บทท ๑ บทน า

การสงเสรมการเกษตร คอ การเชอมความสมพนธระหวางเกษตรกรกบแหลงวทยาการเพอทจะกระจายความรใหมๆ และหลกการทดไปสเกษตรกร และท าใหเกษตรกรไดน าวทยาการแผนใหมไปใชในพนทของตน การสงเสรมการเกษตร เกยวของอยางใกลชดกบการเรยนการสอนและการคนควาวจย กลาวคอผลของการคนควาวจยทางเกษตรกรรมจะไมมประโยชนอยางแทจรง ถาไมไดน าผลเหลานไปมอบใหแกเกษตรกรซงเปนผปฏบต

ลกษณะของงานสงเสรมการเกษตร งานสงเสรมการเกษตรเปนแบบของการศกษานอกโรงเรยนทรฐหรอเอกชน กสามารถท าได เปนการตดตอสองทางระหวาง สถาบนกบเกษตรกร โดยมเจาหนาทสงเสรมเปน ผกอใหเกดการเปลยนแปลง เรองทจะสงเสรมจะตองเปนความตองการทแทจรงของเกษตรกร เกษตรกรตองมโอกาสเรยนรดวยการกระท าของจรง ใชทรพยากรในทองถนเปนจดเรมตน มวธปฏบตงานทตอเนองกน เปนการสรางผน าในทองถนมการตดตามผลงานหลงการปฏบต และมการรายงานผล เพอวางแผนปรบปรงในปตอๆ ไป

บทบาทและหนาทของนกสงเสรมหรอพฒนากร นกสงเสรมเกษตรเปนนกพฒนาคนหนง ทจะชวยใหเกษตรกรมความรใหมๆ เพอไปชวยในการเพมผลผลตของเกษตรกร ดงนนนกสงเสรมเกษตรจงมบทบาทดงน

1. เปนผน าทางวชาการ และเปนผทกอใหเกดการเปลยนแปลง หมายความวาตองมความรและมหตากวางไกล

2. เปนผประสานงานทางวชาการและการปฏบต กลาวคอนกสงเสรมจะตองประสาน เชอมโยงระหวางสถาบน(นกวชาการ) กบเกษตรกรผปฏบต

3. เปนผแกปญหาของชมชน กลาวคอนกสงเสรมซงเปนผทอยใกลชดกบเกษตรกร ยอมจะรปญหาของชมชน เขาจะตองรวมมอกนแกปญหาตางๆ

4. เปนผเชอมโยงบคคลและองคการตางๆ เขาดวยกน กลาวคอในการท างานในทองถน นอกจากจะเชอมโยงระหวางนกวชาการกบเกษตรกรแลวจะตองประสานงานกบบคคลและหนวยงานอนๆ ดวย

ลกษณะของนกสงเสรมทพงประสงค เนองจากงานสงเสรมการเกษตรเปนงานทเกยวของกบบคคลหลายประเภท นกสงเสรม

การเกษตรทดควรจะไดพจารณาตวเอง และเสรมสรางใหมคณลกษณะดงนไวดวยคอ 1. ตองมความรทงภาคทฤษฏและภาคปฏบตในสาขาวชาของตนอยางด 2. รหลกการถายทอคความร คอการฝกอบรม การเรยน การสอน และการแนะน าตางๆไดด ดงนนจง

ตองรในเรองหลกการตดตอสอสาร การใชโสตทศนปกรณ หลกจตวทยาและสงคมชนบทดวย 3. เปนผทมมนษยสมพนธด และชอบงานทใหบรการแกประชาชน 4. เปนผทมความคดรเรม และชอบดดแปลงแกไขสงตางๆ 5. เปนผทน าเอาทรพยากรธรรมชาตในทองถนมาใชอยางมประสทธภาพ 6. เปนผทกระตนใหเกษตรกรรจกปญหา และแกไขปญหาโดยทวของเขาเอง หรอโดยการท างานเปน

กลม 7. เปนผสอสารระหวางเกษตรกรในชมชนกบโลกภายนอก 8. ตองรวมคด รวมท า รวมสข รวมทกข กบเกษตรกรดวยความสจรตใจ อดทน และหนกแนน

วธการสงเสรมการเกษตร

2

เทคนคและวธการสงเสรมเกษตร มมากมายหลายชนด นกสงเสรมทดจะตองเขาใจพนฐานของผฟง และเลอกใชวธใดวธหนง หรอหลายวธอยางถกตอง ใหเหมาะกบการเรยนของผฟง วธการสงเสรมพอจะแยกออกเปนพวกใหญๆได 2 ประเภทคอ

ก. แบงตามลกษณะการใช (use) ไดเเก 1. การตดตอสอสารแบบรายบคคล (individual Contacts) เชน

- เจาหนาทไปพบเกษตรกรทบาน (Farm Visit) - เกษตรกรไปพบเจาหนาททส านก (office Call) - การตดตอระหวางกนทางโทรศพท - การตดตอกนทางจดหมาย - การสาธตใหดผล

2. การตดตอสอสารแบบกลม (Group Contacts) เชน -การสาธตวธท าในเรองตางๆ -การประชมตางๆ -การบรรยาย -การอบรมสมมนา -การประชมอภปราย -การประชมดผลของการสาธต -การทศนศกษา -การสอนการเรยนในโรงเรยน -การบประชมอน ๆ

3. การตดตอสอสารแบบมวลชน (Mass Contacts) -การท าปายประกาศ แจงความ -เอกสารใบปลว -หนงสอเวยน -หนงสอพมพ วารสารตาง ๆ -ภาพโฆษณา (Posters) -การจดนทรรศการ -วทยกระจายเสยง -โทรทศน

ข. แบงตามรปรางของอปกรณ (Form) ไดแก 1. การตดตอสอสารแบบใชขอความ (written Materials) เชน

-ปายประกาศ แจงความ -เอกสารใบปลว -บทความทางหนงสอพมพ -จดหมายสวนตว -จดหมายเวยน

3

2. การตดตอสอสารแบบใชภาษาพด (spoken Words) เชน - การประชมสมมนาตางๆ -เจาหนาทไปพบเกษตรกรทบาน -เกษตรกรไปพบเจาหนาท -โทรศพท -วทย

3. การตดตอสอสารแบบใชโสตทศนปกรณ (Visuals) เชน -แผนภม แผนผง ตารางตางๆ -ภาพยนตร สไลด ฟลมสตรฟ เทปโทรทศน ฯลฯ -การจดนทรรศการ -ภาพโฆษณา (โปสเตอร) -การใหดผลสาธต

4. การตดตอแบบใชภาษาพดควบคกบโสตอปกรณ เชน -การสาธตวธท า -การประชมใหดผลสาธต -การประชมตางๆ ทใชโสตอปกรณชวย -รายการทางโทรทศนตางๆ หมายเหต การสงเสรมเกษตร โดยวธใดๆ กตามดงกลาวมาแลวขางตนน ยงมผลทางออมทจะท าให

เกษตรกรขางเคยงไดรบประโยชนไปดวย กลาวคอ เกษตรกรขางเคยงอาจจะยอมรบ ปฏบตวทยาการแผนใหมดวยทงๆ ทตวเองไมไดรบฟงจากปากของนกสงเสรมโดยตรง แตทวา เขาเหลานนไดสนทนากบเพอนเกษตรกรดวยกน นกสงเสรมเกษตรทจะตองเลอกใชวธการสงเสรมใหเหมาะสมกบเนอเรอง เวลาสถานท อปกรณ กลมเปาหมาย โดยถอหลกงายๆ วาถาคนฟงมมาก แตมเวลานอย เรองทจะพดกยาว จงใชวธการบรรยาย แตถาคนฟงมนอย และมเวลามาก ควรใชการสงเสรมแบบกลมเชน ประชมอภปราย สาธต ปฏบต ฝกในไร ฯลฯ ในการทนกสงเสรมจะเลอกใชวธหนงวธใด ขอใหนกถงหลกความจรงเกยวกบการจ าของมนษยวา

การอาน เพยงครงเดยว มนษยจะจ าได 10% การฟง เพยงครงเดยว มนษยจะจ าได 20% การเหน เพยงครงเดยว มนษยจะจ าได 30% การฟงและเหนคกน มนษยจะจ าได 60%

หลกเกณฑในการเลอกใชวธสงเสรม ก. ดนโยบายทวๆ ไปของราชการ เชน ความจ าเปนรบดวนของเรองทจะสงเสรม ปญหาของ

เกษตรกร จ านวนของเกษตรกร จ านวนของเจาหนาท เครองอ านวยความสะดวกตางๆ เชน ในระหวางเดอนมนาคม เปนระยะทหนออกท าลายขาวในนาอยางหนก การสงเสรมแนะน าเรองการปราบหนนา อาจจะขอใหระดมก าลงกนท าอยางรวดเรว โดยใชการประชม สาธต การแถลงขาวทางน.ส.พ. วทย โทรทศน ตลอดจนการใชโสตอปกรณชวยดวย

ข. เลอกวธสงเสรมโดยดกลมเปาหมาย เชน 1. แมบานทมลกมาก งานยงยอมจะไมมเวลาไปนงประชม ดงนนจงควรใชจดหมายเวยน เอกสาร

สงพมพ วทยโทรทศนตาง ๆ 2. ชนกลมนอย เชนชาวเขาเผาตาง ๆ ตลอดจนชาวไทยมสลม ทมวฒนธรรมแตกตางออกไปอาจตอง

ใชภาษาและผน าของเขาเอง

4

3. เกษตรกรทมการศกษาต ายากจนและอยในททรกนดาร ควรใชวธการไปเยยมเยยน การใหดผลสาธต และการใชเอกสารสงพมพทงายๆ

4. วทย โทรทศน น.ส.พ.และการจดนทรรศการ เหมาะส าหรบเกษตรกรทท าเปนงานอดเรก และผทอยใกลๆ หรอผทอยในเมอง

5. คนทมการศกษาด และรกกาวหนา ควรใชวธการประชมอภปราย การสาธตวธท าและเอกสารตาง ๆ ค. เลอกวธสงเสรมโดยดเนอหาของเรองทจะสงเสรม เชน 1. ถาวธใหมทก าลงสงเสรมนนเปนวธทงายหรอคลายๆ กบของเกา ควรใชน.ส.พ. วทย จดหมายเวยน

กได แตถาเรองนนยากซบซอน ควรใชการตดตอเปนราย บคคลหรอเอกสารสงพมพ 2. ถาเรองนนเปนของใหม และเพงเรมท าการสงเสรมเปนครงแรก ควรแนะน าสงเสรมโดยใชการสาธต

วธการเยยมเยยนทบานเกษตรกร และการใหดผลสาธต 3. ถาเนอเรองนนตองการใหเกดทกษะในตวผชม กควรใชการสาธตวธ และการแสดงทางโทรทศน ง. เลอกวธสงเสรมโดยดวธการสอน 1. การทนกสงเสรมไปเยยมบานของเกษตรกร จะสรางความสมพนธอยางดเยยมท าให เจาหนาทร

ปญหาของเกษตรกร 2. เมอเกษตรกรไปเยยมเจาหนาท จะประหยดเงนของทางราชการ แตเรองนตองกระตนใหเขาปฏบต

เพราะปกตเกษตรกรจะไมคอยไปหาเจาหนาท 3. การตดตอทางโทรศพท สะดวกดใหประโยชนเหมอนการเยยมเยยน แตทวาใชกนนอย เพราะ

เกษตรกรไมมโทรศพท 4. การตดตอทางจดหมายอาจใชได ถาผรบผสงเปนคนขยนเขยน 5. การสาธตวธ มประโยชนทสดในการสอนทกษะภาคปฏบต 6. การสาธตผลลพธ มประโยชนในการอวดผลส าเรจใหเกษตรกรเชอถอ แตทวาลงทนแพงมาก 7. การประชมตางๆ ชวยในการกระจายขาวโดยการบรรยายและอภปราย สมาชกได เรยนพรอมๆ กน

และลดตนทนของการไปเยยมเปนรายตว 8. โสตอปกรณ ชวยในการจ า เสรมสรางความเขาใจ ดงดดผฟง และท าใหการเสนอเรองเปนขนตอนด 9. เอกสารสงพมพ ปายประกาศตางๆ ชวยแสดงตวเลขขอมลตางๆ เพอการอางอง เหมาะทจะใชเสรม

พวกภาพยนตร สไลด วทยและโทรทศน 10. บทความในหนงสอพมพดเพราะถงชนกลมใหญ ลงทนไมแพง 11. จดหมายเวยน ชวยในการสงขาวเฉพาะเรองไปยงเกษตรกรเฉพาะคน 12. วทย เปนวธสงเสรมทรวดเรวทสด ใชเพอการประกาศขาวสารส าหรบชนหมมาก และใชในการ

ออกค าสงค าเตอน ขาวโรคระบาด อทกภยวาตะภยตาง ๆ 13. โทรทศน ท าใหผชมไดเหนไอฟงสงของทจะแสดง เหมาะสมกบชาวเมอง แตอาจไมถงคนในชนบท

ไกล ๆ 14. งานนทรรศการและงานออนราน ชวยในการเผยแพรโฆษณา มากกวาทจะสอนวทยาการแผนใหม

แกผชม ประสทธภาพของวธตาง ๆ จากผลของการศกษาเรองประสทธภาพของวธการสงเสรมตางๆ เหลานในสหรฐอเมรกา

พบวาการสงเสรมแบบรายบคคลจะท าใหเกษตรกรปฏบตตาม 25% การสงเสรมแบบกลมเกษตรกรจะปฏบตตาม 33% แตเกษตรกรเพยง 23% จะปฏบตตามค าแนะน าจากสอมวลชน อยางไรกดเกษตรกร 19% จะปฏบตตามเพอนบานขางเคยง เมอพดถงวธตาง ๆ โดยเฉพาะแลว จะพบวา การสาธตวธท า (Method Demon station) เปนวธทดทสด สวนการใชโทรศพทเปนวธทไมดเลย ดงตารางตอไปน

5

วธการสงเสรม % เกษตรกรปฏบตตาม 1. การสาธตวธ 18.2 2. การประชมตางๆ 14.6 3. เจาหนาทไปเยยมเกษตรกร 10.8 4. บทความ สารคดใน น.ส.พ. 9.7 5. ปายประกาศ แจงความ 8.5 6. เกษตรกรไปเยยมเจาหนาท 6.5 7. การสาธตผล 6.1 8. จดหมายเวยน 3.0 9. วทย 1.2 10. การโตตอบทางจดหมาย 1.1 11. การจดนทรรศการและปดโปสเตอรตางๆ 0.9 12. การตดตอทางโทรศพท 0.3 13. ผลทางออม (คอเกษตรกรสนทนาและเลยนแบบกน) 19.0

รวม 100.0% การเรมตนโครงการสงเสรมการเกษตร งานสงเสรมตองเรมตนจากปญหา และความตองการ

ของเกษตรกรดงนนในการสงเสรมในเรองใด ๆควรพจารณาหลกการดงน 1. ระบปญหาตางๆ ใหหมดแลวจดอนดบหาตวปญหาทส าคญทสด ควรเรมจากปญหาทงายกอน 2. เลอกสถานทด าเนนการ เพอจะอวดผลงานของการแกปญหานนๆ 3. วางแผนแกปญหานน ๆ

-ตดตอผน าในทองถน -ชวยชาวบานใหเขาชวยตวเอง แนะน าตามหลกวชาการ -ไมมการบงคบ ด าเนนตามหลกประชาธปไตย -ท าแผนปฏบตงาน และเรมแกปญหา

4. ท ารายงานและประเมนผล หาขอบกพรองเพอการปรบปรงโครงการตอไป การยอมรบวทยาการแผนใหมโดยเกษตรกร กระบวนหรอวธการยอมรบวทยาการแผนใหมโดยเกษตรกรเปนเปาหมายอนสดทาย ทนก

สงเสรมการเกษตรตองการจะเหนการยอมรบวทยาการแผนใหมของเกษตรกรมอย 5 ขนคอ 1. ขนเรยนรถงวทยาการใหม ( Awareness ) ในระยะนนกสงเสรมควรใชสอมวลชนใหมาก ตลอดจน

เพอนบานขางเคยง เจาหนาทและคนเดนตลาด เพอกระตนใหตนตวและรจกกบของใหม ๆ 2. ขนเกดความสนใจ (interest) ในระยะนเกษตรกรจะมความสนใจในวทยาการแลว และพยายามจะ

หาขาวเพมเตม ดงนนนกสงเสรมควรใชสอสารแบบมวลชนใหเพอน เจาหนาท และคนเดนตลาดไปกระตนใหเกดความสนใจยงขน

3. ขนไตรตรองและประเมนผล (Evaluation) ในระยะนเกษตรกรจะชงใจไตรตรองดวาวทยาการใหม ๆ นจะดหรอเลวอยางไร ในชวงนนกสงเสรมควรใชเพอนบาน และเจาหนาทตลอดจนคนเดนตลาดไปตดตอกระตนใหเกษตรกรเหนชอบในวทยาการใหม ๆ

4. ขนทดลอง (Trial) ในระยะนเกษตรกรจะทดลองท าดเพยงเลกนอย หากเพอนฝงวาดกจะท าตามมากขน ดงนนเราควรสงเพอนของเขา หรอเจาหนาท ตลอดจนคนเดนตลาดไปสนบสนน เพอกระตนใหเขายอมรบของใหม ๆ

6

5. ขนยอมรบปฏบตตาม (Adoption) เปนระยะทเกษตรกรมนใจแลววา วทยาการแผนใหมนดแน เขากจะยอมรบและปฏบตตาม เพอนและนกสงเสรมตลอดจนสอมวลชน และคนเดนตลาดกยงมความส าคญมาก ทจะกระตนใหเขาปฏบตตามค าแนะน าใหม ๆ น

ตามปรกตในกระบวนการยอมรบวทยาการแผนใหมนจะมเกษตรกรอย 6 กลมดวยกนคอ ก. พวกหวใจส ซงจะยอมรบและปฏบตทนท มอย 2.5% ข. พวกขอดทาท ซงรรอจะยอมรบแตไมกลาเสยง มอย 13.5% ค. พวกเบงตาลงเล เชอครงไมเชอครง ไมมนใจ มอย 34.0% ง. พวกหนเหหวดอ ไมแนใจ หวดอและเฉย ๆ มอย 34.0% จ. พวกงอมอ จบเจา ไมคอยมความร เฉอยชา มอย 13.5% ฉ. พวกไมเอาไหนเลย การศกษาต า ยากจนเฉอยชา มอย 2.5%

ดงนนในการสงเสรมเกษตร นกสงเสรมตองพยายามคนหาผน าการเปลยนแปลง และพวกหวไวใจสใหพบ แลวใชบคคลเหลานเปนผน าการเปลยนแปลงในชมชนนน ๆ

ปจจยทควบคมการยอมรบวทยาการแผนใหม ก. นกสงเสรมจะท าใหเกษตรกรยอมรบวทยาการแผนใหมไดเรวถานกสงเสรมมลกษณะดงน

-มความรจรง ทงภาคทฤษฏและภาคปฏบต -มความสามารถในการถายทอด -มการวางตวด ทาทาง และทศนคฅตองานด -เลอกเครองมอสอสารด

ข. เกษตรกรจะยอมรบวทยาการแผนใหมไดเรวขน ถาเกษตรกรมลกษณะดงน -มอายนอย เปนคนทนสมย -มการศกษาด และมฐานะทางเศรษฐกจมนคง -มการตดตอกบเจาหนาทเกษตรอยเสมอ -มเนอทท าการเกษตรมาก -มความสามารถในการรบขาวด -มเพอนขางเคยงซงรกความกาวหนา

ค. เกษตรกรจะยอมรบวทยาการแผนใหมไดเรว ถาวทยาการนนมกษณะดงน -ไมขดตอสงทมอยในชมชน -เหมาะกบสงคมและความตองการของเกษตรกร -ปฏบตงายเปนประจ าวน -ใหความพอใจและมผลตอบแทนสง

ง. เกษตรกรจะยอมรบวทยาการแผนใหมไดเรว ถาวธการสงเสรมมลกษณะดงน -เหมาะกบบคคลและโอกาส -เปนการสาธต และปฏบต -ใชเทคนคหลายอยางประกอบกน

จ. เกษตรกรจะยอมรบวทยาการแผนใหมไดเรว ถาสงแวดลอมอนๆ สนบสนนดเชน -มสถาบนการเงนพอเพยง เชน ธกส. ธนาคารกรงไทย ธนาคารกรงเทพฯ -มสถาบนตลาดด เชน สหกรณ องคการตลาดฯ -มสถานทดลอง ศนยวจย โรงเรยนและมหาวทยาลยอยใกล ๆ

7

บทท 2 เอกสาร งานวจยทเกยวของ

การวเคราะหสภาพแวดลอมและศกยภาพ (SWOT Analysis) ระบบสงเสรมการเกษตรในประเทศไทย

: กรณศกษาพนทภาคกลาง SWOT Analysis of Agricultural Extension System in Thailand: A Case Study of the

Central Region

พนธจตต สเหนยง โชตนา ลมสอน

เสาวลกษณ ฤทธอนนตชย ชยกร สเหนยง

บทคดยอ

การวจยครงนมวตถประสงคเพอวเคราะหสภาพแวดลอมและศกยภาพ (SWOT analysis)

ของระบบสงเสรมการเกษตรซงด าเนนงานโดยกรมสงเสรมการเกษตรในพนทภาคกลาง โดยใชการสมอยางงาย สมนกวชาการสงเสรมการเกษตรระดบพนท ใน 3 จงหวด จ านวน 48 คน ใชแบบสอบถามเกบขอมลเพอจ าแนก จดออนจดแขง ใชการสมแบบเจาะจง (Purposive sampling) ส าหรบการสมภาษณเชงลกผบรหารระดบตน และนกวชาการสงเสรมการเกษตรระดบปฏบตการ 10 คน และการสนทนากลม (Focus group) ใชการวเคราะหสภาพแวดลอมและศกยภาพ (SWOT analysis) ผลการศกษาพบวาการวเคราะหสภาพแวดลอมและศกยภาพ (SWOT analysis) ของระบบสงเสรมการเกษตรในปจจบนมจดแขงและจดออนในมมมองของนกวชาการสงเสรมการเกษตร แบงเปน 5 ดาน ดงน 1) โครงสรางองคกร 2) บคลากร 3) นโยบาย 4) ทรพยากร และ 5) อนๆ ขณะทอปสรรคและโอกาสในการพฒนาระบบสงเสรมการเกษตรสามารถสรปได 4 ดาน คอ 1) การเมอง 2) ความกาวหนาทางเทคโนโลย 3) การแขงขนทางการเกษตร และ 4) การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ดงนนกลยทธการพฒนาระบบสงเสรมการเกษตรโดยใช TOWS matrix สามารถก าหนดได 6 กลยทธ ดงน 1) การสงเสรมแบบมสวนรวมในการพฒนาการเกษตร 2) การสงเสรมโดยใชเทคโนโลยเขาชวยการใหขอมลขาวสาร 3) การสรางนโยบายผานกจกรรมการมสวนรวม 4) ใชเทคโนโลยและระบบฐานขอมลเพอลดการใชก ลงคนในการเกบรวบรวมขอมล ใชอาสาสมคร หรอหนวยงานทองถนซงมขอมลพนฐาน 5) ปรบและลดขนตอนการท างานใหทนสมย รวดเรว และ 6) ระบตวชวดในการท างานทชดเจน เกยวเนองกบเกษตรกร บทน า

ระบบสงเสรมการเกษตรในประเทศไทย มการด าเนนการตามระบบ T &V System มาตงแตป 2520 เปนตนมา ไดมการน าแนวคดของการมสวนรวมของเกษตรกร ทงการรวมคด รวมตดสนใจ รวมด าเนนการ และรวมรบผดชอบตอผลทเกดขน มาประยกตใชในระบบ รวมทงการน าศนยบรการและถายทอดเทคโนโลยการเกษตรประจ าต าบล(ศบกต.) มาเปนกลไกในการด าเนนงานในพนท การใชอาสาสมครเกษตรเปนผชวยเหลอเจาหนาทในการสงเสรมการเกษตร ซงมการพฒนาและปรบปรงระบบสงเสรการเกษตรมาเปนล าดบ

8

โดยใน ป 2551 ไดมการปรบปรงระบบสงเสรมการเกษตร ครงท 4 และใชมาจนถงปจจบน มพนฐานของระบบฝกอบรมและเยยมเยยน (Training and Visiting System) และยงคงใชศนยบรการและถายทอดเทคโนโลยการเกษตรประจ าต าบล(ศบกต.) เปนกลไกในการด าเนนงานยดหลกการมสวนรวมของภาคชมชน/เกษตรกรอยางสอดคลอง กบการกระจายอ านาจสทองถนประกอบไปดวย 2 ระบบยอยคอ ระบบปฏบตงานในพนท มองคประกอบหลก ในการท างานในระดบอ าเภอเนนเรองกระบวนการท างานของเจาหนาท และในระดบต าบลเนนการประสานเชอมโยงทศนยบรการและถายทอดเทคโนโลยการเกษตรประจ าต าบล(ศบกต.)และระบบสนบสนนการปฏบตงาน(กรมสงเสรมการเกษตร, 2553) อยางไรกตามในชวงสองทศวรรษทผานมาการใหและจดหาเงนอดหนนส าหรบการสงเสรมการเกษตรภาครฐถกตงค าถามไปทวโลก (Swanson,2009 อางถงใน Glendenning and Babu, 2011) เนองจากความยากล าบากในการจดบรการสงเสรมการเกษตรภาครฐ ไมวาจะเปนขนาดและความซบซอนของการผลตทางการเกษตร สภาพแวดลอมของนโยบายทกวางขวาง ความเชอมโยงทออนแอระหวางระบบสงเสรมและการวจย ความยากล าบากในการสงผลกระทบตอเจตนา ความออนแอทเกยวกบความรบผดชอบ ความมงมนและการสนบสนนทางการเมอง หนาทอ นๆ ทมมากกวาการถายทอดความร และความทาทายของการพฒนาอยางยงยนทางการคลง (Willett et al.,2001 อางถงใน Glendenning and Babu, 2011) การปฏรปเพอแกไขปญหาเหลานถอเปนนวตกรรมในการหลกหนจากวธการสงจากบนลงลาง (Top-down methods) ของเงนงบประมาณและการใหบรการสงเสรมการเกษตร ดงนนการวจยครงนจงมงวเคราะหสภาพแวดลอมและศกยภาพ (SWOT analysis) ของระบบสงเสรมการเกษตรในประเทศไทย ซงด าเนนงานโดยกรมสงเสรมการเกษตรในพนทภาคกลาง ขอบเขตของการวจยการวจยครงนมงศกษาระบบการสงเสรมการเกษตรของรฐด าเนนงานโดยกรมสงเสรมการเกษตร ในเขตพนทภาคกลาง ซงเปนพนททมความหลากหลายในระบบการผลต และเปนพนทในเขตชลประทานเปนสวนใหญ ซงตงแตในยคแรกของการสงเสรมการเกษตรมกจะมงเนนการพฒนาในพนทดงกลาว เพราะเปนพนทเขาถงการพฒนาและมกจะไดรบการเปลยนแปลงและผลกระทบกอน แนวคดและงานวจยทเกยวของระบบสงเสรมการเกษตรในประเทศไทย มการด าเนนการตามระบบฝกอบรมและเยยมเยยน (Training and Visiting System) มาตงแตป 2520 เปนตนมา ไดมการน าแนวคดของการมสวนรวมของเกษตรกร ทงการรวมคด รวมตดสนใจ รวมด าเนนการ และรวมรบผดชอบตอผลทเกดขน มาประยกตใชในระบบ รวมทงการน าศนยบรการและถายทอดเทคโนโลยการเกษตรประจ าต าบล(ศบกต.) มาเปนกลไกในการด าเนนงานในพนท การใชอาสาสมครเกษตรเปนผชวยเหลอเจาหนาทในการสงเสรมการเกษตร ซงมการพฒนาและปรบปรงระบบสงเสรมการเกษตรมาเปนล าดบโดยใน ป 2551 ไดมการปรบปรงระบบสงเสรมการเกษตร ครงท 4 และใชมาจนถงปจจบน มพนฐานของระบบฝกอบรมและเยยมเยยน (Training and Visiting System) และยงคงใชศนยบรการและถายทอดเทคโนโลยการเกษตรประจ าต าบล(ศบกต.) เปนกลไกในการด าเนนงานยดหลกการมสวนรวมของภาคชมชน/เกษตรกรอยางสอดคลองกบการกระจายอ านาจสทองถน ประกอบไปดวย 2 ระบบยอย คอ ระบบปฏบตงานในพนทมองคประกอบหลก ในการท างานในระดบอ าเภอ เนนเรองกระบวนการท างานของเ จาหนา ท และในระดบต าบลเนนการประสานเ ชอมโยง ทศนยบรการและถายทอดเทคโนโลยการเกษตรประจ าต าบล(ศบกต.) และระบบสนบสนนการปฏบตงาน(กรมสงเสรมการเกษตร, 2553) อยางไรกตาม Birner et al. (2006) ไดกลาวไววา ไมมรปแบบทเหมาะสมหรอดทสดส าหรบการใหบรการตามความตองการ จดประสงค และเปาหมายทเฉพาะเจาะจงในการสงเสรมการเกษตร ทางเลอกทดทสดของวธการสงเสรมการเกษตรขนอยกบ 1) สภาพแวดลอมทางนโยบาย 2) ความสามารถของผใหบรการทมศกยภาพ 3) ประเภทของระบบการท าฟารมและการเขาถงตลาดของกลมเปาหมาย และ 4) ธรรมชาตของชมชนทองถน รวมทงความสามารถในการใหความรวมมอ วธการสงเสรมการเกษตรทแตกตางกนสามารถท างานไดดในเงอนไขทแตกตางกนนอกจากน Birner et al.(2006) ระบวา คณลกษณะของงานสงเสรมการเกษตร ประกอบดวย 1) บทบาทในการก ากบดแลงานสงเสรมการเกษตรในดานการเงน และการจดหาหนทางเลยงชพ

9

2) ความสามารถและการจดการในแงของความสามารถของคนท างาน แรงจงใจในการปฏบตภารกจ แนวทางการจดการองคกร และวฒนธรรมองคกร และ 3) เครองมอในการท าหนาทสงเสรม ทงในแงของจ านวนผรบบรการ เนอหาเฉพาะดาน การใชเทคโนโลย เปนตน ขณะท Hoffmann et al.(2000) กลาวไววา องคกรสงเสรมการเกษตรในภาครฐมกมโครงสรางการบรหารจดการทเกยวขอ งกบประเดนทางดานเทคนค ซงท าหนาทเกยวกบการบรหาร การควบคม การศกษาและงานใหค าปรกษาโดยอยภายในหนวยงานทางเทคนค ไดแก กฎหมายการเกษตร เศรษฐศาสตรฟารม การผลตและการตลาดพช การผลตสตว หรอการจดการบานเรอนและโภชนาการ ซงแสดงใหเหนวาประเดนทเกยวของกบการท างานสงเสรมการเกษตรกวางขวางวสนต กเกยรตกล และคณะ (2545) ซงใชวธการวจยเชงปฏบตการ (Action research) พบวา องคประกอบระบบสงเสรมการเกษตร ประกอบดวย การวางแผน การปฏบตงานในพนท การควบคมงาน และการประเมนระบบการท างาน ซงองคประกอบของระบบสงเสรมการเกษตรจากเอกสารและงานวจยทเกยวของ ไมแสดงความแตกตางกนมากนก ยงคงอยในกรอบทจ ากด นอกจากนววฒนาการของระบบการสงเสรมการเกษตรจากอดตถงปจจบน ยงแสดงใหเหนวาการเปลยนแปลงของระบบมไมมากนก Ernestet al.(2010) ไดศกษาระบบการบรณาการสงเสรมการเกษตร จากหลากหลายองคกรในบรบทของนโยบาย กระจายอ านาจในกานา พบวา ปจจยส าคญทน าไปสความส าเรจขององคกรสงเสรมการเกษตรในระดบทองถน คอความสามารถในการประสานกจกรรม และท างานรวมกบผมสวนไดสวนเสยอนผานเวทตางๆ นอกจากนยงตองสรางความสมพนธแบบทมผลประโยชนรวมกน ในการท างานและความไววางใจจากองคกรทมทรพยากรทสามารถแลกเปลยนและแบงปนกนได ซงความสมพนธเหลานสามารถเพมความสามารถองคกรสงเสรมการเกษตรในการชวยเหลอเกษตรกร วธการวจยการวจยนเปนการวจยเชงคณภาพ โดยใชกรอบการออกแบบและการวเคราะหการบรการดานการสงเสรมการเกษตร (Framework for designing and analyzing agricultural advisory services) ของ Birner et al (2006) ในการศกษาระบบสงเสรมการเกษตร ซงมองคประกอบทส าคญ ไดแก กรอบเงอนไข และลกษณะของระบบสงเสรมการเกษตร ประชากรทใชในการศกษา คอ นกวชาการสงเสรมการเกษตร กรมสงเสรมการเกษตร เฉพาะใน 3 จงหวดพนทภาคกลางทราบลมแมน าเจาพระยา ซงเปนพนททมความหลากหลายในระบบการผลต และเปนพนทในเขตชลประทานเปนสวนใหญ โดยตงแตในยคแรกของการสงเสรมการเกษตร นนมกจะมงเนนการพฒนาในพนทดงกลาว เพราะเปนพนทเขาถงการพฒนาและมกจะไดรบการเปลยนแปลงและผลกระทบกอน มนกวชาการสงเสรมการเกษตรระดบพนท ทงระดบปฏบตการและผบรหารระดบตน จ านวน 228 คน สมตวอยางอยางงาย (Simple random sampling) สมนกวชาการสงเสรมการเกษตรระดบพนท จ านวน 48 คน ใชแบบสอบถามเกบขอมลเพอจ าแนกจดออนจดแขง สมแบบเจาะจง (Purposive sampling) ส าหรบการสมภาณเชงลกผบรหารระดบตน และนกวชาการสงเสรมการเกษตรระดบปฏบตการ 10 คน และการสนทนากลม (Focus group) ในประเดนระบบการสงเสรมการเกษตร โครงสรางองคกร นโยบายขององคกร ทศนคตตอองคกร รปแบบ เนอหาและวธการสงเสรม บทบาทหนาท ขนตอนวธการปฎบตงาน ทศทางการสงเสรม ขอจ ากด และ จดแขง และใชเทคนคการวเคราะหเนอหา (Content analysis) การวเคราะหสภาพแวดลอมและศกยภาพ (SWOTanalysis) และการวเคราะหเอกสาร (Documentary analysis) ศกษาขอมล หลกการ เนอหา และวธการทเกยวของกบการสงเสรมการเกษตรในประเทศไทยและสากล ไดแก หนงสอวารสารและเอกสารทเกยวของ จากนนตรวจสอบความเทยงตรงดวยการใชเทคนคสามเสา (Triangulation) ผลการวจยและอภปรายการวเคราะห SWOT เปนการวเคราะหและประเมนจดแขง (Strengths) จดออน (Weakness) โอกาส (Opportunities) และอปสรรค (Threats) ขององคกรเพอน าไปใชในการวางแผนและก าหนดกลยทธในการพฒนา โดยมวตถประสงคส าคญของการวเคราะหคอ ศกยภาพ (Potential) และความสามารถ (Capacity) ขององคกรซงสามารถน าผลทไดไปก าหนดกลยทธหรอแนวทางในอนาคต ซงการวเคราะหสภาพแวดลอมและศกยภาพ (SWOT analysis) ของขอมลทไดจากกลมตวอยาง สามารถอธบายโดยแบงเปน 5 ดาน ดงน

10

1. ดานโครงสรางองคกร - จดแขง มการวางโครงสรางหนวยงานในทกระดบตงแตระดบชาต ระดบภมภาค และ

ทองถน จนถงต าบล โดยมการแบงหนาทเปนล าดบขนตอน มส านกงานเกษตรอ าเภอในทกอ าเภอซงเปนหนวยงานทมบคลากรในระดบพนท และศนยบรการฯ แผนต าบลฯ เปนโครงสรางทสามารถพฒนาไปสการมสวนรวมและใหบรการระดบพนท

- จดออน นกวชาการสงเสรมการเกษตรในระดบปฏบตการรสกวาผบรหารไมเหนความส าคญของผปฎบตงานในพนท เนนแตงานแตไมดแลบคลากร โดยบคลากรในระดบพนทมกไมมสวนรวมในการแสดงความคดเหนตอทศทางขององคกรเปนการบรหารจากบนลงลาง (Top-down approach) เจาหนาทในกรมหรอในหนวยงานระดบทไมใชทองถนมมาก ต าแหนงตางๆ จะอยในกรมมากกวาจะกระจายออกมา เปลยนผบงคบบญชาบอยเกนไป การวางตวบคลากรในการท างานไมเหมาะสมกบงาน ดานการท างานทเปนขนตอนมากเกนไปและไมสามารถท าขามขนตอนไดเพราะมระเบยบทลาสมยเมอเปรยบเทยบกบหนวยงานอนท าใหการท างานลาชา เปดโอกาสใหบคลากรในระดบพนทมความกาวหนาทางวชาการนอย ขาดความชดเจนของทศทางองคกรและความตอเนองของงาน

2. ดานบคลากร - จดแขง มบคลากรในทกระดบ โดยเฉพาะมบคลกรในระดบต าบลซงใกลชดเกษตรกรมาก

ทสด เจาหนาทรนใหมมคณภาพและความสามารถมาก ในขณะทรนเกามความรและประสบการณ ซงนาจะปฏบตหนาทกบเกษตรกรไดด มคณะกรรมการศนยบรการและถายทอเทคโนโลยการเกษตรประจ าต าบล (ศบกต.) ทมาจากคนในพนท

- จดออน เจาหนาทบรรจใหมยงขาดความรและประสบการณในการสงเสรมการเกษตร ขณะทเจาหนาทอาวโสไมสามารถใชเทคโนโลยในปจจบนได เจาหนาทระดบต าบลนอยไมเพยงพอตอภาระงานทไดรบมอบหมาย ไมสามารถท างานถายทอดความรไดเตมท สวนใหญจะไดรบมอบหมายงานเกยวของกบนโยบายเรงดวน เจาหนาทท างานไมเตมประสทธภาพ ประสทธภาพต า และมภาครวมในการท างานนอย

3. ดานนโยบาย - จดแขง มการปรบตวของนโยบายสอดคลองกบนโยบายของรฐบาล และมนโยบาย เชน

Smart farmerซ งเปนนโยบายทเทาทนการเปลยนแปลง - จดออน นโยบายไมชดเจนเปลยนแปลงบอย ไมตอเนอง นโยบายของรฐท าใหเจาหนาท

สงเสรมการเกษตรมภาระความรบผดชอบมากเกนไปเชน นโยบายทเกยวกบขาว หรอการส ารวจภยธรรมชาต เปนตน ท าใหไมมเวลาท างานตามบทบาทหนาท นโยบายสวนใหญมาจากขางบนท าใหไมตรงกบความตองการของเกษตรกร ไมสอดคลองกบสภาพความเปนจรง นอกจากนนนโยบายจ านวนมากไมสอดคลองกบการปฏบตงานในหนาทของเจาหนาท ไมสอดคลองกบงบประมาณทไดรบ โดยรบนโยบายรบภาระงานมาจากหนวยงานอน

4. ดานทรพยากร - จดแขง มการพฒนาเทคโนโลยสารสนเทศรองรบระบบการท างาน และมการบรณาการใน

การใช ทรพยากรรวมกนระหวางภายในและหนวยงานเครอขาย

- จดออน งบประมาณนอย งบประมาณคาใชจายสาธารณปโภคไมเพยงพอ บางครงมการโอนงบประมาณลาชา เทคโนโลยทใชในหนวยงานมจ ากด และเกามาก ไมทนสมยใชประโยชนไดนอย วสดอปกรณ และเครองมอในการปฏบตงานขาดแคลน ตองชวยตนเองโดยการซอมาใชเอง

11

5. ดานอนๆ - จดแขง เกษตรกรใหความส าคญกบการเกษตร ใหความรวมมอกบเจาหนาท สวนเจาหนาท

กท างานเปนทม ชวยเหลอกน - จดออน ควรมงานวจยและน างานวจยทเกยวของกบแตละพนทมาใชในการพฒนา

หนวยงานไมคอยสนใจเรองขวญและก าลงใจของผปฏบตงาน และมการเมองแทรกแซงการท างาน จดออนทพบคลายกบทเกดขนในประเทศอนๆ เชน ในประเทศอหราน ซง Pezeshki -Raad, Aghahi & Ukaga (2001) ไดศกษาปญหาการสงเสรมการเกษตรในอหราน พบวา ในภาพรวมขาดการฝกอบรมเกยวกบการสงเสรมการเกษตร และขาดการเชอมโยงระหวางการสงเสรมกบองคกรอนๆ ขาดเทคโนโลย และทส าคญทสดคอ ขาดการฝกอบรมดานเทคนค นอกจากนกรอบการออกแบบและวเคราะหระบบสงเสรมการเกษตร ของ Birner et al. (2006) ซงกลาววา ไมมรปแบบทเหมาะสมหรอดทสดส าหรบการใหบรการตามความตองการ จดประสงค และเปาหมายทเฉพาะเจาะจงในการสงเสรมการเกษตร ทางเลอกทดทสดของวธการสงเสรมการเกษตรขนอยกบ 1) สภาพแวดลอมทางนโยบาย 2) ความสามารถของผใหบรการทมศกยภาพ 3) ประเภทของระบบการท าฟารมและการเขาถงตลาดของกลมเปาหมาย และ 4) ธรรมชาตของชมชนทองถน รวมทงความสามารถในการใหความรวมมอ วธการสงเสรมการเกษตรทแตกตางกนสามารถท างานไดดในเงอนไขทแตกตางกน ดงนนในแงมมของปจจยภายในองคกร ดานนโยบายและบคลากร จงเปนประเดนทควรพจารณาอยางยง เพราะการเปดโอกาสใหผปฏบตงานไดแสดงความคดเหนและตดสนใจรวมกนในการด าเนนงานนน กจะชวยใหบคลากรหรอผปฏบตงานมความรสกของการรบผดชอบในงานของตนเองมากขน (อสราภรณชชวง, 2555) นอกจากนประเดนทเกยวของกบการมสวนรวมของเกษตรกร หรอผรบบรการกจ าเปนตองมการพฒนา สอดคลองกบ Agbamu(2000) ซงไดศกษาเกยวกบรปแบบความเชอมโยงระหวางการวจยและการสงเสรมการเกษตรใน 7 ประเทศ โดยประเทศไทยอยในรปแบบ E คอ ความตองการและปญหาของเกษตรกรถกนกวจยก าหนด ไมมกลไกหรอความเชอมโยงปกตในระบบ เกษตรกรไมมสวนรวมทงการตดสนใจ การประเมนในระดบฟารม และสวนรวมอนๆ

12

ตารางท 1 จดแขงและจดออนของระบบสงเสรมการเกษตรในปจจบน

จดแขง (S) จดออน (W)

1. ดานโครงสรางองคกร - การวางโครงสรางหนวยงาน - การแบงหนาทเปนล าดบขนตอน - ส านกงานเกษตรอ าเภออยในระดบพนท - ศนยบรการฯ แผนต าบลฯ สรางการมสวนรวม และใหบรการระดบพนท

1. ดานโครงสรางองคกร - ผบรหารไมเหนความส าคญของผปฎบตงานในพนท - การบรหารงานในองคกรสวนใหญจากบนลงลางขาดการมสวนรวมในระดบพนท - เปลยนผบงคบบญชาบอย - มการวางตวบคคลไมเหมาะสมกบงาน - ขนตอนมากเกนไป - เปดโอกาสใหระดบพนทมความกาวหนาทางวชาการนอย - ขาดความชดเจนของทศทางองคกร

2. ดานบคลากร - มบคลากรในระดบต าบล - เจาหนาทมความสามารถทจะท างานในหนาทไดด - มคณะกรรมการศบกต. ทมาจากคนในพนท

2. ดานบคลากร -เจาหนาทบรรจใหมยงขาดความรและประสบการณในการสงเสรมการเกษตร - เจาหนาทอาวโสไมสามารถใชเทคโนโลยในปจจบนได - เจาหนาทระดบต าบลนอยไมเพยงพอตอภาระงาน - ท างานไมเตมประสทธภาพประสทธภาพต า - ยงมภาครวมในการท างานนอย

3. ดานนโยบาย - มการปรบตวของนโยบาย - Smart farmer เทาทนการเปลยนแปลง

3. ดานนโยบาย - นโยบายไมชดเจนเปลยนแปลงบอยไมตอเนอง - นโยบายของรฐท าใหเจาหนาทสงเสรมการเกษตรมภาระความรบผดชอบมากเกนไปและท าใหไมมเวลาท างานตามบทบาทหนาท - ไมตรงกบความตองการของเกษตรกรและไมสอดคลองกบสภาพความเปนจรง - นโยบายไมสอดคลองกบการปฏบตงานของเจาหนาท - การก าหนดนโยบายไมสอดคลองกบงบประมาณ - รบภาระงานจากหนวยงานอนเขามามาก

จดแขง (S) จดออน (W)

4. ดานทรพยากร - การพฒนาเทคโนโลยสารสนเทศ - การบรณาการในการใชทรพยากรรวมกน

4. ดานทรพยากร - งบประมาณนอย - โอนงบประมาณลาชา - เทคโนโลยมจ ากดมากไมทนสมย - วสดอปกรณและเครองมอในการปฏบตงานขาดแคลน

13

จดแขง (S) จดออน (W)

5. ดานอนๆ - เกษตรกรใหความส าคญกบการเกษตร ใหความรวมมอ - การท างานรวมกนเปนทม

5. ดานอนๆ - ขาดงานวจยเฉพาะพนทมาใชในการพฒนา - ขาดขวญและก าลงใจ - มการเมองแทรกแซงการท างาน

ขณะทอปสรรคและโอกาสในการพฒนาระบบสงเสรมการเกษตรสามารถสรปได ดงน

1. ดานการเมอง - โอกาส การตนตวทางการเมองในปจจบนสงผลท าใหเกษตรกรจ านวนมากเกดการตนตวในการมสวน

รวมในการพฒนาทางการเกษตรเพมขนเชนกน ดงนนนาจะเปนโอกาสของการน าเทคนคการมสวนรวมมาใชใหเหนผลอยางจรงจง

- อปสรรค ความผนผวนทางการเมองในปจจบนกอใหเกดความไมมนคงทางนโยบาย วธปฏบต ตลอดจนแนวทางการพฒนาการเกษตรทชดเจน รวมทงความขดแยงทเพมขนในพนท

2. ความกาวหนาทางเทคโนโลย - โอกาส ความกาวหนาทางเทคโนโลย ท าใหนกสงเสรมการเกษตรสามารถเขาถงเกษตรกรไดรวดเรว

และงายขน เชน โทรศพท อนเทอรเนต เปนตน ขณะเดยวกนเกษตรกรกสามารถเขาถงขอม ลไดรวดเรวและสะดวกขน

- อปสรรค เทคโนโลยมการเปลยนแปลงรวดเรวแตองคกรรฐมการปรบตวชาไมเทาทนเทคโนโลย ตารางท 2 อปสรรคและโอกาสของระบบสงเสรมการเกษตรในปจจบน

โอกาส (O) อปสรรค (T)

1. การตนตวทางการเมองสงผลท าใหเกษตรกรจ านวนมากเกดการตนตวในการมสวนรวมในการ พฒนาทางการเกษตร

1. ความผนผวนทางการเมองในปจจบนกอใหเกดความไมมนคงทางนโยบายและความขดแยงในพนท

2. ความกาวหนาทางเทคโนโลยท าใหนกสงเสรมสามารถเขาถงเกษตรกรไดรวดเรวและงายขน เชนโทรศพท อนเทอรเนต เปนตน ขณะเดยวกนเกษตรกรกสามารถเขาถงขอมลไดรวดเรว และสะดวกขน

2. เทคโนโลยมการเปลยนแปลงรวดเรว แตองคกรรฐมการปรบตวชาไมเทาทนเทคโนโลย

3. การแขงขนทางการเกษตรรวมทงการเปดการคาเสร ท าใหเกดการปรบตวของภาคเกษตรทกภาคสวนใหความสนใจตอความปลอดภยสงแวดลอม ซงเปนแนวโนมของการท าการเกษตรโลก

3. การแขงขนทางการเกษตรสงตองมการปรบตวทงนกวชาการและเกษตรกรใหเทาทน การเปลยนแปลงตองลดตนทนการผลตดงนนเทคนคตางๆจ าเปนตองใชแตยงขาดการวจยทสามารถน ามาใชประโยชนไดจรง

14

โอกาส (O) อปสรรค (T)

4. การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ท าใหเกษตรกรตองปรบตวและเปลยนแปลงไปสการสงเกตและท าฟารมแบบประณตมากขนและพฒนาองคความรในการจดการฟารมมากขน

4. การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ กอใหเกดความเสยหายตอการผลตท าใหยากตอการสงเสรมพฒนาการเกษตร

3. การแขงขนทางการเกษตร - โอกาส การแขงขนทางการเกษตร รวมทงการเปดการคาเสร ท าใหเกดการปรบตวของภาคเกษตร

ทกภาคสวนใหความสนใจตอความปลอดภย สงแวดลอมซงเปนแนวโนมของการท าการเกษตรโลกซงเปนทศทางทสอดคลองกบจดมงหมายของการสงเสรมการเกษตร

- อปสรรค ในปจจบนมการแขงขนทางการเกษตรสงไมวาจะเปนตลาดภายในหรอตางประเทศ ดงนนทกภาคสวนตลอดหวงโซอปทานตองมการปรบตวใหเทาทนการเปลยนแปลงรวมทงนกวชาการและเกษตรกร ตองลดตนทนการผลตขณะเดยวกนคณภาพตองดขน ดงนนเทคนคตางๆ จ าเปนตองใชแตในสภาพจรงยงคงขาดการวจยทสามารถน ามาใชประโยชนไดจรง รวมทงการกระตนใหเกดการตระหนกร

4. การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ - โอกาส เกษตรกรตองปรบตว และเปลยนแปลงไปสการสงเกต และท าฟารมแบบประณตมากขน

และพฒนาองคความรในการจดการฟารมมากขน - อปสรรค กอใหเกดความเสยหายตอการผลต ท าใหยากตอการสงเสรมพฒนาการเกษตร จากการวเคราะห SWOT analysis ดงกลาว สามารถสรางกลยทธการพฒนาระบบสงเสรมการเกษตร

โดยใช TOWS matrix สรางกลยทธทางเลอกเปนการก าหนดภารกจแและวตถประสงคขององคกรใหมความสอดคลองกบการเปลยนแปลงทจะเกดขนในอนาคต 6 กลยทธ ดงน

1) การสงเสรมแบบมสวนรวมในการพฒนาการเกษตร 2) การสงเสรมโดยใชเทคโนโลยเขาชวยการใหขอมลขาวสาร 3) การสรางนโยบายซงเปนนโยบายผานกจกรรมการมสวนรวม 4) ใชเทคโนโลยและระบบฐานขอมลเพอลดการใชก าลงคนในการเกบรวบรวมขอมล ใชอาสาสมคร

หรอหนวยงานทองถนซงมขอมลพนฐาน 5) ปรบและลดขนตอนการท างานใหทนสมย รวดเรว 6) ระบตวชวดในการท างานทชดเจน เกยวเนองกบเกษตรกร

15

ตารางท 3 กลยทธทางเลอก (TOWS matrix) ของระบบสงเสรมการเกษตร

SO

WO

- การสงเสรมแบบมสวนรวมในการพฒนาการเกษตร ผานประสบการณการท างานของนกสงเสรมการเกษตรรนเกา - การสงเสรมโดยใชเทคโนโลยเขาชวยการใหขอมลขาวสารทางอนเทอรเนต การใชสงคมออนไลนเพอการท างานแบบกลมกบเกษตรกรยคใหม

- ใชเทคโนโลยและระบบฐานขอมลเพอลดการใชก าลงคนในการเกบรวบรวมขอมล ใชอาสาสมครหรอหนวยงานทองถนซงมขอมลพนฐานในการเกบขอมล ขณะทเจาหนาทสงเสรมมงพฒนาในแนวทางการมสวนรวม - ปรบขนตอนการท างานใหทนสมยรวดเรวลดขนตอนใหนอยทสด

ST

WT

- การสรางนโยบายจากพนทผานกจกรรมการมสวนรวมขบเคลอนผานศบกต.

- ระบตวชวดในการท างานทชดเจนเกยวเนองกบเกษตรกร พฒนาการมสวนรวมของเกษตรกรตลอดเสนทางการพฒนา ตงแตการรวมคดรวมท าและรวมประเมนตรวจสอบทงในแงภารกจและบคคล

สรป และเสนอแนะ

สรปการวเคราะห SWOT analysisจดแขงและจดออนของระบบสงเสรมการเกษตรในปจจบนในมมมอง ของนกวชาการสงเสรมการเกษตร แบงเปน 5 ดาน ดงน 1) โครงสรางองคกร 2) บคลากร 3) นโยบาย 4) ทรพยากรและ 5) อนๆ ขณะทอปสรรคและโอกาสในการพฒนาระบบสงเสรมการเกษตรสามารถสรปได 4 ดาน ดงน 1) การเมอง 2) ความกาวหนาทางเทคโนโลย 3) การแขงขนทางการเกษตร และ 4) การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ ดงนน กลยทธการพฒนาระบบสงเสรมการเกษตรโดยใช TOWS matrix สรางกลยทธทางเลอกเปนการก าหนดภารกจและวตถประสงคขององคกรใหมความสอดคลองกบการเปลยนแปลงทจะเกดขนในอนาคต ดงน 1) การสงเสรมแบบมสวนรวมในการพฒนาการเกษตร 2) การสงเสรมโดยใชเทคโนโลยเขาชวยการใหขอมลขาวสาร 3) การสรางนโยบายจากพนทซงเปนนโยบายจากเกษตรกร ผานกจกรรมการมสวนรวม ขบเคลอนผาน ศบกต. 4) ใชเทคโนโลยและระบบฐานขอมลเพอลดการใชก าลงคนในการเกบรวบรวมขอมล ใชอาสาสมคร หรอหนวยงานทองถนซงมขอมลพนฐาน 5) ปรบ ลดขนตอนการท างานใหทนสมย รวดเรว 6) ระบตวชวดในการท างานทชดเจน เกยวเนองกบเกษตรกร ขอเสนอแนะ

ขอเสนอแนะเพอการปรบปรงหรอพฒนาระบบสงเสรมการเกษตร ตลอดจนการมองอนาคตของการสงเสรมการเกษตร สามารถสรปไดดงน

1) ดานนโยบาย ควรมทศทางของนโยบายในการสงเสรมการเกษตรทชดเจน สอดคลองกบบทบาทหนาทของบคลากร ปฏบตไดจรง เหมาะสมกบพนทแตละเขตและมความตอเนองมเสถยรภาพ (Stability)

16

2) ดานโครงสรางหนวยงาน และการบรหารงาน ควรมการกระจายอ านาจและพฒนาตามสภาพความเหมาะสมของแตละพนททองถน โดยผานการมสวนรวม และมการพฒนาระบบการท างานโดยใชเทคโนโลยตางๆ มากขน

3) ดานการพฒนาบคลากร ควรมการอบรมพฒนาใหความรแกบคลากรใหมากขน โดยเฉพาะอยางยงกอนการปฏบตงานเพอเตรยมความพรอม การปรบปรงความกาวหนาในต าแหนงงาน มการประเมนผลการปฏบตงานตามผลงานเพอสรางแรงจงใจในการท างานซงสอดคลองกบ ตะวน สอกระแสร (2556) ซงระบวาตองใหความส าคญกบการจงใจบคลากรใหทมเทแรงกายและแรงใจเพอการท างาน โดยสามารถสรางแรงจงใจในการท างานดวยวธการตางๆ อาท การแสดงความขอบคณ การเผยแพรผลงาน และการยกยองใหรางวล

4) ดานระบบการสงเสรมการเกษตร รปแบบการสงเสรมการเกษตรทนาจะเกดขนในอนาคต คอ การสงเสรมทควรจะตองเขาถงเกษตรกรใหมากขน ไมวาจะเปนการใชเทคโนโลยสารสนเทศ (IT) เขามาชวยเปนสอถงเกษตรกรเนองจากการพฒนาของเกษตรกรทมมากขน การสงเสรมตามระบบ T&V เหมอนในอดตเพอใหสามารถแกไขปญหาเกษตรกรไดตรงจดเขาถงเกษตรกรไดด หรอการเปดโอกาสกระตนใหเกดการรวมกลมแลกเปลยนเรยนรและแกปญหารวมกนของเกษตรกร

17

บทท 3 เครองมอ & วธการ การศกษาวจยในครงนเปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) เปนการวจยเพอศกษาผลการขบเคลอนงานสงเสรมการเกษตร โดยใชระบบสงเสรมการเกษตร (T&V System) ปงบประมาณ 2560 ของส านกงานสงเสรมและพฒนาการเกษตรท 3 จงหวดระยอง ขอบเขตของการวจย ประชากรทใชในการวจย ไดแก

1. ทมงานกลมยทธศาสตรและสารสนเทศ ส านกงานสงเสรมและพฒนาการเกษตรท 3 จงหวดระยอง น าโดยนางอบล มากอง ผอ านวยการกลมยทธศาสตรและสารสนเทศ นายชาตร บญนาค ทปรกษางานวจย

2. นกวชาการสงเสรมการเกษตรจากส านกงานเกษตรจงหวดในภาคตะวนออก

กลมตวอยางทใชในการศกษาวจย ใชการสมตวอยางอยางงาย ดงน สงแบบจดเกบขอมลไปยงส านกงานเกษตรจงหวด โดยเกบขอมลจากกลมสงเสรมและพฒนาการผลต

กลมสงเสรมและพฒนาเกษตรกร กลมยทธศสาตรและสารสนเทศ และกลมงานอารกขาพช กลมละ 1 คน และส านกงานเกษตรอ าเภอ จงหวดละ 10 คน จ านวน 5 จงหวด ไดแก สระแกว ปราจนบร ชลบรนครนายก และฉะเชงเทรา และส านกงานเกษตรอ าเภอภายใตสงกด จ านวนทงสน 76 คน

ระยะเวลาในการศกษาวจย 5 เดอน (เมษายน -สงหาคม 2560) ขนตอนการศกษาวจย การศกษาวจยในครงนเปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) เปน

การวจยเพอศกษาผลการขบเคลอนงานสงเสรมการเกษตร โดยใชระบบสงเสรมการเกษตร (T&V System) ปงบประมาณ 2560 ของส านกงานสงเสรมและพฒนาการเกษตรท 3 จงหวดระยอง โดยสงแบบจดเกบขอมลไปยงส านกงานเกษตรจงหวด โดยเกบขอมลจากกลมสงเสรมและพฒนาการผลต กลมสงเสรมและพฒนาเกษตรกร กลมยทธศสาตรและสารสนเทศ และกลมงานอารกขาพช กลมละ 1 คน และส านกงานเกษตรอ าเภอ จงหวดละ 10 คน จ านวน 5 จงหวด ไดแก สระแกว ปราจนบร ชลบรนครนายก และฉะเชงเทรา และส านกงานเกษตรอ าเภอภายใตสงกด จ านวนทงสน 76 คน

ขนตอนท 1 ใหความรระบบสงเสรมการเกษตร(T&V System) ขนตอนท 2 ออกแบบเครองมอทใชเกบขอมล ขนตอนท 3 ด าเนนการเกบขอมล ขนตอนท 4 รวบรวมขอมลทไดน ามาวเคราะห และสงเคราะห เพอประเมนและสรปผล

18

บทท 4 ผลการด าเนนงานศกษาวจย

สงแบบสอบถามโดยสมตวอยางนกวชาการสงเสรมการเกษตร จากส านกงานเกษตรจงหวด

และส านกเกษตรอ าเภอ ใน 5 จงหวดภาคตะวนออก จ านวนทงสน 76 คน เกบขอมลใน 3 สวน คอ 1) ขอมลทวไปของผกรอกแบบสอบถาม 2) ความพงพอใจตอระบบสงเสรมการเกษตร แบงระดบออก เปน 5 เกณฑ มากทสด= 5, มาก = 4, ปานกลาง = 3, นอย = ๒, และ นอยทสด =1 และ 3) ขอเสนอแนะเพอพฒนางานสงเสรมการเกษตร

1. ขอมลทวไป กลมของผกรอกแบบสอบถามกลมตวอยางเปนเพศหญง รอยละ 51.32 และเพศชาย รอยละ 48.68 มอายราชการ 20 ปขนไป รอยละ 48.69 รองลงมาไดมอายราชการต ากวา 5 ป รอยละ 32.89 และ 10-20 ป รอยละ 13.16 กลมตวอยางรบราชการอยในระดบช านาญการ/ช านาญงาน รอยละ 39.47 ปฏบตการ รอยละ 35.63 และ ช านาญการพเศษรอยละ 24.90 ตามล าดบ

คาคะแนนแปลผล มากทสด 4.21-5.00 มาก 3.41-4.20 ปานกลาง 2.61-3.40 นอย 1.81-2.60 นอยทสด 1.00-1.80 2. ความพงพอใจตอระบบสงเสรมการเกษตร ความพงพอใจในการใชระบบสงเสรมการเกษตร T&V system ในการขบเคลอนงานสงเสรม

การเกษตร ปงบประมาณ 2560 แบงออกเปน 5 สวน ไดแก 1) การถายทอดความร (Training) ๒) การเยยมเยยน (Visiting) 3) การสนบสนน (Supporting) ๔)การนเทศงาน (Supervision) และ ๕) การจดการขอมล (Data Management)

การถายทอดความร (Training) นกวชาการสงเสรมการเกษตรกลมตวอยางมความพงพอใจการถายทอดความร (Training) อยในระดบมาก (3.48) ทง 3 ดาน (การพฒนาสมรรถนะ 3.57, พฒนาดานวชาการ 3.45, และดานแผนงานโครงการ 3.43)

การเยยมเยยน (Visiting) นกวชาการสงเสรมการเกษตรกลมตวอยางมความพงพอใจการเยยมเยยน (Visiting) อยในระดบมาก (3.59) โดยพอใจขนตอนการเตรยมการกอนเยยมเยยน (3.61) และสรปผลการเยยมเยยน ในระดบมาก (3.89) และขนตอนการเยยมเยยน ในระดบปานกลาง (3.28)

การสนบสนน (Supporting) นกวชาการสงเสรมการเกษตรกลมตวอยางมความพงพอใจการสนบสนน (Supporting) อยในระดบมาก (3.57) โดยพอใจการสนบสนนดานโครงสราง อปกรณ และการสรางขวญก าลงใจ (3.64) และดานวชาการ ในระดบมาก (3.50)

การนเทศงาน (Supervision) นกวชาการสงเสรมการเกษตรกลมตวอยาง มความพงพอใจ การนเทศงาน (Supervision) อยในระดบมาก (3.58) โดยพอใจการนเทศงานระดบจงหวด (3.67) และสวนกลาง/เขต ในระดบมาก (3.49)

การจดการขอมล (Data Management) นกวชาการสงเสรมการเกษตรกลมตวอยาง มความพงพอใจการจดการขอมล ในระดบปานกลาง(3.34) โดยพงพอใจการจดการขอมลดาน

19

การจดการขอมลสารสนเทศ ในระดบมาก(3.43) และการจดท าแผนพฒนาการเกษตร ในระดบปานกลาง(3.25)

ความพงพอใจในการใชระบบสงเสรมการเกษตร (T&V system) ในการขบเคลอนงานสงเสรมการเกษตรของ ปงบประมาณ 2560 จากกลมอยางจากนกวชาการสงเสรมการเกษตรจากส านกงานเกษตรจงหวด และส านกเกษตรอ าเภอ ใน 5 จงหวดภาคตะวนออก จ านวนทงสน 76 คน อยในระดบมาก (3.51)

20

บทท 5 สรปและขอเสนอแนะ

สงททานพงพอใจมากทสดในการใชระบบสงเสรมการเกษตร (T&V system) ขบเคลอนงาน

มแผนการเขาปฏบตงานในพนทอยางชดเจน มการท างานทเปนระบบ มรปแบบในการด าเนนงานในทศทางเดยวกน ตงแตระดบกรม –

ต าบล มการบรณาการรวมกนของทกหนวยงาน เจาหนาทไดใกลชดเกษตรกร สามารถรบฟงปญหาและแกไขไดอยางทนทวงท มการก าหนดเปาหมานในการท างานทชดเจน มการถายทอดความรผานชองทางตางๆของระบบสงเสรมการเกษตร ไดพบปะ แลกเปลยนความรระหวางเจาหนาทในหนวยงานเดยวกน เจาหนาทตาง

หนวยงาน และระหวางเกษตรกรกบเจาหนาท ท าใหเกดสมพนธ ทดระหวางเจาหนาททงในและนอกหนวยงาน และเกษตรกรกบ

เจาหนาท ท าใหเกดทมงานในเจาหนาทระดบจงหวด อ าเภอ ต าบล

ปจจยแหงความส าเรจของระบบสงเสรมการเกษตร การท างานเปนทม และการมสวนรวมของเจาหนาททกระดบ และการมสวนรวมของ

เกษตรกร สมรรถนะ องคความร และความมงมนของเจาหนาททกระดบ การเยยมเยยนเกษตรกรอยางสม าเสมอ นโยบายและการใหความส าคญของระบบสงเสรมการเกษตรของผบรหารกรมสงเสรม

การเกษตร และความตอเนอง ระยะเวลาการด าเนนงาน องคความรของเจาหนาท มระเบยบปฏบต และเครองมอ

อปกรณเครองใชทพรอมใชงาน ความสมพนธของเกษตรกรกบเจาหนาท การรบฟงปญหาและเขาถงเกษตรกร พรอมทจะ

แกปญหาไปพรอมกน จ านวนเจาหนาททสมพนธกบปรมาณงานในพนท ความนาเชอถอของเจาหนาทสงเสรมการเกษตร มระบบทสามารถปฏบตไดจรง การชแนะ/ค าแนะน า การรบการนเทศงานจากผทรงคณวฒชวยสรางขวญก าลงใจใหแก

เจาหนาท ขอเสนอแนะ/แนวคดในการพฒนาระบบสงเสรมการเกษตร

ทกภาคสวนตองยดระบบอยางเครงครด เพอใหพนทสามารถปฏบตงานตามแผนได งานสงเสรมการเกษตรตองมความสอดคลองกบความตองการของเกษตรกร ในชวงเวลาท

เหมาะสม ตนสงกดสนบสนนปจจยดานตางๆในการท างานอยางเพยงพอ มการสรางขวญและก าลงใจเจาหนาทในพนทอยางเปนรปธรรม

21

ควรมการพฒนาระบบสงเสรมการเกษตรอยางตอเนอง และปรบปรงใหสอดคลองตามชวงเวลา ในสถานการณนนๆ

มการบรณาการการท างาน ตงแตระดบกระทรวง - พนท มการสรางทมทเขมแขงในพนท ระบบมความยดหยน ปรมาณงาน และชวงเวลาแลวเสรจของงานในพนท มความเหมาะสมเพอใหไดงานทม

คณภาพ

22

เอกสารอางอง กรมสงเสรมการเกษตร. (2553).พฒนาการงานสงเสรมการเกษตรของประเทศไทย. สบคนจาก: http://www.research.doae.go.th/webphp/filepdf/kasedthai.pdf ตะวน สอกระแสร. (2556). ยทธศาสตรการบรหารจดการโรงเรยนเอกชนสความเปนเลศ. วารสารวชาการ Veridian E-Journal,ปท 6 ฉบบท 3 (เดอนกนยายน –ธนวาคม 2556): 124-140. สบคนจาก: http://www.ejournal.su.ac.th/upload/716.pdf วสนต กเกยรตกล และคณะ. (2545). ระบบสงเสรมการเกษตร จงหวดยะลา.ส านกงานเกษตรจงหวดยะลา. อสราภรณ ชชวง. (2555).

23

ความพงพอใจ

การใชระบบสงเสรมการเกษตร(T&V system)

ในการขบเคลอนงานสงเสรมการเกษตร

ปงบประมาณ ๒๕๖๐

24

ค าน า

กรมสงเสรมการเกษตร ไดใชระบบการฝกอบรมและการเยยมเยยนเกษตรกร (Training and Visit System : T & V System) มาใชเปนระบบสงเสรมการเกษตรของประเทศไทย มาตงแตป 2520 เปนตนมา ซงในระบบดงกลาวไดเนนการฝกอบรมและการเยยมเยยนเกษตรกรอยางตอเนอง มการเพมอตราก าลง วสดอปกรณ ส านกงาน ฯลฯ ทงนระบบสงเสรมการเกษตรไดมการปรบปรงและพฒนาการด าเนนการตามสถานการณ มาโดยล าดบ จนถงปจจบนซงมการเปลยนแปลงของพนท ขอจ ากดของทรพยากรและก าลงคน (เจาหนาท) ทมอยอยางจ ากด ดงนน จงไดมการปรบปรงและพฒนาระบบสงเสรมการเกษตร เพอใหเหมาะสมกบสถานการณและขอจ ากดของทรพยากรทมอย โดยยงคงยดระบบการฝกอบรมและการเยยมเยยนเกษตรกร (T & V System) เปนหลกในการด าเนนการ

ส านกสงเสรมและพฒนาการเกษตรท ๓ จงหวดระยอง ไดเลงเหนความส าคญของเครองมอ ทจะเออประประโยชนในการท างานในพนทแกนกสงเสรมการเกษตร จงไดออกแบบส ารวจความพงพอใจการใชระบบสงเสรมการเกษตร (T&V system) ในการขบเคลอนงานสงเสรมการเกษตร ภาคตะวนออก ปงบประมาณ 2560 เพอทราบความตองการของเจาหนาท และน ามาเปนฐานขอมลในการสนบสนนการด าเนนงานในระดบตางๆ รวมทงสะทอนความตองตองการในระดบทสงขน

กลมยทธศาสตรและสารสนเทศ

ส านกงานสงเสรมและพฒนาการเกษตรท 3 จงหวดระยอง กนยายน 2560