325 (นธ เอยวศรวงศ, 2523 : 56) และคมภรไตรโลกวนจฉย ซงมเนอหาเกยวกบการก าเนดขนของกษตรย รวมไปถงการโปรดใหมการสงคายนาพระไตรปฎกซงถอวาเปนครงแรกในประเทศไทย (จกษ พนธชเพชร, 2555 : 136)

ส าหรบในดานการปกครอง รชกาลท 1 ยงคงยดถอการปกครองตามแบบฉบบในสมยกรงศรอยธยาตอนปลาย แตไดโปรดใหมการช าระกฎหมายใหมขนโดยใหรวบรวมกฎหมายทเคยมตงแตสมยอยธยา น ามาปรบปรงใหมเพอเปนรากฐานในการปกครองบานเมองและสรางความเจรญรงเรอง โดยกฎหมายใหมทช าระขนนไดมการคดลอกเปน 3 ฉบบ และทกฉบบมตราคชสห (ตราประจ าตวสมหกลาโหม) ตราราชสห (ตราประจ าตวสมหนายก) และตราบวแกว (ตราประจ าตวเสนาบดกรมพระคลง) ซงตอมาเรยกกฎหมายฉบบนวา “กฎหมายตราสามดวง” (ดงภาพ)

ภาพ : กฎหมายตราสามดวง

(ทมา : http://my.dekd.com/bcgs/writer/viewlongc.php?id=530863&chapter=200)

__________________________________________________

13 หรอไตรภมพระรวง เปนพระราชนพนธของพระมหาธรรมราชาลไทย แตงขนเพอเปนวรรณกรรมทางพระพทธศาสนา ซงกลาวถงภม (แดน) ตางๆ การเกด การตายของสตวทงหลาย

43

อยางไรกตามในสมยรชกาลท 3 ไดเกดเหตการณทเจาอนวงศแหงเมองเวยงจนทน ซงเปนเมองประเทศราชของของไทยมาตงแตสมยกรงธนบรตงตนเปนอสระ เพราะเหนวาราชส านกกรงเทพก าลงตกอยในสภาพออนแอจากภยคกคามของประเทศตะวนตก เจาอนวงศจงถอโอกาสยกทพขามแมน าโขงเขามายงเมองสระบรเพอกวาดตอนชาวลาวกลบไปยงเวยงจนทน หากแตเหตการณครงนนรชกาลท 3 ทรงทราบขาวและไดสงกองทพออกตดตาม เจาอนวงศพยายามหนการจบกมไปยงเมองญวน (เวยดนาม) แตถกเจานอยเมองพวนแจงใหทางราชส านกกรงเทพทราบ ในทสดเจาอนวงศและบรรดาเชอพระวงศทรวมกอการไดถกจบและสงตวไปทกรงเทพ ซงในเวลาตอมาทางการมการน าตวไปขงประจานทสนามหลวงจนลมปวยและสนพระชนม (ภาสกร วงศตาวน, 2553 : 118-119)

ตอมาสมยรชกาลท 4 ไดมการปรบเปลยนและจดการปกครองบางสวนเพอใหเกดความรดกมและเพอไมใหตกอยในความเปราะบางจากการถกแทรกแซง เนองจากภยคกคามของประเทศมหาอ านาจตะวนตกโดยเฉพาะ องกฤษ ฝรงเศส ท าใหตองมการปรบปรงรปแบบการปกครองในสวนภมภาค คอ หวเมองชนในใหเขาอยในความรบผดชอบของกรมมหาดไทย โดยใหดแลตงแตเมองอตรดตถเรอยไปจนถงเมองสพรรณบร กรมพระกลาโหมดแลตงแตเมองไชยาเรอยไปจนถงเมองกาญจนบร และกรมทาดแลตงแตเมองตราดเรอยไปจนถงเมองนครชยศร ในขณะทหวเมองชนนอกไดเปลยนชอเปนหวเมองชนกลาง โดยใชหลกการแบงพนทความรบผดชอบระหวางกรมพระกลาโหมกบกรมมหาดไทย โดยกรมพระกลาโหมดแลรบผดชอบตงแตนครศรธรรมราชเรอยไปจนถงเมองถลาง สวนกรมมหาดไทยรบผดชอบตงแตเมองนครราชสมาเรอยไปจนถงหวเมองลาวตะวนออกและแถบเขมรปาดง และส าหรบเมองประเทศราชกใหใชหลกการเดยวกนคอแบงความรบผดชอบตามพนทโดยใหเมองประเทศราชทางหวเมองฝายเหนอและอสานอยภายใตการดแลของกรมมหาดไทย สวนเมองประเทศราชทางหวเมองฝายใตรวมชายฝงทะเลตะวนออกและชายฝงทะเลตะวนตกใหขนอยกบกรมพระกลาโหม (สมบต ธ ารงธญวงศ, 2548 : 300-302)

โดยสรปการปกครองในสมยรชกาลท 1 ถงรชกาลท 4 โดยภาพรวมยงคงยดถอตามรปแบบเหมอนในสมยอยธยา แตมการปรบเปลยนตามความเหมาะสมของสภาพบานเมองและอทธพลของประเทศมหาอ านาจตะวนตก กลาวคอ มการแบงการปกครองออกเปน 2 สวน ไดแก

44


มอครมหาเสนาบด 2 ต าแหนง คอ

(1) กรมพระกลาโหม มหนาทในการจดการควบคมดแลงานดานทหารและพลเรอนในหวเมองฝายใต ชายทะเลตะวนตก และตะวนออก

(2) กรมมหาดไทย มหนาทในการจดการควบคมดแลงานดานทหารและพลเรอนในหวเมองฝายเหนอ และอสาน กบเสนาบดอก 4 ต าแหนง ซงมหนาทบงคบบญชาจตสดมภ เพอบรหารและปกครองเมองหลวง คอ

(2.1) กรมเมองหรอนคร ดแลภายราชธานหรอเมองหลวง การศาล ความยตธรรม การรกษาความสงบเรยบรอยในเมองหลวง

(2.2) กรมวง ดแลเกยวกบงานในพระราชส านก การถวายความปลอดภยใหกบพระมหากษตรยและเชอพระวงศ งานพระราชพธ

(2.3) กรมพระคลงหรอกรมทา ดแลเกยวกบพระราชทรพย การเงนการคลงในคลงหลวง การจดเกบภาษ การคาขายกบตางประเทศ โดยการคาขายกบตางประเทศนนแบงออกเปน 2 ฝาย คอ กรมทาฝายขวา ท าหนาทเปนเจาทาเรอ คอยควบคมดแลการจดเกบภาษกบพวกแขก ฝรง และกรมทาฝายซายเปนเจาทาเรอ คอยควบคมการจดเกบภาษกบพวกชาวจน

(2.4) กรมนา ดแลเกยวกบนาหลวง การจดหาขาวเขาสฉางหลวง การเกบภาษขาวจากชาวนา ผลผลตของราษฎร ดแลเกยวกบโค กระบอ รวมไปถงพจารณาคดความตางๆ เกยวกบทนา


การปกครองสวนภมภาคยงคงใชรปแบบการปกครองหวเมองอยเชนเดม คอ

(1) หวเมองชนใน เปนเมองเลกๆ ทอยรอบราชธาน มผ รงเ มองเปนผ ปกครอง อ านาจการบงคบบญชาเปนของจตสดมภ และจะตองข นตรงกบพระมหากษตรย

45

(2) หวเมองชนนอก อยถดจากหวเมองชนในออกไปอก มอครมหาเสนาบด และเสนาบดกรมพระคลงเปนผดแล โดยหวเมองชายทะเลตะวนออกใหขนอยในความรบผดชอบของกรมพระคลง หวเมองฝายเหนอและอสานขนอยในความรบผดชอบของกรมมหาดไทย และหวเมองฝายใตขนอยในความรบผดชอบของกรมพระกลาโหม

นอกจากนยงแบงหวเมองชนนอกออกเปน หวเมองชนเอก หวเ มองชน โท และหวเมองชนตร โดยเจาเมองของหวเ มองชน เอกได รบแตงตงจากพระมหากษตรยโดยตรง และใหมหนาทดแลหวเมองทอยรายลอมรวมไปถงเมองประเทศราชดวย

(3) หวเมองประเทศราช คอเมองทอยภายใตสวามภกด ไดมาโดยการขยายอาณาเขตครอบครอง พระมหากษตรยยงมอ านาจในการปกครองหวเมองน โดยสมบรณ แตมการแตงตงใหเจาเมองเดมเปนผปกครองและยงคงใหอสระกบเจาเมองในการบรหาร ซงจะตองสงสวยหรอเครองราชบรรณาการมายงราชส านกกรงเทพฯ เพอแสดงถงความจงรกภกด

46

หวเมองชายทะเลตะวนออกขนอยในความรบผดชอบของกรมพระคลง

หวเมองฝายเหนอและอสานขนอยในความรบผดชอบของกรมมหาดไทย

หวเมองฝายใตขนอยในความรบผดชอบของกรมพระกลาโหม

ภาพ : ลกษณะการเมองการปกครองสมยรชกาลท 1 ถงรชกาลท 4


สวนกลาง สวนภมภาค

กรมพระกลาโหม กรมมหาดไทย กรมเมอง กรมวง กรมพระคลง กรมนา

เมองเอก

เมองโท

เมองตร

เมองชนใน เมองชนนอก เมองประเทศราช

อครมหาเสนาบด เสนาบด

หวเมองชายทะเล หวเมองฝายเหนอ/ หวเมองฝายใต

ตะวนออก อสาน

47

3.4.1.4) ลกษณะทางเศรษฐกจ

เศรษฐกจในสมยรชกาลท 1 ถงรชกาลท 4 ยงคงคลายกบสมยอยธยา คอ เศรษฐกจสวนใหญอยบนพนฐานของการผลตแบบยงชพ คอเนนการผลตเพอการบรโภคเปนส าคญ การประกอบอาชพและการคาขายของราษฎรเปนไปอยางเสร เวนแตเศรษฐกจในเชงของการคาซงในสมยรชกาลท 2 การคาขายด าเนนไปแบบผกขาด กลาวคอ มการท าการคาผานระบบพระคลงสนคา ซงทางราชการมอ านาจสทธขาดกบสนคาชนดนน ทงนสนคาทน าเขา-

ออกจะตองผานการตรวจตราจากราชการเสยกอน ซง มอ านาจในการสงใหงดเวน หามน ามาจ าหนาย หรอเกบกกบงคบใหขายในราคาถก จงเรยกวาเปนการผกขาดการคา โดยเฉพาะสนคาหายากเปนทตองการ หรอสนคาจ าพวกทขาดแคลนทพอคาตางชาตอยากมไว เชน รงนก ฝาง ดบก พรกไทย ไมหอม ผลเรว ตะกว งาชาง รง และชาง สนคาเหลานทางราชการสามารถใชอ านาจเกบกก ตรวจสอบ ซงหากเปนทตองการกอาจใชอ านาจรฐบงคบซอไวในราคาต าเพอเกบไวขายท าก าไร ดงนนการคาขายแบบผกขาดผานระบบพระคลงสนคาจงท าใหรายไดของไทยสงขน จนรชกาลท 2 ทรงไดรบการยกยองพระองควาเปน “เจาสว”

แตในสมยรชกาลท 3 ระบบการผกขาดสนคาถกจ ากดลง เนองจากไทยไดเจรญไมตรทางการคากบองกฤษจากสนธสญญาเบอรน14 (Burney Treaty) (พ.ศ. 2369) ผลจากการนท าใหรายไดของทางการไทยลดลง รชกาลท 3 จงทรงใชนโยบายชดเชยรายไดโดยการใชระบบผกขาดภาษโดยใหเอกชนเขามาท าหนาทในการจดเกบภาษแทนทางการเรยกวา “เจาภาษ” แลวใหน าเงนทไดจากการจดเกบภาษกบราษฎรมาใหรฐตามทตกลงไวในสญญา สวนทเกบไดเกนกวานนกใหตกเปนของเจาภาษ (พอคา) ซงโดยสวนใหญผ ทเขามาเปนเจาภาษจะเปนคนจน (กรมพระยาด ารงราชานภาพ, 2504 : 164-170 อางในจกษ พนธชเพชร, 2555 : 163) แตระบบการจดเกบภาษนกถกยกเลกในเวลาตอมา เนองจากเกรงวาจะท าใหราษฎรทคาขายเกดความเดอดรอน

__________________________________________________

14 มสาระส าคญวา ทางเศรษฐกจ พอคาองกฤษกบพอคาไทยคาขายไดเสร โดยเสยภาษขาเขาตามความกวางของปากเรอ 1,500-

1,700 บาท/วา ยกเวนฝน หามน าเขา ส าหรบอาวธ กระสนปน จะตองขายใหทางการไทยเทานน ถารฐบาลไมซอจะตองน ากลบออกไป หามน าขาวออกนอกประเทศ สวนทางการเมอง ทงสองฝายตองปฏบตตามกฎหมายของประเทศทเขาไป องกฤษรบรองวาไทยบร (เคดาห) กลนตส ตรงกาน และเประ เปนของไทย

48

จนในสมยรชกาลท 4 ไทยตองลงนามทางการคากบองกฤษในสนธสญญาวาดวยการคาอกหนงฉบบ คอ สนธสญญาเบารง15 (Bowring Treaty) แตภายหลงจากการลงนามไดกอใหเกดผลกระทบตอไทยคอนขางมาก คอ

1) เกดการเปลยนแปลงวถการผลต เดมเคยผลตเพอยงชพ เปลยนเปนผลตเพอการคา โดยเฉพาะสนคาประเภทขาวทน าออกไปยงตางประเทศ ขณะทสญญาเบารงกท าใหมการน าสนคาอปโภคบรโภคจากตางประเทศเขามามากขน

2) สญญาเบารงท าใหประเทศตะวนตกเขามามอทธพลทางการคามากขน จนการคาแบบผกขาดของไทย (พระคลงสนคา) ซงเคยเปนฐานความมนคงใหกบเศรษฐกจไทยตองถกยกเลก (ยกเลกพระคลงสนคา) เปนการคาแบบเสร

3) สญญาเบารงเปนการกระต นภาคการผลตใหเขาสการคา โดยเฉพาะภาคเกษตรกรรม ท าใหมการขยายพนทการเพาะปลกจนสงผลตอทรพยากรของประเทศ เชน เหมองแร พนทปา เปนตน

สนธสญญาเบารงทองกฤษท าขนกบไทยจงถกบรรดาคนไทยมองวาเราตกอยในฝายทเสยเปรยบ เนองจากสาระส าคญของขอตกลงไมเสมอภาค เชน อ านาจอธปไตยทางศาลไทยถกจ ากด แตเพอรกษาเอกราชของไทยเอาไว รชกาลท 4 จงทรงใชวธการทตนเปนแนวทางหลกเพอลดชองวางทประเทศมหาอ านาจตะวนตกจะใชเปนขออางในการเขาครอบครองไทย

อยางไรกตาม ภยคกคามทางการคาและการเมองจากประเทศตะวนตกกยงไมสามารถท าใหไทยรอดพนจากการสญเสยดนแดนได จะเหนไดวาในสมยรชกาลท 4 ไทยตองสญเสยดนแดนเขมรบางสวนใหกบฝรงเศสจากการใชก าลงเขาบบบงคบ รวมถงเกาะหลายๆ เกาะทไทยเคยครอบครองมาตงแตสมยรชกาลท 1

__________________________________________________

15 ใหพอคากบลกคาคาขายกนโดยเสร ยกเวนอาวธตองขายใหกบทางการไทย ฝนตองขายใหกบเจาภาษาฝน และในปทเกดทภขภกภยทางการไทยตองมอ านาจหามสงขาวปลา เกลอ ออกนอกประเทศ ภาษขาเขาไทยจะเกบรอยละ 30 สวนภาษขาออกเกบตามบญชแนบทายสญญา หากคนไทยในบงคบตางประเทศท าผดศาลไทยไมมอ านาจลงโทษ ใหเปนอ านาจของศาลกงศล

49

3.4.1.5) ลกษณะทางสงคม

ยงมโครงสรางทางสงคมเหมอนในสมยอยธยา โดยเฉพาะอยางยงสมยรชกาลท 1 และรชกาลท 2 ลทธเทวราชายงมอทธพลตอสงคมสง คอ พระมหากษตรยยงมสถานะเปนสมมตเทพ มอ านาจสทธขาดในการปกครอง สวนมลนายหรอขนนางยงเปนกลมสงคมทมบทบาทสงทางสงคมเพราะสามารถควบคมไพร ทาส ตลอดจนการเกณฑแรงงานตางๆ การควบคมแรงงานกบกลมไพร ทาส ยงคงใชวธการสกเลขเหมอนในสมยอยธยา เพราะถอวาเปนวธควบคมไพรทมประสทธภาพทสด สวนไพร ทาส ยงถอวาเปนกลมใหญในสงคมซงจะตองเขาสงกดกบมลนาย ทงนในการควบคมทางสงคมยงคงใชระบบศกดนาเปนเครองมอในการก ากบ

นอกจากนในราชส านกกรงเทพยงมนโยบายดงไพรสมใหกลบมาเปนไพรหลวง เชน ในสมยรชกาลท 1 ไดมการก าหนดใหมลนายทสามารเกลยกลอมไพรใหมารบการสกเลข มสทธทจะเลอกใหไพรนนเปนไพรหลวงหรอไพรสมกได หรอในสมยรชกาลท 2 กมการอนญาตใหไพรทหลบหนกลบมารบการสกเลขหรอสามารถเลอกมลนายสงกดไดตามตองการ

อยางไรกตามเมอสภาพทางสงคมมการเปลยนแปลง จ าเปนทจะตองปรบปรงการควบคมแรงงานใหเหมาะสม ในสมยรชกาลท 1 จงไดมการผอนผนการควบแรงงาน คอ ไดลดระยะเวลาการใชแรงงานของไพร-ทาสจาก 6 เดอนตอป เหลอเพยง 4 เดอนตอป และใหสมยรชกาลท 2 ปรบเหลอเพยง 3 เดอนตอป จงถอเปนการคลคลายการใชแรงงานของบรรดาไพร-ทาส ทงนไพรในสมยรชกาลท 1 ถงรชกาลท 4 อาจแบงออกเปน 3 ประเภท (จกษ พนธชเพชร, 2555 : 153-156) ดงน

1) ไพรหลวง คอ ไพรทขนตรงตอพระมหากษตรย โดยมการแจกจายไปยงกรมตางๆ เพอไปรบใชทางราชการตามระยะเวลาทก าหนด

2) ไพรสม คอ ไพรสวนตวของมลนายซงจะตองอยภายใตการควบคมของมลนายไปตลอดชวตของการเปนไพร หากมลนายผนนตายลงไพรสมกจะถกดงตวไปเปนไพรหลวงเพอเปนหลกประกนถงสถานภาพของไพรทไมถอวาเปนทรพยสนสวนตวของมลนาย ซงจะไมตกเปนมรดกตกทอดแกทายาทของมลนาย

3) ไพรสวย คอ ไพรหลวงหรอไพรสมทใชวธการสงสงของหรอเงนแทนการถกเกณฑแรงงาน โดยจะตองสงสงของตามอตราและจ านวนครงททางราชการ

50

ก าหนด (สมยรชกาลท 3 มการอนญาตใหไพรสามารถสงสวยเปนเงนได เรยกวา “สวยเงน”) โดยมลนายจะเปนผจดเกบกอนสงไปยงราชส านก

นอกจากนในสมยรชกาลท 1 ถงรชกาลท 4 ยงมกลมทาสในระบบสงคม ซงเปรยบเสมอนทรพยสนสวนตวของนายทาส คนกลมนสามารถทจะเปลยน ขาย หรอถายโอนไปยงทายทาสคนอนไดตามตองการ ลขต ธรเวคน (2554 : 108) ไดจ าแนกลกษณะทาสออกเปน 7 ประเภท ไดแก

1) ทาสสนไถ คอ ทาสทซอไวจากบดา มารดา ญาตผ ใหญ สาม

2) ทาสในเรอนเบย คอ ทาสทเปนบตรอนเกดในระหวางทพอแมเปนทาส

3) ทาสไดมาแตบดามารดา คอ ทาสทไดรบมรดกสบมา

4) ทาสทานให คอ ทาสทไดจากการมผยกให

5) ทาสอนไดดวยชวยกงวลแหงคนตองทณฑโทษ คอ ทาสทไดมาเนองจากนายเงนไปชวยใหผนนพนโทษ

6) ทาสอนไดแตเลยงมาเมอเกดทกขภกภย คอ ทาสทไดเลยงไวยามขาวยากหมากแพง

7) ทาสเชลย คอ เชลยศกทจบไดในสงครามแลวน ามาเปนทาส

3.4.2 สมยรชกาลท 5 ถงรชกาลท 7 (พ.ศ. 2411-2475)

รชกาลท 5 ทรงเปนพระมหากษตรยทครองราชยยาวนานกวาทกๆ พระองคในสมยกอนหนาถง 42 ป แตในสมยรชกาลท 5 ตองเผชญกบปญหาตางๆ มากมายทงปญหาภายในประเทศและปญหาภายนอกประเทศ

ปญหาภายนอกประเทศในสมยรชกาลท 5 นน เกดการคกคามอธปไตยไทยโดยชาตมหาอ านาจตะวนตก ซงการเขามาของตะวนตกในสมยรชกาลท 5 มเปาหมายชดเจนในการลาจกรวรรดนยมโดยเฉพาะประเทศในภมภาคตะวนออกเฉยงใต และไทยกเปนหนงในประเทศทตกเปนเปาหมายของการลาเปนเมองขน

51

สวนปญหาภายในประเทศ โครงสรางทางอ านาจภายในถอวาไมคอยมเสถยรภาพมากนก เนองจากในชวงตนรชกาลอ านาจทางการเมองมไดรวมอยหรอขนกบพระองค แตมกลมทางการเมองทมบทบาทส าคญในการก าหนดทศทางบานเมองในขณะนน นนคอ กลมแรก คอ กลมสยามหนม (Young Siam) กลมนมแนวคดแบบกาวหนาทตองการทจะใหประเทศเกดการเปลยนแปลงสความทนสมยตามแนวทางของประเทศตะวนตก กลมทสอง คอ กลมสยามเกา (old Siam) เปนกลมขนนางเกาทไมตองการใหมการเปลยนแปลงใดๆ เกยวกบรปแบบการปกครอง และกลมทสาม คอ กลมสยามอนรกษ (Conservative Siam) เปนกลมทมแนวความคดในการคดคานการเปลยนแปลงทจะเกดขนแบบถอนรากถอนโคน แตยอมรบใหมการเปลยนแปลงบางประการทเหนวามความจ าเปน (ชาดา นนทวฒน, 2553 : 53-54)

ปญหาความแตกตางทางความคดของกลมตางๆ ในสมยรชกาลท 5

น ามาสชวงทวกฤตสดในป พ.ศ. 2427 (ร.ศ. 103) ทกลมทฝกใฝและมแนวความคดความเชอตอรปแบบการปกครองแบบประเทศตะวนตกไดท าการเคลอนไหวภายในไทย ซงโดยสวนใหญเปนผทเคยไปศกษาหรอมประสบการณในประเทศแถบตะวนตก เพอหวงใหรชกาลท 5 ทรงปรบปรงหรอปฏรปประเทศใหสอดคลองกบสถานการณประเทศทประเทศมหาอ านาจตะวนตกเขามามอทธพล โดยในครงนนไดกราบบงคมทลตอรชกาลท 5 เสนอแนะถงแนวทางในการปองกนและแกไขปญหาดวยการใหยกเลกระบอบการปกครองแบบสมบรณาญาสทธราชย และใหปฏรปการบรหารประเทศเสยใหมในรปแบบของกระทรวง ซงรชกาลท 5 พระองคกทรงเหนดวย แตเหนวาสภาพบานเมองไทยยงไมมความพรอมหากจะมการเปลยนแปลงโดยทนท และพระองคทรงเลงเหนวาหากจะตองท าการเปลยนแปลงไปสเศรษฐกจ สงคม และการปกครองทคาดหวงเหมอนกบประเทศตะวนตก จ าเปนทจะตองท าการเปลยนแปลงในหลายๆ ระดบไปพรอมๆ กนดวย ฉะนนรชกาลท 5 จงไดท าการเปลยนแปลงปรบปรงประเทศเปนการใหญ ดงน

3.4.2.1) ลกษณะการเมองการปกครอง

3.4.2.1.1) การเมองการปกครองสมยรชกาลท 5

รชกาลท 5 ทรงจดการปกครองเพอรองรบสภาพบานเมองทก าลงเปลยนแปลงโดยจดการปกครองเปน 3 สวน (ทศนย ทองสวาง, 2549 : 275-

277) ดงน

52


ท ร ง ย ก เ ล ก ต า แ ห น ง อ ค ร ม ห า เ ส น า บ ด จตสดมภ ทงหมดทเคยใชตงแตสมยอยธยา โดยเปลยนมาเปนการบรหารแผนดนแบบกระทรวงและมเสนาบดเปนผ รบผดชอบแตละกระทรวง ผลจากการนในป พ.ศ. 2435 ท าใหมกระทรวงเกดขน 12 กระทรวง ไดแก

กระทรวงมหาดไทย มหนาทบงคบบญชาหวเมองฝายเหนอ และเมองลาวประเทศราช

กระทรวงกลาโหม มหนาทบงคบบญชาหวเมองฝายใต ฝายตะวนออกและหวเมองมลายประเทศราช

กระทรวงการตางประเทศ มหนาทเกยวกบการตางประเทศ

กระทรวงวง มหนาทรบผดชอบราชการในพระราชวง และกรมทเกยวของกบราชการในพระองค กระทรวงนครบาล มหนาทเกยวกบกจการต ารวจ และราชทณฑ (ตอมาใหรบผดชอบราชการในเขตแขวงกรงเทพฯ ราชธาน) กระทรวงพระคลงมหาสมบต มหนาทเกยวกบการจดเกบภาษอากร และเงนทจะรบและจายในแผนดน

กระทรวงยตธรรม มหนาทบงคบศาลทช าระความทงประเทศ ทงแพง อาญา และอทธรณ

กระทรวงยทธนาธการ มหนาทรบผดชอบในกจการทหารบกและทหารเรอ

กระทรวงเกษตราธราช มหนาทเกยวกบการเพาะปลก การปาไม การเหมองแร และการคาขาย

กระทรวงธรรมการ มหนาทเกยวกบกจการศาสนา การศกษา และการสาธารณสข

กระทรวงโยธาธการ มหนาทเกยวกบกจการกอสราง ท าถนน ขดคลอง การชางทวไป การไปรษณยโทรเลข และการรถไฟ

53

กระทรวงมรธาธการ มหนาทเกยวกบการรกษาตราแผนดน รกษาพระราชก าหนด กฎหมาย และงานราชการทงปวง

ตอมาในป พ.ศ. 2483 กไดมการแบงหนาทระหวางกระทรวงกลาโหมและกระทรวงมหาดไทยใหม โดยใหกระทรวงกลาโหมรบผดชอบกจการทหารทงปวง สวนกระทรวงมหาดไทยใหรบผดชอบในการปกครองหวเมองทงหมด


ทรงยกเลกการปกครองแบบหวเมองตางๆ และจดการปกครองแบบ มณฑล เมอง อ าเภอ ต าบล และหมบาน (ตาม พ.ร.บ. ลกษณะการปกครองทองท ร.ศ. 166) ทงนเพอขยายอ านาจของสวนกลางไปปกครองหวเมองตางๆ โดยตรง เพอความเปนเอกภาพและความมนคงใหแกประเทศ และผลจากการยกเลกการปกครองแบบหวเมองท าใหมการประกาศยกเลกระบบกนเมองไปดวย ซงจากเดมเจาเมองมสทธในการควบคมไพร เกบภาษ คาธรรมเนยม และคาราชการตางๆ แตหลงจากยกเลกไดมการใชระบบราชการทขนตรงและรบเงนจากสวนกลางแทน ทงนฝายส าคญทไดรบมอบหมายใหท าการปฏรปการบรหารราชการสวนภมภาค คอ กระทรวงมหาดไทย มลกษณะดงน

มณฑลเทศาภบาล เปนหนวยทหารปกครองสวนภมภาคทใหญทสด ประกอบดวยเมองตงแต 2 เมองขนไป มขาหลวงเทศาภบาลหรอสมหเทศาภบาลซงพระมหากษตรยทรงแตงตงเปนผ รบผดชอบในการปกครองตางพระเนตรพระกรรณ โดยมตวแทนของกระทรวงอนๆ เปนผชวยในการปฏบตงาน

เมอง หรอจงหวดในปจจบน ประกอบดวยหลายๆ อ าเภอมารวมกน มผวาราชการเมองเปนผ รบผดชอบ ขนกบขาหลวงเทศาภบาลโดยตรง โดยมขาราชการอนๆ เปนผชวยคลายกบมณฑลเทศาภบาล

อ าเภอ ประกอบดวยทองทหลายๆ ต าบลมารวมกน มนายอ าเภอซงผวาราชการเมองแตงตงเปนผ รบผดชอบ โดยมขาราชการอนๆ เปนผชวย

54

ต าบล ประกอบดวยทองทประมาณ 10-20 หมบานรวมกน มก านนซงไดรบการเลอกมาจากผ ใหญบาน และผ วาราชเมองแตงตงเปนผ รบผดชอบ

หมบาน เปนหนวยการปกครองทเลกทสด ประกอบดวยบานเรอนประมาณ 10 บานขนไป หรอมราษฎรอาศยอยประมาณ 100 คน มผใหญบานซงราษฎรเลอกมาเปนผ รบผดชอบ


ทรงจดใหมการปกครองสวนทองถนเปนครงแรก ดวยเลงเหนคณประโยชนทราษฎรจะไดเขามามสวนรวมในการปกครองตนเอง รชกาลท 5

จงทรงใหรเรมการปกครองทองถนในรปแบบสขาภบาลขนในป พ.ศ. 2448 ทอ าเภอทาฉลอม จงหวดสมทรสาคร โดยเปนการปกครองทขาราชการและประชาชนรวมกนบรหารกจการทองถน หนาทส าคญๆ ของสขาภบาล ไดแก การรกษาความสะอาด การใหการศกษาชนตนแกราษฎร การอนามย การบ ารงรกษาถนนหนทางในทองถน เปนตน ปรากฏวาไดรบความนยมจากราษฎรมาก ในเวลาตอมาจงไดมการจดตงสขาภบาลขนอก 3 แหง ซงกนบไดวาเปนจดเรมตนในการวางรากฐานการปกครองในระดบทองถนไวเปนครงแรก

อยางไรกตามการปฏรปการปกครองครงใหญในสมยรชกาลท 5 กนบวาไดท าใหเกดการเปลยนแปลงทส าคญ ซงพอสรปไดดงน

(1) การน าหลกการหลกการปกครองทเปนแบบผสมผสานระหวางระบอบพอปกครองลกในสมยสโขทยกบหลกเทวราชาในสมยอยธยา มาเปนแนวทางในการปกครองท าใหความสมพนธระหวางพระมหากษตรยกบราษฎรมความใกลชดกน กอใหเกดผลดในการสรางความสามคค ซงนบเปนปจจยส าคญตอความมนคงของชาต

(2) การปฏ รปการปกครองทกระดบ ตง แตสวนกลางไปจนถงสวนทองถน กอใหเกดการรวมอ านาจเขาสสวนกลาง ซงสงผลดในแงของความเปนเอกภาพและความเปนปกแผนภายในชาต (3) การปรบปรงฝายตางๆ โดยเฉพาะสวนกลาง ท าใหประเทศมระบบการบรหารททนสมยและเปนเครองมอในการบรหารประเทศใหม

55

ประสทธภาพ เชน การปรบปรงการคลง ท าใหสวนกลางมรายไดมาใชพฒนาปร ะเทศ ขณะเดยวกนกเปนการลดอทธพลของขนนางและผปกครองหวเมองมใหมอ านาจทางเศรษฐกจมากถงกบเปนอนตรายตอสวนกลาง

(4) การปฏรประบบการปกครองและระบบการบรหารตางๆ ใหทนสมยเทาเทยมกบอารยประเทศ กอใหเกดประสทธภาพในการบรหารราชการแผนดน ท าใหไทยไดรบการยอมรบจากประเทศมหาอ านาจตะวนตก จนสามารถรกษาความเปนเอกราชจากการถกแทรกแซงได

(5) การจดใหมการปกครองทองถนแบบสขาภบาล เปนการเปดโอกาสใหราษฎรไดมสวนรวมในการปกครองตนเองมากขน อนเปนการปพนฐานส าคญของการปกครองแบบประชาธปไตย


สมยรชกาลท 6 ไดน าแนวทางของรชกาลท 5 มาใชในการปกครองบานเมอง ในสมยของพระองคจงไมคอยมการปรบปรงมากนกเพราะถอวารชกาลท 5 ทรงวางรากฐานบานเมองไวดแลว แตสมยรชกาลท 6 ยงคงมการเผชญกบการชวงชงอ านาจภายในอนเนองมาจากปญหากบฏ รศ. 13016 แตพระองคกสามารถยตและแกไขเหตการณไดดวยการใหตงดสตธานขน เพอเปนทซกซอมหรอททดลองการปกครองแบบประชาธปไตย นอกจากนยงตองเผชญกบปญหาของสงครามโลกครงท 1 ระหวางฝายเยอรมน ออสเตรย-ฮงการ ฝายพนธมตรซงมองกฤษ ฝรงเศส สหรฐอเมรกา ซงไทยประกาศเขารวมกบฝายพนธมตรดวยหวงวาหากฝายพนธมตรชนะสงครามจะถอโอกาสเจรจาแกไขสญญาทไมเ ปนธรรม 17 เพราะฉะนนการปรบปรงบานเมองในสมยรชกาลท 6 จงเปนการปฏรปบานเมองบางดานเพอใหเหมาะสมกบสถานการณโลก

__________________________________________________

16 ร.อ.ขนทวยหาญพทกษ (เหลง ศรจนทร) เปนหวหนา กบนายทหารและพลเรอนทมการศกษา จะท าการยดอ านาจจากรชกาลท 6

และสถาปนาระบอบการปกครองแบบประชาธปไตยขนมาแทนระบอบสมบรณาญาสทธราชย แตแผนการไมส าเรจท าใหมการจบตวและลงโทษประหารชวต

17 ผลจากไทยเขารวมสามารถยกเลกสทธสภาพนอกอาณาเขตของประเทศมหาอ านาจได ไทยไดเงนคาปฏกรรมสงครามจากประเทศทแพสงคราม ไทยมโอกาสในการด าเนนการขอแกไขสนธสญญากบประเทศฝายสมพนธมตร และไทยไดสทธในการเขารวมประชมลงนามในสนธสญญาสนตภาพทกรงปารส และไดรบเชญเปนสมาชกกอตงองคการสนนบาตชาต

56

อยางไรกตาม ส าหรบกจการภายในประเทศนนรชกาลท 6 ไดมการปรบปรงในการปกครองบานเมอง (เสทอน ศภโสภณ, 2501 : 110 และสมบต ธ ารงธญวงศ, 2548 : 328) ดงน


( 1) ท ร ง แ ย ก ท ห า ร เ ร อ อ อ ก จ า กกระทรวงกลาโหม โดยยกเลกกรมยทธนาธการและสถาปนาเปนกระทรวงทหารเรอ และใชสภาปองกนราชอาณาจกร โดยมพระองคเปนประธานเพอท าหนาทคอยประสานงานระหวางกองทพเรอกบกระทรวงกลาโหม

(2) มการตงกระทรวงมรธาธรท าหนาทรกษาพระราชลญจกร พระราชก าหนด กฎหมาย และหนงสอราชการขนมาใหมอกครง หลงจากทถกยกเลกไปในสมยรชกาลท 5

(3) มการปรบปรงระบบราชการในกระทรวงโยธาธการพรอมกบเปลยนชอใหม เ ปนกระทรวงคมนาคม ท าหนา ท ดานการ สอสาร (กรมไปรษณยโทรเลข) และดานการคมนาคม (กรมทาง และกรมรถไฟ) ทวราชอาณาจกร

( 4) เ ป ล ย น ช อ ก ร ะ ท ร ว ง ธ ร ร ม ก า ร เ ป นกระทรวงศกษาธการ โดยท าหนาทในการจดการศกษาทวราชอาณาจกร

(5) ยกฐานะกรมพาณชยและสถตพยากรณในกระทรวงพระคลงมหาสมบตเปนกระทรวงพาณชย

( 6) ใ ห ร ว ม ก ร ะ ท ร ว ง น ค ร บ า ล เ ข า ก บกระทรวงมหาดไทย และแบงหนาทระหวางกระทรวงยตธรรมกบกระทรวงมหาดไทย โดยโอนกรมราชทณฑจากกระทรวงนครบาลมาขนกบกระทรวงยตธรรม และโอนกรมอยการจากระทรวงยตธรรมไปขนกบกระทรวงมหาดไทย

57


(1) ใหรวมมณฑลหลายๆ มณฑลเปนภาค โดยมอปราชเปนผ บงคบบญชา และก าหนดใหอปราชเปนขาราชการท าหนาทตางองคพระมหากษตรยและขนตรงตอพระมหากษตรย

(2) ใ หส มห เทศ า ภ บาล ท เค ยข นตร ง ตอกระทรวงมหาดไทยมาขนตรงตอพระมหากษตรย


การปกครองสวนทองถนยงคงใชรปแบบเดมเหมอนในสมยรชกาลท 5 แตสมยรชกาลท 6 ทรงใหมการเปลยนแปลงค าเรยก “เมอง” วา “จงหวด” โดยแบงเขตการปกครองภายใตจงหวดตามระดบความส าคญคอ อ าเภอ ต าบล และหมบาน


รชกาลท 7 ไดท าการปรบปรงบานเมองกอนทจะมการปฏวตเปลยนแปลงการปกครอง โดยไดมการท าการปรบปรงเปลยนแปลงการบรหารราชการสวนกลางในหลายประการ ซงมทงการยบ รวม การตงใหม และยายสงกด (สขสมาน วงศสวรรค, 2527 : 394-396 สมบต ธ ารงธญวงศ, 2548 : 328 และธเนศวร เจรญเมอง, 2554 : 91) ดงตอไปน


(1) ใหยบรวมกระทรวงมรธาธรไปไวกบกรมราชเลขา

(2) ยบรวมกระทรวงพาณชยและกระทรวงคมนาคม แลวตงเปนกระทรวงพาณชยและคมนาคม

(3) ยบรวมกระทรวงทหารเรอไปอยกบกระทรวงกลาโหม และเปลยนชอภาษาองกฤษของกระทรวงกลาโหมจาก Ministry of War เปน Ministry of Defence

58

(4) โอนกองจดหมายเหต สภาเผยแพรพาณชย กองสบความรทางเศรษฐกจ และกองรวมขาวการคา ใหมาอยกบกรมพาณชย ซงตงขนใหมภายใตกระทรวงพาณชยและคมนาคม

(5) โอนงานของกรมธรรมการไปสงกดกระทรวงศกษาธการ พรอมทงเปลยนชอเปนกระทรวงธรรมการ

(6) โอนกรมพระพทธศาสนาจากกระทรวงวง ไปสงกดกระทรวงธรรมการ

(7) โอนกรมเพาะปลกและกองรกษาสตวไปรวมกบกรมตรวจกสกรรมทสงกดกระทรวงเกษตร แลวตงเปนกรมใหมชอ กรมตรวจกสกรรม และยายไปสงกดกระทรวงพาณชยและคมนาคม

(8) ตงกรมตรวจคนเขาเมอง


(1) ใหมการปรบปรงการบรหารราชการสวนภมภาค โดยยกเลกการแบงการบรหารสวนราชการสวนภมภาคออกเปนภาค

(2) ใหมการยบรวมมณฑล

(3) ใหมการยบรวมจงหวด โดยใหจงหวดทถกยบไปรวมกบจงหวดทอยใกลเคยง


รชกาลท 7 ทรงเลงเหนถงความส าคญของการเตรยมราษฎรเขาสการปกครองในระบอบประชาธปไตย ฉะนนพระองคจงทรงแตงตงคณะกรรมการจดการประชาบาล เพอศกษาถงความพรอมของการปกครองทองถนในรปแบบเทศบาล อนจะเปนการฝกฝนใหราษฎรเขาใจและมความพรอมในการกาวสการปกครองในระบอบประชาธปไตย ซงกพบวาไทยมความพรอมและควรจะมการจดตงเทศบาลขน จงไดมการเสนอรางพระราชบญญตเทศบาลขน หากแตกอนทจะมการประกาศใชไมนานกเกดเหตการณปฏวต 24 มถนายน 2475 ขนกอน

ส าห รบ เหตการณปฏวตการปกครอง เ กดข นเนองจากสาเหตส าคญ คอ กระแสการตนตวของชนชนกลางทไดรบการศกษาสงจากตะวนตกท

59

เคลอนไหวใหมการเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยไปสระบอบประชาธปไตย ภาวะเศรษฐกจของประเทศทตกต า และปญหาจากการปลดขาราชการออกจากกระทรวง กรม โดยเฉพาะการปลดขาราชการนบวาเปนจดเรมตนของเหตการณและท าใหเหตการณขยายไปในวงกวาง ถงแมวารชกาลท 7 จะพยายามใชพระปรชาคลคลายเหตการณดวยการสงเสรมการปกครองระบอบประชาธปไตย โดยมการเตรยมรางรฐธรรมนญเพอพระราชทานแกราษฎร แตกถกยบยงไวโดยสภาการแผนดน (ตงขนในสมยรชกาลท 5 ม 2 สภา คอ องคมนตรสภา และรฐมนตรสภา) ซงไมเปนผล จนในทสดคณะราษฎร (องคกรทางการเมองทมลกษณะปดลบเพอด าเนนการเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยเปนประชาธปไตย) กเขาท าการยดอ านาจการปกครอง18 (ดงภาพ)

ภาพ : คณะปฏวต 2475

(ทมา : http://writer.dek-d.com/nerdiiz/writer/viewlongc.php?id=665751&chapter=5)

__________________________________________________

18 หวหนาคณะปฏบตคอ พ.อ.พระยา พหลพลพยหเสนา (พจน พหลโยธน) พ.อ.พระยาทรงสรเดช (เทพ พนธมเสน) ฝายทหารบก (ตอมาไดเปนนายกรฐมนตร) น.ต.หลวงสนธสงครามชย (สนธ กมลนาวน) ฝายทหารเรอ และหลวงประดษฐ มนธรรม (ดร.ปรด พนมยงค) หลวงโกวทย อภยวงศ (ควง อภยวงศ) ฝายพลเรอน

60

ปฏวตการปกครองประกอบไปดวยสมาชก 2 สาย คอ สายปารสหรอสายพลเรอน และสายทหาร สายปารสกอตวขนในป พ.ศ. 2468 ทประเทศฝรงเศส น าโดยนกเรยนไทยในฝรงเศส คอ นายปรด พนมยงค (หลวงประดษฐมนธรรม) และ ร.ท.ประยร ภมรมนตร ไดระดมสมาชกผ มส านกทางการเมองของนกเรยนไทยในฝรงเศสและประเทศอนๆ เพอด าเนนการเคลอนไหวเรยกรองการเปลยนแปลงการปกครอง ภายใตหลกการของการก าหนดแผนในการพฒนาประเทศ 6 ประการ ดงน

(1) รกษาความเปนเอกราชทงหลาย เชน เอกราชในทางการเมอง ในทางศาล ในทางเศรษฐกจ ฯลฯ

(2) รกษาความปลอดภยในประเทศ ท าใหการประทษรายตอกนลดลง

(3) บ า รงความสขสมบรณของราษฎรในทางเศรษฐกจ โดยรฐบาลใหมจะหางานท าใหราษฎรทกคน โดยการวางโครงสรางเศรษฐกจแหงชาตมใหราษฎรอดอยาก

(4) ใหราษฎรมสทธเสมอกน

(5) ใหราษฎรมเสรภาพไมขดตอหลก 5 ประการ ดงกลาวแลว

(6) ใหการศกษาอยางเตมทแกราษฎร

สวนสายทหาร ในขณะทมการรวมตวเคลอนไหวของสายปารส ทางฝายทหารกมการรวมตวเคลอนไหวกนอยางลบๆ น าโดยพระยาพหลพลพยหเสนา และพระยาทรงสรเดช กระทงแผนการนส าเรจเมอคณะราษฎรสายปารสทยอยเดนทางกลบประเทศและรวมตวกบสายทหารท าการยดอ านาจในวนท 24 มถนายน 2475 ซงขณะนนรชกาลท 7 แปรพระราชฐานเสดจไปประทบยงพระราชวงไกลกงวล หวหน (อ าเภอหวหน จงหวดประจวบครขนธ ) โดยฝายทหารไดเ ขาควบคมสถานท ท เ ปนจดยทธศาสตรในกรงเทพมหานคร เชน สะพานมฆวาน วงปารสกวน กองคลงแสง สถานรถไฟ สถานทตตางๆ และควบคมเสนาบดมหาดไทย คอ สมเดจกรมพระนครสวรรควรพนต โดยไมมการตอตานแตอยางใด จากนนคณะราษฎรไดกราบบงคมทลรชกาลท 7 เสดจนวตพระนครเพอเปนพระมหากษตรยภายใตรฐธรรมนญ (คณะกรรมการบรหารโครงการบรหารวชาบรณาการหมวดวชาศกษาทวไป, 2542 : 23-24)

61

ภาพ : รชกาลท 7 พระราชทานรฐธรรมนญแกปวงชนชาวไทย

(ทมา : https://th.wikipedia.org/wiki/การปฏวตสยาม_พ.ศ._2475)

เหตการณในป พ.ศ. 2475 จงนบเปนการสนสดระบอบการปกครองแบบสมบรณาญาสทธราชยทเคยมมาตงแตสมยอยธยา 700 กวาป และถอเปนจดเรมตนของการปกครองใหมโดยยงคงรกษาสถาบนสงสดของไทยเอาไว คอ เขาสระบอบการปกครองแบบประชาธปไตยอนมพระมหากษตรยเปนประมข ซงเปนการเปดโอกาสใหประชาชนและหลายๆ ฝายไดเขามารวมกนบรหารบานเมองผานระบอบการปกครองใหมซงเรยกวา “ระบอบประชาธปไตย”

3.4.2.2) ลกษณะทางเศรษฐกจ

สมยรชกาลท 5 มการปฏรประบบการเกบภาษโดยยกเลกการเกบสวยเปนสนคา แตใหราษฎรชายฉกรรจจายคนละ 4 บาทตอป สวนภาษอนๆ ทเคยใหเจาเมองจดเกบกใหเจาหนาทสรรพากร สรรพสามตจากสวนกลางเปนผจดเกบแลวกใหสงคลงเมอง นอกจากนในเรองภาษรชกาลท 5 ยงใหเลกระบบภาษนายอากรทใชเกบภาษรานใหญตงแตในสมยรชกาลท 3 ถงรชกาลท 4 และทรงจดใหมการท างบประมาณแผนดนเปนครงแรกดวย รวมไปถงโปรดใหยกเลกระบบอตราเงนแบบเกา เพราะเหนวายงยากไมสอดคลองกบเศรษฐกจทคอยๆ

62

เจรญขน โดยยกเลก ชง ต าลง บาท สลง เพอง อฐ ซก เสยว โสพส เบย แลวใหเหลอเพยง บาท กบสตางคเทานน (สวทย ธรศาศวต, 2553 : 107) รวมไปถงใหยกเลกเงนพดดวงทเคยมมาตงแตสมยอยธยาและใหใชเหรยญบาท เหรยญสลงแทน จนตอมาเมอป พ.ศ. 2445 กมการพมพธนบตรออกมาเปนสอกลางในการแลกเปลยนและใชในระบบเศรษฐกจ

รชกาลท 5 ยงปฏรปดานเศรษฐกจเพอสรางรากฐานใหประเทศดวยการจดตงหอรษฎากรพพฒนขนเมอป พ.ศ. 2416 เพอก าหนดทรวบรวมเงนรายไดของแผนดน ตอมาไดยกฐานะขนเปนกระทรวงพระคลงมหาสมบต ผลจากการจดตงหอรษฎากรพพฒนท าใหเกดผลดในแงทท าใหราษฎรเสยภาษเทากนหมด อนเปนไปตามอตราททางราชการวางพกดอตราไว เทากบวาเปนการแบงเบาภาระดานการเสยภาษอากรของราษฎรลง และทยงไปกวานนคอทางราชการสามารถเกบเงนไดอยางเตมเมดเตมหนวย ยงผลใหการคลงของประเทศเกดความมงคง และทส าคญมการจดตงธนาคารพาณชยแหงแรกเรยกวา “บคคลภย” (Book Club) เมอป พ.ศ. 2449 (ตอนหลงเปลยนชอเปน “ธนาคารสยามกมมาจล” (Siam Commercial Bank) ปจจบนคอ ธนาคารไทยพาณชย จ ากด ซงถอเปนธนาคารของคนไทยแหงแรก

สมยรชกาลท 6 การปฏรประบบเศรษฐกจท าเปนบางดานเทานน รายไดส าคญของทางการไทยยงถอวาไดมาจากการจดเกบภาษและการคาขาย แตไดมการตงขนใหมและยกเลกบางอยางทเคยมมาในสมยรชกาลท 5 เชน โปรดใหมการยกเลกการพนนบอนเบย เพราะเหนวาเปนการมอมเมาราษฎร สรางนสยเกยจคราน นอกจากนยงทรงสงเสรมกจการสหกรณ โดยตงกรมสหกรณขนเมอป พ.ศ. 2456 คอ สหกรณวดจนทร ทต าบลวดจนทร อ าเภอเมอง จงหวดพษณโลก เพอใชเปนทจดหาทน เปนแหลงทน ส าหรบราษฎร รวมถงตงธนาคารออมสนขนเพอใหราษฎรไดรจกเกบออม สรางวนยในการประหยด

เศรษฐกจในสมยรชกาลท 6 ถอวาไมคอยดนก รายรบของประเทศนอยกวารายจาย อนเนองมาจากการใชจายในกจการโขนละครเสอปา การสนบสนนเงนรางวลใหกบขนนาง ท าใหงบประมาณประเทศขาดดล และไทยตองเผชญกบสงครามโลกครงท 1 ท าใหเศรษฐกจประเทศถดถอย แมแตการสงสนคาออกซงเปนรายไดส าคญกไมสามารถท าได

สมยรชกาลท 7 จงทรงแกปญหาเศรษฐกจไทยดวยการใชมาตรการลดรายจายของประเทศลงโดยการยบหนวยงานใหมขนาดเลกลง พรอมกบลดจ านวนขาราชการ ลดเงนเดอน ตดเบยเลยง รวมถงยบต าแหนงตางๆ ของขาราชการบางต าแหนง การ

63

ปรบลดขนาดหนวยงานและการตดสวสดการของขาราชการไดท าใหเกดความเดอดรอนในหมขาราชการอยางกวางขวางจนน ามาซงความไมพอใจ ประกอบกบภาวะเศรษฐกจประเทศตกต าอยแลว ดงนนจงเกดกระแสเรยกรองใหมการปรบปรงประเทศครงใหญ

3.4.2.3) ลกษณะทางสงคม

สมยรชกาลท 5 มการเปลยนแปลงทางสงคมมากทสด โดยมการเลกทาส เลกระบบไพรทเคยมมานาน การเลกทาสในสมยรชกาลท 5 พระองคทรงใชวธการคอยๆ ท าไปเรอยๆ เนองจากปองกนการตอตานจากกลมนายทาสทเสยประโยชนจากการยกเลกระบบน และเพอใหนายทาสและทาสไดมเวลาเตรยมตว เหนไดจากในป พ.ศ. 2417 ทมการประกาศพระราชบญญตพกดเกษยณอายลกทาส ลกไท โดยใหลกทาสทเกดในสมยนตงแต พ.ศ. 2411 ลดคาตวทาสทกป จนเมออาย 21 ปใหเปนไท และเมอเปนไทแลวจะขายตวหรอถกขายเปนทาสอกไมได ซงตอมา พ.ศ. 2433 กไดมการตราพระราชบญญตลกษณะทาสมณฑลตะวนตกเฉยงเหนอ (เชยงใหม ล าพน ล าปาง) ใหทาสเปนเมออาย 60 ป และป พ.ศ. 2447 มการประกาศลดคาตวทาสมณฑลบรพา (เขมรสวนใน) เดอนละ 4 บาท จนหมดคาตว และสดทายสมยพระองคใน พ.ศ. 2448 ไดตราพระราชบญญตทาสขนอกโดยใหเปนไททงประเทศ สวนทาสทยงคงเหลออยในลดคาตวลง 4 บาทตอเดอน จนกวาจะหมดและหามขายเปนทาสอก (สวทย ธรศาศวต, 2553 : 106)

ขณะทระบบไพรทมมาตงแตสมยสโขทย รชกาลท 5 กทรงใหมการยกเลกเชนกน ไมวาจะเปนไพรทมาจากการเกณฑ ไพรจากการใชแรงงาน รวมถงไพรจากสวย ไพรเหลานไดรบการลดหยอนระยะเวลาใหสนลง เชน ในสมยอยธยา-ธนบร ไพรหลวงตองมารบใชทางการแบบเขาเดอนออกเดอน สมยรชกาลท 1 ลดเหลอ 4 เดอนตอป สมยรชกาลท 2 เปนตนมาลดเหลอ 3 เดอนตอป แตสมยรชกาลท 5 ทรงยกเลกระบบไพรโดยไมมการเขาเดอนรบใชทางการ และพระองคไดชดเชยดวยการออกพระราชบญญตเกณฑทหาร โดยใหชายฉกรรจอาย 20 ปบรบรณ เขารบการคดเลอกทหารดวยวธจบฉลาก หากจบไดใบแดงกเขาเปนทหารรบใชทางการ (สวทย ธรศาศวต, 2553 : 106)

64

ภาพ : รชกาลท 5 ประกาศเลกทาสและยกเลกระบบไพรในสงคมไทย

(ทมา : http://mcot-web.mcot.net/9ent/view.php?id=551b5938be0470f0ce8b45b2)

ผลจาการยกเลกทาส เลกระบบไพรในสมยรชกาลท 5 ท าใหระบบโครงสรางสงคมไทยแบบศกดนาถกยกเลกไปดวย สงผลใหเกดแรงงานอสระในดานเกษตรกรรมและพาณชยกรรม และอาชพอสระตางๆ เปนจ านวนมาก ซงเทากบวาการเปลยนแปลงดงกลาวไดท าใหเกดการลดอ านาจของเจานายลง ขณะทในอกดานหนงกไดมการกระจายการศกษาไปยงสวนทเขายงไมถงโอกาส โดยในป พ.ศ. 2411 นอกจากพระองคจะโปรดใหมการสรางโรงเรยนส าหรบลกหลวง เชน พระต าหนกสวนกหลาบ โรงเรยนมหาดเลก ยงกระจายโอกาสในการสรางโรงเรยนส าหรบบตรหลานของราษฎรดวย เชน โรงเรยนวดมหรรณพาราม ซงนบวาเปนการปพนฐานดานความรใหกบราษฎร

สมยรชกาลท 6 มการปรบปรงสภาพทางสงคมไมมากนก แตทเดนชดมากทสดกคอการใหใชนามสกลและค าน าหนาชอคนไทย เนองจากตองการใหคนไทยรกษาชอเสยงของวงศตระกล และอกอยางคอเพอมใหมลกษณะของความเปนทาส-ไพร ในสมยพระองคจงมพระราชบญญตนามสกลเกดขนเมอป พ.ศ. 2456 กระทงตอมาป พ.ศ. 2460 กมพระราชบญญตค าน าหนาชอบคคล โดยใหใชค าน าหนา “นางสาว (น.ส.) ส าหรบผหญงทยง

65

ไมไดแตงงาน ค าน าหนา “นาง” ส าหรบผ หญงทแตงงานแลว และใหใชค าน าหนา “นาย” ส าหรบผชายทเปนผใหญ

สมยรชกาลท 7 กอนทพระองคจะประกาศใชรฐธรรมไทยภายใตการปกครองในระบอบประชาธปไตย ทรงมการปฏรปสงคมไทยอยบางดานโดยเฉพาะทเหนวาจะเปนอปสรรคตอความเจรญของบานเมอง พระองคทรงวางรากฐานการบรหารบคคลเพอใหบานเมองมประสทธภาพ โดยเฉพาะขาราชการใหสามารถตอบสนองตอความตองการของประชาชน โดยพระองคพยายามลดทอนระบบอปถมปทเคยอยคสงคมไทยมานาน และหนมาใชระบบคณธรรมในการบรหารบคคล จงไดมการประกาศใชพระราชบญญตระเบยบขาราชการพลเรอน พ.ศ. 2471 ขน ผลจากการวางรากฐานของระบบนไวท าใหรชกาลตอมาจนถงปจจบนไดน าระบบนมาใช โดยเฉพาะในหนวยงานราชการไดใหความส าคญในการบรหารงานแบบระบบคณธรรม


4.1 ลกษณะทางภมศาสตร

ประเทศไทยตงอยในคาบสมทรอนโดจน ในดนแดนภาคพนเอเชยตะวนออกเฉยงใตโดยมอาณาเขต ภาคเหนอ ตดตอกบประเทศพมาและประเทศลาว ทศตะวนออก ตดตอกบประเทศลาวและประเทศกมพชา ทศตะวนตก ตดตอกบประเทศพมาและทะเลอนดามน และทศใต ตดตอกบประเทศมาเลเซย และอาวไทย

วรวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ (2546 : 33-34) ไดกลาวถงลกษณะทตงของประเทศไทยทมอทธพลตอสภาพทางเศรษฐกจ สงคมวฒนธรรม และการเมอง ดงน

4.1.1 ทตงสมพทธ

การทประเทศไทยตงอยในคาบสมทรในดนแดนภาคพนเอเชยตะวนออกเฉยงใตน มผลอยางส าคญตอสภาพทางเศรษฐกจและการเมองของประเทศ เพราะอยในเสนทางการคมนาคมตดตอกบนานาประเทศไดโดยสะดวก ทงทางบกและทางทะเลตงแตสมยโบราณจนถงสมยปจจบนประเทศไทยไดมการตดตอในลกษณะตางกบนานาประเทศในภาคพนและกลม

66

หมเกาะเอเชยตะวนออกเฉยงใตตลอดจนทวปอน การตดตอสมพนธมทงในดานการคาขาย วฒนธรรม การเจรญสมพนธไมตร และสงคราม

นอกจากนประเทศไทยยงอยระหวางประเทศจนและอนเดย ซงเปนประเทศส าคญในทวปเอเชยทงในดานประวตศาสตร วฒนธรรม และการเมอง หรอเมอพจารณาในดานขนาดและจ านวนประชากรกยงเปนประเทศทยงใหญอย การทประเทศไทยตงอยบนเสนทางการคามอาณาเขตตดตอทงทางบกและทางทะเลระหวางประเทศจนและอนเดยจงท าใหไดรบอทธพลในทางวฒนธรรมและการเมองมาเปนเวลาชานาน

อกประการหนง คอ การทประเทศไทยตงอยในดนแดนภาคพนเอเชยตะวนออกเฉยงใต ท าใหมอาณาเขตตดตอกบนานน าและดนแดนของประเทศเพอนบานโดยรอบหลายประเทศ ท าใหเกดความสมพนธใกลชดกบหลายประเทศในภมภาค และลกษณะความสมพนธขนอยกบความสอดคลองหรอความแตกตางในนโยบายและสภาวะของประเทศตางๆ ตามยคสมย และจะมผลตอสภาพทางเศรษฐกจและการเมองของประเทศทงผลดและผลเสย ยงเมอพจารณาถงความแตกตางของลทธการเมองและเศรษฐกจของโลกปจจบน ต าแหนงทตงของประเทศไทยยงมความส าคญในทางยทธศาสตรการเมองอยางมากดวย

4.1.2 ทตงทางภมศาสตร

ประเทศไทยตงอยในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต อยระหวางละตจด 5 องศา 37 ลปดาเหนอ กบ 20 องศา 27 ลปดาเหนอ และระหวางลองตจด 97 องศา 22 ลปดาตะวนออก กบ 105 องศา 37 ลปดาตะวนออก ระหวางเสนศนยสตรกบเสนทรอปคออพแคนเซอร อนเปนบรเวณทไดรบพลงความรอนจากดวงอาทตยตามฤดกาลมากกวาภมภาคอนของโลก จงจดวาตงอยในเขตรอน มอณหภมเฉลยสงสดตลอดป ซงอากาศประเภทนมอทธพลตอดนฟาอากาศและพชผลทางการเกษตรของประเทศอยางมาก

นอกจากนนการทประเทศไทยมรปรางเปนคาบสมทรอยระหวางพนดนอนกวางใหญเปนของทวปเอเชย และมพนน าอนมหมาของมหาสมทรแปซฟกกบมหาสมทรอนเดย ท าใหไดรบอทธพลจากลมมรสมอนเปนลมประจ าฤดทเกดความแตกตางของอณหภม

อยางไรกตาม สวาท เสนาณรงค (2516 : 32-34 อางในประพนธ ธรรมไชย และคณะ, 2543 : 40-41) ไดอธบายถงสภาพภมประเทศของไทยโดยแบงออกเปน 5 เขต ดงน

67

1) ทราบภาคกลาง ไดแก บรเวณทราบตอนกลางของประเทศ เปนทราบลม ประกอบดวยแมน าสายส าคญ คอ แมน าเจาพระยา แมกลอง ปาสก ลพบร ทาจน แมน าเหลานไดพาโคลนตมมาทบถมในบรเวณตอนลางทเคยเปนแองกระทะ ท าใหเปนทราบทอยเหนอระดบน าทะเล บรเวณทราบภาคกลางยงสามารถแบงเปน 2 เขตยอย ดงน

(1.1) ทราบภาคกลางตอนลาง เรยกวา บรเวณดนสอนสามเหลยมปากแมน า เปนบรเวณทมตะกอนทบถมกนหนาแนนและยงมการทบถมอยตลอดเวลา เนอดนเปนดนเหนยว ซงกกเกบน าไดเปนอยางด เหมาะแกการปลกขาวแบบนาลม ฉะนนทราบดงกลาวจงกลายเปนแหลงปลกขาวทส าคญทสดของประเทศไทย รวมทงเปนศนยกลางทางเศรษฐกจและเปนบรเวณทมประชากรหนาแนน

(1.2) ทราบภาคกลางตอนบนและทราบชายขอบตอนลาง ทราบตอนบนมลกษณะลาดชนกวาตอนลาง บรเวณลมน าเปนทราบลมน าแคบๆ สวนบรเวณชายขอบตอนลางภมประเทศเปนเขาเตยๆ พนทมลกษณะสงต าสลบกน

2) ชายฝงภาคตะวนออกเฉยงใต บรเวณนมล าน าหลายสายไหลผานพนท ซงมความสงทางดานเหนอและลาดลงสฝงทะเลทางใต เชน แมน าจนทบร แมน าประแส แมน าตราด มทวเขาบรรทดและจนทบรกนเขตแดนกมพชา และตงรบลมมรสมตะวนตกเฉยงใต ท าใหมฝนตกชก มปาไมกวางขวาง และมผลตผลทางการเกษตรเชนเดยวกบภาคใต

3) เขตทราบสงพนทวป แบงเปน 2 เขต ดงน

(3.1) ทวเขาและหบเขาทางภาคเหนอ ไดแก เขตทสงทงหมดในภาคเหนอ มลกษณะเปนทวเขาและหบเขาสลบกนเปนแนวยาวขนานกนในแนวเหนอ-ใต คอ ทวเขาแดนลาว ผปนน า และหลวงพระบาง บรเวณนมความสงจากระดบน าทะเลมากกวาภาคอนๆ เปนแหลงก าเนดของแมน าส าคญทไหลผานตอเนองไปถงเขตทราบภาคกลาง บรเวณหบเขาระหวางทสงทมแมน าไหลผานจะมทราบดนตะกอนแคบๆ มดนอดมสมบรณเหมาะ ส าหรบในการเกษตร มประชากรหนาแนน และเปนทตงเมองส าคญๆ ในภาคเหนอ

(3.2) เทอกเขาและหบเขาทางตะวนตก เปนทวเขายาวตอเนองเรยงซอนกนในแนวเหนอ-ใตและกนพรมแดนสหภาพพมา ไดแก ทวเขาถนนธงชย และตะนาวศร เปน

68

บรเวณสงทรกนดารและเปนเขตเงาฝน อากาศคอนขางรนแรง สภาพโดยทวไปไมเหมาะแกการตงถนฐาน จงมประชากรเบาเบา

4) คาบสมทรภาคใต มลกษณะเปนคาบสมทรยาวแคบในแนวเหนอ-ใตโดยมภเขาเปนคาบสมทร อยระหวางอาวไทยทางตะวนออกและทะเลอนดามนทางตะวนตก สามารถแยกเปน 2 เขตยอย ดงน

(4.1) ชายฝงตะวนออก มทราบชายฝงกวางขวางและหาดทรายยาว ในแถบจงหวดนครศรธรรมราช สงขลา ปตตาน และนราธวาส เปนแหลงเกษตรทส าคญของภาคและมประชากรหนาแนน

(4.2) ชายฝงตะวนตก มบรเวณทวเขาทอยตดชายฝง มไหลทวปแคบและเปนชายฝงน าลกซงเกดจากการยบตวของเปลอกโลก ชายฝงมเกาะจ านวนมาก มปาไมโกงกางอยทวไป เปนแหลงการท าเหมองแรทส าคญ

5) ทราบสงโคราช เปนทราบสงทลาดเอยงจากทางตะวนตกไปทางตะวนออกสบรเวณลมแมน าโขง มโครงสรางทางธรณวทยาเปนหนทราย มลกษณะเปนแองรปพนกระทะ พนแผนดนเปนทราบลกฟก มแมน าสายส าคญ คอ แมน ามล และแมน าช ซ งไหลลงสแมน าโขงทางตะวนออก ในเขตทเปนแองมกจะพบหนองน าอยทวไป และเนองจากโครงสรางหนเปนหนทรายจงพบดนทรายกระจายอยในพนทกวางขวาง น าฝนทตกมปรมาณสง แตดนไมสามารถเกบความชมชนไวได จงเปนภมภาคทคอนขางแหงแลงและมปญหาดานการเกษตรในอตราสง

4.2 สงคมชนบทและสงคมเมองของไทย

สงคมไทยมลกษณะเปนสงคมเกษตรกรรม พนฐานของสงคมตงแตอดตมานน ประชากรของประเทศสวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรม คอ ท านา ท าไร และเลยงสตว อาศยอยกนเปนชมชนในชนบทและพงพาธรรมชาตเปนปจจยในการผลต ดงนนสงคมไทยจงมลกษณะเฉพาะเมอเทยบกบสงคมอนๆ ทงนหากกลาวถงลกษณะของสงคมไทยโดยทวๆ ไปแลวอาจแบงไดเปน 2 ประเภท ไดแก

4.2.1 สงคมชนบท (Rural Society)

4.2.1.1 ความหมายของสงคมชนบท

69

มหาวทยาลยราชภฏสวนดสต (2543 : 48) ใหความหมายของ สงคมชนบท วา กลมคนทมการรวมกลมแบบอรปนย ( Informal) ประชากรตงถนฐานอยในชนบท มการอาศยอยกนเปนหมบาน ประกอบอาชพเกษตรกรรม สถานภาพและบทบาทของคนในสงคมไมแตกตางกนมากนก มระบบความสมพนธแบบเครอญาต ขณะท ณรงค เสงประชา

(2544 : 26) กลาววา สงคมชนบท หมายถง กลมคนทอยรวมกนในอาณาบรเวณเดยวกน มการกระท าตอกนภายใตบรรทดฐานเดยวกน ผคนในชมชนจะมความรสกเปนพวกเดยวกน มความสนใจรวมกน มความรวมมอในการกระท ากจกรรมตางๆ แตกหนไมพนการแขงขน การขดแยง และการพยายามปรบตวเขาหากน เชนเดยวกบ วบลย การณกจ (2544 : 65) เหนวา สงคมชนบท หมายถง กลมคนทอาศยอยในเขตไกลจากเมองใหญ สวนใหญประกอบอาชพเกษตรกรรม การรวมกลมของอาคารบานเรอนนอย มกมพ นทเกษตรขวางกนระหวางกลมบานเรอน อาศยหรอพงพาธรรมชาตเปนหลกในการประกอบอาชพ มการเคลอนไหวทางสงคมและเปลยนแปลงทางสงคมวฒนธรรมชา

4.2.1.2 ลกษณะทวไปของสงคมชนบท

สงคมชนบท บางทเรยกวาสงคมแบบชาวบาน (Folk Society) ถอวามความส าคญทสดของสงคมไทย เพราะเปนโครงสรางหลกเกอบทงหมดของประเทศ ลกษณะทวไปของสงคมชนบทนน วราวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ (2546 : 36-37) ไดสรปไวดงน

1) สมาชกครอบครวมความสมพนธกนอยางแนบแนน สมาชกบานใกลเรอนเคยงมการตดตอแบบเปนกนเอง

2) ครอบครวเปนหนวยทส าคญทางเศรษฐกจ และมลกษณะเบดเสรจชวยกนท างาน ท าเครองมอเครองใชเอง ท าอาหารเอง ทอเสอผาเอง และยงมภาระหนาทอนอก เชน การศกษา การปกครองของสมาชก การจดพธกรรมตางๆ

3) วดเปนสถานทส าคญอยางหนงและมอยมากส าหรบประกอบพธกรรมทางศาสนา แตเดมวดเปนแหลงส าคญในการใหการศกษาแกประชาชน ชาวชนบทแตเดมนยมน าลกหลานไปฝากใหอยกบพระเพอศกษาหาความรและอบรมบมนสย ปจจบนวดกยงมความส าคญในลกษณะเชนนอย

70

4) ส ว นใ ห ญยด มน อ ย กบ ปร ะ เพ ณ เดม ไ มค อ ยย อ มเปลยนแปลงงายๆ ทงยงตอตานของใหมอกดวย

5) เชอถอสงศกดสทธ โชคลาง ทงนอาจเนองมาจากทตองอาศยอยใกลชดกบธรรมชาต 6) อตราการเกดสง ดวยเหตทนยมแตงงานตงแตอายนอย การศกษาต า และมความตองการแรงงานสง

7) ระดบการศกษาและเทคนคในอาชพต า เพราะขาดการศกษา อปกรณและเครองมองานอาชพ

8) เปนสงคมทมความสมพนธกนตามประเพณ

9) สวนใหญใชเงนในพธกรรมตางๆ เชน บวชพระ แตงงาน งานศพ ท าบญบาน

10) มระดบความคดและความเขาใจแคบ มกมองอยเฉพาะเรองใกลๆ ตว เรองความจรงงายๆ 11) มคานยมนบถอผ ใหญ ยกยองนกเลงหรอผ มอ านาจ เออเฟอเผอแผ จตใจกวางขวาง รจกบญคณ ไมเอารดเอาเปรยบ ไมเบยดเบยนเพอบาน รกญาตพนองและทองถน

4.2.2 สงคมเมอง (Urban Society)

4.2.2.1 ความหมายของสงคมเมอง

มหาวทยาลยราชภฏสวนดสต (2543 : 50) กลาววา สงคมเมอง คอ สงคมทมความซบซอน เปนศนยกลางของทงความเจรญและความเสอม หนาแนนไปดวยประชากร และเปนทรวมของผคนทมความแตกตางทางพนเพ มระบบความสมพนธแบบทตยภม (Secondary relationship) เชนเดยวกบ ณรงค เสงประชา (2544 : 43) เหนวาสงคมเมอง หมายถง สงคมทผ คนอยรวมกนอยางหนาแนน มการกระท าตอกนในลกษณะเปนทางการ กจกรรมทางเศรษฐกจมกไมเกยวของกบการเกษตร แตเปนทางดานการคา การบรการ และอตสาหกรรม ขณะท วบลย การณกจ (2544 : 65) กลาววา สงคมเมอง หมายถง กลมคนทอาศยรวมกลมกนหนาแนน การรวมกลมของอาคารบานเรอนตงเรยงรายกน ไมมพนทวางส าหรบท าการเกษตร สวนใหญหรอ 2 ใน 3 ของกลมคนในสงคมเมองประกอบอาชพดานการคาและบรการ อาชพเกษตรกรรมมนอย มการเคลอนไหวทางสงคมสง

71

4.2.2.2 ลกษณะทวไปของสงคมเมอง

สงคมเมองเปนสงคมทมความซบซอน เปนทงศนยกลางของความเจรญและความเสอม มประชากรคอนขางหนาแนน ซงเกดจากการอพยพเขามาตงถนฐานเพอท ามาหากน ลกษณะทวไปของสงคมเมอง ประพนธ ธรรมไชย และคณะ (2543 : 43-44) ไดสรปไวดงน

1) มความสมพนธกนในลกษณะทตยภม คอ ตดตอกนดวยต าแหนงหนาทการงานมากกวาเปนการสวนตว โดยค านงถงผลประโยชนตอบแทนจากความสมพนธนน ความสนทสนมรกใครและความจรงใจตอกนมนอย

2) มความผกพนกนในครอบครวนอย โดยเฉพาะกบเพอนบานถงแมจะตดตอกนแตอาจไมรจกกนกได ทงนเพราะความจ าเปนทางเศรษฐกจ สมาชกในครอบครวมภาระทตองท ามากจงไมคอยมเวลาสงสรรคกน

3) มอาชพหลากหลาย ซงตางคนกตางมอาชพแตกตางกนไป และมความเชยวชาญในอาชพของตน

4) มการเปลยนแปลงทางสงคมอยางรวดเรวอนเนองมากจากความเจรญกาวหนาทางวทยาการตางๆ ท าใหชาวเมองสรางสรรคสงใหมๆ ขนตลอดเวลา

5) เปนศนยรวมของการศกษา การปกครอง ธรกจการคาและบรการ

6) สวนใหญอยภายใตระบบการแบงงานกนท า โดยแตละคนมกมความรความสามารถเฉพาะดาน ท างานคนละชวงคนละเวลา

7) มจ านวนประชากรเพมขนอยางรวดเรว

8) มความเหนอกเหนใจกนนอย เพราะแขงขนในการท ามาหากน

9) มคานยมความโออาหรอวตถนยม

อาจสรปไดวา สงคมชนบทกบสงคมเมองมความแตกตางกน ทงในดานอาชพ ลกษณะครอบครว ความสมพนธทางสงคม ฐานะทางเศรษฐกจ วฒนธรรมและประเพณ ฯลฯ โดยสามารถสรปเปนตารางไดดงน

72

สงคมชนบท

สงคมเมอง

-ท าอาชพเกษตรกรรม -ท าอาชพการคา บรการ และอตสาหกรรม

-เปนครอบครวขยาย -เปนครอบครวเดยว

-การตดตอคบหาสมาคมไมเปนทางการ (อรปนย)

-การตดตอคบหาสมาคมเปนทางการ (รปนย)

-ฐานะทางเศรษฐกจไมคอยแตกตางกน -ฐานะทางเศรษฐกจแตกตางกน

-การด ารงชพไมซบซอน -การด ารงชพซบซอน

-การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมเกดขนชา ยดมนวฒนธรรมดงเดม

-การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมสง รบวฒนธรรมใหมเรว

-การด ารงชวตและการประกอบอาชพพงพาธรรมชาต

-การด ารงชวตและการประกอบอาชพอาศยการศกษาและเทคโนโลยททนสมย

-มธรรมชาตทบรสทธ -เผชญปญหามลพษ

อยางไรกตาม ปจจบนสงคมไทยมความสลบซบซอนมากขน สงคมชนบทกบสงคมเมองมลกษณะไมแตกตางกน เชน สงคมชนบทหลายแหงเรมกลายเปนเมองมากขน มการเปลยนแปลงของระบบการคาและการบรการ รวมถงขนาดครอบครวทเรมเลกลง ท านองเดยวกบสงคมเมองทบางแหงเรมแสวงหาความเปนสงคมชนบท มการปลกบานทรงไทย และพยายามด ารงชวตแบบเรยบงายคลายวถของคนชนบท ดงนนจงเปนการยากทจะแยกแยะชดเจนถงลกษณะของสงคมชนบทและสงคมเมอง

5. สถาบนสงคม (Social Institutions)

5.1 ความหมายของสถาบนสงคม

พทยา สายห (2529 : 164) เหนวาความหมายของ สถาบนสงคม ม 2 นย ไดแก นยแรก คอ กลมคนทรวมกนแนนอนดวยจดประสงคทจะกระท าการตอกน ระหวางกน และรวมกน และนยสดทาย คอ แบบอยางของการกระท าทางสงคมทก าหนดไวชดเจนแนนอนตายตว และเปนทรบใชสงคมสบตอกนมา ขณะท สพตรา สภาพ (2522 : 76) กลาววา สถาบนสงคม หมายถง กระบวนการซงมการรวมกลมสมาคมกนกด หรอวธการตางๆ กด ไดจดตงขนอยางมระเบยบ มระบบ และมนคง และนเทศ ตนนะกล (2551 : 105) ใหความหมาย

73

ของค าวา สถาบนสงคม ไววา แบบแผนพฤตกรรมทเปนมาตรฐานของสงคม ทมเพอแก ปญหาพนฐานของสงคม และมหนาททท าใหสงคมคงสภาพอยได นอกจากน วบลย การณกจ (2544 :

62) ยงใหความหมายของ สถาบนทางสงคม วาเปนรปแบบพฤตกรรมของสมาชกกลมสงคมเพอตอบสนองความตองการรวมกนในดานตางๆ และเพอใหกลมสงคมนนด ารงอยได รวมทงเกดจากการยอมรบการอยรวมกนของสมาชกกลมสงคมนนๆ

จากการศกษาความหมายของสถาบนสงคมอาจสรปไดวา สถาบนสงคม หมายถง กลมหรอแบบอยางการกระท าซงบคคลในสงคมไดจดตงขนอยางมระเบยบ เปนระบบ และมความมนคงถาวร ทงนเพอตอบสนองความตองการ และควบคมพฤตกรรมของบคคลในสงคม

5.2 หนาทของสถาบนสงคม

บนเทง พาพจตร (2547 : 35) ไดชใหเหนหนาทส าคญของสถาบนสงคมทตองท าเพอความคงอยของสงคม ดงน

1) ผลตสมาชกใหมใหแกสงคมเพอทดแทนสมาชกเกาทตายไป เพอไวเปนแรงงานทางเศรษฐกจและเปนก าลงส าหรบคมครองปองกนภยพบตอนอาจมขนกบสถาบนตางๆ ของสงคม

2) ควบคมพฤตกรรมของสมาชกใหอยในระเบยบแบบแผนอนดงาม ทงนเพราะสถาบนไดสรางหลกส าหรบยดถอปฏบตรวมกน

3) สงเสรมใหสมาชกมความรความคดและเพมพนสตปญญาใหแกสมาชกในสงคม

4) จรรโลงรกษาไวซงมรดกทางสงคมและวฒนธรรม รวมทงขนบธรรมเนยมประเพณอนดงาม

5) เพมพนปรบปรงวฒนธรรมและความเปนอยของสมาชกใหดขน ดวยการสงเสรมความเจรญกาวหนาและความสะดวกสบายตางๆ ใหแกประชาชนในดานตางๆ

6) สงเสรมความรกความสามคคของบคคลในสถาบน ตลอดทงชวยใหสมาชกแตละคนไดตระหนกในสทธและหนาทของตน

7) สงเสรมใหมการผลตและแจกแจงเครองอปโภคบรโภคใหเพยงพอกบความตองการของสมาชกในสงคม

74

8) ค มครองปองกนภยพบตอนอาจมกบสมาชกในสงคม ซงอาจจะเกดขนภายในสงคมหรอมาจากภายนอกสงคม

9) สงเสรมใหสมาชกไดมชวตความเปนอยอยางสขสมบรณทงกายและใจ รวมทงมพลานามยสมบรณแขงแรง

5.3 สถาบนทส าคญของสงคมไทย

สถาบนทางสงคม นบวามบทบาทตอการก าหนดความมนคงของสงคมและมความส าคญตอชวตความเปนอยของสมาชกในสงคม ซงแตละสงคมอาจมจ านวนสถาบนสงคมไมเทากน ขนอยกบความตองการและระดบการพฒนาของสมาชกในสงคม โดยทวไปสงคมจะมสถาบนพนฐานทส าคญ ดงน

5.3.1 สถาบนครอบครว (Family Institutions)

เปนกลมสงคมทเลกทสดแตเปนพนฐานส าคญของสงคม สถาบนครอบครวมหนาทในการผลตสมาชกใหม อบรมขดเกลาเลยงดสมาชก ตอบสนองความตองการพนฐานใหแกสมาชก รวมถงก าหนดแนวปฏบตอนดงามแกสมาชกใหม เดมครอบครวไทยสวนใหญเปนครอบครวขยาย (Extended Family) คอ มจ านวนครอบครวยอยในครอบครวหลก หรอมจ านวนสมาชกหลายคน ประกอบดวย พอ แม ป ยา ตา ยาย ลก หลาน เพราะมพนฐานจากการเปนสงคมเกษตรกรรมมากอนซงตองใชแรงงานในการผลตมาก แตปจจบนมแนวโนมเปนครอบครวเดยว (Nuclear Family) มากขน เพราะคานยมสมยใหมและภาวะทางเศรษฐกจแบบสงคมเมอง

5.3.2 สถาบนการศกษา (Educational Institutions)

เปนสถาบนทมความส าคญในการอบรมใหการศกษาแกสมาชกใหบคคลเปนคนด พฒนาความเจรญงอกงามสวนบคคล พฒนาความสามารถในการประกอบอาชพของบคคล รวมถงสงเสรมใหบคคลเปนสมาชกทดของสงคมโดยเฉพาะใหสมาชกในสงคมเกดความเจรญงอกงามทงทางดานความร ความคด และคณธรรม ใหสามารถด ารงชวตไดอยในสงคมอยางมความสข แมมปญหากสามารถใชความรและสตปญญาแกปญหาตางๆ ทเกดขนกบตนเองและสงคม

75

5.3.3 สถาบนศาสนา (Religious Institutions)

เปนสถาบนทมความส าคญในแงทก าหนดแนวทางความประพฤตปฏบตทถกตองดงามแกสมาชกในสงคม เปนทพงทางจตใจส าหรบผยดถอใหเกดความสงบสขทางจตใจ ชวยยกระดบจตใจของความเปนมนษย รวมถงเปนพลงทางใจใหสมาชกในสงคมสามารถเผชญชวตดวยความกลาหาญไมหวนไหวตอสถานการณปญหา แมวาเผชญกบความทกขรอน สถาบนศาสนาจงถอเปนมรดกล าคาทชวยใหสมาชกในสงคมเจรญจตใจ มหลกในการด าเนนชวต และเปนศนยรวมจตใจใหคนมความสามคคในสงคม

5.3.4 สถาบนการเมองการปกครอง (Political and Governmental

Institutions)

เปนสถาบนทมความส าคญในแงทตอบสนองความตองการของสมาชกในสงคมในการสรางระเบยบ กฎเกณฑกตกา และผดงความยตธรรมแกสมาชกในสงคม โดยมฝายบรหารหรอรฐบาลเปนกลไกส าคญในการสรางและด ารงใหสงคมเกดการอยรวมกนอยางเปนปกตสข มนคง ปลอดภย ทงนสมาชกของสงคมจะตองยอมรบกฎเกณฑกตกาทสงคมก าหนดขน สถาบนการเมองการปกครองมหนาทส าคญในการรกษาความมนคงปลอดภยของชาต บ าบดทกขบ ารงสขใหประชาชน รวมถงสงเสรมสวสดภาพใหแกสมาชกในสงคม นอกจากนนยงมหนาทในการสรางความสมพนธอนดกบมตรประเทศและปองกนการคกคามจากตางประเทศ

5.3.5 สถาบนเศรษฐกจ

เปนสถาบนทมความส าคญในแงทเปนกลไกในการด าเนนกจกรรมทางเศรษฐกจแกสมาชกในสงคมในดานตางๆ ตงแตการผลตจนถงกระจายสนคาและบรการใหแกสมาชกในสงคม สถาบนเศรษฐกจมหนาทในการบรหารจดการทรพยากรใหเกดประสทธภาพดวยการผลต รวมไปถงการบรหาร และการแลกเปลยน และการกระจายทรพยากรและรายไดอยางเปนธรรมและทวถง ขณะเดยวกนกเปนกลไกส าคญในการก าหนดมาตรฐานความเปนอย การครองชพ การกระจายรายไดใหแกสมาชกในสงคมใหมการอยดกนดอนเปนพนฐานในการพฒนาสงคม

76

6. สรป

สงคมไทยเปนสงคมทมประวตศาสตรและความเปนมาทยาวนาน เปนสงคมทมความเกาแกและมอารยธรรมเปนของตนเองโดยมบรรพบรษของคนไทยอพยพเขามาตงถนฐานและอยอาศยเมอหลายรอยปกอน

คนทอพยพเขามาอยอาศยและซงไดชอวา “คนไทย” นน แททจรงแลวอพยพมาจากหลายแหลงดวยกน แตเมอเขามาตงถนฐานและอาศยอยบรเวณดนแดนประเทศไทยคนไทย เมอเวลาผานไปคนไทยเหลานตางไดสรางสรรคอารยธรรมและกอเกดเปนอารยธรรมสโขทย อยธยา ธนบร และรตนโกสนทร (ปจจบน) โดยในแตละยคไดกาวผานพฒนาการทงทางการเมองการปกครอง ทางดานเศรษฐกจ และทางดานสงคม รวมถงการผานเหตการณตางๆ ทงจากบรบทภายในประเทศไทยและบรบทโลก แตถงกระนนกตามสงคมไทยกสามารถด ารงความอยรอดและผานพนวกฤตการณตางๆ ได อนเนองมาจากการมพระมหากษตรยททรงพระปรชาสามารถทงการบรหารราชการแผนดน การปกรอง และการแกไขปญหาตางๆ ทเปนอปสรรคตอการพฒนาประเทศ รวมถงสงคมไทยเปนสงคมทมสถาบนทางสงคมตางๆ ทท าหนาทคอยขดเกลา หลอหลอม และคอยค าจนสงคม ท าใหสงคมไทยเปนสงคมทคนไทยมทพงโดยเฉพาะในยามเกดวกฤตตางๆ สถาบนทางสงคมจะท าหนาทในน าสงคมไทยออกจากปญหา

77

7. ค าถามทายบทเพอการอภปราย

1) จากการศกษาถนก าเนดของคนไทย ทานเหนดวยกบแนวคดของนกวชาการคนใดมากทสด เพราะอะไร

2) ลกษณะเดนของสงคมไทยแตละสมย (สมยสโขทย อยธยา ธนบร และรตนโกสนทร) มอะไรบาง

3) จดดอยของระบบศกดนาในสมยกรงศรอยธยาคออะไร

4) ผลจากการเลกทาสในสมยรชการท 5 ท าใหสงคมไทยเปลยนแปลงอยางไร

5) การเปลยนแปลงการปกครอง 2475 สงผลตอสงคมไทยอยางไร (เศรษฐกจ สงคม การเมอง) 6) ทานคดวา “เมอง” กบ “ชนบท” มความแตกตางกนอยางไร

7) การศกษาววฒนาการและลกษณะของสงคมไทยจะท าใหเราเกดความส านกในระบบคณคาของความเปนไทยไดอยางไร

78


หวขอเนอหาประจ าบทท 2 วฒนธรรมและประเพณไทย

1. วฒนธรรม




1. อธบายความหมายของวฒนธรรม บอกลกษณะ องคประกอบ ประเภทของวฒนธรรม และอธบายความส าคญของวฒนธรรมไดอยางถกตอง

2. บอกความหมายของวฒนธรรมไทย อธบายทมาของวฒนธรรมไทย ประเภทของวฒนธรรมไทย และกลาวถงเอกลกษณของวฒนธรรมไทยไดอยางถกตอง

3. ระบความหมายของประเพณไทย บอกถงปจจยการเกดประเพณไทย ประเภทของประเพณไทย ประเพณทส าคญของไทย ตลอดจนยกตวอยางพรอมทงใหรายละเอยดประเพณทส าคญของไทยไดอยางถกตอง

4. เสนอวธการอนรกษและสงเสรมวฒนธรรมและประเพณไทยได

ทงน การจดกระบวนการเรยนการสอนในบทนมวตถประสงคหลกใหนกศกษาเกดความเขาใจลกซงเกยวกบวฒนธรรมและประเพณไทย


1. ศกษาเนอหาในบทเรยน ต ารา และเอกสารทเกยวของ และจดกลมเปน 3 กลม เพอศกษาและจดท ารายงานภายใตหวขอ

1.1 วฒนธรรม (กลมท 1) 1.2 วฒนธรรมไทย (กลมท 2) 1.3 ประเพณไทย (กลมท 3) 2. ออกมาอภปรายหนาหองภายใตหวขอทแตละกลมศกษา โดยมการใหรายละเอยดในประเดน ความหมาย ลกษณะ องคประกอบ ประเภท ความส าคญ ฯลฯ

3. เปดใหอภปราย ซกถาม และแลกเปลยนประเดนระหวางกลม 4. บรรยายสรปเพมเตมเกยวกบ “วฒนธรรม” “วฒนธรรมไทย” และ “ประเพณไทย”

79



2. ต าราทเกยวของกบหวขอเนอหา

3. รายงาน




2. สงเกตและประเมนจากการแสดงความคดเหน การน าเสนอ การอภปราย การตอบค าถาม


80

บทท 2

วฒนธรรมและประเพณไทย

เนอหาในบทนเปนการอธบายเกยวกบวฒนธรรมและประเพณไทย เพอใหผศกษาไดเรยนรและเขาใจถงรากเหงาทางวฒนธรรมและประเพณไทย โดยเฉพาะการศกษาเกยวกบ “วฒนธรรม” และ “วฒนธรรมไทย” ซงจะชวยใหผศกษาไดเขาใจถงลกษณะพนฐานของวฒนธรรมและเขาใจถงวฒนธรรมไทยซงเปนสวนทเปนวถชวต (way of life) ของคนไทย ตลอดจนการอธบายเกยวกบ “ประเพณ” และ “ประเพณไทย” ซงจะชวยใหผศกษาไดเขาใจถงลกษณะพนฐานประเพณและเขาใจถงประเพณไทยอนเปนแบบแผนในการประพฤตปฏบตของคนไทย

1. วฒนธรรม

“วฒนธรรม” เปนสงทส าคญตอสงคมมนษย เพราะวฒนธรรมเปนเครองแสดงใหเหนถงวถชวตของมนษยในสงคม เปนสงทแสดงถงความเจรญงอกงาม ความเปนระเบยบเรยบรอยในสงคม และทส าคญเปนเครองแสดงใหเหนถงความแตกตางระหวางคนกบสตว เนองจากมนษยมการคดสรางสรรค มการใชเหตผล มความเชอ มอดมการณ ฯลฯ ซงตางจากสตวทมเพยงสญชาตญาณรเทานน ภาวะดงกลาวนจงเปนแกนสารของ “วฒนธรรม” ฉะนนเพอใหเกดความเขาใจดงกลาวมประเดนทควรแกท าความเขาใจดงน

1.1 ความหมายของวฒนธรรม

เมอพจารณาค าวา “วฒนธรรม” จะเหนไดวาตรงกบค าในภาษาองกฤษ คอ “culture” ซงมรากศพทมาจากภาษาละตนวา “cultura” มความหมายวา การเพาะปลกหรอปลกฝง ในทนคอการปลกฝงความดเพอใหเกดความเจรญงอกงามของสงคม

สวนค าวา “วฒนธรรม” ในภาษาไทยนน เปนค าทมาจากภาษาบาลและภาษาสนสกฤต โดยแยกเปน 2 ค า คอ “วฒน” แปลวาเจรญงอกงาม สวนค าวา “ธรรม” หมายถงความด รวมกนเขาแปลวา “สภาพอนเปนความเจรญงอกงามหรอลกษณะทแสดงถงความเจรญงอกงาม” (ภารด มหาขนธ, 2544 : 1) ส าหรบในประเทศไทยนนไดน าค าวา “วฒนธรรม” มาใชอยางเปนทางการในป พ.ศ. 2483 ในรปของ “พระราชบญญตบ ารงวฒนธรรมแหงชาต พ.ศ.

81

2483” และในป พ.ศ. 2485 ในรปของ “พระราชบญญตวฒนธรรมแหงชาต พ.ศ. 2485” ในพระราชบญญตวฒนธรรมแหงชาต พ.ศ. 2485 นเอง ไดใหค าจ ากดความของวฒนธรรมไวและใชกนจนเปนทแพรหลายกระทงทกวนนวา “วฒนธรรม” หมายถง “ลกษณะทแสดงถงความเจรญงอกงาม ความเปนระเบยบเรยบรอย ความกลมเกลยวกาวหนาของชาต และศลธรรมอนดงามของประชาชน” (สมาคมสงคมศาสตรแหงประเทศไทย 2514 อางในภารด มหาขนธ, 2544 : 1)

ส าหรบค าวา “วฒนธรรม” มทงนกวชาการไทยและนกวชาการตางประเทศ ใหความหมายไวหลากหลายตามแนวคดและประสบการณ คอ

เสถยรโกเศศ (2516 : 93) อธบายวา วฒนธรรมคอความคดเหนความรสก ความประพฤตและกรยาอาการหรอการกระท าใดๆ ของมนษยในสวนรวมลงรปเปนพมพเดยวกน และส าแดงออกมาใหปรากฏเปนภาษา ศลปะ ความเชอถอ ระเบยบประเพณ

สอดคลองกบท พจนานกรมฉบบราชบณฑตยสถาน (2525 : 734) กลาวถงความหมายของวฒนธรรมวา ลกษณะทแสดงถงความเจรญงอกงาม ความเปนระเบยบเรยบรอย ความกลมเกลยวกาวหนาของชาตและศลธรรมอนดของประชาชน

ขณะท สพตรา สภาพ (2528 : 107) กกลาววา วฒนธรรมมความหมายครอบคลมถงทกสงทกอยางอนเปนแบบแผนในความคดและการกระท าทแสดงออกถงวถชวตของมนษยในสงคม ของกลมใดกลมหนง หรอสงคมใดสงคมหนง

เชนเดยวกบพระยาอนมานราชธน ไดใหความหมายของวฒนธรรมวา สงทมนษยเปลยนแปลงปรบปรงหรอผลตสรางขนเพอความเจรญงอกงามในวถแหงชวตของสวนรวม ถอเปนวถแหงชวตของมนษยในสวนรวมทถายทอดกนได เรยนกนได เอาอยางกนได (กรมการศาสนา ม.ป.ป. : 6 อางในณรงค เสงประชา: 2532 : 4)

สวน อมรา พงศาพชญ (2551 : 25) ใหความหมายวฒนธรรมวา สงทมนษยสรางขน ก าหนดขน มใชเปนสงทมนษยท าตามสญชาตญาณ อาจเปนการประดษฐวตถสงของขนใช หรออาจเปนการก าหนดพฤตกรรมหรอความคด ตลอดจนวธการหรอระบบการท างาน ฉะนนหากจะกลาวไปแลววฒนธรรมตามความหมายนคอ ระบบในสงคมมนษยทมนษยสรางขน มใชระบบทเกดขนโดยธรรมชาตตามสญชาตญาณ

82

รวมไปถง เซอร เอดวารด ไทเลอร (Tylor 1871 : 1 อางใน Horton and Hunt

1976 : 46) นยามวฒนธรรมวา ทกสงทกอยางซงไดมาจากการเรยนรของสงคมและสมาชกในสงคม ซงไดมสวนรวมในการใชสงนน โดยสมาชกในสงคมจะไดรบวฒนธรรมเปนมรดกทางสงคม และเขาอาจปรบปรงเปลยนแปลงวฒนธรรมนนๆ เพอเปนมรดกแกชนรนตอไป

ขณะทในทศนะของนกสงคมวทยากเหนวา วฒนธรรมคอการเรยนร ความเชอ เครองมอ อปกรณ และวถในการกระท าทกสงทกอยาง ซงมนษยไดมสวนรวมในฐานะเปนสมาชกของสงคม และไดมการถายทอดจากคนรนหนงไปยงอกรนหนง สงเหลานคอ “วถชวต” (way of life) เปนตนวา การท างาน การกนอย การหลบนอน เปนตน (ณรงค เสงประชา :

2532 : 4)

กลาวโดยสรป วฒนธรรม หมายถง ทกสงทกอยางทมนษยสรางสรรคขน เปนผลผลตของสงคมมนษย มการปลกฝง ถายทอด มการเรยนร และสงตอไปยงสมาชกสงคมจากรนหนงไปยงอกรนหนง ถอเปนมรดกทางสงคม และสวนใหญคนในสงคมไดใหการยอมรบกนวาเปนสงทดงาม เปนกฎเกณฑ แบบแผน หรอหลกปฏบตของสมาชกในสงคม

1.2 ลกษณะของวฒนธรรม

ลกษณะของวฒนธรรมมลกษณะทส าคญๆ ดงน

1) วฒนธรรมเปนพฤตกรรมทเกดจากการเรยนร

วฒนธรรมมไดเปนสงทเกดขนเองตามธรรมชาตหรอเปนสงทมนษยมอยโดยสญชาตญาณหรอโดยพฤตกรรม แตเปนสงทมนษยไดมาจากการเรยนรโดยการถายทอดผานกระบวนการทางสงคมหรอการเรยนรทางสงคม (socialization) เชน กรยาทาทาง การพด การกนอย มารยาทตางๆ ฯลฯ ซงถอวาเปนวฒนธรรม อาการกรยาตางๆ เหลานมใชสงทตดตวมนษยมาแตก าเนดหรอโดยพนธกรรม แตมนษยมาเรยนรภายหลงผานกระบวนการทางสงคม โดยการสอนใหใชชวต ใหพด ใหกน เปนตน

2) วฒนธรรมมลกษณะเปนสงเหนออนทรย (super organic)

นกสงคมวทยาเชอวามนษยเทานนทมวฒนธรรมในลกษณะทอยเหนอระดบอนทรย คอมนษยสามารถใชจนตนาการคดสรางสรรค ดดแปลง รวมถงปรบสงแวดลอมใหเหมาะสมกบตวมนษยได ลกษณะเชนนเรยกวา “อยเหนอระดบอนทรย” ในขณะทสตวมเพยง

83

ระดบอนทรยเทานน กลาวคอ สตวจะปรบตวเฉพาะในรางกายใหเขากบสภาพแวดลอมเทานน แตไมสามารถปรบเปลยนสภาพแวดลอม สภาพทางกายภาพเหมอนกบมนษย เชน ในเขตรอนเมอสตวมอาการรอน กระหายน า สตวกจะลงไปนอนแชน าเพอคลายรอน แตมนษยมการปรบตวดวยการน าเทคโนโลยเขามาชวย เชน แอร พดลม เครองท าความเยนตางๆ เปนตน การกระท าของมนษยจงถอวาเปนการใชวฒนธรรมทมลกษณะอยเหนออนทรย

3) วฒนธรรมเปนมรดกทางสงคม

วฒนธรรมเกดจากผลของการกระท าทถายทอดและเรยนรของมนษย เมอมนษยเกดมาและอยในสงคมใดๆ ยอมจะไดรบการอบรม การทบคคลไดเรยนรสงตางๆ ทงจากผ อนและจากประสบการณของตนเองซงผานพฒนาของสมาชกสงคมรนตางๆ เทากบวาไดรบมรดกทางสงคม ไมวาจะเปนความร ความคด ความเชอ สงประดษฐตางๆ เปนสงทตกทอดตอกนมาเปนล าดบ โดยมนษยทเกดรนตอๆ มาและเปนสมาชกของสงคมไมจ าเปนตองสรางวฒนธรรมขนใหม เพ ยงแตเ รยนรส ง ท มอยแ ลวและปรบปรงเพมเตมใหเหมาะสมกบสภาพแวดลอมและยคสมยเทานน

4) วฒนธรรมเปนแบบแผนการด าเนนชวต (way of life)

ในทางสงคมศาสตรอธบายวาวฒนธรรมเปนวถชวตของมนษยในสงคม เพราะวฒนธรรมเปนสงก าหนดพฤตกรรมของมนษยตงแตเกดจนตาย ตงแตตนนอนจนเขานอน พฤตกรรมตางๆ ทมนษยกระท าไมวาจะเปนการแปรงฟน สวมใสเสอผาเครองประดบตลอดจนการเลนกฬา ดโทรทศน พฤตกรรมตางๆ เหลานลวนแลวแตเปนเรองของวฒนธรรมทงสน วฒนธรรมเปนตวก าหนดรปแบบของครอบครว เศรษฐกจ การปกครอง การศกษา ศาสนา ฯลฯ โดยวฒนธรรมจะก าหนดวาสงใดด สงใดไมด สงใดถก สงใดผด รวมทงเปาหมายของชวตวาควรเปนอยางไร ฉะนนกจกรรมทกอยางของมนษยไมวาจะเปนการกน การดม การพด การอาน การเขยน การคด การท างาน การเลน การตดตอสมพนธกน ลวนแลวแตเปนเรองของวฒนธรรมทงสน วฒนธรรมจงเปนวถชวตของมนษยในสงคม (เฌอมาลย ราชภณฑารกษ,

2542: 50-51)

5) วฒนธรรมเปนสงทไมคงท

สงทเปนจรงส าหรบค าวา “วฒนธรรม” กคอ วฒนธรรมยอมไมคงทแนนอน แตจะเปลยนแปลงไปเมอเกดเงอนไขใหมๆ ทางสงคมขน เชน เงอนไขดานสมยนยม คานยม

84

เทคโนโลย เปนตน และดวยเหตทวาสงคมมนษยมการคดคน มการประดษฐ มการสรางสรรคสงใหมๆ อยตลอดเวลา ความสามารถของมนษยซงเปนลกษณะพเศษนจะท าใหวฒนธรรมเกดการเปลยนแปลง ทงนวฒนธรรมอาจจะเปลยนแปลงเรวหรอชาขนอยกบลกษณะของวฒนธรรมในสงคมนนหรอเงอนไขทเขามาสมพนธ

1.3 องคประกอบของวฒนธรรม

เมอกลาวถงองคประกอบของวฒนธรรม จากการคนควาพบวาไดมผอธบายไวมากมาย เชน พวงผกา ประเสรฐศลป (2541 : 8), ภารด มหาขนธ (2544 : 2), ดนย ไชยโยธา (2546 : 108) และวราวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ (2546 : 48-49) โดยในทนสามารถสรปองคประกอบของวฒนธรรม (ดงภาพ) ดงน

1) องคมต (concepts) คอ วฒนธรรมทเกยวกบความคด ความเชอ ทศนคต อดมการณตางๆ เชน ความเชอเรองกฎแหงกรรม ความเชอในศาสนา ทศนคตเกยวกบสทธมนษยชน อดมการณทางการเมอง ตลอดจนการยอมรบวาสงใดถกหรอผด เหมาะสมหรอไมเหมาะสม ซงขนอยกบวาแตละสงคมจะใชเปนมาตรฐานในการตดสนหรอเปนเครองชวด

2) องควตถ (instrumental and symbolic objects) คอ วฒนธรรมทางวตถทมรปรางสามารถมองเหน สมผส และจบตองได เชน สถานทตางๆ วด โบสถ วหาร และเครองมอเครองใชทางวฒนธรรม ไดแก คนโทน า จาน ถวย และมด เปนตน ตลอดจนผลผลตของมนษยในทางศลปกรรม เชน ภาพเขยนรปปน สวนองควตถทไมมรปรางแตเปนเครองหมายทแสดงถงสญลกษณในการตดตอสอความหมาย ไดแก ภาษา ตวเลข มาตราชง เปนตน

3) องคพธการ (usage) คอ ขนบธรรมเนยมประเพณทยอมรบกนโดยทวไป ซงแสดงออกในรปพธกรรมตางๆ เชน ประเพณการเกด การโกนผมไฟ การบวช การหมน การแตงงาน การตาย ตลอดจนธรรมเนยมการแตงกาย การรบประทานอาหาร ซงในสวนนจะ มความสมพนธกบศาสนาและความเชอ

4) องคการ (organization) คอ กลมทมการจดการอยางเปนระเบยบหรอมโครงสรางอยางเปนทางการ มการวางกฎเกณฑ ระเบยบ และวตถประสงคไวอยางแนนอน เปนกลมทมความส าคญตอสงคม เนองจากทเปนรวมกจกรรมและเปนการปฏบตวฒนธรรม เชน

85

ครอบครว สมาคม สมาพนธ สโมสร ตลอดจนถงหนวยทใหญทสดกคอองคกรสหประชาชาต เปนตน

ภาพ : องคประกอบของวฒนธรรม

(ทมา : พวงผกา ประเสรฐศลป, 2541: 8)

1.4 ประเภทของวฒนธรรม

ในแตละสงคมมกมการจดประเภทของวฒนธรรมทแตกตางกน แตโดยทวไปๆ หากจดประเภทของวฒนธรรมตามกลมแนวคดอาจสามารถแบงประเภทของวฒนธรรมไดเปน 2

ประเภทใหญๆ คอ แบงตามแนวคดทางดานสงคมวทยา และแบงตามพระราชบญญตวฒนธรรมแหงชาต พ.ศ. 2485 ดงน

ทางดานสงคมวทยา ไดจดประเภทของวฒนธรรมเปน 2 ประเภท (ประพนธ ธรรมไชย ณรงค วนด จนตนา มธยมบรษ ประชน รกพงษ และมนตร ศรจนทรชน , 2543 :

65) ตามลกษณะสภาพของสงคม ไดแก

1) วฒนธรรมทางวตถ (material culture) หมายถง สงของหรอวตถอนเกดจากความคดและการประดษฐขนของมนษย เชน เครองมอเครองใช อาคาร สงกอสราง ทอยอาศย เครองประดบตกแตง เสอผา ฯลฯ ซงเปนผลงานการประดษฐทางหตถกรรม สวนในทางวทยาศาสตรและอตสาหกรรม ไดแก เครองยนต เครองจกร งานออกแบบสถาปตยกรรม ระบบ คอมพวเตอร เปนตน

2) วฒนธรรมทไมใชวตถ (non-material culture) หมายถง วฒนธรรมทเปนนามธรรม เปนแบบแผนในการด าเนนชวต เปนแนวทางการปฏบตหรอแนวทางแหงความคด

องคมต

องควตถ

องคพธการ

องคการ วฒนธรรม

86

เชน ความเชอ อดมการณ ศลธรรมจรรยา ธรรมเนยมประเพณ ปรชญา กฎหมาย ภาษาและพธกรรมตางๆ

ส าหรบประเภทของวฒนธรรมตามพระราชบญญตวฒนธรรมแหงชาต พ.ศ. 2485 นนแบงไวเปน 4 ประเภท (พวงผกา ประเสรฐศลป, 2541 : 5-6) ไดแก

1) คตธรรม (moral culture) เปนวฒนธรรมทเกยวกบหลกของการด าเนนชวตในสงคม และสวนใหญเปนเรองของจตใจ โดยเนนดานคณธรรม ศลธรรม เพราะถอวาเปนสงจ าเปนของชวตมนษยทกคน ทงนหากขาดวฒนธรรมดานคตธรรมแลวจะถอวาเปนมนษยทไมสมบรณ อยในสงคมไดดวยความล าบาก หลกคตธรรมทส าคญกอยางเชน หลกความขยนหมนเพยร หลกความประหยด หลกความเสยสละ หลกความกตญญ หลกความสามคค เปนตน

2) เนตธรรม (legal culture) เปนวฒนธรรมเกยวกบกฎหมาย กฎเกณฑของสงคมหรอขนบธรรมเนยมประเพณทสงคมสวนใหญยอมรบวามความส าคญเทาเทยมกบกฎหมาย

3) วตถธรรม (material culture) เปนวฒนธรรมเกยวกบวตถ เครองมอเครองใชตางๆ ในการด าเนนชวต เชน เครองมอการท ากน เครองมอเกษตร เครองนงหม บานเรอน ยารกษาโรค ฯลฯ

4) สหธรรม (social culture) เปนวฒนธรรมทางสงคม ซงรวมถงคณธรรมตางๆ ทท าใหมนษยอยรวมกนอยางผาสก ถอยทถอยอาศย รวมทงระเบยบมารยาททพงปฏบตตอกนในสงคม เชน มารยาทในการรบแขก มารยาทในการรบประทานอาหาร มารยาทในการแตงกายไปงานมงคลตางๆ

1.5 ความส าคญของวฒนธรรม

วฒนธรรมมความส าคญดงตอไปน

1) วฒนธรรมเปนเครองก าหนดความเจรญหรอความเสอมของสงคม และเปนเครองก าหนดชวตความเปนอยของคนในสงคม กลาวคอ วฒนธรรมมอทธพลตอความเปนอยของบคคลและความเจรญกาวหนาของสงคม หากสงคมใดมวฒนธรรมทดงามเหมาะสมสงคมนน

87

กจะเจรญกาวหนาอยางรวดเรว ตรงกนขามหากสงคมนนมวฒนธรรมลาหลงมแบบแผนของพฤตกรรมทไมด มคานยมทไมเหมาะสม สงคมนนกยอมสะทอนถงความเสอม

2) การศกษาวฒนธรรมท าใหเขาใจชวตความเปนอย คานยมของสงคม เจตคต ความเชอของบคคลไดอยางถกตอง โดยเฉพาะจะชวยใหมการก าหนดนโยบาย แผนการด าเนนงานตางๆ ไดถกตองหรอใกลเคยงกบความเปนจรง

3) ท าใหรสกเปนพวกเดยวกน การมวฒนธรรมเดยวกนจะท าใหเกดส านกชาตนยม ท าใหเกดความรวมไมรวมมอกนและเกดเปนพลงสามคค

4) ท าใหเกดความสงบเรยบรอยในสงคม การมวฒนธรรมจะชวยเปนกรอบหรอแบบแผนคอยควบคมพฤตกรรมของคนในสงคมมใหปฏบตออกนอกกฎเกณฑกตกาของสงคม ท าใหทกคนมแนวปฏบตทถกตองและด าเนนชวตไปในทางทเหมาะสม

5) ท าใหมพฤตกรรมเปนแบบเดยวกน วฒนธรรมของแตละสงคมจะมสวนก าหนดใหสมาชกในสงคมมพฤตกรรมเปนแบบเดยวกน เชน วฒนธรรมในการพบปะทกทายกน คนไทยเมอพบปะกนจะใชการสวสด ชาวตะวนตกใชการสมผสมอ ชาวทเบตใชการแลบลน ชาวมสลมใชการกลาว “สลาม” เปนตน

6) เปนเครองแสดงถงความแตกตางระหวางมนษยกบสตว เนองจากมนษยมการคดคน ประดษฐ มจนตนาการ มความเชอ และมการคดสรางสรรคตลอดเวลา สงเหลานถอวาเปนวฒนธรรมทมเฉพาะในตวมนษย ขณะทสตวไมมวฒนธรรม ไมมการคดสรางสรรค การแสดงออกของสตวท าไดเพยงระดบสญชาตญาณเทานน ฉะนนวฒนธรรมจงเปนเครองชวดของความเปนมนษยกบสตว


คนไทยมวฒนธรรมทเปนของตนเองมาตงแตสมยสโขทย ซงแสดงออกถงความเปนชนชาตไทย แตอยางไรกตามวฒนธรรมไทยกมลกษณะแตกตางจากวฒนธรรมของชนชาตอนๆ ไมวาจะเปนความคด ความเชอ วธปฏบตตามความเชอ รวมไปถงขนบประเพณตางๆ ลกษณะทไมเหมอนใครคนอนนจงจ าเปนทจะตองท าความเขาใจใหถองแทเกยวกบวฒนธรรมไทย

88

2.1 ความหมายของวฒนธรรมไทย

เมอกลาวถงความหมายของวฒนธรรมไทย จากการคนควาพบวามผ ใหความหมายไวหลากหลายแตกตางกนไป ดงน

ปราณ แจมขนเทยน (2542 : 223-224) ใหความหมายของวฒนธรรมไทยไววา ลกษณะของการด าเนนชวตของคนไทย ซงมลกษณะดงตอไปน 1) ลกษณะทแสดงถงความเจรญงอกงาม หมายถง มความซอสตยสจรต มเมตตากรณา มการอยดกนด มเครองใชดและมยารกษาโรคด 2) ลกษณะทแสดงถงความมระเบยบเรยบรอย หมายถง เปนบคคลทประพฤตปฏบตตนด อยในระเบยบประเพณ และเปนผแตงกายด 3) ลกษณะทแสดงถงความกลมเกลยวและความกาวหนาของชาต หมายถง บคคลในชาตนน ๆ มความสามคค รกใคร ชวยเหลอกน นยมสงทผลตในประเทศหรอนยมไทยซงท าใหมความเจรญกาวหนามการอนรกษทางวรรณกรรมและศลปกรรมอยางด และ 4) ลกษณะทแสดงถงการมศลธรรม คอคนไทยเปนผยดมนศรทธาในศาสนา รจกรกษาระเบยบประเพณทางศาสนาและปฏบตตามหลกค าสอนของศาสนาอยางเครงครด ซงเปนลกษณะเดนของคนไทย คอ ในสงคมไทยตงแตอดตถงปจจบนจะไมมขอพพาททางศาสนาแมแตครงเดยว

ราชภฏสวนดสต (2543) อธบายความหมายของวฒนธรรมไทยวา หมายถง ผลของกจกรรม หรอการกระท าทกอยางทสงคมไทยไดสรางขนมาจากความรและประสบการณของคนไทยและคนไทยตางยอมรบวาเปนสงทดงาม

วราวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ (2546 : 55) กลาววา วฒนธรรมไทย หมายถง ทกสงทกอยางทเปนมรดกของสงคมไทย เปนสงทตกทอดจากบรรพบรษ ไมวาจะเปนการแตงกาย การกนอย ภาษา สถาบนตางๆ คานยม ความคด ความเชอ ตลอดจนแบบอยางในการด าเนนชวตของคนไทย

สรปแลววฒนธรรมไทยหมายถงวถชวตของคนไทยอนประกอบขนจากความคด ความเชอ อดมการณ คานยมและการปฏบตของคนไทยทเปนสงดงามซงมลกษณะเปนการถายทอด เปนการสบตอจากบรรพบรษ

2.2 ทมาของวฒนธรรมไทย

วฒนธรรมไทยมทมาจากปจจยตางๆ ดงตอไปน

89

1) สภาพแวดลอมทางภมศาสตร

เนองจากประเทศไทยตงอยบนพนททมลกษณะทางภมศาสตรเปนทราบลมแมน าและมความอดมสมบรณ คนไทยไดด าเนนชวตอยางผาสกโดยอาศยประโยชนจากความสมบรณของพนดนและแมน าล าคลองทมอยโดยทวไปในการประกอบอาชพและด าเนนชวต คนไทยอาศยน าจากแมน าล าคลองในการใชสอย ทงอาบ ดม คมนาคม ฯลฯ ชวตของคนไทยทพงสภาพแวดลอมทางภมศาสตรเชนนคนไทยจงตระหนกในความส าคญของแมน า ฉะนนในฤดทน าหลากคนไทยจงมการปฏบตทแสดงถงความผกพนกบแมน าล าคลอง เชน ท ากระทงไปลอยในแมน า เพอเปนการขอบคณ ขอขมา และขอพรจากแมน า จนในทสดการกระท าดงกลาวไดกลายเปนประเพณลอยกระทงของคนไทย อนเปนประเพณทถอวาเกดจากสภาพแวดลอม

2) ระบบเกษตรกรรม

สงคมไทยเปนสงคมเกษตรกรรม คนไทยสวนใหญรอยละ 80 ประกอบอาชพท าการเกษตร อาชพของคนไทยทคลกคลอยกบการเกษตรนเองไดกลายเปนทมาหรอเปนแหลงกอเกดวฒนธรรมหลายประเภท เชน ประเพณลงแขกด านา เกยวขาว ประเพณการขอฝน การเลนเพลงเกยวขาว ประเพณท าบญทง ประเพณบญคณลาน ประเพณวงควาย เปนตน

3) คานยม

คานยมมความสมพนธกบวฒนธรรมเปนอยางมาก คานยมบางอยางไดกลายเปนแกนของวฒนธรรมไทย เชน คานยมเกยวกบการรกอสระ คานยมเกยวกบการเคารพผอาวโส คานยมความสภาพออนโยน ความกตญญ คานยมทอยคกบสงคมไทยตางๆ เหลาน มสวนหลอหลอมใหเกดเปนวฒนธรรมไทย

4) การแพรกระจายทางวฒนธรรม

โดยธรรมชาตของสงคมมนษยมกจะมการเคลอนยายถนฐาน มการสอสาร การคมนาคมตดตอระหวางสมาชกของสงคม บางครงเปนการตดตอกบสมาชกตางวฒนธรรม การตดตอกนของสมาชกมสวนส าคญท าใหวฒนธรรมแพรกระจายออกไปสวฒนธรรมอนๆ อยางกวางขวาง เชน สงคมไทยทมการรบวฒนธรรมตางถนเขามา การเขามาของวฒนธรรมภายนอกไมวาจะเปน ความเชอ ภาษา กฎหมาย รปแบบการปกครอง ฯลฯ ลวนแลวแตมผลอยางส าคญตอการเกดวฒนธรรมไทย โดยเฉพาะวฒนธรรมอนเดยเมอเขามาสสงคมไทยไดท าใหเกด

90

การนบถอศาสนาพราหมณ-ฮนด หรอท าใหเกดประเพณตามความเชอของศาสนาพราหมณ ประเพณสงกรานต ประเพณการอาบน าในพธตางๆ เชน พธบรมราชาภเษก พธบวชนาค โกนจก อาบน าศพ และรวมไปถงการบวงสรวง การท าขวญในโอกาสตางๆ ขณะทวฒนธรรมตะวนตกกไดสงผลใหคนไทยตองปรบตวทางวฒนธรรมอยางรวดเรว ไมวาจะเปนรปแบบชวตทตองด าเนนและเปนไปอยางรวดเรว การเดนทางททนสมย การใชชวตทสะดวกสบายของคนไทย สงเหลานลวนแลวแตเปนผลจากการรบวฒนธรรมตะวนตก

2.3 ประเภทของวฒนธรรมไทย

ตามพระราชบญญตวฒนธรรมแหงชาต พ.ศ. 2485 (ม.ป.ป. อางในวราวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ, 2546 : 53) และพระยาอนมานราชธน (ม.ป.ป. อางในประพนธ ธรรมไชย ณรงค วนด จนตนา มธยมบรษ ประชน รกพงษ และมนตร ศรจนทรชน, 2543 : 75-81) ไดแบงประเภทของวฒนธรรมไทยได 4 ประเภท ดงน

1) คตธรรม (moral)

เปนวฒนธรรมทเกยวกบหลกของการด าเนนชวตในสงคม สวนใหญเปนเรองของจตใจ มกมพนฐานมาจากทางศาสนา เนนทางดานคณธรรม ศลธรรม เพราะถอวาเปนสงจ าเปนส าหรบชวตมนษย เมอมนษยมหลกนอยจะเปนเครองน าทางของจตใจเกดความยดถอแนวแน มงปฏบตแตสงทดงาม ประพฤตตนไปในทางทด หรอกลาวอกนยหนง “คตธรรมเปนเครองใหแสงสวางแกชวต” แตหากขาดวฒนธรรมทางดานคตธรรมแลวจะสงผลใหเปนมนษยทไมสมบรณ กลายเปนคนเหนแกตว สรางปญหาใหกบสงคมและอยในสงคมไดดวยความล าบาก

วฒนธรรมทางคตธรรมมจดมงหมายเพอความเจรญงอกงาม ความกาวหนาและความผาสกของชวต เนนการท าความดละเวนจากความชวโดยไดแนวทางมาจากค าสอนในพระพทธศาสนามาใชเปนหลกปฏบต เชน หลกของการท าด “ท าดไดดท าชวไดชว” หลกการพงตนเอง “ตนแลเปนทพงแหงตน” หลกความขยนหมนเพยร หลกความซอสตย หลกความสามคค หลกความเมตตากรณา เปนตน

2) เนตธรรม (legal)

เปนวฒนธรรมทเกยวกบกฎหมาย กฎเกณฑสงคม หรอขนบธรรมเนยมประเพณทสงคมสวนใหญยอมรบวามความส าคญเทาเทยมกบกฎหมาย ถอเปนหลกของสงคมท

91

ทกคนจะตองปฏบตตาม วฒนธรรมทเกยวของกบกฎหมายมอยเปนจ านวนมาก ซงอาจกลาวไดวาสงคมมนษยเจรญมากขนเทาใดกยงจ าเปนตองมระเบยบขอบงคบในรปกฎหมายมากขน ดงนนทกๆ ชวตจะตองเกยวกบกฎหมาย วฒนธรรมทางกฎหมายจงมคณลกษณะคลายกบการบงคบ กลาวคอ หากผใดละเมดหรอไมท าตามกจะถกลงโทษ ซงการลงโทษไมเพยงเปนความผดตามกฎหมาย แตความผดทเกดขนจากการละเมดถอวากระท าการผดเนตธรรมไปดวย

3) วตถธรรม (material)

เปนวฒนธรรมทเกยวกบวตถเครองมอเครองใชตางๆ ในการด ารงชวต เชน อาคารบานเรอน ถนนหนทาง เครองอ านวยความสะดวกสบายทกชนด หรอกลาวอกนยหนงกคอทกสงทกอยางทสรางขนเพอประโยชนในการใชสอย

4) สหธรรม (social)

เปนวฒนธรรมทางดานสงคมหรอคณธรรมตาง ๆ ทท าใหคนในสงคมอยรวมกนดวยความสงบสข วฒนธรรมทเปนสหธรรมจะชวยใหสงคมเกดความสมพนธทดระหวางบคคลและหมคณะ ท าใหอยรวมกนอยางผาสก ถอยทถอยอาศย โดยจะคอยก าหนดรปแบบความสมพนธในสงคมใหปฏบตตอกนอยางเหมาะสมถกตอง ไดแก สหธรรมทางสงคม เชน มารยาทในการรบแขก มารยาทในการรบประทานอาหาร การไปงานมงคลตางๆ สหธรรมทางครอบครว เชน ก าหนดบทบาทสมาชกในครอบครวใหสามเป นหวหนาครอบครว เปนผ รบผดชอบในการอาชพหารายไดเลยงครอบครว ภรรยาเปนผ ดแลทรพยสนและรบผดชอบภายในครอบครว เปนตน

2.4 เอกลกษณของวฒนธรรมไทย

เอกลกษณของวฒนธรรมไทย หมายถง ลกษณะเดนหรอเฉพาะเจาะจงของคนไทย หรอกลาวอกนยหนงกคอลกษณะทแตกตางจากสงคมอนๆ ซงในทนหมายรวมถงบคลก ลกษณะนสย คานยมตางๆ ทแสดงออกของคนไทย เอกลกษณของวฒนธรรมไทยทโดดเดนหรอทพบเหนโดยทวไปมดงตอไปน

1) รกอสระ

คนไทยมลกษณะนสยไมตองการอยใตอ านาจของผ อน ไมชอบการควบคมบงคบ การกดข หรอใหผใดเขามายงเกยวสงการในการด าเนนชวตสวนตว ซงบางกรณจะเหนได

92

วาคนไทยหยงและรกศกดศรของตนเองจนเขาท านองทวา “ท าอะไรไดดงใจคอไทยแท” ส าหรบคนไทยแลวการท าอะไรทเปนการบงคบหรอท าลายน าใจกนแลวถอวาเปนสงไมควรกระท า และโดยเนอแทแลวคนไทยไมตองการเอาตวเองไปผกพนกบเรองของคนอน อยางไรกตามลกษณะของคนไทยทรกอสรภาพเชนนมสวนอยางส าคญตอการท าใหสงคมไทยด ารงความเปนชาตไทยอยางภาคภมใจ

2) เปนตวของตวเอง

คอการใหคณคาในความเปนตวของตวเอง หรอการเชอในศกยภาพและความสามารถของตวเอง ลกษณะของคนไทยเชนนสวนหนงมาจากอทธพลของพทธศาสนา โดยเฉพาะของตวบคคล เชน ถอวาบคคลจะเปนอยางไรนนยอมแลวแตกรรมของบคคล การพงตนเองมากกวาพงคนอน ความเทาเทยมกนของบคคล เปนตน

พระพทธศาสนาเนนสอนใหคนไทยมความพงพอใจและเชอมนตนเอง รจกหาความสขจากตนเองและพงตนเอง เมอเกดปญหาคนไทยไมชอบใหคนอนเขามาเกยวของ แตจะแกและจดการปญหาดวยแนวทางของตนเอง เพราะคนไทยถอตนวามคณคาทดเทยมกบผ อน มความสามารถไมนอยไปกวาคนอน และทส าคญคอหยงในศกดศรของตนเอง

3) มกนอย สนโดษ

โดยทวไปคนไทยไมมความดนรนทะเยอทะยานทจะเอาอยางคนอนมากนก ความส าเรจของคนอนส าหรบคนไทยแลวเหนวาเปนเรองของบญวาสนา คนไทยมกจะพงพอใจกบสถานะทตนเปนอย ไมชอบการแขงขน ความสขทเกดขนของแตละคนเปนเรองภายในจตใจ เปนเรองของบญวาสนา เชน ครอบครวไทยบางครอบครวมฐานะยากจน แตสมาชกมองวาเปนเรองของบญวาสนาเมอชาตปางกอน ฉะนนจงมกพงพอใจกบสถานะทเปนอยโดยไมดนรนขนขวย

4) ชอบการท าบญ

คนไทยสวนใหญเชอในเรองกรรมและการเวยนวายตายเกด ดงนนจงมการประกอบการกศลเปนประจ าโดยถอวาเปนความสขทางใจเปนการสะสมกศลกรรมเพอภพหนา ส าหรบคนไทยแลวการท าบญหมายถงการท าบญตามประเพณนยมในพทธศาสนาและการใหทานแกบคคลผสมควรไดรบการอนเคราะห สวนการกศลหมายถงการประกอบกศลกรรมแกสวนรวมหรอ สาธารณกศล เชน การบรจาคเงนสรางโรงเรยน วด ศาลาพกรอน โรงพยาบาล เปนตน

93

(ประพนธ ธรรมไชย ณรงค วนด จนตนา มธยมบรษ ประชน รกพงษ และมนตร ศรจนทรชน,

2543 : 83)

5) แสวงหาความสขใหกบชวต

คนไทยมองชวตในแงสวยงามโดยพยายามแสวงหาความสขจากโลก ตางกบชาตอนๆ ทมกมองชวตในแงของความขดแยง แตส าหรบคนไทยแลวมกมการปลดปลอยตวเองออกจากความขดแยงและชอบทจะแสวงหาความเพลดเพลนใหชวตอยตลอดเวลา เหนไดจากกจกรรมตางๆ ของคนไทยทเกดขนในรอบเดอนหรอรอบป เชน ปใหม สงกรานต บญกฐน ฯลฯ สวนใหญลวนแตมการผนวกเอาความสนกสนานเขาไปดวย ลกษณะเชนนสะทอนใหเหนถงการแสวงหาความสขจากชวต อยางไรกตามแมความสขของชวตถอเปนความปรารถนาอยางหนงของคนไทย แตการแสวงหาความสขของคนไทยในงานบญประเพณ ไดสงผลกระทบตอวฒนธรรมและประเพณของไทยโดยรวมเชนกน

6) เชอฟงอ านาจผใหญ

คนไทยมคานยมในการเคารพเชอฟงผ ใหญ ชอบทจะใหผ ใหญออกค าสงและปกครองตนเอง ซงแตกตางจากวฒนธรรมหลายๆ วฒนธรรม โดยเฉพาะของชาวตะวนตกทมองคนทกๆ ระดบเทาเทยมกนหมด คอ ไมมล าดบชนของการเคารพและใหเกยรตกน แตส าหรบสงคมไทยถอเปนจดแขงทสงคมอนไมม ล าดบชนของการเคารพกนของคนไทยมตงแต พอแม ผ ใหญ คร อาจารย เปนตน ลกษณะเดนของคนไทยทใหความส าคญตอการเคารพกนในลกษณะนท าใหกลายเปนคนทเชอฟงผใหญ เรยกวา “เดนตามผ ใหญหมาไมกด” การกระท าใดๆ ชอบทจะใหผใหญออกหนากอน สวนผ นอยคอยปฏบตตาม

7) เออเฟอเผอแผ

คนไทยมลกษณะเดนอกอยางหนงทแตกตางกบชาตอนๆ นนกคอชอบใหการชวยเหลอและเออเฟอเผอแผผ อน โดยเฉพาะผ ทมฐานะต ากวาตน ซงเมอมโอกาสกจะใหการสงเคราะหผ ทดอยกวาตนในรปแบบตางๆ เชน แบงปนสงของ ใหขาว ปลา เงนทอง เสอผา ฯลฯ เรยกวา “พรกอยบานเหนอเกลออยบานใต” ซงเปนการพงพากนทงในยามปกตและในเวลาตกทกขยาก

94

8) ความโออา

เนองจากความเปน “ปจเจกนยม” ทเชอมนในศกยภาพของตนเอง โดยเฉพาะทเชอวาตนเองมความสามารถไมนอยกวาคนอนๆ คนไทยจงชอบทจะท าใหผ อนยอมรบ ทงความสามารถและฐานะ เชน ในบางกรณครอบครวมฐานะทางเศรษฐกจต าแตพยายามหลบซอนความจนของตนเองไวเพอไมใหผ อนรบร ตรงกนขามกลบพยายามแสดงความโออาออกมาดวยการออกหนาออกตา คยโออวดโดยไมค านงถงฐานะของตนเอง ทเหนไดชดเจนทสดกคอกรณการแตงกายแบบภมฐานซงบางครงขดกบฐานะทเปนจรง ทงทในความเปนจรงแลวชดและเสอผาทสวมใสกลบมทมาจากการกหนยมสน เปนตน

9) เชอถอโชคลาง

เดมวถชวตคนไทยอยและผกพนกบธรรมชาตดวยการอาศยแมน า ภเขา ปาไม เปนฐานในการด าเนนชวต อทธพลทางธรรมชาตจงมสวนหลอหลอมคนไทยใหแสดงออกตามความเชอจากสงทเปนธรรมชาต โดยเฉพาะคนไทยมความเชอเปนพนฐานวาธรรมชาตและสงล ลบสามารถบนดาลใหเกดสงดรายหรอความเจรญรงเรองได อทธพลดงกลาวจงท าใหคนไทยเชอฤกษยาม เครองรางของขลง ดวง และไสยศาสตรตางๆ โดยในบางครงอาจดเปนความเชอทไรเหตผล อยนอกเหนอจากความเปนจรง แตส าหรบสงคมไทยแลวความเชอตางๆ เหลานยงถอวามอทธพลสง


ประเพณไทยถอเปนสงทเกดคมากบสงคมไทยเมอนานแลว ตงแตสมยสโขทย อยธยา ธนบร จนสมยรตนโกสนทร (ปจจบน) ซงผคนสวนใหญในสงคมไทยไดถอปฏบตสบตอกนมาจนกลายเปนแบบแผนในการด าเนนชวต ประเพณไทยจงมความส าคญตอชวตคนไทยเพราะเปนสงทสะทอนใหเหนถงวธคด ความเชอ และวธการกระท าตางๆ ทซอนเรนอยในประเพณ

3.1 ความหมายของประเพณไทย

มผ รหลายทานไดใหความหมายของประเพณไทยไวโดยเปนไปอยางสอดคลองกน ดงน

พระยาอนมานราชธน (2514 : 37 อางในประพนธ ธรรมไชย ณรงค วนด จนตนา มธยมบรษ ประชน รกพงษ และมนตร ศรจนทรชน, 2543 : 85) ไดใหความหมายของ

95

ประเพณวา ความประพฤตทชนหมหนงอยในแหงหนงถอเปนแบบแผนกนมาอยางเดยวกนและสบตอกนมานาน

รชนกร เศรษฐโฐ (2523 : 174) กลาวไววา ประเพณ คอ ความประพฤตทสบตอกนมาจนเปนทยอมรบของคนสวนใหญในหมคณะ เชน การแตงงาน การเกด การตาย เปนตน

อดม บวศร (2540 : 118) อธบายวา ประเพณ หมายถง การประพฤตทตดตอกนมาจนเปนทยอมรบของสวนรวม เชน การเกด ตาย สมรส การแตงงาน การรนเรง การท าบญ เปนตน

สมชย ใจด และบรรยง ศรวรยาภรณ (2541 : 1) ไดใหความหมายของประเพณไววา ความประพฤตทคนสวนใหญปฏบตสบตอกนมาจนเปนแบบอยางเดยวกน เปนระเบยบแบบแผนทเหนวาถกตอง หรอเปนทยอมรบของคนสวนใหญ และมการปฏบตสบตอกนมา เชน ประเพณเกยวกบการเกด การหมนหมาย การแตงงาน การตาย การบวช การปลกบาน เปนตน

สพตรา สภาพ (2542 : 124) กลาววา ประเพณ คอแบบความเชอ ความคด การกระท า คานยม ทศนคต ศลธรรม จารต ระเบยบแบบแผนและวธการกระท าสงตางๆ ตลอดจนถงการประกอบพธกรรมในโอกาสตางๆ ทกระท ากนมาแตในอดต ถอเปนสงทปฏบตมานานจนเปนแบบอยางความคดและมอทธพลอยในปจจบน

ภารด มหาขนธ (2544 : 164) อธบายวา ประเพณ หมายถง ทางปฏบตของบคคลในสงคมแตละสงคม นยมปฏบตสบตอกนมา เหนวาเปนสงทถกตอง ดงาม และมคณประโยชนตอตนเองและสงคม

จากการพจารณาความหมายประเพณทผ รไดเสนอไวเอาไวนน สามารถน ามาสรปเปนความหมายของประเพณไทยวา หมายถง แนวทางปฏบตทคนไทยยดถอปฏบตสบตอกนมาจนเปนทยอมรบของสงคมไทย เปนแบบแผนทคนไทยเหนรวมกนวาถกตองดงามหรอเปนประโยชนตอสงคมไทย

96

3.2 ปจจยการเกดประเพณไทย

ประเพณไทยเกดจากปจจยตางๆ ดงตอไปน

1) สงแวดลอมทางธรรมชาตและทางสงคม

ประเพณเปนผลมาจากสงแวดลอมธรรมชาตและทางสงคม โดยเฉพาะอยางยงเมอเกดปญหาขนคนไทยกจะพยายามแกไขหรอจดการกบปญหา บางเหตการณเกดขนโดยไมทราบสาเหต แตเมอมผลตอสภาพจตใจและการด าเนนชวตจงไดออนวอน รองขอ หาทพงกบสงทจะชวยได ซงบางครงกระท าไปโดยขาดเหตผลแตเมอสงผลดคนไทยจงไดมการเรยนรและจดจ า น ามาปฏบตจนกลายเปนประเพณไทย

2) ความเชอ

ความเชอนบเปนสงทมอยในสงคมไทยมานานแลวโดยเฉพาะความเชอเกยวกบอ านาจเหนอมนษย เชน ดนฟาอากาศ ปาไม ภเขา แมน า ทะเล เปนตน อ านาจเหลานมอทธพลอยางส าคญตอการเกดเปนประเพณไทย เนองจากคนไทยมวถชวตสมพนธกบอ านาจนมาชานาน บางครงเชอวาสงทมากระทบตอตนเองเกดจากอ านาจเหนอธรรมชาต ดวยเหตนจงมปฏบตตามความเชอเพอเปนการบอกกลาวตออ านาจเหนอมนษย และเมอท าเปนประจ าจงกลายเปนประเพณของไทย เชน เชอวาเปนเพราะพระยาแถนเปนผควบคมฝน เมอเกดปรากฏการณฝนแลงจงมการท าประเพณบญบงไฟขนเพอแสดงการขอขมาหรอออนวอน

3) ก าหนดขนเอง

เนองจากสงคมไทยเปนสงคมทมความตองการในเรองสวสดภาพของตนเองและสงคม ตองการเปนสงคมทมระเบยบแบบแผน เปนสงคมทเปยมไปดวยความดงามของผคนในสงคม ฉะนนเพอใหมชวตทางสงคมทเรยบรอยสงบสขจงจ าเปนตองมประเพณทรากฐานทส าคญในการก าหนด ควบคมและเปนแบบแผนในการปฏบตใหกบคนไทย

อยางไรกตาม ประเพณไทยทก าหนดขนเองโดยคนไทยนนกมไดหมายความวาจะคงทแนนอนหรอตายตวเสมอไป แตจะเปลยนแปลงไปตามเงอนไขตางๆ ทเขามาสมพนธ เชน เมอสภาพแวดลอมของสงคมเปลยนแปลงไป ความรความเขาใจโลกและสงคมกวางขวางขน กยอมทจะสงผลตอการเปลยนแปลงของประเพณ ท าใหประเพณทเคยปฏบตกนมาแตเดมอาจด

97

เปนเรองลาสมยไมเหมาะตอสภาพสงคมใหม กรณดงกลาวกอาจมการยกเลก ปรบปรง หรอเปลยนแปลงได ทงนจะตองเปนทเหนพองของคนสวนใหญในสงคม

3.3 ประเภทของประเพณไทย

ประเภทของประเพณสามารถแบงไดหลายประเภท ขนอยกบเกณฑทน ามาใชในการแบง แตโดยทวไปแลวมกแบงประเภทของประเพณตามความเขมงวดทอาจจะปฏบตกนตามทแตละทองถน ทงน ภารด มหาขนธ (2544 : 163) ไดสรปไววาประเพณไทยแบงเปน 3 ประเภท ดงน

1) จารตประเพณหรอกฎศลธรรม (mores)

เปนประเพณทเกดจากการน ากฎทางศลธรรมตามความเชอของสงคมมาใชเปนวถการด าเนนชวต เพอใหเกดความสงบสขในสงคมตามแนวศลธรรม จารตประเพณเปนประเพณทมความส าคญซงบคคลในสงคมจะตองยดถอปฏบตตาม ผ ใดฝาฝนสงคมจะมปฏกรยาตอตานหรอแสดงความไมเหนดวยเพราะถอวาท าผดกฎศลธรรม เชน การเลยงดบดา-มารดาเปนจารตประเพณไทย หากผใดไมปฏบตตามถอวาเปนคนอกตญญ ขาดศลธรรม เปนทรงเกยจของสงคม หรอจารตประเพณเกยวกบการสมรสทสงคมไทยไดก าหนดใหสาม-ภรรยาเปนคครองเดยว

แตถาผชายทมภรรยาแลวแอบไปมภรรยาอนอกถอวาผชายนนและภรรยาใหมกระท าผดศลธรรมและจารตประเพณของสงคม กรณนจะถกตอตานจากสงคม

2) ขนบประเพณ (institution)

ความหมายของขนบประเพณตามพจนานกรมฉบบเฉลมพระเกยรต พ.ศ. 2530 (2534 : 73) คอ “ระเบยบแบบแผน” ขนบประเพณเปนระเบยบแบบแผนทสงคมก าหนดไวโดยตรง และโดยปรยาย ทก าหนดไวโดยตรง ไดแก ประเพณทมการก าหนดแบบแผนในการปฏบตอยางชดแจงวาจะตองปฏบตอยางไร เชน การศกษาเลาเรยน การไหวคร เปนตน สวนประเพณทมไดก าหนดไวโดยตรง (ปรยาย) แตเปนทรจกกนโดยทวไปและปฏบตตามกนไปโดยปรยาย เชน การท าบญบาน การบวช การทอดกฐน การจดบงไฟ เปนตน

3) ธรรมเนยมประเพณ (convention)

เ ปนประเพณเ กยวกบเ รองธรรมดาๆ ไม มระเบยบแบบแผนเหมอนขนบประเพณ หรอมความผดถกเหมอนจารตประเพณ ธรรมเนยมประเพณเปนการปฏบตตนใน

98

ชวตประจ าวนจนเกดเปนความเคยชน ไมรสกเปนภาระหนาท ไมมกฎหมายหรอขอบงคบก าหนดวาตองปฏบตเชนนนเชนน แตธรรมเนยมประเพณทเปนเรองทนยมและถอกนเปนธรรมเนยมสบตอกนมาในหมคณะ เชน เรองกรยามารยาทในโอกาสตางๆ การแตงกาย การเขาสงคม เปนตน

นอกจากนประเพณอาจแบงออกเปนกลมๆ ตามเกณฑของผปฏบตประเพณ ตงแตในระดบ บคคล และครอบครว ระดบชมชนหรอสงคม ไปจนถงระดบประเทศ ปราณ แจมขนเทยน (2542 : 240, 243) ไดแบงประเภทประเพณไทยตามกลมผ ยดถอปฏบตได 3 ประเภท ดงน

1) ประเพณเกยวกบบคคล และครอบครว

เปนประเพณทบคคลหรอครอบครวเปนผก าหนดขน เกยวของกบระบบวงจรชวตของปจเจกบคคลหรอสมาชกในครอบครว เชน ประเพณการเกด การบวช การแตงงาน การตาย เปนตน

2) ประเพณเกยวกบชมชน

เปนประเพณทสมาชกในสงคมนยมปฏบตรวมกน สวนใหญมขนตามวาระโอกาสหรอตามเทศกาลและมกจะเกยวของกบศาสนา สถาบนทางสงคม หรอเกยวกบการประกอบอาชพ เชน ประเพณสงกรานต ประเพณลอยกระทง ประเพณท าบญในวนส าคญทางศาสนา ไดแก ประเพณวนพระ วนมาฆบชา วนวสาขบชา วนอาสาฬหบชา วนเขาพรรษา วนออกพรรษา ประเพณทอดกฐน ประเพณทอดผาปา เปนตน

3) รฐพธและพระราชพธ

เปนประเพณททางราชการก าหนดขน ในสวนนเรยกวา “รฐพธ” เชน รฐพธวนจกร รฐพธวนรฐธรรมนญ รฐพธวนกองทพไทย และเปนประเพณทพระมหากษตรยทรงปฏบตสบตอมาเปนเวลานาน ในสวนนเรยกวา “พระราชพธ” เชน พระราชพธเฉลมพระชนมพรรษา พระราชพธฉตรมงคล พระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาขวญ พระราชพธเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระราชพธทรงบ าเพญพระราชกศลถวายผาพระกฐน เปนตน

99

3.4 ประเพณทส าคญของไทย

เพอใหเขาใจงายภายใตหวขอนการอธบายถงประเพณทส าคญของไทยจะเปนการน าเสนอรายละเอยดตามกรอบท ปราณ แจมขนเทยน (2542) ไดมการจดประเภทประเพณไทยไว ทงนมผใหค าอธบายเกยวกบประเพณไวอยางหลากหลาย ดงน

3.4.1 ประเพณเกยวกบบคคลและครอบครว

ประเพณเกยวกบบคคลและครอบครวนบวามเปนจ านวนมาก แตในสวนนจะน าเสนอเฉพาะทส าคญๆ และเปนประเพณทคนไทยสวนใหญปฏบตคลายๆ กน ดงน

1) ประเพณการเกด

การเกดถอเปนเรองสรมงคล เปนความสขของพอแมและญาตพนอง ผ เปนแมจะตองดแลสขภาพและท าจตใจใหสงบ ท าบญท ากศล เพอลกทเกดมาจะไดเปนคนจตใจด มเมตตา และมความสขสมบรณ โดยทวไปแลวหญงมครรภจะถกหามอาบน าในเวลากลางคน เพราะจะท าใหคลอดยาก หามรบประทานอาหารเผดรอน เพราะถอเปนของแสลงตอลกในทอง ทงน เมอทองแกเตมวยใกลคลอดแลวตองตดตอหมอต าแยมาท าคลอด พอใกลคลอดหมอต าแยจะท าพธตงขนขาว คอ เตรยมขนบรรจขาวสาร เตรยมหมาก พล กลวย ธปเทยน และเงน ใสลงในขนขาว

การตงขนขาวนคนโบราณเชอวาจะท าใหคลอดลกงาย เมอถงก าหนดคลอดหมอต าแยจะตดสายสะดอแลวอมเดกใหนอนคว าหนา ใชนวมอลวงปากเดกเพอควกเอาน าเมอก น าลาย และเลอดทไหลเขาปากเดกเวลาคลอด เพราะถาไมท าเชนนนจะท าใหเดกหายใจไมออก ท าใหเดกไมรอง จากนนจงอาบน าแลวน าเดกวางลงบนกระดงทมผ าปเตรยมไว (ดงภาพ) พอแมจะน าสมด ดนสอ เงน หนามหวาย ใสลงใตผาเพอเปนเคลดวาเมอเดกโตขนจะเปนคนเรยนเกงมสตปญญาแหลมคม ตอจากนนกจะน าผาผนใหญมาผกเปนกระโจมครอบไวอกทเพอปองกนลมและใหเดกอบอน เมอเดกอายครบ 1 เดอนกจะท าพธโกนผมไฟกบพธขวญเดอน หากเดกไมแขงแรงหรอหมอท านายวาเปนเดกแกนกลากตองไวผมจก โดยการไวผมจกนนจะนยมไวจนครบ 12 ขวบจงจะท าพธโกนจก (ปราณ แจมขนเทยน, 2542 : 240-241)

100

ภาพ : ประเพณการเกดสมยโบราณ

(ทมา : openbase.in.th)

2) ประเพณการบวช

ส าหรบประเพณไทย การบวชตามประเพณโบราณของไทยมกจะท าเปน 2 ชวง คอ กอนอาย 20 ป ซงเปนการบวชเณร เรยกวา “บรรพชา” และอายครบ 20 ปบรบรณ เปนการบวชพระ เรยกวา “อปสมบท” (ดงภาพ) โดย ภารด มหาขนธ (2544 : 165-

167) ไดอธบายถงประเพณการบวชวา

การบรรพชา

การอปสมบท

ภาพ : การบรรพชาของผทมอายนอยกวา 20 ป

และการอปสมบทส าหรบชายอาย 20 ปบรบรณ

(ทมา : kalyanamitra, dmc.tv)

101

การบวชเณรหรอบรรพชา มจดมงหมายทพอแมหรอญาตผ ใหญใหบตรหลานบวชเณรกเพอใหบตรหลานไดรบการศกษาอบรมทงในดานอกษรศาสตร วชาชพ และคณธรรม เพราะในสมยกอนไมมโรงเรยนทจะใหการศกษาแกบตร วดจงเปนสถานทส าคญทางการศกษาโดยมพระสงฆเปนผ ใหการศกษาอบรมในดานตางๆ การบวชเณรมไดท าเปนงานใหญหรอส าคญเหมอนกบบวชพระ โดยมากมกจะท ากนแบบเรยบงายในวงศญาต โดยหลงจากเดกโกนจกแลวพอแมหรอญาตผ ใหญจะจดดอกไม ธป เทยน ไตรครองเครองใชสอย โกนผม โกนคว ตดเลบเดกทจะใหบวชเณรใหเรยบรอยแลวน าดอกไมธปเทยนแพเขาไปถวายตวกบพระอปชฌาย เมอทานใหศล ใหโอวาท และใหครองผาเหลองแลวจงถอวาไดเปนเณร จากนนพอแมกจะจดใหเณรถวายของสนองพระคณอปชฌายและพระสงฆทมารบรดวยตามจ านวนแลวไปสงเณรยงทอย ถวายสงของเครองใช เปนอนเสรจพธ

สวนการบวชพระหรอการอปสมบท ถอเปนประเพณทมความส าคญมาก เพราะผชายทอายครบ 20 ปบรบรณถอวาเขาสวยผ ใหญซงจะตองมความรบผดชอบในชวตของตน ฉะนนจงตองไดรบการศกษาอบรมใหมความรความคดทดหรอในทางทถก ทควรกอนจะออกไปสสถานภาพการเปนครอบครว นอกจากนยงเชอวาการท าบญดวยการอปสมบทเปนการสรางกศลทยงใหญ ตวผอปสมบทเองกไดชอวาไดสรางบญกศลทดแทนพระคณพอแม ในการบวชนนผชายทจะอปสมบทเปนพระภกษในพระพทธศาสนาไดนอกจากจะตองมอายครบ 20 ปบรบรณแลว ยงตองมความประพฤตด ไมประกอบอาชพทผดกฎหมาย มความรพออานออกเขยนได รางกายสมประกอบ ไมทพพลภาพ มบรขารครบถกตองตามพระวนยและการบวชนนจะตองสามารถกลาวค าบวชดวยตนเองไดถกอยางถกตอง

กอนวนบวช 15 วน หรอ 1 เดอน พอแมหรอญาตผ ใหญจะน าบตรหลานทมคณสมบตดงกลาวไปฝากกบพระสงฆผ ใหญใหอยวดเพอจะไดฝกหดทองขานนาค สวดมนตท าพนทปจจทธรณอธษฐาน หรอเรยนหนงสอธรรม เมอพระสงฆผ ใหญรบไวแลว จะตระฆงเพอใหชาวบานไดอนโมทนา และเมอใกลถงวนอปสมบท ผ ทจะอปสมบทจะตองน าดอกไม ธป เทยน แพใสพานไปลาญาตมตร ผ ทเคารพนบถอ เพอเปนการบอกกลาวถงสงทตนตงใจจะท า

กอนวนอปสมบท 1 วนจะมพธปลงผม นงขาวหมขาวเรยกวา “นาค” จากนนจะมการท าขวญนาค ใหนาคมานงในสถานททจะท าขวญ ตงบายศรและแวนเวยนเทยน น าไตร บาตร เครองบรขาร และเครองสกการะทงปวงมาตง พอแมและญาตผ ใหญมานง

102

ลอมรอบสถานทท าพธ แลวเชญอาจารยทมชอเสยงไพเราะมาท าขวญเปนท านองเหมอนเทศนมหาชาต จบแลวเปดแวนเวยนเทยนประโคมพณพาทย

ในวนอปสมบท พอแมและญาตพนองของนาคจะจดขบวนแหนาคไปวด เมอถงวดขบวนแหจะท าทกษณาวรรตรอบอโบสถ 3 รอบ เสรจแลวนาคจะจดธป เทยน บชาเสมาหนาพระอโบสถโปรยทาน จากนนพอแมจะจงนาคเขาโบสถ ญาตพนองเขาสมทบจบชายผาครยนาคเขาโบสถดวย ในโบสถจะมคณะสงฆทจะท าพธบวชใหนงอย โดยมพระเถระผ ใหญท าหนาทเปนพระอปชฌาย เมอนาคเขาไปนงในทอนสมควรแลว พอแมจะน าไตรมามอบใหนาค เมอนาครบผาไตรแลวจะอมผาไตรพนมมอเขาไปหาพระอปชฌาย พระอปชฌายจะรบไวกอน ตอจากนนนาคจะถวายเครองสกการะ ดอกไม ธป เทยน ใหแกพระอปชฌาย กราบ 3 ครง แลวพนมมอกลาวค าอปสมบท พระอปชฌายจะใหโอวาทแลวชกผาองสะจากไตรออกมาคลองเฉวยงบาเบองซาย สอนใหรจกชอผาไตร และจงออกไปใหพระพเลยงชวย เปลยนเครองนงหมเปนพระให

ตอจากนน พระกรรมวาจาจารย และพระอนสาวนาจารยจะประกาศแกคณะสงฆวา “บดน ผมชอ....เขามาขออปสมบทเปนพระภกษในพระพทธศาสนา” แลวพระกรรมวาจาจารย และพระอนสาวนาจารยจะออกไปซกถามสงสอน (เรยกวา “ขานนาค”) เสรจแลวน านาคเขาไปอปสมบทตอคณะสงฆ และขานนาคตอทประชมสงฆอกครงหนง แลวสวดญตตจตตถกรรม 3 ค ร ง เส รจแลวผ บวชถวายเค รองสกการะแกพระอปชฌาย พระกรรมวาจาจารย พระอนสาวนาจารย รวมถงพระสงฆทวทกรป หลงจากนนบรรดาพอแมญาตผใหญจะถวายของแดพระใหม และรบศลรบพร เปนการเสรจพธ

3) ประเพณการแตงงาน

การแตงงานเกดขนภายหลงเมอผชายไดบวชเรยน เพราะผ ทบวชแลวถอวาเปนคนทไดรบการอบรมมาดแลวจงถงเวลาทคดตงตวและวงศตระกลเองได เมอเลอกหาหญงดตามสมควรฐานะแลวฝายชายกใหญาตผ ใหญชวยจดการสขอตอผ ใหญของฝายหญงเปนการประกนสญญาวาจะไมทงขวางหยาราง

การแตงงานเปนการตงตน คอ ทงชายและหญงตางกจะเปนพอบานและแมบาน เปนเวลาทพนอกพอแม จงจ าเปนตองใหมบานเรอน ดวยเหตนเมอหมนกนแลวผใหญจงมกจะจดการตกลงกนปลกเรอนเรยกวา “เรอนหอ” เมอปลกเรอนหอแลวกตองมการ

103

ขนเรอน ฉะนนในงานแตงงานจงมกจะตงตนดวยการขนเรอนคอมสวดมนตเยน รงขนเชากเลยงพระใหเจาบาวเจาสาวใสบาตรดวยกนเพอแสดงวาไดรวมกนศาสนากน เมอพระฉนเสรจและถวายของแลว พระจะพรมน าพระพทธมนตใหทวทงเรอนและทกคน ครนถงเวลาเยนกมการรดน าเจาบาวเจาสาว เสรจจากการรดน าใหพรแลวกมการเลยงแขกทมารวมงาน บางกรณอาจมพณพาทยหรอมโหรโดยจะบรรเลงไปจนถงเวลาฤกษปทนอน เมอถงฤกษผ ใหญคหนงซงมกจะเชญผ ทไดแตงงานอยดวยความผาสกเขาไปในหองจดการปทนอนใหพรแกเจาบาวเจาสาว จงจะเปนอนเสรจพธ (วราวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ, 2546 : 68-69)

4) ประเพณการตาย

เมอสมาชกคนหนงคนใดในครอบครวตาย คนในครอบครวจะแจงใหญาตมตรทราบเพอมารวมงานศพ พธส าคญในงานศพ ไดแก การรดน าศพ การสวดพระอภธรรม การท าบงสกล การสงกศลใหผตาย การท าบญเลยงพระ การท าบญ 100 วน เปนตน โดยในสมยกอนคนไทยเรามกจะเกบศพไวระยะหนงกอน ซงอาจเกบไวในสถานทเกบศพหรออาจฝงไว หลงจากนนจงน าไปเผา แตในปจจบนไมนยมเกบไวนาน สวนใหญอยระหวาง 3-7 วนเทานน และเมอเผาเสรจกจะมพธเกบอฐน าไปบรรจไวตามเจดยในวดหรอไมกเกบไวทบาน (ณรงค เสงประชา, 2532 : 82-83) อยางไรกตาม ประเพณการตายในแตละแหงอาจแตกตางกนตามสภาพสงคมและความเชอ แตโดยสวนใหญ แลวกยงคงรปแบบหลกๆ คลายกน โดยเฉพาะในสวนของความเชอวา บรรพบรษทตายวญญาณจะยงคงอยโดยจะคอยปกปองคมครองลกหลาน ฉะนนจงมการท าบญอทศสวนกศลใหแกผลวงลบ

3.4.2 ประเพณเกยวกบชมชน

ประเพณเกยวกบชมชน ส าหรบสงคมไทยนบวามอยมากแตในสวนนจะน าเสนอเฉพาะทส าคญๆ ดงน

1) ประเพณสงกรานต

สงกรานตคอวนขนปใหมของไทยมาตงแตโบราณกาล โดยเพงจะมาเปลยนวนขนปใหมเปนวนท 1 มกราคม ตามสากลเมอไมนานมานเอง และถอวาวนท 1 ของทกปเปนวนขนปใหม สวนวนสงกรานตเปนวนท 13 เมษายน ของทกๆ ป ทงนในเทศกาลสงกรานตจะมการท ากจกรรมทส าคญ ไดแก การท าบญตกบาตร ปลอยนกปลอยปลา สรงน าพระพทธรป พระสงฆ รดน าขอพรผ ใหญ การเลนสาดน าและเลนกฬาพนบานตางๆ (ดงภาพ) โดยเฉพาะ

104

อยางยงการท าบญตกบาตร ถอวาเปนการสรางบญสรางกศลใหตวเองรวมถงยงเปนการอทศสวนบญสวนกศลแกญาตผลวงลบ ทงนการท าบญตกบาตรมกจะเตรยมลวงหนา เมอถงรงเชากจะพากนน าอาหารไปตกบาตรถวายพระ พอเสรจกมการกอกองทราย เพราะเชอวาการการน าทรายเขาวดและน ามากอจะเปนกศลอยางแรง จะท าใหชวตเจรญรงเรอง (ผดง ขาวส าอางค เนาวรตน บญภละ และเพญพสทธ ไมตระรตน, ม.ป.ป. : 95)

การท าบญตกบาตร

การรดน าขอพรผใหญ

การเลนสาดน า

สรงน าพระพทธรป

ภาพ : กจกรรมในประเพณสงกรานต

(ทมา : travel.kapook.com)

นอกจากนในประเพณสงกรานตยงมการรดน าซงถอวาเปนสรมงคลยง คอการรดน าผ ใหญ ซงเมอเหมาะโอกาสลกหลานจะเชญผ ใหญนงลงในทเหมาะสม จากนนใชน าหอมทเจอกบขมนหรอน าหอมรดลงทมอ ผ ใหญทเคารพนบถอจะใหศลใหพร บางกรณเมอขอพรผใหญเสรจจะใหสงของแดผใหญดวย เชน ผาขนหน เสอผา กางเกง หรอผาถง ทเหนวาเปนสงทคณคาและมประโยชนตอผใหญ

105

2) ประเพณลอยกระทง

การลอยกระทงเปนประเพณทมมาตงแตสมยสโขทย เดมกระท าเปนพระราชพธเรยกวา “พระราชพธจองเปรยงชกโคมลอย” โดยมรากเหงามาจากพธของพราหมณ ท าขนเพอบชาเทพเจาทงสาม คอ พระอศวร พระนารายณ และพระหรหม ตอมาไดถอตามพทธศาสนาโดยน ามาปรบเปนการยกโคมเพอบชาพระบรมสารรกธาต พระจฬามณในสวรรคชนดาวดงส และการลอยโคมเพอบชาพระพทธบาทซงประดษฐาน ณ หาดทรายฝงแมน านมทา เปนตน ตอมากมนางนพมาศซงเปนสนมเอกของพระรวงไดคดท ากระทงถวายเปนรปดอกบวปลอยใหลอยไปตามสายน า พระรวงทรงโปรดปรานและใหถอเอาเปนตวอยาง ซงถอปฏบตเรอยมาจนปจจบน (ประพนธ ธรรมไชย ณรงค วนด จนตนา มธยมบรษ ประชน รกพงษ และมนตร ศรจนทรชน, 2543 : 106)

ส าหรบการลอยกระทงนนนยมท ากนในวนเพญเดอน 11 หรอเดอน 12 แตทนยมคอในคนวนเพญเดอน 12 เพราะเปนวนทพระจนทรเตมดวงมแสงสวาง เนองจากเหมาะแกการท าพธในเวลากลางคนและการรนเรง (ดงภาพ)

ภาพ : ประเพณลอยกระทง

(ทมา : lope6080gmail.blogspot.com)

106

3.4.3 ประเพณท าบญในวนส าคญทางศาสนา

ประเพณท าบญในวนส าคญทางศาสนา ในสงคมไทยถอวามอยหลากหลาย แตในสวนนจะน าเสนอเฉพาะทส าคญๆ วราวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ (2546 : 71-73) อธบายไวดงน

1) ประเพณวนพระ

เปนวนส าคญของทางศาสนาวนหนงซงตรงกบวนขน 8 ค า 15 ค า และวนแรม 8 ค า 15 ค า ของทกเดอน ในวนนจะมการท าบญฟงเทศนทวด ม 4 วนใน 1 เดอน ตามวนขางขนขางแรมของทกเดอนทกลาวมาแลว เปนการเปดโอกาสใหพทธศาสนกชนไดท าบญกศล ช าระรางกาย จตใจ ใหสะอาดบรสทธ อทศสวนกศลใหบรรพบรษและเจากรรมนายเวรของตนเพอจตใจจะไดสดชนแจมใส ปราศจากความทกขหรอใหลดความทกข กเลสเศราหมองลง เพราะมความเชอจากเรองของกฎแหงกรรมนนเอง

2) ประเพณวนมาฆบชา

ตรงกบวนเพญขน 15 ค า เดอน 3 เปนวนส าคญทางพระพทธศาสนาวนหนงทพทธศาสนกชนพรอมใจกนท าบญเพอระลกถงพระสมมาสมพทธเจา ในวนนเปนวนคลายวนทพระพทธเจาทรงแสดงโอวาทปาตโมกข นบวาเปนวนทพระพทธศาสนาไดวางรากฐานมนคง เรยกวนดงกลาววา “จาตรงคสนนบาต” หรอเปนวนทพระพทธเจาปลงสงขาร ซงประกอบดวยองค 4 คอ 1) พระภกษจ านวน 1,250 รปมาประชมกนเขาเฝาพระพทธเจาทเวฬวนกรงราชคฤหโดยมไดนดหมายแตอยางใด 2) พระภกษเหลานลวนเปนพระอรหนตทงสน 3) พระภกษเหลานเปนเอหภกขอปสมปทา คอ พระพทธเจาทรงบวชใหทงสน และ 4) ในวนน เปนวนเพญพระจนทรเตมดวง รอเสวยมาฆฤกษ พทธศาสนกชนจะมการท าบญตกบาตร ไปวด ฟงเทศน สวดมนตและเลยงพระ สวนกลางคนมการเวยนเทยนรอบอโบสถ

3) ประเพณวนวสาขบชา

ตรงกบวนเพญขน 15 ค า เดอน 6 เปนวนทมความส าคญวนหนงของพระพทธเจา เพราะมเหตการณส าคญทเกยวของกบพระพทธเจา 3 ประการ คอ เปนวนคลายวนประสต ตรสร และปรนพพาน ในวนนชาวพทธไดมการท าบญถวายอาหาร รบศล ฟงธรรม รกษาศลอโบสถ และตอนกลางคนมการเวยนเทยน

107

4) ประเพณวนอาสาฬหบชา

ตรงกบวนเพญขน 15 ค า เดอน 8 วนนมปรากฏการณทส าคญ 3 ประการ คอ 1) เปนวนทพระพทธศาสนาไดอบตขนในโลก 2) เปนวนแรกทพระพทธเจาทรงแสดงปฐมเทศนา “ธรรมจกรกปปวตนสตร” แกปญจวคคยทง 5 และ 3) เปนวนแรกทพระอรยสงฆสาวกองคแรกบง เกดขนในโลก คอ พระอญญาโกณทญญะ ไ ด รบการบวชเปนเอหภกขอปสมปทา ในประเทศไทยเรมมวนอาสาฬหบชาตงแตป พ.ศ. 2501 โดยคณะสงฆมนตรไดก าหนดขนส าหรบวนนเรยกอกอยางวา “วนธรรมจกร” โดยพทธศาสนกชนไดมการท าบญตกบาตร รบศล ฟงเทศน เวยนเทยน เชนเดยวกบวนมาฆบชา และวสาขบชา

5) ประเพณวนเขาพรรษา

ตรงกบวนแรม 1 ค า เดอน 8 ซงพระสงฆจะตองอยประจ า ณ วดใดวดหนงระหวางฤดฝน ก าหนดตงแตวนแรม 1 ค า เดอน 8 ถงวนขน 15 ค า เดอน 11 รวมเวลา 3 เดอนเตม ในระหวางเขาพรรษาพทธศาสนกชนทมคณสมบตครบถวนตามพทธบญญตจะนยมบวชพระ สวนผ ทอายยงไมครบบวชผปกครองจะไปฝากพระโดยบวชเณรบาง เปนลกศษยวดบาง สวนพทธศาสนกชนอนๆ นยมตกบาตรหรอไปท าบญทวดรบอโบสถศล ฟงธรรม อยางไรกตามปจจบนนยงเพมกจกรรมบางประการ เชน งดดมเหลาหรอของเสพตดใหโทษซงนบวาเปนประโยชนแกตนเองและสงคมอยางยง

6) ประเพณวนออกพรรษา

ตรงกบวนขน 15 ค า เดอน 11 หมายถง การออกจากการอยประจ าในฤดฝน หลงจากทพระภกษอยจ าพรรษาตลอดเวลา 3 เดอนแลววนรงขนจะจารกไปทอนได ส าหรบวนนพระสงฆตองคางแรมคนอยในวดทจ าพรรษาเพอใหครบ 3 เดอนเตม และท าปวารณาเสยกอน ฉะนนอาจเรยกวนออกพรรษาวา “วนปวารณา” กได

7) ประเพณทอดกฐน

เปนประเพณท าบญอยางหนงของไทยโดยนยมท าในระยะเวลาทก าหนดใหในปหนงๆ ระหวางวนแรม 1 ค า เดอน 11 ถงวนขน 15 ค า เดอน 12 ประเพณการทอดกฐนของไทยมหลกฐานวามมาตงแตสมยกรงสโขทยและไดถอเปนประเพณสบตอกนมาจนถงปจจบนน ซงเปนทงกฐนทพระมหากษตรยทรงบ าเพญพระราชกศลและกฐนของราษฎร

108

8) ประเพณทอดผาปา

การทอดผาปาเปนประเพณทมมาตงแตสมยพทธกาลและเปนมรดกตกทอดมาจนถงทกวนน ฤดกาลของการทอดผาปานนไมไดก าหนดระยะเวลาอยางชดเจน จะทอดในฤดไหนเดอนไหนกได แตสวนใหญมกจะท าในระยะเวลาใกลจะออกพรรษา

3.4.4 รฐพธและพระราชพธ

ปราณ แจมขนเทยน (2542 : 243-245) ไดใหรายละเอยดเกยวกบรฐพธและพระราชพธ ซงในครงนไดน ามายกตวอยางใหเหนดงน

3.4.4.1 รฐพธ

1) รฐพธวนจกร ตรงกบวนท 6 เมษายนของทกป เปนวนทพระบาทสมเดจพระพทธยอดฟาจฬาโลกมหาราชทรงปราบดาภเษกขนเปนกษตรยของพระมหาราชวงศจกร ถอวาเปนวนทระลกมหาจกรบรมราชวงศและเปนวนทมความส าคญตอคนไทย

2) รฐพธวนรฐธรรมนญ ตรงกบวนท 10 ธนวาคมของทกป เปนวนทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ พระราชทานรฐธรรมนญครงแรก เรมใชมาตงแตปพทธศกราช 2475 จนถงปจจบน

3) รฐพธวนกองทพไทย ตรงกบวนท 18 มกราคมของทกป เปนวนกองทพไทย โดยถอวาเปนวนทสมเดจพระนเรศวรมหาราชทรงประกาศอสรภาพ ในวนน จะมพธสวนสนามของกองทพไทยโดยผบญชาการทหารสงสดและผบญชาการทหาร 3 เหลาทพ สวนพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ และสมเดจพระนางเจาสรกตพระบรมราชนนาถ เสดจเฉพาะลานสนามทหารรกษาพระองค

3.4.4.2 พระราชพธ

1) พระราชพธเฉลมพระชนมพรรษา วนเฉลมพระชนมพรรษาของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ ตรงกบวนท 5 ธนวาคมของทกป ในวนนเปนวนส าคญคลายวนพระราชสมภพ ซงทกๆ ปจะมพระราชพธท าบญวนคลายวนพระราชสมภพ พระราชพธน เกดขนในสมยกรงรตนโกสนทรปจจบน ถอวาเปนวนชาตไทยและมความส าคญตอชวตคนไทยยง เพราะเปนโอกาสทจะไดแสดงออกถงความจงรกภกด

109

2) พระราชพธฉตรมงคล ตรงกบวนท 5 พฤษภาคมของทกป เปนวนทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ ทรงกระท าพระราชพธพระบรมราชาภเษกเสดจขนครองราชยสมบตเปนรชกาลท 9 แหงราชวงศจกร

3) พระราชพธพชมงคลจรดพระนงคลแรกนาขวญ เปนพระราชพธเพอความเปนสรมงคลแกพชพนธธญญาหาร เนองจากประเทศไทยมการเกษตรกรรมปลกขาวเปนหลก พระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ ไดเสดจทรงเปนประธานประกอบพธอธษฐานขอความสมบรณดานพชพนธธญญาหารใหแกคนไทย ในวนพระราชพธทรงน าขาวทเกบเกยวจากนาทดลองบรเวณสวนจตรลดาจ านวนเกอบ 50 กโลกรม น ามาประกอบพธและน าไปแจกจายแกเกษตรกรเพอเปนสรมงคลและเปนขวญก าลงใจของชาวนาไทย

4) พระราชพธเปลยนเครองทรงพระพทธมหามณรตนปฏมากร พระพทธมหามณรตนปฏมากรหรอพระแกวมรกตเปนพระพทธรปส าคญคบานคเมองไทย ปจจบนประดษฐานในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม พระราชพธเปลยนเครองทรงถอวาเปนพระราชกรณยกจขององคพระมหากษตรย เวนแตทรงมพระราชกรณยกจจนไมสามารถเสดจไปประกอบพระราชพธไดจงทรงโปรดใหพระบรมวงศานวงศไปปฏบตพระราชกรณยกจแทน ในเวลา 1 ปจะทรงมพระราชกรณยกจเปลยนเครองทรง 3 ครง คอ วนแรม 1 ค า เดอน 4 ทรงเปลยนเครองทรงฤดหนาวเปนเครองทรงฤดรอน วนแรม 1 ค า เดอน 8 ทรงเปลยนเครองฤดรอนเปนเครองทรงฤดฝน และวนแรม 1 ค า เดอน 12 ทรงเปลยนเครองทรงฤดฝนเปนเครองทรงฤดหนาว เมอเสรจพธเปลยนเครองทรง พระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ และพระราชวงศจะเสดจออกไปเยยมเยอนประชาชนทมารอเขาเฝารบเสดจอยหนาพระอโบสถ

5) พระราชพธทรงบ าเพญพระราชกศลถวายผาพระกฐน ค าวา “พระราชกศลถวายผาพระกฐน” หมายความวา ระหวางวนแรม 6 ค า เดอน 11 ถงวนแรม 9 ค าเดอน 11 เปนระยะเวลาททรงมพระราชกรณยกจตองไปถวายผาพระกฐนใหวดพระอารามหลวง แตในปจจบนวดพระอารามหลวงมเปนจ านวนมากจงเปลยนด าเนนการแบบพระกฐนพระราชทาน ทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ พระราชทานแกกระทรวง ทบวง กรม กอง องคกร สมาคม หรอเอกชน ซงขอพระราชทานผาพระกฐนเพอน าไปถวาย ณ วดพระอารามหลวงในแตละจงหวด

110

3.5 ประเพณทส าคญของภมภาคตางๆ ของไทย

ประเพณไทยถอเปนระเบยบแบบแผนการประพฤตปฏบตของคนไทยทกๆ คน แมคนไทยจะมประเพณทเปนหลกปฏบตเหมอนๆ กน แตเมอมองไปยงแตละภมภาคกลบเหนวาแตละแหงยงมประเพณทเปนแบบฉบบของตนเอง ซงมลกษณะแตกตางจากภมภาคอนๆ ทงนมประเพณทส าคญๆ ของภมภาคตางๆ ดงน

3.5.1 ประเพณทส าคญของภาคเหนอ

ภาคเหนอ มประเพณทแตกตางหลากหลายซงเปนไปตามความเชอและวถปฏบตของคนในทองถน และเมอพจารณาในแตละจงหวดจะเหนถงประเพณทแตกตางกนโดยสะทอนใหเหนถงความเชอ พธกรรม และการปฏบตตามประเพณ ดงน

จงหวดก าแพงเพชร -ประเพณนบพระเลนเพลง ชวงเวลาวนเพญเดอน 3 (ระหวางเดอนกมภาพนธ-ตนเดอนมนาคมของทกป) เพอเปนการสรางความสนกสนานและอนรกษประเพณ

-ประเพณทอดผาปาแถว ชวงเวลาปจจบนกระท ากนในวนขน 15 ค า เดอน 12 ซงตรงกบวนลอยกระทง เพอแสดงความสามคคความเปนน าหนงใจเดยวกน

จงหวดเชยงราย -ประเพณปอยหลวง ชวงเวลาจากเดอน 5 จนถงเดอน 7 (ตรงกบเดอนกมภาพนธถงเดอนเมษายน หรอเดอนพฤษภาคมของทกป) ระยะเวลาจด 3-7 วน เพอเปนการท าบญ สรางความสามคคในการท างานรวมกน

-ประเพณไหวพระธาตดอยตง ชวงเวลาวนเพญเดอน 6 หลงวนมาฆบชา 1 เดอน เพอแสดงความศรทธา ความเพยร และความอดทน

จงหวดเชยงใหม -ประเพณยเปง ชวงเวลาวนเพญเดอนยของชาวลานนา เพอเปนการบชาเทพยดาบนสรวงสวรรคหรอเปนการสะเดาะเคราะห น ามาซงความเปนมงคลแกชวต

-ประเพณเขาอนทขล (ใสขนดอก) ชวงเวลาระหวางแรม 12 ค า เดอน 8 เหนอถงขน 3 ค า เดอน 9 เพอเสรมสรางก าลงใจและขอความอดมสมบรณ อยดกนด

111

-ประเพณสงกรานต ชวงเวลาวนท 13-15 เมษายนของทกป เพอความสนกสาน แสดงความกตญญกตเวท สรางความสามคคในหมเครอญาตและชมชน

จงหวดตาก -ประเพณแลอ ปะดะกา ชวงเวลาทกวนโกนของชวงเขาพรรษา เพอใหเกดอานสงสทยงใหญแกผปฏบต -ประเพณขนธาตเดอน 9 ชวงเวลาขน 14 ค า และ 15 ค า เดอน 9 หรอประมาณเดอนมถนายน เพอบวงสรวงและบชาเทพยดาและสงศกดสทธ คมครองบานเมองใหรมเยน บงเกดความสงบสข

-ประเพณแหลสางลอง (แหลกแกว) ชวงเวลากลางเดอนมนาคม ถงตนเดอนเมษายน เพอเกดบญกศลแกลกหลานทเขาบวชในพทธศาสนา

-ประเพณลอยกระทงสาย ชวงเวลาวนเพญเดอน 12 เพอบชา และขอขมาแมคงคา รวมถงบชารอยพระพทธบาท

-ประเพณกรวยสลาก หรอกนกวยสลาก ชวงเวลาในชวงเขาพรรษาของทกป เพอความเปนสรมงคลแตตนและเปนการอทศสวนกศลใหแกญาตผลวงลบ รวมถงระลกถงบญคณของผมพระคณ

จงหวดนครสวรรค -ประเพณแหเจาพอเจาแมปากน าโพ ชวงเวลาปลายเดอนมกราคม ถงตนเดอนกมภาพนธของทกป เพอเปนการเคารพเจาพอเจาแมปากน าโพ

-ประเพณแขงเรอ ชวงเวลาหลงออกพรรษาภายในเดอนตลาคมหรอเดอนพฤศจกายนของทกป เพอความสนกสนาน สรางความสมครสมานสามคค

จงหวดนาน -แขงเรอเมองนาน ชวงเวลานยมกระท าในงานบญทอดกฐนชวงตนเดอนพฤศจกายนของทกป เพอเปนการบชาพระยานาคเจาแหงน าและบรรพบรษของตนเอง

จงหวดพะเยา -ประเพณงานปอย ชวงเวลาจดขนตามวาระโอกาสพเศษตางๆ เชน เมอมการสมโภชน โบสถ วหาร กฏสงฆ เจดย การอทศ

112

สวนกศลแกญาตผ ลวงลบ รวมถงงานศพพระสงฆทเปนพระเถระผ ใหญ เปนตน เพอความรนเรงและอทศสวนกศลใหแกผ เสยชวต

จงหวดพษณโลก -ประเพณปกธงชย ชวงเวลาวนขน 15 ค า เดอน 12 ของทกป เพอเปนสรมงคลแกผปฏบตและแสดงถงพลงศรทธาทมตอพอขนบางกลางหาว

จงหวดเพชรบรณ -ประเพณอมพระด าน า ชวงเวลาเทศกาลสารทไทย ตรงกบวนแรม 15 ค า เดอน 10 เพอความเปนสรมงคล ฝนตกตองตามฤดกาล

จงหวดแพร -ประเพณนมสการพระธาตชอแฮ ชวงเวลาระหวางวนขน 11 ค า

ถงวนขน 15 ค า เดอน 6 เพอเปนการสมสการพระธาตชอแฮ

-ประเพณกนสลาก ชวงเวลาเดอนตลาคมถงเดอนกนยายนของทกป เพอเปนการท าบญสงไปยงญาตผลวงลบ

จงหวดแมฮองสอน -ประเพณปอยหลกองโหล ชวงเวลาขน 15 ค า เดอน 3 ตรงกบวนมาฆบชา เพอสรางความสามคค เนองจากเปนการรวมมอรวมใจกนกอกองฟน จดไฟใหความอบอนและสวางไสวในฤดทอากาศหนาวจด

-ประเพณตางซอมตอ ชวงเวลาในระหวางเขาพรรษา คอ ขน 15 ค า เดอน 10 เพอเปนการถวายขาวทพยแดพระพทธเจาและเกดบญกศลทยงใหญ

-ประเพณปอยสางลอง ชวงเวลาเดอนมนาคมถงเดอนเมษายนของทกป เพอเปนการท าบญและสบทอดพระพทธศาสนา

จงหวดล าพน -ประเพณตานกวยสลาก ชวงเวลา ตงแตวนเพญเดอน 12 เรอยไปจนถงชวงเดอนดบ เพอเปนการสรางความสามคคของคนในหมบานใกลเคยง และแสดงความกตญญตอญาตผลวงลบ

-ประเพณเลยงขนโตก ชวงเวลา กระท าตามวาระโอกาส เชน เมอมการรวมหมญาตมตรและคนในชมชน เพอความรนเรง และสรางความสามคคภายในชมชน

113

-ประเพณสรวงน าพระธาตหรภญชย ชวงเวลา วนขน 15 ค า เดอน 6 เพอเปนการสกการะพระบรมธาต และบรมอฐธาตของพระสมมาสมพทธเจา

จงหวดสโขทย -ประเพณลอยกระทงเผาเทยนเลนไฟ ชวงเวลา ขน 15 ค า เดอน 12 ของทกป เพอแสดงถงความส านกในคณของแหลงน า รวมทงเปนการขอขมาลาโทษตอแหลงน า

-ประเพณตกบาตรเทโว ชวงเวลา แรม 1 ค า เดอน 11 เพอเปนการท าบญ สรางความสามคค และใหชาวบาน ลด ละ เลกอบายมข

3.5.2 ประเพณทส าคญของภาคกลาง

ภาคกลาง นบวาเปนภมภาคทมประเพณหลากหลายเนองจากผคนมความเชอ วถชวต และปจจยสภาพแวดลอมแตกตางกน โดยเฉพาะในแตละจงหวดตางกมประเพณทเปนลกษณะเฉพาะของตนเอง ดงน

จงหวดฉะเชงเทรา -ประเพณแหธงตะขาบ ชวงเวลาเทศกาลสงกรานตระหวางวนท 13-15 เมษายนของทกป เพอแสดงออกถงความเชอเกยวกบชวตหลงความตายและเปนการแสดงความกตญญตอบรรพบรษ

-ประเพณตกบาตรน าผง ชวงเวลากลางเดอน 9 ของทกป เพอเปนการระลกถงองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาและเปนสรางกศลกรรม

-ประเพณบญขาวหลาม ชวงเวลาวนขน 14 ถง 15 ค า เดอน 3 เพอเปนการจรรโลงพระพทธศาสนาและเปนการรวมเชอชาตของชาวไทยเชอสายลาว

จงหวดชลบร -ประเพณวงควาย ชวงเวลาขน 14 ค า เดอน 11 ของทกป เพอแสดงถงความสามคคของชาวไรชาวนา สรางโอกาสใหไดพบปะกน รวมถงแสดงความเมตตาแกควาย สตวทมบญคณ

จงหวดชยนาท -ประเพณกวนขาวทพยหรอขาวมธปายาธ ชวงเวลาวนท 4 ธนวาคมของทกป เพอสรางความสามคคในกลมชนและเปนสร

114

มงคลแตชวต

จงหวดตราด -ประเพณการท าบญโคนไม ชวงเวลาระหวางเดอนเมษายน เพอเปนการแสดงออกถงความสามคค การชวยเหลอเกอกลกนในหมชาวบาน รวมถงแสดงความกตญญแกภตผทสงสถตอยตามตนไม

จงหวดนครนายก -ประเพณสขวญขาว ชวงเวลาวนขน 3 ค า เดอน 3 เพอเปนการบ ารงขวญและความเชอของชาวนา รวมถงแสดงออกถงความกตญญตอพระแมโพสพ

จงหวดพระนครศรอยธยา

-ประเพณเทยนพรรษา ชวงเวลากอนวนอาสาฬหบชาและวนเขาพรรษา 1 สปดาห เพอสบทอดพระพทธศาสนาและใหชาวบานไดท าบญ เจรญภาวนา

จงหวดเพชรบร -ประเพณเรอองค หรอการแหเรอองค ชวงเวลาออกพรรษา ปลายเดอน 11 และเดอน 12 เพอสรางความสนกสนานรนเรงและเปนการท าบญสบทอดพทธศาสนา

จงหวดระยอง -ประเพณท าบญกลางทง ชวงเวลาเดอน 3 ของทกป เพอเปนการระลกถงบญคณและบชาพระแมโพสพ

-ประเพณทอดผาปากลางน า ชวงเวลากลางเดอน 12 เพอเปดโอกาสใหชาวประมงไดท าบญ ใหเกดความเปนสรมงคลแกอาชพ

จงหวดราชบร -ประเพณสงกรานตมอญ ชวงเวลาวนท 12-15 เมษายนของทกป เพอสงเสรมความรกความอบอนในครอบครวและสรางความสามคคของชาวไทยเชอสายมอญ

-ประเพณเสนเฮอน ชวงเวลา 2-3 ปตอครง และเลอกท าเฉพาะเดอนค เชน เดอนย เดอน 4 เดอน 6 เดอน 8 เปนตน เพอสรางความสามคคในหมญาตมตรและเพอนบาน

จงหวดลพบร -ประเพณใสกระจาด ชวงเวลาเดอน 11 ขางแรม เพอเปนการท าบญและเปดโอกาสใหหนมสาวไดพบปะพดคยกน

จงหวดสมทรปราการ -ประเพณรบบว ชวงเวลา ตงแตวนขน 13-14 ค า เดอน 11 เพอเปนการสกการบชาหลวงพอโตและเพอความรนเรง

115

จงหวดสระบร -ประเพณตกบาตรดอกไม ชวงเวลาวนเขาพรรษา เพอเปดโอกาสใหพทธศาสนกชนไดท าบญถวายดอกไมแดพระสงฆ เปนการสบทอดพระพทธศาสนา

จงหวดสงหบร -ประเพณกวนขาวทพย ชวงเวลาเดอน 12 ของทกป เพอท าบญถวายสงของแดพระภกษสงฆและเปนการอทศสวนกศลใหแกญาตไดลวงลบ

จงหวดสพรรณบร -ประเพณทงกระจาด ชวงเวลาวนเพญเดอน 7 เพอเปนการสรางความเอออาทรตอกนในหมชาวบานและอทศสวนกศลใหแกดวงวญญาณญาตผลวงลบ

จงหวดอทยธาน -ประเพณตกบาตรเทโว ชวงเวลาวนแรม 1 ค า เดอน 11 เพอเปดโอกาสใหพทธศาสนกชนไดท าบญตกบาตร เจรญจตใจใหสงบ

3.5.3 ประเพณทส าคญของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสาน มประเพณทหลากหลายไมแพทอนๆ โดยเฉพาะเมอพจารณาในแตละจงหวดแลวสวนใหญชาวอสานมประเพณหลกและมการปฏบตตามประเพณคลายกน คอ ประเพณฮต 12 คอง 14

ประเพณฮต 12 คอง 14 คอขอบงคบทางสงคมของชาวอสาน ซงมลกษณะเปนจารตหรอประเพณทง 12 เดอน เปนประเพณทท าใหสมาชกในสงคมไดมโอกาสรวมท าบญใหทาน รวมมอสามคค อนจะท าใหสงคมอยเยนเปนสข ทงนหากผ ใดฝาฝนจะถกสงคมลงโทษ ตงขอรงเกยจ พมต รจรากล (2554 : 79-83) กลาวถงประเพณ 12 เดอนของชาวอสาน ดงน

เดอนอาย ชวงเวลา 15 ค า เดอนอาย “บญขาวกรรม” เกยวกบพระภกษสงฆคอตองอาบตสงฆาทเสส ตองอยกรรมจงจะพนอาบตหรอเปนผบรสทธ ในระหวางเขากรรมญาตโยม สาธชน ผหวงบญกศล จะไปรวมท าบญบรจาคทาน รกษาศล เจรญภาวนาและฟงธรรม เปนการรวมท าบญระหวางพระภกษ สามเณร และชาวบาน

116

เดอนย ชวงเวลาในเดอนย “บญคณลาน” การท าบญคณลานจะท าทวด โดยชาวบานอสานจะน าขาวมารวมกน แลวนมนตพระภกษมาเจรญพระพทธมนต จดน าอบ น าหอมไวประพรม วนดวยดายสายสญจนบรเวณรอบกองขาว ตอนเชามการถวายอาหารบณฑบาตและน าเอาน าพระพทธมนตไปรดกองขาว ถาท าทบานเรยกวา “บญกมขาว”

เดอนสาม ชวงเวลาในเดอนสาม “บญขาวจ” เดอนสามชาวบานอสานนยมท าบญขาวจเพอถวายพระ อนเปนการสละทานชนดหนงทถอวาไดรบอานงสงสมาก

เดอนส ชวงเวลาในเดอนส “บญพระเวส” บญทมการเทศนพระเวสหรอบญมหาชาต โดยเปนการเทศนมหาชาดกถายทอดเรองราวของพระพทธเจาเมอเสวยชาตเปนพระเวสสนดร

เดอนหา ชวงเวลาในเดอนหา “บญสรงน า” มการรดน าหรอสรงน าพระพทธรป พระสงฆ และผหลกผ ใหญ มการท าบญท าทาน และปลอยนกปลอยปลา เรยกอกอยางหนงวา “บญตรษสงกรานต”

เดอนหก ชวงเวลาในเดอนหก “บญบงไฟ” กอนการลงท านาชาวบานอสานในจงหวดภาคอสานจะมการสรางความสนกสนานดวยการจดบงไฟเพอบอกกลาวและขอฝาฝนจากพญาแถน ซงเชอวาจะท าใหฝนตกตองตามฤดกาล ในเดอน 6 นชาวบานจะมการตกแตงบงไฟ การแห กอนน าไปจดในวนรงขน

เดอนเจด ชวงเวลาในเดอนเจด “บญซ าฮะ” คอการช าระลางสงสกปรก รกรงรงใหสะดวกหมดจด เมอถงเดอนเจดชาวบานอสานจะรวมกนท าบญโดยเลอกศาลากลางบานเปนสถานทท าบญ ชาวบานจะเตรยมดอกไม ธป เทยน โอน า ฝายใน ไหมหลอด ฝายผกแขน แหทรายมารวมกนบรเวณประกอบพธ ตอนเยนนมนตพระสงฆมาเจรญพระพทธมนต ตอนเชาถวายอาหาร เมอเสรจพธชาวบานทกคนจะน าน าพระพทธมนต ฝายผกแขน แหทราบของตนกลบบาน น าน ามนตไปรดลกหลาน ทรายน าไปหวานรอบๆ บาน สวนฝายน าไปผกแขนหรอขอมอใหลกหลานเพอเกดสวสดมงคล

เดอนแปด ชวงเวลาวนแรม 1 ค า เดอน 8 “บญเขาพรรษา” ในเทศกาลเขาพรรษา เปนเวลาทพระภกษสงฆจะตองบ าเพญไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา ใหบรบรณ สวนคฤหสถกตองบ าเพญกรยาวตถ 3 คอ ทาน ศล ภาวนา ใหเตมเปยม ตอนเชา

117

ญาตโยมจะน าอาหารมาถวายพระภกษ ตอนบายน าดอกไม ธป เทยน ขาวสาร ผาอาบน าฝน รวมกนทศาลาวด ตอนเยนญาตโยมพากนท าวตรเยนและฟงเทศน

เดอนเกา ชวงเวลาในเดอนเกา “บญขาวประดบดน” ชาวบานอสานจะเตรยมอาหารคาวหวาน หมาก พล บหร ฯลฯ แยกเปน 4 สวน ไดแก สวนทจะเลยงดกนในครอบครว สวนทจะแจกใหญาตพนอง สวนทจะอทศไปใหญาตผ ลวงลบ และสวนทจะน าไปถวายพระสงฆ อาหารคาวหวานทแยกเปนสวนๆ จะน าไปปฏบตตามวตถประสงค แตสวนทจะอทศใหญาตผลวงลบ จะเปนเปนหอๆ แลวใชใบตองกลวยมาหอเปนกองใหญ ในระหวางเชามดวนรงขนจะน าหออาหารคาวหวาน หมาก พล บหร ฯลฯ ไปวางไวบรเวณวด เพออทศใหญาต (เชอวาเปนวนยมทตเปดนรกชวคราว ใหบรรดาสรรพสตวหรอผไรญาตมารบสวนบญทอทศน) เมอถงเวลาเชาจะน าอาหารอกสวนหนงไปถวายพระ ฟงพระธรรมเทศนา และอทศสวนกศลแกญาตผลวงลบ

เดอนสบ ชวงเวลาในเดอนสบ “บญขาวสาก” เปนการท าบญโดยเขยนชอลงไปพาขาว (ส ารบกบขาว) ซงเปนอาหารคาว หวาน เรยกวา “ขาวสาก” โดยญาตโยมจะจดอาหารเปนหอๆ น าไปแขวนไวตามตนไม ท ากนในตอนกลางวนกอนเพล พอถงเวลา 4

โมงเชา พระสงฆจะตกลองใหญาตโยมน าส ารบกบขาวมารวมกน เมอไดเวลาผ เปนหวหนาฝายโยมจะกลาวน าค าถวายสลากภต จบแลวยกบาตรสลากไปใหพระสงฆจบ ถกชอใครกใหไปถวายพระองคนน กอนจะถวายส ารบกบขาวทงหมดแดพระเถระ แลวพระเถระกลาวค าอปโลกน

เดอนสบเอด ชวงเวลาในเดอนสบเอด “บญออกพรรษา” เปนการเปดโอกาสใหพระภกษสงฆไดมโอกาสวากลาวตกเตอนกนได พระภกษสงฆสามารถเดนทางไปอบรมศลธรรม หรอไปเยยม ถามขาวคราวญาตพนองได และสามารถหาผามาผลดเปลยนได โดยเมอถงวนขน 15 ค า เดอน 11 ตงแตเชามดจะมการตระฆงใหพระสงฆไปรวมกนทโบสถแสดงอาบตเชา จบแลวมการปวารณาคอเปดโอกาสใหพระภกษสงฆดวยกนวากลาวตกเตอนกน

เดอนสบสอง ชวงเวลาระหวางแรม 1 ค า เดอน 11 ถงวนขน 15 ค า เดอน 12 “บญกฐน” ค าวา “ผากฐน” หมายถง ผาทใชสดงท าเปนกรอบขงเยบจวร ชาวบานอสานทตองการจะถวายผานจะเขยนใบจองไปตดไวทผนงโบสถ หรอศาลาวด เมอถงวนก าหนดกบอกญาตโยมเพอนบานใหมารวมท าบญโดยมมหรสพสมโภช ฟงเทศน ฯลฯ รงเชากน าผากฐนไปทอดถวายทวด เปนอนเสรจพธ

118

ส าหรบ คอง 14 คอ ครรลอง หรอแนวทางการด าเนนชวตหรอลทางในการปฏบตตอกนของชาวอสาน มก าหนดไว 14 ประการ สรวฒน ค าวนสา (2521 : 82-82 อางในธรชย บญมาธรรม, 2542: 49-50) อธบายคอง 14 ไวในหนงสอ ประวตศาสตรสงคมอสานตอนบน พ.ศ. 2318-2450 วา

คองหนง ฮตวดคองสงฆ คอ แนวทางการปฏบตเกยวกบวดและพระภกษ สามเณร

คองสอง ฮตไฮคองนา คอ แนวทางการปฏบตเกยวกบเรอกสวนไรนา

คองสาม ฮตปคองเดอน คอ แนวทางปฏบตแตละเดอน ซงกคอฮต 12 นนเอง

คองส ฮตเฒาคองแก คอ ธรรมของผชราทมตอเดก และเดกตอผชรา

คองหา ฮตลกคองหลาน คอ ธรรมของผ ใหญทมตอลกหลาน และลกหลานตอผใหญ

คองหก ฮตปาคองลง คอ ธรรมของลงปาทมตอหลาน และหลานตอลงปา

คองเจด ฮตใภคองเขย คอ ธรรมของลกสะใภและลกเขยตอบดามาดาของอกฝายหนง

คองแปด ฮตพอคองแม คอ ธรรมของพอแมทมตอลก และลกตอพอแม

คองเกา ฮตผวคองเมย คอ ธรรมของสามและภรรยาทมตอกน

คองสบ ฮตป คองยาหรอฮตตาคองยาย คอ ธรรมของป ยา ตายาย ทมตอหลาน และหลานตอป ยา ตายาย

คองสบเอด ฮตบานคองเมอง คอ ธรรมในการปกครองบานเมอง

คองสบสอง ฮตไพรคองนาย คอ ธรรมของมลนายทมตอไพร และไพรตอมลนาย

คองสบสาม ฮตทาวคองเพย คอ ธรรมของกรมการเมองระดบตางกนทมตอกนและกน

คองสบส ฮตเจาคองขน คอ ธรรมของเจาหรอเชอพระวงศทมตอขนนาง และขนนางตอเชอพระวงศ

119

อยางไรกตาม นอกจากประเพณ ฮต 12 คอง 14 ชาวบานในภาคอสานแตละแหง (จงหวด) ยงมประเพณทเปนลกษณะเฉพาะของทองถน เชน

จงหวดนครพนม -ประเพณไหลเรอไฟ ชวงเวลาขน 15 ค า เดอน 11 ถงแรม 1 ค า เดอน 12 เพอบชาแมน าและเปนการเอาไฟเผาความทกขใหหมดไปกบแมน า

จงหวดบรรมย -ประเพณขนเขาพนมรง ชวงเวลาเดอนเมษายนของทกป เพอเปนการแสดงความสามคคและปดทองนมสการรอยพระพทธบาทจ าลองทประดษฐานอยในปรางคองคนอยบนปราสาท

จงหวดมหาสารคาม -ประเพณบญเบกฟา ชวงเวลาขน 3 ค า เดอน 3 ของทกป เพอแสดงถงความเชอเกยวกบฟาฝนและท าใหเกดขวญก าลงใจของหมชาวนา

จงหวดรอยเอด -ประเพณบญผะเหวด ชวงเวลาวนเสารของสปดาหแรกของเดอนมนาคม เพอเปนการสรางกศลทยงใหญและใหบ าเพญคณงามความด

จงหวดเลย -ประเพณการละเลนผตาโขน ชวงเวลาเดอนพฤษภาคมถงเดอนมถนายนของทกป เพอเปนการบชาอารกษหลกเมองและบวงสรวงดวงวญญาณอนศกดสทธของเจาในอดต

จงหวดสกลนคร -ประเพณแหปราสาทผง ชวงเวลาออกพรรษาระหวางวนขน 12-

15 ค า เดอน 11 เพอถวายเปนพทธบชาและการรกษาประเพณ

จงหวดอบลราชธาน -ประเพณแหเทยนพรรษา ชวงเวลาขน 15 ค า เดอน 8 เพอเปนพทธบชาและสรางความสมครสมานสามคค

3.5.4 ประเพณทส าคญของภาคใต

ภาคใต นบเปนภมภาคทมประเพณทหลากหลายซงหากพจารณาในแตละแหง (จงหวด) จะเหนถงความแตกตางอยางชดเจน อนเปนการสะทอนใหเหนถงแบบแผนการปฏบต และความเชอของทองถน (จงหวด) นนๆ เชน

120

จงหวดกระบ -ประเพณลอยเรอ ชวงเวลา 13-15 ค า เดอน 6 และเดอน 11

เพอเปนการสะเดาะเคราะห สงวญญาณกลบสบานเมองเดมของชาวพนถนและเพอเปนสรมงคลแกการท ามาหากน

จงหวดชมพร -ประเพณแหพระแขงเรอ ชวงเวลาวนแรม 1 ค า เดอน 11 ของทกป เพอสรางความสามคคในหมชาวบานและชมชน

-ประเพณขนถ าวดถ าเขาขนกระทง ชวงเวลาขน 2 ค า เดอน 5 เ พอเปนการเปดโอกาสใหชาวบานไดท าบญและสบทอดพระพทธศาสนา

จงหวดตรง -ประเพณถอศลกนเจ ชวงเวลาเดอน 11 ระหวางเดอนกนยายนถงเดอนตลาคมของทกป เพอการบ าเพญศล สะเดาะเคราะหปดเปาความชวรายและสรางความสามคคในหมผศรทธา

จงหวดนครศรธรรมราช

-ประเพณอาบน าคนแก ชวงเวลาวนท 13-15 เดอนเมษายนของทกป เพอเปนการแสดงออกถงการเคารพบดามารดา ญาตผ ใหญของตระกล รวมทงแสดงความกตญญตอผ ทเคารพนบถอ

-ประเพณใหทานไฟ ชวงเวลา เดอนย เ พอท าบญใหกบพระภกษ รวมถงสรางความสามคคในหมคณะ

-ประเพณลากพระ (ชกพระ) ชวงเวลาวนแรม 1-2 ค า เดอน 11 เพอเปนบญกศลแกผปฏบตและแสดงออกถงความพรอมเพยงสามคค

-ประเพณตกบาตรธปเทยน ชวงเวลาแรม 1 ค า เดอน 8 เพอเปนการท าบญสบทอดพทธศาสนา

-ประเพณสารทเดอนสบ ชวงเวลาแรม 1-15 ค า เดอน 10 เพอแสดงความกตญญกตเวทตอบรรพบรษผลวงลบและเพอเปนการท าบญและรวมหมญาตมตร

จงหวดนราธวาส -ประเพณแหนก ชวงเวลาวาระพเศษ เชน การตองรบแขกบานแขกเมอง เพอความสนกสนานรนเรง ความสามคคในหมญาตมตร

จงหวดปตตาน -ประเพณลากพระ (ชกพระ) ชวงเวลาวนแรม 1 ค า เดอน 11

121

เพอใหพทธศาสนกชนมโอกาสท าบญกบพระภกษสงฆและเพอสรางความสามคค

จงหวดพงงา -ประเพณการเดนเตา ชวงเวลาแรม 1 ค า เดอน 11 เพอเปนการส านกและแสดงความเคารพตอธรรมชาตในทะเล

-ประเพณกนผก ชวงเวลาขน 1-9 ค า เดอน 9 เพอเปนการช าระจตใจใหบรสทธและระลกถงดวงวญญาณญาตผลวงลบ

-ประเพณสารทเดอนสบ ชวงเวลาวนแรม 8 ค า เดอน 10 กบวนแรม 15 ค า เดอน 10 เพอท าบญใหกบดวงวญญาณของบรรพบรษผลวงลบ

จงหวดพทลง -ประเพณแขงโพน ชวงเวลาปลายเดอน 10 เพอแสวงหาความสข ความบนเท ง อกท งยง เ ปนสอในการประสานความสมพนธทางสงคม ใหชาวบานไดพบปะกน สรางความสามคคตอกน

-ประเพณชงเปรต ชวงเวลาแรม 1 ค า เดอนสบ และแรม 15 ค า เดอน 10 เพอเปนการท าบญอทศสวนกศลและระลกถงบญคณบรรพบรษผลวงลบ

จงหวดภเกต -ประเพณกนผก (กนเจ) ชวงเวลาตงแตขน 1 ค า ถงขน 9 ค า เดอน 9 เพอสะเดาะเคราะห ขจดปดเปาโรคภยไขเจบตางๆ รวมทงเปนการรกษาศล การฝกจตใหมกาย ใจ ทบรสทธ

จงหวดยะลา -ประเพณกวนขาวอาซรอ (ขนมอาซรอ) ชวงเวลาราวเดอนพฤศจกายนของทกป เพอความสามคคและสรางความพรอมเพยงเปนน าหนงใจเดยวกน

จงหวดสราษฎรธาน -ประเพณลากพระ ชวงเวลาแรม 1 ค า เดอน 11 เพอเปนการเปดโอกาสใหชาวบานไดท าบญตกบาตรกบพระภกษสงฆ -ประเพณพมผาปา ชวงเวลาขน 15 ค า เดอน 11 ท าขนพรอมกบประเพณลากพระ เพอท าบญสรางกศลและสบทอดพทธศาสนา

122

3.6 ความส าคญของประเพณไทย

ประเพณไทยทมการสงสมและปฏบตสบตอกนมาอยางยาวนานนน มสวนส าคญอยางมากตอสงคมและวถชวตคนไทย ความส าคญทนพอสรปไดดงน

1) ประเพณไทย เปนเอกลกษณอยางหนงของคนไทย การมเอกลกษณของคนไทยเองสะทอนใหเหนถงความเจรญรงเรองของชาต ทมประวตศาสตรเจรญมาตงแตอดตหรอมลกษณะเฉพาะของคนไทยมาเปนเวลานาน การมประเพณเปนของตนเองโดยไมไดลอกเลยนแบบใคร จงนบเปนความภาคภมใจยงของคนไทย

2) ประเพณไทย เปนแนวประพฤตปฏบตหรอเปนกฎเกณฑระเบยบแบบแผนทสงคมก าหนดขน ถอเปนมรดกทางสงคมไทยอยางหนงทมการใชรวมกน จงเปนเครองแสดงทบอกถงความเปนอนหนงอนเดยวกนและบงบอกถงความเปนพรรคพวกเดยวกนทมการยดถอในประเพณเดยวกน ความส าคญของประเพณในความหมายนจงเปนเครองยดโยงผคนในสงคมไทยใหเกดความสมคสมานสามคค ความมนคง และความเปนน าหนงใจเดยวกน

3) ประเพณไทย มสวนสนบสนนประเทศชาตใหเจรญรงเรอง การมประเพณไทยทไมเพยงแตท าใหคนไทยปฏบตตามประเพณเทานน แตทยงกวานนท าใหชาตเจรญรงเรอง ท าใหฐานะทางสงคมของประเทศชาตดขน เพราะเปนการสะทอนถงความมอารยธรรมดวย นอกจากนกอใหเกดความเจรญทางเศรษฐกจ เชน การจดประเพณตางๆ สงผลใหเกดการจบจายใชสอย กระตนการบรโภค การทองเทยว เปนตน และทางสงคม เชน ท าใหผคนในชมชนเกดความรวมมอรวมใจกนในกจกรรม อนเปนการน าไปสความปรองดองและความสามคคของคนในสงคม รวมถงเปนการขดเกลาใหผคนประกอบกรรมด ซงสามารถกระท าผาน “ประเพณไทย” ได

4) ประเพณไทย เปนรากฐานของกฎหมายของประเทศ เนองจากประเพณถอเปนกฎระเบยบ กฎเกณฑทางสงคม ทคอยควบคมการประพฤตของคนในสงคม การยดเอ าประเพณเปนแนวทางในการปฏบตบางกรณอาจไมจ าเปนตองพงกฎหมาย เพราะประเพณสอนใหคนมคณธรรม จรยธรรม ไมประพฤตผดหรอละเมดตอผ อน เชน ประเพณ ฮต 12 คอง 14 มหลกใหคนอยรวมกนอยางสนตสข ถอยทถอยอาศยซงกนและกน หากคนในสงคมยดประเพณทส าคญเหลาน กฎหมายสมยใหมทมลกษณะเนนการควบคม และมงไปทบทลงโทษผกระท าผดอาจจะไมจ าเปนตอสงคม ประเพณจงถอเปนรากฐานกฎหมายทส าคญ

123

5) ประเพณไทย ท าใหเกดความรสกของคนไทยในการเปนพรรคพวกเดยวกน อนเปนการเชอมโยงผ คนใหเปนน าหนงใจเดยวกน ไมแตกสามคค การมประเพณเดยวกนสามารถท าใหคนยดโยงกนได เมอเกดการเชอมรอยหากนกจะกลายเปนพลงสามคค น ามาซงการกระท าทเปนอนหนงอนเดยวกนในหมคณะ สงผลใหประเทศชาตเกดความมนคงเปนปกแผน

4. สรป

“วฒนธรรม” คอสงทเปนผลผลตของสงคมมนษย เปนสงทผานการปลกฝงและสรางสรรคขน มการถายทอด มการเรยนรและสงตอไปยงสมาชกสงคมจากรนหนงไปยงอกรนหนง ถอเปนมรดกทางสงคมและสวนใหญคนในสงคมไดใหการยอมรบกนวาเปนสงทดงาม เปนกฎเกณฑ แบบแผน หรอหลกปฏบตของสมาชกในสงคม

ส าหรบ “วฒนธรรมไทย” นนถอเปนสงทคนไทยสรางสรรคขน ถอเปนวถชวตของคนไทยทประกอบขนจากความคด ความเชอ อดมการณ คานยมและการปฏบตของคนไทย เปนสงทไดรบการยอมรบจากคนไทยวาดงาม ควรคาแกการถายทอดและสบตอจนเปนกลายเปนวฒนธรรมของคนไทย

สวนค าวา “ประเพณไทย” โดยความหมายคอแนวทางปฏบตทคนไทยยดถอปฏบตสบตอกนมาจนเปนทยอมรบของสงคมไทย เปนแบบแผนทคนไทยเหนรวมกนวาถกตองดงามหรอเปนประโยชนตอสงคมไทย โดยประเพณไทยนนมปจจยเกดจากสงแวดลอมทางธรรมชาตและสงคมทสงอทธพลตอความคดความเชอของคนไทย รวมถงเกดจากการก าหนดเปนแบบแผนขนเองซงเปนผลจากการเปลยนแปลงทางสงคมและพนฐานทางสงคมไทย และส าหรบสงคมไทยแลวถอวาเปนสงคมทมประเพณทหลากหลาย ในแตละภมภาคและแตละจงหวดตางมประเพณทแตกตางกนซงขนอยกบแบบแผนทางความคดความเชอของแตละแหงทเปนพนฐานในการก าหนดประเพณ

การทสงคมไทยมวฒนธรรมทเปนของตนเองและมประเพณทหลากหลายนนนบวาเปนประโยชนอยางยงตอสงคมไทย ซงนอกจาก “วฒนธรรมไทย” และ “ประเพณไทย” จะเปนเครองก าหนดพฤตกรรมของคนไทยใหปฏบตอยางมแบบแผน มความเปนระเบยบเรยบรอยแลว ยงมสวนอยางส าคญทท าใหชาตไทยเจรญรงเรองในหลายๆ มต

124


1. ในทศนะของทานค าวา “วฒนธรรม” หมายถงอะไร

2. วฒนธรรมมองคประกอบอะไรบาง

3. วฒนธรรม มความส าคญตอชวตมนษยอยางไร

4. เพราะเหตใดวฒนธรรมแตละสงคมจงแตกตางกน

5. “วฒนธรรมเปนสงทแสดงถงความเจรญหรอความเสอมกได” ทานมความเขาใจทศนะนอยางไร

6. “วฒนธรรมไทย” กบ “ประเพณไทย” เหมอนและแตกตางกนอยางไร

7. ทานจะมสวนธ ารงรกษาประเพณไทยไดอยางไร

8. ประเพณไทย มสวนสงเสรมประเทศชาตใหเจรญรงเรองอยางไร

125


หวขอเนอหาประจ าบทท 3 การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

1. ความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม




5. แนวโนมกระบวนการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมในปจจบน


1. อธบายความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคมและการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมได

2. บอกสาเหตทท าใหสงคมและวฒนธรรมเกดการเปลยนแปลงได

3. ระบตวชวดของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมได

4. อธบายและยกตวอยางผลของการเปลยนแปลงทไมไดเปนไปตามแผนทก าหนดไว

5. วเคราะหแนวโนมกระบวนการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมในปจจบนได

ทงน การจดกระบวนการเรยนการสอนในบทนมวตถประสงคหลกใหนกศกษามความเขาใจเกยวกบการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมไทย



2. อาจารยบรรยายสาระส าคญของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม ครอบคลมตงแต ความหมาย สาเหต รปแบบ และผลของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

3. แบงกลมศกษาแนวโนมกระบวนการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมภายใตบรบท “สงคมไทย” 4. สงตวแทนน าเสนอหนาชนเรยน เปดใหอภปราย ซกถาม แลกเปลยนความคดเหน

5. บรรยายสรปการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

126



2. บทความทเกยวของกบหวขอเนอหา

3. กรณศกษา รปภาพ วดทศน




2. สงเกตและประเมนจากการน าเสนอขอมลตามทมอบหมาย การอภปราย การตอบค าถาม


127

บทท 3

การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

สงคมมนษยทกๆ สงคมมลกษณะเชนเดยวกบปรากฏการณธรรมชาต คอ มการเปลยนแปลงไปตลอดเวลา สงคมและวฒนธรรมกเชนกนยอมมการเปลยนแปลงเกดขนตลอด บางสงคมเปลยนแปลงชาขณะทบางสงคมเปลยนอยางรวดเรว ทงนเปนเพราะความตองการของมนษยทไมมทสนสด โดยมนษยมการคดคน ประดษฐ สรางสรรค และเปลยนแปลงสงตางๆ อยตลอดเวลา การศกษาเกยวกบการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมจงมความจ าเปน เพราะจะชวยท าใหเขาใจถงหลกความจรงของสงคม คอ “สงคมยอมเปลยนแปลงอยเสมอ”

1. ความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

1.1 ความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคม

การเปลยนแปลงถอเปนหลกความจรงของสงคม เพราะสงคมมนษยหนงๆ ยอมมการเปลยนแปลงอยเสมอ ทงนมผพยายามใหความหมายของการเปลยนแปลงทางสงคมไวดงน

พจนานกรมศพทสงคมวทยา ฉบบราชบณฑตยสถาน (2524 : 327) ไดใหความหมายไววาการเปลยนแปลงทางสงคม หมายถง การทระบบสงคมกระบวนการแบบอยางหรอรปแบบทางสงคม เชน ระบบครอบครว ระบบการปกครองไดเปลยนแปลงไป ไมวาจะเปนไปดานใดกตาม การเปลยนแปลงทางสงคมนอาจเปนไปในทางกาวหนาหรอถดถอย เปนไปอยางถาวรหรอชวคราวโดยวางแผนใหเปนไปหรอเปนไปเอง และเปนประโยชนหรอใหโทษกไดทงสน

ผจงจตต อธคมนนทะ (2531 : 21) กลาวไววา การเปลยนแปลงทางสงคม หมายถง การเปลยนแปลงไปในโครงสรางของสงคม โครงสรางสงคมนนประกอบดวยกลมคน ความสมพนธ และสถาบน คอเปนการเปลยนแปลงในกลมคน การเปลยนแปลงในดานน หมายถง การเปลยนแปลงในอตราการเกด อตราการตาย การกระจายตวของประชากร การอพยพเคลอนยาย เพราะกลมคนเมอมการเปลยนแปลงจะมผลตอสงคมเสมอ นอกจากนเปนการเปลยนแปลงในความสมพนธซงไดแกความสมพนธแบบปฐมภมมาเปนทตยภมกนมากขน ฯลฯ

128

สวนการเปลยนแปลงในสถาบนกไดแก การเกดมสถาบนตาง ๆ เพมขน และมการเปลยนแปลงภายในแตละสถาบน ทง 3 สวนทกลาวมานเปนสงทท าใหมการเปลยนแปลงทางสงคมขน

เฉลยว ฤกษรจพมล (2542 : 179-180) กลาววา การเปลยนแปลงทางสงคม หมายถง การเปลยนรปแบบของโครงสรางสงคมและพฤตกรรมทางสงคม ตวอยางของการเปลยนแปลงโครงสรางสงคม เชน การเปลยนจากระบบครอบครวขยายเปนระบบครอบครวเดยว การเปลยนโครงสรางการเมองจากระบบเผดจการเปนระบบประชาธปไตย การเปลยนโครงสรางการแบงชนจากระบบไพรเปนระบบชนชน การเปลยนโครงสรางทางเศรษฐกจจากระบบเกษตรกรรมเปนระบบอตสาหกรรม เปนตน การเปลยนรปแบบของพฤตกรรมทางสงคม เชน การเปลยนพฤตกรรมการผลตจากผลตเพอบรโภคเปนผลตเพอขาย การเปลยนพฤตกรรมการเลยงดบตรจากแบบบงคบเปนแบบใหอสรเสร นอกจากนการเปลยนแปลงพฤตกรรมทางสงคมอาจรวมถงการเปลยนแปลงในเชงปรมาณของพฤตกรรม เชน การเพมขนหรอลดลงของอตราการหยาราง อตราการมเพศสมพนธกอนแตงงาน อตราการยายถน อตราการใชเครองจกรกลในภาคเกษตรกรรม อตราการกออาชญากรรม เปนตน

วรวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ (2546 : 73) นยามการเปลยนแปลงทางสงคมวา หมายถง การทระบบสงคมกระบวนการแบบอยางหรอรปแบบทางสงคม เชน ระบบครอบครว ระบบการปกครองไดเปลยนแปลงไป ไมวาจะเปนดานใดกตาม การเปลยนแปลงทางสงคมนอาจเปนไปในทางกาวหนาหรอถดถอย เปนไปอยางถาวรหรอชวคราว โดยวางแผนใหเปนไปหรอเปนไปเอง และเปนประโยชนหรอใหโทษกได

สรชย หวนแกว (2551 : 156) กลาววา การเปลยนแปลงทางสงคม หมายถง การเปลยนแปลงของระบบความสมพนธระหวางสมาชกในสงคมและการเปลยนแปลงทางดานโครงสรางของความสมพนธระหวางกลมและระหวางสวนประกอบของสงคมนน เชน ความสมพนธระหวางชาวชนบท ชาวเมอง เปนตน การเปลยนแปลงทางสงคมดงกลาวนยอมเกดขนในระดบกลมบคคลและในระดบสถาบนทางสงคมไมวาจะเปนในสถาบนครอบครว เครอญาต การสมรส ครองเรอน หรอสถาบนการเมอง เศรษฐกจ ฯลฯ กได

จากความหมายทปรากฏสามารถสรปไดวาการเปลยนแปลงทางสงคมคอการเปลยนแปลงของโครงสรางและสถาบนทางสงคม ซงสงผลท าใหโครงสรางและสถาบนทางสงคมเปลยนรปแบบและความสมพนธจากเดม

129

1.2 ความหมายของการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม

สรชย หวนแกว (2551 : 156) ไดใหความหมายการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมวา การเปลยนแปลงทเกดขนในดานตาง ๆ ทมนษยประดษฐและสรางขนและทส าคญกคอท าใหเกดการเปลยนแปลงในดานคานยม บรรทดฐานและระบบสญลกษณตางๆ ในสงคมนนๆ การเปลยนแปลงในแงสงของเครองใชเกดขนงายกวา แตการเปลยนแปลงในเรองคานยมและสญลกษณทางสงคมมกจะตองใชเวลานนและยากเยนกวา ตวอยางเชน การเปลยนของคานยมจากสถานภาพและบทบาทชายเปนใหญมาเปนหญงและชายเทาเทยมกน คานยมในเรองการเลอกค การแตงงาน เปนตน

วรวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ (2546 : 73) ใหความหมายไววา การเปลยนแปลงทางวฒนธรรม หมายถง การเปลยนแปลงวถชวตของมนษยในสงคมซงเปนสงทมนษยในสงคมไดก าหนดใหมขน ทงทเปนวตถและไมใชวตถทน าเอามาใชเปนองคประกอบในการด าเนนชวตรวมกนในสงคม เชน ภาษา ศลปะ ศาสนา ระบบครอบครว อาชพ การเมอง การศกษา นนทนาการ และสวนประกอบอนๆ ทางวฒนธรรม

ทงน การเปลยนแปลงทางสงคมยงมความหมายครอบคลมถงการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมดวย เรยกวา “การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม” โดยรวมถงการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมดานวตถ เชน เครองมอ เครองใช สงกอสราง ยานพาหนะ ฯลฯ และการเปลยนแปลงทไมใชวตถ เชน ความเชอ คานยม ความร ภาษา เปนตน ดงนนการเปลยนแปลงทางสงคมกบการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม จงไมอาจแยกออกจากกนเปนคนละอยางชดเจน เพราะโครงสรางทางสงคมและพฤตกรรมทางสงคมยอมมวฒนธรรม เชน ความเชอ สญลกษณ และสงของตางๆ เปนองคประกอบเสมอ (เฉลยว ฤกษรจพมล , 2542 : 180) โดยเฉพาะอยางยงในกรณทตองการเขาใจถงการเปลยนแปลงของสงคมในภาพรวม ควรเนนการมองทโครงสรางทางสงคม นนคอระบบเศรษฐกจ ระบบการเมอง ระบบความคด ระบบความเชอ ฯลฯ ของคนในสงคมเปนส าคญ ฉะนนทงการเปลยนแปลงทางสงคมและการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมถอวามความสมพนธกน ดงท สมศกด ศรสนตสข (2536 : 26) กลาวไววา การเปลยนแปลงทางสงคมจะตองอาศยวฒนธรรมมากเปนตวการทน าไปสการเปลยนแปลง และการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมจะตองอาศยบคคลซงเปนผ กระท าเปนตวการท าใหน าไปส การเปลยนแปลงเชนกน ฉะนน ในการศกษา “การเปลยนแปลง” จงจ าเปนตองมองถงการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมควบคกนไปดวย เพราะเปนเรองทเกยวโยงถงกน เพอความรความ

130

เขาใจในปรากฏการณเชอมโยงไปดวยกน เชนเดยวกบ สรชย หวนแกว (2551 : 15) ทเหนวา การเปลยนแปลงทางสงคมและการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมมความเกยวของใกลชดกน ซงเปรยบเสมอนดานหวและดานกอยของเหรยญอนเดยวกน ฉะนนการกลาวถงการเปลยนแปลงทางสงคมจงมนยเหมอนกบการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมดวย

อยางไรกตาม การทจะเขาใจถง “การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม” จ าเปนทจะตองพจารณาถงทศทางของการเปลยนแปลผานค าวา “ความกาวหนา” “ววฒนาการ” “การพฒนาสงคม” “การท าใหเปนสมยใหม” และ “การปฏวตสงคม” โดย สรชย หวนแกว (2551 : 161) ไดใหรายละเอยดไวดงน

1) ความกาวหนา หมายถง การเปลยนแปลงไปในทศทางทกาวหนาหรอพงปรารถนา จากจดทมความพงพอใจนอยกวาไปสจดทพงพอใจมากกวา

2) ววฒนาการ หมายถง การเปลยนแปลงในปรมาณมากบาง นอยบาง เปนการเปลยนแปลงจากสภาพทงายกวา ไปสสภาพทซบซอนกวา ซงสวนใหญจะหมายถงความกาวหนาทเปนไปเองโดยมไดมใครวางแผน แตมการสงสมพอกพนกนตอๆ ไป

3) การพฒนาสงคม หมายถง การเปลยนแปลงทมทศทาง มเปาหมายตามเจตจ านงของคนในสงคมทแสดงออกในรปของการวางแผนหรอไมกได

4) การท าใหเปนสมยใหม หมายถง การมความเจรญรงเรองตามสมย โดยจะหมายถงเจรญใหทนหรอทนสมยเหมอนอยางประเทศตะวนตก เชน การมเครองอ านวยความสะดวก มตกราม มถนน มหางสรรพสนคา เปนตน ซงมกจะนยมวดดวยเกณฑของการอปโภคและบรโภคโดยอาศยมาตรฐานจากสงคมททนสมยแลว

5) การปฏวตสงคม หมายถง การเปลยนแปลงอยางฉบพลนของระเบยบสงคมเดม มลกษณะเปนการเรอโครงสรางสงคมเดม ท าใหกลมทเคยมอ านาจเสยอภสทธลง เชน การปฏวตสงคมรสเซย ป 1917 การปฏวตในจน ป 1949 เปนตน


การทจะชชดวาอะไรเปนสาเหตหรอแหลงทมาทท าใหสงคมและวฒนธรรมเกดการเปลยนแปลงนน ในความเปนจรงอาจมใชเรองทงายนก เพราะการเปลยนแปลงมกจะเกดดวย

131

สาเหตหลายประการทเกยวเนองกน บางครงอาจสามารถระบไดวามสาเหตเดยว หรอบางครงการเปลยนแปลงทางสงคมอาจเกดจากหลายๆ สาเหตกได สภาพเชนนกเนองมาจากวาการเปลยนแปลงในสวนหนงของสงคมอาจจะกระตนใหสวนอนๆ ของสงคมเกดการเปลยนแปลงไปดวย

สาเหตทท าใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมนน วรวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ (2546 : 73-74) กลาววาม 4 สาเหต ไดแก

1) การเปลยนแปลงของธรรมชาต

โดยธรรมชาตแลวสภาพดนฟาอากาศมกจะมการเปลยนแปลงอยเสมอ เชน เกดน าทวม ลมพาย แหงแลง หนาวจด แผนดนถลม ฯลฯ (ดงภาพ) การเปลยนแปลงทางธรรมชาตดงกลาวมกจะกระตนใหมนษยประดษฐสงใหมๆ เพอน ามาควบคมการผนแปรเปลยนแปลงของธรรมชาต เชน ส ราง เ ขอนปองกนน าทวมและแ ก ปญหาความแหงแ ลง ประดษ ฐเครองปรบอากาศเพอบรรเทาความรอน การเปลยนแปลงของธรรมชาตเชนนยอมท าใหวถชวตและวฒนธรรมของมนษยเปลยนแปลงไปดวย

ภาพ : การเปลยนแปลงของธรรมชาต

สาเหตหนงทน าไปสการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม

(ทมา : greenenergynet.net)

2) การเปลยนจากความตองการของมนษย

โดยธรรมชาตของมนษยแลวถอวาเปนผ มเชาวปญญาสง ความนกคดของมนษยจงเปนไปอยางกวางขวาง มการคดสรางสรรค มจนตนาการเกดขนโดยตลอด ฉะนนมนษยจงมการ

132

คดคนและประดษฐสงตางๆ ขนเพอตอบสนองความตองการของตนเอง โดยเฉพาะสงประดษฐใหมๆ เชน คอมพวเตอร โทรศพทมอถอ ฯลฯ (ดงภาพ) สงใหมๆ และวธการใหมๆ ทเกดจากความตองการของมนษยน เปนผลใหสงคมและวฒนธรรมเกดการเปลยนแปลง ซงกลายเปนสงคมบรโภคนยม สงคมทยดตดอยกบความสะดวกสบาย เปนตน

ภาพ : ความตองการของมนษยทตองการท าใหเกดความสะดวกสบายในการตดตอสอสาร

น ามาซงสงคมบรโภคนยมหรอสงคมทยดตดอยกบความสะดวกสบาย

(ทมา : laptopreview.Newslaptops.com)

3) การเปลยนแปลงของสงแวดลอมทางสงคม

โดยทวไปสงคมมนษยยอมไมอยคงท แตมการเปลยนแปลงทางสงคมอยตลอดเวลา เชน จ านวนประชากรเพมมากขน มการแขงขนการประกอบอาชพสงขน มความขดแยงทางอดมการณและการเมอง ฯลฯ อนเปนปญหาของสงคมมนษยซงจ าเปนจะตองแสวงหาวธการและสรางกฎระเบยบตางๆ เพอแกไขปญหาขอยงยากดงกลาว สงแวดลอมทางสงคมทเกดขนควบคกบสงคมนยอมสงผลใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมตามไปดวย

4) การหยบยมวฒนธรรม

มนษยในสงคมตางๆ โดยปกตจะมการตดตอสอสารกนอยตลอดเวลา โดยเฉพาะอยางยงในปจจบนการคมนาคมตดตอกระท าไดโดยสะดวกรวดเรวขน การแลกเปลยนหยบยมวฒนธรรมกสามารถเกดขนไดโดยงายและเปนไปอยางกวางขวาง และมกจะปรากฏวามนษยในสงคมทก าลงพฒนานยมหยบยมวฒนธรรมของสงคมทเจรญแลว โดยเฉพาะสงคมตะวนตก เชน องกฤษ ฝรงเศส เยอรมน และสหรฐอเมรกา มาใชในสงคมของตน เชน การหยบยมภาษา ศลปกรรม การกฬา รวมถงคานยมตางๆ

133

สอดคลองกบ Morrish, Mac Iver & Page (อางในบนเทง พาพจตร, 2547 : 184-

185) ทอธบายวา การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมเกดขนจาก 4 ปจจยดงน

1) ปจจยทางกายภาพหรอทางภมศาสตร

ในทางภมศาสตร การเปลยนแปลงของโลกทมนษยอาศยอยนนมการเปลยนแปลงตลอด ทงบนพนผวของโลกและในบรรยากาศทหอหมโลก ท าใหเกดเหตการณหรอปรากฏการณทางธรรมชาตตางๆ ขนมากมาย เชน เกดลมมรสม ลมพาย แผนดนไหว น าทวม ภเขาไฟระเบด กระแสน าเยน กระแสน าอน ฯลฯ นอกจากนการหมนรอบตวเองของโลกและหมนรอบดวงอาทตย ไดท าใหเกดการเปลยนแปลงอณหภมขนอยางไมรจบ ท าใหเกดมกลางวน กลางคน มฤดกาล เปนตน การเปลยนแปลงของสภาพทางภมศาสตรดงกลาวยอมมผลกระทบไปถงชวตและสงคมทงโดยตรงและโดยออม ดงนนมนษยจะตองปรบตวใหเหมาะทจะด ารงชพอยในสงแวดลอมทางภมศาสตรแตกตางกน เพอใหสอดคลองกบการด ารงชวตของมนษยในแตละสงคม เชน ในเขตทขาดแคลนน าพนดนเตมไปดวยความแหงแลง มนษยกตองแสวงหาวธเพอใหมน าใชซงอาจจะขดคลองสงน าหรออาจจะขดเจาะน าบาดาล เปนตน สวนในเขตทมน ามากเกนไปมนษยกจะตองควบคมหรอดดแปลงจดการน า เชน สรางเขอน ฝาย ฯลฯ และน าเอาน าไปใชประโยชน เปนตน ลกษณะทางภมศาสตรจงมสวนส าคญท าใหมนษยตองปรบตวและกอใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคม

2) ปจจยทางชววทยา

การเปลยนแปลงทางดานชววทยายอมเกดขนเสมอในมนษยทกๆ คน การเปลยนแปลงดงกลาวเกดจากธรรมชาตเอง เปนการเปลยนแปลงภายใน แตการเปลยนแปลงทางชววทยาไมไดเปนตวทกอใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมโดยตรง หากเปนแตเพยงตวเสรมและเปนตวทคอยก าหนดอยภายในตวมนษย ซงตวมนษยจะเปนผ ทกอใหเกดการเปลยนแปลงอกตอหนง

3) ปจจยทางเทคโนโลย

การเปลยนแปลงทเกดขนในปจจบนนเกดขนมาจากผลการผลตทางดานเทคโนโลย ซงมนษยไดคดคนดดแปลงสงตางๆ ขนมา โดยเฉพาะมนษยน าเอาศลปะวทยาการตางๆ มาประยกตใช เชน น าเอาพลงไอน ามาใชในการเดนรถไฟ เรอยนต ฯลฯ การน าเอาวธการใหมๆ มาใชเพอตอบสนองตอความตองการของมนษย ซงกยอมท าใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคม

134

และวฒนธรรม โดยเฉพาะอยางยงท าใหเกดการเปลยนแปลงวถการผลต เชน มนษยไดเปลยนและละทงว ถการผลตแบบยงชพหรอเกษตรกรรมแบบยงชพ มาเปนการผลตแบบธรกจอตสาหกรรม

4) ปจจยทางวฒนธรรม

วฒนธรรมเปนตวก าหนดและเปนสภาพพนฐานอยางหนงของความเปลยนแปลงทางสงคม วฒนธรรมซงเปนมรดกทางสงคมของมนษยจะมการใชและววฒนาการในตวเอง การเปลยนแปลงภายในวฒนธรรมแตละครงหรอแตละยคสมยจงยอมจะท าใหเกดการเปลยนแปลงทางสงคมไปดวย


เมอกลาวถงรปแบบของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม โดยทวไปมกจะพจารณากนอย 2 ประเภท (บนเทง พาพจตร, 2547: 186 และสรชย หวนแกว, 2551 : 159) คอ

1) การเปลยนแปลงตามแผน (planned change)

การเปลยนแปลงนเกดขนโดยตงใจใหเกดการเปลยนแปลงหรอเปนไปตามแผนทวางไว เปนการเปลยนแปลงทไดรบผลจากการควบคมทางสงคม ผน า นกประดษฐ นกปฏรป หรอสมาชกสงคมสวนใหญเหนวาควรจะมการเปลยนแปลง และพยายามท าใหเกดการเปลยนแปลงตามทพงปรารถนา เชน การพฒนาสงคมชนบท ซงผน าจะตองวางแผนกอนวาจะมทศทางการพฒนาอยางไร เพอเปลยนแปลงสงคมใหเจรญกาวหนา หรอจะท าอยางไรใหคนยากจนมชวตความเปนอยทดขน เปนตน

อยางไรกตาม การเปลยนแปลงในรปแบบนอาจมไดเปนไปตามเปาหมายเสมอไป แตอาจน าไปสผลทไมไดคาดหมาย (unintended consequences) ไว เชน กลมชนชนน าตองการพฒนาสงคมโดยการเรงรดสรางความเจรญทางเศรษฐกจและความทนสมย แตกลบปรากฏวาเกดชองวางระหวางเมองกบชนบทมากขน (ดงภาพ) และเกดปญหาตางๆ ตามมา

135

ภาพ : ผลของการเปลยนทางสงคมและวฒนธรรมทไมไดเปนไปตามแผน

ท าใหเกดชองวางของความยากจน

(ทมา : kidtalentz.com)

2) การเปลยนแปลงแบบเปนไปเอง (spontaneous change)

การเปลยนแปลงในลกษณะนบางทเรยกวาเปนการเปลยนแปลงตามธรรมชาต เปนการเปลยนแปลงทมไดวางแผนไวลวงหนา ไมมการควบคม แตเกดขนเองไปตามพลวตของสงคม


ผลของการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมมผลตอสงคมและตวมนษยอยหลายประการ ซง วรวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ (2546 : 74-75) อธบายไวดงน

1) ท าใหมนษยเกดความสะดวกสบายในดานตาง ๆ เชน การประดษฐเครองมอเครองใชและสงตาง ๆ ขนเพอใชงานแทนมนษย 2) ท าใหเกดการขยายตวทางดานการผลตสนคาและสงตางๆ มากขน

3) ท าใหเกดการวางแผนพฒนาสงคมเพอความเปนอยทสขสบายขนของมนษย

4) ท าใหมนษยในแตละสงคมเกดการเรยนรและแลกเปลยนวฒนธรรม และมผลท าใหวถชวตของมนษยเปลยนแปลงไปจากเดม

5) ท าใหเกดความลาหลงทางวฒนธรรม (cultural lag) ขนได หากอตราการเปลยนแปลงระหวางวฒนธรรมทางวตถกบวฒนธรรมทไมใชวตถเกดขนไมเทากน เชน มถนน มรถยนตททนสมย แตคนในสงคมไมปฏบตตามกฎหมายจราจร เปนตน

136

6) ท าใหเกดความไมเปนระเบยบของสงคม เพราะเมอเกดการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมขนนน คนในสงคมบางสวนสามารถปรบตวได จงน าไปสการตอตานการเปลยนแปลง อนอาจกอใหเกดความขดแยงกนขนและน าไปสความไมเปนระเบยบของสงคม

7) ท าใหเกดปญหาสงคมขนได ถาหากวาการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมนนท าใหคนในสงคมมพฤตกรรมทเบยงเบนไปจากปกต เชน มลพษ อาชญากรรม ยาเสพตด เปนตน

5. แนวโนมกระบวนการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมในปจจบน

ในปจจบนมกระบวนการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมทส าคญ ซง สรชย หวนแกว (2534 อางในบนเทง พาพจตร, 2547 : 190-191) อธบายกระบวนการเปลยนแปลงดงกลาวไวดงน

1) การท าใหเปนอตสาหกรรม ( industrialization) หมายถง กระบวนการใชวทยาศาสตรและเทคโนโลยสมยใหม และความช านาญเปนพเศษเขามาใชในกระบวนการผลตทางดานอตสาหกรรมเพอขยายผลตภณฑใหสงขน เพอใหเพยงพอกบความตองการของตลาด ซงจะมผลท าใหเศรษฐกจเจรญรดหนา อนเปนเปาหมายทส าคญของการพฒนาประเทศ

2) การท าใหเปนเมอง (urbanization) หมายถง กระบวนการทชมชนกลายเปนเมองหรอการเคลอนยายของผคนหรอการด าเนนการงานเขาสบรเวณหรอการขยายตวของเมองออกไปทางพนท การเพมประชากรหรอการด าเนนการตางๆ มากขน เชน การขยายวถชวตแบบชาวเมองโดยผานการแพรของไฟฟา ถนนหนทาง และสอมวลชนตางๆ มากขน เชน โทรทศน ภาพยนตร ท าใหรสนยมและความตองการของชาวชนบทเปลยนแปลงไปในทศทางทคลายชาวเมองมากขน

3) การท าใหเปนประชาธปไตย (democratization) หมายถง กระบวนการแพรขยายของปรชญา หรอระบบสงคมแบบหนงทเนนการทประชาชนมสวนรวม และควบคมกจกรรมของชมชนในฐานะทเปนสมาชกของสงคมนน

4) การแพรของการจดองคกรสมยใหม (bureaucratization) หมายถง การแพรของระบบบรหารงานโดยมเจาหนาทตามล าดบขน ซงแตละคนตองรบผดชอบตอผบงคบบญชาของตน โดยปกตมกจะมปรากฏในองคการรฐบาลในสวนบรหารตางๆ แต ในปจจบนกมอยใน

137

ธรกจ การอตสาหกรรม การเกษตร สหภาพแรงงาน องคการศาสนา และธนาคาร ซงองคกรตางๆ เหลานตางไดรบแนวคดเกยวกบการจดการองคกรสมยใหม

5) กระบวนการสรางคนชายขอบ (marginalization) หมายถง การเปลยนแปลงทางสงคมทเหลอมล ามากยงขน โดยเกดขนขณะทเกดความเจรญเตบโตทางเศรษฐกจในระดบสง กรณนเปนผลดแกคนสวนหนงในเขตเมองหรออตสาหกรรม แตกท าใหคนอกสวนหนงอยหางไกลจากการมสวนรบผลประโยชนของการเปลยนแปลงไปทกท เชน การพฒนาเมองใหเจรญในดานตางๆ ขณะเดยวกนกกอใหเกดแหลงชมชนแออดส าหรบคนจนจ านวนมากดวย การพฒนาชนบทใหทนสมยดวยไฟฟาและถนน แตขณะเดยวกนกลบผลกดนใหคนทยากจนตองอพยพจากชนบทไปรบจางในเขตเมองมากขน

6) กระบวนการท าใหทนสมย (modernization) ในยคโลกาภวตนในปจจบนการหลงไหลทางวฒนธรรมเปนไปอยางรวดเรว ท าใหสงคมเกดการเปลยนแปลงอยางรวดเรวดวย จนท าใหเกดการท าลายคณคาและเอกลกษณของสงคมนนๆ ไป การยอมรบวฒนธรรมทหลงไหลเขามาโดยไมไดกลนกรองใหรอบคอบ ท าใหเกดการหลงลมวฒนธรรมและภมปญญาทองถน จนในทสดกลายเปนการเชอในความรของโลกตะวนตกมากวาความเปนทองถน

7) กระบวนการโลกาภวตน (globalization) หมายถง กระบวนการทท าใหผคนสามารถตดตอกนไดหลากหลายวธและรวดเรว โดยผานทางเครอขายและสอตางๆ การพฒนาขอมลขาวสารไมเพยงแตเปนการพฒนาคณภาพชวตของประชาชนเทานน แตยงเปนการเรงใหเกดการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมดวย กระบวนการโลภาภวตนจะท าใหครวเรอนและธรกจตองเปลยนแปลงวถด ารงชวต ผ คนมทศนะทกวางขวางขน แตทแนนอน กคอจะท าใหเกดการเปลยนแปลงทางทางสงคมและวฒนธรรม

กระบวนการเปลยนแปลงดงกลาวขางตนน สรชย หวนแกว (2551 : 166) เหนวาเปนกระบวนการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมทส าคญในสมยปจจบน โดยแนวโนมของกระบวนการเปลยนแปลงตางๆ เขาเหนวาบางทกปรากฏออกเปนนโยบาย หรอแผนพฒนา หรอบางทอาจเปนกระบวนการทกวางขวางเพราะความจ าเปนของเงอนไขเศรษฐกจสงคมทเปลยนไป และบางสวนกจะเปนลกษณะของการปรบตวของผคนในสงคม ในลกษณะของขบวนการทางสงคม

138

6. สรป

การเปลยนแปลงทางสงคมคอการเปลยนแปลงของโครงสรางและสถาบนทางสงคม ซงสงผลท าใหโครงสรางและสถาบนทางสงคมเปลยนรปแบบและความสมพนธจากเดม สวนการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมคอการเปลยนแปลงทางดานวถชวตของมนษยในสงคมซงเปนสงทมนษยในสงคมไดก าหนดใหมขน

การเปลยนแปลงทางสงคมกบการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมลวนเปนสงคกน เนองจากการเปลยนแปลงทางสงคมมกจะน ามาซงการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม ในท านองเดยวกนการเกดการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมกสงผลตอโครงสรางและระบบสงคมตามไปดวยเชนกน

การพจารณาวาสงคมมการเปลยนแปลงนนบรรดานกวชาการเสนอใหพจารณาจากปรากฏการณทางสงคม คอ พจารณาในมตของความกาวหนา มตววฒนาการ มตการพฒนาสงคม มตการท าใหเปนสมยใหม และมตของการปฏวตสงคม

อยางไรกตาม ผลจากการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมนอกจากจะสงผลกระทบทางบวกตอมนษยและความตองการของสงคม ซงท าใหมนษยมความสะดวกสบายและไดรบการตอบสนองตามความตองการในหลายๆ มต แตในขณะเดยวกนผลจากการเปลยนแปลงดงกลาวกไดสงผลกระทบในทางลบดวย โดยเฉพาะการเกดปญหาทางสงคมและวฒนธรรมตางๆ ตามมา เชน ปญหามลพษ อาชญากรรม ยาเสพตด การเพมขนของประชากร เกดชมชนชายขอบ ชมชนสลม เปนตน

139


1) “การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมเปนปรากฏการณทเกดขนกบทกๆ สงคม และลกษณะของการเปลยนแปลงดงกลาวไมไดเกดจากสาเหตใดสาเหตหนงเพยงอยางเดยว แตหลายๆ ปจจยท าใหเกดการเปลยนแปลง” ทานมความคดเหนอยางไรกบทศนะน

2) การเปลยนแปลงทางสงคมกบการเปลยนแปลงทางวฒนธรรมมความสมพนธหรอเกยวของกนอยางไร

3) ระบค าศพททเปนตวชวดหรอแสดงวาสงคมและวฒนธรรมมการเปลยนแปลง

4) สงคมไทยมแนวโนมการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมไปในทศทางใด

5) ปจจยอะไรทมอทธพลตอการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมไทยมากทสด

140


หวขอเนอหาประจ าบทท 4 ภมปญญาทองถนและปราชญชาวบาน

1. ภมปญญาทองถน






1. อธบายความหมาย ลกษณะ ทมาและความส าคญของภมปญญาทองถนซงเปนผลผลตของบรรพชนได

2. จ าแนกสาขาและจดกลมของภมปญญาทองถน ตลอดจนอธบายถงคณลกษณะและความแตกตางของภมปญญาทองถนในสาขาตางๆ ได

3. เลอกสรรภม ปญญาทองถนและน ามาใชใหเก ดประโยชนหรอประยกตใชในชวตประจ าวนได

4. บอกถงวธการอนรกษภมปญญาทองถนได

5. วเคราะหทมาของปราชญชาวบานแตละทานได

ทงน การจดกระบวนการเรยนการสอนในบทนมวตถประสงคหลกใหนกศกษาเกดการเรยนร รจกวเคราะหระบบการคด และวถชวตของคนไทย



2. แบงกลมอภปราย 4 กลม เกยวกบภมปญญาทองถนในแตละภาค

3. เลอกตวแทนกลม 1 คน น าเสนอหนาชนเรยนเกยวกบภมปญญาทองถนภาคทกลมตนไดรบมอบหมาย

4. เปดใหอภปรายเพมเตมประเดน แลกเปลยนความคดเหน ตลอดจนใหพจารณาวาสงทตวแทนเหลานนอภปรายจดเปนภมปญญาสาขาใด มคณคาและประโยชนอยางไร

141

5. ยกตวอยางปราชญชาวบานทมชอเสยงมาคน 1 ทาน พรอมเขยนวเคราะหลงในใบความรถงทมาของปราชญชาวบานทานนน

6. บรรยายสรปภมปญญาทองถนและปราชญชาวบาน



2. หนงสอ ต ารา วารสาร บทความ หนงสอพมพ และ Internet

3. ใบความร




2. สงเกตและประเมนจากการการน าเสนอ การอภปราย การตอบค าถาม


142

บทท 4

ภมปญญาทองถนและปราชญชาวบาน

ภมปญญาทองถนหรอภมปญญาชาวบานมความส าคญตอสงคมไทย เพราะถอเปนองคความรของสงคมไทยทเปนผลมาจากการสงสมความรและประสบการณชวตของคนไทย คณคาของภมปญญาทองถนจงถอเปนรากฐานและพนเพความรของคนไทย ซงการศกษาถงภมปญญาทองถนนอกจากจะท าใหเรามองเหนถงคณคาของภมปญญาและเกดความรความเขาใจ ความคด และประสบการณของชาวบานแลว ในทางหนงสงทเรยกวา “ภมปญญา” นยงสามารถน าไปเปนพนฐานในการก าหนดทศทางการพฒนาสงคมไทย โดยเฉพาะในยคทประเทศไทยก าลงแสวงหาทางเลอกในการพฒนาประเทศเพอใหเกดความยงยน

1. ภมปญญาทองถน

1.1 ความหมายของภมปญญาทองถน

ภมปญญา (wisdom) หรอภมปญญาชาวบาน (popular wisdom) หรอภมปญญาทองถน (local wisdom) มนกวชาการและผ รไดใหความหมายไวอยางหลากหลาย ดงน

เสร พงศพศ (2529 :145) ไดใหความหมายของภมปญญาทองถนวา หมายถง พนเพ รากฐานของความรของชาวบาน

ธวช ปณโณทก (2531 : 40) กลาวถงภมปญญาทองถนวาเปนความรของชาวบานทเรยนรและมประสบการณสบตอกนมาทงทางตรงคอประสบการณดวยตนเอง หรอทางออมซงเรยนรจากผ ใหญหรอความรสะสมทสบตอกนมา

ประเวศ วะส (2534 : 81-86) ไดใหความหมายของภมปญญาทองถนวาหมายถง องคความรทสะสมขนมาจากประสบการณของชวต สงคม และในสภาพสงแวดลอมทแตกตางกนและถายทอดสบตอกนมาเปนวฒนธรรม

สวไล เปรมศรรตน (2534 : 9) ไดใหค าจ ากดความของภมปญญาทองถนวา คอวธการหรอความสามารถทกลมชนหนงๆ ใชในการจดการกบสภาพแวดลอมเพอการด ารงชพ ซงเปนผลผลตของวธคดหรอวฒนธรรมของกลมชนหนงๆ

143

เอนก นาคะบตร (2535 : 76) ไดใหความหมายของภมปญญาทองถนไววา เปนองคความรทเกดจากการสะสมการเรยนรมาเปนเวลานาน เชอมโยงกนไปหมดและไมแยกกนเปนวชาแบบทเราเรยน ฉะนนวชาเกยวกบเศรษฐกจ อาชพความเปนอย เกยวกบการใชจาย เกยวกบการศกษา วฒนธรรม จะผสมผสานกลมกลนเชอมกนจนบางทไมสามารถแยกออกจากกนได

ฉลาดชาย รมตานนท (2537 :138) ไดนยามความหมายสงทเราเรยกวา “ภมปญญาทองถน” (indigenous knowledge) หรอบางครงเราเรยกวา “ภมปญญาชาวบาน” ตางกหมายถง สตและปญญาอนเกดจากการเรยนรสะสมถายทอดประสบการณทยาวนานของผคนในทองถน ซงไดท าหนาทชน าวาการจะใชชวตอยางยงยนถาวรและกลมเกลยวกบเพอนมนษยดวยกนเอง กบปา กบเขา กบน า กบปลา กบฟา กบนก กบดน กบหญา สตวปา พชแมลง หรอธรรมชาตรอบตว ควรท าอยางไร

สามารถ จนทรสรย (2538 :36) ไดนยามความหมายภมปญญาพนบานโดยสามารถสรปเปนเนอหาไดวา ภมปญญา (wisdom) หรอภมปญญาชาวบาน (popular

wisdom) หรอบางครงกเรยกวา ภมปญญาทองถน ( local wisdom) หมายถง พนเพรากฐานของความรชาวบาน หรอความรอบรของชาวบานทเรยนรและมประสบการณสบตอกนมาทงทางตรงคอประสบดวยตนเอง หรอทางออมซงเรยนรจากผ ใหญหรอความรสะสมทสบตอกนมา หรอกลาวอกนยหนงไดวา ภมปญญาชาวบาน หมายถงทกส งทกอยางทชาวบานคดไดเองทน ามาใชในการแกปญหา เปนสตปญญาเปนองคความรทงหมดของชาวบาน ทงกวาง ทงลก ทชาวบานสามารถคดเอง ท าเอง โดยอาศยศกยภาพทมอยแกปญหาการด าเนนชวตไดในทองถนอยางสมสมย

เอกวทย ณ ถลาง (2540 : 11-12) ใหความหมายของภมปญญาวาหมายถง ความร ความคด ความเชอ ความสามารถ ความจดเจน ทกลมชนไดจากประสบการณทสงสมไวในการปรบตวและด ารงชพในระบบนเวศนหรอสภาพแวดลอมทางธรรมชาตและสงแวดลอมทางสงคมวฒนธรรมทไดมพฒนาการสบสานกนมา ภมปญญาเปนความร ความคด ความเชอ ความสามารถ ความจดเจน ทเปนผลของการใชสตปญญาปรบตวกบสภาวะตางๆ ในพนททกลมชนนนตงหลกแหลงถนฐานอย และไดแลกเปลยนสงสรรคทางวฒนธรรมกบกลมชนอน จากพนทสงแวดลอมอนทไดมการตดตอสมพนธกนแลวรบเอาหรอน ามาปรบเปลยน น ามาสรางประโยชนหรอแกไขปญหาไดในสงแวดลอมและบรบททางสงคมวฒนธรรม

144

สรยา สมทคปต และพฒนา กตอาษา (2542 : 2) ไดใหความหมายค าวา ภมปญญา (local knowledge) หรอบางครงนกมานษยวทยาจะเรยกวา “ระบบความรของคนพนบานเฉพาะถน” วาหมายถง ผลกของประสบการณชวตมนษย ทงในระดบปจเจกบคคลและระดบชมชน ภมปญญาเปนบทสรปทกลนกลองมาจากประสบการณชวตทรวมเอาความร ความสามารถ ความรสกนกคดและปฏสมพนธทางสงคมของมนษยในสถานทและชวงเวลาหนงเขาดวยกน เนองจากภมปญญาในบรบทของสงคมไทยสมยใหมเปนแนวคดทถกก ากบดวยระบบคณคาในทางบวก ความหมายและเนอหาของภมปญญาในสงคมไทยจงเปนตวแทนของทางเลอกการพฒนาทเหมาะสมและฐานคดในการแกปญหาเศรษฐกจ สงคม การเมอง และสภาพแวดลอมธรรมชาต

Charles F Keyes (อางในชยนต วรรธนะภต, 2540 : 8) ไดใหความหมายระบบความรพนบานไววา ระบบความรพนบานหมายถงความคดหรอระบบคดเชงปฏบต (practical thought) ซงหมายถงความคดความเขาใจทศนคต ทไดพฒนากอรปขนมาโดยชาวบานเพอทจะสามารถน าเอามาใชในการด าเนนชวตประจ าวน Keyes มความเหนวาระบบความรพนบานทเรยกวาเปนความคดหรอระบบคดเชงปฏบต จะตองท าใหเหนชดเจนวาแตกตางไปจากองคความรทางทฤษฎทมลกษณะเปนวทยาศาสตรและเปนวธการ หรอเปนความรเชงเทคนคทมการจดระบบอยางชดเจน มระเบยบวธวจยคอนขางเครงครด องคความรพนบานหรอองคความรเชงปฏบตมบทบาทส าคญในการด าเนนชวตของมนษย ไมวาจะเปนการใชเพอปรงอาหาร การสรางบาน การรกษาพยาบาล หรอการจดสรรบทบาททางสงคม และการจดความสมพนธทางสงคม

จากทนกวชาการและผ รไดใหความหมายของภมปญญาทองถนหรอภมปญญาพนบานไว อาจสรปความหมายไดวาหมายถงองครวมของระบบความรและความคดของชาวบานซงเกดจากการสงสมและตกผลกประสบการณชวตของชาวบาน

1.2 ลกษณะของภมปญญาทองถน

จากนยามความหมายทหลากหลายเกยวกบภมปญญาทองถน สามารถสรปคณลกษณะส าคญของภมปญญาทองถน ดงน (เบญจวรรณ นาราสจน, 2552 : 2-3)

145

1) มลกษณะเฉพาะถน เนองจากเปนองคความรทเกดขนทามกลางสภาพนเวศโดยรอบทคนอาศยพงพาธรรมชาตเพอการด ารงอย แมมการแลกเปลยนเรยนรกบทองถนอนๆ ทอยใกลเคยงหรอองคความรจากภายนอกกตองปรบใหสอดคลองกบเงอนไขของทองถนเอง

2) มฐานคดในลกษณะองครวมสะทอนความสมพนธคนกบสภาพแวดลอมทางธรรมชาตและวฒนธรรมในระบบนเวศหนงๆ ไมแยกเปนสาขา ไมแยกตางหางจากธรรมชาต

3) มลกษณะของความเปนระบบ มโครงสรางและมตรรกะ มความชดเจนและตายตวนอยกวาความรทางวทยาศาสตร แตคณคาอยทประโยชนตอการด ารงชวต

4) เกดจากกระบวนการเรยนร สงสมประสบการณ ปรบใชในชวตจรง และถายทอดจากคนรนหนงสอกรนหนง

5) มไดเปนสมบตของใครคนใดคนหนงโดยเฉพาะ ยกเวนองคความรส าคญทสงผลกระทบตอการด ารงอยของชมชนหรอเปนความช านาญพเศษ เชน การรกษาผ ปวย คาถาอาคม การผลตอาวธ เปนตน อาจถกควบคม สบทอดทางสายตระกลหรอในชมชนเดยวกน

ในขณะท ประเวศ วะส (2534 : 81-86) ไดกลาวถงลกษณะส าคญของภมปญญาทองถน ดงน

1) มความจ าเพาะกบทองถน

2) มความเชอมโยงหรอบรณาการสง

3) มความเคารพผอาวโส

4) มการปรบเปลยนและสรางเสรมตลอดเวลา

ทงน เรองความจ าเพาะกบทองถนนน เปนเรองทชดเจนอยในตว เพราะภมปญญาทองถนสะสมขนมาจากประสบการณ หรอความจดเจนจากชวตและสงคมในทองถนหนงๆ ฉะนนภมปญญาทองถนจงมความสอดคลองกบเรองของทองถนมากกวาสงทมาจากขางนอก

ขณะเดยวกนกมลกษณะเปนความเชอมโยงกน มการบรณาการ มการปรบประยกต ภมปญญาทองถนเปนภมปญญาทมาจากประสบการณจรง จงมความเปนบรณาการสงทงในเรองของกาย ใจ สงคม และสงแวดลอม เชน ความคดเรองแมธรณ แมคงคา แมโพสพ พระภมเจาท รกขเทวดา เปนตวอยางของการน าเอาอ านาจเหนอธรรมชาตทเปนนามธรรมมาเชอมโยงกบความเชอ

146

ของมนษย อนเปนการสอไปถงสวนลกของใจทเชอมโยงไปสอตถประโยชนโดยสรางความสมพนธทถกตองใหคนเคารพธรรมชาต อยางไรกตาม เรองของภมปญญาจะใหความส าคญเกยวกบประสบการณมากวาวทยาศาสตร เรองของภมปญญาจงเปนเรองทตองเคารพผอาวโส เพราะผอาวโสมประสบการณมากกวา และทส าคญคอภมปญญาเปนเรองทตองมการปรบเปลยนและสรางเสรมตลอดเวลาเพอใหสอดคลองกบธรรมชาต วถชวต และยคสมยทเปลยนแปลง

1.3 ทมาของภมปญญาทองถน

กระบวนการเรยนรเพอใหเกดเปนภมปญญาทองถนนน ตองอาศยวธการเรยนรทหลากหลาย ซง เอกวทย ณ ถลาง (2545 : 61-62 อางในเบญจวรรณ นาราสจน, 2552 : 3-4) สรปวาม 9 แนวทาง ดงน

1) ลองผดลองถก เปนการเรยนรจากการสงเกตและทดลอง เชน เหนนก คาง บาง ชะน กนผลไมใดกน ามาลองกน แลวสงสมเปนความรวาสงใดกนไดและมคณตอรางกาย สงใดกนไดแลวมโทษตอรางกาย

2) เรยนรจากการปฏบตจรง เปนการฝกฝนตามคนทเคยท าหรอก าลงท าอย เชน ท านา ท าไร ปลกบาน จบปลา ทอเสอ ฯลฯ มกเกดการเรยนรอยางคอยเปนคอยไป

3) สาธตและบอกเลา เปนการเรยนรทผ สอนท าใหดเปนแบบอยางและบอกหรอสอนแกผ เรยนใหรเคลดวธหรอรายละเอยดตางๆ ซงโดยทวไปมกใชควบคกบการใหผ เรยนไดปฏบตดวย

4) สรางองคความรไวเปนลายลกษณ เปนการเขยนต าราเพอสบทอดความร สวนใหญเปนต าราสมนไพร หรอโหราศาสตร ซงผ เรยนจ าเปนตองทองจ า โดยประกอบกบวธการเรยนรวธอนๆ ดวย

5) เรยนรผานพธกรรม ในแตละพธกรรม เชน พ ธศพ พธบวช บญประเพณตางๆ เปนตวถายทอดภมปญญาของทองถนสผ เขารวมพธกรรม ทงสวนทเปนโลกทศน ความเชอและวตถตางๆ ทใชประกอบพธ

147

6) การผลตซ าทางวฒนธรรม เมอมการจดพธกรรมตางๆ ทงในแบบเดม หรอประยกตกบสถานการณใหมๆ เชน พธบวชตนไมเพออนรกษปา การก าหนดเขตอภยทานเปนวงปลาเพออนรกษสตวน า เปนตน นบเปนการสบทอดภมปญญานนใหตอเนองกวางขวางขน

7) ใชค าสอนศาสนาปฏบตมาเปนตวหลกใหคนปฏบต มกเปนการน าเสนอขอปฏบตตางๆ โดยองกบหลกศาสนา เชน ไมท ารายสตวโดยไมจ าเปน ไมอาฆาตจองเวรกน เปนตน

8) แลกเปลยนประสบการณกนระหวางคนตางชมชนหรอตางวฒนธรรม ในอดตคนทไปทตางๆ พบปะคนตางชมชนตางวฒนธรรม ท าใหเกดการแลกเปลยนความรระหวางกนและกน แลวน ามาปรบใชกบทองถนตนเอง เชน พทธศาสนาซงไดเรยนรจากอนเดยและน ามาปรบเขากบทองถนจนกลายเปนศาสนาหลกของอสาน เปนตน สวนปจจบนมการเรยนรจากรายการโทรทศนทน าเสนอเรองราวจากทตางๆ อยางกวางขวาง

9) ครพกลกจ า เปนการเรยนรเทคนควธการหรอเคลดลบตางๆ จากครโดยใชการสงเกต หรออาศยพนฐานความรเดมของตนในการเรยนรจากชนงานของผ อน เชน ลอกเลยนลกเลนการเปาแคน หรอรองกลอนล าของหมอแคนหมอล าเกงๆ ดลวดลายผาทอจากชมชนอนแลวลอกเลยนแบบโดยอาศยความสามารถในการวางลวดลายผาทตนมอย โดยไมจ าเปนตองเรยนจากเจาของผาทอนน เปนตน

1.4 ความส าคญของภมปญญาทองถน

ภมปญญาทองถนหรอภมปญญาชาวบาน มนกวชาการและผ รไดกลาวถงความส าคญทควรพจารณา ดงน

ฉลาดชาย รมตานนท (2537 : 138-139) ไดกลาวถงความส าคญของภมปญญาทองถนในการใชรกษาความหลากหลายทางชวภาพไววา ภมปญญาทองถนมไดมนยเปนแตเพยงนามธรรมเทานน หากแตมความหมายครอบคลมไปถงรปธรรมของการด ารงชวต เชน แบบแผนของการใชทรพยากร เชน การท านาท าไร ท าเกษตรกรรม ท าประมง แตทงนแบบแผนของการใชทรพยากรดงกลาวจะตองก ากบดวยกฎเกณฑ คณธรรม หรออาจเรยกวาสต คอการรจกยงคดวาการใชทรพยากรในระดบใดจงจะเปนการสมควร ไมขดรดเรยกรองเอาจากธรรมชาตมากเกนไป พรอมกนนนกมปญญาทจะปรบปรงเปลยนแปลงแบบแผนหรอวธการใชทรพยากรหรอธรรมชาตอยางรอบคอบ เหมาะสมกบเงอนไขทางธรรมชาตและสงคมเพอความมนคงและยน

148

ยาวในอนาคต เพราะฉะนนในทายทสดแลวภมปญญาทองถนจงอาจถกยกระดบใหหมายถง อดมการณของการใชชวตทเรยบงายไมเบยดเบยนสรรพสงทงหลายทงปวงทงทมชวตและสงทไมมชวตรอบขาง

จากการอธบายถงความส าคญของภมปญญาทองถนในประเดนทชวยรกษาความหลากหลายทางชวภาพของ ฉลาดชาย รมตานนท แสดงใหเหนวาภมปญญาทองถนมไดหมายถงเพยงสงทเปนรปธรรมเทานน แตยงหมายถงสงทเปนอดมการณ หรอระบบคด คตความเชอของคนในทองถนทมความสอดคลองเชอมโยงกบธรรมชาตแวดลอม ซงเมอคนในทองถนมอดมการณหรอระบบคดเชนนแลว แนนอนวาความหลากหลายทางชวภาพของผนปาทชมชนไดใชสอยกจะยงคงมอยและใชประโยชนไดอยางยงยน

สลาภรณ นาครทรรพ และปกรณ จรงสงเนน (2537 : 43-46) ไดอธบายความส าคญของภมปญญาพนบานในการใชแกไขปญหาของชมชนไว คอ การสรางภมปญญาพนบานคอกญแจส าคญในการแกไขปญหาทกดานของชมชน โดยมองวาภมปญญาของปจเจกบคคลเปนสาเหตหลกทน าไปสพฤตกรรมตาง ๆ หากเปนไปในทางลบกคอการกอปญหา แตหากเปนไปในทางดกคอการแกปญหา ซงไมวาจะเปนปญหาดานทเกยวกบระบบเศรษฐกจกบระบบสงคม หรอระบบนเวศ ภมปญญาจงเปรยบเสมอนดมลอ ในขณะทระบบเศรษฐกจ ระบบสงคม และระบบนเวศ เปนเสมอนกงลอ (ดงภาพ)

ภาพ : ความสมพนธระหวางภมปญญาของปจเจกบคคล

กบสงแวดลอมทเปนรปธรรมและนามธรรม

(ทมา : สลาภรณ นาครทรรพ และปกรณ จรงสงเนน, 2537 : 44)

149

ฉะนนแนวทางการแกปญหาทถกตองจะตองมงเนนการแกสาเหตของปญหาทถอวาเปนสาเหตรากเหงา ซงไดแก การแกทภมปญญาของบคคล โดยเหตนเองการวางแผนการพฒนาเพอการแกปญหาตาง ๆ จงอาจพดไดอกอยางหนงวาคอการวางแผนพฒนา “ภมปญญา” ของมนษยนนเอง

โดยหลกการดงกลาวน เราจะมองเหนขอผดพลาดของการพฒนาเพอแกปญหาทผานมาซงกระท าอยางผดทาง เนองจากก าหนดสาเหตของปญหายงไมลกซงถงระดบรากเหงาท าใหแผนพฒนาตาง ๆ มงแกปญหาทสาเหต ระดบของกงลอ ไดแก ระบบนเวศ เศรษฐกจ สงคม หรอ ซลอ ไดแก พฤตกรรมของบคคลยงกวาทจะมงแกปญหาทดมลอคอภมปญญา

ดงนนแลวภมปญญาของบคคลทวไปทจะเปนรากเหงาในการแกปญหา จงมกจะมองคประกอบความร 3 ประการ เชนเดยวกน คอ

1) ความรส านกรบผดชอบตอศลธรรมและสงตางๆ

2) ความรในเรองการบรหารจดการใหเกดพลงโดยอยบนพนฐานส านกทถกตอง

3) ความรเรองเทคนควธการปฏบตใหเกดผลส าเรจ

องคความร 3 ประการนยอมชใหเหนวา การพฒนาทมงเนนเทคนควธเพยงอยางเดยวแตขาดการบรหารจดการกจะไมมพลงของการพฒนาเพยงพอ ในขณะเดยวกนถาบคคลตางๆ ขาดส านกทจะรบผดชอบตอศลธรรม วฒนธรรม สงแวดลอมตางๆ การบรหารจดการทขาดความรส านกเปนเครองยดโยงองคกรกยอมจะลมเหลว และยงไปกวานนกคอเทคนควธหรอเทคโนโลยทน ามาใชในการพฒนานนถาขาดส านกแหงความรบผดชอบตอ ศลธรรม ความเมตตา แลวกยงจะกอใหเกดปญหาในอนาคตมากกวาการแกปญหาเสยอก ดวยเหตนเองการพฒนาภมปญญาจงตองเนนไปทองคความร 3 ประการอยางควบคกนและหนนเนองกน

อยางไรกตาม ล าพงเพยงความคดยงไมท าใหเกดเปนพฤตกรรมได ยงตองอาศยสงแวดลอมเปนเครองกระตนความคดใหเกดพฤตกรรมออกมาอกดวย ซงองคประกอบทเปนปจจยในการกระตนความคดทส าคญม 3 ประการ คอ

1) องคประกอบดานมลเหตจงใจ เชน ความยากจน การดนรนเพอความอยรอด ความตองการ ความโกรธ ฯลฯ เปนมลเหตจงใจ

150

2) องคประกอบดานโอกาส ทจะกระท าผด เชน ชมชนทอยในเขตปายอมมโอกาสทจะลกลอบลาสตว ตดไมในปาไดมากกวาคนอน

3) องคประกอบดานการควบคมพฤตกรรมจากสงคมวามกฎระเบยบและผควบคมใหเปนไปตามระเบยบอยางเขมงวดไดเพยงใด ถามการควบคมเครงครดและบทลงโทษรนแรง กจะท าใหความคด พฤตกรรมในทางกอปญหาของบคคลลดลงได

จากแนวทางการวเคราะหสาเหตของปญหาดงกลาว จะมองเหนวาการสรางภมปญญากคอแนวทางการแกปญหาทตรงจดทสด ทงยงเปนแนวทางการวเคราะห ทสอดคลองกบพทธธรรมทเนนการเจรญมรรคเพอใหเกดปญญาอนจะเปนเครองดบทกขทงมวลได

เอกวทย ณ ถลาง (2536 : 10-11) ไดอธบายความส าคญของภมปญญาชาวบานของไทยไววา สงคมชนบทไทยไดมพฒนาการยาวนานตอเนองกนไมนอยกวาพนป โดยพนฐานดงเดมเราเปนสงคมชาวไรชาวนาหรอเรยกวา rice culture มพทธศาสนาเปนแกนมโนทศนก ากบจรยธรรม มการผสมกลมกลนกนอยหลายชาตพนธทงชาตพนธดงเดมและชาตพนธใหม แตมภาษาไทยเปนเครองสอความและพฒนาความคด พรอมกนนนกมความหลากหลายระหวางภมภาค ไมวาจะเปนภาคเหนอ อสาน กลาง ใต มสภาพภมศาสตรทแตกตางกนเปนตวก าหนดวถการครองชพ โดยการครองชพอยในท าเลพนภมทแตกตางกน ท าใหเกดภมปญญาอนหลากหลายของแตละภมภาค ขณะเดยวกน แตทามกลางความหลากหลายทวากมลกษณะรวมกนบางอยาง คอ เปนสงคมชาวไร ชาวนา พทธศาสนา และภาษาไทย ฉะนนในภาพรวมแลววฒนธรรมไทยถอวามทงความหลากหลาย และคลายคลงกน ซงความคลายกนดงทวานถอไดวาเปนความมงคงทางปญญา และเปนรากฐานความเขมแขงของสงคมไทย

หากจะกลาวไปแลวภมปญญาชาวบานเปนสงทแสดงใหเหนถงปญญาของสามญชน ทบางกเกดจากความรความเขาใจสงสม บางกเปนธรรมะทอยประจ าใจ บางกเปนความชาญฉลาดในการสงเกตธรรมชาต บางกเปนสตปญญาตามธรรมชาตทเขาใจเหตผล เขาใจปญหา แตละเรองแตละกรณเปนภมปญญาทงสน โดยเฉพาะในชนบททคนอยไดกบธรรมชาตและปรบตวเปนสวนหนงของธรรมชาตไดอยางถกตอง สตปญญา ความรอบรและศกยภาพเหลานไมไดหายไปไหนแตอยกบคนไทยทวไป อยกบแผนดนน ฟนฟได พฒนาได ขยายผลได น ามาปรบใชกบสถานการณ ความเปลยนแปลงใหม ๆ ได โดยในปจจบนจะเหนไดวามผ รทงหลายแมกระทงในระดบนานาชาต ใหขอสรปวา ภมปญญาทองถนโดยเฉพาะในชนบทใน

151

หลาย ๆ ประเทศ หลาย ๆ วฒนธรรม สามารถใชในการด ารงรกษาดลในธรรมชาตไดดกวาความรวทยาการใหม โดยเฉพาะในการรกษาปาตนน าล าธาร ความหลากหลายทางชวภาพ และความสมบรณในบางอาณาบรเวณของโลก

จากการอธบายความส าคญของภมปญญาทองถนของ เอกวทย ณ ถลาง จะเหนไดวา เขาไดใหความส าคญกบความหลากหลายทางภมปญญาในฐานะทเปนตวชวยผดงความมนคงของระบบสงคมใหเขมแขง เชนเดยวกบระบบนเวศทมความหลากหลาย ซงหมายถงระบบนนกมความอดมสมบรณ มผผลต ผลา ผถกลา ครบวงจรเปนหวงโซอาหาร มความยงยนในระบบ ในระบบสงคมกเชนเดยวกนมกทจะมความหลากหลายทางภมปญญา ทางวฒนธรรม ซงจะชวยใหสงคมเขมแขงตอส ปญหาอปสรรคตางๆ ได และภมปญญาทองถนกจะสามารถชวยแกปญหาสงแวดลอมได

จากทกลาวมา ภมปญญาทองถนมความส าคญตอมนษยทงในการด ารงชวตประจ าวน และมความส าคญตอธรรมชาตและสงแวดลอมในฐานะทมนษยเปนผ ใชประโยชนจากธรรมชาต โดยทมนษยเองสามารถทจะก าหนดทศทางของอนาคตไดโดยใหความส าคญกบภมปญญาของตนเองในการด ารงชวตอยางไมเบยดเบยนธรรมชาต ซงจะท าใหสภาพธรรมชาตรอบตวมนษยสามารถรกษาความหลากหลายทางชวภาพไวได และมนษยเองกไดรบประโยชนจากความหลากหลายทางชวภาพทงทางตรงและทางออม อกสวนหนงทส าคญกคอภมปญญาพนบานยงมความส าคญในฐานะเปนจดหลอมรวมความสามคคของชมชน สรางความเขมแขงใหกบสงคม

1.5 สาขาของภมปญญา

ประเทศไทยมภมปญญาอยางหลากหลายและแตกตางกนออกไปตามลกษณะภมศาสตรของแตละภมภาคและตามประสบการณชวตของคนในภมภาคนนๆ ทผานมามนกวชาการทสนใจเรองภมปญญาทองถนตางไดประมวลความรและจดกลมภมปญญาทองถนไว เชน รง แกวแดง (2540 : 206-208 อางในวรวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ, 2546 : 155-156) แบงภมปญญาไว 11 สาขา ดงน

1) สาขาเกษตรกรรม หมายถง ความสามารถในการผสมผสานองคความร ทกษะ และเทคนคดานการเกษตรกบเทคโนโลยโดยการพฒนาบนพนฐานคณคาดงเดม ซงคนสามารถพงพาตนเองในสภาวการณตางๆ ได เชน การท าการเกษตรแบบผสมผสาน การ

152

แกปญหาการเกษตร ดานการตลาด การแกปญหาดานการผลต การแกไขโรคและแมลง และการรจกปรบใชเทคโนโลยทเหมาะสมกบการเกษตร เปนตน

2) สาขาอตสาหกรรมและหตถกรรม (ดานการผลตและการบรโภค) หมายถง การรจกประยกตใชเทคโนโลยสมยใหมในการแปรรปผลผลตเพอชะลอการน าเขาตลาด เพอแกปญหาดานการบรโภคอยางปลอดภย ประหยดและเปนธรรม อนเปนกระบวนการใหชมชนทองถนสามารถพงตนเองทางเศรษฐกจได ตลอดทงการผลตและการจ าหนายผลผลตทางหตถกรรม เชน การรวมกลมของกลมโรงงานยางพารา กลมโรงส กลมหตถกรรม เปนตน

3) สาขาการแพทยแผนไทย หมายถง ความสามารถในการจดการปองกนและรกษาสขภาพของคนในชมชน โดยเนนใหชมชนสามารถพงพาตนเองทางดานสขภาพและอนามยได

4) สาขาการจดการทรพยากรธรรมชาตและส งแวดลอม หมายถง ความสามารถเกยวกบการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางสมดลและยงยน

5) สาขากองทนและธรกจชมชน หมายถง ความสามารถในการบรหารจดการดานการสะสมบรการกองทนและธรกจในชมชน ทงทเปนเงนตราและโภคทรพย เพอเสรมชวตความเปนอยของสมาชกในชมชน

6) สาขาสวสดการ หมายถง ความสามารถในการจดสวสดการในการประกนคณภาพชวตของคนใหเกดความมนคงทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรม

7) สาขาศลปกรรม หมายถง ความสามารถในการผลตผลงานทางดานศลปะสาขาตาง ๆ เชน จตรกรรม ประตมากรรม วรรณกรรม ทศนศลป คตศลป เปนตน

8) สาขาการจดการองคกร หมายถง ความสามารถในการบรหารจดการด าเนนงานขององคกรชมชนตาง ๆ ใหสามารถพฒนาและบรหารองคกรของตนเองไดตามบทบาทหนาทขององคกร เชน การจดการองคกรของกลมแมบาน เปนตน

9) สาขาภาษาและวรรณกรรม หมายถง ความสามารถในการผลตผลงานเกยวกบภาษาทงภาษาถน ภาษาโบราณ ภาษาไทย และการใชภาษา ตลอดทงดานวรรณกรรมทกประเภท

153

10) สาขาศาสนาและประเพณ หมายถง ความสามารถในการประยกตและปรบใชหลกธรรมค าสอนทางศาสนา ความเชอและประเพณดงเดมทมคณคาใหเหมาะสมตอการประพฤตปฏบตใหบงเกดผลดตอบคคลและสงแวดลอม เชน การถายทอดหลกธรรมทางศาสนา การบวชปา เปนตน

11) สาขาการศกษา หมายถง ความสามารถในการถายทอดการอบรมเลยงด การบมเพาะ การสอนสง การสรางสอและอปกรณ การวดความส าเรจของการศกษา

ขณะท คณะกรรมการการศกษาแหงชาต (ม.ป.ป. อางในฑตฐตา นาคเกษม,

2550 : 169-170) ไดก าหนดขอบขายสาขาของภมปญญาไว ดงน

1) ภมปญญาดานเกษตรกรรม ไดแก ความสามารถในการผสมผสานองคความร ทกษะและเทคนคดานการเกษตรกบเทคโนโลย โดยการพฒนาบนพนฐานคณคาดงเดม ซงคนสามารถพงพาตนเองในสภาวการณตางๆ ได เชน การท าการเกษตรแบบผสมผสาน การแกปญหา การเกษตรดานการตลาด การแกปญหาดานการผลต และการรจกปรบใชเทคโนโลยทเหมาะสมกบการเกษตร เปนตน

2) ภมปญญาดานอตสาหกรรมและหตถกรรม ไดแก การรจกประยกตใชเทคโนโลยสมยใหมในการแปรรปผลผลตเพอการบรโภคอยางปลอดภย ประหยด และเปนธรรม อนเปนกระบวนการใหชมชนทองถนสามารถพงตนเองทางเศรษฐกจได ตลอดทงการผลตและการจ าหนายผลผลตทางหตถกรรม เชน การรวมกลมของกลมโรงงานยางพารา กลมโรงส กลมหตถกรรม เปนตน

3) ภมปญญาดานการแพทยแผนไทย ไดแก ความสามารถในการจดการปองกนและรกษาสขภาพของคนในชมชน โดยเนนใหชมชนสามารถพงพาตนเองทางดานสขภาพและอนามยได เชน ยาจากสมนไพรซงมอยหลากหลายชนด การนวดแผนโบราณ การดแลและรกษาสขภาพแบบพนบาน เปนตน

4) ภมปญญาดานการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ไดแก ความสามารถเกยวกบการจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ทงการอนรกษ การพฒนา และการใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางสมดลและยงยน เชน การบวช

154

ปา การสบชะตาแมน า การท าแนวปะการงเทยม การอนรกษปาชายเลน การจดการปาตนน าและปาชมชน เปนตน

5) ภมปญญาดานกองทนและธรกจชมชน ไดแก ความสามารถในดานการสะสมและบรหารกองทนและสวสดการชมชน ทงทเปนเงนตราและโภคทรพยเพอเสรมสรางความมนคงใหแกชวตความเปนอยของสมาชกในกลม เชน การจดการกองทนของชมชนในรปของสหกรณออมทรพย รวมถงความสามารถในการจดสวสดการในการประกนคณภาพชวตของคนใหเกดความมนคงทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรมโดยการจดตงกองทนสวสดการ การรกษาพยาบาลของชมชนและการจดระบบสวสดการบรการชมชน

6) ภมปญญาดานศลปกรรม ไดแก ความสามารถในการสรางสรรคผลงานทางดานศลปะสาขาตาง ๆ เชน จตรกรรม ประตมากรรม นาฏศลป ดนตร ทศนศลป คตศลป การละเลนพนบาน และนนทนาการ

7) ภมปญญาดานภาษาและวรรณกรรม ไดแก ความสามารถในการอนรกษ และสรางสรรคผลงานดานภาษา คอ ภาษาถน ภาษาไทยในภมภาคตางๆ รวมถงดานวรรณกรรมทองถนและการจดท าสารานกรมภาษาถน การปรวรรตหนงสอโบราณ การฟนฟการเรยนการสอนภาษาถนของทองถนตาง ๆ

8) ภมปญญาดานปรชญา ศาสนา และประเพณ ไดแก ความสามารถประยกตและปรบใชหลกธรรมค าสอนทางศาสนา ปรชญาความเชอ และประเพณทมคณคาใหเหมาะสมกบบรบททางเศรษฐกจและสงคม เชน การถายทอดวรรณกรรม ค าสอน การบวชปา การประยกต การท าบญประทายขาว โดยการน าขาวเปลอกมารวมกนทวดเพอเปนสรมงคลแลวแจกจายสวนหนงใหประชาชนน ากลบไปเปนสรมงคลทบาน สวนทเหลอชาวบานจะรวมกนจ าหนายเพอน าเ งนไปบรณะวดในหมบานของตนซง เปนประเพณของประชาชนในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

9) ภมปญญาดานโภชนาการ ไดแก ความสามารถในการเลอกสรรประดษฐและปรงแตงอาหารและยาไดเหมาะสมกบความตองการของรางกายในสภาวกา รณตาง ๆ ตลอดจนผลตเปนสนคาและบรการสงออกทไดรบความนยมแพรหลาย รวมถงการขยายคณคาเพมของทรพยากรดวย

155


ภมปญญาทองถนในแตละภมภาคตางกมลกษณะทแตกตางกนไป ขนอยกบระบบขององคความร ระบบความคดความเชอและประสบการณชวตของคนแตในละภมภาคซงผานการสงสม ลองผดลองถกจนตกผลกเปน “ภมปญญาทองถน” โดยในแตละภมภาคไดสงเคราะหจากงานศกษาของ เอกวทย ณ ถลาง (2540) ซงปรากฏในลกษณะดงตอไปน

2.1 ภมปญญาทองถนภาคเหนอ

ภาคเหนอมภมปญญาทส าคญๆ ดงน

1) ภมปญญาในการตงถนฐาน

เนองจากสภาพทางภมศาสตรของลานนามลกษณะเปนเทอกเขา มแมน าเกดขนระหวางเขาและทอดยาวลงมายงทลม การตงถนฐานของชาวลานนาจงมการปรบตวใหเขากบสภาพทางกายภาพเหลานน

การตงหมบานของชาวลานนาโดยทวไปจะกระจายตวตามทราบลมน าหวางเขา และกระจกตวเปนชมชนขนาดใหญ ใจกลางเปนศนยกลางการปกครอง โดยมตลาด การคา ศาสนา และวฒนธรรม ส าหรบหมบานของชาวลานนาจะเลอกท าเลทสะดวกแกการเพาะปลก ในหมบานจะจดพนทวางไวใจกลางหมบาน เรยกวา “ขวงบาน” (ดงภาพ) ใชเปนพนทเอนกประสงค เชน เปนลานพกผอน ลานเดกเลน ตากพชผลเกษตร รวมถงเปนทประกอบพธกรรมบวงสรวงผบรรพบรษ คอ “ผมด ผเมง” เปนทใชบวชลกแกว หรอเปนทประกอบพธกรรมอนๆ โดยเฉพาะเมอมผตาย ลานนจะเปนทตงปราสาทบรรจศพ ขณะเดยวกนบรเวณลานขวงจะนยมปลกตนไมขนาดใหญทเปนไมผลไวโดยรอบเพอเปนรมเงาใหกบลานขวง สวนพนทภายในเขตบานมสงปลกสรางหลก ไดแก ตวเรอน ย งขาว บอน า และหองอาบน า โดยรอบๆ บอน าจะปลกไมพม ไมลมลก ไมทมดอกหอม เปนแนวรอบ

156

ภาพ : ขวงบาน ภมปญญาทองถนของชาวลานนา

(ทมา : bloggang.com)

2) ภมปญญาในการจดการน า

ดวยลกษณะภมประเทศของลานนาอยในเขตมรสมตอนบนของเอเชยอษาคเนย สวนใหญเปนบรเวณทราบหวางเขามแมน าไหลผาน พนทมระดบสงลดหลนกนจงจ าเปนตองมระบบชลประทานทเหมาะสมกบสภาพภมประเทศ

สภาพภมประเทศทเปนแหลงตนน าอนอดมสมบรณของชาวลานนาเรยกวา “เขาขนน า” เปนแหลงตนน าบนทวเขาทซบน าไวตลอดป สายน าไหลลงสทราบหวางเขาอนกวางใหญท าใหมน าใชตลอดป การท านาของชาวลานนาโดยอาศยน าฝน “นาน าฟา” อยางเดยวมอาจเพยงพอ ดงนนจงมการ “ท านาน าเหมอง” โดยเปนการน าภมปญญามาใชในการจดการน า เรยกวา “ระบบเหมองฝาย” ซงไดมพฒนามานานหลายศตวรรษตอเนองกนจนกลายเปนโครงสรางความสมพนธของคนลานนา กบธรรมชาต และสงคม

เหมองฝายของชาวลานนาถอเปนระบบชลประทานทมการจดระเบยบการใชน าของสงคม เปนฝายทประประชาชนแตละทองถนรวมมอกนสรางขน และมการก าหนดกตกาการใชประโยชนของตนเอง จากหลกฐานพบวา ขอก าหนดการใชประโยชนเหมองฝายมตราไวในกฎหมายเกาแกของลานนาในสมยพระยามงราย เรยกวา “มงรายศาสตร” สาระส าคญกคอเปนการรวมแรงกนในการสรางและการบ ารงรกษาเหมองฝาย และการปรบโทษการขโมยน าและการท าเหมองฝายช ารดเสยหาย

157

ส าหรบภมประเทศทใชสรางเหมองฝายนน ชาวลานนานยมเลอกบรเวณทมล าหวย เปนท าเลทน าไหลลงมาจากหบเขาหรอเปนตอนบนสดของทราบ เมอกนท านบแลวกจะสงน าไปตามล าเหมองทขดขนโดยฝมอของประชาชน น าจะถกปนเขาสไรนาตอนลางของสมาชกทกคน

ส าหรบเหมองฝายขนาดใหญทสรางขนอยางถาวรนนจะนยมสรางขวางแมน าขนาดใหญ เพอใหสามารถรบและสงน าไปเลยงพนทนาของประชาชนไดอยางกวางขวาง ทงนจะมระบบเหมองซอยหลายสายแจกจายน าเปนเครอขาย ซงประกอบดวย “ฝาย” เปนท านบกนน าขนาดใหญ “แต” เปนท านบหรอประตน าทแยกจากฝายเขาสเหมองขนาดเลก “ตาง” เปนประตน าเลกทแยกจากแตไปสไรนา และ “ตอน” เปนท านบคลองยอยทมขนาดเลกสดทจายน าเขาสทนาแตละแปลง (ดงภาพ)

ภาพ : โครงขายเหมองฝาย ภมปญญาในการจดการน าของชาวลานนา

(ทมา : เอกวทย ณ ถลาง, 2540 : 62)

ในแงของการสรางเหมองฝายนนชาวลานนามกใชไมเปนหลกโดยตอกกนล าน าเปนแนวหนา ใชไมพม แขนงไมบรรจลงไป โคนเสาท าเปนตะแกรงสานดวยไมไผ แลวเอาหน กรวด ทราย ทน าพดพามาเททบลงไปใหแนนหนา เมอกนน าไว น าทไหลมาจากทสงกจะคอยๆ เออสงขน แลวไหลไปตามล าเหมองหรอคลองสงน า จายแจกไปตาม แต ตาง ตอน ทท าขนตามระดบ

158

เหมองฝายทชาวลานนารวมกนสรางขนจะมการควบคมการจายแจกน าอยางเปนระบบ ไมมการแยงน ากน โดยถอเปนอ านาจของชมชน ผบ ารงรกษาเปนบคคลทสมาชกเลอกขน ซงจะเปนบคคลทด ารงความยตธรรมในการจดการและใชประโยชนน าของสวนรวม ประกอบดวยหวหนาใหญทคอยดแลเหมองฝายใหเกดประโยชนเหมาะสม เรยกวา “แกฝาย” สวนการระบายน าเขาสไรนาใหทวถงเปนหนาทของ “แกเหมอง” ส าหรบแกเหมองนน ชาวบานในแตละหมบานจะเลอกคนทมคณธรรมเปนทเชอถอไววางใจของชาวบาน เพราะแกเหมองจะตองเปนผดแลล าเหมองและจดสรรปนน าใหแกลกเหมองอยางยตธรรม แกเหมองจงเปนคนทเขากนไดกบชาวบานทกคน เปนทนบถอในหมชาวบาน สวนแกฝายนนเปนผ ทแกเหมองเลอกมาอกครงหนง มลกษณะเปนผน า เปนทยอมรบนบถอ เพราะจะตองเปนหวหนาแกเหมองทงหมด ซงโดยปกตแกฝายคนหนงจะมแกเหมองเปนลกนอง 10-20 คน ทงนขนอยกบขนาดของเหมองฝายดวย ดงนนการท าเหมองฝายของชาวลานนาจงเปนการจดระเบยบสงคมทสมพนธกบการจดการน า และถอเปนโครงสรางหลกระดบพนฐานของสงคมลานนาอกดวย

3) ภมปญญาสมนไพร

คนลานนากเชนเดยวกบคนไทยทกๆ ภาค ยอมมพฒนาการและมการเกบสงสมประสบการณ ความร เกยวกบการด ารงชพโดยการเขาถงคณคาของสมนไพร โดยเฉพาะเวลาเจบปวยสามารถทจะน าสมนไพรทมอยในทองถนมาสกบโรคภยไขเจบตางๆ แตการน าสมนไพรมาใชประโยชนแตละครงชาวลานนามกจะค านงถงหลกภมปญญาเปนส าคญ ตงแตเวลาในการเกบสมนไพรใหไดโอสถสาร ฤดกาล ซงสะทอนใหเหนถงความเขาใจกลไกธรรมชาต ระบบนเวศน และการท างานของพชกบกาลเวลา

โดยทวไปของการเกบสมนไพรของชาวลานนา ฤดรอนใหเกบสวนทเปนรากและแกนของไม ฤดฝนใหเกบสวนทเปนใบ ดอก และผล ฤดหนาวใหเกบสวนทเปนเปลอก ตน กะพ และเนอไม สวนการเกบสมนไพรหากจะใหไดผลดควรถอการปฏบตดงน

เชา ตงแต 6 - 9 น. ใหเกบสวนทเปนใบและลก

9 -12 น. ใหเกบสวนทเปนกงและกาน

บาย ตงแต 12 -15 น ใหเกบสวนทเปนตน เปลอก แกน

15 -18 น. ใหเกบสวนทเปนราก

ค า ตงแต 18-21 น. ใหเกบสวนทเปนราก

159

21-24 น. ใหเกบสวนทเปนตน เปลอก แกน

24 - 3 น. ใหเกบสวนทเปนกง กาน

3 - 6 น. ใหเกบสวนทเปนใบ ดอก ผล

การแบงเวลาในการเกบสมนไพรของชาวลานนาเชนน สะทอนใหเหนถงความรความเขาใจเกยวกบระบบนเวศนและธรรมชาตทสอดคลองกบค าอธบายทางวทยาศาสตรเกยวกบการดดซม การปรงอาหาร กบแสงอาทตย การหลอเลยงสงสารไปยงสวนตางๆ ของพช การเกบรกษาสารไวในสวนตางๆ ของพชตามเวลา อนงชาวลานนาเชอวาการใชสมนไพรในการรกษาโรค หากใชครบทงทกๆ สวนของพชจะถอวา “ครบองค” คอ ใชทงใบ ราก กาน เปลอก และแกนของสมนไพรกจะไดผลด

นอกจากนยงมความรเรองเกยวกบรสตางๆ ของยาทสมพนธกบรางกายดวย เชน รสเปรยวกดเสมหะ รสหวานท าใหเกดพลง รสเคมแกอาการทางผวหนง รสขมแกโรคทางโลหต รสเผดรอนแกโรคลม บ ารงธาต รสมนแกโรคเสนเอน บ ารงไขขอ รสเบอเมาแกพษเสมหะ พษโลหต รสฝาดใชในทางสมาน (แผล) รสหอมเยนบ ารงหวใจ รสผสมใชในกรณสรรพคณตางๆ เปนตน

เชนเดยวกบทเชอวามแรธาตตางๆ อยในสวนประกอบของพชและอาหาร โดยเฉพาะพชและอาหารทอยใกลตวของชาวลานนา เชน เชอวาธาตเหลก มในดอกและใบขเหลก มะเขอพวง ต าลง ร าขาว งา ฯลฯ แคลเซยม มในผกกระถน ใบยอ มะเขอพวง ถว งา น าตาลทรายแดง ฯลฯ ฟอสฟอรส มในร าขาว ขาวโพด งาด า ถวตางๆ มะเขอพวง ผลไมตางๆ และวตามนซ มในมะขามปอม มะขามเทศ มะยม มะนาว ผกสเขยว สม ฯลฯ

อยางไรกตาม ตามธรรมเนยมปฏบตวธการบ าบดรกษาโรคดวยสมนไพร (herbal folk medicine) ในลานนาสวนใหญจะท าควบคกนไปกบการแพทยพนบานเชงพธกรรม (magi co religion folk medicine) เพราะเปนการบ าบดคกนระหวางกายกบใจ ซงในวฒนธรรมไทยทกภาคกปฏบตอยางเดยวกน เชน มการสวดมนต มการทองคาถาในขณะท าการบ าบด การปะพรมน ามนต การปดรงควาญ การเรยกขวญ สขวญ ทงนเ พอใหเกดผลในทางใจ ใหผ ปวยมก าลงใจสกบโรคภยได

160

4) ภมปญญาระบบคณคาหรออดมการณทปรากฏอยในความเชอและพธกรรม

ชาวลานนานบวาเปนกลมทมการสงสมภมปญญา มความคดความเชอและระบบคณคามาอยางยาวนาน โดยเฉพาะทเรยกวา “ระบบศลธรรมหรอภมปญญาแหงลานนา” ซงในปจจบนยงปรากฏใหเหนอยมากมายทางจงหวดของภาคเหนอ ภมปญญาหรอระบบศลธรรมดงกลาวน อานนท กาญจนพนธ (2535 อางในเอกวทย ณ ถลาง, 2540 : 69-74) เคยท าการศกษาความเชอดงเดมของชาวลานนา โดยไดจ าแนกตามลกษณะของอดมการณเกยวกบอ านาจไว 5 ประการ ไดแก

(1) ความคดเกยวกบตนก าเนดของมนษยและชนชาต จากการศกษาวเคราะหนทานขนบรมในพงศาวดารลานชาง ต านานเมองเชยงตง ต านานพระธาตดอยตง เมองเชยงแสน ต านานดอยสเทพ ฯลฯ มการสรปความเชอเกยวกบตนก าเนดของมนษยและชนชาตออกเปน 3 ลกษณะ คอ 1) นทานปรมปราเรองมนษยเกดจากน าเตาม ขา กะเหรยง และไทย ซงสะทอนถงการผสมผสานทางวฒนธรรมระหวางกลมชาตพนธตางๆ ในลมน าโขง 2) นทานปรมปราทใหความส าคญกบก าเนดมนษยคแรก เปนโคตรวงศของกลมชาตพนธตางๆ ในลานนาและอสาน คอ “ป สงกะสายาสงกะส” และ 3) นทานปรมปราทมพลงเหนอธรรมชาตเปนผสราง คอ “แถน” แลวสงมนษยผ เกงกลาลงมาปกครอง ซงในต านานไทอาหม เทวดาสง “ขนหลวงขนหลาย” ลงมาครองเมองนนสนค าและกลายเปนตนตระกลไทย ขณะทพงศาวดารลานชางกผสมผสานเปนวาหลงจากทมนษยออกมาจากน าเตาแลวขาดผปกครองพญาแถนจงใหขนคร ขนครอง ลงมาเปนทาวพระยาปกครอง ตอมาเกดความทกขยากแกปญหาไมได พญาแถนจงใหผ มบญ คอ ขนบรมราชาธราช ลงมาเกดและปกครองตอมาใน “เมองนานอยออยหน” (บรเวณใกลกบเดยนเบยนฟในเวยดนามเหนอปจจบน) อยางไรกตามในคตลานนา “พญาแถน” ไดถกเปลยนมาเปน “พระอนทร” และผกไวเปนต านานวา พระอนทรสงพญาธมลกราช มงราย มาเกดเพราะเมองขาดผปกครอง ซงทงหมดนเปนการสะทอนใหเหนถงการเปลยนพลงอ านาจเหนอธรรมชาตจาก “แถน” เปน “พระอนทร” ดวยถอวาอยบนฟาเชนเดยวกน (อานนท กาญจนพนธ 2535 อางในเอกวทย ณ ถลาง, 2540 : 69-70)

(2) ความเชอเกยวกบอ านาจของความอดมสมบรณ สงคมลานนามพนฐานจากสงคมเกษตรกรรม ความเชอเกยวกบอ านาจของความอดมสมบรณจงถอวาม

161

ความสมพนธและด าเนนมาอยางยาวนาน ชาวลานนามความเชอในอ านาจแหงธรรมชาต โดยเฉพาะความเชอทแสดงออกถงการขอหรอออนวอนใหไดมาซงความอดมสมบรณ

ความเชอเกยวกบความอดมสมบรณทแสดงพลงอ านาจออกมาในรปของจารตประเพณและความเชอเกยวกบสงทชาวลานนาเรยกวา “ขด” ซงมกจะเปนขอก าหนดหรอขอหามทมตอการกระท าใดๆ ทอาจสงผลกระทบตอความสมดลของบคคลและชมชน เพราะมความเชอวาดลยภาพดงกลาวเปนเงอนไขส าคญของความอดมสมบรณ ฉะนนจารตตามความเชอนจงเปนการควบคมพฤตกรรมของบคคลมใหละเมดครรลองตางๆ ของชมชน เพราะเชอวาจะเปนเสนยดจญไรหรอเปนเรองอบาทว รวมทงยงอาจท าใหผละเมดเกดการเจบไขไดปวยอกดวย สวนในอกดานหนงยงเปนการจดความสมพนธของผคนในชมชนใหไดประโยชนจากความอดมสมบรณของทรพยากรธรรมชาตอยางเทาเทยมและเปนธรรม (อานนท กาญจนพนธ 2535 อางในเอกวทย ณ ถลาง, 2540 : 70-71)

(3) ความเชอเกยวกบการนบถอผ ชาวลานนาเชอวาผเปนตวแทนอ านาจธรรมชาตทมอทธพลตอชวตมนษย โดยเปนความเชอดงเดมในสงคมของกลมชาตพนธไท หวใจส าคญของความเชอเกยวกบการนบถอผนเปนการสะทอนใหเหนถงการมองเหนความเปนอนหนงอนเดยวกนของโลกทางวตถกบโลกทางจตใจ ขณะเดยวกนถอเปนการสะทอนใหเหนถงการเคารพธรรมชาตทสามารถบนดาลทงความผาสกหรอความทกข ไมวาจะเปนปา เขา ตนไม สายน า แผนดน ฯลฯ โดยการเซนไหว “อ านาจ” ทสงสถตอยในธรรมชาต เชน “ผขนน า” “เจาปา” “เจาเขา” เปนตน

การทชาวลานนามความเชอเกยวกบการนบถอผถอเปนการตอกย าใหเหนอดมการณดงเดม โดยเฉพาะการเคารพธรรมชาตซงเปนแหลงทด ารงไวซงความอดมสมบรณของชมชน ท าใหการนบถอผยงถกผลตซ าอยางมนคงเรอยมา จนกลายเปนอดมการณหลกดานหนงของลานนา อยางไรกตามการรบรของชาวลานนาเกยวกบผนนเปนไปอยางหลากหลาย กลาวคอ ผมหลายชนดแตโดยทวไปแบงไดเปน ผด กบ ผราย ส าหรบผด ไดแก ผบรรพบรษ (ผป ยา ผมด ผเมง) ผอารกษ (ผเสอวด ผเสอเมอง ผเจาบาน และผนา) ผเจานาย และผทประจ าอยในภาชนะส าคญในการยงชพ เชน ผนางดง และผหมอนง สวนผราย ไดแก ผตายโหง ผพราย ผปา (ผนางไม ผมาปกกะลง และผกองกอย) ผกะ (ผปอบ) ผโขง ผกระสอ ผเปา ผโขง ผย า

162

ส าหรบชาวลานนานอกจากผจะมอ านาจในการท าใหบคคลหรอชมชนเสยสมดลแลว ยงเชอวาผมอ านาจในการพยากรณและการรกษาโรคดวย ดงปรากฏในรปของการบนหรอการเขาทรง ซงปจจบนยงสามารถพบเหนไดทวไปในสงคมลานนา แตทส าคญคอผมอ านาจดลบนดาลใหเกดความอดมสมบรณและความเจรญงอกงามแกการเพาะปลก

(4) ความเชอเกยวกบขวญ ความเชอดงเดมอกดานหนงของชาวลานนาซงยงคงมการปฏบตตามความเชอนอยกคอความเชอเรองขวญ กลาวคอ คนลานนาเชอวาทกๆ สงทกๆ อยางไมวาจะเปนคน สตว พช สงของ ตางกมขวญก ากบอยทงสน เพราะขวญเปนพลงของชวตทเชอมระหวางโลกทางวตถกบโลกทางจตใจเขาดวยกน

ส าหรบชาวลานนาแลวจะมการปฏบตตามความเชอเกยวกบขวญ โดยมการท าพธเรยกขวญ เชน ขวญของคน สตวเลยง ขาว และขวญบาน ขวญเมอง ขวญในความหมายของชาวลานนาในแงหนงจงหมายถง “แกนชวต” ความเชอเรองขวญนชาวลานนาไดรบอทธพลของคตพทธและพราหมณ ขวญจงถกเอามาเชอมโยงกบเรองเคราะหกรรม บาป บญ มากขน ดงนนชาวลานนาจงมกน าความเชอเรองขวญมาผนวกใชกบพธสบชะตา ทงสบชะตาคน ชะตาบานเมอง และในปจจบนกมการขยายไปถงการสบชะตาแมน า ตนไม ปา ซงนบเปนการผลตซ าทางวฒนธรรมใหเขากบความจ าเปนและการเปลยนแปลงทเกดขน นอกจากน ยงมการปฏบตตามความเชอกบขวญโดยสะทอนผานการ “ฮองขวญ” ซงเปนประเพณมงคลทตองการใหเกดความสขสวสด เพราะขวญถอวาเปนสงด ขวญทอยกบตวตลอดถอวาเปนมงคล สภาพจตสมดล

(5) ความเชอเกยวกบยคอดมคตและการปลดปลอย สงคมลานนาเปนสงคมทคลายกบสงคมภมภาคอนๆ ทมความเชอเกยวกบยคอดมคตและการปลดปลอย ซงแสดงออกในรปของของขบวนการตอส เพอสงคมและอดมคต (Millenarian Movement) ซงเปนทรจกกนในสงคมไทยวา “ขบวนการพระศรอารย” บาง “กฏบผ มบญ” บาง

ส าหรบชาวลานนา บคคลทเปนวรชนทางวฒนธรรมเหลานเชอวาเปนผท าหนาทปลดปลอยความทกขใหแกผ คนทงปวงหรอบางทเรยกวา “ผบรรพชน” ซงในประวตศาสตรสงคมลานนาเคยม “กบฎพระยาผาป” และขบวนการเคลอนไหวของ “พระครบาศรวชย” ผ เปน “ตนบญ” ในการน าพาและปลดปลอยผคนชาวลานนาโดยเฉพาะในหมชาวนา ซง

163

ความคดเกยวกบอดมการณเหลานนบเปนศกยภาพและพลงอ านาจของชมชน สามารถท าใหคนเกดส านกและอดมการณชมชน นบเปนภมปญญาอกดานหนงของสงคมลานนา

2.2 ภมปญญาทองถนอสาน

ภาคอสานมภมปญญาทส าคญๆ ดงน


การตง ถนฐานของชาวอสานมลกษณะเปนการกระจายตวตามลมน า โดยเฉพาะลมน าชและลมน ามล เพราะตองอาศยล าน าธรรมชาตในการด ารงชพ

ดวยภมปญญาของชาวอสานทมกตงถนฐานตามบรเวณลมแมน า เนองจากแผนดนอสานสวนใหญเปนดนรวนหรอดนทรายน าซมผานเรว และเมอถงฤดแลงกมกจะเกดน าแลงซ าซาก การตงถนฐานของชาวอสานจงค านงถงสภาพทางกายภาพเปนหลก ซงสวนใหญชาวอสานมกเลอกท าเลทมลกษณะเปน “ดนด าน าชม” สามารถปลกพชไดหลายชนด สวนการตงบานเรอนนนจะอยกนเปนกลมใหญ (ดงภาพ) อยในทเนนน าทวมไมถง มแหลงน าอยใกลๆ หมบาน ไดแก หวย หนอง คลอง บง นอกจากนยงเลอกทมน าใตดนเรยกวา “กด” หรอน าซบ

เพราะชาวอสานจะอาศยน าจากกดมาใชประโยชนในฤดแลง เนองจากภาคอสานไดชอวาเปนภมภาคทมความแหงแลงมากทสดเมอเทยบกบภมภาคอนๆ สวนดนกมสภาพเปนดนทรายไมสามารถอมน าได ดงนนจงเปนเหตผลส าคญในการเลอกท าเลในการตงถนฐานของชาวอสาน

เรอนอสาน

เรอนอสาน

ภาพ : บานเรอนของชาวอสาน ซงมกจะตงอยรวมกนเปนกลมใหญ

(ทมา : oknation.com, isan.clubs.chula.ac.th)

164

2) ภมปญญาในการเลอกแหลงท ากน

การกระจายตวของชมชนอสานเกดขนเมอราว 200 ปมาน เมอคนไท – ลาว อนมรกรากทางวฒนธรรมรวมกนมากบอาณาจกรลานชางทหลวงพระบาง เวยงจนทน และจ าปาสก ซงไดคอยๆ อพยพแสวงหาทท ากนเขามายงบรเวณทราบสงลกเขามาจากแมน าโขง

ชนชาวอสานทอพยพมาตงถนฐานมสาเหตมาจากหลายประการ เชน หนภยแหงแลงอดอยาก ภยน าทวม ภยโรคระบาด ภยสงคราม แตไมวาจะอพยพมาดวยเหตผลใดกตาม ชาวอสานกมภมปญญาในการเลอกแหลงท ากนทสอดคลองกบสภาพทางกายภาพและธรรมชาต ซงสะทอนใหเหนถงภมปญญาของชาวอสาน ดงน

(1) การอพยพจากหมบานเดมไปหาแหลงท ากนใหม นยมรวมหมกนในบรรดาคนสายตระกลเดยวกนหรอรวมผป ตาเดยวกนมากอน (ฉตรทพย นาถสภา และพรพไล เลศวชา 2537 อางในเอกวทย ณ ถลาง, 2540 : 136)

(2) ชาวบานอาศยความเชอเรอง “ดาวผดาน” วาเปนกลมดาวทโคจรเพอชบอกทศทางทเปนมงคล โดยเฉพาะอยางยงเมอเกบเกยวขาวเสรจและเรมเหนดาวผดานในเดอนส (มนาคม) ชาวบานจะถอเปนฤกษอพยพโดยไปตามทศทหนหลงใหดาวผดาน

(3) เมอตดสนใจเลอกท าเลอนเหมาะทจะใชเปนแหลงท ากน ชาวบานจะชวยกนตง “ศาลป ตา” และบวงสรวงบชาเจาทแหงใหม เพราะเชอวาในธรรมชาตมชวตและมผเจาทถอครองอย จงตองแสดงการเคารพ ทงนจะม “เฒาจ า” หรอ “จ าบาน” เปนผน าพา

(4) ชาวบานจะมการสรางวดหรอพทธสถานขนเพอเปนศนยกลางและทพงทางใจ (ฉตรทพย นาถสภา และพรพไล เลศวชา 2537 อางในเอกวทย ณ ถลาง, 2540 : 137)

(5) ในการอพยพยายถนของชนชาวอสานแตละครงจะเอาขาว เงน ทอง เครองนาก เตาไฟเกา ตมน า จากบานเดมมาดวย โดยเฉพาะเตาไฟและตมน าเกา เพราะถอเปน “ของค าของคณ” ทเชอวาจะชวยใหประสบความส าเรจและอยเยนเปนสข ขณะทพนธ ขาวทชาวอสานน ามาเวลามการอพยพ สวนใหญเปนพนธพนบาน เชน ขาวขตม ขาวงาชาง ขางปลองแอว ขาวดอ ขาวอเซ ขาวขาวนอย ขาวขาวใหญ ขาวกลาง ขาวค าผาย ขาวสาวลมยาง ขาวเมองปลาย ขาวหางหมาจอก ขาวรากไผ ขาวอเขยวนอนทง เปนตน

165

(6) ในการหกรางถางพงในท าเลแหงใหม วถการผลตของชาวอสานจะรวมกนท าทกอยางโดยยดหลกการพงพาตนเองแบบ “เฮดอยเฮดกน” มการปลกขาวหยอดหรอนาหวานเพยงหนงฤดกาล ไมเพราะปลกในฤดแลง สวนในฤดแลงกจะเลยงววควายตามท าเลเลยงสตว ปลกหมอนและเลยงไหม ปนหมอ ตมด ตมเกลอ ทอเสอ ท าเกวยน และงานอนๆ ตามความจ าเปน

3) ภมปญญาในการพงตนเอง

ในการพงตนเองแบบ “เฮดอยเฮดกนของชาวอสาน” นนไดใหความส าคญกบวฒนธรรมขาวเปนหลก แตอยางไรกตามการยงชพโดยพงพงธรรมชาตของชาวอสานกมลกษณะแตกตางจากชนทอยภมภาคอนๆ ทงนชาวอสานมวถของการ “เฮดอยเฮดกน” ดงน

(1) ชาวอสานจะจดเวลาท าการผลตใหเหมาะแกฤดกาล โดยการถอเอาน าตามทมอยในธรรมชาตเปนปจจยส าคญ คอ จะท านาปละครง ขาวทไดจากการเกบเกยวไมนยมขาย แตจะเกบไวกนในยามแลงและใชในงานพธกรรม แตหากปใดแลงชาวบานขาดแคลนขาวชาวอสานจะออกขดเผอก มน กลอย มากน และขอแบงปนจากญาตพนอง “พรกอยบานเหนอ เกลออยบานใต” ซงเปนธรรมเนยมในการชวยเหลอเกอกลกนของชาวอสาน

(2) กอนถงฤดกาลท านาในเดอน 6 ในวน “เปดประตน า” หรอวน “ฟาไขประตน าฝน” เดอน 3 ชาวนาอสานจะเอาป ยคอกมาใสนาท าเปนกองๆ ไวและจะท าการไถกลบเปนป ยในเดอน 5 หลงประเพณสงกรานต

(3) พชผกทเกบมากนเปนอาหารนอกจากทปลกไวแลวชาวบานอสานนยมเกบพชผกจากแหลงธรรมชาตหรอตามหวไรปลายนา หนองน า ในดงในปา ตลอดจนปาทาม ซงถอเปนแหลงอาหารทสมบรณของชาวอสาน เชน ผกกระโดน ผกหวาน ผกต ว หนอไม เหด ฯลฯ นอกจากนยงมจ าพวกแมลงและสตวตางๆ เชน นก หน ง กะปอม แย จงหรด มดแดง แมงกนน เปนตน

(4) ในชวงฤดแลงชาวบานอสานจะนยมท าประดษฐกรรมพนบาน โดยน าเอาสงทหาไดใกลตวจากธรรมชาตมาประดษฐเพอใชประโยชนในการเปนเครองมอด ารงชพ เชน เอากก ผอ มาทอเปนเสอสาด เอาไมไผมาสานเปนกะบง กะตบ กระดง ของปลา ตระกรา ลอบ ไซ แคร เปนตน

166

(5) ชาวอสานจะนยมเลยงควายไวใชงานและจะขายเมอยามขดสนเงนทอง

4) ภมปญญาการจดระบบความสมพนธของชมชน

ชาวอสานมการจดระบบความสมพนธภายในชมชนอยางเหนยวแนน รปแบบหนงทเหนไดอยางชดเจนกคอ การอยกนเปนคมบานและแตละคมบานจะเกยวของกนโดยเปนเครอญาตหรอสายตระกลเดยวกน

ในคมบานหนงๆ ของชาวอสาน เมออพยพมาอยรวมกนผอาวโสทสดของสายตระกลซงเปนทผ ทเคารพนบถอของชาวบานจะถกยกขนเปน “เจาโคตร” ขณะเดยวกนผ ทมความรความช านาญเฉพาะทางกจะไดรบการยอมรบนบถอและยกยองเปนผน าทางดานตางๆ เชน จ าบาน เปนผ ทมปญญารอบรเรองชวต ประเพณ และวฒนธรรม สวนผ มภมปญญา มความช านาญเฉพาะทางกไดรบการยกใหเปน “หมอ” เชน หมอธรรม หมอยา หมอสองหรอหมอผฟา หมอแคน หมอล า ฯลฯ โดยเฉพาะอยางยงการด าเนนชวตของคนในชมชนอสานตองพงพาหมอพนบานเหลาน ซงลวนเปนภมปญญาทแฝงเรนดวยการจดความสมพนธของคนภายในชมชน

5) ภมปญญาการหลอหลอมชวตอสาน (ฮตสบสองคองสบส)

อสานเปนภมภาคทมกลมชาตพนธตางๆ อาศยอยอยางหลากหลาย แตสงหนงทคนอสานยดถอและปฏบตเปนจารตตอกนมาเปนเวลานานกคอ “ฮต 12 คอง 14”

ฮต 12 คอง 14 ของชาวอสานเปนสงทมอทธพลและเปนเบาหลอมใหคนอสานมลกษณะบางประการทแตกตางจากผ ทอยในภมภาคอนๆ เพราะเปนโครงสรางทางความคด ความเชอ และเปนทงพลงหลอหลอมผกพนใหคนอสานมส านกแนนแฟนอยกบสงคม เครอญาต และธรรมชาตทเปลยนแปลงตลอดในรอบการผลตหนงป นอกจากน ฮต 12 คอง 14 ยงแฝงเรนดวยนยทางพระพทธศาสนาทเปนหลกในการยดเหนยวสงคมของคนอสาน ฉะนนจงถอเปนธรรมนญชวตทมความส าคญส าหรบผคนทอยภายใตวฒนธรรมอสาน

พอจารยบวศร ศรสง ปราชญชาวบานแหงบานดงเคง จงหวดมหาสารคาม กลาวถงจารตของคนอสานหรอฮต 12 คอง 14 ไวอยางนาสนใจวา ฮต 12 คอประเพณทชาวอสานใชปฏบตในแตละเดอน สวนคอง 14 ถอเปนหลกปฏบตตอกนของคนภายในสงคม (บวศร ศรสง, 2535 : 107-109) ซงมรายละเอยดดงน

167

เดอนอาย ใหเสยลานเฮดปลาแดก ใหลงแขกเกยวขาว มนตพระเจาเขากรรม

เดอนย ใหเอาคนหลาวขนเขนขาว โฮมลานรวมใหญ บางแลวตฟาดฟ ง เปนกม แลวกอบญ เหลอจากนนใหขนขนใสเยย

เดอนสาม ใหเอาบญเฮอน ใหเอาบญสขวญขาว บญประทายขาวเปลอก เพงมาฆะกขาว บราณวาฮตคอง

เดอนส ใหเอาบญพระเวส ตงศาลอปคตรเพยงตา ท าบญใหคนตาย ยายายใหถงทาน

เดอนหา ยามสงกรานตเดอนหาใหฮดสงพอแม แหนางสงกรานตสงน าพระ ประทาน บายศรพระผ เฒา โบราณเจาฮตคอง

เดอนหก วสาบอกไวบงไฟใหญถวยแถน แหบวชแหพระหมอมขนน ส าเรจเจายาซา ยาคเฒา ใตเหนอยาคใหญ ยาคพระลกแกวพระหลกค า

เดอนเจด ใหเอาบญเบกบาน ปดเปาภยพบต ตอกหลกป หลกเดอน บวงสรวงมหาศกด หลกเมองทวแดน พาคม เตรยมตกกลา ไถหดนา เฮดไฮ

เดอนแปด เตรยมเอาผากาสาเทยนธปไปฟงธรรมทกค าเชา เอาผาอาบน าฝนไปถวายพระ

เดอนเกา อนวาปฐพพนมคณเอนก ประดบดน บอกเบองบญใหสงถงเอาบญ ท าแลวเอาเขาไปฝงใหอาหารแกดน

เดอนสบ ถงเดอนสบมาฮอดแลว ใหเอาบญขาวสาก ฟงเทศน ล าพร า พรอมถวายผาหมสงฆ ล ากาค า ล าสนชย ล าสงขทอง ล าหอมฮ ล ากาลเกษ เทศนล า เดอนสบเอด ใหสานกระเฟยด กรอกน ามน ฝนฝาย ชวยตนกา บชาพระยา กาเผอก ตกบาตรเทโว กวนขาวทพย พรงพรอมถวายผาหมหนาว

เดอนสบสอง ใหเอาบญขาวเมา น ากฐนไปทาน ทอด แลวตวเจาใหล าน า

สวนคอง 14 (คอง แปลวา ครรลอง) ซงถอเปนหลกปฏบตและกฎเกณฑทางสงคมนน มหลกทควรคาแกการยดถอปฏบต คอ

คองหนง ผลผลตไดใหเอาไปทานกอน ไปวดกอน

คองสอง ลอมรวบาน (สรางความสามคคกลมเกลยว) คองสาม ลางตนแลวจงขนเฮอน

168

คองส ตาสงเจา อยาไดโลภโลโภ ใหอยในปจจยส ใหพอด อยาไดโลภ

คองหา สมมาผวเมย เมอถงวนศลหา คองหก สมมากอนเสาผงไฟ

คองเจด ท าสะอาดเรยบรอยแลวจงเขาบอนนอน (ลางถวย ชาม ทาแปง แตงตว หวผม) คองแปด ลกแตเขาเตรยมตกบาตรจงหน

คองเกา ยามพระสงฆเดนมา อยาเหยยบเงา ใหหนเวน

คองสบ ขอทานนนอยางเปนเดนหรอเศษ เงยนกนใหหลกเวน

คองสบเอด ใหเจาเกบดอกไม มาลาและเทยนธป ไปฟงธรรมทกค าเชายามพระเจาเขากรรม

คองสบสอง อยางรวมเพศเมอวนศล วนส าคญ ใหหลกไกลละเวน

คองสบสาม ฮอดเดอนหาใหสมมาพอแม ทงเฒาแก เพอนบาน มารฮายสหลกไกล

คองสบส ใหเจาไดสมมาหมเทวดาในเฮอน

2.3 ภมปญญาทองถนภาคใต

ภาคใตมภมปญญาทส าคญๆ ดงน


ภาคใตโดยรวมมภมอากาศและภมประเทศเปนคาบสมทร มลมมรสมพดผาน ลกษณะเชนนจงท าใหฝนตกชก มพายและรมแรงตลอดป ดนฟาอากาศในลกษณะนจงมอทธพลตอการตงถนฐานของชาวใต

การตงถนฐานของชาวใตจะค านงถงสภาพภมประเทศเปนหลก โดยปกตการเลอกทตงถนฐานมความหลากหลายมาก เพราะภาคใตมทงทราบตามแนวชายฝงทะเล ปากอาว ทราบเชงเขา ทราบหลงเขา รวมถงทราบตามแนวสายน า แตส าหรบชาวใตโดยสวนใหญจะมหลกในการเลอกโดยคมบานภาคใตจะเลอกททมแมกไมเขยวชอมรายรอบ สวนบรเวณลานบานนยมแผวถางใหโลงเตยน เรยบ จนเหนพนทรายสขาว การปรบพนเชนนมเหตผลในการปองกนสตวรายมพษ เชน ง ตะขาบ แมลงปอง ฯลฯ ทชกชมในสภาพภมอากาศลกษณะน สวนในบรเวณบานทใดพบตาน ากจะขดบอเพอน าน าจดมาใชส าหรบ กน อาบ ใชสอย โดยปลกไมพม

169

ไมรมใบ บงสวนทเปนบอน าไวใหมความเปนสวนตวเวลาอาบน า ขณะทรายรอบบรเวณบานจะนยมปลกมะพราว ไผ ไมผล และสมนไพรตางๆ ไว ตามคตความเชอ

แตดวยภาคใตมฝนตกชกเปนเวลานานหลายเดอนในรอบป โครงสรางของบานเรอนจงมกจะถกออกแบบใหสอดคลองกบธรรมชาต คอ บานเรอนภาคใตนยมท าทรงเตย และจะไมฝงเสาลงดน แตจะวางเสาทกเสาลงบน “ตนเสา” (ดงภาพ) โดยใชกอนหนหรอทอนไมเนอแขงหรอแทงซเมนตหลอรองรบไว แลวใชวธบาก ประกบใหเขากน ใชขอแปและคานบงคบเสาใหตงเขารป เสรจแลวจงประกอบ ตง รอด ระแนง และมงหลงคา ทงนเหตทชาวใตไมนยมฝงเสาลงดนเพราะเมอฝนตกชกสภาพดนออนตว เกรงวาจะท าใหโครงสรางบานพงเสยหาย และอกเหตผลหนงพนดนทชมตลอดป เปนทอยของปลวกและเชอราตางๆ การท าเสาเชนนจงเปนการลดปญหาและปรบตวใหเขากบธรรมชาต

ภาพ : เรอนภาคใต ทรงเตย เสาเรอนตงบนแทนปนเพอรกษาโครงสรางบานและกนปลวก

(ทมา : oknation.net)

2) ภมปญญาในการจดระบบความสมพนธ

การตงถนฐานของชาวใตมสวนส าคญในการก าหนดความสมพนธของผ คน โดยเฉพาะภมศาสตรทเตมไปดวยความหลากหลาย แตชมชนทมความแตกตางกนจากสภาพทางธรรมชาตกอยดวยกนแบบอาศยพงพากน

ชมชนแตละชมชนของภาคใตจะชวยเหลออาศยกน มการแลกเปลยนสนคาทตนเองผลตได เชน ชาวสวนผลไม สวนยางพารา ทอาศยอยในเขตปา ตองการขาว กะป เกลอ ปลา ก งแหง แตงกวา ฯลฯ จากหมบานบนทราบปลกขาวหรอหมทอยชมชนชายฝงตองการของ

170

ปา ผลไม ฟน สมนไพร กสามารถน าไปซอขายแลกเปลยนได การไปมาหาสทเกดขนจากการแลกเปลยนผลผลต ส าหรบชาวใตถอวาเปนการจดความสมพนธของผคนทอยทามกลางสภาพทางภมศาสตรทหลากหลาย ทงนการไปมาหาสของชาวใตไดกอใหเกดความสมพนธทางสงคมซงนบวาเปนแบบฉบบทโดดเดนของชาวใต เรยกวา “เกลอกน”

ธรรมเนยมการเกลอกนนนเกดจากการไปมาหาสดวยความจ าเปนทตองแลกเปลยนผลผลตกน ท าใหชาวบานของชมชนตางๆ ผกไมตรเปนมตรกน เรยกวา “เปนเกลอ” เชน เกลอเขา เปนเกลอกบ เกลอเล ซงหมายถงความผกพนความเปนญาตมตรทเกดขนจากการคาขายแลกเปลยนผลผลตระหวางชาวเขาสวนผลไมกบชาวเลทมวถชวตอยกบทะเล อยางไรกตามความเปนเกลอตอกนกมไดมกฎเกณฑตายตว แตเปนเรองของน าจตน าใจทชาวใตแสดงออกตอกนถงความเปนเพอนพองกน ทงนชาวใตจะเรยกมตรตางชมชนวา “ชาวเมอง” ส าหรบผ ทอาศยหรอมาจากเมองและเรยก “ชาวนอก” ส าหรบคนท านาทอยอ าเภอรอบนอกหรอเขตชนบท สวน “ชาวเหนอ” คอค าทชาวใตใชส าหรบเรยกผ ทท าสวนผลไม ท าสวนยางพารา และ “ชาวเล” ส าหรบคนทยงชพอยกบการประมงชายฝงทะเล

ดงนน ความเปนเกลอกนของชาวใตจงไมใชเพยงการสรางมตรไมตรหรอความผกพนแนนแฟนของชาวใตเทานน แตถอเปนการจดระบบความสมพนธของผคนในสงคมชาวใตดวย

3) ภมปญญาในการรกษาโรค

ภมปญญาในการรกษาโรคของชาวใตมอยหลากหลายคลายกบภมภาคอนๆ แตทโดดเดนและแตกตางจากการใชสมนไพรในการรกษา คอ การน าเอาดนตรมาใชในการรกษา โดยเฉพาะในกลมไทยพทธบรเวณรอบทะเลสาบสงขลา เครองดนตรทนยมน ามาใชกคอ “โตะครม” หรอ “นายมนต” เพอใชบชาผบรรพบรษหรอผตายาย รวมถงเปนการแกเคลดทถกผลงโทษ โดยเชอวาหากผบรรพบรษไดฟงดนตรชนดนจะท าใหหายจากโรค เชนเดยวกบชาวมสลมทมการใชดนตรในการรกษาโรคเรยกวา “เตอร” หรอ “มะตอร” โดยจะมพธกรรมและการสวดแตกตางจากชาวไทยพทธ การรกษาโรคดวยวธดงกลาวของชาวใตถอวาเปนการบ าบดโรคทางจตใจ ซงชวยใหผ เจบปวยมก าลงใจในการตอสกบโรคภยไขเจบได

แตนอกเหนอจากเครองดนตรแลวชาวใตยงมการรกษาดวยวธปะพรมน ามนต โดยเฉพาะผ ปวยทเชอวามสาเหตเกดจากการกระท าของผ ถกคณไสย หรอถกกระท าจากผป ยา

171

ตายาย โดยในกรณนจะใหพระสงฆซงเปนผ ทรงศลรกษาและปดรงควาญ โดย การปะพรมน ามนตเพอใหหายจากโรคภย

4) ภมปญญาทางดานโลกทศนพนบาน

ภมปญญาทปรากฏเปนโลกทศนพนบานของชาวใตมอยอยางหลากหลาย แตทปรากฏเปนลกษณะเดนเปนแบบฉบบส าหรบชาวใต มดงน

(1) โลกทศนเกยวกบสงแวดลอม ชาวใตมความสมพนธอยางแนบแนนกบธรรมชาตในลกษณะทไดรบการเกอกลจากธรรมชาต ดงนนการใชประโยชนจากสงแวดลอมและธรรมชาตจงเปนไปในลกษณะทตองเคารพธรรมชาต การกระท าใดๆ ทเกดขนไมวาจะเปนกบภเขา ทะเล ปาไม ฯลฯ จะมการบอกกลาวสงศกดสทธใหปกปองคมครองตามความเชอเสมอ โดยเฉพาะการใชประโยชนจากปา เชน ตนไมใหญ ฟน ทดนท ากน ฯลฯ ชาวใตจะมการ “ขอปา” โดยเปนพธกรรมทท าขนตอสงศกดสทธกอนการเขาใชประโยชนจากปา โดยในการน าไมออกจากปาเพอใชประโยชนแตละครงไมวาจะเปนการสรางบานหรอการเขาไปใชทดนในปา ชาวใตมกจะมการแสดงความเคารพตอเจาทเจาทางเสมอ โดยในการขอปาจะน าอาหารคาวหวานทผเจาปาเจาเขาชอบมาไหว เชน ขาวสวย ปลามหวมหาง ไกตมทงตว ขนมโค ขนมขาว ขนมแดง กลวย ออย และกงไมตดเปนรปตะขอใหเปนสญลกษณวาเปนการ “ขอ” หลงจากนนจงเขาใชประโยชนตามทตองการ

(2) โลกทศนเกยวกบสถานภาพและบทบาทหญง-ชาย เปนททราบกนดวาสงคมชาวใตเปนสงคมทใหความส าคญตอชายสงกวาหญง ฉะนนจงมการยกยองและใหเกยรตผชายคอนขางสง ทงการเปนหวหนาครอบครว การเปนผปกครอง โดยทกครงจะใหโอกาสผชายกอน ทงนสงคมชาวใตไดคาดหวงในตวผชายสงโดยเฉพาะการเปนผ มความรและมคณธรรม และตองเปนคนจรง คอ เชอถอได ไมเหลวไหล นอกจากนยงมความนยมนบถอ “นกเลง” ซงความเปนนกเลงในความหมายของชาวใต คอ เปนผ มบคลกพเศษ มน าใจ เปนคนใจกวาง กลาไดกลาเสย มความเฉยบขาด รกษาค าพด รกทจะตอส อยางอาจหาญ ส าหรบชาวใตแลวผ ทไดชอวาเปนนกเลงมกมบรวารมากและเปนทยกยองของสงคม ความเปนนกเลงของชาวใตจงถอเปนเอกลกษณของผชายชาวใต

ขณะทผหญงเปนเพศทถกก าหนดใหรกษาคณคาความเปนผหญง โดยชาวใตจะใหคณคาตอพรหมจารของผหญงสง โดยถอกนทวไปวาสตรตองรกนวลสงวนตว ประพฤตตน

172

เรยบรอย ส ารวมกรยามารยาท รกและภกดตอผ เปนสาม ทศนะเชนนมองโดยทวไปๆ อาจเหมอนกบคนทอยในภมภาคอนๆ แตส าหรบชาวใตแลวเรองพรหมจารและการรกนวลสงวนตวเปนเรองทละเอยดออนและมความส าคญมาก สวนอกประการหนงทสะทอนถงบทบาทหญง-ชาย ของชาวใตไดเปนอยางด คอ ชาวใตไมนยมธรรมเนยมใหหญง -ชายพบปะสนทนาหรอเกยวพาราสกน ไมมการ “แอวสาว” แบบชาวเหนอ หรอ “เวาสาว” เหมอนชาวอสาน ผหญงภาคใตจะไมสนทนาปราศรยกบคนแปลกหนา สวนผ ชายกไมนยมพดจาแทะโลมผหญง อยางไรกตามบทบาทหญง-ชายทเกดขนเชนนปจจบนไดมการปรบเปลยนและลดความเขมขนลง เนองจากการศกษาทกวางขวางขนของชาวใตประกอบกบการออกสสงคมภายนอกมากขน

2.4 ภมปญญาทองถนภาคกลาง

ภาคกลางมภมปญญาทส าคญๆ ดงน

1) ภมปญญาในการด ารงชพ

ภาคกลางเปนพนททมสภาพทางภมศาสตรเปนทราบลมและไดชอวาเปนอขาวอน าทส าคญของประเทศไทย โดยมแมน าสายหลกๆ หลายผานหลายสาย เชน แมน าเจาพระยา แมน าปาสก แมน าลพบร เปนตน และดวยลกษณะพนทสวนใหญเปนทราบลมแมน าซงมการท านา ชาวภาคกลางจงมวถชวตและวฒนธรรมทผกพนเกยวกบการปลกขาวหรอเรยกอกอยางหนงวา “วฒนธรรมขาว”

ลกษณะเดนของชาวภาคกลาง คอ การเปนอขาวอน าและเปนททรกษารากเหงาของคนไทย ดวยปจจยทางกายภาพทเปนทลม มแมน าหลายสายไหลผานและพดพาเอาดนตะกอนลงมา ชาวภาคกลางจงมการปลกขาวเปนหลก ซงการท านาปลกขาวในแตละปจะค านงถงสภาพของพนทเปนหลกโดยเฉพาะการเลอกพนธ ขาว เนองจากเปนทราบลม นามน าทวมขงตลอด ดงนนการเลอกชนดหรอพนธ ขาวจ าเปนตองเลอกพนธ ทเหมาะสมกบสภาพภมประเทศทเปนน าทวมขง พนธขาวของภาคกลางมความหลากหลายมาก และแตละพนธตางกมคณสมบตและความเหมาะสมแตกตางกน แตชาวภาคกลางกสามารถคดเลอกพนธขาวไดอยางเหมาะสมลงตว เชน หากเหนวาการท านาปใดมน ามากไมเกน 1 เมตร กจะเลอกพนธ ขาวทปรบตวไดดตอสภาพและความสงของน า โดยจะเลอกพนธขาวชนดทเจรญเตบโตเรวและหนน าไดเกง ขาวชนดทวานกคอ “ขาวนาสวน” สวนอกชนดหนงคอ “ขาวนาเมอง” ทมกจะน ามาใชในเวลาน าทวมขงมากๆ เพราะขาวชนดนมคณสมบตพเศษทล าตนมกจะยาวและทอดออกไป แตก

173

แขนงตามขอตอ และออกรากตามขอได ซงจะเหมาะตอสภาพพนนาทเปนทลมมากๆ หรอสภาพททระดบน าเปลยนแปลงอยางรวดเรว ภมปญญาในการเลอกชนดหรอพนธ ขาวทเหมาะสมกบสภาพพนทของชาวภาคกลางนจงเปนการสะทอนใหเหนถงภมปญญาในการด ารงชพ และถอวาเปนคณคาอกมตหนงของวฒนธรรมขาวของชาวภาคกลาง


เนองจากภาคกลางมพนทสวนใหญเปนทราบลม น าทวมถง การตงบานเรอนของชาวภาคกลางจงมการปรบตวใหสอดคลองกบสภาพทางภมศาสตรของพนท รปแบบหนงทเหนไดทวไปและพบมากในภาคกลาง คอ การสรางบานเรอนใหมลกษณะเปน “เรอนสยาม” (ดงภาพ)

เรอนสยาม ถอเปนภมปญญาของชาวภาคกลางทสะทอนใหเหนถงการปรบตวใหเหมาะสมกบดนฟาอากาศและสภาพทางกายภาพทเปนทลม เรอนสยามของชาวภาคกลางมกจะสรางตามแนวล าน า โดยมการก าหนดต าแหนงในการสรางใหเหมาะสมกบทศทางลม มการออกแบบโครงสรางใหเหมาะสมกบสภาพอากาศของพนท เพราะภาคกลางไดรบอทธจากลมมรสมและมน าหลากอยเปนประจ า ดงนนการปลกบานจะนยมปลกตามแนวตะวน คอ ตะวนออก ตะวนตก และสรางอยรมน า แตจะยกใตถนสงเพอปองกนน าทวมถง ฉะนนคมบานของชาวภาคกลางจงมลกษณะกระจายตวไปรมแมน าและใชทาน าเปนหนาบานในการเขาออกและสญจรไปมา

174

ภาพ : เรอนสยามบานรมแมน าชาวภาคกลาง

(ทมา : ku.ac.th)


กระบวนการถายทอดภมปญญาทองถน เปนการถายทอดองคความรจากชนรนหนงไปสชนอกรนหนงในลกษณะและวธการตางๆ เฉพาะแตละพนท โดยมบรบทแวดลอมเปนตวก าหนดรปแบบและองคประกอบในการถายทอด ทงนไดมนกวชาการหลายทานไดศกษาถงกระบวนการถายทอดภมปญญาไว ดงน

จารวรรณ ธรรมวตร (2531 : 63-70) อธบายวธการถายทอดภมปญญาโดยจ าแนกวธการถายทอดภมปญญาออกเปน 2 ลกษณะ คอ

1) วธการถายทอดภมปญญาแกเดก เปนวธการถายโยงความรของชาวอสานเพอสบทอดจากคนรนหนงมายงคนอกรนหนงซงมหลายวธ ทงนขนอยกบกลมเปาหมายและเนอหาสาระทตองการสอสาร วธการถายโยงความรแกเดกมลกษณะแตกตางจากผ ใหญคอ ตองงาย ไมซบซอน สนกสนานและดงดดใจ เชน การละเลน การเลานทาน และการลองท า ในทนจะเสนอตวอยางเฉพาะการเลนปรศนาค าทายและการเลานทาน

การถายทอดภมปญญาแกเดกในลกษณะการเลนปรศนาค าทาย เปนกระบวนการหนงของการเรยนรโลกรอบตว เชน เรยนรรางกาย เรยนรถอยค า เรยนรปรากฏการณธรรมชาต ลกษณะของพชและสตว การผกปรศนานนผ ใหญจะเรยงรอยเปนถอยค าใหคลองจอง ใหเสยง

175

ใหจงหวะตลอดจนเลอกใชค าทใหภาพพจนทเลยนเสยงธรรมชาต ค าทเปรยบเทยบใหข าขนเพอสรางความดงดดใจและเพอใหเดกจดจ างาย เชน

-ใหญแลวขาวยาวแลวสน แมนหยง? เฉลย.....(เสนผม) -น าพอกนบพออาบ แมนหยง? เฉลย.....(น าลาย) -ออลอทอโปมอพอไปทวทง แมนหยง? เฉลย.....(ลกตา) -เหลกแดงแทงดนแมนหยง? เฉลย.....(มนเทศ) -ขนไดลงบไดตายแหงจากโคน แมนหยง? เฉลย.....(บวบ)

การเลานทานเปนวธการถายโยงความรโดยอาศยความสนกจากตวละครจากเหตการณในทองเรองและวธการเลาทนาสนใจ นทานส าหรบเดกมขนาดสน ตวละครมทงมนษย อมนษย และสตว เนอหานทานเปนเรองของการสรางเสรมนสยและบคลกภาพทสงคมปรารถนา ซงสวนใหญมงเนนจรยธรรม คอ สงทควรท าและไมควรท า นอกจากนเดกๆ จะสนใจนทานอธบายเหต คอ นทานทตอบขอสงสยของมนษย เชน ท าไมกาจงมสด า ท าไมหมาจงเปนศตรกบแมว เปนตน นอกจากนยงมนทานส าหรบเดกทสรางเสรมลกษณะนสย กตญญตอบพการตามฮตคองชาวอสาน

2) วธการถายทอดภมปญญาแกผ ใหญ ในวฒนธรรมหนงๆ มวธการถายโยงภมปญญาแกผใหญหลายรปแบบ เชน วธบอกเลา กจะมการเลาประสบการณหรอถายทอดความรทมความจ าเปนในการด ารงชวตโดยตรง จากผ มประสบการณมากกวาสผ มประสบการณนอยกวา วธการบอกเลานอาจจะใชเวลาในชวงของการรบประทานอาหารเยน เพราะเปนชวงเวลาทครอบครวอยพรอมกนถวนหนา ในสวนของพธสขวญกจะมการสอดแทรกหลกการครองตน หรอค าสงสอนในขณะทมการผกดายทแขนจากผ อาวโส หรอในขณะทหมอขวญทองบทสวดกจะมเกณฑการครองตนสอดแทรกอยดวยเชนกน หรอแมแตพธทางพทธศาสนา พธกรรมในชวงหวเลยวหวตอของชวต การประกอบอาชพ ตลอดจนวธการอานหนงสอ คดหนงสอ และวธแสดงมหรสพ กมกจะมลกษณะของการถายทอดความรภมปญญาสอดแทรกอยดวยเชนกน และการถายทอดภมปญญาแกผ ใหญนยงเปนการรวมกลมทางสงคมเพอท างานรวมกนหรอชวยเหลอกน ผ เลาคอผอาวโสหรอผ ทมความรอบร ซงเลาในโอกาสพเศษ เชน งานศพและพธอยไฟ เปนตน

สามารถ จนทรสรย (2538 :38-39) ไดอธบายการถายทอดภมปญญาทองถนไววา ชาวบานทกหมเหลาไดใชสตปญญาของตนสงสมความร และประสบการณเพอการด ารงชพมา

176

โดยตลอดและถายทอดจากคนรนหนงไปสคนอกรนหนงตลอดมาดวยวธการตางๆ ทแตกตางกนไปตามสภาพแวดลอมของแตละทองถน ทงทางตรงและทางออมโดยอาศยศรทธาทางศาสนา ความเชอถอผสางตางๆ รวมทงความเชอในบรรพบรษเปนพนฐานในการถายทอดเรยนรสบตอกนมาจากบรรพบรษในอดตถงลกหลานในปจจบน ซงพอจะจ าแนกไดคอ

1) วธการถายทอดภมปญญาแกเดก เดกโดยทวไปมความสนใจในชวงเวลาสนในสงทใกลตวซงแตกตางจากผ ใหญ กจกรรมการถายทอดตองงายไมซบซอน สนกสนานและดงดดใจ เชน การละเลน การเลานทาน การลองท า การเลนปรศนาค าทาย เปนตน วธการเหลานเปนวธการสรางเสรมนสยและบคลกภาพทสงสมประสบการณซงสวนใหญมงเนนจรยธรรม

2) วธการถายทอดภมปญญาแกผ ใหญ ผ ใหญถอวาเปนผ ทผานประสบการณตางๆ มาพอสมควรแลวและเปนวยท างาน วธการถายทอดท าไดหลายรปแบบ เชน วธบอกเลาโดยตรง หรอบอกเลาโดยผานพธสขวญ พธกรรมทางศาสนา พธกรรมตามขนบธรรมเนยมประเพณของทองถนตางๆ ดงจะเหนไดโดยทวไปในพธการแตงงานของทกทองถนจะมขนตอนมค าสอนทผ ใหญสอนคบาวสาวอยทกครง รวมทงการลงมอประกอบอาชพตามอยางบรรพชนกมการถายทอดเชอมโยงประสบการณมาโดยตลอด

นอกจากน ว ธการถายทอดภมปญญาทอง ถนยงออกมาในรปของการบนเทงทสอดแทรกในกระบวนการและเนอหาหรอค ารองของบนเทง เชน ในค ารองของลเก ล าตดของภาคกลาง โนรา หนงตะลงของภาคใต หนงประโมทยของภาคอสาน กลอนล า ค าผญา ค าสอย เปนตน ค ารองเหลานจะกลาวถงประวตศาสตรทองถน ขนบธรรมเนยมประเพณของทองถน คตธรรม ค าสอนของศาสนา การเมองการปกครอง การประกอบอาชพ การรกษาโรคพนบาน รวมทงการปฏบตตนตามจารตประเพณตางๆ

เอกวทย ณ ถลาง (2540 : 45-48) ไดศกษาวเคราะหและประมวลลกษณะของการเรยนรของชาวบานจนกอใหเกดการพฒนาภมปญญาทองถน ซงกระบวนการเรยนรตามธรรมชาตของมนษย มดงน

1) ในบรรพกาลมนษยเรยนรทจะด ารงชวตและรกษาเผาพนธของตนใหอยรอดดวยการ “ลองผด ลองถก” ในการหาอาหาร ตอสกบภยธรรมชาต การรกษาพยาบาลเมอเจบปวยตอสแยงชงสงของทอยระหวางมนษยดวยกน และเผชญโชคดวยความเสยงตางๆ เมอประสบความลมเหลวกถงชวตดบหรอบาดเจบ แตถาส าเรจกไดอาหารไดสงของ พนอนตราย ฯลฯ จาก

177

ประสบการณของการลองผดลองถกมนษยกสะสมความรความเขาใจของตนไวแลวสงตอใหแกลกหลานเผาพนธของตนนานๆ เขาสงทประพฤตปฏบตหรอหามประพฤตปฏบตกกลายเปนจารตธรรมเนยมหรอขอหามในวฒนธรรมของกลมคนนนๆ ไป กาลเวลาลวงไปมนษยอาจลมเหตผลทมาของธรรมเนยมปฏบตไปแลว แตรวาในสงคมของตนตองประพฤตปฏบตเชนนนจงจะอยรอดปลอดภยหรอแกไขปองกนปญหาได ความรและประสบการณเหลานไดรบการทดสอบอยตลอดเวลาในการด าเนนชวตจรง บอยครงทภมปญญาเหลานนใชตอไปไมไดเพราะเหตปจจยเปลยนไป สถานการณเปลยนไปมนษยกตองใชปญญาขบคดแกปญหาเอาใหม ตองเสยงชวตกนใหมอก ตอเมอไดเรยนรวาคดอยางไรท าอยางไรจงจะแกปญหาได กจะจดจ าความคดและวธปฏบตนนไวตอไป ถาลมเหลวกจะจดจ าไวเปนขอหามดวยการสงสมประสบการณดงกลาว มนษยกสงสมภมปญญาในการด ารงชพไวมากขน และมความเสยงนอยลง

2) มนษยเรยนรดวยการลงมอกระท าจรง ในสถานการณสงแวดลอมทมอยจรงในกรณของชาวบานในประเทศไทยกจะเหนไดวา ชาวภาคเหนอเรยนรจากการรวมกนจดระบบเหมองฝายเพอการกสกรรมในพนทลมน าหวางเขา แลวคอยๆ พฒนาขนเปนระบบความสมพนธในการแบงปนน าระหวางคนทตงถนฐานอยในลมน าเดยวกน ชาวอสานเรยนรทจะเสาะแสวงหาแหลงดนด าน าชมเปนทท ากน ชาวภาคกลางเรยนรทจะอยกบสภาวะน าหลาก น าทวม น าลด ดวยการปลกเรอนใตถนสง เดนทางดวยเรอและท านาไรใหสอดคลองกบฤดกาล สวนชาวภาคใตกเรยนรทจะพงพากนระหวางคนอยตางถนตางท าเลกนในเชงเขา ลมน า และชายทะเล ดวยการผกไมตรแลกเปลยนผลผลตระหวางพนท การเรยนรและสะสมประสบการณตาง ๆ ไวในเชงสถานการณจรง ปฏบตจรง แลวสงตอไปยงรนลกหลานแบบคอยเปนคอยไปไดกลายเปนแบบธรรมเนยมหรอวถปฏบต

3) การถายทอดความร การเรยนรจากการท าจรงไดพฒนาตอมาจนเปนการสงตอ (transmission) แกคนรนหลงดวยการสาธตวธการ การสงสอนดวยการบอกเลา (oral tradition) ในรปของเพลงกลอมเดก ค าพงเพย สภาษต และการสรางองคความร ไวเปนลายลกษณ (literary tradition) ซงโดยทวไปการถายทอดภมปญญาของชาวบานทกภมภาคมกจะนยม 2 วธ วธการแรก คอ สาธตวธการ และสอนเปนวาจา ในกรณทเปนศลปะวทยาการระดบทมความซบซอนหรอลกซง จงจะใชวธลายลกษณในรปของต ารา เชน ต ารายา ต าราปลกบาน ต าราโหราศาสตร ฯลฯ หรอผกเปนวรรณกรรมค าสอน ค าตกเตอน สภาษต คมอ แผนท และต านาน นทาน สดแตจะสะดวกและจะเหนวาสอดคลองกบพนฐานของชาวบาน การถายทอดทงโดย

178

วาจาและลายลกษณ หรอการสาธตกไมมอะไรตายตวแตจะปรบเปลยนไปตามเหตปจจยทอยในการรบรของคนผ เปนเจาของวฒนธรรม ในบางกรณความรทสงสมไวอาจถดถอย หรอสญหายได

4) การเรยนรโดยพธกรรม กลาวในเชงจตวทยา คอ พธกรรมมความศกดสทธและมอ านาจโนมนาวใหคนทมสวนรวมรบเอาคณคาและแบบอยางพฤตกรรมทตองการเนนเขาไวในตว เปนการตอกย าความเชอกรอบศลธรรมจรรยาของกลมชน แนวปฏบต และความคาดหวงโดยไมตองใชการจ าแนกแจกแจงเหตผล แตใชศรทธา ความขลง ความศกดสทธ ของพธกรรม เปนการสรางกระแสความเชอและพฤตกรรมทพงประสงค ถงแมจะมภมปญญาความรอบรอยเบองหลงพธกรรม กไมมการเนนย าภมปญญาเหลานน แตจะเนนผลทเกดตอส านกของผ มสวนรวมเปนส าคญ ดวยเหตดงนนพธสบชะตาแมน า สบชะตาเมอง บวชตนไม บวชปา พธอปสมบท พธบงสกล พธสขวญในโอกาสตางๆ จงเกดผลทางใจแกผ รวมในพธ และมผลในการวางบรรทดฐานความประพฤต ตลอดจนควบคมพฤตกรรมของคนในสงคมเปนอนมาก รวมทงตอกย าความส าคญของคณคาทางสงคมอยางมพลงดวย พธกรรมจงไมใชเรองเหลวไหลหรองมงาย แตเปนกรรมวธในทางวฒนธรรมทมผลในการปลกฝง บมเพาะ ความเชอในคณคา และแนวทางความประพฤตทพงประสงคตลอดมา โดยเฉพาะอยางยงในสงคมประเพณ แมแตในสงคมสมยใหมทนบถอความเปนเหตเปนผลตอกนของสรรพสงและใหความส าคญตอขอมลเชงประจกษ พธกรรมกยงมคณคาตอการเรยนรทางจตวญญาณ เพราะมนษยยงคงเปนมนษยทมไดอยภายใตกฎเกณฑของวทยาศาสตรฝายเดยว

5) ศาสนา ทงในดานศลธรรมค าสอน ศล และวตรปฏบต ตลอดจนพธกรรมและกจกรรมทางสงคมทมวดเปนศนยกลางของชมชนในเชงการเรยนร ลวนมสวนตอกย าภมปญญาทเปนอดมการณแหงชวต ใหกรอบและบรรทดฐานความประพฤตและใหความมนคงอบอนทางจตใจ เปนทยดเหนยวแกคนในการเผชญชวตบนความไมแนนอนอนเปนสจธรรมอยางหนง สถาบนศาสนาจงมอทธพลตอการเรยนรของคนทอยรวมกนเปนหมเหลา ส าหรบพทธศาสนาในขนปรมตถกมผลตอการพฒนาจตวญญาณใหเปนอสระจากความทกขยากทงปวงส าหรบบคคลผประพฤตปฏบต ศาสนาจงเปนหลกในการหลอหลอมบมเพาะทงความประพฤต สตปญญา และอดมการณแหงชวตไปพรอมๆ กน ถอไดวาเปนการศกษาทมลกษณะเปนองครวมและมอทธพลตอชวตของคนทนบถอศาสนานนๆ ทงโดยตรงและโดยออม อกทงเปนแกนและกรอบในกระบวนการขดเกลาทางสงคม (socialization) ดวย

179

6) การแลกเปลยนความรประสบการณ ระหวางกลมคนทแตกตางกนทงในทางชาตพนธ ถนฐานท ากน รวมไปถงการแลกเปลยนกบคนตางวฒนธรรม ท า ใหกระบวนการเรยนรขยายตว มความคดใหม วธการใหมเขามา ผสมกลมกลนบาง ขดแยงบาง แตท าใหเกดการเรยนรทหลากหลายกวางขวางทงในดานสาระ รปแบบ และวธการ กระบวนการเรยนรของคนในสงคมไทย จงมพลวตโลดโผนกวาเดม สวนหนงไปกบกระแสเทคโนโลย ขอมลขาวสารอนทนสมย สวนหนงไปกบโลกกายภาพหรอธรรมชาต และอกสวนหนงมงมนไปทางจตวญญาณ ขณะเดยวกนกมการกระจายเครอขายและการขยายตวของการเรยนรอยางกวางขวาง สงคมไทยจงกลายเปนสงคมแหงการเรยนรทมทางเลอก (options) ใหแสวงหามากมายไมรจบ และมเครอขายแหงการเรยนรทมทงภมปญญาทงเกาใหมใหพจารณาอยอยางอเนกอนนต

7) การผลตซ าทางวฒนธรรม (cultural reproduction) ในการแกปญหาทงทางสงแวดลอม ทางเศรษฐกจและทางสงคม มคนพยายามเลอกเฟนเอาความเชอและธรรมเ นยมปฏบตทสบทอดกนมาในสงคมประเพณมาผลตซ าทางวฒนธรรมใหสอดคลองกบฐานความเชอเดม ขณะเดยวกนกมการน ามาใชในการแกปญหาในบรบทใหม การผลตซ าทางวฒนธรรมจงเปนกระบวนการเรยนรอกลกษณะหนงทเกดขนตลอดเวลาในสงคมไทย ดงจะเหนไดจากการแสวงหาความมนคงทางจตใจในหมคนทมอาชพตองเสยงโดยการบชาสงศกดสทธตางๆ การทรงเจาเขาผอนมอยดาษดนเพอขอลาภผลแกวกฤตการณในชวตหรอการรกษาโรคภยไขเจบดวยการผสมผสานการแพทยสมยใหมกบสมนไพรและการรกษาทางใจจากหมอเมองและพระสงฆ ตลอดถงการไปใหหมอดท านายทายทกโชคชะตาในยามมทกข เปนตน อยางไรกตามการผลตซ าทางวฒนธรรมเปนกระบวนการเรยนรอยางหนงทยอมมทงทไดผลและไมไดผล สรางสรรคและไมส ร าง สรร ค ซ ง ใน ปจจบนการผลตซ าท าง วฒ นธรรมไ ดถกน ามาใ ชมากในการจดทรพยากรธรรมชาต เชน การบวชปา การสบชะตาแมน า ซงเปนการน าความเชอความศรทธาของคนทเคยมในวฒนธรรมเดมมาปรบประยกตหรอผลตซ าใหมใหเหมาะกบสภาพสงคมทเปลยนแปลงไป

8) ครพกลกจ า กเปนกระบวนการเรยนรอกวธหนงทมมาแตเดมและจะยงมอยตอไป ในทน วธครพกลกจ าเปนการเรยนรในท านองแอบเรยน แอบเอาอยาง แอบลองท าดตามแบบอยางทเฝาสงเกตอยเงยบๆ แลวรบเอามาเปนของตนเมอสามารถท าไดจรง วธนดเผนๆ เปนเสมอนการลกขโมยสงทเปนภมปญญาของผ อน แตในความหมายทเขาใจกนกไมไดสอความในทางชวราย แตเปนวธธรรมชาตธรรมดาของคนในการเรยนรจากผ อน ในชวตจรงของทกคนจะ

180

มพฤตกรรมครพกลกจ าอยไมมากกนอย และถายอมรบนบถอกนวาวธการเรยนรทดประหนงไมส าคญนมคณคาสง มความเปนธรรมชาตในนสยมนษย และเปนทางหาความรทางหนงทมประสทธภาพกจะเปนการสงเสรมกระบวนการเรยนรทเปนผลดอกทางหนงได


ภมปญญาทองถนถอวาเปนทนทางสงคมไทยททรงคณคาและควรเกบรกษาเอาไว ซงทผานมามแนวทางในการอนรกษดงน (จกรกฤษณ ดาวไธสง, 2554 อางในเทดชาย ชวยบ ารง,

2554 : 47-48)

1) คนควาวจย ควรศกษาและเกบรวบรวมขอมลภมปญญาทองถนในดานตางๆ ในระดบทองถน จงหวด ภมภาคและประเทศ โดยเฉพาะอยางยงภมปญญาของทองถน ควรมงศกษาใหไดรความเปนมาในอดตและสภาพการณปจจบน

2) การอนรกษ กระท าโดยการปลกจตส านกใหคนในทองถนตระหนกถงคณคา แกนสาระและความส าคญของภมปญญาทองถนตางๆ สงเสรมสนบสนนการจดกจกรรมตามประเพณและวฒนธรรมตางๆ สรางจตส านกของความเปนคนไทยในทองถนทจะตองรวมกนอน รกษภมปญญาทเปนเอกลกษณของทองถน รวมทงสนบสนนใหมพพธภณฑทองถนหรอพพธภณฑชมชนขน เพอแสดงถงสภาพวถชวตและความเปนมาของชมชน อนจะสรางความรและความภมใจในชมชนทองถน

3) การฟนฟ โดยการเลอกสรรภมปญญาทก าลงจะสญหายหรอทสญหายไปแลวมาท าใหมคณคาและมความส าคญตอการด าเนนชวตในทองถน โดยเฉพาะพนฐานทางจรยธรรม คณธรรมและคานยม

4) การพฒนา ควรรเรมสรางสรรคและปรบปรงภมปญญาใหเหมาะสมกบยคสมยและเกดประโยชนในการด าเนนชวตประจ าวน โดยใชภมปญญาเปนพนฐานในการรวมกลมในการพฒนาอาชพ ควรน าเอาความรดานวทยาศาสตรและเทคโนโลยมาตอยอดในการผลต การตลาดและการบรการ ตลอดจนการปองกนและอนรกษสงแวดลอม

5) การถายทอด โดยการน าภมปญญาทผานการเลอกสรรกลนกรองดวยเหตผลอยางรอบคอบและรอบดานแลวไปถายทอดใหแกคนในสงคมไดรบร เกดความเขาใจ ตระหนกใน

181

คณคา คณประโยชนและปฏบตไดอยางเหมาะสมผานสถาบนครอบครว สถาบนการศกษาและการจดกจกรรมทางวฒนธรรมตางๆ

6) การสงเสรมกจกรรม โดยการสงเสรมและสนบสนนใหเกดเครอขายการสบสานและพฒนาภมปญญาของชมชนตางๆ เพอจดกจกรรมทางวฒนธรรมและภมปญญาทองถนอยางตอเนอง

7) การเสรมสรางเอตทคคะ ควรสงเสรมและสนบสนนการพฒนาศกยภาพของชาวบานผด าเนนงานและปราชญทองถน ใหมโอกาสแสดงศกยภาพดานภมปญญาและพฒนาความรความสามารถไดอยางเตมท จดใหมการยกยองและประกาศเกยรตคณในลกษณะตางๆ รวมทงสงเสรมใหมโอกาสไดรบการยกยองและประกาศเกยรตคณในระดบทสงขนไป

8) การเผยแพรแลกเปลยน การสงเสรมและสนบสนนกจกรรมใหเกดการเผยแพรแลกเปลยนภมปญญาและวฒนธรรมอยางกวางขวาง โดยใหมการเผยแพรภมปญญาทองถนตางๆ ดวยสอและวธการตางๆ สงเสรมและสนบสนนการเผยแพรและแลกเปลยนระหวางกลมและทองถนตางๆ อยางกวางขวางรวมทงประเทศอนๆ ทวโลก


ค าวา “ปราชญชาวบาน” เปนภาษาของคนทวไปทใชเรยก “ผ มธรรมะ มความเมตตา อยากชวยเหลอผ อน ซงคนเหลานมวธคด ท า สรปบทเรยนแลวน ามาเปนความรใหคนเหนไดอยางชดเจน มทงวชาและการปฏบตใหเหน” (อภสทธ ธ ารงวรางกร และทานทพย ธ ารงวรางกร, 2544 : 1-2) หรอผ ทไดรบการยกยองยอมรบจากคนในชมชนวาเปนผ มความร มความสามารถในการใชสตปญญาของตนสงสมความรประสบการณเพอการด ารงชวต พงตนเองไดและมศกดศร มการแบงปนเผอแผและอาศยพลงศรทธาทางศาสนา คตธรรม ความเชอตามค าสอนทางศาสนา รวมถงการน าประวตศาสตรทองถน ขนบธรรมเนยมประเพณวฒนธรรมซงเปนรากเหงาส าคญของกลมตนมาเปนเครองมอ กลไก ในการถายทอดความรหรอประสบการณเหลานน โดยนกวชาการหรอคนทวไปมกเรยกขานยกยองผ มลกษณะดงกลาววา “ปราชญชาวบาน” ดงกรณของปราชญชาวบานหลายทานทมผลงานปรากฏอยางเปนรปธรรม เชน พอมหาอย สนทรธย, พอเชยง ไทยด, พอชาล มาระแสง, พอผาย สรอยสระกลาง, พอค าเดอง ภาษ, พอสทธนนท ปรชญพฤทธ, พอประคอง มนตกระโทก, พอผอง เกตพบลย, พอทศน กระยอม และพอบญเตม ชยลา (สามารถ จนทรสรย, 2536 : 152-156 และวราภรณ หลวงมณ, 2545 : 36-40) ดงน

182

1) พอมหาอย สนทรธย

พอมหาอย สนทรธย เกดเมอป พ.ศ. 2463 อาศยอยบานเลขท 6 หม 4 บานตะแบก ต าบลสลกได อ าเภอเมอง จงหวดสรนทร จบการศกษาชนประถมศกษาปท 4 และบวชเรยนสอบไดนกธรรมเอกเปรยญธรรม 3 ประโยค พอมหาอยไดสงสมประสบการณและภมปญญามาจากบรรพบรษจากทอยในตระกลนกบวชและจากการบวชเรยน โดยไดซมซบเอาหลกธรรมมาเปนหลกในการด าเนนชวตและน ามาประยกตกบการท าเกษตรซงเรยกวา “พทธเกษตร” สมยทยงบวชเรยนไดเหนวธการท าสวนและขดรองกกเกบน าของชาวสวนในภาคกลาง ดงนนเมอไดกลบมาท าการเกษตรอยทบานจงไดน าเอาแนวความคดนนมาประยกตใชในการท าการเกษตรแบบผสมผสาน จนมผ เขามาศกษาดงานบอยครง ท าใหชาวบานและสวนราชการเขาใจผด กลาวหาวาเปนคอมมวนสตปลกระดมชาวบาน บางคนกกลาววาการท าการเกษตรแบบผสมผสานเปนการถอยหลงเขาคลอง แตพอมหาอยกลบเหนวาการท าการเกษตรตามกระแสหลกนนเปนหนทางน าไปสความตายของเกษตรกร พอมหาอยแบงยคแหงการเปลยนแปลงของสงคมออกเปน 4 ยค คอ อตตานวตร ธรรมมานวตร โลกานวตร และวกฤตตานวตร ซงยควกฤตตานวตรนนเปนยคแหงการท าสงครามแยงชงอาหาร อนเปนผลมาจากไมรจกค าวา “พอเพยง” ทงนพอมหาอยสรปองคประกอบส าคญในการท าการเกษตรแบบผสมผสานม 4 องคประกอบดวยกนคอ ดน น า พช และสตว ซงจะเกอกลซงกนและกน อนจะน าไปสการพงตนเองได

2) พอเชยง ไทยด

พอเชยง ไทยด เกดเมอป พ.ศ. 2471 อาศยอยบานเลขท 59 หมท 2 บานอนนต ต าบลยาง อ าเภอศรขรภม จงหวดสรนทร จบการศกษาชนประถมศกษาปท 4 สมยสงครามโลกครงท 2 จากนนไดบวชเรยน 1 พรรษา พอเชยงสงสมประสบการณและภมปญญาจากการไปศกษาดงาน ดรปแบบหรอตวอยางจากผ ทท ามาแลวบาง และเรยนรจากการอาน การฟง และทส าคญกคอการเรยนรดวยตนเอง ทงจากการคนควาและทดลองในสงทตนเองอยากร โดยพอเชยงไดทดลองตอนตนมะพราวมานานกวา 5 ป โดยทดลองตอนตนมะพราวในสวนจ านวน 7 ตน ผลปรากฏวาตายทกตน แตพอเชยงยงไมลมเลกเหมอนดงค าทพอเชยงไดกลาววา “พยายามแลวลมเหลวได แตเราจะไมลมเหลวความพยายาม” พอเชยงเปนนกคนควาและทดลองอยางแทจรง พอเชยงเรยนรจากการพงตนเองจากการสอนของพอแม เรยนรรปแบบการปลกพชจากธรรมชาต การวางแผนออกแบบการปลกพชอาหารในสวนของตนเอง โดย “ปลกพชทกนบอยๆ ไวใกลบาน

183

และปลกพชทนานๆ จงจะไดกนเอาไวไกลออกไป” ซงภมปญญาเหลานพอเชยงไดน าเอามาเผยแพรใหแกสมาชกและผสนใจ

3) พอชาล มาระแสง

พอชาล มาระแสง เกดเมอป พ.ศ. 2475 ปจจบนอาย 70 ป อยบานเลขท 25 หมท 10 บานกดชวย ต าบลค าพระ อ าเภอหวตะพาน จงหวดอ านาจเจรญ พอชาลเรยนจบชนประถมศกษาปท 3 จากนนไดบวชเรยนเปนสามเณรอก 2 ป สอบไดนกธรรมตร ขณะทก าลงเรยนนกธรรมโทอยนนกไดสกออกมาชวยพอแมเลยงววและหนพอแมไปรบจางท างานในตางจงหวดเพราะอยากเปนอสระ พอชาลจงไดสงสมประสบการณจากการไปท างานรบจาง ซงไดรบการดถกและเอาเปรยบ จากนนจงกลบมาทบทวนตวเองวาเปนผสราง เปนผท างานใหคนอนไดร ารวย ดงนนจงหนกลบมาท างานของตวเอง อกทงความรบผดชอบทมตอครอบครวและลกจงตงสตยปฏญาณทจะเอาประสบการณทเคยไปท างานตามทตางๆ มาปรบใชในทดนของตนเอง ดวยความขยนอดทน และมงมน จงประสบความส าเรจในการท างาน ไดมโอกาสไปเผยแพรความรตามทตางๆ และมผสนใจเขามาศกษาเรยนร ในขณะเดยวกนการเปนแหลงภมปญญาประเภทบคคลของพอชาล ท าใหทานเสยสละเวลาในการเผยแพรความรตามทตางๆ จนไมมเวลาในการท างานเลยงชพตนเองและครอบครว ซงทานไดสรปบทเรยนแลวหนหลงกลบมามงมนท างานทเปนพนฐานความส าเรจของตนเอง จงสงผลใหทานสามารถพงตนเองไดอยางมความสข และเปนปราชญชาวบานทเผยแพรความรจากการสงสมประสบการณตรงของตนเองตอสมาชกเครอขายและผสนใจ

4) พอผาย สรอยสระกลาง

พอผาย สรอยสระกลาง เกดเมอป พ.ศ. 2473 อาศยอยบานเลขท 64 หมท 4 บานสระคณ ต าบลโคกลาม อ าเภอล าปรายมาศ จงหวดบร รมย ไดเรยนหนงสอจนจบชนประถมศกษาปท 4 แตดวยความรกในการศกษาเลาเรยนจงไดบวชเปนสามเณรและสอบไดนกธรรมเอกตงแตยงเปนสามเณร ตอมาทานไดบวชเปนพระภกษและเปนอาจารยสอนธรรมะดวย ขณะอยในสมณเพศนนทานเอาจรงเอาจงกบการสรางและพฒนาวดมาก โดยไดรวมกบพระรปอนและชาวบานสรางกฏหลงใหญจนเสรจ หลงจากนนจงยายไปจ าพรรษาทงจงหวดพษณโลก แตทานกไดกลบมาลาสกขาทบาน แตงงาน และไดรบเลอกเปนผใหญบานในป พ.ศ. 2508

184

พอผายไดแกปญญาทงในเรองโจรผ ราย การพนน การสรางโรงเรยน และพฒนาอาชพชาวบาน พอผายไดสงสมประสบการณและภมปญญาจากการบวชเรยน การไดมโอกาสเรยนรในสถานทตางๆ พอผายเหนความจ าเปนวาตองเรยนรวถชวต วฒนธรรมประเพณ ภมรฐศาสตรและประวตศาสตรของพนทนนๆ เพอน ามาปรบประยกตใชและสงสมภมปญญาของตนเอง เพราะเหนวาในอนาคตขางหนายงมปญหาอกมากจงตองเตรยมตวใหพรอมรบสถานการณทจะเขามากระทบตอวถชวต ทงนพอผายไดน าเอาธรรมะมาปรบใชในการด าเนนชวตประจ าวนโดยเปรยบเทยบธรรมชาตกบการด าเนนชวตของคนทวไปวา “ธรรมะ” กคอ “ธรรมชาต” ดงนนผ ทใฝธรรมะจงไมจ าเปนตองบวชเรยนกได แตใหศกษาจากธรรมชาตรอบตวแลวน ามาปรบประยกตรวบรวมเปนภมปญญาของตน

5) พอค าเดอง ภาษ

พอค าเดอง ภาษ เกดเมอไป พ.ศ. 2495 อาศยอยบานเลขท 40 หมท 8 บานโนนเขวา ต าบลหวฝาย กงอ าเภอแคนดง จงหวดบรรมย พอค าเดองเรยนจบชนประถมศกษาปท 4 จากนนไดสงสมภมปญญาประสบการณจากการท างาน การสงเกตจากธรรมชาตแลวน ามาทดลองปฏบตและการทบทวนตวเอง คอมองภาพในอดตและประสบการณทผานมาโดยเฉพาะประสบการณทเคยเหนความอดมสมบรณของทองถนทอยอาศย ปาไมทอดมสมบรณ มอาหารธรรมชาตพอเพยงเลยงคนในชมชน จากปญหาตางๆ ทเขามาในชวตจงเรมดมเหลา สบบหรตามทเพอนบานชกชวน ท าใหมความรสกวามคน 2 คนอยในรางเดยวกนและตอสกนเพอดงไปสการท าความดกบความไมด จนในทสดไดมาคนพบตนเอง อนน าไปสหนทางแหงการตอส กบปญหาเพอแกไขปญหาทตนเองมอยอยางมสต มการคด วเคราะห วางแผนกอนตดสนใจท างานทกครง จากประสบการณในการตอสกบปญหาตางๆ ในการท าอาชพเกษตรเพอหวงอยากรวย ซงน าไปสการกอหนสนมากมายและการทบทวนตนเองจนพบหนทางแหงการสรางสรรคบนดนในทนาของตนเอง น ามารวบรวมเปนภมปญญาของตนเอง และตองการบอกหนทางแหงการอยรอดดวยตนเองกอนทจะเผยแพรแกคนอน

6) พอสทธนนท ปรชญพฤทธ

พอสทธนนท ปรชญพฤทธ เกดเมอป พ.ศ. 2491 ปจจบนอยบานเลขท 34 บานปากชอง ต าบลสนามชย อ าเภอสตก จงหวดบรรมย จบการศกษาชนมธยมศกษาปท 6 สมาชกเครอขายเรยกวา “ครบาสทธนนท” พอสทธนนทเนองจากป และพอแมมอาชพท าการเกษตร ทานไดเหนบทเรยนวาการท าเกษตรเปนการท าลายตนทนสงแวดลอม และมแตการสรางปญหาหนสน

185

พอสทธนนทเกดในชวงรอยตอของการเปลยนแปลงทเกดขน ท าใหเ รยนรประสบการณตางๆ ดวยตนเอง ทานไดแสวงหาความรดวยตนเองอยางไมหยดนงจนไดรบการยกยองวาเปน “ปราชญชาวบานทไมหยดการเรยนร” ซงไดพยายามคนควา วจยดวยตนเอง ศกษาจากหนงสอมากมาย และไดสรปแนวความคดวาชดความรจะตองมหลากหลาย เพราะสภาพแวดลอม ความสามารถในการเรยนรและประสบการณของแตละคนมความแตกตางกน พอสทธนนทเลอกปลกยคาลปตสเปนพชหลกในสวนปาของตนเอง ดวยเหตผลทพนดนแถบนแหงแลงมาก นอกจากนยงเลยงวว แพะ ไก หาน ท าใหมอาหารเหลอกน แลวจงเรมท าเรองสภาพแวดลอม พอสทธนนทเหนวานกพฒนาตองเปนคนในทองถน ไมใชคนนอก ไมเชนนนจะมองไมเหนตวเองและมองสงทเปนของคนอนมาจากภายนอกเปนของดทงหมด และนอกจากนยงไดใหความส าคญกบการศกษาเปนอยางมาก ทงทเปนการสรางระบบการศกษาและการจดกระบวนการเรยนรของเดก โดยกอตงโรงเรยนชมชนอสานขนและไดตงกรมราษฎรสงเสรมขนภายในเครอขาย เพอเปนตวประสานระหวางชนบทกบสวนกลางใหมโอกาสไดมาพบกนและใชเปนทจดท าโครงการรวมกน

7) พอประคอง มนตกระโทก

พอประคอง มนตกระโทก เกดเมอป พ.ศ. 2482 ปจจบนอยบานเลขท 29 หมท 4 ต าบลพลบพลา อ าเภอโชคชย จงหวดนครราชสมา พอประคองเรยนจบชนประถมศกษาปท 4 จากนนจงบวชเรยนจนสอบไดนกธรรมเอก พอประคองไดสงสมประสบการณจากการเรยนรดวยตนเองจากการรบจางในฐานทพทหารอเมรกน ในชวงนนไดซมซบความหมายและคณคาของค าวา “คร” จากพอ วาตองเปนบคคลทมความเสยสละ เมตตา และเอออาทร ไมใชท างานโดยขนอยกบเงน พอประคองสรปการเรยนรของทานวามาจาก 3 สถาบน คอ จากสถาบนศาสนา สถาบนครอบครว และสถาบนการศกษา ทานเหนวาการเรยนเหลานนไมใชเปนเพราะเจตนาทจะเรยนร แตเปนความจ าเปนในการผานประสบการณชวตทยากล าบาก ซงถอวาเปนสจธรรมทไดคนพบ ในขณะทบางคนกไดผานประสบการณความยากล าบากมาเชนเดยวกน แตไมสามารถน ามาสรปเปนบทเรยนของตนเองได เพราะตงฐานไมเปนวาควรด าเนนชวตอยางไร และไมรจกความพอเพยง ซงพอประคองใชหลกธรรมในการวเคราะหปญหาและประสบการณชวตทผานมา แลวจงน ามาปรบใชกบการด าเนนชวตในปจจบน

186

8) พอผอง เกตพบลย

พอผอง เกตพบลย เกดเมอป พ.ศ. 2473 ปจจบนอยบานเลขท 83 หมท 7 บานโนนพรก ต าบลโคกสงา อ าเภอพล จงหวดขอนแกน พอผองจบการศกษาระดบอนปรญญาครพเศษมธยม (พม.) จากนนจงรบราชการครตงแตป พ.ศ. 2494 ท างานทงสายผสอนและสายผบรหารจนเกษยณอายราชการในต าแหนงครใหญเมอป พ.ศ. 2534 หลงจากนนกเรมท าการเกษตรแบบผสมผสาน

พอผองไดสงสมประสบการณเรมจากการทดลองท าดวยตนเอง มการลองผดลองถกแลวน ามาสรปเปนบทเรยน เคยเปนเกษตรกรทใชสารเคมในปรมาณมาก เมอเหนวามผลกระทบเชงลบตอสขภาพและสงแวดลอมจงหนมาใชป ยชวภาพ พอผองไดมโอกาสไปศกษาดงานแลกเปลยนประสบการณจากทตางๆ รวมถงการอานต าราและเหนโครงการของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ซงตอนนนยงไมมทฤษฎใหม แตเปนโครงการเกษตรผสมผสาน ซงทานเหนวาเปนโครงการทเหมาะสมมากทสดกบภาคอสาน เพราะท าใหชาวอสานมกนมใช มเศรษฐกจพอเพยง พอผองไดมการประชมกบสมาชกอยางตอเนองท าใหเครอขายเกษตรของทานมความเขมแขง นอกจากนพอผองและสมาชกในเครอขายยงมการแสวงหาความรใหมๆ เพมขนเปนประจ า เ ชน ไปศกษาดงานทอนๆ เรยนรดวยตวเองบาง จากรายการวทยบาง ท าใหมการน าประเดนจากการเรยนรนนมาพดคยแลกเปลยนกบสมาชกเครอขายอยตลอดเวลา ซงจากการท าเกษตรผสมผสานของพอผองท าใหสรปบทเรยนถงสงทไดรบ 5 ประการ คอ ไดอากาศด ไดอาหารด ไดออกก าลงกายด ไดอายยน และไดเพอนด

9) พอทศน กระยอม

พอทศน กระยอม เกดเมอป พ.ศ. 2471 ปจจบนอยบานเลขท 108 หมท 6 บานโสกน าขาว ต าบลกานเหลอง จงหวดขอนแกน พอทศนบวชเรยนเปนสามเณรตงแตตอนอาย 7 ขวบ จนสอบไดนกธรรมตรเมออาย 10 ขวบ จากนนจงลาสกขามาเรยนหนงสอชนประถมศกษาปท 1 เมออาย 12 ป จนจบการศกษาชนปท 4

พอทศนไดเรยนรภมปญญาดงเดมของบรรพบรษจากการถายทอดการเปนหมอธรรมมาจากพอใหญ ซงท าใหตองรกษาศลรกษาธรรมอยกบตว จากการบวชเรยนไดน าเอาหลกธรรมมาปรบใชกบการด าเนนชวต ท าสมาธเพอคดคนหาทางแกไขปญหา น าเอาปญหาทเกดขนกบตวเองมาเปนบทเรยนและทบทวนเพอหาทางออกในการแกไขปญหาจากทประสบมา ทงการหลง

187

ผดไปกบการดมเหลา สบบหร หลงไปกบกระแสความอยากรวย หลงไปกบการปลกพชเศรษฐกจและพชเชงเดยว จนในทสดไดมการสรปเปนบทเรยนและน ามาปรบเปลยนชวตแบบใหมทเปนการพงตนเอง

10) พอบญเตม ชยลา

พอบญเตม ชยลา เกดเมอป พ.ศ. 2490 ปจจบนอยบานเลขท 68 หมท 4 บางดงบง ต าบลคอนฉม อ าเภอแวงใหญ จงหวดขอนแกน พอบญเตมจบการศกษาชนประถมศกษาปท 4 เมอเดกพอบญเตมอยากเปนครแตดวยฐานะทยากจนจงไมไดเรยนตอ ปจจบนพอบญเตมเรยนจบชนมธยมศกษาปท 6 จากการศกษานอกโรงเรยน นอกจากนพอบญเตมยงสนใจปฏบตธรรมอยเปนนจ พอบญเตมไดสงสมประสบการณและภมปญญาจากปญหาหนสน ถกหลอกลวงหลายครง แตกยงคงยดถอความซอสตย มานะ ขยน อดทน และพงตนเอง ใชแรงงานของตนเองและครอบครวขดสระออมน า ท ากจกรรมตางๆ ในทดนอยางอยากหลายเพอใหม ทมาของรายไดอยางหลากหลายดวยเชนกน โดยมการก าหนดบทบาทใหชดเจนตงแตตน มการอดรรวภายในครอบครวและวางแผนการใชจายในครอบครวอยางรดกม มการส ารวจความตองการของตลาดภายในชมชนกอนทจะผลตพชผกทคนในชมชนบรโภคเปนประจ า

พอบญเตมไดสรปบทเรยนทส าคญคอจะตองท าการออมน าเปนอนดบแรก และตองมกจกรรมอยางหลากหลายทพงพาอาศยกน การเปนผ ใฝหาความร ดงนนจงท าใหทานมโอกาสในการแลกเปลยนประสบการณ จนสามารถน าความรเหลานนมาปรบใชในการด าเนนชวตของตนเองได ซงเปนการพฒนาภมปญญาของตนเองอยางไมหยดยง

11) พระครพพธประชานาถ (หลวงพอนาน สทธสโล)

หลวงพอนาน แหงวดสามคค บานทาสวาง อ าเภอเมอง จงหวดสรนทร ทานเปนพระกรรมฐาน สอนสมาธวปสสนาใหชาวบาน เปนพระอยางเตมเปยม ปฏบตตามหลกไตรสกขา คอ ศล สมาธ ปญญา อยางเครงครด การภาวนาท าใหทานมนคงและมปญญาในการเหนความทกขของชาวบาน และมเมตตากรณาทจะรวมแกปญหากบชาวบาน ซงทานไดสรปวา “ในการแกปญหาของชนบทนน ถาเอาเงนหรอเอาของไปใหโดยไมพฒนาคน เทาไรๆ กจะแกปญหาไมได ถาคนพฒนาแลวถงไมมเงนกแกปญหาได แตถาพฒนาคนดวย มเงนดวย กจะแกปญหาไดดขน”

188

หลวงพอนาน เปนพระสงฆองคแรกทประกาศวาพระสงฆเปนหนชาวบาน “เราอยไดดวยขาวทชาวบานตกบาตร เราตองท าประโยชนใหชาวบานตอบแทน” ค ากลาวของหลวงพอนานจงกลายเปนพลงกระตนใหพระสงฆหลายรปในเขตจงหวดสรนทร และจงหวดใกลเคยงตนตวกนขนมาท างานพฒนาหมบาน ขณะทในสวนของพระสงฆกกลมพระสงฆทเรยกวา “กลมสหธรรมเพอการพฒนา”

นอกจากนทานยงเปนผน าในการสบทอด ประยกตประเพณลงแขกเปนรปนากระชบมตร โดยททกคนรวมกนท านาอยางตงใจ น าผลผลตใสในย งเปนของสวนรวมเรยกวา “สหบาลขาว” เพอแกปญหาความอดอยากของชาวบาน ขณะเดยวกนยงไดพฒนาจตใจชาวบานไปพรอมๆ กบการท ากจกรรมพฒนา ทานจงกลายเปนทพงของชาวบาน และเปนปราชญชาวบานไดอยางแทจรง

6. สรป

“ภมปญญาทองถน” หรอ “ภมปญญาชาวบาน” ในความหมายทเขาใจกนคอองครวมของระบบความรและความคดของชาวบานซงเกดจากการสงสมและตกผลกประสบการณชวตของชาวบานเอง ทงการลองผดลองถก การเรยนรจากการปฏบตจรง การสาธตและการบอกเลา การแลกเปลยนประสบการณชวตระหวางกน เปนตน ซงสงเหลานไดท าใหเกดภมปญญาขน โดยในแตละทองถนแตละภมภาคมลกษณะเฉพาะของภมปญญา

ส าหรบ “ปราชญชาวบาน” ในความหมายกคอผ ทไดรบการยกยองและยอมรบจากคนในชมชนวาเปนผ มความร มความสามารถในการใชสตปญญาของตนสงสมความรประสบการณเพอการด ารงชวต พงตนเองไดและมศกดศร มการแบงปนเผอแผและอาศยพลงศรทธาทางศาสนา คตธรรมและความเชอตามค าสอนทางศาสนา น ามาสรปเปนบทเรยนและประยกตใชกบชวต

กลาวโดยสรป ทงภมปญญาทองถนและปราชญชาวบานตางกมความส าคญตอสงคมไทย เนองจากภมปญญาทองถนเปนรากฐานและพนเพความรของคนไทย ในขณะทปราชญชาวบานเองถอวาเปนเอกบคคลทเปนผทรงความร ทรงธรรม และทรงประสบการณผานรอนผานหนาว ดงนนแนวความคดและการปฏบตของปราชญชาวบานจงเปนแนวทางในการด าเนนชวตและการพงตนเอง

189


1) ภมปญญาทองถนคออะไร มลกษณะและความส าคญตอตนเองและสงคมไทยอยางไร

2) โดยทวไปมการจดแบงสาขาของภมปญญาทองถนเปนอยางไร แตละสาขามความสมพนธกนหรอไม จงใหเหตผล

3) จากการททานศกษาภมปญญาทองถน สามารถน าไปใชประโยชนหรอประยกตใชในชวตประจ าวนอยางไร

4) ปราชญชาวบานคอใคร มสวนส าคญตอทองถนและสงคมไทยอยางไร จงอธบาย

5. “ปราชญชาวบาน” มความสมพนธกบ “ภมปญญาทองถน” อยางไร

190


หวขอเนอหาประจ าบทท 5 การพฒนาสงคมไทย

1. ความหมายของการพฒนา

2. แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต

3. โครงการอนเนองมาจากพระราชด าร

4. ทฤษฎใหม

5. เศรษฐกจพอเพยง



1. ใหค าจ ากดความของค าวา “การพฒนา” ได

2. บอกสาระส าคญของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตแตละฉบบ รวมถงยกตวอยางการประยกตใชแผนพฒนาฯ ในการพฒนาสงคมไทยได

3. อธบายสาระส าคญของโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร และยกตวอยางโครงการอนเนองมาจากพระราชด ารในทตางๆ พรอมทงอธบายหลกการด าเนนงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด ารของแตละแหงได

4. บอกความหมายของ “ทฤษฎใหม” และ “เศรษฐกจพอเพยง” ได

5. น าความรเรอง “ทฤษฎใหม” และ “เศรษฐกจพอเพยง” ไปประยกตใชในชวตประจ าวนได

6. การมยทธศาสตรชาต 20 ป จะท าใหประเทศไทยมการพฒนาอยางไร

ทงน การจดกระบวนการเรยนการสอนในบทนมวตถประสงคหลกใหนกศกษาเกดการเรยนรและใหมความเขาใจถงแนวทางการพฒนาสงคมไทย



2. แบงกลมศกษาเอกสารแผนพฒนาฯ แตละฉบบ และใหแตละกลมเขยนสาระส าคญของแผนพฒนาฯ ทไดรบมอบหมายลงบนกระดาน โดยอาจารยผสอนและนกศกษาชวยกนสรป

191

3. ศกษาวดทศนโครงการอนเนองมาจากพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ และรบฟงทศนะของ ดร.สเมธ ตนตเวชกล เลขาธการมลนธชยพฒนา เกยวกบโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร เกษตรทฤษฎใหม และเศรษฐกจพอเพยง

4. แตละคนน าความรทไดจากการชมวดทศนมาเขยนเรยงความภายใตหวขอ “รปแบบการพฒนาสงคมไทยทเหมาะสม” โดยน าตวอยางโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร แนวคดเกษตรทฤษฎใหม และปรชญาเศรษฐกจพอเพยง (อยางใดอยางหนง) มาใชเปนแนวทางในการอธบาย

5. ศกษาแผนยทธศาสตรชาต 20 ปแลวสรปใหเหนถงวสยทศนและยทธศาสตรตางๆ

6. บรรยายสรปการพฒนาสงคมไทย



2. หนงสอ ต ารา วารสาร บทความ หนงสอพมพ และ Internet

3. วดทศน VCD

4. ใบความร




2. สงเกตและประเมนจากการน าเสนอ การตอบค าถาม

4. ประเมนจากการสรปขอคดทไดจากการชมวดทศน หรอ VCD


192

บทท 5

การพฒนาสงคมไทย

การพฒนาสงคมไทยในระยะทผานมาไดใหความส าคญกบการพฒนาตามแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต อนเปนเครองมอในการชทศทางการพฒนาประเทศ และอกแนวทางการพฒนาหนงกคอทฤษฎใหมและเศรษฐกจพอเพยง ซงเปนแนวทางในการชน าการพฒนาประเทศไปสการเปนสงคมแหงความยงยน ฉะนนเพอเปนการขยายรายละเอยดดงกลาวในบทน จงเปนการน าเสนอถงแนวทางในการพฒนาสงคมไทยผานสงทเรยกวา “แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต” และ “ทฤษฎใหม” รวมถง “เศรษฐกจพอเพยง” ซงในการน าเสนอในครงนจะเรมจากการใหความหมายของการพฒนาเปนอนดบแรก

1. ความหมายของการพฒนา

ค าวา “การพฒนา” ไดมการใชมานานในสงคมไทยและใชอยางหลากหลายในทกๆ วงการ ซงจากการรวบรวมพบวาไดมผใหความหมายไวมากมาย ดงน

“พฒนา” หมายถง การเปลยนแปลงในตวระบบทท าการโดยเปนการเปลยนแปลงดานคณภาพ (Qualitative Change) (อมร รกษาสตย และขดตยา กรรณสต, 2515 : 2)

“พฒนา” หมายถง การเปลยนแปลงทตองการและไดก าหนดทศทางและมงทจะควบคมอตราการเปลยนแปลงดวย (ทตยา สวรรณชฎ, 2517 : 187)

“พฒนา” หมายถง การกระท าใหเกดขน คอ การเปลยนจากสภาพหนงไปสอกสภาพหนงทดกวา (ยวฒน วฒเมธ, 2526 : 1)

“พฒนา” หมายถง การเปลยนแปลงทมการก าหนดทศทาง (Directed Change) หรอการเปลยนแปลงทไดวางแผนไวแนนอนลวงหนา (Planned Change) (สญญา สญญาววฒน,

2526 : 5)

จากทศนะของนกวชาการทไดใหความหมายค าวา “การพฒนา” สรปไดวา การพฒนา หมายถงการท าใหเกดการเปลยนแปลงไปสสภาพทดขนในดานตางๆ โดยแตกตางจากสภาพทเปนอยเดม ฉะนนการพฒนาสงคมไทยจงหมายถง การกระท าทท าใหสงคมไทยเกดความ

193

เปลยนแปลงในทศทางทดขนในดานตางๆ ทงดานคณภาพชวต สาธารณปโภค สงอ านวยความสะดวก เศรษฐกจ สงคม สงแวดลอมและอนๆ

2. แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต

ประเทศไทยมการจดท าแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต เพอใชเปนเครองมอในการบรหารการพฒนาประเทศใหเกดการเรงรดพฒนาสความส าเรจตามวตถประสงคทก าหนดไวในแตละแผนมากวา 4 ทศวรรษ โดยมการรเรมจดท าแผนพฒนาฯ ตงแตป พ.ศ. 2500 และในป พ.ศ. 2504 รฐบาลของจอมพลสฤษด ธนะรชต ไดประกาศใชแผนพฒนาฯ ฉบบแรกขน หลงจากนนการจดท าแผนพฒนาของประเทศไดด าเนนการมาอยางตอเนอง จนกระทงในปจจบนไดจดท าแผนพฒนาฯ ฉบบท 11 แลวเสรจ และไดประกาศใชตงแตวนท 1 ตลาคม พ.ศ. 2554 ถง 30

กนยายน พ.ศ. 2558

แผนพฒนาฯ นบวาเปนทงเครองมอในการลงทนหรอการใชทรพยากรของสงคม และเปนทศทางหรอแนวทางการพฒนาเศรษฐกจและสงคมของประเทศในตลอดระยะเวลากวา 4 ทศวรรษทผานมา ซงการจดท าแผนพฒนาฯ ของชาตไดมววฒนาการและการเปลยนแปลงมาโดยตลอด ทงในเรองของปรชญา และแนวคดการพฒนาเศรษฐกจและสงคมของประเทศ ดง ประสพศร รกความสข (2550 : 41-46; 2553 : 5-6) ไดกลาวถงแผนพฒนาประเทศตงแตแผนท 1 - 11 ไวดงน

2.1 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 1 (พ.ศ. 2504-2509): น าไหล ไฟสวาง ทางด

เปนแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 เปนแผนพฒนาฯ ฉบบเดยวทมระยะเวลาครอบคลมรวม 6 ป ในชวงของการจดท าแผนพฒนาฯ ประเทศไทยจดอยในกลมประเทศยากจน ตองพงพาภาคเกษตรเปนหลก ประชากรมรายไดตอหวต า ขาดแคลนการบรการพนฐาน โดยเฉพาะดานชนประทาน พลงงาน และคมนาคม แผนพฒนาฯ ฉบบท 1 จงไดก าหนดแนวทางหลกในการพฒนาประเทศ โดยเนนดานเศรษฐกจเปนส าคญ มการลงทนในการกอสรางโครงสรางพนฐานของประเทศเปนอนมาก เชน ถนน ทาเรอ เขอนเอนกประสงค โรงไฟฟา ฯลฯ เพอสนบสนนใหเกดการลงทนของภาคเอกชน และเพอเพมผลผลตทางสาขาเกษตรและอตสาหกรรม อนจะชวยใหเศรษฐกจของประเทศกาวหนาอยางรวดเรว

194

การพฒนาประเทศในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 ไดผลกดนใหเศรษฐกจของประเทศเจรญรดหนาไปอยางเหนไดชดเจน โดยขยายตวเฉลยถงรอยละ 8.7 ตอป รายไดเฉลยตอหวเพมสงขน มลคาสนคาออกขยายตวอยางรวดเรว ดลการช าระเงนของประเทศมฐานะเกนดล ทนส ารองระหวางประเทศมมลคาสงขนถง 924 ลานเหรยญสหรฐฯ สวนดานโครงสรางพนฐานไดเนนงานชลประทาน การกอสรางและบรณะทางหลวงแผนดน ตลอดจนเรมสงพลงงานไฟฟาจากโครงการยนฮและโครงการไฟฟาลกไนตทกระบ เปนตน

2.2 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 2 (พ.ศ. 2510-2514): กระจายโครงสรางพนฐานสชนบท

ยทธศาสตรการพฒนาของแผนพฒนาฯ ฉบบท 2 ยงคงด าเนนการลงทนโครงสรางพนฐานตอเนองจากแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 ใหสมบรณยงขน และใหความส าคญกบการกระจายการพฒนาใหเกดผลทวประเทศ โดยเฉพาะอยางยงในเขตทรกนดารและหางไกลความเจรญ เพอปรบฐานะของประชาชนในชนบท ดงจะเหนไดจากงบประมาณรอยละ 75-80

ของงบพฒนาทงหมดเปนการลงทนในสวนภมภาค รวมทงยงมโครงการพเศษ เชน โครงการพฒนาภาค โครงการเรงรดพฒนาชนบท และโครงการชวยเหลอชาวนา เปนตน รวมทงเรมใหความส าคญกบการพฒนาสงคม

ผลการพฒนาท าใหอตราการขยายตวทางเศรษฐกจโดยเฉลยรอยละ 7.2 ตอป อยางไรกตาม แมวาการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจจะอยในระดบทนาพอใจ แตปรากฏวาชองวางของรายไดในหมประชากรของประเทศ และระหวางภมภาคของประเทศเรมหางกนมากยงขน เนองจากประชาชนทอยใกลบรการพนฐานไดใชประโยชนมากกวาผ ทอยหางไกล สวนดานการขยายบรการพนฐานมก าลงการผลตพลงงานไฟฟาขนกวาเทาตว ถนนทวประเทศเพมขนถงรอยละ 38 และการชลประทานเพมขนเกอบเทาตว

2.3 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 3 (พ.ศ. 2515-2519): จากเศรษฐกจสการพฒนาสงคม

ปญหาการกระจายรายไดทรนแรงมากขนในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 2 ท าใหมการใหความส าคญกบการพฒนาสงคมในแผนพฒนาฯ ฉบบท 3 มากขน โดยในดานการลดความแตกตางของรายไดและบรการสงคมเนนการด าเนนงานแนวใหม 3 แนว คอ การลดอตราการเพมขนของประชากร การกระจายบรการดานเศรษฐกจและสงคม และการสรางโอกาสและขด

195

ความสามารถของประชาชนใหไดรบประโยชนจากบรการพนฐานทางเศรษฐกจและสงคมมากยงขน

ขณะเดยวกน ไดเรงปรบโครงสรางเศรษฐกจ และขายขดความสามารถทางการผลตใหสงขน เปาหมายส าคญคอการเพมผลผลตทางการเกษตร เพอเพมรายไดแกประชาชนในชนบท พรอมทงสงเสรมการสงออกและปรบปรงโครงสรางการน าเขาเพอรกษาเงนทนส ารองระหวางประเทศใหมนคง

การพฒนาประเทศในชวงแผนพฒนาฯ ฉบบท 3 เรมขนในภาวะทเศรษฐกจของโลกและของประเทศไทยไมเอออ านวย โดยเฉพาะราคาน ามนทเพมขนถง 4 เทา ท าใหเกดภาวะเงนเฟอและเศรษฐกจชะงกงน รฐบาลจ าเปนตองด าเนนมาตรการหลายอยางเพอคลคลายปญหา สงผลใหอตราการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเพมขนรอยละ 6.5 ตอป พนทชลประทานเพมขนรอยละ 36 ถนนจากไรนาสตลาดเพมขนเปนรอยละ 50 ของระยะทางทงหมด ขณะทดานสงคม อตราการเพมของประชากรลดลงจากรอยละ 3.1 ในป พ.ศ. 2514 เหลอเพยงรอยละ 2.6 ในป พ.ศ. 2519 อยางไรกตาม ยงมปญหาความไมเสมอภาคทางการศกษา และการขาดแคลนดานสาธารณสขในเขตชนบท

2.4 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 4 (พ.ศ. 2520-2524): กระจายความเจรญสชนบท

เนองจากการพฒนาในชวงทผานมาเนนเฉพาะในสวนกลาง ประกอบกบการเกดภาวะเงนเฟอ การวางงาน ความเหลอมล าทางรายไดและสงคม และความไรเสถยรภาพทางการเมอง (หลงเหตการณ 14 ตลาคม พ.ศ. 2516 และ 6 ตลาคม พ.ศ. 2519) แผนพฒนาฯ ฉบบท 4 จงมงกระจายความเจรญสภมภาค โดยเนนการพฒนาทส าคญ 2 แนวทาง คอ

1) เนนการฟนฟเศรษฐกจของประเทศ ดวยการมงขยายการผลตดานการเกษตร และปรบโครงสรางอตสาหกรรมเพอขยายการสงออก การกระจายรายได และการมงานท าในภมภาค พรอมทงใหความส าคญกบการผลตเพอทดแทนการน าเขา และเรงรดการสงออก

2) เรงบรณะและปรบปรงการบรหารทรพยากรหลกของชาตใหเกดประโยชนแกประชาชนสวนใหญ ทงทดน แหลงน า ปาไม และเหมองแร

196

ผลการพฒนาท าใหเศรษฐกจขยายตวรอยละ 7.4 ตอป สงกวาเปาหมายเลกนอย การผลตในดานตางๆ ขยายตวสงกวาเปาหมาย ยกเวนดานทส าคญคอเกษตรและอตสาหกรรมเพมขนต ากวาเปาหมาย ประกอบกบการทไมสามารถรกษาระดบราคาสนคาเกษตรใหอยในระดบสงทวประเทศ ท าใหประชากรในภาคการเกษตรมรายไดต ากวาผประกอบอาชพในภาคอนๆ มาก นอกจากการทตองพงพาพลงงานจากตางประเทศท าใหประเทศไทยขาดดลการคา ทงการกระจายบรการสงคมทไมเพยงพอและไมทวถง ประชาชนในเขตชนบทยงคงลาหลงและยากจน ประกอบกบทรพยากรธรรมชาตทเสอมโทรมลงมาก ท าใหประสทธภาพการผลตทางการเกษตรอยในระดบต า

2.5 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 5 (พ.ศ. 2525-2529): ยดพนทในการพฒนาทงรบและรก

การประเมนผลการพฒนาทผานมาพบวา การเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเปนไปตามเปาหมายในระดบทนาพอใจ แตปญหาความยากจนของประชาชนในเขตชนบทยงคงอย ในระดบสง แผนพฒนาฯ ฉบบท 5 จงปรบแนวทางการพฒนาประเทศ “แนวใหม” ใหมลกษณะเปนแผนนโยบายท “ยดพนท” เปนหลกในการวางแผนก าหนดแผนงานและโครงการ เชน พนทเปาหมายเพอการพฒนาชนบท พนทชายฝงทะเลตะวนออก และพนทเมองหลก เปนตน โดยเนนการแกไขปญหาความยากจนในเขตชนบทลาหลงในภมภาคตางๆ เพอใหชาวชนบทพออยพอกน และชวยเหลอตวเองไดในทสด เนนความสมดลในการแกปญหาเศรษฐกจและสงคมของประเทศ ระดมความรวมมอจากภาคเอกชนใหเขามารวมแกไขปญหาเศรษฐกจ และปฏรประบบการบรหารงานพฒนาของรฐทกภาคสวน

ในชวงระยะเวลาของแผนพฒนาฯ ฉบบท 5 เศรษฐกจโลกอยในภาวะซบเซา อนเปนผลเนองมาจากวกฤตการณราคาน ามน ท าใหประเทศตางๆ ตองปรบนโยบายและมาตรการทางเศรษฐกจเพอความอยรอด การกดกนทางการคามมากยงขน รฐบาลไทยตองด าเนนมาตรการหลายประการเพอรกษาการเจรญเตบโตและเสถยรภาพทางเศรษฐกจไว รวมถงการปรบคาเงนบาท มาตรการประหยด การนยมไทย และการรวมใจสงออก

แมวาการขยายตวทางเศรษฐกจโดยสวนรวมจะมอตราต าโดยเฉลยรอยละ 5.4 ตอป แตการพฒนาหลายประการประสบความส าเรจอยางนาพอใจ เชน การแกไขปญหาความยากจนในชนบทลาหลง สามารถจดโครงการเขาไปแกไขปญหาไดตามเปาหมาย ชวยให

197

ประชาชนไดรบประโยชนจากการพฒนา สวนดานการกระจายบรการทางสงคมสามารถด าเนนการไดกวางขวางมากยงขน

2.6 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 6 (พ.ศ. 2530-2534): ผลกดนความเจรญสภมภาคอยางตอเนอง

แผนพฒนาฯ ฉบบท 6 เปนแผนทมงยกระดบการพฒนาประเทศใหเจรญกาวหนาตอไปในอนาคต ควบคไปกบการแกไขปญหาทสงสมมาตงแตอดต โดยมแนวทางทส าคญ คอ การเพมประสทธภาพในการพฒนาประเทศ ทงดานทรพยากรมนษย วทยาศาสตรและเทคโนโลย ทรพยากรธรรมชาต ตลอดจนปรบปรงระบบการบรหารและการจดการ โดยยดหลกการท างานอยางเปนระบบครบวงจร ปรบปรงระบบการผลตการตลาด และยกระดบคณภาพปจจยพนฐานทางเศรษฐกจ เพอลดตนทน ทงยงมงกระจายรายไดและความเจรญไปสภมภาคและชนบทมากขน เพอสรางความเปนธรรม โดยก าหนด 10 แผนงานครอบคลมการพฒนาดานตางๆ เชน แผนพฒนาคน สงคม และวฒนธรรม แผนพฒนาระบบการผลต การตลาด การสรางงาน และแผนพฒนาชนบท เปนตน

ผลการพฒนาท าใหเศรษฐกจของประเทศไดฟนตวและขยายตวอยางตอเนองในอตราเฉลยสงถงรอยละ 10.9 ตอป นบเปนอตราสงสดของการพฒนาเศรษฐกจในชวง 25 ปทผานมา ดวยปจจยสนบสนนจากการขยายตวของการสงออก การลงทนและการทองเทยว และเสถยรภาพการเมองทมนคง สงผลใหภาระหนสนตางประเทศลดลง ทนส ารองเงนตราตางประเทศเพมสงขน มการจางงานเพมขนอยางมากในภาคอตสาหกรรมและบรการ รวมทงมการบรรเทาปญหาน าทวมและการจราจรในกรงเทพฯ

แตในขณะเดยวกน ไดมปญหาความไมสมดลเกดขนหลายประการ คอ ความเหลอมล าของรายไดระหวางกลมครวเรอน และระหวางชนบทกบเมองมมากขน บรการพนฐานไมพอเพยง ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมถกท าลายและเสอมโทรมลงไปมาก ตลอดจนปญหาทางสงคมไดทวความรนแรงยงขน

2.7 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 7 (พ.ศ. 2535-2539): เพอการพฒนาคณภาพชวตและสงแวดลอม

แผนพฒนาฯ ฉบบท 7 เปนแผนทมงสการพฒนาทมคณภาพและยงยน โดยใหความส าคญกบการสรางความสมดลของการพฒนา 3 มต ดงน

198

1) การรกษาการขยายตวทางเศรษฐกจใหอยในระดบทเหมาะสมและมเสถยรภาพ ดวยการเพมประสทธภาพการผลตและปรบโครงสรางการผลตดานการเกษตร เนนใหเอกชนเปนแกนน าในการพฒนาอตสาหกรรมและการลงทนจากตางประเทศ โดยภาครฐเปนผสนบสนน รวมทงการพฒนาปจจยสนบสนนทงดานวทยาศาสตรและเทคโนโลย บรการพนฐาน และการจดหาพลงงาน

2) การกระจายรายไดและการพฒนาไปสภมภาคและชนบทใหกวางขวางยงขน โดยการยกระดบรายไดของเกษตรกร เสรมสรางศกยภาพของจงหวดทจะเปนศนยกลางกระจายอตสาหกรรมในภมภาคตางๆ และกระจายอ านาจการบรหารงานพฒนาในสสวนภมภาคและทองถน

3) เ ร ง รดพฒนาทรพยากรมนษย คณภาพช วต ส งแวดลอม และทรพยากรธรรมชาต โดยกระจายโอกาสและปรบปรงคณภาพการศกษา การสาธารณสข พฒนาจตใจ วฒนธรรมและสงคม เพอใหประชาชนปรบตวไดทนกบการเปลยนแปลง และผนกก าลงภาคตางๆ ในการปองกนและแกไขปญหาสงแวดลอม

ผลการพฒนาท าใหอตราการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเฉลยรอยละ 8.1 ตอป โดยรายไดตอหวประชากรเพมขนจากป พ.ศ. 2504 ทเรมใชแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 ถง 28 เทา ฐานะการคลงของรฐบาลมความมนคงมาก มงบประมาณเกนดลตดตอกนมาเปนปท 9 และทนส ารองระหวางประเทศสงถง 38,700 ลานเหรยญสหรฐฯ ท าใหธนาคารโลกประกาศใหประเทศไทยหลดพนจากประเทศทยากจน (รายไดเฉลยตอหวตอปเกน 1,500 ดอลลารสหรฐฯ) ประชากรมมาตรฐานชวตความเปนอยทดขน โดยไดรบการจดอนดบใหเปนประเทศทมอตราการพฒนาคนทเรวมากเปนอนดบ 2 ของโลก อยางไรกตาม การพฒนาทมงเนนการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเปนหลกท าใหเกดปญหาดานอนๆ ตามมา

2.8 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 8 (พ.ศ. 2540-2544): กาวสกระบวนทศนใหมในการพฒนาประเทศ

การประเมนผลการพฒนาทผานมา ไดบทสรปวา “เศรษฐกจด สงคมมปญหา การพฒนาไมยงยน” แผนพฒนาฯ ฉบบท 8 จงปรบแนวคดใหมในการพฒนาประเทศจากเดมทเนนการพฒนาเศรษฐกจ มาเปนการมงเนนพฒนา “คน” เปนเปาหมายหลก โดยก าหนดใหคนเปนศนยกลางการพฒนา และมงพฒนาศกยภาพของคน พฒนาสภาพแวดลอมของสงคมใหเออ

199

ตอการพฒนาคน เสรมสรางศกยภาพการพฒนาของภมภาคและชนบทเพอยกระดบคณภาพชวตของประชาชนอยางทวถง พฒนาสมรรถนะทางเศรษฐกจเพอสนบสนนการพฒนาคน ฟนฟบรณะทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และก าหนดแนวทางการแปลงแผนสการปฏบต โดย การจดท าแผนงานหรอโครงการทยดหลกการ พนท ภารกจ และการมสวนรวม (area function

participation : AFP)

อยางไรกตาม วกฤตเศรษฐกจทเกดขนในป พ.ศ. 2540 ไดสงผลกระทบตอเศรษฐกจสวนรวมอยางรนแรง สงผลใหเศรษฐกจฟนตวชา แตตอมาเรมมเสถยรภาพมากขน จนสามารถมศกยภาพและระดบคณภาพชวตของคนไทยโดยรวมดขน ระบบบรการสาธารณสขมความกาวหนาขน ประชาชนไดรบการคมครองดานประกนสขภาพเพมขน แตยงคงมปญหาดานคณภาพการศกษาทยงไมกาวหนาเทาทควร

การเนนกระบวนการมสวนรวมในการจดท าแผนพฒนาฯ นบเปนจดเรมตนส าคญทท าใหประชาชนทกภาคสวนไดมบทบาทรวมกนในกระบวนการพฒนาประเทศ โดยมการรวมกลมกนเปนประชาคมในหลายรปแบบ มเครอขายเชอมโยงกนอยางกวางขวาง และมการท างานกบภาครฐในลกษณะหนสวน ซงเปนพนฐานส าคญของการพฒนาประเทศ

2.9 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 9 (พ.ศ. 2545-2549): อญเชญปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงมาน าทางการพฒนา

ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต (สศช.) ไดอญเชญปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง มาเปนปรชญาน าทางในการพฒนาและบรหารประเทศ ควบคกบการด าเนนการตอเนองจากแผนพฒนาฯ ฉบบท 8 ทยดคนเปนศนยกลางของการพฒนา โดยใหความส าคญกบการพฒนาทสมดล ทงดานตวคน สงคม เศรษฐกจ และสงแวดลอม เพอพฒนาสสงคมทเขมแขงและมดลยภาพใน 3 ดาน คอ สงคมคณภาพ สงคมแหงภมปญญาและการเรยนร และสงคมทสมานฉนทและเอออาทร

ผลการพฒนาในระยะแผนพฒนาฯ ฉบบท 9 เศรษฐกจมเสถยรภาพและขยายตวไดอยางตอเนอง ในอตราเฉลยรอยละ 5.7 ตอป เสถยรภาพทางเศรษฐกจปรบตวสความมนคง ความยากจนลดลง ดานคณภาพชวตของคนไทยดขน โดยรอยละ 96.3 มหลกประกนสขภาพ และสวนใหญไดรบบรการโครงสรางพนฐานและบรการสงคมมากขน การเพมประสทธภาพการบรหารจดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมมความกาวหนามากขน แตยงไมสามารถรกษา

200

สมดลระหวางการอนรกษและการใชประโยชนไดเทาทควร ขณะทยงมปญหาดานคณภาพการศกษา และความเหลอมล าทางรายได

2.10 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 10 (พ.ศ. 2550-2554): ปรชญาของเศรษฐกจพอเพยงสสงคมอยเยนเปนสขรวมกน

แผนพฒนาฯ ฉบบท 10 ไดก าหนดวสยทศนการพฒนาส “สงคมอยเยนเปนสขรวมกน” โดยใชแนวปฏบตตามปรชญาเศรษฐกจพอเพยง เพอเปนการสรางภมคมกนใหแกครอบครว ชมชน สงคม และประเทศชาต มการพฒนาแบบองครวมทยดคนเปนศนยกลางการพฒนา และใหความส าคญกบการน าทนสงคม ทนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม และทนเศรษฐกจ มาใชประโยชนอยางบรณาการและเกอกลกน โดยใช 5 ยทธศาสตรหลกเพอน าไปสการพฒนาทมนคงและยงยน ไดแก การพฒนาคณภาพคนและสงคมไทยสสงคมภมปญญาและการเรยนร การเสรมสรางความเขมแขงของคนไทยและสงคมใหเปนรากฐานทมนคงของประเทศ การปรบโครงสรางเศรษฐกจใหสมดลและยงยน การจดการทรพยากรธรรมชาต ความหลากหลายทางชวภาพ และสงแวดลอม ตลอดจนการสรางธรรมาภบาลในการบรหารจดการประเทศ

2.11 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 11 (พ.ศ. 2555-2559): การสรางสงคมอยรวมกนอยางมความสข ดวยความเสมอภาคเปนธรรม และมภมคมกนตอการเปลยนแปลง

แผนพฒนาฯ ฉบบท 11 ไดก าหนดวสยทศนประเทศไทยสป 2570 โดยเปนแผนพฒนาฯ ทจดท าขนจากการพจารณาแนวโนมหลกทประเทศไทยตองเผชญในชวง 20 ปขางหนา เปนปจจยภายนอกและปจจยภายใน เชน แนวโนมการเปลยนแปลงของเศรษฐกจโลก การรวมตวทางเศรษฐกจในภมภาค การเปลยนแปลงโครงสรางประชากรสสงคม ผ สงอาย ความกาวหนาทางเทคโนโลย สถานการณดานพลงงาน และภาวะโลกรอน แผนพฒนาฯ นจงมการเตรยมความพรอมลวงหนา ใหประเทศเกดภมคมกนตอการเปลยนแปลง และก าหนดบทบาทของประเทศทกอใหเกดประโยชนสขกบประชาชน โดยมงเนนใหคนไทยภาคภมใจในความเปนไทย มมตรไมตรบนวถแหงความพอเพยง ยดมนในวฒนธรรมประชาธปไตย และหลกธรรมาภบาล การบรการสาธารณะขนพนฐานททวถงมคณภาพ สงคมมความปลอดภยและมนคงอยในสภาพแวดลอมทด เกอกลและเอออาทรซงกนและกน ระบบการผลตเปนมตรกบสงแวดลอม ม

201

ความมนคงดานอาหารและพลงงาน อยบนวถเศรษฐกจทพงตนเองและแขงขนไดในเวทโลก สามารถอยในประชาคมภมภาคและโลกไดอยางมศกดศร (ประสพศร รกความสข, 2553: 5-6)

อาจกลาวไดวา ทศทางการวางแผนพฒนาประเทศของแผนพฒนาฯ แตละฉบบมจดเนนทแตกตางกน โดยสามารถแบงเปน 4 ระยะ (ดงตาราง) ไดแก ระยะท 1 แผนพฒนาฯ ฉบบท 1-4 สองทศวรรษแรกของการพฒนาเปนการมงการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจเปนหลก ระยะท 2 แผนพฒนาฯ ฉบบท 5-7 จดเปลยนของแผนพฒนาฯ มงกระจายความเจรญสภมภาค ระยะท 3 แผนพฒนาฯ ฉบบท 8-9 การกาวสกระบวนทศนใหมการพฒนาทนอมน าหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยงเปนปรชญาพนฐานและยดคนเปนศนยกลาง และระยะท 4 ฉบบท 10-11 สสงคมอยเยนเปนสขและการสรางชาตสอนาคตทยงยน

ววฒนาการ แผนพฒนาเศรษฐกจ

และสงคมแหงชาต จดเนน

ระยะท 1 ฉบบท 1-4 มงการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและพฒนาโครงสรางพนฐานเปนหลก

ระยะท 2 ฉบบท 5-7 มงกระจายความเจรญไปสภมภาคทองถน

ระยะท 3 ฉบบท 8-9 น าหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยงเปนปรชญาพนฐานและยดคนเปนศนยกลางของการพฒนา

ระยะท 4 ฉบบท 10-11 เนนสงคมอยเยนเปนสขและการสรางชาตสอนาคตทยงยน

ตาราง : จดเนนของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 1-11

3. โครงการอนเนองมาจากพระราชด าร

โครงการอนเนองมาจากพระราชด าร ถอก าเนดขนตงแตป 2489 โดยพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดทรงพฒนาขนดวยพระราชหฤทยทมงมนเพอพฒนาความเปนอยของราษฎร ตลอดรชสมยของพระองค นบแตทมการเสดจขนครองราชย พระองคไดทมเทพระวรกายและทรงอทศเวลาเพอแกปญหาและพฒนาความเปนอยของราษฎรใหดขนผานโครงการตางๆ มากมาย หนงในโครงการทส าคญ คอ โครงการอนเนองมากจากพระราชด าร

202

3.1 ความเปนมาของโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร

โครงการอนเนองมาจากพระราชด ารวา ถอก าเนดตงแตพระบาทสมเดจพระเจาอยหวเสดจขนครองราชย จากการทพระองคทรงอทศเวลาในการเสดจพระราชด าเนนเยยมเยยนราษฎรในถนทรกนดารทวทกภาคของประเทศเพอพฒนาความเปนอยของราษฎรไทย การพฒนาโครงการอนเนองมาจากพระราชด ารเรมแรกเปนเรองการแพทยและงานสงคมสงเคราะหเปนสวนใหญ เนองจากในระยะเวลานนกจการดานการแพทยของไทยยงไมเจรญกาวหนาเทาทควร พระราชกรณยกจในระยะนจงเปนการชวยเหลอบรรเทาความเดอดรอนของราษฎรเฉพาะหนา กลาวคอ ไมมลกษณะโครงการพฒนาเตมรปแบบอยางในปจจบน เชน ป พ.ศ. 2489 ทรงรบทจะด ารงต าแหนงพระบรมราชปถมภ สภากาชาดไทย ป พ.ศ. 2493 ทรงพระราชทานทรพยสวนพระองค จ านวน 500,000 บาท สรางอาคาร มหดลวงศานสรณ ในสถานเสาวภา เพอใชในกจการดานวทยาศาสตรและผลตวคซน บ ซ จ แกปญหาผ ปวยวณโรค ทรงรเรมสรางภาพยนตรสวนพระองคจดฉายเพอน ารายไดสรางตกวชราลงกรณ สภากาชาดไทย และอาคารทางการแพทย โรงพยาบาลภมพล ทรงพระราชทานพระราชด ารใหมการศกษาวจยและสนบสนนในการคนหาวธสรางเครองกลนน าเกลอใชเองจนมคณภาพทดเทยมกบตางประเทศ นอกจากนยงมโครงการแพทยหลวงพระราชทานสรางเรอ “เวชพาหน” เพอเปนการชวยเหลอ รกษาพยาบาลราษฎรทมบานเรอนตงอยตามล าน าและรมแมน า ซงไดด าเนนการมากระทงปจจบน นอกจากนในป พ.ศ. 2494 ยงทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหกรมประชาสงเคราะหน าพนธปลาหมอเทศจากปนง มาเลยงในสระน าพระทนงอมพรสถาน แลวแจกพนธปลาใหแกผ ใหญบานทงประเทศเพอเพมอาหารโปรตนใหแกราษฎรไดบรโภค ในป พ.ศ. 2495 ทรงพระราชทานรถบลโดเซอรใหหนวยต ารวจตระเวนชายแดน คายนเรศวร น าไปใชสรางถนนเขาไปยงบานมงคล ต าบลหนเหลกไฟ อ าเภอหวหน จงหวดประจวบครขนธ ซงนบวาเปนโครงการอนเนองมาจากพระราชด ารโครงการแรกทมการพฒนาในสวนของชนบท และในป พ.ศ. 2496 ทรงพระกรณาใหสรางอางเกบน าเขาเตา อนถอเปนโครงการพระราชด ารทางดานชลประทานแหงแรกของพระองค

(คณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 2539 : 7-9)

3.2 ลกษณะของโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร

โครงการอนเนองมาจากพระราชด ารในระยะแรกๆ นน สามารถแบงออกเปน 2 ลกษณะ คณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร (2539 : 10) คอ

203

1) โครงการทมลกษณะศกษา คนควา ทดลองเปนการสวนพระองค เปนการเตรยมพระองคในดานขอมลและความรอบรทจะทรงน าไปประยกตใชในการแกปญหาและเผยแพรแกเกษตรกรใหถกตอง และเหมาะสมกบสภาพสงคมและสงแวดลอมในแตละทองถน

2) โครงการทมลกษณะเรมเขาไปแกไขปญหาหลกของเกษตรกร สบเนองจากเกษตรกรประสบปญหาและมความเดอดรอนในการท าเกษตรกรรม ซงในขณะทพระองคทรงมโครงการทดลองและเรยนรไปดวยนน กทรงเรมเขาสการด าเนนการเพอแกไขปญหาของเกษตรกรอยางแทจรง ระยะแรกๆ โครงการอยบรเวณรอบๆ ทประทบในสวนภมภาค โดยรปแบบของการพฒนาและแกไขปญหา คอ การพฒนาแบบผสมผสาน (Integrated Development) หลงจากนนโครงการในลกษณะนกคอยๆ ขยายออกไปสสงคมเกษตรกรในพนทกวางขวางขน

อยางไรกตาม โครงการอนเนองมาจากพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหวนบวามเปนจ านวนมาก โดยในระยะแรกมชอเรยกแตกตางกนไป คอ

โครงการตามประราชประสงค หมายถง โครงการซงทรงศกษาทดลองปฏบตเปนการสวนพระองค ทรงศกษาหารอกบผ เชยวชาญในศาสตรสาขาตางๆ ทรงแสวงหาวธการทดลองปฏบต ทรงพฒนาและสงเสรมแกไขดดแปลงวธการเปนระยะเวลาหนง เพอดผลผลตทงในพระราชฐานและนอกพระราชฐาน ซงตองใชพระราชทรพยสวนพระองคในการด าเนนงานทดลองจนกวาจะเกดผลด เมอทรงแนพระราชหฤทยวาไดผลด เปนประโยชนแกราษฎรอยางแทจรง จงโปรดเกลาฯ ใหรฐบาลหรอหนวยราชการเขามารบงานตอ

โครงการหลวง เปนโครงการเฉพาะเพอการพฒนาและบ ารงรกษาปาตนน าในบรเวณปาเขาในภาคเหนอ เพอแกไขปญหาอทกภยและพฒนาชวตของชาวเขาใหมความเปนอยทดขน จากการท าไรเลอนลอย การปลกฝน มาเปนการท าไรหมนเวยนและปลกพชเมองหนาว อนถอเปนวธแกไขปญหาการท าลายปาและปญหายาเสพตดไดอกทางหนง

โครงการในพระบรมราชานเคราะห คอ โครงการทพระองคไดพระราชทานขอแนะน าและแนวทางพระราชด ารใหเอกชนไปด าเนนการ ดวยก าลงเงน ก าลงปญญา และก าลงแรงงาน พรอมทงการตดตามผลงานใหตอเนอง โดยภาคเอกชน เชน โครง การพฒนาหมบานสหกรณเนนดนแดง อ าเภอทบสะแก จงหวดประจวบครขนธ ซงด าเนนการโดยสโมสรโรตารแหงประเทศไทย โครงการสารานกรมไทยส าหรบเยาวชน ด าเนนการโดยคณะกรรมการและสโมสรไลออนสแหงประเทศไทย เปนตน

204

โครงการตามพระราชด าร เปนโครงการททรงวางแผนพฒนาและเสนอแนะรฐบาลใหรวมด าเนนการตามพระราชด าร โดยพระองคจะเสดจรวมทรงงานกบหนวยงานของรฐบาล ซงมทงฝายพลเรอน ต ารวจ ทหาร ปจจบนโครงการลกษณะนเรยกวา “โครงการอนเนองมาจากพระราชด าร” โดยมการกระจายอยทวทกภาคของประเทศ มลกษณะเปนโครงการพฒนาดานตางๆ ใหด าเนนการเสรจสนภายในระยะเวลาสนและระยะเวลายาว ทมเวลามากวา 5 ป ขณะเดยวกนกมลกษณะทเปนงานดานวชาการดวย เชน โครงการเพอการศกษา คนควาทดลอง วจย เปนตน

3.3 หลกการส าคญของโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร

คณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร (2539 : 14-17) ไดกลาวถงหลกการส าคญของโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร ทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงไดด าเนนการทกครงในการจดการโครงการ โดยมหลกการส าคญดงน

1) การแกปญหาเฉพาะหนา พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงเนนอยเสมอวาโครงการของพระองคเปนโครงการทมงชวยเหลอและแกไขปญหาทราษฎรก าลงประสบอย ดงนนลกษณะโครงการตางๆ จงเปนการแกไขเฉพาะหนา เชน ปญหาภยกอการรายของคอมมวนสตทการพฒนาของรฐเขาไมถง ปญหาจราจร ปญหาน าทวมในเขตกรงเทพฯ เปนตน

2) การพฒนาตองเปนไปตามขนตอน ตามล าดบความจ าเปนและประหยด พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงเนนการพฒนาทมงสรางความเขมแขงใหแกชมชนในลกษณะการพงตนเอง ทรงใชค าวา “ระเบดจากขางใน” นนคอ ท าใหชมชน หมบาน มความเขมแขงกอนแลวจงคอยออกมาสสงคมภายนอก มใชการเอาความเจรญหรอบคคลจากสงคมภายนอกเขาไปหาชมชน หมบาน ทยงไมมโอกาสเตรยมตวกบสภาพ ทงนเพอใหสามารถพงตนเองได และออกมาสสงคมภายนอกไดอยางไมล าบาก

3) การพงตนเอง เปนหลกการทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงพระราชทานไวเพอแกไขปญหาในเบองตน คอ การแกปญหาเฉพาะหนาเพอใหมความแขงแรงทจะมแนวคดในการด ารงชวต และขนตอนตอไปคอการพฒนาใหราษฎรสามารถอยในสงคมไดตามสภาพ และความสามารถของตนเอง “พงตนเองได” ดงกรณการแกไขปญหาความยากจนของราษฎร เชน โครงการธนาคารขาว โครงการธนาคารโค-กระบอ โครงการพฒนาทดนหบกะพง อ าเภอ

205

ชะอ า จงหวดเพชรบร ซงด าเนนการเพอใหราษฎรมทอยอาศยและมทดนท ากน นอกจากนนยงมโครงการอบรมใหความรสาขาตางๆ ดานการเกษตรและศลปาชพ เปนตน

4) การสงเสรมความรและเทคนควชาการสมยใหมทเหมาะสม พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงเหนวาควรทจะสรางเสรมสงทราษฎรในชนบทขาดแคลนและเปนความตองการ ซงกคอความรในการท ามาหากน การท าการเกษตรโดยใชเทคโนโลยสมยใหม พระองคจงเนนถงความจ าเปนทจะตองมตวอยางของความส าเรจ จงมพระราชประสงคทจะใหราษฎรไดเขาถงตวอยางของความส าเรจและสามารถน าไปปฏบตเองได พระองคจงพระราชทานพระราชด ารจดตงศนยศกษาการพฒนาอนเนองมาจากพระราชด ารขนในทกภมภาคของประเทศเพอเปนทศกษาวจยและแสวงหาความร เทคนควชาการสมยใหมทราษฎรรบได น าไปด าเนนการเองได และเปนวธการประหยด เหมาะสมและสอดคลองกบสภาพแวดลอมและการประกอบอาชพของราษฎรทอาศยอยในภมประเทศนนๆ เมอไดผลจากการศกษาแลวจงน าไปสงเสรมใหเกษตรกรไดในการประกอบอาชพ อกทงสามารถทจะใหตวอยางของความส าเรจนกระจายไปสทองถนอนๆ

5) การอนรกษและพฒนาทรพยากรธรรมชาต พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงสนพระราชหฤทยในเรองการอนรกษทรพยากรธรรมชาตเปนอยางยง เนองจากการพฒนาประเทศในระยะทผานมานน เนนการพฒนาเศรษฐกจและใชทรพยากรอยางฟ มเฟอยจนเรมเสอมโทรมอยางเหนไดชดเจน พระองคทรงเหนวาทศทางการพฒนาดงกลาวจะมผลกระทบโดยตรงตอการพฒนาการเกษตร จงทรงมงทจะใหมการพฒนาเพอเปนรากฐานของการพฒนาประเทศในระยะยาว ดวยการปรบปรงดานปาไม ทดน แหลงน า การประมง ใหอยในสภาพทมผลตอการเพมประสทธภาพการผลตอยางมากทสด ดงนนจงมการด าเนนโครงการอนรกษพนทตนน าล าธาร โครงการปารกน า โครงการอนรกษพนธสตวปา โครงการพฒนาทดนโครงการพฒนาและรณรงคการใชหญาแฝกอนเนองมาจากพระราชด าร โดยเนนการอนรกษดนและน า ทงนเพอเปนการฟนฟทรพยากรใหกลบคนสสภาพเดม อกทงเปนการสงเสรมใหราษฎรรจกการใชทรพยากรทมอยอยางจ ากด อยางประหยดและเกดประโยชนสงสด ถกตองตามหลกวชาการ เพอประโยชนในระยะยาว ซงเปนการพฒนาแบบยงยนนนเอง (substantial development)

6) การสงเสรมและปรบปรงคณภาพสงแวดลอม โครงสรางทางเศรษฐกจของประเทศไทยทเปลยนไปสการผลตทมภาคอตสาหกรรมและบรการเปนหลก อนเปนผลจากการใชแผนพฒนาฯ ฉบบท 6 (พ.ศ. 2530-2534) ท าใหสงคมไทยเรมเปลยนแปลงจากสงคมชนบทเปนสงคมเมอง ความเจรญสวนใหญจงกระจกตวอยในเมองเปนหลกโดยเฉพาะกรงเทพฯ และเขต

206

ปรมณฑล ขณะเดยวกนกไดกอใหเกดปญหาทางดานความเสอมโทรมของสภาพแวดลอม

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวจงทรงมพระราชด ารทจะแกไขปญหาดงกลาว โดยเฉพาะการแกไขปญหาการก าจดน าเสยในกรงเทพฯ การใชผกตบชวาชวยกรองความสกปรกในน าเสย การใชน าดขบไลน าเสย การใชกงหนน าชยพฒนาเพอบ าบดน าเสย รวมทงการก าจดขยะอยางถกตองและไมเปนการท าลายสภาพแวดลอมทงในแหลงน าใตดนและสภาพอากาศดวย เปนตน

3.4 ประเภทของโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร

โครงการอนเนองมาจากพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ตงแตเรมแรกจนถงสนปงบประมาณ 2538 มทงหมดเกอบ 3,000 โครงการ โดยอยในความรบผดชอบของ ส านกงานคณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร (กปร.) ตงแตปงบประมาณ 2525-2541 จ านวน 2,157 โครงการ (กรมสงเสรมเกษตรสหกรณ, 2542 : 7 อางในวรวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ, 2546 : 126) โดยแยกออกเปน 8

ประเภท (คณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร , 2539 : 22-

35) ดงน

3.4.1 โครงการเกยวกบการเกษตร

เปนโครงการทมงพฒนาดานการเกษตรใหมประสทธภาพ ดวยการเนนการทดลอง การวจยพนธพชตางๆ ทงพชเศรษฐกจ พชเพอการปรบปรงดน และพชสมนไพร นอกจากนนยงมการศกษาทดลองเกยวกบพนธสตวตาง เชน โค กระบอ แพะ พนธปลา และสตวปกตางๆ เพอแนะน าใหเกษตรกรน าไปปฏบตไดอยางเหมาะสมกบสภาพของทองถนนนๆ ดวย ทงนทรงมแนวพระราชด ารทเปนหลกเกณฑหรอวธการทจะใหบรรลถงเปาหมาย 3 ประการ

1) การพฒนาการเกษตรทจะไดผลจรงนน จะตองลงมอทดลองคนควา ตองปฏบตอยางคอยเปนคอยไป

2) การคนควาทดลองทงกอนและหลงการผลตใหค านงถงดานตลาดดวย เพอน าไปสการพฒนาคณภาพชวตของเกษตรกรในระยะยาว 3) เนนการใชประโยชนจากธรรมชาตใหมากทสด เชน การใชทดนทปลอยทงไวใหเปนประโยชน หรอการมองหาประโยชนจากธรรมชาตเพอใหเกดการประหยดและยงยน

207

3.4.2 โครงการเกยวกบสงแวดลอม

เปนโครงการทม ง เ นนอนรกษและปรบปรงสภาพทรพยากรและสงแวดลอมใหดขนในดานตางๆ เชน ดานการอนรกษและพฒนาทรพยากรดน โดยจะเนนสนบสนนใหเกษตรกรเรยนรและเขาใจวธการอนรกษดนและน า การปรบปรงดน และสามารถน าไปปฏบตไดเอง เชน ทฤษฎใหม นอกจากนยงมดานการอนรกษทรพยากรแหลงน า โดยทรงโปรดใหมการจดตงศนยศกษาการพฒนาตามทตางๆ ขนเพอฟนตนน าล าธาร รวมถงดานอนรกษทรพยากรปาไม โดยพระองคทรงมพระราชหฤทยทจะแกไขและพฒนาปาไมใหอยในสภาพสมบรณ เชน โครงการพฒนาพนทหวยลาน อ าเภอสนก าแพง จงหวดเชยงใหม เปนตน

3.4.3 โครงการเกยวกบสาธารณสขและอนามย

เปนโครงการทใหความส าคญดานการพฒนาสขภาพอนามยของราษฎร ดวยพระองคทรงเหนวาหากราษฎรมสขภาพสมบรณแขงแรง มสขภาพจตด ยอมสงผลใหการพฒนาประเทศและสงคมดตามไปดวย ดงนนพระองคจงทรงโปรดใหจดด าเนนโครงการเกยวกบสาธารณสขและอนามย โดยแบงลกษณะงานเปน 2 สวน คอ

1) เปนงานดานการบ าบดรกษา โดยการตรวจจากคณะแพทยพระราชทาน

2) เปนงานดานการอบรมหมอหมบานตามพระราชด าร

ทงนงานทง 2 สวน มพนทครอบคลมใน 22 จงหวดทวประเทศ ซงสามารถแกไขปญหาทงดานสขภาพอนามยและดานเศรษฐกจควบคกนไป

3.4.4 โครงการเกยวกบการสงเสรมอาชพ

เปนโครงการทใหความส าคญกบการสงเสรมอาชพแกราษฎรในทองถน โดยมการศกษา คนควาทดลองและวจย เพอแสวงหาแนวทางและวธการพฒนาอาชพตางๆ ทเหมาะสมกบสภาพแวดลอมและการประกอบอาชพของราษฎร เพอสามารถน าไปแกไขปญหาความยากจนและใหราษฎรสามารถพงตนเองได เชน โครงการฝกอบรมและถายทอดเทคโนโลยการเกษตรในหมบานรอบศนยศกษาการพฒนาฯ โครงการศลปาชพพเศษทวประเทศ โครงการสงเสรมอตสาหกรรมน ามนปาลมขนาดเลก โครงการศนยบรการพฒนาขยายพนธไมดอกไมผลบานไร จงหวดเชยงใหม เปนตน

208

3.4.5 โครงการเกยวกบแหลงน า

พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงสนพระทยเกยวกบการพฒนาแหลงน ามากวาโครงการพฒนาอนเนองมาจากพระราชด ารประเภทอน ทรงใหความส าคญในลกษณะ “น าคอชวต” ดงพระราชด ารส ณ สวนจตรลดา เมอวนท 17 มนาคม พ.ศ. 2529 ความตอนหนงวา “หลกการส าคญตองมการบรโภคน า ใชน าเพอการเพาะปลก เพราะวาชวตอยทนน ถามน าคนอยได ถาไมมน าคนอยไมได ไมมไฟฟาคนอยได แตถามไฟฟาไมมน าคนอยไมได ” ทงนมหลกการและวธการทส าคญ คอ

1) การพฒนาแหลงน าจะเปนรปแบบใด ตองเหมาะสมกบรายละเอยดสภาพภมประเทศเสมอ

2) พจารณาวางโครงการการพฒนาแหลงน า ตองเหมาะสมกบสภาพแหลงน าธรรมชาตทมในแตละทองถนเสมอ

3) พจารณาถงความเหมาะสมในดานเศรษฐกจและสงคมของทองถน หลกเลยงการเขาไปสรางปญหาความเดอดรอนใหกบกลมคนกลมหนง โดยสรางประโยชนใหคนอกกลมหนง

จากหลกการและวธการส าคญดงกลาว โครงการพฒนาแหลงน าอนเนองมาจากพระราชด ารจงแบงเปน 5 ประเภท ไดแก

1) โครงการพฒนาแหลงน าเพอการเพาะปลก และอปโภค บรโภค ไดแก อางเกบน า และฝายทด

2) โครงการพฒนาแหลงน าเพอการรกษาตนน าล าธาร

3) โครงการพฒนาแหลงน าเพอการผลตไฟฟาพลงน า

4) โครงการระบายน าออกจากพนทลม

5) โครงการบรรเทาอทกภย

อาจกลาวไดวา โครงการเกยวกบแหลงน าของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ราษฎรไดรบประโยชนจากโครงการมาก โดยเฉพาะพนทเพาะปลกหรอพนทการเกษตร ท าใหมน าอปโภค บรโภคทงป และบางโครงการสามารถเปนแหลงน าเพอรกษาตนน าล าธาร บรรเทาปญหาอทกภย ซงเปนทรจก คอ “โครงการแกมลง”

209

3.4.6 โครงการเกยวกบการคมนาคมและสอสาร

เปนโครงการทมงหมายใหพฒนาเกยวกบการปรบปรงถนนหนทาง โดยพระองคทรงเลงเหนวาการคมนาคมเปนปจจยพนฐานทส าคญของการน าความเจรญไปสชนบท ดวยเหตนจงทรงด าเนนโครงการกอสรางถนนเพอเปนประตน าความเจรญเขาไปสพนท เพอใหราษฎรสามารถสญจรไปมาไดสะดวกและทวถง อนจะสงผลใหเศรษฐกจของราษฎรในพนทดขน

3.4.7 โครงการเกยวกบสวสดการสงคม

เปนโครงการทมงชวยเหลอราษฎรใหมทอยอาศยและทท ากน และใหไดรบสงอ านวยความสะดวกขนพนฐานทจ าเปนในการด ารงชวต โดยเปนการสงเสรมใหราษฎรมความเปนอยดขน โดยการจดหาทอยอาศยและทท ากนใหราษฎร ตลอดจนสงจ าเปนขนพนฐานทราษฎรพงจะไดรบ เชน แหลงน าเพอใชในการอปโภค บรโภค การศกษา การสงเคราะหผ ดอยโอกาส เพอใชราษฎรด ารงชวตอยดวยความผาสก

3.4.8 โครงการดานอนๆ

โครงการอนเนองมาจากพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว นอกจาก 7 โครงการทไดน าเสนอ ยงมโครงการอนๆ ทพระองคทรงไดด าเนนขนเพอแกไขปญหาความเปนอยใหราษฎรมชวตมนคงและดขน เชน โครงการกอสรางเขอนปองกนน าทะเลกดเซาะอนเนองมาจากพระราชด าร โครงการดานการศกษาและวจย และโครงการศนยศกษาการพฒนาอนเนองมาจากพระราชด าร โดยเฉพาะโครงการอนเนองมาจากพระราชด ารถอวากอใหเกดประโยชนเปนอยางมาก เพราะเปนแหลงสาธตใหเกษตรกรไดเรยนร เปนแหลงแลกเปลยนทศนะคตความคดเหนในการพฒนา เปนการพฒนาแบบผสมผสาน เปนศนยทท าใหเกดการประสานงานระหวางหนวยราชการตางๆ และทส าคญเปนศนยรวมในการใหบรการแกราษฎร

ส าหรบโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดมพระราชด ารใหจดตงศนยศกษาการพฒนาอนเนองมาจากพระราชด ารขน เพอเปนทพฒนาทท ากนของราษฎรใหความมความอดมสมบรณขน โดยการพฒนาทดน พฒนาแหลงน า ตลอดจนฟนฟปา และใชหลกวชาการเกษตรในการวางแผนการเพาะปลกและเลยงสตว โดยใชเงนบรจาคของผ มจตศรทธาเปนทนในการพฒนา ซงศนยศกษาการพฒนาจะเปนฟารมตวอยางทเกษตรกรทวไปและเจาหนาทฝายพฒนาสามารถมาเยยมชม ชมการสาธตเกยวกบการเกษตรกรรมเพอเปนการศกษาหาความร นอกจากนนยงท าหนาทเปนศนยกลางการพฒนาพนท

210

รอบๆ บรเวณโครงการใหมความเจรญขน ทงนพระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดพระราชทานพระราชด ารในการกอตงศนยศกษาการพฒนาฯ โดยทรงมงหวงใหศนยศกษาการพฒนาฯ เปน “ตนแบบของความส าเรจ” ใหแกเกษตรกรและผสนใจทวไปไดมความรและชวยเหลอตนเองไดอยางยงยน (คณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 2549 :

77) ซงมวตถประสงคดงน

1) เปนสถานทท าการศกษาคนควา ทดลอง วจย

2) เปนสถานทส าหรบแลกเปลยนสอสารระหวางนกวชาการ นกปฏบตและประชาชน

3) เปนตนแบบของการพฒนาแบบผสมผสาน

4) เปนศนยกลางในการประสานงานระหวางสวนราชการ

5) เปนศนยบรหารแบบเบดเสรจ

ทงน ศนยการศกษาอนเนองมาจากพระราชด ารทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงจดตงขน มทงหมด 6 แหง (คณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 2548 : 58-73, 2549 : 77-91) ดงน

1) ศนยศกษาการพฒนาเขาหนซอนอนเนองมาจากพระราชด าร

ศนยศกษาการพฒนาเขาหนซอนอนเนองมาจากพระราชด าร (ดงภาพ) เปนศนยศกษาฯ แหงแรกทพระบาทสมเดจพระเจาอยหว มพระราด ารใหจดตงขนเมอวนท 8 สงหาคม พ.ศ. 2522 ตงอยทต าบลเขาหนซอน อ าเภอพนมสารคาม จงหวดฉะเชงเทรา มพนทรวมประมาณ 1,895 ไร โดยมภารกจหลกในการศกษา ทดลอง วจย ดานเกษตรกรรมทสมบรณแบบ ทงการพฒนาแหลงน า ฟนฟปา การพฒนาดน การวางแผนปลกพชและการเลยงสตว เพอหารปแบบการพฒนาดานตางๆ ใหเหมาะสมสอดคลองกบสภาพพนท เปนแหลงศกษา เรยนรรปแบบตางๆ ทประสบความส าเรจใหแกประชาชนและผสนใจ จากนนน าผลการศกษา ทดลอง วจย ทประสบความส าเรจไปขยายผลและสงเสรมการพฒนาใหแกราษฎรหมบานรอบศนยฯ และพนทใกลเคยงใหมความรและสามารถน าไปปฏบตในพนทของตนเองได

211

ภาพ : ศนยศกษาการพฒนาเขาหนซอนอนเนองมาจากพระราชด าร

(ทมา : nuan86.com)

2) ศนยศกษาการพฒนาภพานอนเนองมาจากพระราชด าร

ศนยศกษาการพฒนาภพานอนเนองมาจากพระราชด าร (ดงภาพ) จดตงขนเมอวนท 25 พฤศจกายน พ.ศ. 2525 ตงอยบานนานกเคา ต าบลหวยยาง อ าเภอเมอง จงหวดสกลนคร สภาพพนทเดมเปนปาโปรง ราษฎรบกรกปาเพอใชประโยชนและลาสตวเพอเปนอาหาร ปาไมลดลงท าใหเกดปญหาการชะลางพงทลายของหนาดนสง และเกลอใตดนขนมาบนผวดนเปนหยอมๆ จนเกดปญหาดนเคม สภาพปญหาดงกลาวจงทรงจดตงศนยศกษาการพฒนาฯ ขน เพอเปนสถานทศกษา ทดลอง คนควา และเปนพนทรปแบบของการพฒนาทเหมาะสมกบสภาพภมสงคมของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ อนจะน าไปสความสามารถในการพงตนเองของราษฎร

212

ภาพ : ศนยศกษาการพฒนาภพานอนเนองมาจากพระราชด าร

(ทมา : agrodev.doae.go.th)

3) ศนยศกษาการพฒนาหวยฮองไครอนเนองมาจากพระราชด าร

ศนยศกษาการพฒนาหวยฮองไครอนเนองมาจากพระราชด าร (ดงภาพ) ตงขนเมอวนท 11 ธนวาคม พ.ศ. 2525 ทอ าเภอดอนสะเกด จงหวดเชยงใหม เปนศนยกลางของการศกษา ทดลอง วจย แสวงหารปแบบการพฒนาในดานตางๆ ทเหมาะสมกบสภาพภมประเทศภาคเหนอ โดยมเปาหมายหลกคอการศกษาพฒนาพนทตนน าล าธาร กลาวคอ การฟนฟปา ดน และน า สวนเปาหมายรองเปนการศกษาการประมงตามอางเกบน าตางๆ ผสมผสานกบการศกษาดานเกษตรกรรม การปศสตวและโคนม และการเกษตรอตสาหกรรม เพอกอใหเกดผลตอราษฎรทเขามาศกษาเรยนรกจกรรมตางๆ และน าไปปฏบตอยางไดผล

ภาพ : ศนยศกษาการพฒนาหวยฮองไครอนเนองมาจากพระราชด าร

(ทมา : rdpb.go.th)

213

4) ศนยศกษาการพฒนาหวยทรายอนเนองมาจากพระราชด าร

ศนยศกษาการพฒนาหวยทรายอนเนองมาจากพระราชด าร (ดงภาพ) ตงขนเมอวนท 5 เมษายน พ.ศ. 2526 อยทต าบลสามพระยา อ าเภอชะอ า จงหวดเพชรบร เปนศนยการศกษาพฒนาฯ จากการทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวมพระราชด ารใหพฒนาพนทนเปนศนยศกษาการพฒนาฯ เพอฟนฟสภาพแวดลอมดวยการปลกปาและจดหาแหลงน า โดยจดใหราษฎรทท ากนเดมไดมสวนรวมในการรกษาปาไมและไมท าลายปาอกตอไป อกทงศกษารปแบบการพฒนาเกษตรกรรมควบคไปกบการปลกปา จดหาแหลงน า รวมถงศกษาวธท าระบบปองกนไฟปาดวยระบบ “ปาเปยก” ตลอดจนจดระเบยบชมชนใหราษฎรไดอาศยท ากนโดยถกตองและเหมาะสมกบสภาพแวดลอม รวมทงเขารวมกจกรรมของโครงการเพอพฒนาอาชพหลกและสงเสรมคณภาพชวตใหดขน

ภาพ : ศนยศกษาการพฒนาหวยทรายอนเนองมาจากพระราชด าร

(ทมา : siamrath.co.th)

5) ศนยศกษาการพฒนาอาว คงกระเบนอนเ นองมาจากพระราชด าร

ศน ยศก ษาการ พฒ นาอ าวค ง ก ระ เบน อน เ นอ ง มาจา กพระราชด าร (ดงภาพ) จดตงขนเมอวนท 28 ธนวาคม พ.ศ. 2524 ทต าบลสนามไชย อ าเภอทาใหม จงหวดจนทบร จากการทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดพระราชทานพระราชด าร ใหพจารณาพนททเหมาะสมจดท าโครงการพฒนาดานอาชพการประมงและการเกษตรในเขตพนทชายฝงตะวนออกของจงหวดจนทบร ศนยการศกษาฯ แหงน จงจดตงขนโดยความรวมมอของ

214

หนวยงานทเกยวของ โดยมพนทโครงการประมาณ 36,000 ไร มภารกจในการคนควา ศกษา วจยในเขตทดนชายทะเล และสาธตการพฒนาและอนรกษสภาพแวดลอม การบ าบดน าเสยจากการเลยงก งกลาด า การอนรกษและรวบรวมพนธไมปาชายเลน เปนตน โดยเนนการพฒนาจากยอดเขาสทองทะเล เพอรกษาสมดลของระบบนเวศในรปแบบบรณาการ

ภาพ : ศนยศกษาการพฒนาอาวคงกระเบนอนเนองมาจากพระราชด าร

(ทมา : web.ku.ac.th)

6) ศนยศกษาการพฒนาพกลทองอนเนองมาจากพระราชด าร

ศนยศกษาการพฒนาพกลทองอนเนองมาจากพระราชด าร (ดงภาพ) จดตงขนเมอวนท 6 มกราคม พ.ศ. 2525 ตงอยทอ าเภอกะลวอเหนอ จงหวดนราธวาส จากการทพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เสดจพระราชด าเนนไปเยยมเยยนราษฎรในเขตพนทภาคใต ซงทรงทราบวาพนทจ านวนมากมสภาพเปนพร คอ เปนดนเปรยวและมคณภาพต า ไมสามารถน ามาใชประโยชนทางการเกษตรได จงพระราชทานพระราชด ารใหจดตงศนยศกษาการพฒนาฯ ขน เพอเปนแหลงรวบรวมวชาการ การคนควาทดลอง และสาธตการพฒนาดานเกษตรกรรม รวมถงพฒนาดนอนทรยและดนทมปญหาอนๆ ในพนทพร เพอน ามาใชประโยชนทางดานเกษตร ตลอดจนการแสวงหาแนวทางและวธการพฒนาทงทางดานการเกษตร การเลยงสตว และการเกษตรอตสาหกรรมทมความเหมาะสมสอดคลองกบสภาพพนทภาคใต เพอใหเปนตนแบบแหงความส าเรจใหพนทอนๆ

http://web.ku.ac.th/king72/center/center3.htm

215

ภาพ : ศนยศกษาการพฒนาพกลทองอนเนองมาจากพระราชด าร

(ทมา : web.ku.ac.th)

4. ทฤษฎใหมและเศรษฐกจพอเพยง

4.1 ทฤษฎใหม

“ทฤษฎใหม ยดหยนได และตองยดหยนเหมอนชวตของเราทกคน ตองมยดหยน”

พระราชด ารสพระบาทสมเดจพระเจาอยหว (ดงภาพ) (ส านกงานคณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 2552 : 5)

ภาพ : พระบาทสมเดจพระเจาอยหวฯ ผททรงพระราชทานแนวคดทฤษฎใหม

(ทมา : zoneza.com)

http://web.ku.ac.th/king72/center/center6.htm

216

4.1.1 ความเปนมาของทฤษฎใหม

พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดทรงศกษาวธการพฒนาเพอราษฎรในภาคเกษตรกรรม และไดพบวาปญหาหลกของเกษตรกรในอดตจนถงปจจบน คอ การขาดแคลนน า ทงในการเกษตรและอปโภค-บรโภค อนเกดจากฝนทงชวง การขาดแคลนทดนท ากน ปญหาดนเสอมโทรม และความเคยชนกบการปลกพชเชงเดยว ท าใหไมสามารถพงตนเองได โดยสภาพปญหาตางๆ เหลาน พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงทราบและไดรวบรวมขอมลเพอท าการศกษาสภาพชวตความเปนอยของราษฎร และสภาพภมศาสตรสงคม ในทวทกภมภาคของประเทศ และไดพระราชทานแนวทางการใหความชวยเหลอการประกอบอาชพแกเกษตรกรกลมดงกลาว เพอใหสามารถพงตนเองได และด ารงชวตอยางมนคงยงยน โดยทรงเรมทดสอบวธปฏบต “ทฤษฎใหม” เมอป พ.ศ. 2532 ทวดมงคลชยพฒนา อ าเภอเมอง (ปจจบนอ าเภอเฉลมพระเกยรต) จงหวดสระบร จ านวน 15 ไร เพอใชเปนแปลงทดสอบทฤษฎใหม และตอมาไดพระราชทานพระราชด ารใหทดสอบอกแหงทบานกดตอแกน ต าบลกดสนคมเกา อ าเภอเขาวง จงหวดกาฬสนธ พนท 13 ไร 3 งาน (ส านกงานคณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 2552 : 15)

4.1.2 หลกการส าคญของทฤษฎใหม

ภายหลงจากการด าเนนการทดสอบวธปฏบตทฤษฎใหมทวดมงคลชยพฒนา จงหวดสระบร ประสบความส าเรจ พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ทรงสรปแนวคดเปนวธการด าเนนงานทฤษฎใหม พรอมทงเผยแพรออกไปเพอใหราษฎรโดยเฉพาะเกษตรกรไดน าไปเปนแบบอยางในการด าเนนชวต ซงไดรบการยอมรบและมการน าไปปฏบตอยางกวางขวาง กลาวคอ ในชวงป พ.ศ. 2537-2538 พระบาทสมเดจพระเจาอยหว ไดพระราชทานพระราชด ารทฤษฎใหม เพอเปนแนวทางด าเนนงานผานมลนธชยพฒนา เปน 3 ขนตอน (ส านกงานคณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 2552 : 20-21) ไดแก ขนท 1 เมอวนท 15 มนาคม พ.ศ. 2537 เปนการบรหารจดการทรพยากรดนและน า และจดการผลตดานการเกษตรภายในครวเรอน อนเปนการผลตเพอพออยพอกนและพงตนเอง สวนขนท 2 เมอวนท 12 กมภาพนธ พ.ศ. 2538 เปนการรวมพลงกนภายในชมชนในรปกลมหรอสหกรณเพอรวมแรงกนด าเนนงานในเรองตางๆ ทงในดานการผลต การตลาด ความเปนอย สวสดการ การศกษา สงคมและศาสนา และขนท 3 เปนการเชอมโยงตดตอประสานกบชมชนภายนอก เชน ธนาคาร บรษท หางรานเอกชน เพอจดหาแหลงทนหรอแหลงเงนมาชวยในการลงทนพฒนาใน

217

ดานตางๆ และพฒนาคณภาพชวตความเปนอยของชมชนใหดขน สามารถพงตนเองไดอยางยงยน โดยหลกการพงตนเองนนจะยดหลกส าคญ 5 ประการ คอ

1) ดานจตใจ ท าตนใหเปนทพงตนเอง มจตส านกทด สรางสรรคใหตนเองและชาตโดยรวม มจตใจเอออาทร ประนประนอม เหนประโยชนสวนรวมเปนส าคญ

2) ดานสงคม แตละชมชนตองชวยเหลอเกอกลกน เชอมโยงเครอขายชมชนใหแขงแรงและเปนอสระ

3) ดานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม ใหใชและจดการอยางชาญฉลาด พรอมทงหาทางเพมมลคา อยบนพนฐานของความยงยน

4) ดานเทคโนโลย สภาพแวดลอมมการเปลยนแปลงอยางรวดเรว เทคโนโลยใหมทเขามามทงดและไมด จงตองรจกแยกแยะบนพนฐานของภมปญญาชาวบาน และเลอกใชใหสอดคลองกบความตองการตามสภาพแวดลอม และควรพฒนาเทคโนโลยจากภมปญญาของเราเอง

5) ดานเศรษฐกจ เดมนกพฒนามกมงทการเพมรายได และไมมงทการลดรายจายในภาวะเศรษฐกจเชนเวลาน จงตองปรบทศทางการพฒนาใหม คอ ตองมงลดรายจายกอนเปนส าคญ โดยยดหลกพออยพอกน

4.1.3 แนวทางและวธด าเนนงานของทฤษฎใหม

ส าหรบแนวทางและวธด าเนนงานทฤษฎใหม ซงเปนการบรหารจดการทรพยากรโดยเฉพาะดน (ทดน) และน าใหเกดประโยชนสงสด มกจกรรมด าเนนงานดานการเกษตรทหลากหลาย โดยมเปาหมายเพอการพออยพอกนและพงตนเองไดนน มขนตอนการด าเนนงานทส าคญ 3 ขนตอน (ส านกงานคณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 2552 : 30-40)

ขนท 1 ผลตเพอพออยพอกนและพงตนเองได

แนวพระราชด ารเมอวนท 15 มนาคม พ.ศ. 2537 พระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงชใหเหนวา อาชพของคนสวนใหญของประเทศ คอ เกษตรกรรม โดยเปนครวเรอนของเกษตรกรรายยอย มสมาชกในครอบครวเฉลย 5-6 คน สวนใหญมฐานะคอนขางยากจน มทดนท ากนนอยหรอไมมทดนท ากน โดยมทดนเพออยอาศยท ากนเฉลยครวเรอนละไมเกน 15 ไร ดงนน จงทรงคดค านวณจ าแนกการใชพนทดนเพอการด าเนนชวต โดยมจด มงหมายและ

218

เปาหมายหลกในการด าเนนงาน คอ มขาวและอาหารบรโภคเพยงพอตลอดป ลดคาใชจายและมรายไดพอทจะซอสงจ าเปนในการด ารงชวต มความมนคงในทอยอาศยท ากน มความรก ความสามคคและเอออาทรตอกน โดยมแนวทางด าเนนงานตามแนวพระราชด าร ดงน

1) การบรหารทดนขนาดเลกใหเกดประโยชนสงสด เปนการจดแบงแปลงทดนโดยค านงถงอตราการถอครองทดนถวเฉลยครวเรอนละ 15 ไร หรอหากเกษตรกรมพนทถอครองนอยกวาหรอมากวา โดยแบงพนทดนออกเปน 4 สวน โดยใชอตราสวน 30 : 30 : 30

: 10 เปนเกณฑในการปรบใช ดงน (ดงภาพ)

ภาพ : การจดแบงทดนตามหลกทฤษฎใหม

(ทมา : kasetporpean.com)

2) การบรหารจดการน า ตองมน าเพอการเพาะปลกและส ารองไวใชในฤดแลงหรอระยะฝนทงชวงใหพอเพยง โดยมหลกวาตองมน าเพยงพอทจะท าการเพาะปลกไดตลอดป ทรงเรยกวา “ragulator” หมายถง การควบคมใหด มระบบน าหมนเวยนใชเพอการเกษตรตลอดเวลาอยางตอเนอง สระเกบน าจะใชเกบกกน าในฤดฝนและใชเสรมปลกพชในฤดแลว รวมทงการเลยงปลาและสตวน า โดยเกษตรกรควรท านาในฤดฝน และเมอถงฤดแลงหรอฝนทงชวงใหใชน าทไดเกบตนไวใหเกดประโยชนสงสด โดยพจาณาปลกพชใหเหมาะสมกบฤดกาล

3) กจกรรมการเกษตรเพอการพออยพอกน โดยเกษตรกรมหลกการด ารงชวตอยางพอเพยง สามารถพงตนเองได กลาวคอ พนทรอยละ 30 หรอประมาณ 5 ไร ใหท านาปลกขาวไวบรโภคภายในครวเรอนใหเพยงพอตลอดป โดยการปลกขาวตองพจารณา

219

คดเลอกพนธและเทคโนโลยการผลตทเหมาะสมกบสภาพพนท รวมถงวถชวตของเกษตรกร สวนพนทรอยละ 30 หรอประมาณ 5 ไรตอมา ใหปลกพชหลายอยางหรอผลดปลก ทงพชไร พชสวน พชผก สมนไพร ฯลฯ ในลกษณะไรนาสวนผสมเพอใชบรโภค อนเปนการลดคาใชจาย ถาเหลอใหแบงปนหรอน าไปจ าหนาย ขณะทอกสวนหนงรอยละ 10 หรอประมาณ 2 ไร ใชเปนทอยอาศย เลยงสตว เลยงปลา โรงเพาะเหด เพอเปนรายไดเสรมและเปนอาหารประจ าวน

ขนท 2 การรวมพลงกนภายในชมชนในรปกลมหรอสหกรณ

เมอเกษตรกรไดปฏบตตามแนวทางพระราชด ารทฤษฎใหมขนท 1 จนประสบความส าเรจแลว จงเรมด าเนนงานในขนท 2 โดยใหเกษตรกรรวมพลงกนในรปกลมหรอสหกรณ รวมแรงรวมใจกนด าเนนงานในดานตางๆ อนเปนการสรางความเขมแขงของชมชน ดงน

1) การผลต (การเตรยมดน จดหาน า พนธพช ฯลฯ) เกษตรกรจะตองรวมมอในการผลต เรมตงแตขนเตรยมดน จดหาน า ป ย และปจจยการผลตอนๆ เพอการเพาะปลก

2) การตลาด (ลานตากขาว ย ง เครองสขาว การจ าหนายผลผลต) การเตรยมการตางๆ เพอขายผลผลต เชน การเตรยมลานตากขาว การจดหายงรวบรวมพนธพช เตรยมหาเครองสขาว ตลอดจนการรวมกนระหวางเกษตรกรเพอขายผลผลต

3) การเปนอย (อาหาร เครองนงหม ปจจยพนฐานในการด ารงชวต) เกษตรกรตองมความเปนอยทดพอสมควร โดยมปจจยพนฐานในการด ารงชวต เชน อาหาร เครองนงหม ยารกษาโรค ฯลฯ

4) สวสดการ (สาธารณสขและสขภาพอนามย กองทนก ยมฯ) แตละชมชนควรมบรการสวสดการสงคมพนฐานทจ าเปน เชน สถานบรการสาธารณสข บรการดานสขภาพอนามย หรอมกองทนก ยมเพอประโยชนในกจกรรมตางๆ ของชมชน

5) การศกษา (สถานศกษา ทนการศกษา) ชมชนควรมบทบาทในการสงเสรมการศกษา เชน มกองทนเพอการศกษาเลาเรยนใหแกเยาวชนในชมชน

6) สงคมและศาสนา ชมชนควรเปนทรวมใจในการพฒนาสงคม ศนยรวมดานจตใจ ศลธรรม จรยธรรม โดยมศาสนาเปนเครองยดเหนยวจตใจ

220

ขนท 3 การตดตอประสานเพอหาแหลงทน แหลงเงน

เมอด าเนนการผานขนท 2 เกษตรกรหรอกลมเกษตรกรกพฒนากาวไปสขนท 3 โดยเปนการตดตอประสานรวมมอกบแหลงทน แหลงเงน เชน ธนาคาร บรษทหางราน เอกชน เพอชวยเหลอในการลงทนประกอบอาชพและพฒนาคณภาพชวต ทงนฝายเกษตรกรและฝายธนาคารหรอบรษทเอกชนจะไดประโยชนรวมกน คอ

1) เกษตรกรขายขาวไดราคาสง (ไมถกกดราคา) 2) ธนาคารหรอบรษทเอกชนสามารถซอขาวบรโภคในราคาต า (ซอขาวเปลอกโดยตรงจากเกษตรกรมาสเอง) 3) เกษตรกรซอเครองอปโภคบรโภคในราคาต า เพราะรวมเงนซอเปนจ านวนมาก (รานคาสหกรณ ราคาขายสง) 4) ธนาคารหรอบรษทเอกชนสามารถกระจายบคลากรเพมขน เพอไปด าเนนการในกจกรรมตางๆ ใหเกดผลดยงขน

4.2 เศรษฐกจพอเพยง

“เศรษฐกจพอเพยง เปนเสมอนรากฐานของชวต รากฐานความมนคงของแผนดน เปรยบเสมอนเสาเขมทตอกรองรบบานเรอนตวอาคารไวนนเอง สงกอสรางจะมนคงไดกอยทเสาเขม แตคน

สวนมากมองไมเหนเสาเขม และลมเสาเขมเสยดวยซ าไป” พระราชด ารสพระบาทสมเดจพระเจาอยหว

(ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย, 2549 : 25)

4.2.1 ความเปนมาของเศรษฐกจพอเพยง

เศรษฐกจพอเ พยง (sufficiency economy) เ ปนปรชญา ทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวทรงมพระราชด ารสชแนะแนวทางการด าเนนชวตแกพสกนกรชาวไทยมาโดยตลอดนานกวา 30 ป ตงแตกอนวกฤตการทางเศรษฐกจ พระองคไดทรงเนนย าแนวทางการพฒนาอยางเปนขนเปนตอนบนหลกแนวคดพงตนเอง เพอใหเกดความพอม พอกน พอใช และมความสข โดยใชหลกความพอประมาณ การค านงถงความมเหตผล การสรางภมคมกนทดในตว และทรงเตอนสตประชาชนคนไทยไมใหประมาท ตระหนกถงการพฒนาทสมดล กาวหนาไปอยางสมดลในแตละขนตอนอยางถกตองตามหลกวชา และการมคณธรรม

221

จรยธรรม เปนกรอบในการคดและการกระท า สามารถประยกตใชในทกมตชวต ทกภาคสวน และทกๆ ดานของการพฒนา

ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง จงเปรยบเสมอนแสงเทยนทสองสวางใหเหนหนทางทจะกาวเดนตอไปของแตละบคคล ชมชน สงคม และประเทศชาต โดยเปนแนวทางทเนนการเจรญเตบโตทคอยๆ พฒนาขนตามศกยภาพทมอยจรงอยางมเหตมผล เปนขนเปนตอนดวยความมนคง และเตรยมความพรอมดวยความไมประมาทในการรบมอกบความเปลยนแปลงตางๆ ทอาจจะเกดขนทงทางบกและทางลบ นบเปนกระบวนการมงสการพฒนาทยงยนอยางแทจรง มากกวาการสรางความเจรญเตบโตอยางรวดเรวแบบกาวกระโดดทลอกเลยนแบบมาจากรปแบบการพฒนาของสงคมอนๆ โดยมไดพจารณาใหรอบคอบ ซงเปนการม งเนนแตผลลพธในระยะสน มากกวาความยงยนของการพฒนา อนเปนความเสยงตอความไมแนนอนทงหลาย ปจจบนประชาชนคนไทยทกระดบและทกภาคสวนของสงคม ไดใหความส าคญกบการพฒนาและด าเนนชวตตามแนวทางเศรษฐกจพอเพยงในพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เพอใหสามารถด ารงชวตในทกๆ มตไดอยางมนคง ภายใตกระแสโลกาภวตนและการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขน

4.2.2 นยามเศรษฐกจพอเพยง

ค านยามเศรษฐกจพอเพยง ประกอบดวย 3 คณลกษณะ (หวง) ทมลกษณะสอดรอยประสานกน (รงค ประพนธพงศ, 2553 : 34) ไดแก

1) ความพอประมาณ หมายถง ความพอด ไมนอยเกนไปและไมมากเกนไป โดยไมเบยดเบยนตนเองและผ อน เชน การผลตและการบรโภคทอยในระดบพอประมาณ

2) ความมเหตผล หมายถง การตดสนใจเกยวกบระดบของความพอเพยงนน จะตองเปนไปอยางมเหตผลโดยพจารณาจากเหตปจจยทเกยวของ ตลอดจนค านงถงผลทคาดวาจะเกดขนจากการกระท านนๆ อยางรอบคอบ

3) การมภมค มกนทดในตว หมายถง การเตรยมตวใหพรอมรบผลกระทบและการเปลยนแปลงดานตางๆ ทจะเกดขนโดยค านงถงความเปนไปไดของสถานการณตางๆ ทคาดวาจะเกดขนในอนาคตทงใกลและไกล

222

นอกจากคณลกษณะ 3 หวงดงกลาวแลว สงส าคญอกอยางหนง คอ การก าหนดเงอนไขไว 2 ประการ เพอการตดสนใจและด าเนนกจกรรมตางๆ ใหอยในระดบพอเพยงนน ตองอาศยทงความร และคณธรรมเปนพนฐาน กลาวคอ

1) เงอนไขความร ประกอบดวย ความรอบรเกยวกบวชาการตางๆ ทเกยวของอยางรอบคอบ ความรอบคอบทจะน าความรเหลานนมาพจารณาใหเชอมโยงกน เพอประกอบการวางแผนและความระมดระวงในขนปฏบต

2) เ งอนไขคณธรรม ทจะตองเสรมสราง ประกอบดวย มความตระหนกในคณธรรม มความซอสตยสจรต และมความอดทน มความเพยร ใชสตปญญาในการด าเนนชวต

จากการประมวลและกลนกรองจากพระราชด ารสของพระบาทสมเดจพระเจาอยหว เรอง เศรษฐกจพอเพยง ซงพระราชทานในวโรกาสตางๆ รวมทงพระราชด ารสอนๆ ทเกยวของ โดยไดรบพระราชทานพระบรมราชานญาตใหน าไปเผยแพร เมอวนท 29 พฤศจกายน พ.ศ. 2542 เพอเปนแนวทางปฏบตของทกฝายและประชาชนโดยทวไป โดย คณะอนกรรมการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง (2550 : 4-5) เศรษฐกจพอเพยง “เปนปรชญาชถงแนวทางการด ารงอยและปฏบตตนของประชาชนในทกระดบ ตงแตระดบครอบครว ระดบชมชน จนถงระดบรฐ ทงในการพฒนาและบรหารประเทศใหด าเนนไปในทางสายกลาง โดยเฉพาะการพฒนาเศรษฐกจเพอใหกาวทนตอโลกยคโลกาภวตน ความพอเพยง หมายถง ความพอประมาณ ความมเหตผล รวมถงความจ าเปนทจะตองมระบบภมคมกนในตวทดพอสมควรตอการมผลกระทบใดๆ อนเกดจากการเปลยนแปลงทงภายนอกและภายใน ทงนจะตองอาศยความรอบร ความรอบคอบ และความระมดระวงอยางยงในการน าวชาการตางๆ มาใชในการวางแผนและการด าเนนการทกขนตอน และขณะเดยวกนจะตองเสรมสรางพนฐานจตใจของคนในชาต โดยเฉพาะเจาหนาทของรฐ นกทฤษฎและนกธรกจในทกระดบใหมส านกในคณธรรม ความซอสตยสจรต และใหมความรอบรทเหมาะสม ด าเนนชวตดวยความอดทน ความเพยร มสต ปญญา และความรอบคอบ เพอใหสมดลและพรอมตอการรองรบการเปลยนแปลงอยางรวดเรวและกวางขวาง ทงดานวตถ สงคม สงแวดลอม และวฒนธรรมจากโลกภายนอกไดเปนอยางด (ดงภาพ)

223

ทางสายกลาง

เงอนไขความร

(รอบร รอบคอบ ระมดระวง) เงอนไขคณธรรม

(ซอสตย สจรต ขยน อดทน สตปญญา แบงปน)

ชวต/เศรษฐกจ/สงคม/สงแวดลอม

สมดล/มนคง/ยงยน

ภาพ : ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง

(ทมา : คณะอนกรรมการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง, 2550 : 15)

4.2.3 การใชปรชญาเศรษฐกจพอเพยงในยคโลกาภวตน

หลงจากพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดพระราชทานกระแสพระราชด ารสถงเศรษฐกจพอเพยง เมอวนท 4 ธนวาคม พ.ศ. 2540 แนวคดนกเปนทกลาวขาน หลายภาคสวนทงหนวยราชการ ภาคเอกชน และประชาชน ไดน าไปขยายผลกนอยางกวางขวาง ซ งตองถอวามความหมายส าคญยงตอวถชวตของคนไทยทกๆ อาชพและทกระดบ โดยเฉพาะในยามทผคนภายในชาตก าลงตกอยในภาวะความหวาดวตกของภาวะทางเศรษฐกจประเทศ

ปรชญาเศรษฐกจพอเพยง เปนเสมอนการจดประกายใหคนไทยเกดความตนตว ใหเกดความตระหนก โดยแนวคดทวานมนยส าคญอยางสงยง ไมวาจะทงในระดบหลกการ นโยบาย ตลอดจนยทธศาสตรการพฒนาเศรษฐกจสงคมทกระดบ กสามารถน าไปประยกตใชใหเกดผลอยางเปนรปธรรม โดยจะเปนตวก าหนดวถทางการพฒนาสงคมไทย รวมถงใหคนไทยใชชวตและสงคมอยในโลกทมการเปลยนแปลงอยางมสตและรเทาทน เศรษฐกจพอเพยงสามารถอยกบสงคมไดทกๆ สงคม แมสงคมทมการเปลยนแปลงอยเสมอ โดยเฉพาะโลกในยคโลกาภวตน ซงเปนววฒนาการอกกาวหนงของระบบทนนยมโลก ทมงเนนใหมการเปดเสรประเทศ ใหมการเคลอนยายทน แรงงาน สนคา และบรการอยางกวางขวาง ดงจะเหนไดจาก

มเหตผล มภมคมกนในตวทด

พอประมาณ

224

การเกดขอตกลงการท าเขตการคาเสรระหวางประเทศและกลมประเทศตางๆ หรอการเกดกลมประเทศเศรษฐกจอาเซยนขน ซงมการบบบงคบทางตรงและทางออมใหลดขอจ ากดทางการคาลง และในขณะเดยวกนขอบเขตรฐชาตกถกลดความส าคญลง เพราะทนสามารถโยกยายขามพรมแดนไดโดยงาย

ภาวะเชนน ท าใหประเทศระบบเศรษฐกจภายในประเทศถกแทรกแซงและท าใหขาดเสถยรภาพไดโดยงาย ดงท ส านกงานกองทนสนบการวจย (2549 : 22) เปรยบเทยบวา “เหมอนกบการเปดบาน เอาหลงคาและก าแพงออก ใครๆ กสามารถเดนเขามาในเขตบานและท าอะไรกได โดยทเจาของบานจะดแลลกบานผอยอาศยเดมไมไดเตมท เพราะเงอนไขอ านาจขาดสทธในการดแลและถกจ ากดลง” นยนประเทศทฉลาดกจะพยายามสรางภมคมกนของตวเองขนมา ขณะทประเทศทไมสามารถปรบตวและรเทาทนกจะตกเปนเหยอของผทเปนเจาของทนทมทนมากกวา ฉลาดกวา มเทคโนโลยทเหนอกวา โดยจะสามารถแทรกแซง เขายดกมและครอบครองทรพยากรกบประเทศทออนแอได

ส าหรบประเทศไทย ทามกลางสภาวะเศรษฐกจทระบบเศรษฐกจโลกก าลงเคลอนตวไปในทศทางดงกลาว นบเปนความโชคดทพระบาทสมเดจพระเจาอยหวไดพระราชทานกระแสพระราชด ารสถงเศรษฐกจพอเพยงใหแกคนไทย ใหเปนปรชญาน าทางในการด าเนนชวตและการพฒนาทองถน สงคม และประเทศ ทงนปรชญาดงกลาวมไดโตแยงกบระบบทนนยมโลก แตเปนปรชญาทเสนอแนวทางวา “การพฒนาควรจะกาวไปขางหนาดวยความมสต มเหตผล มความรอบคอบ รอบร มคณธรรม รจกความพอประมาณ และมภมค มกน ” (ส านกงานกองทนสนบการวจย, 2549 : 23)

ขณะเดยวกน ปรชญาเศรษฐกจพอเพยงกมใชจะเปนเพยงแตวธการหรอมาตรการแกไขปญหาเฉพาะหนาหรอชวครชวยาม หรอเฉพาะสงคมบางสวนเทานน หากโดยสาระแลวหมายถง “หลกการสงคม” (เสนห จามรก, 2549 : 7) ทจะน าพาสงคมไทยไปสการพฒนาทยงยน นอกจากนหลกของปรชญาเศรษฐกจพอเพยงยงท าใหคนไทยไดสต โดยเฉพาะผ ทก าลงบรโภคเกนความจ าเปนอยางขาดสต โดยลมนกถงความพอประมาณ และทางสายกลาง

ใหหนมาพจารณาตนเองมากขน ดงนน ปรชญาเศรษฐกจพอเพยงจงเปนทงหลกการสงคมและเครองน าทางใหคนสามารถหาทางออกจากความตบตนของระบบทนนยม และกระแสบรโภคนยมอยางสดขว โดยไมจ าเปนตองปฏเสธการแขงขนและความเจรญกาวหนาทางวตถ ทงนปรชญาเศรษฐกจพอเพยงสามารถประยกตใชไดในทกระดบ ทกวงการ ตงแตการด าเนนชวตในครอบครว

225

การบรหารองคกร การพฒนาทองถน ไปจนถงการพฒนาประเทศ ใชไดท งในการวางแผนธรกจของบรษท ภาคเอกชน ตลอดจนการก าหนดนโยบายและจดสรรงบประมาณในภาครฐ


ทศทางการพฒนาสงคมไทยหลงจากแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท 11 สงคมไทยไดใหความส าคญกบยทธศาสตรชาต 20 ป เปนหลก เพอใชเปนแนวทางในการพฒนาประเทศในระยะยาว

5.1 จดเรมตนของยทธศาสตรชาต 20 ป

ภายหลงการเขามาบรหารประเทศของรฐบาล พล.อ.ประยทธ จนทรโอชา รฐบาลไดใหความส าคญกบกบการปฏรปประเทศเปนวาระแหงชาต เนองจากตองการปรบปรงและวางรากฐานประเทศเพอใหประชาชนมคณภาพชวต มเศรษฐกจและสงคมทด

รฐบาลของ พล.อ.ประยทธ จนทรโอชา ไดด าเนนการใหมการรางรฐธรรมนญขนใหมและให “การปฏรปประเทศ” เขาไปอยในรฐธรรมนญ ผลจากการนท าใหสงคมไทยเกดการตนตวในเรองการปฏรป ซงในการรางรฐธรรมนญใหมนนไดใหมการจดท ายทธศาสตรชาตเปนแผนระยะยาวของประเทศในชวง 20 ป เพอใชเปนเปาหมายหลกในการพฒนาประเทศ

แผนยทธศาสตรชาต 20 ปจงเปนอดมการณของสงคมไทยทจะพฒนาคน พฒนาเศรษฐกจ สงคม สงแวดลอมและวฒนธรรมใหเกดความสมดลและยงยน ซงจะน าไปสการถายทอดเปาหมายยทธศาสตรในภาพรวม 20 ป มาสการด าเนนการในชวงทกๆ 5 ป กลาวคอ จะน าแผนยทธศาสตรชาต 20 ปซงเปนอดมการณหลกมาสการปฏบตในชวงทก 5 ป ของการใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ดงนนการพฒนาตามแผนยทธศาสตรในชวง 20 ปจงเรมด าเนนการอยางเปนทางการในป พ.ศ. 2560 – 2579 ภายใตการด าเนนการใหม โดยเรมจากแผนพฒนาฯ ฉบบท 12 ทเรมใชในป พ.ศ. 2560 – 2564 (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2559 : 141)

5.2 วสยทศนประเทศไทยภายใตกรอบยทธศาสตรชาต 20 ป

ยทธศาสตรชาต 20 ป มวสยทศนทส าคญคอ “ประเทศไทยมความมนคง มงคง ยงยน เปนประเทศพฒนาแลวดวยการพฒนาตามหลกปรชญาของเศรษฐกจพอเพยง ” (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต, 2559 : 146) หรอกลาวสนๆ วา

226

“มนคง มงคง ยงยน” ซงค าวา ”มนคง” คอ มความมนคงในทกมตทงเศรษฐกจ สงคม การเมอง สงแวดลอม ทงในระดบครอบครว ชมชน ทงความมนคงในชวต อาหาร พลงงาน น า รวมถงการมภมคมกนตอภยธรรมชาตและการกอการรายตางๆ สวนค าวา “มงคง” คอ มความมงคงเกยวกบรายไดของประเทศ ความสมบรณของทนประเทศ ซงรวมถงทนมนษย ทนทางปญญา ทนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม เปนตน

5.3 ยทธศาสตรชาตน าประเทศไทยสเปาหมาย

แผนยทธศาสตรชาต 20 ปจะถกน ามาใชอยางเปนรปธรรมในแผนพฒนาฯ ฉบบท 12 โดยจะน ายทธศาสตรการพฒนาทก าหนดไวในยทธศาสตรชาตมาเปนแนวทางในการก าหนดยทธศาสตรของแผนพฒนาฯ 12 ทงนเพอใหตอบสนองกบบรบทการพฒนาทจะเกดขนในชวง 5 ปแรกของยทธศาสตรชาต โดยไดก าหนดยทธศาสตรการพฒนาของแผนพฒนาฯ ฉบบท 12 รวม 10 ยทธศาสตร (ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต , 2559 : 146) ไดแก

1) ยทธศาสตรการเสรมสรางและพฒนาศกยภาพทนมนษย

2) ยทธศาสตรการสรางความเปนธรรมลดความเหลอมล าในสงคม

3) ยทธศาสตรการสรางความเขมแขงทางเศรษฐกจและแขงขนไดอยางยงยน

4) ยทธศาสตรดานการเตบโตทเปนมตรกบสงแวดลอมเพอการพฒนาอยางยงยน

5) ยทธศาสตรดานความมนคง

6) ยทธศาสตรดานการเพมประสทธภาพและธรรมาภบาลในภาครฐ

7) ยทธศาสตรดานการพฒนาโครงสรางพนฐานและระบบโลจสตกส

8) ยทธศาสตรดานวทยาศาสตร เทคโนโลย วจย และนวตกรรม

9) ยทธศาสตรการพฒนาภาค เมอง และพนทเศรษฐกจ

10) ยทธศาสตรดานการตางประเทศ ประเทศเพอนบาน และภมภาค

6. สรป

กลาวไดวา การพฒนาสงคมไทยคอการกระท าทท าใหสงคมไทยเกดความเปลยนแปลงในทศทางทดขนในดานตางๆ ทงดานคณภาพชวต สาธารณปโภค สงอ านวยความสะดวก เศรษฐกจ สงคม สงแวดลอมและอนๆ

227

การพฒนาสงคมไทยผานแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตส าหรบประเทศไทยใชมาตงแตแผนพฒนาฯ ฉบบท 1 ปจจบน (พ.ศ.2559) อยในแผนพฒนาฯ ฉบบท 11 และในป พ.ศ.2560 นจะเปนการเรมแผนพฒนาฯ ฉบบท 12 ซงการพฒนาสงคมไทยทผานๆ มายงถอวาไมประสบความส าเรจเทาใดนก ประชาชนภายในประเทศยงเขาไมถงโอกาสในหลายๆ ดาน ทงคณภาพชวต สาธารณปโภค สงอ านวยความสะดวก เศรษฐกจ สงคม สงแวดลอมและอนๆ โดยเฉพาะแผนพฒนาฯ ฉบบแรกๆ เนองจากมลกษณะเนนหรอใหความส าคญกบการพฒนาโครงสรางพนฐานทมไดใหความส าคญกบการพฒนาคน รวมถงเปนการพฒนาตามรปแบบของตะวนตก

ฉะนนการพฒนาสงคมไทยในระยะหลงๆ ตงแตแผนพฒนาฯ ฉบบท 8 เปนตนมา จงเรมใหความส าคญกบการพฒนาไปท “ตวคน” และบรณะรกษาสงแวดลอม โดยเอาคนเปนศนยกลางของการพฒนาพรอมๆ กบการรกษาสงแวดลอม กระทงแผนพฒนาฯ ฉบบท 9 จงไดใหความส าคญกบการพฒนาประเทศโดยมงเนนการสรางระบบการบรหารจดการทดในสงคมตงแตในระดบฐานรากจนถงในระดบโครงสรางทางเศรษฐกจเพอท าใหสงคมไทยเปนสงคมสมดลและยงยน และแผนพฒนาฯ ฉบบท 10-11 ทใหความส าคญกบการพฒนาสงคมไทยทมงสสงคมอยเยนเปนสขและการสรางชาตสอนาคตทยงยนโดยค านงถงคณคาทางวฒนธรรมและความเปนไทย ปจจบนก าลงเขาสแผนพฒนาฯ ฉบบท 12 ซงมการน ากรอบอดมการณหลกในการพฒนาประเทศซงเรยกวา “ยทธศาสตรชาต 20 ป” ซงประกอบดวยวสยทศน “มนคง มงคง ยงยน” มาเปนแนวทางในการพฒนาประเทศ

ส าหรบเศรษฐกจพอเพยงนนถอวาเปนเครองมอและแนวทางหนงในการพฒนาสงคมไทย เนองจากเปนแนวทางในการพฒนาทจะน าสงคมไทยไปสการเปนสงคมทมความสามารถในการพงตนเองในระดบตางๆ และกระท าอยางเปนขนเปนตอน โดยลดความเสยงเกยวกบความผนแปรของธรรมชาต หรอการเปลยนแปลงจากปจจยตางๆ โดยอาศยความพอประมาณ และความมเหตผล การสรางภมคมกนทด มความร ความเพยรและความอดทน สตและปญญา การชวยเหลอซงกนและกน และความสามคค

ดงนนหากจะกลาวไปแลวเศรษฐกจพอเพยงนบวามความหมายกวางกวาทฤษฎใหม โดยทเศรษฐกจพอเพยงเปนกรอบคดทชบอกหลกการและแนวทางปฏบตของทฤษฎใหม สวนแนวพระราชด ารเกยวกบทฤษฎใหมหรอเกษตรทฤษฎใหม ซงเปนแนวทางการพฒนาภาคเกษตรอยาง

228

เปนขนตอนเพอมงสความยงยนนน เปนตวอยางการใชหลกเศรษฐกจพอเพยงในทางปฏบตทเปนรปธรรมเฉพาะในพนททเหมาะสม

229


1. แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตแตละฉบบ มจดเนนวาอยางไร

2. สาระส าคญของโครงการอนเนองมาจากพระราชด ารคออะไร เพราะเหตใดโครงการอนเนองมาจากพระราชด ารแตละแหงมการด าเนนงานแตกตางกน

3. “ทฤษฎใหม” กบ “เศรษฐกจพอเพยง” มความเหมอนและแตกตางกนอยางไร

4. ทานสามารถน าความรเรอง “ทฤษฎใหม” และ “เศรษฐกจพอเพยง” ไปประยกตใชในชวตประจ าวนไดอยางไร

5. องคความรเรอง “ทฤษฎใหม” และ “เศรษฐกจพอเพยง” ชวยในการพฒนาสงคมไทยไดอยางไรบาง (ดานเศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอม) 6. ยทธศาสตรชาต 20 ป คออะไร มวสยทศนอยางไร

230


หวขอเนอหาประจ าบทท 6 พนถนอดรธาน

1. ความเปนมาของอดรธาน





6. จไอในเมองอดรธาน



1. เรยนรและเขาใจเกยวกบพนถนอดรธานในประเดนตางๆ ไดแก ความเปนมาของอดรธาน สภาพทวไปของจงหวดอดรธาน ลกษณะการเมองการปกครอง เศรษฐกจ และสงคมของจงหวดอดรธานได

2. วเคราะหการเปลยนแปลงของสภาพเศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรมของเมองอดรธานได

3. อธบายผลกระทบจากการเปลยนแปลงของสมยตางๆ ทมตอสภาพเศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรมของเมองอดรธานได

4. เขาใจวถชวตและวฒนธรรมของชาวอดรธาน

5. วเคราะหถงแนวโนมการเปลยนแปลงของเมองอดรธานในอก 10 ปขางหนาได

ทงน การจดกระบวนการเรยนการสอนในบทนมวตถประสงคหลกใหนกศกษาเกดจตส านกทดในความเปนทองถน



2. ศกษาพนถนอดรธานในพพธภณฑจงหวดอดรธาน

3. จดปายนทรรศการเกยวกบพนถนอดรธาน

231

4. เชญผ ทรงความร (วทยากร) ในทองถนมาถอยทอดเรองราวสมยตางๆ ของเมองอดรธาน

5. รวมกนซกถาม อภปราย และแลกเปลยนเปลยนถงววฒนาการของเมองอดรธานตงแตอดตจนถงปจจบนรวมกบวทยากร

6. บรรยายสรปพนถนอดรธาน



2. หนงสอ วารสาร บทความ หนงสอพมพ และ Internet

3. ภาพวาด หลกฐานทางโบราณคดในพพธภณฑ




2. สงเกตและประเมนจากการซกถาม อภปรายแลกเปลยน

4. ประเมนจากการสรปขอคดทไดจากการชมพพธภณฑ การฟงบรรยายจากวทยากร


232

บทท 6

พนถนอดรธาน

“หนองประจกษคเมอง ลอเลองแหลงธรรมะ

อารยธรรมบานเชยงมรดกโลกหาพนป ธานผาหมขด

ธรรมชาตเนรมตทะเลบวแดง”

อดรธาน เปนเมองทมความส าคญแหงหนงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ เนองจากเปนเมองทอยรวมกงลอประวตศาสตรมาอยางยาวนาน ตงแตสมยกอนประวตศาสตรในฐานะเปนแหลงอารยธรรมทเกาแกแหงหนงของประเทศและของโลก สมยประวตศาสตรในฐานะเปนเมองทเปนสวนหนงในการเกดขนของประวตศาสตรไทย และสมยใหมทเปนศนยกลางการคาการลงทนในภาคอสานในปจจบน โดยแตละหวงเวลาเราไดเหนพฒนาการของจงหวดอดรธานเคลอนตวอยางมพลวต ทงในมตทางประวตศาสตร วถชวตผคน อารยธรรม ตลอดจนประเพณและวฒนธรรมของผคนทอาศยอยในอาณาเขตแหงน

1. ความเปนมาของอดรธาน

หากกลาวถงความเปนมาของอดรธานตามค าอธบายของกระทรวงมหาดไทยซงมอง/เมองอดรธานตามเขตการปกครองแบบรฐชาต อดรธานนบวาเปนเมองทมประวตศาสตรความเปนมาทไมนานเทาใดนก เพราะเมองอดรธานไดกอตงขนในรชสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 ฉะนนววฒนาการของเมองจงมอายเพยงหนงศตวรรษเศษเทานน แตหากมองจากหลกฐานทางประวตศาสตรทเรมมการกอตวข นกอนหนานนตงแตสมยกอนประวตศาสตร อดรธานมการตงชมชนและถนฐานในอาณาเขตแหงนนบเวลานานกวาพนป เหนไดจากแหลงโบราณคดกอนประวตศาสตรในหลายๆ แหง เชน บานเชยง อ าเภอหนองหาน ภพระบาท อ าเภอบานผอ และแหลงโบราณคดอนๆ อกหลายแหง

ฉะนน หากจะกลาวไปแลวอดรธานถอวาเปนเมองทมววฒนาการมาอยางตอเนองและยาวนาน นบตงแตสมยกอนประวตศาสตร สมยประวตศาสตร (ทวารวด ลพบร สโขทย กรงศรอยธยา รตนโกสนทร) และสมยกอตงอดรธาน (บานเดอหมากแขง-อดรธาน) ดงรายละเอยดตอไปน

233

1.1 อดรธานกอนสมยประวตศาสตร

อดรธานเปนเมองทมความส าคญทางประวตศาสตร จากหลกฐานทางประวตศาสตรและโบราณคด พบวา บรเวณพนททเปนจงหวดอดรธานในปจจบน ประมาณ 5,000 ปกอน เคยเปนถนทอยของมนษย โดยมการตงถนฐานมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร ดงหลกฐานทางโบราณคดทมการขดพบโดยนกโบราณคดทแหลงโบราณคดบานเชยง อ าเภอหนองหนาน และแหลงโบราณคดในอ าเภอบานผอ

สงซงแสดงใหเหนวาอดรธานอยในกงลอสมยกอนประวตศาสตรมาไมต ากวา 5,000 ปกคอ โครงกระดกมนษยและโบราณวตถตางๆ โดยเฉพาะอยางยงทบานเชยง ซงมการพบหลกฐานส าคญทเปนโครงกระดกมนษยโบราณ รวมถงโบราณวตถตางๆ ทมอยมากมาย เชน เครองปนดนเผาทงทเขยนสและไมเขยนส (ดงภาพ) เครองประดบ เชน ลกปดท าจากหน สและแกวก าไล แหวนท าจากส ารด (ดงภาพ) เครองมอเหลก เชน ขวาน ใบหอก มด (ดงภาพ) และโบราณวตถอนๆ อกมากมาย เชน ลกกลงดนเผา แมพมพหนทใชหลอเครองมอส ารดซงท าจากหนทรายเบาดนเผา ลกกระสนดนเผา แกลบขาวทยงคงตดอยกบเครองมอเหลก (สยามเศรษฐกจ, ม.ป.ป. : 29) โดยโบราณวตถเหลานกรมศลปากรไดมการขดคนเมอ พ.ศ.2515-2516

กอนจะมการสงไปตรวจสอบค านวณหาอาย ทพพธภณฑ มหาวทยาลยเพนซลวาเนย สหรฐอเมรกา ซงกพบวาโครงกระดกมนษยและโบราณวตถทขดพบมอายเกาแกมากประมาณ 5,000-7,000 ป

ภาพ : ภาชนะดนเผา โบราณวตถกอนประวตศาสตรบานเชยง

อ าเภอหนองหาน จงหวดอดรธาน (ทมา : https://th.wikipedia.org/wiki/แหลงโบราณคดบานเชยง)

234

ภาพ : เครองประดบ เครองมอเหลก โบราณวตถกอนประวตศาสตรบานเชยง

อ าเภอหนองหาน จงหวดอดรธาน (ทมา : http://banchiengfoudonthani.blogspot.com/2013/12/blog-post.html)

นอกจากน ยงมหลกฐานทางประวตศาสตรทบงชวาอดรธานอยรวมในสมยกอนประวตศาสตร นนคอการพบรองรอยของมนษยสมยกอนประวตศาสตรซงแสดงใหเหนวาเคยอาศยอยในบรเวณแหงนมานาน คอ มการคนพบภาพเขยนสบนผนงถ าของมนษยสมยกอนประวตศาสตรทบรเวณถ าบนเทอกเขาภพาน บานโปงฮ ต าบลกลางใหญ อ าเภอบานผอ (ดงภาพ) ลกษณะเปนลายเขยนเสนสเหลอง เปนรปเรขาคณต คอเปนรปสเหลยมและรปเสนวกไปวกมาตดตอกน และพบอกแหงทบรเวณถ าโนนสาวเอ ต าบลเมองพาน อ าเภอบานผอ (ดงภาพ) โดยมลกษณะเปนรปทรงเรขาคณตคลายทถ าลาย บางรปเขยนเปนเสนใหญๆ ขนานกนหลายเสน และในบรเวณเทอกเขาภพานใกลวดพระพทธบาทบวบก อ าเภอบานผอ ซงเปนบรเวณใกลเคยงกนยงพบภาพฝามอทาบบนผนงถ า ภาพเขยนสบนผนงถ ารปคน รปววแดง (ดงภาพ) (สยามเศรษฐกจ, ม.ป.ป.: 33) อกดวย อนเปนการยนยนวาอดรธานทเปนทตงในปจจบน อดตเคยมการตงถนฐานของมนษยและเคยเปนแหลงอารยธรรมมากอนตงแตสมยกอนประวตศาสตร

http://banchiengfoudonthani.blogspot.com/2013/12/blog-post.html

235

ภาพ : ภาพเขยนสในแหลงโบราณคดสมยกอนประวตศาสตร

อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน (ทมา : http://www.innnews.co.th/shownews/show?newscode=609736)

ภาพ : ภาพเขยนสถ าโนนสาวเอ แหลงโบราณคดสมยกอนประวตศาสตร

อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน (ทมา : http://www.era.su.ac.th/RockPainting/northeast/nonsawae/index.html)

http://www.era.su.ac.th/RockPainting/northeast/nonsawae/index.html

236

ภาพ : ภาพเขยนสรปคน วดพระพทธบาทบวบก

แหลงโบราณคดสมยกอนประวตศาสตร

อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน (ทมา : http://little-wing.exteen.com/page/21)

ภาพ : ภาพเขยนสรปววแดง วดพระพทธบาทบวบก

แหลงโบราณคดสมยกอนประวตศาสตร

อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน (ทมา : http://little-wing.exteen.com/page/21)

http://little-wing.exteen.com/page/21

http://little-wing.exteen.com/page/21

237

1.2 อดรธานสมยประวตศาสตร

1.2.1 อดรธานสมยทวารวด ลพบร สโขทย

นอกจากการคนพบแหลงอารยธรรมโบราณทงแหลงโบราณคดบานเชยงและแหลงโบราณคดบานผอ ทแสดงใหเหนวาอดรธานเคยรวมสมยกอนประวตศาสตร หลกฐานทางประวตศาสตรอกหลายชนยงพบอกวาททเปนทตงอดรธานแหงนยงปรากฏรองรอยการตงถนฐานและการท ามาหากนของมนษยสมยประวตศาสตรอกดวย โดยเฉพาะอยางยงบรเวณใกลวดพระพทธบาทบวบก อ าเภอบานผอ ซงมการคนพบหลกฐานประวตศาสตรทส าคญจากนกโบราณคด นนคอการพบเสมาหน (ดงภาพ) โบราณวตถสมยทวารวด การพบพระพทธรปแกะสลกหนทราย (ดงภาพ) สมยทวารวดตอนปลายถงสมยลพบรตอนตน และการพบภาพเขยนปนบนผนงถ า (ดงภาพ) ซงมสภาพปรกหกพงเกยวกบพระพทธศาสนาในสมยสโขทย หลกฐานทางโบราณคดเหลานเองทเปนเครองยนยนวาอดรธานเคยเปนแหลงอารยธรรมของมนษยสมยประวตศาสตร

ภาพ : เสมาหน โบราณวตถสมยทวารวด แหลงโบราณคดวดพระพทธบาทบวบก

อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน (ทมา : http://udn4.esdc.go.th/sthan-thi-thxng-theiyw)

238

ภาพ : พระพทธรปแกะสลกหนทราย โบราณวตถสมยทวารวดตอนปลายถงสมยลพบรตอนตน

แหลงโบราณคดวดพระพทธบาทบวบก อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน (ทมา : https://sites.google.com/site/welcome2udon/)

ภาพ : ภาพเขยนสผนงถ า หลกฐานทบอกเลาเรองราวการตงถนฐานและการท ามาหากน

ของมนษยยคกอนประวตศาสตร พบในแหลงโบราณคดวดพระพทธบาทบวบก

อ าเภอบานผอ จงหวดอดรธาน (ทมา : http://www.ocularstar.com/index.php/siteLocation/show/30)

239

1.2.2 อดรธานสมยกรงศรอยธยา

สมยกรงศรอยธยาเปนราชธาน (พ.ศ.1893) อดรธานเคยเปนสวนหนงของประวตศาสตรชาตไทย แมจะไมปรากฏเรองราวของเมองอดรธานอยางละเอยดและไมมการกลาวไวในพงศาวดาร แตจากหลกฐานลายพระหตถเลขาของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอกรมพระยาด ารงราชานภาพ ททลสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระนรศรานวตตวงศ เมอ พ.ศ.2478

(หมวดสงคมศกษา โรงเรยนสตรราชนทศ, 2537 : 23) ท าใหทราบวาเมอง “หนองบวล าภ”19

(เมองเกาของจงหวดอดรธานปจจบน) ซงในสมยกรงศรอยธยานนเคยเปนเมองหนาดานของเวยงจนทน

กลาวคอ ครงทพระเจาหงสาวด (บเรงนอง) น ากองทพพมาไปตเมองเวยงจนทน (พ.ศ. 2117) พระเจาหงสาวดตรสสงใหไทยยกกองทพไปสนบสนน ครงนนสมเดจพระมหาธรรมราชาธราช กบสมเดจพระนเรศวรมหาราช (ขณะนนด ารงต าแหนงเสนาธการ) ยกทพไปชวยรบ แตเมอน าทพไปถงเมองหนองบวล าภ สมเดจพระนเรศวรมหาราชทรงประชวรอยางรนแรงจากไขทรพษและไมทนเดนทพถงเวยงจนทนแตประการใด พระเจาหงสาวดซงน าทพหลวงไปตกอนสามารถไดรบชยชนะในสมรภมเวยงจนทนจนสามารถสถาปนาเปนเมองประเทศราชของกรงหงสาวด และเมอทรงทราบเรองถงอาการประชวรของสมเดจพระนเรศวรมหาราชจงอนญาตใหยกทพกลบ ฉะนนหากจะกลาวไปแลวเมองหนองบวล าภ เมองเกาของอดรธานจงไมเพยงมความส าคญในทางประวตศาสตรเทานน แตยงมความหมายในแงทเปนเมองเกาแกทรวมสมยกรงศรอยธยาอกดวย

1.2.3 อดรธานสมยกรงรตนโกสนทร รชกาลท 1-7

สมยกรงรตนโกสนทร ชวงตนรชกาลของสมยยงไมปรากฏวามการกอตง “อดรธาน” ขนแตอยางใด มกแตเพยงการกลาวถงเมองหนองบวล าภในสมยรชกาลท 3 คอพระบาทสมเดจพระนงเกลาเจาอยหว เทานน

หนองบวล าภ เมองเกาของอดรธานถกกลาวถงอกครงในสมยรชกาลท 3 ในเหตการณกบฏเจาอนวงศ (พ.ศ. 2369-2371) ชวงหนงของเหตการณไดกลาวถงหนองบวล าภวาเคยเปนจดทเจาอนวงศเวยงจนทนถอยทพมาตงรบแกนกรบชาวนครราชสมาซงน าโดยคณหญงโม (ทาวสรนาร) ในครงทน าทพเขาตเมองนครราชสมา ดงความตอนหนงตาม __________________________________________________

19 มชอเรยกอกวา เมองหนองบวลมภ เมองกมทาลย หรอ เมองนครเขอนขนธกาบแกวบวบาน

240

ส าเนาลายพระหตถเลขาของสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระยาด ารงราชานภาพ ททลสมเดจพระเจาบรมวงศเธอ กรมพระนรศรานวตตวงศ เมอ พ.ศ.2478 (หมวดสงคมศกษา โรงเรยนสตรราชนทศ, 2537 : 26) วา “ในสมยรชกาลท 3 กรงรตนโกสนทร เมอเจาอนวงศเวยงจนทนเปนกบฏยกกองทพมายดเมองนครราชสมา ครงรวาทกรงเทพฯ เตรยมกองทพใหญจะยกขนไป จงถอยหนกลบไปตงรบทหนองบวล าภ ไดรบกบกองทพไทยเปนสามารถ เมอหมอมฉนไปไดรบค าชแจงทเมองอดรวา หนองบวล าภนนคอเมองกมทาลย ซงยกขนเปนเมองในรชกาลท 4 หมอมฉนกลบมายงกรงเทพฯ ไดมทองตราสงใหเปลยนชอกมทาลย ซงลดลงเปนอ าเภออยในเวลานน กลบเรยกชอเดมวา อ าเภอหนองบวล าภ ดเหมอนจะยงใชอยจนบดน”

ส าหรบอดรธาน ไดมการกลาวถงเปนครงแรกในสมยรชกาลท 5 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว ภายหลงจากเหตการณปราบปรามฮอ20 มณฑลลาวพวน (เวลานนอดธานยงไมปรากฏชอ มเพยงบานหมากแขงหรอบานเดอหมากแขง สงกดเมองหนองคาย ขนการปกครองกบมณฑลลาวพวน ซงกรมหมนประจกษศลปาคม แมทพใหญฝายใตไดเดนทพผานบานหมากแขงไปท าการปราบปรามฮอ) และเหตการณการลาอาณานคมของชาตมหาอ านาจตะวนตก21 โดยเฉพาะอยางยงมหาอ านาจองกฤษและฝรงเศส เนองจากองกฤษไดดนแดนพมา สวนฝรงเศสกสามารถเขาครอบครองดนแดนญวน (เวยดนาม) และเขมร (กมพชา) ในขณะทอาณาจกรลาวตงแตหลวงพระบาง เวยงจนทน ซงตกเปนของไทยมาตงแตสมยธนบร (พ.ศ.2321) ไดถกฝรงเศสอางสทธวาลาวเปนเมองขนญวนเนองจากเคยสงบรรณาการให ดงนนเมอฝรงเศสอางความชอบธรรมจากสทธญวนจงพยายามกดดนใหไทยสละดนแดนลาวฝงซายแมน าโขง เพราะเหนวาดนแดนสวนนเปนสวนหนงในอนโดจนของฝรงเศส

การอางความชอบธรรมในการเขาครอบครองดนแดนลาวของฝรงเศส ถอวากระทบตอพระราชอ านาจและอาณาเขตของไทยมาก กระทงในป พ.ศ.2436 (ร.ศ.112)

__________________________________________________

20 ระหวาง พ.ศ.2391-2395 พวกจนทเปนกบฏเรยกวา กบฏไตเผง ถกจนตจากแผนดนใหญ แลวไดเขามาอาศยอยตามแนวชายแดนไทยลาวและญวน ซงในเวลานนดนแดนลาวลานชาง บรเวณเขตสบสองจไทยหวพนทงหาทงหกขนอยกบไทย พวกฮอไดเทยวปลนสะดม กอความสงบ จนกระทง พ.ศ.2411 ไดเขายดเมองลาวกาย เมองพวน เมองเชยงขวาง และมเปาหมายทจะเขายดเมองหลวงพระบาง เมองเวยงจนทน เมองหนองคาย ของไทย (สยามเศรษฐกจ, ม.ป.ป.: 38-39) 21หลงจากเหตการณปราบปรามฮอสงบลง ฝรงเศสไดขยายอ านาจเขามาควบคมแหลมอนโดจนและสามารถผนวกกมพชาไดใน พ.ศ.2410 ตอมาไดญวน (เวยดนาม) เปนอาณานคมเมอ พ.ศ.2428 จากนนพยายามเขาครอบครองลาวโดยอางสทธของญวนวา ลาวเคยตกเปนเมองขนของญวน ฝรงเศสจงด าเนนการทกวถทางทจะไดลาวเปนเมองขน และยงมเปาหมายทจะผนวกเอาไทยเปนเมองขนเหมอนกบลาวและญวนดวย

241

ฝรงเศสกดดนไทยดวยการใชก าลงทหารน าเรอรบเขาปดปากแมน าเจาพระยาและบบบงคบใหไทยถอนทหารออกจากฝงขวาแมน าโขงในรศม 25 กโลเมตร เปนเหตใหฝายไทยคอพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงประจกษศลปาคม ขาหลวงใหญผส าเรจราชการมณฑลลาวพวน (ตงอยทเมองหนองคาย) ตองยายมาตงทวาการมณฑลแหงใหมทบานหมากแขงหรอบานเดอหมากแขง22 ในป พ.ศ. 2436 (อดรธานปจจบน)

แตถงกระนนค าวา “อดรธาน” กยงไมปรากฏเปนค าเรยกชอเมองหรอถนทอยอาศย จนกระทงในป พ.ศ.2442 รชกาลท 5 โปรดเกลาฯ ใหมการเปลยนชอ “มณฑลลาวพวน” เปน “มณฑลฝายเหนอ” และในระหวางนพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงประจกษศลปาคม ทรงสรางบานแปงเมองขนโดยกอตงทท าการมณฑลใหม สรางสถานทราชการ ศาลาทวาการ และวงทประทบของพระองคในการวาราชการ โดยใหหนหนาไปทางทศเหนอ23 แตหลงจากจดระเบยบการปกครองเรยบรอยแลว พระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงประจกษศลปาคม ไดเสดจกลบกรงเทพฯ โดยมพระวรวงศเธอ พระองคเจาวฒนานวงศ เสดจมารบต าแหนงผส าเรจราชการมณฑลฝายเหนอแทน และในปถดมากไดมการโปรดเกลาฯ ใหเปลยนชอมณฑลฝายเหนอเปน “มณฑลอดร” พรอมกนนยงมพระราชด ารใหรวมหวเมองในมณฑลขนเปน “บรเวณ” (ดงจะกลาวตอไป) โดยใหมฐานะเทยบเทาจงหวด ทงนเพอความสอดคลองกบการปกครองตามรปแบบ “มณฑลเทศาภบาล” และนอกจากนยงใหยบเมองจตวาบางเมองลงเปนอ าเภอ ดงนนมณฑลอดรจงมบรเวณภายในปกครอง 5 บรเวณ

ครนตอมาในป พ.ศ.2450 รชกาลท 5 โปรดเกลาฯ ใหรวมหวเมองมณฑลอดรเขาเปนเมองจตวาโดยทรงใหรวมเมองกมทาสย กมภวาป หนองหาน อ าเภอหมากแขง ตงขนเปนเมองจตวา เรยกวา “เมองอดรธาน” ชออดรธานจงปรากฏตงแตนนมา อนเปนทตงของทวาการมณฑลอดร โดยมเมองในการปกครอง 6 เมอง คอ เมองขอนแกน เมองเลย เมองสกลนคร เมองนครพนม เมองหนองคาย และเมองโพนพสย

__________________________________________________

22 เปนชมชนดงเดมของราษฎรทเขามาตงบานเรอนอยอาศยกอนหนา

23 อาจเปนเพราะตองการปองกนตนเองและเตรยมรบมอขาศกทจะเขามารกราน หรอบางสนนษฐานวาอาจเกดจากความฝงใจโกรธแคนทางการฝรงเศส

242

ภาพ : พระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงประจกษศลปาคม ผกอตงเมองอดรธาน

(ทมา : banchiangdesige.blogspot.com)

จวบจนกระทงประเทศไทยเปลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชยเปนประชาธปไตยสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท 7 เมอป พ.ศ.2475 จงเกดการปรบปรงการปกครองสวนภมภาคขนตามพระราชบญญตระเบยบบรหารราชการแหงอาณาจกรสยาม พ.ศ. 2476 โดยในครงนนไดยกเลกมณฑลและยกฐานะเมองขนเปนจงหวดและอ าเภอ (เสร อนยวง, 2543 : 32) อดรธานทมววฒนาการมาตงแตชวงตนรชกาลของสมยรตนโกสนทรจงกลายมาเปนจงหวดอดรธานในปจจบน


2.1 ลกษณะภมศาสตร

2.1.1 ทตง อาณาเขต และขนาดพนท

จงหวดอดรธานตงอยตอนบนของภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ทละตจดท 17 องศาเหนอ ลองจจดท 102 องศาตะวนออก ระยะทางหางจากกรงเทพฯ

http://3.bp.blogspot.com/-F0hamTq-Qu4/TdOBeyBETII/AAAAAAAAJwY/RFcuiHYQiSU/s1600/00000013%255B6%255D.jpg

243

ตามทางหลวงแผนดนหมายเลข 2 เปนระยะทาง 562 กโลเมตร โดยมอาณาเขตตดตอกบจงหวดใกลเคยง คอ

ทศเหนอ ตดตอกบ จงหวดหนองคาย

ทศใต ตดตอกบ จงหวดขอนแกนและจงหวดกาฬสนธ ทศตะวนออก ตดตอกบ จงหวดสกลนคร

ทศตะวนตก ตดตอกบ จงหวดหนองบวล าภและจงหวดเลย

มขนาดพนททงหมด 11,730.302 ตารางกโลเมตร หรอ 7.331 ลานไร นบเปนจงหวดทมขนาดพนทใหญเปนอนดบท 4 ของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ รองจากจงหวดนครราชสมา จงหวดอบลราชธาน และจงหวดชยภม

ภาพ : อาณาเขตตดตอของจงหวดอดรธาน

(ทมา : udn.brrd.in.th)

2.2 ลกษณะภมประเทศ

ภมประเทศจงหวดอดรธานเปนทราบสง อยสงกวาระดบน าทะเลเฉลย 187 ฟต หรอ 200-700 เมตร พนทเอยงลาดลงสแมน าโขงทางจงหวดหนองคาย ประกอบดวยทงนา ปาไม และภเขา พนทสวนใหญเปนดนทรายปนดนลกรง ไมเกบน าหรออมน าในฤดแลง บางแหง

244

เปนดนเคม ซงเปนอปสรรคตอการท าเกษตรกรรม ในขณะทพนทบางสวนกเปนลกคลนลอนลาด มพนทราบผนเลกๆ แทรกอยกระจดกระจาย พนททางทศตะวนตกมภเขาและปาไมตดตอกนเปนแนวยาวโดยเฉพาะทวเขาภพานซงทอดเปนแนวยาวตงแตเขตเหนอสดของจงหวดจนจรดทางใตสดของจงหวด

2.3 ลกษณะภมอากาศ

ภมอากาศจงหวดอดรธานขนอยกบฤดกาลในแตละฤด ซงจากการสบคนจาก http://portal1 . udru.ac.th/web/culture_udon/aboutUDON5 . html ลก ษ ณ ะ ภ ม อ า ก า ศ ข อ งจงหวดอดรธานเปนดงน

ฤดฝน เรมตงแตกลางเดอนพฤษภาคมถงปลายเดอนตลาคม ระยะนจะไดรบอทธพลลมตะวนตกเฉยงใต หยอมความกดอากาศสงอยทมหาสมทรอนเดย ลมจะพดพาน าความชนจากมหาสมทรอนเดยมาปกคลมประเทศไทย รองความกดอากาศต าจะเคลอนทจากภาคใตพาดผานมายงภาคตะวนออกเฉยงเหนอรวมทงจงหวดอดรธาน ลกษณะเชนนจงท าใหฝนตกชก เดอนทปรมาณน าฝนมากทสดกคอเดอนสงหาคม

ฤดหนาว เรมตงแตปลายเดอนตลาคมถงกลางเดอนกมภาพนธ ระยะนไดรบอทธพลของลมมรสมตะวนออกเฉยงเหนอ หยอมความกดอากาศสงอยทประเทศรสเซย จน และไ ด พด พ า เ อ า อ า ก า ศ เ ย น ม า ป ก ค ลม ป ร ะ เ ท ศ ไ ท ย โ ด ย เ ฉ พ า ะ ภ า ค เ ห น อ แ ล ะ ภ า คตะวนออกเฉยงเหนอ จะไดรบอทธพลจากลมชนดนมากซงท าใหมอากาศหนาวเยนทวไปทงจงหวดอดรธาน เดอนทมอากาศหนาวเยนมากทสดกคอเดอนมกราคม

ฤดรอน เรมตงแตกลางเดอนกมภาพนธถงปลายเดอนพฤษภาคม ชวงนอากาศจะรอนอบอาวทวทกพนทของจงหวดอดรธานเนองจากเปนระยะทปลอดจากลมมรสม เดอนทมอากาศรอนมากทสดกคอเดอนเมษายน

2.4 ทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

2.4.1 ทรพยากรปาไม

จงหวดอดรธานมพนทปาไม 2,908,723 ไร หรอรอยละ 39.00 ของพนทจงหวด สวนพนทปาไมทมสภาพสมบรณมจ านวน 868,121.2 ไร หรอรอยละ 11.84 ของพนทจงหวด (ส านกงานจงหวดอดรธาน, 2556 : 11-13)

245

2.4.2 ทรพยากรแร

จงหวดอดรธานมทรพยากรแรทมมลคาทางเศรษฐกจสงหลายชนด (เสร อนยวง, 2543 : 43-44) ไดแก

ทองค า พบมากทอ าเภอบานผอ และต าบลบานเพม ต าบลนาแค อ าเภอนายง ใชประโยชนในการท าเครองประดบ เครองมอวทยาศาสตร อเลกทรอนกส คอมพวเตอร เครองมอทนตกรรม และเปนหลกประกนทางการคลง

ทองค าขาว พบมากทต าบลค าดวง อ าเภอบานผอ ใชประโยชนในการท าเครองมอวทยาศาสตร เครองใชไฟฟา เครองยนต กระจกแวน เครองมอทนตกรรม อตสาหกรรมเคม และเครองประดบ

ตะกว พบมากในเขตตดตอกบจงหวดเลย ทอ าเภอน าโสม ใชเปนสนแรตะกวเพอถลงโลหะตะกวและเพอใชส าหรบท าขวและเซลลแบตเตอร กระดาษตะกว ท าน า กระสนปน และเคลอบภาชนะตางๆ

พลวง พบมากในเขตตดตอกบจงหวดเลย ใชส าหรบท ากระสนปน อตสาหกรรมไมขดไฟ ยาง หมก โรเนยว เปนโลหะผสมแผนกรดแบตเตอร

สงกะส พบมากในเขตตดตอกบจงหวดเลยทอ าเภอน าโสม ใชเปนสนแรสงกะสเพอถลงโลหะสงกะสโดยน ามาใชเพอการเคลอบแผนเหลก มงหลงคา กระปองส อปกรณรถยนต และผลตภณฑเคมตางๆ

แบไรต พบมากทต าบลบานเพย และต าบลนาแค อ าเภอนายง ใชส าหรบอตสาหกรรมท าส แกว ผาน ามน พรมน ามน พลาสตก และอตสาหกรรมฟอกหนง

เกลอหน-โพแทช พบมากทอ าเภอเมองอดรธาน และอ าเภอประจกษศลปาคม

ปโตรเลยมและแกสธรรมชาต พบมากในหลมภฮอม ใกลบานทบกง อ าเภอหนองแสง และอ าเภอหนองววซอ อ าเภอโนนสะอาด ใชเปนพลงงาน และเชอเพลง

246

2.4.3 ทรพยากรน า

จงหวดอดรธานอยในเขตลมน าหลกของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ 2 ลมน า คอ ลมน าโขง และลมน าช

ลมน าโขง ครอบคลมในเขตอ าเภอหนองววซอ อ าเภอกดจบ อ าเภอน าโสม อ าเภอบานผอ อ าเภอนายง อ าเภอเพญ อ าเภอสรางคอม อ าเภอบานดง อ าเภอหนองหาน อ าเภอพบลรกษ อ าเภอไชยวาน และอ าเภอทงฝน ประกอบดวยลมน ายอยทส าคญ คอ ลมน าโสม ลมน าคะนาน ลมน าโมง ลมน าหวยคก ลมน าสวย ลมน าหวยหลวง และลมน าสงคราม

ลมน าช ครอบคลมในเขตอ าเภอกมภวาป อ าเภอหนองแสง อ าเภอโนนสะอาด อ าเภอศรธาต และอ าเภอวงสามหมอ ซงประกอบดวยลมน ายอยทส าคญคอ ลมน าปาว และลมน าเสอเตน

2.4.4 ปรมาณน าฝน

ภาคตะวนออกเฉยงเหนอไดรบฝนอยางเดนชด 2 ทางดวยกน คอ ฝนจากมรสมตะวนตกเฉยงใต แตไดรบนอยและไมสม าเสมอ เพราะมทวเขาเพชรบรณ ทวเขาดงพญาเยน ทวเขาสนก าแพง และทวเขาพนมดงรกกนเอาไว ในภมภาคนจงไดรบอทธพลเพยงดานปลายลมของลมมรสมตะวนตกเฉยงใตและฝนจากพายดเปรสชนทเคลอนเขามาในทศทางตะวนออก ไปทางตะวนตกปละ 3-4 ลก โดยจงหวดอดรธานมปรมาณน าฝนวดไดตลอดปเฉลย 1,324.0 มลลเมตร คดเปนปรมาณน าทาประมาณ 3,670 ลานลกบาศกเมตร สามารถกกเกบน าไวไดประมาณ 850 ลานลกบาศกเมตร หรอรอยละ 23.20 สามารถชวยพนทเพาะปลกไดประมาณ 321,415 ไร ซงถอวายงไมเพยงพอ เพราะความตองการในการใชน าฝนของจงหวดอดรธานตอปเฉลย 1,680 ลานลกบาศกเมตร

2.4.5 ทรพยากรดน

ลกษณะดนในจงหวดอดรธานสวนใหญเปนดนทราย ดนทรายปนดนรวน ดนรวนปนดนทราย และดนลกรง ซงสามารถแบงตามลกษณะของการใชประโยชนไดเปน 4 กลม (เสร อนยวง, 2543 : 37-38) คอ

247

กลมดนไร มพนทครอบคลมประมาณรอยละ 40 ของพนทจงหวด กระจายอยในพนทอ าเภอเมอง อ าเภอเพญ อ าเภอบานดง อ าเภอทงฝน อ าเภอหนองหาน อ าเภอไชยวาน อ าเภอวงสามหมอ อ าเภอโนนสะอาด อ าเภอกมภวาป อ าเภอกดจบ อ าเภอหนองววซอ อ าเภอน าโสม อ าเภอนายง และบางสวนของอ าเภอบานผอ อ าเภอหนองแสง อ าเภอศรธาต อ าเภอสรางคอม อ าเภอพบลยรกษ อ าเภอกแกว และอ าเภอประจกษศลปาคม

กลมดนนา มประมาณรอยละ 30 ของพนทจงหวด กระจายอยบรเวณลมน าตางๆ และในบางพนทของอ าเภอเพญ อ าเภอทงฝน อ าเภอหนองหาน อ าเภอโนนสะอาด และอ าเภอบานผอ

กลมดนคละ ดนคละทพบในจงหวดอดรธานสวนใหญเปนดนไรคละดนนา พบในทางตอนใตของจงหวด คอ อ าเภอกมภวาป อ าเภอศรธาต อ าเภอโนนสะอาด และบางสวนของอ าเภอบานผอ

กลมดนภเขา พบทางดานตะวนตกและตะวนออกเฉยงใตของจงหวด ในเขตอ าเภอน าโสม อ าเภอหนองววซอ อ าเภอกดจบ อ าเภอบานผอ อ าเภอกมภวาป และอ าเภอวงสามหมอ


3.1 การเมองการปกครองของอดรธานในอดต (ตนรชสมย-พ.ศ. 2475)

การปกครองของเมองอดรธานในอดตปรบเปลยนและเปนไปตามนโยบายของเมองหลวง แตทมการเปลยนแปลงมากทสดคอในสมยรชกาลท 5 เนองจากเหตผลทตองการใหบานเมองเจรญกาวหนาและปลอดภยจากภยคกคามของชาตมหาอ านาจองกฤษ และฝรงเศส ในแหลมอนโดจน

เดมทเดยวตงแตอดรธานถกผนวกเขาเปนสวนหนงของไทย อดรธานยงคงเปนสวนหนงของการปกครองโดยระบบกนเมอง24 และในสมยรชกาลท 5 ป พ.ศ. 2437 อดรธานกเปนสวนหนงของเมองทตองปฏรปตามนโยบายการปฏรปการปกครองของรชกาลท 5

__________________________________________________

24 การปกครองหวเมองโดยระบบกนเมอง เจาเมองคอนขางมอสระมาก หวเมองทราชส านกกรงเทพบงคบบญชาโดยตรงมเพยงหวเมองจตวา ใกลๆ เมองหลวงเทานน สวนหวเมองอนๆ ซงแบงไวเปนหวเมองชนเอก โท ตร ตามความส าคญของเมองมความเปนอสระสง จงสมเสยงตอการเขาแทรกแทรงของชาตมหาอ านาจ และเปนอสระจากทางการไทย

248

โดยในครงนนมการปฏรปการบรหารราชการแผนดนทงสวนกลาง25 และสวนภมภาค26 ครงใหญ

โดยในสวนภมภาค (เดมเคยแบงเปนเมองชนเอก โท ตร) ใหแบงเปนมณฑล ม 6 มณฑล27 และอดรธานกเปนเมองทรวมไวใน 6 มณฑล ในครงทมการปฏรปน ซงประกอบดวย มณฑลลาวเฉยง มณฑลลาวพวน28 มณฑลลาวกาว มณฑลเขมร มณฑลลาวกลาง มณฑลภเกต

ตอมาภายหลงไดมการเปลยนแปลงมณฑลตางๆ เพอความเหมาะสมกบกาลสมยของบานเมองและอทธพลภายนอก โดยในสวนของมณฑลลาวพวนมการยบรวมและยกเลกหลายครง คอ

ในป พ.ศ. 2442 เปลยนชอมณฑลลาวพวนเปนมณฑลฝายเหนอ คอ ใหเรยกชอตามภมประเทศเพอมใหเกดความรสกแบงแยกเชอชาตไทย-ลาว-เขมร มทงหมด 12 เมอง คอ เมองหนองคาย เมองหนองหาน เมองขอนแกน เมองชลบท เมองหลมศกด เมองกมทาสย เมองสกละคร เมองชยบร เมองโพนพสย เมองทาอเทน เมองนครพนม และเมองมกดาหาร

(ฤดมน ปรดสนท, ม.ป.ป. : 14)

ป พ.ศ. 2443 มกฎกระทรวงมหาดไทยวาดวยการแบงมณฑลอสานและทรงแกไขการปกครองเปน “มณฑลเทศาภบาล” โดยรวมหวเมองเขาเปน “บรเวณ” 5 บรเวณ (เสร อนยวง, 2543 : 31-32) คอ

1) บรเวณหมากแขง ม 7 เมอง คอ เมองหมากแขง เมองหนองคาย เมองหนองหาน เมองกมภวาป เมองกมทาสย เมองโพนพสย และเมองรตนวาป โดยตงทวาการเมองทเมองหมากแขง

__________________________________________________

25 ไดยกเลกต าแหนงสมหนายก สมหกลาโหม จตสดมภ แลวทรงโปรดใหตงกระทรวงขนโดยมเสนาบดควบคมดแล

26 จดแบงการปกครองเปนมณฑล คอ มณฑล เมอง อ าเภอ

27 การปกครองดวยระบบมณฑลเทศาภบาลเปนนโยบายทใชทงประเทศ แตในทนกลาวถงเฉพาะทเกยวของกบอดรธาน

28 มณฑลนกอนป พ.ศ. 2436 (ร.ศ.112) ไดรวมหวเมองทางฝงซายแมน าโขงหลายเมองเขาดวยกน ไดแก เมองพวน เมองเชยงขวาง (เปนเมองทมขนาดใหญในแควนพวน) และอกหลายเมองทตงอยบนดนแดนฝงซายไมน าโขง (เมองพวนอยทศอสานของเวยงจนทน และทศอาคเนยของหลวงพระบาง) ในหวเมองดานนนไทยไดสงขาราชการไปเปนขาหลวงไปประจ าการอยหลายเมอง แตในเดอนตลาคม พ.ศ. 2436 ดนแดนดงกลาวตกเปนของฝรงเศส เมองในมณฑลนจงเหลอเพยง 6 เมอง คอ เมองอดรธาน เมองขอนแกน เมองนครพนม เมองสกลนคร เมองเลย และเมองหนองคาย ตงทบญชาการมณฑลทหนองคาย

249

2) บรเวณพาช ม 3 เมอง คอ เมองขอนแกน เมองชนบท และเมองภเขยว โดยตงทวาการเมองทเมองขอนแกน

3) บรเวณธาตพนม ม 4 เมอง คอ เมองนครพนม เมองไชยบร เมองทาอเทน และเมองมกดาหาร โดยตงทวาการเมองทเมองนครพนม

4) บรเวณสกลนคร ม 1 เมอง คอ เมองสกลนคร และใหเปนทวาการเมอง

5) บรเวณน าเหอง ม 3 เมอง คอ เมองเลย เมองบอแตน เมองแกนทาว โดยตงทวาการเมองทเมองเลย

ตอมาในป พ.ศ. 2450 โปรดเกลาใหเปลยนชอมณฑล 4 มณฑล คอ มณฑลตะวนออกเ ฉยง เหนอ เ ปนมณฑลอสาน มณฑลฝาย เหนอเ ปนมณฑลอดร มณฑลตะวนออกเฉยงเหนอเปนมณฑลพายพ และบรเวณเมองนครราชสมา เมองนางรอง เมองชยภม รวมเปนมณฑลนครราชสมา และในปเดยวกนทรงมพระบรมราชโองการโปรดเกลาใหจดตงเมองอดรธานและอยในการปกครองของมณฑลอดร ซงมพนทตงอยทเมองอดรธาน

ในป พ.ศ. 2464 ไดมพระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ใหรวมมณฑลอดร มณฑลอบลราชธาน และมณฑลรอยเอดเปนภาค เรยกวา “ภาคอสาน” ตงทบญชาการมณฑลภาคอสานอยทเมองอดรธาน

แตตอมาในป พ.ศ. 2468 รชกาลท 5 ทรงประกาศยกเลกภาคอสานอนเนองมาจากเหนวาสภาพเศรษฐกจโลกตกต า มผลกระทบถงประเทศไทย สงผลใหมณฑลอดร มณฑลอบลราชธาน และมณฑลรอยเอด กลบไปเปนมณฑลเดม

3.2 การเมองการปกครองของอดรธานหลงเปลยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475

นบตงแตพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหวปฏรปฐานะของเมองตางๆ อยหลายครง การเมองการปกครองของอดรธานมการเปลยนแปลงฐานะของเมองอกครงในสมยพระบาทสมเดจพระปกเกลาเจาอยหว รชกาลท 7

หลง เป ลยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบรณาญาสทธราชย เ ปนประชาธปไตย มการยกเลกมณฑลตางๆ ทวราชอาณาจกรทเคยใชในสมยรชกาลท 5 และไดมการปรบปรงระเบยบการปกครองหวเมองตามพระราชบญญตระเบยบราชการบรหารแหงราชอาณาจกรสยาม พ.ศ. 2476 ในสวนทเกยวกบราชการบรหารสวนภมภาค (อมรา เหมยรธรรม

250

: 2528) คอ ยกเลกมณฑลทเคยมแตเดมลง ใหคงไวแตจงหวดและอ าเภอ แลวก าหนดใหการด าเนนงานในแตละจงหวดมคณะบคคลเปนผบรหาร เรยกวา กรมการจงหวด29 ดงนนมณฑลอดรจงถกยกเลกโดยพระราชบญญตระเบยบราชการบรหารแหงราชอาณาจกรสยาม พ.ศ. 2476

คงเปนเฉพาะจงหวดอดรธานเทานน

ในป พ.ศ. 2484 ไดมประกาศส านกนายกรฐมนตรลงวนท 10 กนยายน พ.ศ. 2484 (อมรา เหมยรธรรม : 2528) จดการรวมจงหวดตางๆ ยกขนเปนภาคจ านวน 5 ภาค โดยจงหวดอดรธานขนกบภาค 3 ซงมทท าการภาคอยทจงหวดนครราชสมา โดยภาค 3 ในเวลานนมจงหวดสงกดรวม 15 จงหวด

ตอมาอก 10 ป คอในป พ.ศ. 2494 ไดมประกาศส านกนายกรฐมนตรลงวนท 9

เมษายน พ.ศ. 2494 (อมรา เหมยรธรรม : 2528) ปรบปรงเปลยนแปลงเขตภาคขนใหมเปน 9 ภาค โดยทจงหวดอดรธานเปนจงหวดทตงภาค 4 และตอมาอก 1 ป คอในป พ.ศ. 2495 กไดมพระราชบญญตระเบยบบรหารราชการแผนดน พ.ศ. 2495 ใหจดระเบยบบรหารราชการสวนภมภาค30 ขนโดยก าหนดใหรวมทองทหลายจงหวดตงเปนภาค มผ วาราชการจงหวดเปนผบงคบบญชาขาราชการบรหารสวนภมภาค (ภายหลงมพระบรมราชโองการโปรดเกลาฯ ยายไปประจ ากระทรวง)

กระทงในทสดในป พ.ศ. 2499 ไดมพระราชบญญตปรบปรงกระทรวง ทบวง กรม ในสวนกลางและในราชการสวนภมภาค ยงผลใหเกดการยกเลกภาคคงเหลอเฉพาะจงหวดและอ าเภอ ดงนนเมองอดรธานจงมฐานะเปน “จงหวด” เพยงอยางเดยวตงแตนนมา

__________________________________________________

29 (1) ขาหลวงประจ าจงหวด

(2) ปลดจงหวด

(3) หวหนาสวนราชการฝายพลเรอน

30 (1) ภาค

(2) จงหวด

(3) อ าเภอ

251

3.3 การเมองการปกครองของอดรธานสมยปจจบน

กรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย (2555 อางในส านกงานจงหวดอดรธาน,

2556 : 12) ไดอธบายถงการแบงสวนการปกครองของจงหวดอดรธานในปจจบนโดยกลาวไวดงน

เขตการปกครอง แบงเขตการปกครองออกเปน 20 อ าเภอ 156 ต าบล 1,880

หมบาน

องคกรปกครองสวนทองถน ประกอบดวย องคการบรหารสวนจงหวด (อบจ.) 1 แหง เทศบาลนคร 1 แหง เทศบาลเมอง 3 แหง เทศบาลต าบล 62 แหง และองคการบรหารสวนต าบล (อบต.) 114 แหง

ส าห รบจ านวนประชากรของ จงหวดอดรธาน จากกรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย (2555 อางในส านกงานจงหวดอดรธาน, 2556 : 12) มจ านวนประชากรทงสน 1,557,298 คน แบงเปนชาย 777,179 คน หรอรอยละ 49.91 และหญง 780,119 คน หรอรอยละ 50.09


สภาพเศรษฐกจของเมองอดรธานมความเจรญขนเปนล าดบหลงจากยกฐานะเมองขนเปนจงหวดอดรธาน แมเศรษฐกจของเมองอดรธานในระยะแรกๆ จะเปนเศรษฐกจแบบยงชพ คอ มงผลตเพอการบรโภคเปนส าคญ แตดวยปจจยส าคญดานตางๆ ในระยะหลง เชน ยทธศาสตรเชงกายภาพของเมองทเปนศนยกลางการคา การคมนาคม ของภมภาคอสานตอนบน ประกอบกบการออกแบบเมองใหมลกษณะสอดคลองกบการเชอมโยงทางเศรษฐกจ การทองเทยว ภาคอตสาหกรรม และการบรการ จงท าใหเมองอดรธานมพฒนาการทเจรญขนอยางรวดเรวจนท าใหเปนจงหวดทมตวเลขการเตบโตทางเศรษฐกจในอนดบตนๆ ของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

4.1 พฒนาการทางเศรษฐกจของเมองอดรธาน

การทจงหวดอดรธานมเศรษฐกจทแขงแกรง สามารถพฒนาเศรษฐกจภายในจงหวดใหเจรญขนอยางรวดเรวไดนน หากพจารณาตงแตอดตเปนตนมาจะเหนไดวามปรากฏการณส าคญๆ 3 ปรากฏการณทเปนแรงขบเคลอนระบบเศรษฐกจและสงคมของเมองอดรธาน กลาวคอ

252

1. สงครามเวยดนาม รฐบาลสหรฐอเมรกาไดเลอกเมองอดรธานเปน 1 ใน 9

ฐานทพทใชเปนฐานปฏบตการทางอากาศเพอสงเครองบนและก าลงสนบสนนการรบในเวยดนามและลาว รวมถงคายรามสรสถานตรวจจบสญญาณวทยทใหญเปนอนดบสองของโลก กองทพสหรฐอเมรกาสงทหารและเจาหนาทเขาประจ าการในฐานทพประมาณ 8,500 คน และจางพนกงานคนไทยเพอเปนลกจางและเจาหนาทในต าแหนงตางๆ อกประมาณ 10,000 คน ปรากฏการณนท าใหจงหวดอดรธานกลายเปนเมองทขยายตวอยางรวดเรว การคาและบรการเฟองฟอยางทไมเคยปรากฏมากอน เกดอาชพใหมๆ เกดขนมากมาย เชน อาชพแมบาน พนกงานโรงแรม ปรากฏการณนยงสงผลใหประชากรของจงหวดอดรธานเพมขนเปน 46,686 คน และในป พ.ศ. 2510 อดรธานไดกลายเปนเมองทมขนาดใหญเปนอนดบท 5 ของประเทศไทย

(Goldstein, 1971 อางในบวพนธ พรหมพกพง, 2556)

2 นโยบายทนนยม หลงสนสดสงครามเวยดนามกองทพสหรฐอเมรกาพายแพตอกองทพเวยดนามเหนอและไดถอนก าลงทหารออกจากประเทศไทยทงหมด เศรษฐกจและขนาดของประชากรเมองอดรธานหดตวลงและเขาสสภาวะซบเซา จนกระทงในป พ.ศ. 2531 พลเอกชาตชาย ชณหะวณ นายกรฐมนตรคนท 17 ของไทย ไดประกาศนโยบายเปลยนสนามรบเปนสนามการคา ประกอบกบ นายไกรสอน พรมวหาน ผน าประเทศลาวไดประกาศนโยบายเศรษฐกจใหมชอวา New Economic Mechanism (NEM) ในป พ.ศ. 2533 ท าใหเศรษฐกจของเมองอดรธานกลบมาคกคดและขยายตวอกครง เนองจากอดรธานอยหางชายแดนลาวเพยง 54

กโลเมตร โดยถกพฒนาใหเปนเมองศนยกลางของภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนบน ทสามารถเชอมตอไปยงนครหลวงเวยงจนทนไดอยางสะดวก และรฐบาลไทยกบรฐบาลลาวไดบรรลขอตกลงในการกอสรางสะพานมตรภาพไทย-ลาว ซงถอเปนสะพานขามแมน าโขงแหงแรกทเชอมระหวางประเทศไทยกบประเทศลาว

นโยบายดงกลาวสงผลใหมลคาการคาระหวางไทยและลาวเพมขนจาก 3,000

ลานบาท ในป พ.ศ. 2531 เปน 111,091 ลานบาท ในป พ.ศ. 2554 และมลคาการคาทผานดานศลกากรหนองคาย 46,707 ลานบาท คดเปนรอยละ 40 ของมลคาทงหมด (กรมศลกากร

กระทรวงการคลง, 2554 อางในบวพนธ พรหมพกพง, 2556) ทงนสนคาสวนใหญจดสงและขนสงผานเมองอดรธาน ซงสงผลตอการขยายตวทางเศรษฐกจตอเมองอดรธานโดยตรง

อกหนงขอมลทแสดงใหเหนถงความเปนศนยกลางการคมนาคมของเมองอดรธาน คอ จ านวนผ โดยสารของทาอากาศยานนานาชาตอดรธานทเพมขนในอตราทสงอยาง

253

ตอเนอง เมอป พ.ศ. 2546 จ านวนผ โดยสารเทากบ 351,689 คน เพมขนเปน 708,112 คน ในป พ.ศ. 2550 และเปน 1,011,738 คน ในป พ.ศ. 2554 (การทาอากาศยานแหงประเทศไทยและกรมการบนพลเรอน, 2554 อางในบวพนธ พรหมพกพง, 2556) จดไดวาเปนทาอากาศยานทมจ านวนผ โดยสารมากทสดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ

3 การกาวเขาสประชาคมเศรษฐกจอาเซยน ในการประชมสดยอดอาเซยนครงท 14 ทชะอ า หวหน เมอวนท 1 มนาคม พ.ศ. 2552 ประเทศไทยเปนเจาภาพ ผน าอาเซยนไดลงนามรบรองปฏญญาชะอ าหวหนวาดวยแผนงานจดตงประชาคมอาเซยน (ค.ศ. 2009-2019) เพอด าเนนการใหบรรลเปาหมายในการจดตงประชาคมอาเซยนภายในป พ.ศ. 2558 ใน 3 เสาหลก (pillars) คอ 1) ประชาคมการเมองและความมนคงอาเซยน (ASEAN Security

Community: ASC) 2) ประชาคมเศรษฐกจอาเซยน (ASEAN Economic Community: AEC)

และ 3) ประชาคมสงคมและวฒนธรรมอาเซยน (ASEAN Socio-Cultural Community: ASCC)

(ส านกงาน ก.พ., 2555 อางในบวพนธ พรหมพกพง, 2556) ผลทตามมากคอการเคลอนยายสนคา การบรการ การลงทน และแรงงานทกษะเปนไปเสร อดรธานซงถอเปนเมองยทธศาสตรทส าคญโดยเฉพาะการเปนเมองหนาดานทางเศรษฐกจของภมภาคโดยทางออกผานแดนทจะไปยงประเทศลาวและเวยดนาม ยงจะท าใหไดรบอทธผลจากการเปลยนแปลงน ทงในสวนของนกทองเทยวทจะมมากขน การเขามาลงทนประกอบธรกจของบรรดานกลงทนทงในและตางประเทศ

4.2 เศรษฐกจของจงหวดอดรธานในปจจบน

4.2.1 เศรษฐกจภาพรวม

เศรษฐกจของจงหวดอดรธานในภาพรวมอยในระดบด มทศทางของการขยายตวไปในทางทเพมขนโดยมรายไดมาจากสาขาการคาสง คาปลก โดยเฉพาะการคาปลกทผานมามแนวโนมเพมขนอยางตอเนองจาก 3 ปทแลว (2554, 2555 และ 2556) จากการเขามาลงทนของธรกจขามชาต

ปจจยการเขามาลงทนของนกธรกจขามชาตนเปนแรงผลกส าคญท าใหภาคอนๆ เกดการขยายตวไปดวย โดยเฉพาะสาขาการบรการซงพบวามแนวโนมเพมขนจากป พ.ศ. 2557 โดยเปนการคาการลงทนจากการรบเหมากอสราง อสงหารมทรพย บรการดานธรกจอนๆ บรการใหค าปรกษาทางธรกจและการจดการ การขายสงเครองจกรและเครองมอเครองใช

254

อนๆ ตวแทนธรกจการทองเทยวและผจดการน าเทยว ภตตาคาร รายอาหารและเครองดม การขายสงเครองใชไฟฟาในครวเรอน

การเตบโตของเศรษฐกจนสอดคลองกบการคาดการณจาก ส านกงานคลงจงหวดอดรธาน (2557 : 2) ทคาดไววาเศรษฐกจจงหวดอดรธานจะขยายตวตอเนองซงเปนผลมาจากการบรโภค การลงทนของภาคเอกชน และการใชจายภาครฐ

สวนผลตภณฑมวลรวมของจงหวดอดรธาน (GPP) จากการส ารวจเมอป 2553 พบวา มมลคา 84,704 ลานบาท (ดงภาพ) ซงจดวาอยในล าดบท 3 ของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ รองจากจงหวดนครราชสมาและจงหวดขอนแกน และจดอยในล าดบท 22 ของประเทศ

ภาพ : GPP ของจงหวดอดรธานป 2546-2553

(ส านกงานคลงจงหวดอดรธาน, 2557)

อยางไรกตาม ผลตภณฑมวลรวมของจงหวดอดรธานหลงจากป พ.ศ. 2553 มแนวโนมทจะเพมขนอยางตอเนอง เหนไดจากการขยายตวทางเศรษฐกจทส าคญไมวาจะเปน การคา การลงทน อตสาหกรรมและการผลต ดานการบรการตางๆ ทงนเพอรองรบกบความตองการทมแนวโนมเพมขน

255

เชนเดยวกบรายไดของประชากรทเพมขนโดยล าดบ โดยจากการส ารวจรายไดของประชากรจงหวดอดรธานในปเดยวกน (ป พ.ศ. 2553) เมอพจารณาจากรายไดเฉลยของประชากรจงหวดอดรธานพบวามแนวโนมทเพมขนอยางตอเนอง (ดงภาพ) โดยในป พ.ศ. 2553 รายไดเฉลยตอประชากร 52,012 บาท/คน/ป จดอยในล าดบท 4 ของภาคตะวนออกเฉยงเหนอ รองจากจงหวดขอนแกน จงหวดเลย และจงหวดนครราชสมา

ภาพ : รายไดเฉลยตอประชากรของจงหวดอดรธานป 2546-2553

(ส านกงานคลงจงหวดอดรธาน, 2557)

4.2.2 การเกษตรและปศสตว

พนทการเกษตรและพชเศรษฐกจหลกของจงหวดมแนวโนมเพมขน อนเปนผลจากทางดานราคาและความตองการของตลาดภายในประเทศและตางประเทศ รวมถงปจจยทตงของโรงงานทเออตอการขนสง ซงท าใหมการขยายพนทการเพาะปลกทสงขน ทงนพชเศรษฐกจทยงคงปลกมากในจงหวดอดรธาน คอ ขาว ออย มนส าปะหลง และยางพารา (ยางพารามแนวโนมลดลงเนองจากราคาตกต า) โดยเฉพาะออยโรงงานมการขยายพนทการเพาะปลกไปยงพนทนาขาว ทงนเฉพาะในจงหวดอดรธานมโรงงานรบซอออยถง 4 แหง คอ โรงงานน าตาลไทยอดรธาน (อ าเภอบานผอ) โรงงานน าตาลกมภวาป (อ าเภอกมภวาป) โรงงานน าตาลเกษตรผล (อ าเภอกมภวาป) และโรงงานน าตาลทรายขาวเรมอดม (อ าเภอหนองหาน)

256

สวนการปศสตวนนยงคงทรงตว ทส าคญไดแก โคเนอ มแหลงผลตอยทอ าเภอเมอง อ าเภอบานผอ อ าเภอบานดง อ าเภอศรธาต สกร มแหลงเลยงอยทอ าเภอประจกษศลปาคม อ าเภอบานดง อ าเภอกมภวาป เปนตน

4.2.3 อตสาหกรรม

อตสาหกรรมการมขยายตวเพมขนจากชวง 3 ปทผานมา ซงเปนประเภทอาหารและเครองดม อตสาหกรรมอนๆ (เกลอ แร ของเกา บ ารงซอมยานยนต) และอตสาหกรรมการเกษตร

การส ารวจจากนกลงทนโดย ส านกเศรษฐกจการเกษตร (ม.ป.ป. อางในส านกงานคลงจงหวดอดรธาน, 2557) พบวา มการลงทนในอตราทขยายตวสงขน โดยเปนการลงทนดานการรบเหมากอสราง การคาปลก คาสง การซอมยานยนต ของใชสวนบคคลและของใชในครวเรอน บรการดานอสงหารมทรพย การใหเชาและการบรการทางธรกจ

ทงนจะเหนไดวาการขยายตวของภาคอตสาหกรรมในชวง 2 ปทผานมานนท าใหมโรงงานอตสาหกรรมเพมขนหลายแหง โดยเฉพาะจ านวนนกธรกจทจดทะเบยนใหมมถง 434 ราย (ส านกเศรษฐกจการเกษตร, ม.ป.ป. อางในส านกงานคลงจงหวดอดรธาน, 2557) เนองจากนกลงทนมความเชอมนตอการขยายตวของเศรษฐกจจงหวดอดรธาน และเชอมนในศกยภาพของความเปนเมองแหงศนยกลางการคาและการบรการ

4.2.4 การบรการและการทองเทยว

อดรธานไมเพยงมจดเดนในการเปนเมองศนยกลางการคาเทานน แตมจดเดนในดานการบรการและการทองเทยวดวย โดยเฉพาะอยางยงจงหวดอดรธานมแหลงอารยะธรรมและโบราณคดบานเชยงในอ าเภอหนองหาน แหลงโบราณคดในวดพระพทธบาทบวบกในอ าเภอบานผอ และมแหลงทองเทยวเชงนเวศน เชงธรรมชาตอกหลายแหง เชน ทะเลบวแดง อ าเภอกมภวาป ภฝอยลม อ าเภอหนองแสง ค าชะโนด อ าเภอบานดง ทนทางอารยธรรมและธรรมชาตนมสวนผลกดนใหอดรธานกลายเปนเมองนาอย สามารถดงดดนกทองเทยวทงชาวไทยและชาวตางชาตใหเขามาเทยวชม

รายงานของ ส านกงานคลงจงหวดอดรธาน (2557) เคยท าการส ารวจถงจ านวนนกทองเทยวทเขาชมแหลงมรดกโลกบานเชยงในป พ.ศ. 2552 พบวา มจ านวนสงถง

257

0.2 ลานคน ซงตวเลขนยงไมนบรวมนกทองเทยวทเขาไปเทยวยงทตางๆ เชน ภฝอยลม ซงคาดวาในแตละปจะมนกทองเทยวเขาไปสมผสกบธรรมชาตไมต ากวาปละ 0.1 ลานคน โดยตวเลขน สามารถท าใหจงหวดอดรธานมรายไดจากภาคการบรการและการทองเทยวถงปละไมนอยกวา 5.0

พนลานบาท

สงทแสดงใหเหนถงการเตบโตของภาคบรการและการทองเทยวทส าคญอยางหนงกคอการขยายตวของธรกจหองพก เฉพาะ 3 ปทผานมาพบวามแนวโนมทเพมขนแบบกาวกระโดด ไมวาจะเปนโรงแรม อพารทเมนท รสอรท ขยายตวกวารอยละ 30.0 ท าใหสามารถรองรบนกทองเทยว นกลงทน ตลอดจนผ เดนทางผานไปมาจงหวดใกลเคยงได และมแนวโนมทจะขยายตวเพมขน อกเพอรองรบการรวมตวของประชาคมเศรษฐกจอาเซยน ( ASEAN

COMMUNITY)

4.3 ปจจยกระตนเศรษฐกจของเมองอดรธานปจจบน

จงหวดอดรธานมการพฒนาทางดานเศรษฐกจอยางรวดเรว จากจงหวดทมพฒนาการคอยๆ เตบโตขน ปจจบนไดกาวไปสเมองทเปนศนยกลางของการคมนาคมและเมองแหงการคาการบรการ การทจงหวดอดรธานสามารถพฒนาไปสความเปนจงหวดทมเศรษฐกจดในล าดบตนๆ ของภาคตะวนออกเฉยงเหนอนนมาจากปจจยกระตนทส าคญ คอ

1) การเขามาลงทนของภาคธรกจ

เนองจาก 2-3 ปผานมานมนกธรกจเขามาท าการลงทนในภาคอสงหารมทรพยเปนจ านวนมาก ทงประเภทบานเดยวและคอนโดมเนยมซงตางกแขงขนกนเปดโครงการตามทางถนนหมายเลข 2 (ถนนมตรภาพ) ซงเปนทางผานจากสะพานมตรภาพไทย-ลาว ทงสายอดรธาน-

ขอนแกน และอดรธาน-หนองคาย นอกจากนยงมในยานใจกลางเมอง เชน เดอะเบส ไฮท-อดร โดยบรษทแสนส ร บรษทแอลพเ อน ดเวลลอปเมนท ลมพนเพลส ยด โพธศร หรอคอนโดมเนยมโครงการแอสปายอดรธาน ภายใตการบรหารของบรษทเอเชยน พรอพเพอรต ดเวลลอปเมนท นอกจากนภาคธรกจกงบรการขนาดใหญ เชน เซนทรล บกซ โลตส แมคโคร โฮมมารท ดโฮม ฯลฯ ซงเปนทประกอบการของภาคธรกจขนาดใหญกกระจายตวอยทกมมเมอง

258

2) การคมนาคมขนสง

จงหวดอดรธานไดชอวา “ถนนทกสายมงสจงหวดอดรธาน” อนเนองมาจากเสนทางการคมนาคมทเชอมการขนสงและการเดนทางสตวจงหวด การคมนาคมทางบก จงหวดอดรธานมเสนทางคมนาคมทสะดวกเชอมระหวางจงหวดใกลเคยง เชน อดรธาน-หนองคาย อดรธาน-สกลนคร อดรธาน-ขอนแกน อดรธาน-หนองบวล าภ ซงสามารถเดนทางและขนสงสนคาทงทางรถยนตและรถไฟ นอกจากนยงมทาอากาศยานนานาชาตอดรธานซงคอยท าการขนสงสนคาและผคนระหวางจงหวดอดรธาน-กรงเทพฯ จงหวดตางๆ และตางประเทศ ซงลาสดมการเปดสายการบนใหม คอ อดรธาน-อนชอน (ประเทศเกาหลใต)

3) การเปนเมองศนยกลางการคาและบรการ

จงหวดอดรธานไดก าหนดยทธศาสตรจงหวดใหเปนเมอง “ศนยกลางการคาและบรการ” ปจจยนท าใหมการเขามาลงทนของกลมนกธรกจโดยเฉพาะกลมผ คาสง คาปลก ท าใหจงหวดอดรธานกลายเปนศนยกลางการกระจายสนคาทงเครองอปโภค บรโภค เปนศนยกลางเสอผาส าเรจรป วสดอปกรณการกอสรางและของตกแตงบาน ซงสามารถกระจายสนคาเหลาน ไปยงจงหวดตางๆ และประเทศเพอนบานลาว เวยดนาม และจนตอนใต


ลกษณะทางสงคมของอดรธานหากมองอยางผวเผนอาจดไมแตกตางจากจงหวดอนๆ ในภาคอสาน เพราะมสงคมและวฒนธรรมทเรยบงายตามวถชวตของชาวอสาน แตหากพจารณาอยางลมลกจะเหนไดวาจงหวดอดรธานมหลายๆ ดานทมลกษณะทเปนเอกลกษณและแตกตางจากจงหวดอนๆ ไมวาจะเปนทางดานรฐภมศาสตร เศรษฐกจ การเปนเมองศนยกลางการคาการบรการ เปนตน

5.1 กลมชาตพนธในจงหวดอดรธาน

อดรธานถอวาเปนจงหวดทคอยๆ เจรญขนเปนล าดบ ในอดตมชมชนและกลมชาตพนธตางๆ ไดเขามาอยอาศยเปนจ านวนมาก ในหนงสอพพธภณฑเมองอดรธาน และหนงสอความทรงจ าในอดต 67 ป (ม.ป.ป. อางในเทศบาลนครอดรธาน, ม.ป.ป. : 61) บอกเลาถงกลมคนทอพยพเขามาตงถนฐานทงกอนและหลงการสรางเมองอดรธาน ดงน

259

1) กลมไทพวน-ยอ สวนหนงอพยพมาจากเมองไชยบรทางตอนใตของหลวงพระบาง ส าหรบไทพวนบานถอน บานหนองหวค บานพบ บานดงหวาย บานนาค า และบานผอ อพยพมาจากอ าเภอบานหม สนามแจง จงหวดลพบร ตอนปลายสมยรชกาลท 3

2) กลมชาวโคราช สวนใหญอพยพมาจากพมาย (นครราชสมา) และอ าเภอตางๆ รวมถงในตวเมองนครราชสมา

3) กลมภไท มาจากฝงซายแมน าโขง หลงกบฏเจาอนวงศเวยงจนทร มวฒนธรรมรวมสมยกบไท-ลาวอสาน เขามาตงถนฐานในพนทภาคอสานทวไป เชน อ าเภอวงสามหมอ

4) กลมไทลาว หรอไตลาว ชนชาตเกาแกทเขมแขงเปนชาวไต

5) กลมไทจน-ไทญวน นยมเรยก เจก-แกว เปนคนตางชาตพนธและวฒนธรรมทอพยพหนสงครามหรอหนการกดขเขามาในสมยรชกาลท 3 เดมเปนชนกลมนอยทตอส ดนรนกบการกดข แตคนกลมนมลกษณะเดน คอ มความขยน อดทน เชยวชาญทางการคาขาย จนกลายเปนผน าทางเศรษฐกจและการเมองในปจจบน

6) กลมชาวอหราน เปนกลมคนทเขามาโดยการคาขาย คอ ขายผา แปง หว น ามนใสผม และถว

7) กลมคนไทย เปนกลมทอพยพมาจากภาคกลาง สวนใหญเปนขาราชการ

อยางไรกตาม ปจจบนจงหวดอดรธานมความหลากหลายทางชาตพนธ ซงไมเพยงเฉพาะกลมชาตพนธทกลาวมาเทานน แตมการเขามาอาศยอยของคนภายนอกเปนจ านวนมากจนมลกษณะเปนการ “ผสมกลมกลนทางวฒนธรรม” ไมวาจะเปนชาวตะวนตก ชาวยโรป หรอชาวเอเชยดวยกนเอง (ญป น จน) ซงเปนการเขามาประกอบอาชพ ท าธรกจ รวมไปถงการเขามาอาศยอยเปนพลเมองจงหวดอดรธาน

5.2 วถชวตของชาวอดรธาน

ชาวอดรปจจบนมวถชวตทแตกตางจากอดตมาก อนเนองมาจากสภาพสงคมและวฒนธรรมทเปลยนแปลงไปอยางรวดเรว ระบบคานยมตางๆ ทเคยใชปฏบตกนในอดตเปลยนแปลงไปคอนขางมาก ผคนตางมวถชวตทเลยจากความเรยบงายโดยการใชชวตมลกษณะ

260

โนมเอยงไปในทางทแสวงหาความสะดวกสบายมากขน โดยเฉพาะคนในสงคมเมองมการใชชวตตามวถแบบคนเมองแบบเตมตว ซงเปนไปตามกระแสคานยมการบรโภคสมยใหมรวมไปถงตามการพฒนาและการเจรญเตบโตของเมองทมลกษณะกาวกระโดด

ขณะทในชนบทกมการเปลยนแปลงมากเชนกนโดยมการพฒนาไปสความเปนเมอง ดงจะเหนไดวาหลายๆ หม บานไดเปลยนแปลงสภาพเขาสสงคมเมอง ททนสมย (Modernization) ท าใหวถชวตและวฒนธรรมแบบชาวบานคอยๆ ปรบตวเปลยนแปลง ในชนบทของเมองอดรธานเองตางมระบบการกระจายสนคาทเขาถงผบรโภค มกลมทนธรกจทแขงขนกนเขาถงผคนในชนบทมากขน บางแหงมทนขนาดใหญเขาไปลงทนท าธรกจถงยงตวหมบาน ทงในรปแบบซปเปอรมาเกตอยางหางสรรพสนคาโลตส ซงเปนหางสรรพสนคาขนาดยอมๆ รวมไปถงการท าการเกษตรแบบพนธะสญญาทมบรษททางการเกษตรเขาไปลงทน สวนในระดบชาวบานเองกมการยกฐานะทางเศรษฐกจของตนเองใหดขน โดยมการสะสมทนและพฒนาตวเองขนเปนพอคา เปนนายทน ซงเรยกวา “เถาแก”

พลงการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจจงนบวาเปนแรงขบเคลอนทส าคญทมสวนท าใหวถชวตของชาวอดรธานมการปรบตวและเปลยนแปลง ทงในแงของการใชชวต การประกอบอาชพ และคานยมทเปลยนแปลงไป แตอยางไรกตามบางดานของชาวอดรธานกยงคงไวซงความเชอและการปฏบตทยงคงรกษาวฒนธรรมและประเพณทเปนเอกลกษณตามแบบฉบบของชาวอสานไว

5.3 ประเพณทองถนจงหวดอดรธาน

ชาวจงหวดอดรธานมประเพณทองถนเหมอนกบชาวอสานทวไป โดยในรอบปหนงๆ จะมการท าบญตามประเพณของแตละเดอน เรยกวา “ฮตสบสอง”31 ครบทกเดอน หากแตมไดเขมขนเหมอนในอดตหรอบางประเพณไมไดกระท าแลว ส าหรบประเพณของชาวอดรธานทนยมกระท ากนนนมดงน

เดอนอาย (ตรงกบเดอนธนวาคม) บญเขากรรม จะมการนมนตพระสงฆเขากรรมหรออยปรวาสกรรมเปนเวลา 1 เดอน และคอยปรนนบตรบใชถวายปจจยจนกวาพระสงฆจะออกจากการปรวาสกรรม (ปจจบนประเพณนเลอนหายแลว)

__________________________________________________

31 ประเพณ 12 เดอนของชาวอสาน เปนงานบญของชาวอสานทเกยวเนองกบความเชอทางพระพทธศาสนา ความเชอทองถน ท าใหชาวอสานโดยเฉพาะอยางยงทอยในชนบทไดรวมกจกรรมประเพณทกๆ เดอน

261

เดอนย (ตรงกบเดอนมกราคม) บญคณลาน มการท าบญเกยวกบขาวเพอใหเกดความเปนสรมงคลแกขาวในลาน ซงโดยทวไปจะไมท าพรอมกน ขนอยกบความสะดวกของแตละครอบครว แตสวนใหญจะท าในวนทขน (เกบ) ขาวขนย งฉาง (ปจจบนประเพณนลดความเขมขนลง)

เดอนสาม (ตรงกบเดอนกมภาพนธ) บญขาวจ มก าหนดท าในวนขน 3 ค า เดอน 3 เพอเปนการบชาคณขาว (บางทองถนของจงหวดอดรธานเรยก บญเดอนสาม) (ปจจบนประเพณนยงมการปฏบตกนทวไปโดยเฉพาะในหมบานเขตชนบท)

เดอนส (ตรงกบเดอนมนาคม) บญผะเหวด หรอ บญมหาชาต เปนประเพณทส าคญเนองจากบางหมบานในจงหวดอดรธานไดถอเอาประเพณนเปนงานบญประจ าปของหมบาน ผ ทรวมงานบญถอวาไดอานสงสมากเพราะเชอตามโบราณวาหากไดฟงเทศนมหาชาต และหากฟงไดครบ 13 กณฑเชอวาจะไดไปเกดในยคพระศรอารยเมตไตรยตามความเชอทางพระพทธศาสนา (ปจจบนประเพณนยงมการปฏบตกนทวไป)

เดอนหา (ตรงกบเดอนเมษายน) บญสรงน า หรอ บญสงกรานต มก าหนดท าในระหวางวนท 13-15 เมษายน ของทกป ท าขนเพอแสดงถงการเคารพญาตผ ใหญ เปนประเพณทแสดงออกถงความสามคคของคนในแตละชมชน การปฏบตตามประเพณแตละแหงในจงหวดอดรธานอาจมลกษณะแตกตางกน โดยเฉพาะบางแหงอาจมการละเลนตางๆ เพอเตมความสนกสนาน แตทปฏบตเหมอนกนกคอ มการแหงนางสงกรานต การท าพธอญเชญพระพทธรปจากอารามตางๆ ลงประดษฐาน หรอเรยกวา “เอาพระลง” เพอใหชาวบานไดสรงน าตลอดชวงเวลาสงกรานต (ปจจบนประเพณนยงมการปฏบตกนทวไปและเปนไปอยางเขมขน)

เดอนหก (ตรงกบเดอนพฤษภาคม) บญบงไฟ ท าขนภายใตคตความเชอเกยวกบการขอฝน ในจงหวดอดรธานจะกระท าขนเปนบางหมบานโดยเฉพาะในเขตชนบท แตทจดอยางยงใหญคอทอ าเภอเพญ อ าเภอกมภวาป โดยมการประกวดประชนกนทงขบวนแหและการแขงขนบงไฟ (ปจจบนประเพณนยงมการปฏบตกนอยทวไปในเขตชนบท)

เดอนเจด (ตรงกบเดอนมถนายน) บญเบกบาน หรอ บญซ าฮะ ท าขนเพอเลยงสงศกดสทธประจ าหมบาน คอ ผป ตา ขณะเดยวกนกมการท าพธปดรงควานและขบไลสงชวรายออกจากหมบาน (ปจจบนประเพณนยงมการปฏบตกนอยทวไปในเขตชนบท)

262

เดอนแปด (ตรงกบเดอนกรกฎาคม) บญเขาพรรษา เปนบญทเกยวของทางพระพทธศาสนา ชาวอดรธานโดยทวไปปฏบตเหมอนกบทกภาคของประเทศไทย คอ ท าบญตกบาตร ถวายผาอาบน าฝนแดพระภกษสงฆ และเวยนเทยนรอบพระอโบสถ (ปจจบนประเพณน ยงมการปฏบตกนอยทวไป)

เดอนเกา (ตรงกบเดอนสงหาคม) บญขาวประดบดน ก าหนดท าขนในวนแรม 14 ค า เปนการท าบญใหทานกบญาตผลวงลบ โดยเปนการน าอาหารคาว หวาน หมาก พล บหร ไปแขวนไวยงทตางๆ บรเวณวด เพอวาญาตพนองทลวงลบไปแลวจะกลบขนมาขอสวนบญสวนกศล (ปจจบนประเพณนยงมการปฏบตกนอยทวไปในเขตชนบท)

เดอนสบ (ตรงกบเดอนกนยายน) บญขาวสาก ก าหนดท าในวนขน 15 ค า โดยมวตถประสงคเหมอนบญขาวประดบดน คอ เปนการท าบญใหทานกบญาตผลวงลบ ซงจะตองจดเตรยมอาหารคาว หวาน หมาก พล บหร รวมถงอาหารแหงตางๆ ท าเปนหอไปแขวนไวยงทตางๆ บรเวณวด เพออทศสงใหกบญาตผลวงลบ (ปจจบนประเพณนยงมการปฏบตกนอยทวไปในเขตชนบท)

เดอนสบเอด (ตรงกบเดอนตลาคม) บญออกพรรษา เปนบญทเกยวของทางพระพทธศาสนา ชาวอดรธานโดยทวไปปฏบตเหมอนกบทกภาคของประเทศไทย คอ ท าบญตกบาตร เรยกวา “ตกบาตรเทโว” และเวยนเทยนรอบพระอโบสถ สวนบางแหงทอยใกลล าน าจะมการจดแขงขนเรอยาวดวย เชน อ าเภอกมภวาป ซงใชล าน าปาวในการด าเนนกจกรรม (ปจจบนประเพณนยงมการปฏบตกนอยางเขมขน)

เดอนสบสอง (ตรงกบเดอนพฤศจกายน) บญกฐน เปนบญทเกยวของทางพระพทธศาสนา ก าหนดจดในชวงระยะเวลา 1 เดอนหลงจากออกพรรษา โดยเปนการเปดโอกาสใหชาวบานไดท าบญถวายจตปจจยแดพระภกษสงฆ ดวยการท า “กองกฐน” ขน แลวน าไปทอดถวายแดพระพระภกษสงฆทวด (ปจจบนประเพณนยงมการปฏบตกนอยางเขมขน)

5.4 ปญหาทางสงคมจงหวดอดรธาน

จากการคนควาเอกสารของ ส านกงานคลงจงหวดอดรธาน (2557 : 26) จงหวดอดรธานมปญหาทางสงคม ดงน

263

1) ปญหาดานทอยอาศยและสงแวดลอม

ปญหาทส าคญ คอ ครวเ รอนไมมกรรมสทธในทอยอาศย กลาวคอ ประชาชนหลายครวเรอนยงอาศยอยในพนทสาธารณะ ทราชพสด บรเวณวด ทเชา ซงพบมากในอ าเภอน าโสม อ าเภอบานดง อ าเภอหนองววซอ อ าเภอประจกษศลปาคม อ าเภอกแกว

2) ปญหาสขภาพอนามย

ปญหาทส าคญ คอ ประชาชนตดสารเสพตดรายแรง เชน ยาบา ยาอ สารระเหย กญชา โดยมแนวโนมทสงขนเรอยๆ โดยพบมากในอ าเภอบานดง อ าเภอเพญ อ าเภอน าโสม อ าเภอกดจบ อ าเภอไชยวาน

3) ปญหาดานการมงานท าและรายได

ปญหาทส าคญ คอ เยาวชนทจบการศกษาปรญญาตรและสายอาชพยงไมมงานท า (ในรอบ 1 ปทจบการศกษา) ซงสงผลตอการขาดรายได ปญหานพบมากในอ าเภอน าโสม อ าเภอกดจบ อ าเภอศรธาต อ าเภอสรางคอม อ าเภอบานดง

4) ปญหาเดกและเยาวชน

ปญหาทส าคญ คอ เดกและเยาวชนมพฤตกรรมไมเหมาะสม เชน ดมเครองดมทมแอลกอฮอล สบบหร เสพสารเสพตดรายแรง เชน ยาบา ยาอ สารระเหย กญชา รวมถงจบกลมมวสมกอความร าคาญใหกบชาวบาน ตดเกม เลนการพนน โดยปญหานพบมากในอ าเภอประจกษศลปาคม อ าเภอสรางคอม อ าเภอหนองววซอ อ าเภอศรธาต อ าเภอกแกว

5) ปญหาขยะ

ปญหาทส าคญ คอ ประชาชนขาดจตส านกเรองสงแวดลอม ทงขยะโดยนสยมกงาย ไมมการจดการแยกขยะ โดยปญหานพบมากในเขตเทศบาลนครอดรธาน และเทศบาลอ าเภอทมขนาดใหญของจงหวด เชน เทศบาลเมองโนนสง-น าค า โดยแตละวนเฉพาะในเขตเทศบาลนครอดรธานมขยะทเกดจากการทงของภาคครวเรอนและอตสาหกรรมถงวนละ 127.5 ตน

264

6. “จไอ” ในเมองอดรธาน

จไอในเมองอดรธานเปนปรากฏการณทางสงคมและการเมองทเกดขนในป พ.ศ. 2505

ทประเทศไทยโดยจอมพลสฤษด ธนะรชต นายกรฐมนตร อนญาตใหกองทพสหรฐอเมรกาเขามาตงฐานทพในประเทศไทยเพอปฏบตการตอบโตทางอากาศกบเวยดนามเหนอในการสกดกนการเผยแพรลทธทางการเมองคอมมวนสต ซงการเขามาของทหารจไอไดสงผลกระทบตอประเทศไทยในทางการเมอง เศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรมทงทางบวกและลบ

6.1 ทมาของจไอ

จไอ (G.I.) เปนค ายอของค าวา Government Issue หมายถง หมายเรยกเขารบการเกณฑทหารของชาวอเมรกน ซงจไอในทนกคอทหารอเมรกนทถกเกณฑให เขาไปรบในสงครามเวยดนาม (ชมศกด นรารตนวงศ, 2548 : 45-46) โดยเรมเขาประจ าการในไทยตงแตป พ.ศ. 2507 และเรมปฏบตการอยางหนกในชวง พ.ศ. 2510 กอนทจะถอนก าลงออกจากประเทศไทยในป พ.ศ. 2518 ทงนทหารจไอทเขามาประจ าการสวนใหญเปนหนมฉกรรจทถกหมายเลอกเขารบการเกณฑทหาร (คลายกนกบทหารเกณฑของไทยทสวนใหญเปนหนมทมาจากชนบท) การศกษาจงคอนขางต าและไมคอยไดรบโอกาสทางสงคมมากนก

6.2 การเขามาของทหารจไอ

การเขามาในไทยของทหารจไอเรมขนจาก จอมพลสฤษด ธนะรชต เดนทางไปรกษาตวทโรงพยาบาลวอเตอรรด โดยมประธานาธบดไอเซนฮาวรใหการตอนรบ หลงการผาตดเปลยนระบบทางเดนโลหตด าส าเรจเมอวนท 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2501 จอมพลสฤษด ธนะรชต ไดเขาพบบคคลส าคญของสหรฐอเมรกา อาทเชน ประธานาธบดไอเซนฮาวร และคณะรฐมนตร เพอตกลงความรวมมอรวมกนในทางเศรษฐกจและการทหาร รวมถงการขอความชวยเหลอจากทางการสหรฐฯ เพอใหไดกลบเขามอ านาจทางการเมองในไทยอกครง

สหรฐอเมรกาและไทยไดท าสญญาเพอการสกดกนการแผขยายอทธพลของระบอบคอมมวนสตในเอเชยตะวนออกเฉยงใต และประเทศไทยไดเขารวมในองคการสนธสญญาปองกนรวมกนในเอเชยตะวนออกเฉยงใต (ส.ป.อ.) หรอ SEATO (South East Asia Treaty

Organization) ซงจดตงโดยการสนบสนนของสหรฐอเมรกาในป พ.ศ. 2497 (สรรตน เรองวงษวาร, 2529 : 380-381) ซงมจดประสงคในการตอตานลทธคอมมวนสต

265

ผลจากการบรรลขอตกลงรวมกนในป พ.ศ. 2504-2506 น ามาซงการอนญาตใหสหรฐฯ เขามาตงฐานทพในไทยเพอปฏบตการตอตานลทธคอมมวนสตใน 3 เปาหมายประเทศในภมภาคอนโดจน คอ ลาว เวยดนาม และกมพชา ซงพนททไทยใหการอนญาตใหทางการสหรฐอเมรกาตงฐานทพไดมอยทงหมด 7 แหง (ประจกษ กองกรต, 2548 : 170-174) คอ

1. ฐานทพตาคล ในป พ.ศ. 2504 ประกอบดวย

กองบนขบไลท 421



2. ฐานทพนครราชสมา ในป พ.ศ. 2505 ประกอบดวย

กองบนขบไลท 388 (Tactical Fighter) กองพนสนบสนนท 7 (7th

Logistic Battalion)

3. ฐานทพนครพนม ในป พ.ศ. 2505 ประกอบดวย

ฐานปฏบตการพเศษของกองทพอากาศสหรฐอเมรกา

กองบญชาการกองบนท 7

กองบญชาการกองบนท 13

ฐานปฏบตการอเลกโทรนกส

ฐานปฏบตการเฮลคอปเตอรและการล าเลยง

กอบบนปฏบตการพเศษท 56 (56th Special Operation Wing)

4. ฐานทพอดรธาน ประกอบดวย

ฐานสงหนวยบนขบไล (Tactical Fighter) ฐานปฏบตการเครองบนขบไล RF-4C

กองบนสงก าลงบ ารง

โรงเรยนฝกบนใหกบกองทพอากาศลาว

ส านกงาน CIA32 ดแลทหารรบจางในลาว

ส านกงานแอรอเมรกนและคอนตเนนตลแอร เซอรวสเซส

__________________________________________________

32 หนวยสบราชการลบของสหรฐอเมรกา ตงขนเพอดแลขาวกรองดานภยคกคามจากตางประเทศซงมผลตอความมนคงของชาต

266

5. ฐานทพอตะเภา ประกอบดวย

ฐานวางแผนทางยทธศาสตร

หนวยสนบสนนการตอส ท 635

ฐานปฏบตการเครองบนทงระเบด B-52

6. ฐานทพอบลราชธาน ประกอบดวย


ส านกงาน CIA เพอประสานหนวยขาวในลาว

7. ฐานทพน าพอง ประกอบดวย

ฐานทพรองรบหนวยทงระเบดขบไลนาวกโยธนสหรฐอเมรกาทยายมาจากดานงในเวยดนาม

6.3 ปรากฏการณของทหารจไอในเมองอดรธาน

6.3.1 กอนการเขามาของทหารจไอ

อดรธานเปนจงหวดทกอตงขนจากเหตผลดานความมนคงทางทหาร ในยคกอนททหารจไอจะเขามาประจ าการนน เมองอดรธานมลกษณะเหมอนกบเมองใหญๆ ของจงหวดในภาคอสานอยางเชน ขอนแกน นครราชสมา คอ เปนชมทางการคาของราษฎรทงภายในและภายนอกจงหวด อกทงยงเปนทางผานของนกเดนทางทองถนหรอเรยกวา “นายฮอย” อยางพอคาวว-ควาย ตลอดจนพอคาพชผลเกษตรตางๆ ซงเดนทางมาในรปแบบกอบคาราวานสนคา

เดมทเดยวกอนป พ.ศ. 2500 จงหวดอดรธานมระบบเศรษฐกจแบบยงชพ ราษฎรปลกขาว เลยงสตว และท าสวนเพอการบรโภคเปนสวนใหญ สวนการคาขายนบวายงไมเจรญมากนกเพราะสวนใหญมงการผลตเพอบรโภคเปนหลก แตหลงจากป พ.ศ. 2504 ทไทยประกาศใชแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต เศรษฐกจของเมองอดรธานไดเรมคกคกขน ราษฎรในชนบทเรมเปลยนแปลงรปแบบการผลตโดยหนมาปลกพชเชงเดยวทรฐบาลเขามาสงเสรมมากขน เชน ออย ปอ และมนส าปะหลง ประกอบกบมการพฒนาเสนทางการคมนาคมหลายๆ เสนทางใหเชอมโยงกบจงหวดตางๆ ในภาคอสาน เชน อดรธาน-ขอนแกน อดรธาน-

สกลนคร อดรธาน-เลย อดรธาน-หนองคาย เปนตน ซงสงผลใหการขนสงสนคาและพชผลทางการเกษตรสะดวกขน ดงจะเหนไดจากพอคาตางถนจากจงหวดใกลเคยง เชน หนองคาย

267

เลย หนองบวล าภ ขอนแกน สกลนคร สามารถใชเสนทาง ทเชอมตอระหวางจงหวดล าเลยงสนคาเขามาขายยงเมองอดรธาน หรอพอคาทองถนจากจงหวดตางๆ กสามารถน าสนคาทผลตจากราษฎรภายในไปขายยงเมองอนๆ ท าใหเมองอดรธานกลายเปนตลาดคอยรบและกระจายสนคาทงเครองอปโภคบรโภค รวมไปถงสนคาเกษตรตางๆ

บรเวณทถอวาเปนชมทางการคาของพวกพอคาและนกเดนทางเมอกอนคอ “สแยกคอกวว” (ดงภาพ) ซงเปนททพวกพอคาทงชาวจน ชาวโคราช ทถนดในเรองของการคาขายมาอาศยอยเปนจ านวนมาก ซงบางคนถงกบเลอกทจะตงถนฐานอยทอดรธานจนปจจบน พอคาเหลานตางมสวนสนบสนนใหเศรษฐกจของเมองอดรธานด โดยคอยรบและจ าหนายสนคาจากตางถนทตรงเขามายงอดรธาน เชน ยาสบทมาจากจงหวดหนองคาย ปอจากจงหวดเลย มนส าปะหลงทมาจากชาวบานในทองถน กอนทพอคาเหลานจะมการกระจายตอออกไปยงชมทางเศรษฐกจอนๆ เชน ขอนแกน นครราชสมา

ภาพ : สแยกคอกวว ชมทางเศรษฐกจของอดรธานในอดต ปจจบนเรยกวาสแยกหอนาฬกา

(ทมา: banchiangdesige.blogspot.com)

6.3.2 เมอทหารจไอเขามาอยในเมองอดรธาน

ภายหลงจากทรฐบาลไทยอนญาตใหสหรฐอเมรกาเขามาตงฐานทพตามแผนการตอตานคอมมวนสต เมองอดรธานไดกลายเปนฐานทพส าคญแหงหนงในการปฏบตการทางอากาศของกองทพสหรฐอเมรกา เนองจากมทตงทไมไกลจากพนทเปาหมายมากนก คอ ลาว เวยดนาม พนทภายในคายรามสรในจงหวดอดรธานถอวาเปนพนทยทธศาสตรทเหมาะสม

http://www.yimwhan.com/board/data_user/tunggeran/photo/cate_3/r5_9.jpg

268

ส าหรบปฏบตการอากาศยาน และทนบวาพเศษกวาทอนๆ คอนอกจากจะมฐานสงหนวยบนขบไลทดเหมอนจะกาวหนากวาทอนๆ แลวยงมส านกงาน CIA หรอทชาวอดรธานเรยกวา “ตกขาว” (White House) อยดวยซงตงอยในบรเวณเดยวกนกบสถานวทย วปถ. 7

ภาพ : ฐานทพเรดารในคายรามสร จงหวดอดรธาน (ทมา: banchiangdesige.blogspot.com)

การมาของทหารจไอท าใหเศรษฐกจของจงหวดอดรธานจากทเคยเปนเศรษฐกจแบบพงพา-ยงชพเกดการขยายตวแบบกาวกระโดด โดยเฉพาะการใชจายเงนของทหารจไอทเปนแบบคานยมของตะวนตก คอใชเงนซอและบรโภคสนคาราคาแพง ซงในสายตาของคนไทยอาจมองวาเปนการฟ มเฟอยไมไมมธยสถ แตพฤตกรรมการบรโภคและการจบจายของทหารจไอกเปนปจจยส าคญท าใหยานธรกจจากทเคยกระจกตวอยในใจกลางเมองเฉพาะบรเวณสแยกคอกวว กระจายความเจรญเตบโตไปยงบรเวณตางๆ ภายในจงหวดอดรธาน เรยกไดวา “ทหารจไอเปนแมเหลกส าคญในการดงดดความเจรญทางเศรษฐกจ” โดยเฉพาะตงแตแนวทศเหนอ-ใต บรเวณสแยกคอกววไปจนถงหาแยกนอย (หาแยกกรมหลวงประจกษศลปาคมในปจจบน) แนวตะวนออก-ตะวนตก ตงแตตลาดไทยอสาณไปจนถงหนองประจกษ ไมเวนแมแตตกรามบานเรอนของชาวอดรธาน ซงพบวามการขยายตวเพอรองรบการไหลเขามาของเงนดอลลารเชนกน

เฉพาะบรเวณใกลทตงฐานทพ หรอ “หนาแอรฟอรซ” (Air Force

Base) กเชนเดยวกน ทงสองขางทางของถนนทตดผานบานโนนสง (ปจจบนถนนมตรภาพ) ทนเรยงรายไปดวยทพก หองเชา ทเปดตอนรบเหลาทหารจไอ สวนนอกเสนทางสายหลกกมกระจายลกเขาไปยงซอกซอยตางๆ เชน ซอยศรพนจ มบงกะโล (Bungalow) ซอยตางๆ เหลานเตมไป

http://1.bp.blogspot.com/-UMKFgw428e8/TdN8Y6AVCcI/AAAAAAAAJwE/_zuOu7IMCrw/s1600/250864895_39cf2cd45e_b.jpg

269

ดวยทพกชวคราวของทหารจไอ หรอแมแตรอบนอกทตงฐานทพซงไกลออกไปอก เชน บานจน บานดงเคง กถกเนรมตขนเพอเปดเปนหองเชา

เรยกไดวาคาเงนดอลลารของสหรฐอเมรกาสามารถเรยกนกธรกจมอเตบและนกแสวงโชคจากทกสารทศใหมงหนาสอดรธานอยางไมหยดยง แมแตบรรดาพอคานกธรกจจากตางประเทศกอดไมไดทจะเดนทางเขามาท าธรกจเพอรองรบการจบจายเงนของทหารจไอ ในขณะทนกธรกจไทยจากกรงเทพฯ ทมความสามารถในการขายสนคาจ าพวกเสอผาสไตลแบบฝรงกเขามายงจงหวดอดรธาน เชน ราน Maharaja เปนตน

อยางไรกตาม ธรกจทถอวาเปลยนโฉมหนาของเมองอดรธานจากหนามอเปนหลงมอกคอ ธรกจบรการ เชน คลบ บาร อาบอบนวด ซงรจกกนในชอ “Turkish Bath” อะโกโก รานอาหาร ซงธรกจเหลานผดขนราวดอกเหดหนาฝนและมอยเกอบทกซอกซอยของเมองอดรธาน

ภาพ : รานขายเสอผายหอดง (Brand name) เปดขนเพอรองรบความทนสมยในเมองอดรธาน (ทมา: banchiangdesige.blogspot.com)

นอกจากนยงมธรกจบนเทงโดยเปดฉายภาพยนตรฝรงรองรบเงนดอลลารจากทหารจไออกดวย ซงไมเฉพาะชาวอดรธานเทานนทไดมโอกาสสมผสกบวฒนธรรมตะวนตกผานสอภาพยนตรตางๆ แตยงหมายถงคนไทยอกเปนจ านวนมากอกดวย อนนบวาเปนปรากฏการณแรกทคนไทยไดมโอกาสสมผสภาพยนตรฝรง จากทไมคอยมโอกาสไดสมผสเลยแตสามารถรบชมผานโรงภาพยนตรในจงหวดอดรธานได

http://farm1.static.flickr.com/99/254370956_4b1a57974d_b.jpg

270

กลาวกนวาภาพยนตรทน าเขาฉายในโรงภาพยนตรในเมองอดรธาน เปนภาพยนตรทเขาฉายพรอมๆ กบโรงภาพยนตรในนวยอรกเสยดวยซ า เรยกวา “พวกฝรงดอะไรชาวอดรธานกไดดดวย” ปรากฏการณทเกดขนในท านองนจงมนกลงทนดานโรงภาพยนตรเกดขนในเมองอดรธาน ซงเจาของโรงภาพยนตรเหลานสามารถรบภาพยนตรตรงจากสหรฐอเมรกา ไดแก โรงภาพยนตรอมพร (ดงภาพ) เดอลกซ ทฉายเฉพาะภาพยนตรฝรง (นนท พลางวน, 2555)

ผลพวงจากการเขามาของธรกจบนเทงนท าใหเกดอาชพในดานตางๆ อกมากมาย เชน เกดนกพากยภาพยนตรทมชอเสยงในประเทศไทย อาท โกญจนาท มหาราช อ านวยพร เปนตน นกพากยเหลานถอไดวาเปนผบกเบกวงการภาพยนตรในยคตอมา

ภาพ : โรงภาพยนตรอมพรในอดตทเปดฉายภาพยนตรฝรง

(ทมา: banchiangdesige.blogspot.com)

อยางไรกตามสงทมาควบคกบภาพยนตรฝรงประการหนงกคอ แฟชนเครองแตงกายทเลยนแบบชาวอเมรกน ปรากฏการณนเยาวชนอดรธานถกกระตนใหตนตวและรบเอาแฟชนการแตงกายแบบน าสมย โดยเฉพาะอยางยงการแตงกายของวยรนทนยมสวมใสกางเกงยนสยหอลวายส (Levi’s) ปายสม (ขามา) และปายแดง (ขากระบอกหรอขาเดฟ) เสอยดยหอ Fruits of the Loom และ Hanes รองเทาผาใบยหอ Converse รน All Stars ซงการบรโภควฒนธรรมตะวนตกตามแบบอยางทหารจไอเชนนไดแพรกระจายเขาไปยงหมบานชนบท

ภาพยนตรฝรงในเมองอดรธานยงกระตนความสามารถของวยรนชายทชอบทาทายผาดโผนหรอพวกทชอบประลองและหวาดเสยว จนพวกนกธรกจหลายรายสามารถผนตวเขามาประกอบการคาขายรถจกรยานยนตสไตลอเมรกนใหกบวยรนอดรธานและตางถน นกธรกจเหลานนอกจากจะเปดรายขายรถจกรยานยนต ยงมการจดการแขงขน “มอเตอรไซควบาก”

http://www.yimwhan.com/board/data_user/tunggeran/photo/cate_3/r5_18.jpg

271

หรอ Moto Cross โดยใชทงศรเมองเปนสนามแขงในทกๆ เดอน ผลพวงนท าใหในระยะหลงจงหวดอดรธานมนกแขงรถมอเตอรไซควบากทมชอเสยงอยหลายราย เชน จอหน อสรมย อดเรก แซลม อรรณพ ข าสมบต โดยเคยครองแชมปประเทศไทยและรายการใหญๆ อยาง “โมโต ครอส”

ขณะท “ทงศรเมอง” อดรธาน กถอเปนสถานทอนเปนสญลกษณของเมองอดรธาน ในยคททหารอเมรกนเขามาอาศยอยมากๆ นน ทงศรเมองกลายเปนทงสถานทรองรบกจกรรมอนเกยวเนองกบวฒนธรรมตะวนตกและการจดกจกรรมของชาวอดรธาน โดยเฉพาะงานทงศรเมอง เปนงานทสนกสนานตนตาตนใจส าหรบชาวอดรธานเพราะในแตละคนจะมมหรสพสมโภช ในยามค าคนทงศรเมองยงไดกลายสภาพเปนแหลงมวสมของบรรดา “กะเทย” หรอสาวประเภทสอง มการเสพสขของกลมรกรวมเพศอยางโจงครม โดยเฉพาะกระเทยกบทหารจไอซงอาศยพงหญาของสนามเปนทก าบง (นนท พลางวน, 2555)

การเขามาของทหารอเมรกนยงเกดการจางงานในจงหวดอดรธานเปนจ านวนมาก เนองจากการแพรสะพดเขามาของเงนดอลลารกวาวนละ 1 ลานเหรยญสหรฐ ทรฐบาลสหรฐฯ สนบสนนและตอบแทนแกบรรดาทหารทเขามาปฏบตหนาท ปรากฏการณนท าใหภายในจงหวดอดรธานไดเกดอาชพตางๆ อยางมากมาย สวนใหญเปนไปเพอตอบสนองความตองการและรองรบความสะดวกสบายแกเหลาทหารจไอ เชน ชางไฟฟา ชางประปา ถบสามลอ แมบาน ยาม เมยเชา และยงมงานประเภทบรการตางๆ อก เชน โรงแรม บาร ไนตคลบ อาบอบนวด (ดงภาพ)

โรงแรมพาราไดสสรางขนเพอรองรบลกคาทหารจไอ

(ทมา: http://1.bp.blogspot.com) รานขายน ามนหนาคายรามสร

(ทมา: http://farm1.static.flickr.com)

http://1.bp.blogspot.com/-E4JGrxQMwyU/TdN2B1OzU_I/AAAAAAAAJvk/CRzxm_w75Zg/s1600/paradise20hotel.jpg

http://1.bp.blogspot.com/-E4JGrxQMwyU/TdN2B1OzU_I/AAAAAAAAJvk/CRzxm_w75Zg/s1600/paradise20hotel.jpg

http://1.bp.blogspot.com/

http://farm1.static.flickr.com/83/254538148_6e0c94ee2a_b.jpg

http://farm1.static.flickr.com/83/254538148_6e0c94ee2a_b.jpg

272

อาชพถบสามลอรบจาง วงรบ-สงทหารจไอ

แถวหนาคายรามสร


พนกงานโรงแรม


6.3.3 ผลกระทบจากปรากฏการณทหารจไอ

จงหวดอดรธาน ในยคททหารจไอเ ขามาประจ าการพบวามการเปลยนแปลงทงทางสงคม การเมอง เศรษฐกจ เพราะการใชชวตในแตละวนของเหลาทหารจไอนนนบวาแตกตางจากวถชวตของชาวอดรธานเปนอยางมาก ทหารจไอมการใชชวตอยางสขส าราญเตมท ไมวาจะเปนการเทยวตามสถานบนเทง การซอบรการทางเพศกบโสเภณ การดมสรา เสพกญชา เปนตน

จากความตองการสะดวกสบายของทหารจไอตามประสาคนทจากบานมาไกล ท าใหผ คนในจงหวดอดรธานรวมถงจงหวดใกลเคยงทงเมองและในชนบทตางเรงตอบสนองความตองการแกเหลาทหารจไออยางไมเคยปรากฏมากอน หลายรายละทงทนาเพอเขามาท างานรบจาง บางรายถงกบลงทนท าธรกจเพอรองรบและตอบสนองความตองการอปโภคบรโภคของเหลาทหารจไอ ฉะนนการเขามาตงฐานทพของทหารจไอจงกอใหเกดการเปลยนแปลงส าคญๆ ดงน

6.3.3.1 ผลกระทบในระหวางปฏบตการทางทหาร

1) เศรษฐกจเฟองฟ

ในแงผลดนน การเขามาของทหารจไอไดท าใหเศรษฐกจของเมองอดรธานเตบโตขนแบบกาวกระโดด โดยเฉพาะการใชจายเงนในแตละวนของทหารจไอท าให

http://farm3.static.flickr.com/2612/3997118190_27c4fb4821_b.jpg

http://farm3.static.flickr.com/2612/3997118190_27c4fb4821_b.jpg

http://farm4.static.flickr.com/3266/2776450952_355e8e2b20_o.jpg

273

กจการตางๆ เจรญรงเรอง ไมวาจะเปนกจการโรงแรม กจการสถานบนเทง จ าพวกบาร ไนตคลบ อาบอบนวด กจการบานเชา บงกะโล กจการรบเหมากอสราง

ส าหรบงานรบเหมากอสรางถอวาเปนหวงโซของการจางแรงงานกวาได กลาวคอ จะมบรษทรบเหมาชวง หรอ sub-contracted รบชวงตอ โดยงานสวนใหญทท าในแคมป ไดแก งานกอสรางอาคาร ระบบสาธารณปโภค สนามบน งานดแลรกษาความสะอาด ซงชาวอดรธานเรยกงานทท าในฐานทพนนวา “งานแคมป” บาง “งานแอรฟอรซ” บาง งานดงกลาวถอวาเปนปรากฏการณใหมทางดานแรงงานไทย เนองจากมการคดอตราการจางระดบเดยวกนกบการจายคาแรงในสหรฐอเมรกา โดยเฉพาะการจายเปนเงนเหรยญสหรฐฯ (อตราแลกเปลยน 20 บาทตอ 1 เหรยญฯ) เชน ชางไม ชางปน ซงเปนงานชางฝมอโดยรบเงนเดอน 1,860 บาท ขณะทพวกชางไฟฟากไดรบเงนเดอนในอตราทสงขนมาอก ซงถอวามากกวาเงนเดอนของขาราชการครในขณะนนหลายเทา

นอกจากนยงมงาน “กก” หรอพอครวในบารภายในฐานทพหรอทเปนทรจกกนโดยทวไปของผคนในฐานทพวา “บารเอนซโอ” (NCOs’ Bar) หรอสโมสรของทหารชนประทวน (non-committed officers’ bar) ซงตอนหลงบารเอนซโอกไดกลายเปนแหลงบมเพาะนกดนตรและวงดนตรแนว “ฮารด รอก เฮฟว เมตล” ของเมองไทย (นนท พลางวน,

2555)

อยางไรกตาม คนทไมสามารถเขาไปท างานในคายทหารกยงมโอกาสในการท างานเปนลกจางหนาคายทหารไดเชนกน เชน พนกงานตอนรบและบรการในบาร โรงแรม บงกะโล หรอแมแตไกด ไปจนถงเปนกรรมกรกอสราง คนถบสามลอรบจาง งานเหลานแมจะไมไดคาจางมากเทากบงานในคาย แตดวยสภาพทางเศรษฐกจของเมองอดรธานทเฟองฟในขณะนน แรงงานหนาคายกสามารถท างานแลกกบคาจางไดอยางเปนทนาพอใจ

2) วถชวตและวฒนธรรมทองถนถกท าลาย

การเขามาของทหารจไอแมจะท าใหเศรษฐกจของเมองอดรธานดแบบกาวกระโดด คอ ผคนมรายไดมงานท าแตในอกดานหนงเงนดอลลารทสะพดเขาพรอมกบทหารจไอกลบเปนการท าลายคณคาทดงามของทองถนลงไปดวย โดยเฉพาะคานยมของผหญงอสานทเปนคนรกนวลสงวนตว วานอนสอนงาย แตเมอทหารจไอเขามาผหญงไทยท

274

เขามาท างานบรการหารายไดตองถกปฏบตเสมอนหนงวาผหญงเหลานนเปนสตรตะวนตก คอ การแตะเนอตองตว การซอ-ขายบรการทางเพศ

กลาวกนวา เมอทหารจไอเขามาสงหนงทปรากฏเหนไดชดเจนทสดกคอ การแสดงความรกตอหญงบรการของตนอยางเปดเผยในทสาธารณะโดยไมเกรงใจตอสายตาผคนทสญจรไปมา ซงในสวนนผหญงไทยถกมองวาเปนคนงาย เหนแกเงนทอง ซงเปนการท าลายคณคาทดของผหญงไทยและเปนการท าลายวฒนธรรมทองถน

การทองเทยวหาความส าราญของทหารจไอยงสงผลใหเกดอาชพเมยเชา พารตเนอร ผหญงนงชวโมง อาชพเหลานมกจะสรางรายไดอยางงามแกหญงสาวในทองถน รายไดทไดมาโดยงายเยายวนใหผหญงทงทองไรทองนามาประกอบอาชพขายบรการทางเพศแกทหารจไอ บางกเขามาเพอเปนโสเภณหรอเมยเชาโดยตรง บางกสมครเขาไปท างานเปนแมบานกอน หรอประกอบอาชพคาขาย หรอเปนลกจางบรเวณหนาคายทหารอเมรกน เพอสบโอกาสไดท าความรจกกบทหารจไอ กอนทจะเสนอขายบรหารทางเพศแกบรรดาทหารหนม พฤตกรรมเชนนเปนการท าลายลกษณะคณคาทดงามของหญงไทย โดยเฉพาะความเปนอยทสขสบายทไมตองลงทนลงแรงมาก อยางไรกตามผลทตามมาส าหรบหญงไทยกคอ ท าใหเกดลกครงทงผวขาวและผวด าในจงหวดอดรธานนบรอย กลายเปนปมดอยของสงคม เพราะบางคนถกพอแมทงราง (พงษศกด ปตถา, 2552 : 144-145) ดงนนการปฏบตของหญงไทยตอทหารจไอทขดตอวฒนธรรมอนดงามของไทยนไดถกสงคมเยยหยนดหมนดแคลน ดงบทเพลงทสะทอนถงทศนะผคนทมองเมยเชาของทหารจไอวา

“…...ท าไมไมไปอยอเมรกา

โอแหมมปลารา กลบมาท าไมเมองไทย

ไปกนหมแฮม ไขดาว หนมปงอนใหญ

ไอหนมจไอมนคอยเอาใจเอาใจโอโอ......” (สายณห สญญา : เพลงแหมมปลารา)

…..แหมมส แหมมส มสามชอมสเตอรจอหน

แหมมสเยยวรดทนอน มสเตอรจอหนถบตกเตยง......” (สงขทอง สใส : เพลงแหมมส)

275

นอกจากนการเขามาตงฐานทพของทหารจไอยงสงผลกระทบถงสงคมรอบนอกอกดวย โดยเฉพาะอยางยงสงคมชนบทรายรอบ เนองจากเครองบนทออกไปทงระเบดทอนโดจนหากไมสามารถทงระเบดได กอนกลบฐานบนจะตองท าการปลดระเบดทกครง กรณนทางการไทยไดอนญาตใหพนทบรเวณเทอกเขาภพานในเขตอ าเภอหนองววซอ และอ าเภอกมภวาป เปนพนทปลดระเบด ปญหานท าใหชาวบานในพนททท ามาหากนในละแวกนนตองประสบกบความเดอดรอนไปดวย โดยเฉพาะเสยงของระเบด ความเสยหายตอชวตราษฎรและทรพยากรธรรมชาตทสญเสยไปพรอมๆ กบเสยงระเบด

6.3.3.2 ผลกระทบภายหลงการถอนทหาร

การถอนทหารจไอออกจากจงหวดอดรธานของรฐบาลสหรฐฯ ไดสงผลกระทบตอสภาพเศรษฐกจอยางหนกอยางเหนไดชด กลาวคอ กจกรรมทางเศรษฐกจตางๆ ในจงหวดอดรธานซบเซาลงอยางรวดเรวจนถงขนตองปดกจการลง โดยเฉพาะกจการทางดานบรการ เชน บาร ไนตคลบ อาบอบนวด โรงแรม ถอวาเปนกจการทไดรบผลกระทบมากทสดในเวลานน เนองจากลกคาสวนใหญเปนทหารอเมรกน รองลงมาคอกจการรบเหมากอสรางทตองปดตวลงเพราะไมมการกอสรางและการจางงาน รวมไปถงภาคธนาคารและการขนสงตางๆ กจการทปดตวลงไมเพยงแตจะสงผลตอรายไดของเจาของกจการเทานน แตบรรดาลกจางตางๆ กตองถกเลกจางตามไปดวยเชนเดยวกน โดยเฉพาะกบแรงงานจ านวนหลายพนคนทท างานอยในคายทหารอเมรกน ทกคนถกบอกเลกจางไปตามๆ กน ไมเวนแมแตแรงงานทอยแถวหนาคายกถกบอกเลกไปโดยปรยาย ปรากฏการณการถอนทหารจไอจงสงผลกระทบตอเศรษฐกจของเมองอดรธานอยางปฏเสธไมได ทงในแงของรายได อาชพ และเศรษฐกจภาพรวมของจงหวด

ผลกระทบดงกลาวนยงขยายไปในวงกวาง กลาวคอ เกดการเคลอนยายแรงงานครงใหญในภาคอสาน บางรายผนตวเองไปคาขายเลกๆ นอยๆ หรอเปดรานขายสนคาตามบาน หลายรายเลอกทจะกลบบานชนบทไปท าอาชพเกษตรกรรมเหมอนเดม

ขณะทสวนหนงทไมกลบไปยงภาคเกษตรกเลอกทจะไปท างานยงทตางๆ ในประเทศแถบตะวนออกกลาง เชน ซาอดอาระเบย อสราเอล ฯลฯ

การถอนทหารกลบของสหรฐฯ ยงไดสงผลกระทบในทางสงคมอกดวย โดยเฉพาะเดกลกครงทเกดจากทหารจไอกบเมยคนไทย ซงเดกเหลานตองกลายเปนเดก

276

ก าพราในทสด หลายรายถกทงใหเปนภาระเลยงดใหครอบครวไทยและกลายเปนปญหาของสงคมในเวลาตอมา ซงเดกเหลานเมอเตบโตขนไดกลายเปนเดกอนธพาล เสพยาเสพตด

ทงนบรรดาเมยเชาทถกทหารจไอทงรางสวนใหญทปรบตวไมได บางรายยงคงเลอกเสนทางการท ามาหากนเชนเดม คอ เขาไปเปนโสเภณในตวเมองอดรธาน เชน ในยานชมชนเสาไฟแดง หรอบางรายไดเลอกทจะไปยงเมองใหญๆ ทมชาวตางชาตเขามาทองเทยว เชน กรงเทพฯ พทยา ภเกต และแหลงสถานบนเทงตางๆ ผลพวงจากการนท าใหเกดปญหาลกครงหรอปญหา “ขาวนอกนา” ตามมา ปญหาดงกลาวไดรบการสะทอนจากบทเพลง เชน

“…..ไอเขยนเลตเตอร ถงมายเดยรจอหน เขยนในแฟลตทยเคยนอน จงหวดอดรฯ ประเทศไทยแลนด

ไอโบรกเกนฮารท ยมสทอนเดอรสแตนด

จอหนจาจอหนดอลลารขาดแคลน

เมยเซกกนดแฮนดของยยงคอย.......” (อาจนต ปญจพรรค)

ในงานศกษาของ พงษศกด ปตถา (2552 : 146) ระบวา ผหญงไทยทเคยเปนเมยเชาทหารจไอ มจ านวนนอยทจะกลบไปประกอบอาชพปกตทวไป เพราะเกดความเคยชนกบความสะดวกสบาย นอกจากนยงระบอกวาผลจากททหารจไอถอนตวออกไปยงท าใหเกดอาชญากรรมขนไมเวนแตละวน เพราะบางคนแมจะท างานนบสบปแตไมรจกเกบออม มองวาเงนทองเปนเรองหางาย ในคราวททหารจไอถอนตวออกไปคนเหลานจงตองกลบมาล าบากเชนเดม เชน ยามรกษาความปลอดภยในคายทหาร เ มอกลายเปนคนตกงานตองสนเนอประดาตว กลายเปนขโมย ฉกชงวงราว งดแงะบาน ปลนรถสนคา ฯลฯ สงเหลาน กลายเปนปญหาสงคมทกระทบตอเมองอดรธาน


จงหวดอดรธานเปนเมองทมต าแหนงทางยทธศาสตร (Positioning) ทเหมาะสมในหลายๆ ดาน โดยเฉพาะผงการคมนาคมขนสง ท เ ปนศนยกลางของการขนสงในภาคตะวนออกเฉยงเหนอตอนบน อกทงยงเปนเมองทมต าแหนงทตงผานแดนทส าคญทใชเดนทางออกสประเทศเพอนบานอยางเชน ลาว เวยดนาม และภายในจงหวดอดรธานเองกมการ

277

ออกแบบและวางผงเมองใหสอดคลองกบการเปลยนแปลงทจะเกดขนในอนาคตทงการคาการลงทน การบรการและอตสาหกรรม ทงนเพอใหจงหวดอดรธานเปนเมองแหงการพฒนาและเปนศนยกลางของการคาและเศรษฐกจของภาคอสาน

การเปนจงหวดทไดเปรยบโดยมต าแหนงทางยทธศาสตรทเหมาะสมประกอบกบการมแรงขบเคลอนภายในจงหวดทพยายามท าใหจงหวดอดรธานเปน “มหานครแหงอนาคต” และเปน ”ศนยกลางการคาการลงทนของภมภาค” ในอนาคตอนใกลนเราจงจะไดเหนการเปลยนแปลงหลายๆ มตทเกดขนกบเมองอดรธาน ไดแก

1) มตเศรษฐกจและอตสาหกรรม

ส าหรบภาคเศรษฐกจ อตสาหกรรม มแนวโนมของการเจรญเตบโตไปในทศทางทสงขนอยางรวดเรว อนเนองมาจากการเขามาลงทนของนกลงทนภายนอก เชน กลมอสงหารมทรพย (บาน ทดน คอมโดมเนยม) ธรกจการคาและบรการ เชน หางสรรพสนคา โรงแรม ทพก รวมทงการเปนศนยกลางการคาปลกตางๆ ท าใหพอคาในระดบอตสากรรมขนาดกลางและขนาดยอม (SME) เขามาจบจายสนคาและน าออกไปจ าหนายยงกลมผบรโภค เชน พอคา/กลม SME จากลาว หรอเมองทเปนเขตเศรษฐกจชายแดนตางๆ เชน จงหวดหนองคาย สงเหลานลวนแลวแตเปนสญญาณการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจของจงหวดอดรธาน

ภาพ : ศนยการคา Central Plaza อดรธาน แหลงรวมเศรษฐกจของจงหวดอดรธาน (ทมา : http://www.painaidii.com/business/138715/central-plaza-udonthani-41000/lang/th/)

http://www.painaidii.com/business/138715/central-plaza-udonthani-41000/lang/th/

278

2) มตการบรการและการทองเทยว

ภาคบรการและการทองเทยว เนองจากอดรธานเปนเมองทรวมสมยมาตงแตสมยกอนประวตศาสตรและดวยลกษณะเฉพาะทเปนเมองแหลงมรดกโลก ท าใหเปนปจจยสนบสนนใหผคนทสนใจไมวาจะเปนนกทองเทยวและผสญจรไปมาสนใจเดนทางเขามาอดรธานมากขน อกทงจงหวดอดรธานไดรบการประกาศใหหนองหานกมภวาปเปนแหลงน าจดทมความส าคญในระดบโลก ทงสองแหงนจงเปนปจจยดงดดใหนกทองเทยวจากภายนอกเขามาดดดมกลนไอธรรมชาตและประวตศาสตรของเมองอดรธาน ไมวาจะเปนทะเลบวแดง หรอแหลงมรดกโลกบานเชยง ซงนกทองเ ทยวสามารถ เดนทางเขามาสมผสและชมความงามได นอกจากนนยงสามารถเดนทางมาจงหวดอดรธานเพอเขานมสการและสกการะสงศกดหลายๆ แหง โดยเฉพาะวดปาบานตาด ซงเปนแหลงธรรมะส าคญของจงหวดอดรธาน

ภาพ : ทะเลบวแดง แหลงทองเทยวทางธรรมชาตทส าคญของจงหวดอดรธาน (ทมา : http://www.paiduaykan.com/province/Northeast/udonthani/buadaeng.html)

279

3) มตเกษตรกรรม

ภาคเกษตรกรรม แนวโนมในอนาคตอาจเกดภาวะขาดแคลนน า น าไมเพยงพอตอการท าการเกษตร ซงจะสงผลกระทบตอผลผลตของพชทปลกและกระทบตออาชพและรายไดของเกษตรกรทอยในภาคการผลตน โดยเฉพาะจงหวดอดรธานเองตงอยในเขตปรมาณน าฝนเฉลยตอปนอยอยแลว (คาเฉลยปรมาณฝนสงสดตอปนอยกวา 100 มลลเมตร) กเทากบวาอดรธานเปนจงหวดทมความเสยงเกยวกบน าท าการเกษตร ในภาคการเกษตรเองยงจะเกดปญหาการขาดแคลนแรงงานทรนแรง อนเนองมาจากวยแรงงานไมเขาสภาคการเกษตร ประกอบกบคาจางแรงงานปรบตวสงขน ท าใหเกษตรกรแบกรบภาระตนทนเรองคาจางทสงขนไมไหวอนอาจสงผลกระทบตอภาคการผลตน

ภาพ : แรงงานตดออยซงมนอยลงและเรมกระทบตอภาคการผลต

(ทมา : http://oldweb.ocsb.go.th/webboard.asp?where=answer&id=396&VIEW=2171)

4) มตแรงงานและการอพยพแรงงาน

ภาคแรงานและการอพยพแรงงาน ในอนาคตอนใกลนจะมการอพยพแรงงานเขามาอยอาศยในจงหวดอดรธานอยางหนาแนน โดยเฉพาะแรงงานรบจางซงจะเขาสภาคบรการ แรงแรม ทพก รวมถงแรงงานแบบคาจางรายวน ซงเขามาท างานกอสราง พนกงานเสรฟ พนกงานท าความสะอาด และไมเฉพาะคนจากชนบทในจงหวดอดรธานเทานน แตยงรวมไปถงแรงงานจากตางจงหวดและประเทศเพอนบาน เชน ชาวลาว ชาวพมา ชาวเวยดนาม โดยแรงงานเหลานมลกษณะของการเขามาแบบเครอขาย มนายหนาน าพาเขามาโดยท าหนงสอเดนทางแบบชวคราว ซงตรงนสงผลดตอนายจางโดยท าใหมการจางงานดวยคาจางทไมแพงจนเกนไป แตอาจ

http://oldweb.ocsb.go.th/webboard.asp?where=answer&id=396&VIEW=2171

280

สงผลกระทบตอการคาแรงงาน การคามนษย และในอนาคตอาจสงผลกระทบตอปญหาความเปนเมองได เชน ปญหาการคาแรงงาน การคามนษย การคาบรการทางเพศ ปญหาอาชญากรรมเมอง ปญหายาเสพตด เปนตน

ภาพ : ชาวเวยดนามขายขนมปงเวยดนามในจงหวดอดรธาน (ทมา : http://www.hotsia.com/udonthani/udon--bunmi/index.shtml)

5) มตสงคมและวฒนธรรม

ส าหรบแนวโนมการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมนน การเขามาของคนภายนอกไมวาจะเปนชาวตะวนตกหรอทชาวอดรธานนยมเรยกวา “ฝรง” ทมแนวโนมสงขนเรอยๆ อาจท าใหเกดคานยมใหมของเดกและเยาวชน คอ เกดการเลยนแบบพฤตกรรม โดยเฉพาะจงหวดอดรธานไดชอวามชาวตะวนตกเขามาอาศยอยและมการแตงงานกบผหญงชาวอดรธานเปนจ านวนมาก ในสวนนเดกและเยาวชนรนใหมอาจมคานยมอยากสขสบาย และอาจน ามาแสวงหาชองทางทจะไดแตงงานใชชวตคกบชาวฝรง ในประเดนดงกลาวมแนวโนมทจะท าใหสงคมและวฒนธรรมของเมองอดรธานเปลยนแปลงไป

8. สรป

อดรธานเปนจงหวดทมประวตศาสตรความเปนมาทยาวนาน ตงแตสมยกอนประวตศาสตร สมยประวตศาสตร ผานมายงสมยสโขทย อยธยา และสมยปจจบน โดยแตละชวงเวลาไดผานพฒนาการทางเศรษฐกจ สงคมและวฒนธรรม รวมไปจนถงการผานเหตการณ

281

ตางๆ ทส าคญๆ ทงทางการเมองและการทหารซงมสวนอยางส าคญตอพฒนาการของเมองอดรธาน

หากจะกลาวโดยสรป อดรธานเปนจงหวดในภาคอสานทมการเปลยนแปลงและปรบตวอยางรวดเรว อนเนองมาจากการเปนเมองทมทตงทเปนศนยกลางของการคาการลงทน เปนศนยกลางของการคมนาคมขนสงทสามารถเชอมโยงสนคาและเศรษฐกจจากจงหวดตางๆ รวมไปถงการมพลงขบเคลอนจากภายในทมการก าหนดยทธศาสตรทชดเจน นนคอการก าหนดใหอดรธานเปน ”มหานครแหงการคาการลงทน”

การเปลยนแปลงทส าคญทท าใหเมองอดรธานมการพฒนาแบบกาวกระโดดนนมาจาก 3 ปรากฏการณดวยกน คอ 1) การเขามาตงฐานทพของทางการสหรฐอเมรกา ซงท าใหเศรษฐกจของเมองอดรธานเจรญเตบโตขนอยางรวดเรว 2) การเขาสระบบเศรษฐกจแบบทนนยมตามนโยบายของรฐบาลพลเอกชาตชาย ชณหะวณ ทไดประกาศนโยบาย “เปลยนสนามรบเปนสนามการคา” และ 3) การเขาสประชาคมเศรษฐกจอาเซยน ซงท าใหเกดการเคลอนยายแรงงาน เงนทน โครงขายธรกจเขามายงอดรธาน ทงจากประเทศเพอนบานและจากจงหวดทมเขตตดตอกบจงหวดอดรธาน

ปรากฏการณทส าคญทง 3 ปรากฏการณจงสงผลใหเมองอดรธานเปลยนโฉมหนาไปจาก 1 ทศวรรษทผานมา ซงนอกจากจะเปนเมองแหงการคาการลงทนแลวยงมแนวโนมทจงหวดอดรธานจะมการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจและอตสาหกรรม รวมไปถงการกลายเปนเมองทมแหลงบรการและการทองเทยวทตอบโจทยนกทองเทยวและผมาเยอน แตอยางไรกตามในอนาคตอนใกลนเมองอดรธานอาจเกดการเปลยนแปลงเชงโครงการในดานการเกษตร ดานแรงงานในภาคการเกษตร และอาจตองเตรยมรบมอกบการอพยพของแรงงานทจะเขาสเมองอดรธาน รวมถงสงคมและวฒนธรรมทอาจเปลยนแปลงอนเปนผลจากคานยมของผ ทอพยพเขามาอยอาศยในจงหวดอดรธาน

แตถงอยางไรกตามชาวอดรธานกยงคงพยายามรกษาวถชวตและวฒนธรรมทดงาม และโดยสวนใหญยงคงปฏบตตามประเพณอนแบบฉบบของชาวอสานคอ “ฮต 12 คอง 14” ยงคงสบทอดพระพทธศาสนาผานประเพณและวฒนธรรมพนบาน รวมถงยงคงปฏบตตามความเชอคลายกบคนอสานทวไป

282


1. เมองอดรธานมความส าคญอยางไรตอประวตศาสตรการปกครองของไทย

2. อะไรทบงบอกวาเมองอดรธานมววฒนาการมาตงแตยคกอนประวตศาสตร และยคประวตศาสตร จงอธบาย

3. การเขามาของทหารจไอสหรฐอเมรกาสงผลกระทบตอเมองอดรธานอยางไร (ทงในแงเศรษฐกจ สงคม และการเมอง) 4. แนวโนมของการพฒนาเมองอดรธานจะเปนอยางไรในระยะ 10 ปขางหนา

5. ในฐานะทานเปนบคคลหนงทศกษาเกยงกบเมองอดรธาน ทานจะมสวนชวยสรางสรรคเมองอดรธานใหเกดการพฒนาอยางไร (ในแงเศรษฐกจ สงคม การเมอง)

283

บรรณานกรม

กรมศลปากร. (2520 ข.) ปกณกคดประวตศาสตรไทย. กรงเทพฯ : ส านกวรรณกรรมและ

ประวตศาสตร. กระมล ทองธรรมชาต. (2536). ส.204 ประเทศของเรา 3. กรงเทพฯ : อกษรเจรญทศน. คณะกรรมการบรหารโครงการบรหารวชาบรณาการหมวดวชาศกษาทวไป. (2542). ไทยศกษา. กรงเทพฯ : เทกซ แอนด เจอรนล พบลเคชน. คณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร. (2539). 50 ป แหง

การพฒนาตามโครงการอนเนองมาจากพระราชด ารของพระบาทสมเดจพระ

เจาอยหว. [ม.ป.ท. : ม.ป.พ.]. . (2548). โครงการอนเนองมาจากพระราชด ารทส าคญ. ส านกงานคณะกรรมการ

พเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 47, 58-73. . (2549). การด าเนนงานของศนยศกษาการพฒนาอนเนองมาจากพระราชด าร.

ส านกงานคณะกรรมการพเศษเพอประสานงานโครงการอนเนองมาจากพระราชด าร, 25, 77-91.

. (2552). ทฤษฎใหม หลกการพงตนเองทย งยน. กรงเทพฯ : รงศลป. คณะอนกรรมการขบเคลอนเศรษฐกจพอเพยง. (2550). พ.ศ. พอเพยง. กรงเทพฯ : ส านกงาน

คณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต. . (2550). เศรษฐกจพอเพยงคออะไร. กรงเทพฯ : ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการ

เศรษฐกจและสงคมแหงชาต. จารวรรณ ธรรมวตร. (2541). ความหลากหลายทางภมปญญาและวถเศรษฐกจในชมชน

สองฝงโขง. มหาสารคาม : อาศรมวจย คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยมหาสารคาม. จกษ พนธชเพชร. (2555). การเมองการปกครองไทย จากไพรฟาหนาใสสวาทกรรมไพร

อ ามาตย. ปทมธาน : พลนน กรป. ฉลาดชาย รมตานนท. (2537). ภมปญญาไทยกบความหลากหลายทางชวภาพ: ความ

หลากหลายทางชวภาพกบการพฒนาอยางย งยน. กรงเทพฯ : สถาบนชมชน

ทองถนพฒนา.

284

เฉลยว ฤกษรจพมล. การเปลยนแปลงทางสงคม. ใน พวงเพชร สรตนกวกล. มนษยกบสงคม. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. 2542.

ชยนต วรรธนะภต และฉนทนา บรรพศรโชต. (2540). ระบบความรพนบานปจจบน : การ

วจยและพฒนา. กรงเทพฯ : โครงการศกษาชาตพนธและการพฒนา สถาบนวจย

สงคมมหาวทยาลยเชยงใหม และโครงการศกษาทางเลอกการพฒนา สถาบนวจย

สงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ชาดา นนทวฒน. (2553). ประวตศาสตรและการเมองสมยรชกาลท 4-7 กอน

ประชาธปไตยจะมาถง ทมาทไปของประชาธปไตยกอนปดฉาก

สมบรณาญาสทธราชย. กรงเทพฯ : ยปซ. ชาญวทย เกษตรศร. (2550). จากสยามเปนไทย : นามนนส าคญมากฉะนหรอ. กรงเทพฯ : มลนธโครงการต าราสงคมศาสตรและมนยศาสตร. ชมศกด นรารตนวงศ. (2548). บปผาในคตกาลรอก กตต กตารปน. กรงเทพฯ : แอล ท เพรส. เฌอมาลย ราชภณฑารกษ. (2542). มนษยกบวฒนธรรม. ใน เฌอมาลย ราชภณฑารกษ (บก.). มนษยกบสงคม. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยเกษตรศาสตร. ฑตฐตา นาคเกษม. (2550). ไทยศกษา. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. ณรงค เสงประชา. (2532). พนฐานวฒนธรรมไทย. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. . (2544). วถไทย. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. ดนย ไชยโยธา. (2546). ประวตศาสตรชาตไทย : ยคกอนประวตศาสตรถงสนอาณาจกร

สโขทย. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. . (2546). สงคม วฒนธรรม และประเพณไทย. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. ทศนย ทองสวาง. (2549). สงคมวทยา. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. ทตยา สวรรณชฎ. (2517). “สงคมวทยา” ใน วทยาศาสตรสงคม. กรงเทพ : ส านกวจย สถาบน

บณฑตพฒนบรหารศาสตร. เทศบาลนครอดรธาน. (ม.ป.ป.). ประวตเมองอดรธาน. [ม.ป.ท. : ม.ป.พ.]. เทดชาย ชวยบ ารง. (2554). ภมปญญาเพอการพฒนาทองถนเชงสรางสรรค. กรงเทพฯ :

สถาบนพระปกเกลา. ธเนศวร เจรญเมอง. (2554). 100 ป การปกครองทองถนไทย พ.ศ.2440-2540. กรงเทพฯ : คบไฟ.

285

ธรชย บญมาธรรม. (2542). ประวตศาสตรสงคมอสานตอนบน พ.ศ. 2318-2450. คณะ

มนษยศาสตรและสงคมศาสตร สถาบนราชภฏมหาสารคาม. นคร พนธณรงค. (2524). ประวตศาสตรไทยสมยกรงธนบรและสมยกรงรตนโกสนทร. พษณโลก : โครงการต ารามหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ พษณโลก. นนท พลางวน. (2555). จไอกบเมองอดร. เอกสารประกอบการบรรยายเรองวถไทยพนถน

อดรธาน. : ส านกวชาศกษาทวไป มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน. นธ เอยวศรวงศ. (2523). ประวตศาสตรรตนโกสนทรในพระราชพงศาวดารอยธยา. กรงเทพฯ : สถาบนไทยคดศกษา มหาวทยาลยธรรมศาสตร. . (2555). การเมองไทยสมยพระเจากรงธนบร. กรงเทพฯ : มตชน. นเทศ ตนนะกล. (2551). สงคมและวฒนธรรม. กรงเทพฯ : แหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. บนเทง พาพจตร. (2547). สงคมวทยา. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. เบญจวรรณ นาราสจน. (2552). ประวตศาสตรภมปญญาอสาน. ขอนแกน : ศนยวจย

พหลกษณสงคมลมน าโขง มหาวทยาลยขอนแกน. บวศร ศรสง. (2535). ทศทางหมบานอสาน ฮตคองอสานและปกณกะคด. กรงเทพฯ :

มลนธภมปญญาและมลนธหมบาน. ประจกษ กองกรต. (2548). และแลวความเคลอนไหวกปรากฏ : การเมองวฒนธรรมของ

นกศกษาและปญญาชนกอน 14 ตลาฯ. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ประพนธ ธรรมไชย ณรงค วนด จนตนา มธยมบรษ ประชน รกพงษ และมนตร ศรจนทรชน. (2543). วถไทย. เชยงใหม : สภาสถาบนราชภฏเชยงใหม. ประพนธ ธรรมไชย และคณะ. (2543). วถไทย. [ม.ป.ท. : ม.ป.พ.]. ประสพศร รกความสข. (2550). แผนพฒนาประเทศจากแผนฯ 1 ถงแผนฯ 10. เศรษฐกจ

และสงคม, 44 (2), 41-46. . (2553). แผนพฒนาฯ ฉบบท 11 ยทธศาสตรสรางชาตสอนาคตทยงยน.

เศรษฐกจและสงคม, 47 (2), 5-6. ประเวศ วะส. (2534) “ภมปญญากบการศกษาของชาต” ในการสมมนาทางวชาการ : ภม ปญญาชาวบานกบการด าเนนงานดานวฒนธรรมและการพฒนาชนบท. กรงเทพฯ : ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. ปราณ แจมขนเทยน. (2542). ไทยศกษา. พษณโลก : สถาบนราชภฏพบลสงคราม.

286

ผจงจตต อธคมนนทะ. (2531). การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม. กรงเทพฯ :

กราฟคอารต. ผดง ขาวส าอางค เนาวรตน บญภละ และเพญพสทธ ไมตระรตน. (ม.ป.ป.). สงคม

วฒนธรรมไทยและภมปญญาทองถน. หมวดวชาศกษาทวไป มหาวทยาลย

ราชภฏอดรธาน. พงษศกด ปตถา. (2552). ผลกระทบของฐานทพสหรฐตอสภาพเศรษฐกจและสงคมของ

เมองอดรธาน พ.ศ. 2505-2520. วทยานพนธปรญญาอกษรศาสตรมหาบณฑต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร. พลาดศย สญธธญกจ. (2547). ประวตศาสตรชาตไทย. กรงเทพฯ : สขภาพใจ.

พวงผกา ประเสรฐศลป. (2541). พนฐานวฒนธรรมไทย. กรงเทพฯ : สถาบนราชภฏสวนดสต. พมต รจรากล. (2554). ประเพณและพธกรรม 4 ภาคของไทย. กรงเทพฯ : ครเอทบคส. ไพฑรย มกศล. (2518). ประวตศาสตรชาตไทย 1. มหาสารคาม : คณะสงคมศาสตร มหาวทยาลยศรนครนทรวโรฒ มหาสารคาม. พทยา สายห. (2529). กลไกของสงคม. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณมหาวทยาลย. ภารด มหาขนธ. (2527). ประวตศาสตรการปกครอง. กรงเทพฯ : อมรการพมพ. . (2544). พนฐานอารยธรรมไทย. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร. ภาสกร วงศตาวน. (2553). เจาอนวงศ กบฏหรอวรบรษในสงครามไทย-เวยงจนทน สมย

รชกาลท 3. กรงเทพฯ : ยปซ กรป. . (2555). วรกรรมพระเจาตากสน มหาบรษกแผนดนสยาม. กรงเทพฯ : นานา. มหาวทยาลยราชภฏสวนดสต. (2543). วถไทย. กรงเทพฯ : เธรดเวฟ เอดดเคชน. ยวฒน วฒเมธ. (2526). หลกการพฒนาชมชนและการพฒนาชนบท. กรงเทพฯ : ส.ส.น. ไทยอนเคราะหไทย. รงค ประพนธพงศ. (2553). เศรษฐกจพอเพยงและทฤษฎใหม. กรงเทพฯ : สถาพรบคส. ราชบณฑตยสถาน. (2524). พจนานกรมศพทสงคมวทยา องกฤษ-ไทย. กรงเทพฯ :

ราชบณฑตยสถาน. ราชบณฑตยสถาน. (2525). พจนานกรมฉบบราชบณฑตสถาน พทธศกราช 2525. กรงเทพฯ : อกษรเจรญทศน. . (2534). พจนานกรมฉบบเฉลมพระเกยรต พ.ศ. 2530. กรงเทพฯ : ไทย

วฒนาพานช.

287

รชนกร เศรษฐโฐ. (2523). สงคมและวฒนธรรมไทย. กรงเทพฯ : พฆเณศ. ลขต ธรเวคน. (2554). ววฒนาการการเมองการปกครองไทย. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ฤดมน ปรดสนท. (ม.ป.ป.). มรดกสงแวดลอมและศลปกรรมทองถน. [ม.ป.ท. : ม.ป.พ.]. วรวธ สวรรณฤทธ และคณาจารยมหาวทยาลยราชภฏ. (2546). วถไทย. กรงเทพฯ :

โอเดยนสโตร. วราภรณ หลวงมณ. (2545). การจดการสารสนเทศภมปญญาชาวบานของเครอขาย

ปราชญชาวบานภาคอสาน. วทยานพนธปรญญาศลปศาสตรมหาบณฑต บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยขอนแกน. วบลย การณกจ. (2544). พฒนาสงคมและชมชน. กรงเทพฯ : เสมาธรรม. ศรพร สเมธารตน. (2553). ประวตศาสตรไทยสมยสมบรณาญาสทธราชย. กรงเทพฯ : โอเดยนสโตร

สมชย ใจด และยรรยง ศรวรยาภรณ. (2541). ประเพณและวฒนธรรมไทย. กรงเทพฯ : ไทย

วฒนาพานช. สมบต ธ ารงธญวงศ. (2548). การเมองการปกครองไทย พ.ศ. 1762 – 2500. กรงเทพฯ : เสมาธรรม. สมศกด ศรสนตสข. (2536). การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม แนวทางศกษา วเคราะห และวางแผน. ขอนแกน : ภาควชาสงคมวทยาและมานษยวทยา คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน. สยามเศรษฐกจ. (ม.ป.ป.). 13 ป อดรธาน ศกยภาพทางการคา อตสาหกรรม และการ

ทองเทยว. กรงเทพฯ : ธนธช. สญญา สญญาววฒน. (2526). การพฒนาชมชน. กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพาณชย. สามารถ จนทรสรย. (2536). ภมปญญาชาวบาน. กรงเทพฯ : มลนธภมปญญา.

. (2538). ภมปญญาชาวบาน. วารสารสงเสรมและพฒนาการเกษตร, 7(3): 6-14. สลาภรณ นาครทรรพ และปกรณ จรงสงเนน. (2537). ภมปญญากบการแกปญหาสงแวดลอม. การศกษาแหงชาต, 28 (5) : 37-54. สขสมาน วงศสวรรค. (2527). ประวตศาสตรการปกครองของไทย. กรงเทพฯ : บ ารงสาสน. สพตรา สภาพ. (2522). สงคมวทยา. กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช. . (2523). สงคมและวฒนธรรมไทย. กรงเทพฯ : พฆาเนศ.

288

. (2528). สงคมและวฒนธรรมไทย คานยม ครอบครว ศาสนา ประเพณ. กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช.

. (2542). สงคมและวฒนธรรมไทย คานยม ครอบครว ศาสนา ประเพณ. กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช. สรชย หวนแกว. (2551). การเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรม. ใน คณาจารยภาควชา

สงคมวทยาและมานษยวทยา. สงคมและวฒนธรรม. กรงเทพฯ : แหงจฬาลงกรณ

มหาวทยาลย. สวทย ธรศาศวต. (2553). ประวตศาสตรเพอการทองเทยวเชงนเวศ. ขอนแกน : คณะ

มนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน. สวไล เปรมศรรตน. (2534). ภมปญญา ภาษา และวฒนธรรม : แนวคดและวธการในการ

ศกษาวจย. ภาษาและวฒนธรรม, 10 (1) : 9-18. เสนห จากรก. (2549). เศรษฐกจพอเพยงในกระแสโลกาภวตน. กรงเทพฯ : ส านกงาน

คณะกรรมการสทธมนษยชนแหงชาต. เสร พงศพศ. (2529). คนสรากเหงา. กรงเทพฯ : เทยนวรรณ. เสร อนยวง. (2543). อดรธาน. กรงเทพฯ : เอส พ เอฟ พรนตง กรป. เสถยรโกเศศ. (2516). วฒนธรรมและประเพณตางๆ ของไทย. กรงเทพฯ : คลงวทยา. เสทอน ศภโสภณ. (2501). ประวตศาสตรไทยฉบบพฒนาการ. พระนคร : อกษรเจรญทศน. ส านกงานกองทนสนบสนนการวจย. (2549). เศรษฐกจพอเพยง รวมเรยนร สานขาย ขยายผล. กรงเทพฯ : อมรนทรพรนตง แอนด พบลชชง. ส านกงานคณะกรรมการพฒนาการเศรษฐกจและสงคมแหงชาต. (2559). สภาพฒนกบการ

พฒนาประเทศ จากอดตสปจจบนและอนาคต. กรงเทพฯ : 21 เซนจร. ส านกงานคลงจงหวดอดรธาน. (2557). แผนพฒนาจงหวดอดรธาน 4 ป (พ.ศ. 2557-2560). [ม.ป.ท. : ม.ป.ท.]. ส านกงานจงหวดอดรธาน. (2556). บรรยายสรปป 2556 อดรธาน. [ม.ป.ท. : ม.ป.พ.]. หมวดสงคมศกษา โรงเรยนสตรราชนทศ. (2537). เอกสารประกอบการเรยนวชา ส 071

ทองถนของเรา. [ม.ป.ท. : ม.ป.พ.]. อมร รกษาสตย และขตตยา กรรณสต (บรรณาธการ). (2515). ทฤษฎและแนวความคดใน

การพฒนาประเทศ. กรงเทพฯ : ชมชนสหกรณการขายและการซอแหงประเทศไทย.

289

อมรา พงศาพชญ. (2551). มนษยกบวฒนธรรม. ใน สงคมและวฒนธรรม. กรงเทพฯ : แหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. อมรา เหมยรธรรม. (2528). ประวตมหาดไทยสวนภมภาคจงหวดอดรธาน. กรงเทพฯ : อมรนทร. อนรกษ ปญญานเคราะห. (2553). ประวตศาสตรชาตสยาม. กรงเทพฯ : รากแกวบค. อภสทธ ธ ารงวรางกร และทานทพย ธ ารงวรางกร. (2544). 12 ปราชญชาวบานภาคอสาน. ขอนแกน : กองทนภมปญญาชาวบานภาคอสาน. อดม บวศร. (2540). วฒนธรรมไทย. ภาควชาปรชญาและศาสนา คณะมนษยศาสตรและ

สงคมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน. อดม เชยกวงศ. (2553). ประวตศาสตรชาตไทย. กรงเทพฯ : แสงดาว. เอกวทย ณ ถลาง. (2540). ภมปญญาชาวบานสภมภาค: วถชวตและกระบวนการเรยนร

ของชาวบานไทย. กรงเทพฯ : มหาวทยาลยสโขทยธรรมาธราช. . (2545). “แนวคดการศกษากบการถายทอดภมปญญาทองถน”. ในศกยภาพวถไทย. กรงเทพฯ : สถาบนวถทรรศน. 39-66. เอนก นาคะบตร. (2535). วฒนธรรมชมชนกบการจดการทรพยากรธรรมชาตบนพนทสง. สงคมพฒนา, 35 (4) : 76-81. Horton, Paul B & Hunt, Chester L. (1976). Sociology. New York : Mc Graw Hill Book

Company.

ประวตผเขยน

สภร สมอนา มภมล าเนาทอ าเภอบานไผ จงหวดขอนแกน ส าเรจการศกษาระดบปรญญาเอก สาขาสงคมวทยา จากมหาวทยาลยขอนแกน มความสนใจและเชยวชาญในประเดนขบวนการเคลอนไหวทางสงคม การเปลยนแปลงทางสงคม สงคมชนบท มผลงานวชาการ เชน กรอบการวเคราะหขบวนการเคลอนไหวทางสงคม (2554) วถไทยพนถนอดรธาน (2554) สงคมวทยาอสาน (2559) และบทความวจย เชน กระบวนการสรางกรอบโครงความคดของขบวนการเคลอนไหวตอตานเหมองแรทองค า (2555) อปสรรคตอความส าเรจของขบวนการเคลอนไหวตอตานเหมองแรอสาน (2557) ความเปนพลเมองของนกเรยนในโครงการโรงเรยนพลเมองสถาบนพระปกเกลา (2559) อสานในมานมายาคต (2559) ฯลฯ

เคยไดรบประกาศเกยรตคณยกยองเปน “ศษยเกาเกยรตยศ” ป พ.ศ.2556 และประกาศเกยรตคณยกยองเปน “ศษยเกาแหงความภาคภมใจ” ป พ.ศ.2557 ปจจบนเปนผทรงคณวฒกลนกรองผลงานวชาการและตรวจบทความกอนตพมพวารสารมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน เปนผทรงคณวฒพจารณาบทความส าหรบตพมพในวารสารพนถนโขง ช มล และด ารงต าแหนงวชาการเปนผชวยศาสตราจารย (สาขาสงคมวทยา) ประจ าสาขาวชายทธศาสตรการพฒนา คณะบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยราชภฏอดรธาน

เอกสารค าสอนportal5.udru.ac.th/ebook/pdf/upload/17jI6I6rI866St4G6zI2.pdfก...

Documents

Transcript of เอกสารค าสอนportal5.udru.ac.th/ebook/pdf/upload/17jI6I6rI866St4G6zI2.pdfก...