บทที่ 1 · Web viewการศ กษาเร องราวของช...
Transcript of บทที่ 1 · Web viewการศ กษาเร องราวของช...
0 0 2 3 0 2 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 1
บทท 1
อารยธรรมอสานจากหลกฐานโบราณคด
การศกษาทางดานโบราณคด เปนวธวทยาของการศกษาเรองราวในอดตของมนษย ในลกษณะของการศกษาประวตศาสตรวฒนธรรมของผคนจากหลกฐานทยงมหลงเหลออยใหศกษาไดทงบนดนและใตชนดน ทงสงทมนษยสรางขนและทงทเกดขนเองตามธรรมชาต ทงประเภทโบราณวตถ โบราณสถาน เครองมอเครองใชทมนษยเคยคดประดษฐขนในแตละชวงเวลา รวมไปถงซากพช ซากสตว และโครงกระดกมนษย หลกฐานทางโบราณคดทไดจากการสำารวจและการขดคน คอหลกฐานสำาคญทนำาไปสการศกษาวเคราะหตความและอธบาย เพอทำาใหทราบถงสภาพวถชวต ความเชอ สภาพสงคม วฒนธรรม ตลอดจนกจกรรมตางๆ ทผคนในอดตยอนไปไดอยางยาวไกลมาจนถงชวงระยะเวลาอนใกลถงปจจบนหรอกลาวไดอกประการหนงวา วชาการดานโบราณคด คอการศกษาสงคมวฒนธรรมของมนษยในอดตทหางไกล ซงไมมหลกฐานประเภทเอกสารใหศกษาคนควาได หลกฐานทางโบราณคดทงประเภท บราณวตถ โบราณสถานคอหลกฐานสำาคญทนำาไปสการศกษาเรองราวในอดตของแตละทองถน ในแงมม ทเปนประวตศาสตรสงคมวฒนธรรม
การศกษาเรองราวของชมชนโบราณ โดยอาศยการศกษาวเคราะหตความจากหลกฐานโบราณคดทผานมา สวนใหญเปนการวเคราะหในเชงประวตความเปนมาทางวฒนธรรมและกจกรรมในอดตของกลมชนทเคยเปนเจาของวฒนธรรมในอาณาบรเวณของแหลงโบราณคดนนๆ โดยมการกำาหนดอายเวลา หรออายสมยอยางเปนระบบไวเปนประการสำาคญ ชดความรทไดจากการศกษาทางโบราณคดผานโบราณวตถสถานจงมลกษณะเปนชดความรทเนนเกยวกบสงคมวฒนธรรมของผคนในอดตแบบกวางๆ เพราะเปนการศกษาโดยใหความสำาคญกบ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 2
สภาพโบราณวตถสถานทเปนหลกฐานหรอเปนขอมล มากกวาการแสดงความหมายหรอความรทเกยวกบสภาพสงคมและวฒนธรรมของมนษยทเคยเปนเจาของโบราณวตถสถานทพบในแตละแหลงนนได ทผานมามการนำาชดความรจากหลกฐานโบราณคดทมการศกษาวเคราะหแลวนำามาใชประโยชนประกอบการศกษาในประเดนอนๆในลกษณะของการศกษาแบบสหวทยาการ โดยเฉพาะอยางยงการนำาหลกฐานโบราณคดมาใชประกอบการศกษาทเกยวกบประวตศาสตรสงคมวฒนธรรมทองถน กเปนการนำามาใชในลกษณะของการเปนหลกฐานเพอสนบสนนวาเคยมผคนอยอาศยมาแลวในทองถนทพบหลกฐานโบราณคดนนๆ ยอนอดตไปไดอยางยาวนาน
ในเอกสารโบราณคดสภาค ของฝายวชาการ โครงการโบราณคดประเทศไทย (พสฐ เจรญวงศ.2531) รวมทงงานเขยนเรองพลงลาวชาวอสานมาจากไหน ของสจตต วงษเทศ (2549) ไดกำาหนดอายสมยโบราณวตถสถานและแหลงโบราณคดในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ในมตของประวตศาสตรสงคมวฒนธรรมวา แบงอยางกวางๆออกไดเปน 4 ชวงยคสมยทางวฒนธรรม คอ 1)วฒนธรรมสมยกอนประวตศาสตร 2)วฒนธรรมสมยทวารวด 3)วฒนธรรมแบบเขมรทพบในประเทศไทย และ 4)วฒนธรรมสมยลานชาง รวมสมยอยธยา–
ภมนเวศนวฒนธรรมและการตงถนฐานชมชนโบราณในภาคอสานความเจรญรงเรองของชมชนในภาคอสาน อาจพจารณาไดจาก
หลกฐานทางโบราณคดและประวตศาสตร กลาวไดวาในเขตภาคอสานเปนบรเวณทมผคนเขามาอยอาศยตงหลกแหลง มาตงแตสมยกอนประวตศาสตรในวฒนธรรมบานเชยง ตอเนองมาถงสมยประวตศาสตรตอนตนในวฒนธรรมแบบทวารวด วฒนธรรมแบบเขมร จนถงสมย
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 3
ประวตศาสตรในวฒนธรรมแบบลานชางทมอายรวมสมยกบสมยกรงศรอยธยา และตอเนองมาจนถงสมยรตนโกสนทร การปรบตวของคนกลมตางๆใหเขากบสภาพแวดลอมทำาใหเกดความหลากหลายทางวฒนธรรมดงทมหลกฐานเปนมรดกตกทอดทงประเภทโบราณสถาน โบราณวตถ รวมทงประเพณ ความเชอมากมาย สบทอดมาจนทกวนน ภาคอสานจงเปนอาณาบรเวณทมมรดกทางวฒนธรรมทโดดเดนอกแหงหนงในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต
ปจจยสำาคญททำาใหภมภาคอสานเปนแหลงรวมของผคนในอดต คอความเหมาะสมของสภาพแวดลอมและความมงคงในทรพยากรธรรมชาต และการมเสนทางคมนาคมทผคนสามารถใชเดนทางตดตอกนไดทงทางบก และทางนำา ทงภายในอาณาบรเวณใกลเคยงและชมชนทหางไกล รวมงการทมสภาพภมศาสตรทเอออำานวยตอการดำารงชวต ทงยงมความปลอดภย ดงจะเหนไดจากทเทอกเขาภพานเปนขอบแองกะทะเปนแนวยาวนบจากอบลราชธาน มกดาหาร สกลนคร อดรธาน และ กาฬสนธ เทอกเขาภพานเปนแนวเทอกเขาทมความเหมาะสมทจะใชเปนทอยอาศยในการหลบซอนตวเพอความปลอดภย และยงเปนแหลงอาหารทงประเภทพชและสตวปาทอดมสมบรณ รวมทงมแรธาตทมอยตามธรรมชาต เชน แรเหลกซงนำามาหลอมหลอเปนเครองมอเครองใชและอาวธ จงกอใหเกดพธกรรมตามลทธความเชอในบรเวณเทอกเขาภพาน มการคนพบแหลงโบราณคดเปนจำานวนมาก ทแสดงถงการมชมชนเกดขนมานานนบหลายพนปมาแลว และตอเนองมาจนถงปจจบน เทอกเขาภพานยงมความสำาคญอกประการหนง คอ เปนแหลงตนนำา หรอแหลงกำาเนดลมนำาหลายสายทไหลลงไปยงพนทราบ สายนำาเหลานนจดเปนองคประกอบทสำาคญประการหนงททำาใหเกดยานชมชนทอยอาศยบนสองฝากฝงทลำานำาไหลผานามแลวตงแตอดต
บรรพชนคนอสานยคเรมแรกในสมยกอนประวตศาสตร
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 4
หลกฐานการอยอาศยของผคนในภาคอสานในชวงแรกสดเปนสงคมกอนประวตศาสตรทมอายถงชวงสมย
หนเกาและหนกลาง กลมชนอสานในยคนนนน จะมความเปนอยอยางงาย ๆ มพนฐานการดำารงชพอยดวยการลาสตวจบปลาและเกบสะสมอาหารโดยอาศยทรพยากรธรรมชาตทอยใกลตว กลาวไดวากลมชนอสานในสมยนเปนทงผผลตและผบรโภคนนไปในขณะเดยวกน โดยเปนผทสามารถควบคมปจจยการผลตไดดวยตวเอง นอกจากการลาสตวและหาอาหารแลวชมชนบางกลมในสมยนอาจจะมความรในการเพาะปลกพชบางชนดไดแลว เชน เผอก และมน ซงเปนพชทปลกงายไมตองการดแลมากนก ทงยงเปนพชทใหอาหารจำาพวกแปงซงเปนสงจำาเปนในชวตมนษย
การตงถนฐานของชมชนโบราณเหลานคงจะมการตงถนฐานในสภาพแวดลอม 2 แบบ คอ มพวกทอาศยอยตามบรเวณถำา หรอเพงผา ซงคงมบรเวณทตงถนฐานสำาคญอยในแถบเทอกเขาเพชรบรณทางตะวนตกของภาคพวกหนง และพวกทอาศยอยตามรมบรเวณแมนำาขนาดใหญ เชน แมนำาโขง แมนำามล แมนำาช รวมทงแมนำาสาขาสายตางๆอกพวกหนงสภาพสงคมของกลมชนโบราณในสมยนนนไมอาจทราบไดแนชด แตอาจสนนษฐานไดวาคงอยในสภาพทมการรวมตวเปนกลมยอย ทำามาหากนรวมกนในเฉพาะกลมของตน การตดตอระหวางกลมชมชน คงไมแพรหลายนกอยางไรกตาม ยงไมสามารถทจะคนหาทอยอาศยของชมชนในสงคมลาสตวไดเลย จะพบกแตเฉพาะเครองมอเครองใชเทานน โดยแหลงทพบไดแก บรเวณรมแมนำาโขง อำาเภอเชยงคาน จงหวดเลย และแหลงนายกองคณ ตำาบลดอนตาล อำาเภอดอนตาล จงหวดมกดาหาร ซงสนนษฐานกนวาแหลงโบราณคดทงสองคงเปนแหลงผลตเครองมอเครองใชเทานน ไมเปนแหลงทอยอาศย แหลงทอยอาศยของกลมชนสมยนนาจะอยบรเวณทสง เชน บรเวณถำา หรอเพงผามากกวา
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 5
ในสวนของอายสมยของยคสงคมลาสตวในอสานนน คงจะมอายประมาณ 14,000 - 12,000 ปมาแลว โดยอาศยการพจารณาเปรยบเทยบเครองมอหนซงมลกษณะเปนเครองมอหนวฒนธรรมโหบเนยน (Hoabinhian culture) กบเครองมอหนแบบเดยวกนกบทพบตามแหลงโบราณคดอน ๆ ซงไดรบการกำาหนดอายแลว สวนการสนสดสมยสงคมลาสตวประมาณวาคงสนสดในราว 5,000 ปมาแลว
ชาวอสานสมยกอนประวตศาสตรเรมตงถนฐานสงคมชาวอสานในระยะตอมา มาจากชวงเรมแรกเปนชวงสมยหน
ใหม เปนชวงทมการตงถนฐานทอยอาศยเปนหลกแหลงมความเปนอยโดยอาศยการเพาะปลก เลยงสตว และการคาขายแลกเปลยนสนคาเปนหลก ลกษณะการตงถนฐานของชมชนในสงคมกสกรรมนนนในชนตน คงจะอยอาศยในบรเวณตะพกลำานำาขนตำา (Low terrace) ใกลแมนำาลำาธาร ตอมาในสมยหลงจงไดขยายตวออกไปตงในฐานอยอาศยบนตะพกลำานำาขนกลาง ขนสง (Middle and high terrace) และทราบนำาทวมถง (Flood plain) เมอมความรความสามารถทางเทคโนโลยสงขน
สภาพทางสงคมของชมชนโบราณในสมยนเรมมการแบงสรรงานในฐานะผผลตผลตผลตาง ๆ กน เกดเปนอาชพ หรอชางฝมอเฉพาะอยางตามแขนงตาง ๆ เชน การทำาภาชนะดนเผา ทอผา โลหกรรม กสกรรม ฯลฯ นอกจากนนกมการกำาหนดระเบยบของกลมชน ระเบยบพธกรรม ความเชอทางศาสนา และแบบแผนทางวฒนธรรม ซงซบซอนมากมาย ทเหนไดชดเจนทสดกคอพธกรรมในการฝงศพของชมชนโบราณสมยน ซงมแบบแผนตาง ๆ เชน ลกษณะการฝง ทศทางการฝง และสงของทฝงรวมกบศพ โดยเฉพาะประการหลงนนรพบวาศพแตละศพแตละหลมจะมสงของเครองใช และอาหารฝงรวมกนซงมจำานวนไมเทากน ทงนอาจแสดงใหเหนวามการแบงระบบชนชนกนมาแลวตงแตในสมยนพนฐานทางสงคมของชมชนในสมยนนนขนอยกบ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 6
องคประกอบสำาคญ 4 ประการ คอ การเพาะปลก การเลยงสตว โลหกรรม และการคาขายแลกเปลยนสงของระหวางชมชนตาง ๆ
ในดานการเพาะปลก ซงมพชหลกไดแก ขาว นน ประมาณไดวาในระยะตนของสมยสงคมกสกรรมคอ ในราว 5,600 - 3,600 ปมาแลว มการปลกขาวแบบเลอนลอย จนเมอถงตอนปลายคอในราว 3,600 - 2,000 ปมาแลว จงเปลยนมาเปนการเพาะปลกแบบมการเกบกกนำา โดยมความและเครองมอเหลกเปนเครองทนแรง อยางไรกตามเรายงไมทราบแนชดวาการเพาะปลกขาวดงกลาวจะมการปกดำาตนกลาหรอใชวธหวานเมลดกนแน และจากการศกษาเทาทผานมาทำาใหเราสรปไดวาอสานนาจะเปนแหงแรกในเอเชยอาคเนยทปลกขาว ทงนโดยทไมไดรบแบบแผนมาจากทางตะวนออกกลางหรอจนอยางทเขาใจกนมาแตเดม
ในดานการเลยงสตวนน จากการวเคราะหของผเชยวชาญทางดานกระดกสตวทำาใหเราสรปไดอยางแนนอนวาชมชนอสานโบราณมการเลยงวว และหมมาตงแตเมอกวา 5,000 ปมาแลว สวนควายและหมานนมการเลยงในสมยตอมา กลาวคอหมาเปนสตวเลยงทถกนำามาจากทอน และควายนนพบหลกฐานวามการเลยงเปนสตวใชงานในแถบนเมอราว 3,600 - 2,500 ปมาแลว ซงสำาหรบควายนนกลาวไดวาเปนตวการสำาคญททำาใหเกดการเปลยนแปลงทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรมของกลมชนในบรเวณนโดยสนเชง
ทางดานโลหกรรมนน พบวาอายสำารดทพบในอสานนนมอายอยในราว 5,000 - 3,000 ปมาแลว ซงนบวาเกาทสดในเอเชยอาคเนย และเครองมอเหลกทพบอสานกมอยในราว 3,600 - 2,500 ปมาแลว ซงนบวาเกาทสดในประเทศไทยในประเทศไทย ในบางแหง เชนทแหลงโบราณคดบานเชยง จงหวดอดรธาน กยงเกากวาอายของเครงมอสำารดทใชเทคนคแบบเดยวกนทพบในแถบตะวนออกกลาง
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 7
การตดตอและแลกเปลยนสนคากบชมชนอน ๆ ของชมชนอสานในสมยนกมมาแลวนบเปนพน ๆ ป โดยทชมชนในแถบนมผลผลตทสำาคญทสำาคญไดแก เกลอสนเธาวซงอสานเปนแหลงเกลอขนาดใหญ สวนของทถกนำามาจากชมชนอนเทาทพบพบจากการสำารวจและขดคนแหลงโบราณคดตาง ๆ ในภาคอสานกพบวามแรบางอยาง ลกปดและแกว ลกปดหอยมอเสอ โดยเฉพาะลกปดแกวและหนสตาง ๆ นน แสดงใหเหนวาในชวงเวลาสงคมกสกรรมตอนปลายนน ชมชนในแถบนไดมการตดตอกบกลมชนทรบวฒนธรรมอนเดยอนถอไดวาการตดตอคาขายแลกเปลยนสนคาเหลานไดขยายตวออกไปนอกประเทศแลวสวนการกำาหนดอายอายของชมชนในสงคมกสกรรมในอสานนน ประมาณกนวาเรมขนเมอราว 5,600 ปมาแลว และสนสดลงเมอราว 2,000 ปมาแลว หลงจากนไปชมชนในภาคอสานกไดพฒนาตนเองและขยายตวเขาสการเปนสงคมเมองตอไป
จากหลกฐานการขดคนทางโบราณคดในบรเวณแองสกลนคร พบวามการอยอาศยของผคนทเกาสดมาแลวตงแตสมยกอนประวตศาสตร ในยคหน ตอเนองมาถงยคสำารด และยคเหลก มศนยกลางอยท บานเชยง บานนาด อำาเภอหนองหาน จงหวดอดรธาน ซงนกโบราณคดไดขดคนระหวางป พ.ศ. 2513 – 2514 พบวาโครงกระดกของคนยคกอนประวตศาสตรเหลาน มอายไมนอยกวาประมาณ 5,600 – 1,000 ปทผานมา ประกอบกบผลการศกษาจากการขดคนแหลงโบราณคดอกหลายๆแหลงในบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ทำาใหทราบไดวามผคนอยอาศยในภาคอสานมาแลวไมนอยกวา 10,000 ปทผานแลว ซงถอวาเปนชมชนทเกาแกทสดแหงหนงในสมยกอนประวตศาสตร ในเขตภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ความโดดเดนของแหลงโบราณคดบานเชยง คอการขดพบหลกฐานเครองใชในการดำารงชวต ไดแกภาชนะเครองป นดนเผาเนอหยาบหลายลกษณะ มทงชนดผวเรยบ ผวหยาบ ลายขดขด ลายเชอกทาบและชนดเขยนส ซงถอวาเปนภาชนะทใชใสอาหารใหผตายในพธกรรมฝงศพ นอกจากน
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 8
ยงพบเครองมอ เครองใชทเปลยนจากการใชหน มาเปนเครองมอโลหะ ความเจรญทเรยกวาวฒนธรรมบานเชยงนน เกดในชมชนระดบหมบาน ซงมเครอขายสมพนธกนกบชมชนสมยกอนประวตศาสตรหลายแหงในดนแดนภาคอสาน และยงมการตดตอกบชมชนในเขตยนนานทางตอนใตของจน และเวยดนาม ซงมความรในเรองโลหะวทยาเปนอยางด จงทำาใหชมชนเหลานสามารถผลตและพฒนาเทคโนโลยดานโลหะวทยารวมสมยกน
1. อารยธรรมอสานสมยกอนประวตศาสตรจากการศกษาทางโบราณคดพบวา ในอาณาบรเวณภาคตะวน
ออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานนน ไดพบหลกฐานประเภทโบราณวตถทเปนรองรอยพฒนาการทางสงคมวฒนธรรมของผคนมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร ในชวงเวลาประมาณไมนอยกวา 15,000 ปทผานมา การตงถนฐานของคนสมยกอนประวตศาสตรในภาคอสานในชวงแรกๆ นน เปนการอยอาศยตามเพงผาหรอถำาทมอากาศถายเทได โดยเลอกอยอาศยในบรเวณทอยใกลแหลงนำาทแวดลอมดวยปาไม ซงเปนพนททเหมาะกบพฤตกรรมการดำาเนนชวตในลกษณะสงคมแบบนายพรานหรอสงคมเรรอน มการลาสตวและเกบพชพนธจากปาทมอยตามธรรมชาตเพอการบรโภค อกทงยงมการผลตเครองมอเครองใชจากหนกรวดแมนำาทนำามากะเทาะเปนเครองมอหน เพอใชในการสบ การตด ดงทไดพบเครองมอหนกะเทาะอยตามบรเวณรมฝงแมนำาโขง ทอำาเภอเชยงคาน จงหวดเลย รวมทงทพบจากแหลงโบราณคดนายกองศนย อำาเภอดอนตาล จงหวดมกดาหาร
ในชวงระยะเวลาตอมา เปนชวงทคนสมยกอนประวตศาสตรพฒนาเขาสความเปนสงคมเกษตรกรรม เมอประมาณ 5,600 ปทผานมา คนสมยกอนประวตศาสตรในภาคอสานรจกทำาการเพาะปลก โดยเฉพาะการปลกขาว การเลยงสตวทงเพอการใชงานและเพอใชเปนอาหาร ผคนเรมตงถนฐานอยอาศยรวมเปนกลมอยางถาวร โดยเฉพาะการตงถนฐานอยอาศยในบรเวณใกลแมนำา อกทงยงรจกการหลอโลหะทง
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 9
ประเภทโลหะสำารดและเหลก เพอใชเปนอาวธ เครองมอเครองใช เปนเครองรางของขลง รวมทงใชเปนเครองประดบรางกาย ถงแมวาคนกอนประวตศาสตรในสงคมเกษตรกรรมรจกการผลตอาหาร โดยเฉพาะการเพาะปลก เลยงสตวแลว แตการลาสตวและการเกบพชผลตามธรรมชาตกยงคงมอยการทคนกอนประวตศาสตรในภาคอสานรจกการเพาะปลก รจกการเลยงสตวนน ถอไดวาเปนการปฏวตทางวฒนธรรมครงสำาคญของมนษยชาต เพราะทงการเพาะปลกและการเลยงสตวคอปฏบตการดานการเกษตรกรรมอยางสมบรณแบบและเปนพฤตกรรมทเกดขนภายใตความรวมมอของคนหลายๆ คน นนหมายถงการเรมตนของการพฒนาวถชวตไปสการเปนสงคมเมองตอไป
จนถงชวงเวลาประมาณ 2,500 ปทผานมา ภายใตระบบสงคมวฒนธรรมแบบสงคมเกษตรกรรม คนสมยกอนประวตศาสตรมการเดนทางตดตอแสวงหาแหลงทรพยากรตามความตองการ เชน เกลอ และโลหะประเภทตางๆ รวมทงรตนชาต จากแหลงชมชนใกลเคยงและดนแดนทหางไกล ดงทไดพบเปลอกหอยทะเล และลกปดทผลตจากหนสชนดตางๆ ทไดมาจากดนแดนทหางไกล เชน การพบหน อาเกต (Agate) หนคารเนเรยล (Carnelian) และลกปดแกวสตางๆ ทพบจากแหลงโบราณคดเมองเสมา อำาเภอสงเนน จงหวดนครราชสมา ซงหนดงกลาวนนไมเคยมพบแหลงกำาเนดตามธรรมชาตในประเทศไทย แตมพบอยในแถบตะวนออกกลางและในแถบเอเชยใต โดยเฉพาะทอนเดย
ในขณะเดยวกนคนสมยกอนประวตศาสตรยงมภมปญญาในการประดษฐคดคนสงของเครองใชตางๆ เพอเปนสงอำานวยความสะดวกในการดำารงชวต เชน การทำาเครองป นดนเผา การทอผา ทงผาไหมและผาฝาย และทสำาคญคอความสามารถในดานเทคโนโลยโลหกรรม โดยรจกการนำาโลหะตางๆ จากใตชนดนมาถลงและผลตเปนอาวธ เครองมอเครองใช ตงแตเมอประมาณ 4,000 ปทผานมา
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 10
ในสวนของความเชอของคนสมยกอนประวตศาสตรนน ถงแมวาคนในสงคมกอนประวตศาสตรยงไมมศาสนา แตกมความเชอในอำานาจลกลบเหนอธรรมชาต อกทงยงมความเชอเกยวกบโลกหลงความตาย หรอโลกหนา ดงทเหนไดจากรองรอยโบราณวตถทฝงไวรวมกบศพในลกษณะของการอทศใหแกผตาย ภายใตจนตนาการวาใหผตายนำาไปใชในโลกหนาหรอโลกหลง ความตาย
คนสมยกอนประวตศาสตรรจกการผลตเครองมอโลหะในชวงระยะเวลาตอมาอกประมาณ 500 ป คอ ราว 2,500 ปท
ผานมา ศนยกลางการผลตซงเนนเรองเหลกและการผลตเกลอไดเกดขนในบรเวณแองโคราชและลมนำาสงครามแถบสกลนคร ทำาใหผคนในชมชนบานเชยงเคลอนยาย สวนหนงไปสแองโคราช และสวนหนงเคลอนยายไปอยบรเวณลมนำาระหวางหวยยาม กบหวยปลาหาง ในเขตบานสรางด บานโนนเรอ บานดอนเของ ในเขตอำาเภอสวางแดนดน และในเวลาตอมากกระจายเขาสพนทรอบ ๆ บรเวณหนองหานหลวง สกลนคร ดงปรากฏหลกฐานภาชนะเครองป นดนเผา เปนรปแบบวฒนธรรมบานเชยงตอนปลาย ในหมบานหลายแหงรอบ ๆ หนองหานสกลนคร ซงจดเปนชมชนสมยกอนประวตศาสตรตอนปลาย หรอยคสำารด - เหลก
ในชวงเวลา 3000 ป จนถง 2500 ปทผานมา มผคนอพยพเคลอนยายลงมาจากจนตอนใตแถบยนนาน และเวยดนามตอนเหนอ เขามาในแองสกลนครและแองโคราช ทำาใหประชากรในภาคอสานเพมขนอยางมาก เหตการณดงกลาวเกดขนนบตงแตราชวงศฮนเปนตนมา ประกอบกบการเคลอนยายของผคนบางสวน ทไปมาหาสกนระหวางชมชนในบรเวณแองโคราชและในบรเวณแองสกลนคร การเคลอนยายของผคนเขาสแหลงทรพยากรแรเหลก ตามเขตลมนำาสงครามตอนบน โดยไดพบแหลงชมชนทเปนแหลงผลตเครองมอเหลกหลายแหงในเขตจงหวด
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 11
สกลนคร อกทงยงมผพบโครงกระดกมนษย เครองประดบสำารด ลกปดแกว เครองมอเหลก ภาชนะเขยนส และภาชนะลายเชอกทาบทชบนำาโคลนสแดงเปนสวนใหญ ซงถอไดวาเปนยคเหลกตอนปลายแลว
จากการศกษาโดย ศาสตราจารยพเศษศรศกร วลลโภดม และ ดร.พรชย สจต พบวาเทคโนโลยเกยวกบเหลกนน เรมขนเมอประมาณไมนอยกวา 2400 ปทผานมา พรอมๆกนนนกมการผลตเกลอ ผลจากการเปลยนแปลงทางการผลต โดยเฉพาะการถลงเหลก และการผลตเกลอซงตองใชกำาลงคนทำางานรวมกน ทำาใหชมชนขยายมขนาดใหญขน มผคนหนาแนนขน จงมความจำาเปนทจะตองมการสรางคนำาและคนดนลอมรอบชมชน เพอกกเกบนำาไวใชอปโภคบรโภคในฤดแลงนอกจากนคนำาและคนดนยงชวยในการปองกนการบกรกของศตรไดอกดวย
สมยกอนประวตศาสตรยคเหลกเปนชวงทชมชนอาศยพนทราบทำาการเกษตรกรรม ปลกขาวเลยงสตวไวใชงาน แมวาชมชนเหลานจะอาศยทราบทำาการเพาะปลก แตดวยระบบความเชอและเพอความปลอดภย ทำาใหเกดชมชนในทสงตามบรเวณเทอกเขาภพาน เกดศลปะถำาทมทงการขดเขยนหรอการเซาะรองลงในแผนหนทราย และภาพเขยนสตามเพงผา หรอบนผนงถำา ซงสวนใหญอยในเทอกเขาภพานทงสน
ยคเหลกจงเปนยคสำาคญทเปนรากฐานของการเปลยนแปลงวถชวตชมชนเขาสการผลตเครองมอเหลกทมคณภาพคงทนกวาสำารด และสามารถใชเปนเครองมอในการหาทรพยากร ธรรมชาตโดยงาย
คนสมยกอนประวตศาสตรรจกการผลตเกลอแหลงทรพยากรธรรมชาตเปนปจจยสำาคญ ททำาใหเกดการดงดด
ผคนใหเคลอนยายเขาสบรเวณภมภาคอสาน และเกดการเปลยนแปลงขนาดของชมชนหมบานมาตงแตสมยโบราณไมนอยกวา 3000 ปกอนพทธศกราช หรอเมอประมาณ 3,000 ปทผานมาแลว ในชวงเวลาตอ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 12
มา ทรพยากร ธรรมชาตอกอยางหนงทดงดดความสนใจประชากรใหเขามาตงบานเรอนอยอาศยในเขตเมองสกลนคร ตอเนองมาจากการผลตเครองมอเครองใชดวยโลหะเหลก คอ เกลอ ซงเปนสงทจำาเปนตอการดำารงชวต โดยมเฉพาะ
พนทบางแหงเทานนทเปนชนเกลออยใตดนจำานวนมาก มไดมการพบทวไปภาคอสาน
จากการสำารวจของนกโบราณคดในชวงป พ.ศ. 2538 – 2539 พบวาบรเวณระหวางพนทในเขตทลำานำายามไหลลงลำานำาสงคราม และนำาอน ในเขตอำาเภอนาหวา จงหวดนครพนม และอำาเภออากาศอำานวย จงหวดสกลนคร มโพนเกลอซงเกดจากการทบถมภาชนะดนเผาทใชในการตมเกลอกองสมกนเปนโพนขนาดใหญถง 9 แหง สภาพพนทเหลานเปนพนทดนเคมจด บางแหงมนำาเกลอใตดนพขนมา แตในปจจบนชาวบานยงไดตกเกลอไปตมผลตเกลอขายเปนรายไดในชวงฤดแลง
อยางไรกตามเศษภาชนะเครองป นดนเผาลายเชอกทาบแบบบานเชยงทพบบรเวณน นาจะเปนหลกฐานสำาคญทจะบอกไดวาพนทบรเวณนนาจะเปนชมชนโบราณสมยกอนประวตศาสตร ประกอบกบเศษภาชนะเครองป นดนเผาซงเปนสวนหนงของหมอบรรจเกลออนเปนหลกฐานทแสดงถงกรรมวธการตมเกลอ เชนเดยวกบทพบในแองโคราช ทผลตเกลอสงออกไปจำาหนายยงบรเวณชมชนเขมรโบราณหรออาณาจกรเจนละบก ไมแตกตางไปจากเกลอจากแองโคราชซงมการผลตสงไปขายถงอาณาจกรเขมรโบราณอยางตอเนอง มาจนถงสมยทวารวดและสมยลพบรซงเปนสมยวฒนธรรมเขมรทพบในประเทศไทย
ศลปะถำา : พนทศกดสทธของคนสมยกอนประวตศาสตรมนษยมความเชออนเกดจากศรทธามาเปนเวลาชานานมาทกยค
ทกสมย ศลปะถำาทเกดจากชมชนยคกอนประวตศาสตร กอนทพทธศาสนาเขามาอาจเชอในระบบภตผ วญญาณ ดวงอาทตย ดวงจนทร ดวงดาว รวมถงคตในการสรางความอดมสมบรณของเผาพนธ และ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 13
พชพนธธญญาหาร สงเหลานไดรบการถายทอดออกมาในลกษณะของศลปะถำา การพบแหลงศลปะถำาทอยตามภเขาหลายๆแหงในภาคอสาน ซงมทงประเภทภาพเขยนสลงบนเพงผา หรอบนผนงถำา และการขดขดเซาะเปนรองบนพนผนงถำาใหเปนภาพตามตองการ เชนภาพเขยนสทผาผกหวาน หรอถำาผกหวาน ทอยในเขตบานภตะคาม ตำาบลทาศลา อำาเภอสองดาว จงหวดสกลนคร ภาพทเกดจากการสลกหรอเซาะเปนรองลกทถำาผาลาย ภผายนตซงเปนสวนหนงของเทอกเขาภพาน ทบานนาผาง ตำาบลกกปลาซว ในเขตอำาเภอเมอง สกลนคร ภาพเขยนสบนผนงถำา ทถำาฝามอแดง ถำาตนแดง อยทภอางบก บานสมปอย ตำาบลนาสนวน อำาเภอเมอง จงหวดมกดาหาร ภาพเขยนสทผาแตม อำาเภอโขงเจยม จงหวดอบลราชธาน จากการศกษาทางโบราณคดทราบไดวาผทสรางภาพเหลานนคอคนสมยกอนประวตศาสตร ทมวถชวตเปนแบบสงคมเกษตรกรรม มอายอยในชวงประมาณ 2,000 – 3,000 ปทผานมา
ภาพเหลานมลกษณะเชนเดยวกนกบภาพเขยนสสมยกอนประวตศาสตรอกหลายๆแหงทมพบในประเทศไทย รวมทงทมพบในภาคอสาน คอมลกษณะรปแบบเปนภาพกงนามธรรมและเปนรปสญลกษณ ทำาใหเปนการยากทจะอธบายหรอตความไดวาภาพเหลานนเปนภาพอะไร หรอมความหมายเปนเปนอยางไร เพยงแตอาจจะบอกไดแตโดยสงเขปเทานนวาภาพนน มลกษณะเปนลายเสน เปนลายเรขาคณต อาจเปนภาพคน ภาพสตว ภาพพธกรรม ฯลฯ แตในอดตภาพเหลานยอมมความสำาคญ และเปนทรบรสอความหมายกนไดในสงคมหรอกลมคนทเปนเจาของวฒนธรรมทเปนผประดษฐสรางภาพเหลานน ศาสตราจารยชน อยด ผเชยวชาญโบราณคดสมยกอนประวตศาสตร ไดเคยอธบายไวเปนแนวทางในเบองตนวา ภาพทคนสมยกอนประวตศาสตรสรางขนนน อาจมวตถประสงคหลายประการ หรอเพอจดประสงคอยางใดอยางหนงเปนการเฉพาะนอกเหนอไปจากทจะเปนผลงานการสรางสรรคศลปกรรมมเปนสามญโดยทวไป เชน อาจ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 14
เปนการบนทกเหตการณพเศษทนาจดจำา หรอเพอพธกรรมทเกยวของกบชวตและชมชน หรออาจเปนตวแทนของความคดทจะสอสารหรอสงผานใหผอนรบรได ผอนในทนอาจหมายถงจนตนาการของผคนทอยในยคสมยเดยวกนนน วาอาจหมายถงอำานาจเหนอธรรมชาตตามความเชอของคนสมยกอนประวตศาสตรทนาจะเชอวามพลงหรอมอทธพลตอชวตและสงคมของพวกเขา ซงอาจจะหมายถงภตผ สงศกดสทธ จงมการเขยนภาพเพอใชเปนสอสญลกษณอยางหนงในการประกอบพธกรรม ทงนเพอหวงผลในการดำารงชวตไดอยางปลอดภย การอยอยางมความสข และมความอดมสมบรณ
ในทนจงกลาวไดวา ถำาหรอเพงผาทมรองรอยภาพเขยนสหรอถาพทเกดจากการขดขด จงมความหมายทเปนจนตภาพของคนสมยกอนประวตศาสตรในชวงระยะเวลาทมการสรางภาพเหลานนวา ถำาหรอเพงผานนคออาณาบรเวณทเปนพนทศกดสทธประจำาชมชน หรอเปนพนททเชอวามอำานาจสงศกดสทธเปนผควบคมครอบครองอย รวมไปถงการเปนพนททเปนศนยกลางในการประกอบพธกรรมศกดสทธตามความเชอของกลมคนสมยกอนประวตศาสตรทอาศยอยในบรเวณใกลเคยงนนเมอมคนกลมใหมเขามาพบเหนภาพศลปะถำาทคนสมยกอนประวตศาสตรเคยสรางไวในอดต เมอประมาณไมนอยกวา 2,000 ปทผานมา กอาจจนตนาการเปนเรองราวใหสอดคลองกบความเชอของตน จงมการเลาขานกนตอกนมาเปนวรรณกรรมมขปาถะ และวรรณกรรมลายลกษณขน ดงเชนเรองทเกยวกบภาพสลกทถำาภผายนต สกลนคร ทชาวบานเชอวาถำาภผายนตนนเปนพนทศกดสทธซงเปนทอยของผทใหคณ เพอดแลคมครองผคนทนบถอ
ผคนอสานพฒนาเปนสงคมเมองเมอถงราวพทธศตวรรษท 5 หรอเมอประมาณ 2,000 ปท
ผานมา ชมชนในสงคมเกษตรกรรมบางแหง ไดมการพฒนาตนเองขนมาจนเปนชมชนขนาดใหญมากกวาแหลงชมชน อน ๆ ในสมยนมการ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 15
กอสรางคนดนและคนำาลอมรอบแหลงทอยอาศยของตน ซงเปนการเรมตนเขาสยคสงคมเมองของดนแดนทางแถบน สาเหตของการพฒนาเชนนคงจะเกดมาจากการเพมจำานวนของประชากร ความเจรญทางเทคโนโลยซงมมากขน และการไดตดตอกบอารยธรรมทสงกวาจากภายนอก เชน อารยธรรมอนเดย การไดรบอารยธรรมนเปนไปในหลาย ๆ ดาน เชน การตดตอคาขาย การรบความรทางวทยาการ และการรบคตความเชอทางศาสนาอนไดแก ศาสนาพทธ และพราหมณ เขามาแทนคตการนบถอภตผและบรรพบรษตามแบบเดม อนงมผใหขอสงเกตวาในระหวางระยะเวลาประมาณพทศตวรรษท 5 - 15 นน บรเวณแถบภาคอสานโดยเฉพาะในแถบทราบลมแมนำามลอาจตงอยบนเสนทางการคาทสำาคญระหวางจนและอนเดย สวนบรเวณทางตอนใตคอบรเวณแองโคราชนนชมชนขนาดใหญไดกอตงขนหลงพทธศตวรรษท 15
ทงนในขอทวาชมชนในแถบนไดรบเอาวฒนธรรมอนเดยเขามานน เปนการรบเอาเขามาโดยทชมชนเหลานมความเจรญกาวหนาทงในทางวฒนธรรมและเทคโนโลยอยางสงอยกอนแลว ดงจะเหนไดจากความรในทางเกษตรกรรม โลหกรรม และเทคโนโลยดานอน ๆ ซงชมชนอสานมมาแลวตงแตสมยสงคมกสกรรม คอเมอกอน 2,000 ปมาแลว การรบเอาแบบแผนทางวฒนธรรมบางอยางเขามาจงอยในรปทเปนการเลอกสรรซงเหนวามประโยชนนำามาประยกตใช มใชการรบเอาวฒนธรรมเหลานนเขามาในสภาพทตนเปนคนปาเถอนไรอารยธรรม ดงทเคยเชอกนอยางแพรหลายตามแนวคดของนกโบราณคดและนกประวตศาสตรตะวนตกแตอยางใด
การกอตงเมองตาง ๆ ในอสานนนเปนไปอยางรวดเรว จนมจำานวนเมองโบราณแพรกระจายกนอยอยางมากมาย เทาทไดมการศกษาคนควาเรองเมองโบราณในอสานในขณะนนน พบวาบรเวณแถบนมเมองโบราณอยดวยกนทงสนมากกวา 200 เมอง และพบขอสงเกตวาเมองโบราณเหลานจะมจำานวนหนาแนนมากในเขตลมแมนำาช
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 16
และมลในอสานตอนใต สวนในอสานตอนเหนอนนมจำานวนเมองโบราณอยในหลายพนทเชนกน
ชมชนโบราณในสมยนมการทำานาเกลอ รจกทำาเครองมอเหลกสำารด แตพนฐานทางเศรษฐกจทสำาคญทสดกคอ การปลกขาวและเลยงสตว การตงเมองกคงอยในสภาพทเปนการตงศนยกลางการปกครองอยทามกลางชมชนเกษตรกรรม กลาวคอ ในตวเมองคงมผอาศยเฉพาะชนชนปกครอง ขนนาง นกบวช พอคา และชางฝมอบางประเภทเทานน ประชากรสวนมากคงกระจายออกไปทำาการเกษตรตามหมบานโดยรอบแลวสงผลผลตเขาไปในเมอง
สภาพทางสงคมของชมชนในสมยนเปนสงคมทมการแบงแยกชนชนกนแลวอยางแนนอน คอแบงเปนกลมผปกครอง นกบวช พอคา เกษตรกร ชางฝมอ ฯลฯ อยางไรกตามสงคมเมองในยคแรก ๆ นนแมจะมความเหลอมลำาทางอำานาจและฐานะทางเศรษฐกจ แตกคงไมเปนไปอยางรนแรงเดนชดมากนก กลาวคอ ฐานะของหวหนากลมชนเหลานคงจะอยในสภาพชาวบานมากกวาจะเปนกษตรยอยางในสมยศกดนา ฐานะทางสงคมเหลานจะเหนชดเจนขนในยคหลง ๆ ของสมยสงคมเมอง คอ เมอในราวพทธศตวรรษท 12 - 13 เปนตนมา ซงมวฒนธรรมมอญและเขมรแพรหลายเขามาในดนแดนแถบน
2. อารยธรรมอสานสมยทวารวดกลมชนทใชภาษามอญหรอทรจกกนในชอทางสงคมวฒนธรรมวา
วฒนธรรมแบบทวารวด นนไดเรมขยายแผอทธพลทางวฒนธรรมของตนจนเขามาเจรญรงเรองในดนแดนแถบนในราวพทธศตวรรษท 13 โดยเขามาเจรญรงเรองในบรเวณภาคเหนอตอนลางแถบเมองศรเทพ จงหวดเพชรบรณ จากนนกแพรเขามาสบรเวณทราบสงโคราช จนในราว พทธศตวรรษท 14 กรงเรองในแถบลมแมนำาช หลกฐานทแสดงใหเหนถงอทธพลทางวฒนธรรมของกลมชนนทไดแพรขยายเขามาจนเปนสวนสำาคญในวฒนธรรมของกลมชนอสานโบราณ ไดแก ศลปกรรม โบราณวตถ โบราณสถาน และทสำาคญททำาใหเราทราบถง
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 17
เรองราวตาง ๆ และอายสมยไดดทสด ไดแกศลาจารกตางๆ ดงทมการคนพบศลาจารกภาษามอญในภาคอสานจำานวนไมนอย
วฒนธรรมสมยทวาราวด เขามาเจรญรงเรองในอสานเปนอยางมากนนม 2 เขตพนทใหญ ๆ คอ บรเวณตอนกลางของลมแมนำามล ในเขตจงหวดบรรมยและนครราชสมา ซงพบวาบรเวณนชมชนอสานโบราณไดมการนบถอศาสนาพทธและรบวฒนธรรมมอญมาแลวตงแตราวพทธศตวรรษท 12 - 13 สวนอกเขตหนงอยในบรเวณลมแมนำาช ในเขตจงหวดชยภม ขอนแกน อดรธาน กาฬสนธ มหาสารคาม รอยเอด และยโสธร โดยเฉพาะในเขตหลงนนพบสงทนาสนใจวาในระยะแรกๆเปนเขตทปลอดจากวฒนธรรมเขมรจนกระทงถงสมยพทธศตวรรษท 15 - 16 จงปรากฏรองรอยโบราณวตถสถานทเนองในวฒนธรรมแบบเขมร
วฒนธรรมทวารวดเปนวฒนธรรมทไดรบอทธพลจากการตดตอกบประเทศอนเดยมาตงแตเมอประมาณพทธศตวรรษท 10 แลวพฒนาการขนเปนบานเมองในดนแดนประเทศไทยมาตงแตประมาณพทธศตวรรษท 12 เปนตนมา โดยทบานเมองเหลานเคยเปนชมชนทมวฒนธรรมดงเดมมาตงแตสมยกอนประวตศาสตรในชวงยคโลหะตอนปลายมาแลวเปนสวนใหญ
จากหลกฐานทางโบราณคด สามารถยนยนไดวาระวางพทธศตวรรษท 12-16 บานเมองในภาคอสานมความเจรญขนมากแลว โดยเฉพาะอยางยงความเจรญทางวฒนธรรมดานการศาสนา ซงมการรบวฒนธรรมดานศาสนา การปกครองตลอดจนประเพณบางอยางจากอนเดยทแพรหลายผานทางภาคใตของเวยดนามแถบเมองออกแกว และเขมรขนไปตามลำาโขงทางหนง และอกทางหนงผานทางภาคกลางในบรเวณทราบลมแมนำาเจาพระยาแถบเมองอทอง เมองคบว เมองนครปฐม และเมอง นครชยศร เสนทางการแพรเขามาของวฒนธรรมสมยทวารวดทเขามายงภาคอสานม 2 เสนทาง คอ ผานชองเขาในเขตเทอกเขาเพชรบรณ แถบลำานารายณ ชยบาดาล ในเขต
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 18
จงหวดลพบร เขาสลำานำามล ลำานำาช ทำาใหอทธพลทวาราวดแพรไปยงเขตนครราชสมา ชยภม ขอนแกน มหาสารคาม กาฬสนธ และสกลนคร อกเสนทางหนงผานทางดานชองเขาพนมดงรก ดานตาพระยา อรญประเทศเขาสลำานำามลทางดานจงหวดบรรมย หลกฐานทางโบราณคดทงประเภทโบราณวตถสถาน เชน พระพมพดนเผา พระพทธรป สถปเจดย รวมทงเสมาหน และศลาจารก ทมพบจากแหลงโบราณคดในวฒนธรรมสมยทวารวดนน สวนใหญเปนโบราณวตถสถานทสรางขนเนองในพทธศาสนานกาย เถรวาท จากหลกฐานดงกลาวนน ทำาใหอธบายไดวาชมชนในสมยทวารวดมพทธศาสนานกายเถรวาทเปนศาสนาหลกของชมชน
เนองจากในชวงทอทธพลวฒนธรรมแบบทวารวดเจรญขนในประเทศไทยนน ในชวงตงแตพทธศตวรรษท 15-16 เปนชวงทอทธพลศลปวฒนธรรมแบบเขมรจากเมองพระนครแหงอาณาจกรกมพชาโบราณ กเผยแพรอทธพลเขามาถงในบรเวณภาคอสานดวย จงทำาใหเกดการผสมผสานระหวางวฒนธรรมแบบทวารวดกบวฒนธรรมแบบเขมร ดงทเหนไดจากการปรากฏรปเคารพตามคตในพทธศาสนานกายมหายานในศลปกรรมแบบทวารวด ซงเปนรปเคารพทนยมในวฒนธรรมแบบเขมร เชน ประตมากรรมสำารดรปพระโพธสตวทพบจากปราสาทลมธม อำาแภอลำาปลายมาศ จงหวดบรรมย
ทางดานรปแบบของศลปะโบราณวตถสถานทสรางขนในวฒนธรรมแบบทวารวด แบงออกไดตามลกษณะรปแบบเปน 3 กลม คอ กลมแรก มอายราวพทธศตวรรษท 11-13 เปนชวงทศลปกรรมแบบทวารวดไดรบอทธพลจากศลปะอนเดยแบบคปตะและหลงคปตะ ซงสวนใหญเปนศาสนวตถทสรางขนตามคตในพทธศาสนานกายเถรวาท กลมทสองมอายระหวางราวพทธศตวรรษ 13-16 สวนใหญเปนศลปะโบราณวตถสถานทสรางขนตามคตในพทธศาสนา นกายมหายาน ทแพรเขามาในบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย ประตมากรรมรปเคารพจงเปนไปตามคตมหายานดงทม
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 19
การขดคนพบรปพระโพธสตวไดเปนจำานวนมากในหลายพนท และกลมทสาม มอายระหวางพทธศตวรรษท 15 -18 ศลปะโบราณวตถสถานในชวงนมลกษณะของการผสมผสานกบศลปะโบราณวตถสถานทเคยมอยแลวในทองถน เชน รปแบบการสรางเสมาหนในภาคอสาน ซงกลายเปนเอกลกษณของศลปวฒนธรรมทวารวดแบบทองถนภาคอสาน
เสมาหน : ศลาศกดสทธทเปนสญลกษณของการบชาพระบรมสารรกธาต
ในเขตภาคอสาน ไดพบวามแผนหนทสลกใหเปนรปทรงทมลกษณะเปนเสมาหนอยในหลายพนท เชน บรเวณวดพระธาตเชงชม รมฝงหนองหานหลวง ในเขตอำาเภอเมอง จงหวดสกลนคร ทบรเวณพระธาตพนม อำาเภอธาตพนม จงหวดนครพนม ทอำาเภอหวตะพาน จงหวดอำานาจเจรญ รวมทงเสมาหนทพบในเขตจงหวดยโสธร มกดาหาร และอบลราชธาน รวมไปถงเสมาหนทพบในแขวงสะหวนเขต ประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว เสมาหนทพบในแถบนสวนใหญ สลกเปนรปสถปเจดยทมลกษณะคลายหมอนำาทมยอดเปนรปกรวยแหลมประดบอยตรงกลางของแผนเสมาหน สวนทสลกเปนเปนภาพเลาเรองนนมพบคอนขางนอย เสมาหนบางหลกบงบอกวาเปนเสมาหนสมยทวารวดตอนปลาย ทงนโดยสงเกตจากลวดลายพนธพฤกษาประดบรปหมอนำาประกอบแกนกลางองคสถปจำาลอง ทมลวดลายประดบตกแตงวจตรเพมมากขนกวาเดม
ศาสตราจารยพเศษศรศกร วลลโภดม นกวชาการดานมานษยวทยาโบราณคด ผศกษาเรองเสมาหนมความเหนวา เสมาหนทสรางขนในวฒนธรรมสมยทวารวด ทมพบในหลายๆพนทในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย มจดมงหมายทางดานคตความเชอในการสรางอยางนอย 3 ประการ คอ ประการแรก เปนการกำาหนดเขตพนทศกดสทธในพทธศาสนา โดยการปกเสมาลอมรอบเขตพธกรรมทางพทธศาสนา ประการทสอง เปนการสรางขนเพออทศถวายเปน
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 20
พทธบชาในลกษณะของการสรางอานสงส แลวนำาไปปกไวในเขตพนทศกดสทธโดยลอมรอบเขตพธกรรมทางพทธศาสนา และประการทสาม เปนการสรางเสมาหนขนาดใหญเพอใหเสมาหนนนทำาหนาทเปนสญลกษณแทนพระมหาสถปเจดย หรอเปนสญลกษณของการอทศบชาพระบรมสารรกธาต ซงเปนคตแบบดงเดมทมการถอปฏบตอยางแพรหลายของชมชนในสมยทวารวด
คตนยมการนำาแทงหนมาสรางเปนใบเสมาเปนเอกลกษณทางวฒนธรรมทมพบในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย โดยเฉพาะสวนใหญเปนการพบในบรเวณเมองโบราณสมยทวารวด โดยเรมมาจากประเพณการปกหนตงในบรเวณพนทพเศษ หรอพนททกำาหนดวาเปนพนทศกดสทธมาตงแตสมยกอนประวตศาสตร จนถงราวพทธศตวรรษท 12 – 16 เมอชมชนสมยกอนประวตศาสตรพฒนามาสความเปนสงคมเมองสมยประวตศาสตรตอนตนในวฒนธรรมแบบทวารวดทมพทธศาสนาเปนแกนหลกของสงคม การสรางแทงศลาหรอใบเสมากยงคงเปนการกระทำาสบตอกนมา โดยนยมปกไวรอบเนนดน หรอปกไวรอบฐานสถปเจดยดงเชนทบรเวณเมองโบราณหลายๆแหงในจงหวดสกลนคร ลกษณะการปกแทงศลาหรอใบเสมาดงกลาว จงเปนการกระทำาเพอวตถประสงคทางศาสนา เปนการสรางสญลกษณของความเปนพนทศกดสทธใหสมผสไดทางกายภาพ ทนำาไปสการสรางจนตนาการวาบรเวณทมแทงศลาหรอเสมาหนทปกอยนนเปนสญลกษณทมความหมายของความเปนพนทศกดสทธ เปนพนทเพอการประกอบพธกรรม หรอในลกษณะของสญลกษณทสอความหมายวาบรเวณพนทนนเปนปรมณฑลศกดสทธ รวมถงมความหมายถงพนทบรสทธทควรแกการประกอบพธกรรมตามคตความเชอของผคนในสงคมอดตทผานมา ในขณะเดยวกนใบเสมาเองยงอาจเปนสญลกษณแทนผอบหรอสถปเจดยบรรจพระบรมสารรกธาตไดเชนกน ถงแมจะไมมพระบรมสารรกธาตบรรจไวแตอยางใด เหมอนดงเชนในสงคมของชาวพทธในอนเดยแตดงเดมทนำากลองหรอผอบเปลาบรรจเขาไวภายใน
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 21
องคสถปเจดยเพอใหเปนสญลกษณแทนพระบรมสารรกธาต โดยทำาใหสถปเจดยนนมสถานะวาเปนพระมหาธาตเจดย (Longhurs. 1979. 13 – 14) จากกรณดงกลาว จงทำาใหใบเสมาทพบอยในบรเวณเมองโบราณทสกลนครจงนาจะไดรบการสกการะบชาในสถานะทเปนศลาศกดสทธ อกทงยงสอความหมายวาเปนพระธาตเจดย ในลกษณะของรปสญลกษณแทนสถปเจดยบรรจพระบรมสารรกธาตจำาลอง ในขณะเดยวกนพนทบรเวณทมใบเสมาปกอยนนถอไดวาเปนพนทศกดสทธในจนตภาพของผคนในบรเวณชมชนนนอกดวย
3. อารยธรรมอสานสมยอทธพลแบบเขมรทพบในประเทศไทยกลมชนทไดแผอทธพลทางวฒนธรรมและการเมองของตนเขามา
สบรเวณน อกกลมหนงกคอกลมชนในวฒนธรรมเขมร ซงเชอกนวามชมชนระดบเมองหลายแหงในบรเวณภาคอสานไดรบอทธพลจากลมชนเขมรนมาตงแตพทธศตวรรษท 11 - 16 และยงพบหลกฐานดวยวา ในบรเวณลมแมนำาโขงและลมแมนำามล ในเขตจงหวดอบลราชธาน นครพนม ยโสธร รอยเอด ศรสะเกษ และสรนทร ไดรบอทธพลทางวฒนธรรมของกลมชนเขมรสมยกอนเมองพระนคร หรออาณาจกรเจนละตงแตราวพทธศตวรรษท 12 – 13
ในชวงเวลาประมาณพทธศตวรรษท 13 - 14 ดนแดนในแถบภาคอสานไดพฒนาจากสงคมเมองเขาสสงคมรฐ (City State) ในวฒนธรรมแบบเขมร ซงยงคงอยในสภาพทเมองตาง ๆ ทมจำานวนมากมายนนไดมความเจรญและมการขยายตวขนในดนแดนของอาณาจกรเจนละบก และอาณาจกร เจนละนำา จนเกดเปนรฐใหญขนมาแทน หลกฐานททำาใหเรากลาวไดเชนนกคอ ขอมลจากศลาจารก และบนทกจดหมายเหตของชาวจน ทกลาวถงรฐขนาดใหญในบรเวณภาคอสานในชางเวลาน เชน มลเทสะในจารกเกาะแกร ประเทศกมพชา เชอวาไดแกบรเวณลมแมนำามล ภมประในจารกทพบจากเมองออกแกว ประเทศกมพชา เชอไดวาคอบรเวณเมองพมาย อำาเภอพมาย จงหวดนครราชมา และ ศรจนาศะ หรอจานศประในจารกบออกา ซงพบทอำาเภอ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 22
สงเนน จงหวดนครราชสมา เชอวาคอบานเมองทอยในบรเวณภาคอสานตอนใต
เมอถงในราวพทธศตวรรษท 14 อาณาจกรเขมรไดรวมเขาเปนอนหนงอนเดยวกนในสมยพระเจาชยวรมนท 2 มการสถาปนาศนยกลางราชธาน ซงตงอยบรเวณเมองพระนคร (Angor) ทอยทางตอนเหนอของทะเลสาบเขมรใหเปนเมองหลวง ไดสถาปนา ลทธเทว“ราช และแพรขยายอทธพลทางวฒนธรรมและการเมองของตนไปสดน”แดนทเปนบานเมองใกลเคยง ในชวงเวลานเองทกระแสวฒนธรรมของเขมรไดเขามายงภาคอสานอยางมากมายทำาใหเกดการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม สภาพความเปนอยและการดำารงชวตของชมชนโบราณในทองถนน และนำาความเจรญทางเทคโนโลยเขามาดวย ดงจะเหนไดจากวธการการกอสรางผงเมอง ถนน การชลประทาน ฯลฯ เปนตน
ในราวตอนปลายพทธศตวรรษท 15 ดนแดนในภาคอสานโดยเฉพาะบรเวณลมแมนำามล กผนวกเขาเปนดนแดนสวนหนงของอาณาจกรเขมร โดยเชอวาเมองพมายคงจะสรางขนเพอใหเปนศนยกลางของอาณาจกรเขมรในดนแดนแถบน การทอาณาจกรเขมรกอตงศนยกลางทางการเมองและวฒนธรรมของตนนอกอาณาจกรเขมรอกแหงหนงน คงเปนเพราะตองการควบคมพนทการเพาะปลกขาวและการผลตเกลอ
จากการศกษาของนกโบราณคดโดยพจารณาจากขอมลประเภทโบราณวตถสถาน ทำาใหทราบไดวาชมชนโบราณในภาคอสานมความสมพนธกบอาณาจกรเขมรโบราณ ซงมศนยกลางอยทเมองพระนคร (ปจจบนคอเมองเสยมเรยบ) มาไมนอยกวาตงแตชวงตนพทธศตวรรษท 12 ตอเนองมาจนถงประมาณพทธศตวรรษท 18 โดยไดรบอทธพลทงทางดานสงคม การเมอง การปกครอง รวมทงทางดานศลปวฒนธรรมมาปรบผสมผสานกบความเปนพนบานพนเมอง จงสงผลใหพนทภาคตะวนออกเฉยงเหนอหรอภาคอสานในชวงระยะเวลาดงกลาวมแบบแผนทเปนไปตามแบบอยางวฒนธรรมแบบเขมร สงทเหน
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 23
ไดอยางเปนรปธรรมเปนมรดกตกทอดมาจนถงปจจบนคออาคารสงกอสรางทเรยกกนวาปราสาทหนนน ลวนแตเปนอาคารสงกอสรางใหเปนศาสนสถานทไดรบอทธจากวฒนธรรมแบบเขมรอยางเปนรปธรรม
การขยายอทธพลทงทางดานการเมองการปกครองและดานศลปวฒนธรรมของเขมร นบตงแตพทธศตวรรษท 16 เปนตนไป เปนการขยายอทธพลทเปนไปอยางกวางขวางทงในบรเวณภาคอสานตลอดจนถงภาคกลางของประเทศไทย ดงทมปรากฏหลกฐานทเปนศลปะโบราณวตถสถานทแสดงใหเหนถงการเปลยนแปลงทางสงคมและวฒนธรรมตลอดทงบรเวณลมแมนำามล แมนำาช และแมนำาโขง เชน การวางผงเมองทมลกษณะเปนสเหลยม การสรางเทวาลยใหเปนพนทศกดสทธทเปนศนยกลางของชมชน การขดสระนำาหรอบารายในบรเวณใกลๆกบเทวาลย ลกษณะดงกลาวเกดจากการพฒนาจากชมชนเปนบานเปนเมองตามแบบแผนในวฒนธรรมแบบเขมร ทแตกตางไปจากวฒนธรรม สมยทวารวดทเคยเจรญมากอนหนานน
เมอชมชนขยายตวเปนชมชนขนาดใหญ ปญหาทตามมาประการหนงคอ การแสวงหาแหลงนำาเพอการอปโภคบรโภค ซงชมชนชาวเขมรโบราณไดมการนำาเทคโนโลยดานการชลประทานมาใชแกปญหาเพอกกเกบนำาไวใชในชมชน การชลประทานไดมการนำามาใชโดยอาศยศาสนสถานเปนสงนอมนำาอยางผสมผสานภายใตคตเรองจกรวาล นยมสรางศาสนสถานไวเปนศนยกลางของการปกครอง โดยมผคนตงบานเรอนทอยอาศยอยรอบๆพนทศาสนสถาน มการสรางอางเกบนำาทเรยกวา บาราย อยในบรเวณใกลเคยงชมชนนน นำาในบารายดง“ ”กลาวนอกจากเพอการอปโภคและบรโภคแลว ยงมความหมายของความเปนแหลงนำาศกดสทธประจำาเทวาลยและชมชนอกดวย
นอกจากการสรางปราสาทหนใหเปนศาสนสถานเพอบชาเทพเจาตามคตในศาสนาพราหมณหรอศาสนาฮนดแลว ปราสาทหนหลายๆแหงทมอายอยในชวงพทธศตวรรษท 18 เปนการสรางขนใหเปนพระอารามตามคตพทธศาสนา นกายมหายาน โดยเฉพาะอยางยงคอการ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 24
สรางพระอารามใหเปนทงทประกอบพทธศาสนพธ และยงใชเปนสถานทรกษาพยาบาลประชาชนทเจบไขไดปวยทเรยกอาคารดงกลาวนนวา อ“โรคยศาล หรอทชาวอสานเรยกอาคารนนวา” ก หรอ กฏฤาษ ซง“ ” “ ”ตงอยหางกนเปนระยะๆ ดงเชนในเขตจงหวดนครราชสมาไดพบอาคารศาสนสถานประเภทปราสาทหนทงในสวนทเปนเทวาลย และเปนพทธสถานทสรางขนภายใตแบบแผนวฒนธรรมแบบเขมรอยหลายๆพนท เชนปราสาทเมองเกา ทอำาเภอสงเนน รวมทงปรางคก ทตำาบลมะอ อำาเภอธวชบร จงหวดรอยเอด เปนตน
เมอลวงมาถงสมยพระเจาชยวรมนท 7 ดนแดนในภาคอสานมความสมพนธกบอาณาจกรเขมรมากกวายคสมยใด ๆ โดยไดพบรองรอยของอาคารศาสนสถานทสรางขนในสายวฒนธรรมแบบเขมรตลอดทวทงภมภาค จนถงราวตนพทธศตวรรษท 19 อทธพลทางการเมองและวฒนธรรมเขมรในอสานกเสอมลง นบตงแตสนรชสมยพระเจาชยวรมนท 7 เมอป พ.ศ.1761 แลว อทธพลวฒนธรรมแบบเขมรในภาคอสานกลดความสำาคญลงอยางรวดเรว ประกอบกบการเกดขนของอาณาจกลานชางในลมแมนำาโขงทสงอทธพลทงดานการเมองการปกครอง รวมทงอทธพลทางวฒนธรรมดานพทธศาสนานกายเถรวาท จากลงกา ทไดรบการนบถอจากมหาชนอยางแพรหลายเขามาแทนทศาสนาฮนดและศาสนาพทธศาสนา นกายมหายาน
พระธาตภเพก : ศาสนบรรพตศกดสทธทเปนเทววมานแหงองคพระศวะ
พระธาตภเพกอยทบานนาหวบอ อำาเภอพรรณนานคม เปนศาสนสถานทสรางอยบนภเขาสงในภาคอสานตอนบน เรอนธาตของปราสาททกอดวยศลาทรายตงอยบนฐานคอนขางสง ไดพบแทงศลาสลกเปนศวลงค เปนโบราณสถานทสรางขนเนองในศาสนาฮนดลทธไศวนกาย มลกษณะรปแบบเปนสถาปตยกรรมเขมร แบบบาปวน มอายอยในราวพทธศตวรรษ ท 15-16
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 25
องคประกอบทสำาคญของพระพระธาตภเพก คอ เปนอาคารทรงปราสาททสางขนในสายวฒนธรรมแบบเขมร ใหเปนเทวาลยในศาสนาฮนดลทธไศวนกาย โดยมภเขาซงเปนสถานทตงองคปราสาทนนมความหมายในเชงสญลกษณวา มความหมายถงเขาพระสเมรซงเปนภเขาทเปนศนยกลางและเปนแกนแหงจกรวาล สวนอาคารปราสาทพระธาตภเพกทประดษฐานอยบนภเขานนมความหมายถงเทววมานของพระศวะ หรอพระอศวร โดยตามคตในศาสนฮนดพระองคมวมานทประทบอยบนยอดเขาไกรลาส ซงเปนยอดเขาหนงในหายอดของเขาพระสเมร
ภเขาซงเปนสถานทตงปราสาทพระธาตภเพก คอสถานทตามธรรมชาตทไดรบการตความใหมความหมายทางดานความเชอ เปนสถานททสมผสไดทงทางกายภาพ (Physically) และทางจนตภาพ (Imaginationally) และยงเปนสถานททมความหมายในเชงสญลกษณตามความเชอแบบดงเดม ในลกษณะของการสรางความสมพนธระหวางโลกมนษยกบสงเหนอธรรมชาต ซงในทนคอความเชอในอำานาจของภเขาและทสง ซงเปนความเชอแบบดงเดมของผคนชาวเอเชยตะวนออกเฉยงใตในยคแรก ๆ ทเชอวาภเขามอำานาจทจะบนดาลคณและโทษไดและยงเชอวาวญญาณศกดสทธประจำาอยทภเขา
ความเชอในอำานาจของภเขาและทสงวาจะไดรบการพฒนาไปอยางซบซอนมากยงขน เมอผคนในแถบภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตไดรบอทธพลดานความเชอจากอารธรรมอนเดย ซงในกรณพระธาตภเพกกมความหมายของความเปนภเขาศกดสทธภายใตอทธพลดานคตความเชอทไดรบจากเมองพระนครแหงราชอาณาจกรกมพชาเขามาผสมผสานในชวงตอมาอกดวย ดงท สรยวฒ สขสวสด (2536 : 109-132) ไดอธบายถงความหมายและความสำาคญของการสรางศาสนบรรบตในสายวฒนธรรมเขมรวา ทงการสรางศาสนสถานบนฐานสง และการสรางศาสนสถานบนยอดเขาตามธรรมชาตนน เปนสงทแทบจะไมสามารถแยกออกจากกนไดเลย เพราะเปนการสอความหมายทแสดงถงการเปนภเขาศกดสทธ คอเขาไกรลาส ซงเปนทประทบของ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 26
เทพเจาตามคตในศาสนาฮนด และยงเปนการสะทอนใหเหนแนวคดตามราชประเพณดงเดม ของเขมรทพระเจาแผนดนในระยะแรก ๆ ไดแสดงถงพระราชประสงคในการเลอกสรรภเขาเพอเปนสญลกษณอนศกดสทธใหเปนศนยกลางของบานของเมอง ซงตามความเชอแบบดงเดมของชาวเขมรทมตอภเขาวาเปนศนยรวมทมความเปนอนหนงอนเดยวกนกบอำานาจของเทพเจา
ความเปนรปธรรมของความเปนศาสนบรรพตศกดสทธของภเขาซงเปนทตงปราสาทพระธาตภเพก ยงมความหมายถงการเชอมโยงความเปนพนทศกดสทธแหงโลกของเทวศาสนจกรเขากบพนทศกดสทธแหงอาณาจกร ซงในทนคออาณาบรเวณทเปนสถานทตงของชมชนทอยในบรเวณรอบๆเชงเขานน จงเทากบเปนการสรางจนตภาพความเปนศนยกลางจกรวาลครอบคลมพนททมความหมายของการเปนพนทศกดสทธทงในสวนของเทวศาสนจกร กบสวนของอาณาจกรไดอยางเปนรปธรรม
พระธาตนารายณเจงเวง : พนทศกดสทธทเปนเทวจกรวาลบนโลกมนษย
พระธาตนารายณเจงเวงตงอยทตำาบลธาตเชงชม ในเขตอำาเภอเมอง มลกษณะแผนผงเปนปราสาทหลงเดยวหนหนาไปทางทศตะวนออกกอดวยศลาทราย ตงอยบนฐานสงทกอดวยศลาแลง เปนศาสนสถานทสรางขนในสายวฒนธรรมเขมร ทหนาบนทศตะวนออกมภาพสลกเลาเรองพระศวนาฏราช สวนหนาบนดานทศเหนอสลกภาพเลาเรองพระนารายณบรรทมสนธ หรอพระวษณอนนตไศยนปทมนาภะ จากลกษณะรปแบบของภาพสลกและลวดลายประกอบทำาใหกำาหนดไดวาโบราณสถานพระธาตนารายณเจงเวง เปนศลปะเขมรแบบบาปวน มอายการกอสรางอยในชวงประมาณพทธศตวรรษท 16 โดยสรางใหเปนเทวาลยตามคตในศาสนาฮนดลทธไศวนกาย เพอการอทศถวายแดองคพระศวะ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 27
แนวคดดงเดมในการสรางประสาทในสายวฒนธรรมเขมรเปนการสรางเพออทศถวายแดพระศวะ เทพเจาองคหนงในศาสนาฮนดลทธไศวนกาย ซงในคมภรหลายๆ ฉบบทพรรณาเกยวกบองคพระศวะ เชน คมภรศวสงหตา และคมภรศวะปราณะไดกลาวไวอยางสอดคลองกนวา วมานทประทบของศวะหรอพระอศวรอยบนวมานยอดเขาไกรลาส ซงเปนยอดเขาหนงของเขาพระสเมร ท เป นแกนจกรวาล การสรางปราสาทหลงเดยวตงอยบนฐานศลาแลง ปราสาทนนจงมความหมายถงวมานทประทบของพระศวะ คอ วมานไกรลาส สวนฐานปราสาททสรางดวยศลาแลงเปนชนๆนนเปนสญลกษณทมความหมายถงเขาพระเ ม ร ท ร อ ง ร บ ว ม า น ไ ก ร ล า ส
เทวสถานปราสาทพระธาตนารายณเจงเวง ไดรบการออกแบบใหเปนไปตามคตนยมในศาสนาฮนดหรอศาสนาพราหมณ ซงเปนศาสนาทไดรบการนบถออยางแพรหลายในชมชนสายวฒนธรรมเขมร ทงในกมพชาและในทองถนทวฒนธรรมแบบเขมรแพรไปถง ตวอาคารและแผนผงทงหมดของปราสาทนารายณเจงเวง มลกษณะเปนสญลกษณเพอนำามาซงการตดตอระหวางมนษยกบเทพเจา โดยกำาหนดใหเปนสถานทศกดสทธทเชอวาเทพเจาจะมาปรากฏแกมนษย อาคารศาสนสถานทงหมดนนจงเปนความพยายามทจะจำาลองจกรวาลและโลกแหงเทพเจาบนสรวงสวรรค เพอใหเปนเทวาลยทประทบของเทพเจาในยามทเสดจมายงโลกมนษย จงทำาใหพนทซงเปนสถานทตงปราสาทพระธาตนารายณเจงเวงโดยรวมทงหมดนน มสถานะเปนพนทศกดสทธทเปนทตงของเทวจกรวาลบนโลกมนษย โดยมรปเคารพหรอรปสญลกษณสำาคญแทนองคเทพเจา ซงทมพบเสมอๆคอประตมากรรมทเปนรป ศวลงค ทเปนรปสญลกษณแทนองคพระศวะประดษฐานเปนประธานอยภายในหองกลางของอาคารเทวาลย หรอทเรยกวาหองเรอนธาต ห ร อ ค ร ร ภ ค ฤ ห ะ ซ ง เ ป น ห อ ง ท ใ ช ใ น ก า ร ป ร ะ ก อ บ พ ธ ก ร ร ม
อโรคยศาล : พนทศกดสทธ ตามคตพทธศาสนานกายมหายาน
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 28
อาคารศาสนสถานแบบเขมรทเรยกวา อโรคยศาล ซงมลกษณะรปแบบการกอสรางและแผนผงทเปนไปตามแบบแผนของศลปะเขมรแบบบายน มอายการกอสรางอยในชวงพทธศตวรรษท 18 อาคารสงกอสรางศาสนสถานทเรยกวาอโรคยศาล เปนสงทสรางขนตามพระราชประสงคของพระเจาชยวรมนท 7 พระมหากษตรยแหงอาณาจกรเขมรโบราณทมพระชนมอยในชวงป พ.ศ.1724 - 1761 ในการสรางมหากศลประกอบบญกรยาดวยการสรางพระอารามตามคตในพทธศาสนานกายมหายานเปนจำานวนมากกวาหนงรอยแหง ทงในอาณาบรเวณเมองยโศธรประทเปนศนยกลางราชธานแหงเมองพระนครหลวง ตลอดรวมไปถงบานเมองทหางไกลทอยในขอบขณฑสมา โดยใหพระอารามนนๆเปนทงสถานทพำานกของพระภกษสงฆหรอนกบวช และยงใชเปนสถานทในการรกษาโรคภยไขเจบใหแกประชาชนอกดวยอาคารพทธสถานแบบเขมร ทสรางขนตามคตนยมในพทธศาสนาลทธมหายาน ในลกษณะของอโรคยศาล ซงมสถานะเปนพระอารามหรอเปนวดในพทธศาสนาลทธมหายาน และในขณะเดยวกนกยงใชเปนสถานพยาบาลประจำาชมชนอกดวย ลกษณะของผงอาคารทเปนลกษณะ เฉพาะของอโรคยศาลดงกลาวคอ มอาคาร สขตาลย เปนอาคารประธาน กอดวยศลาแลงหนหนาไปทางทศตะวนออก ทางทศตะวนออกเฉยงใตของปราสาทประธาน มอาคารสเหลยมผนผา กอดวยศลาแลงบนฐานเตยหนหนาไปทางทศตะวนตก เรยกอาคารนวา บรรณาลย โดยมกำาแพงกอดวยศลาแลงลอมรอบอาคารทงหมดนน ทกงกลางกำาแพงทางดานทศตะวนออกมซมประตทเรยกวาโคประ ถดจากแนวกำาแพงดานนอกไปทางทศตะวนออกเฉยงเหนอมสระนำารปสเหลยมผนผาทเรยกวา บาราย ลกษณะของแผนผงอาคารดงกลาวนน คอพระอารามทเรยกกนวา อโรคยศาล ซงเปนทนยมกอสรางตามพระราชดำารของพระเจาชยวรมนท 7 เมอราวพทธศตวรรษท 18 โดยมพบไดโดยทวไปในทกททวฒนธรรมเขมรในสมยพระเจาชยวรมนท 7 แพรไปถง ใน
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 29
ประเทศไทยมพบเปนสวนใหญในภาคตะวนออกเฉยงเหนอประมาณไมนอยกวา 30 แหง
หลกฐานสำาคญอกประการหนงคอ การคนพบประตมากรรมรปเคารพทสรางขนตามคตนยมในพทธศาสนาลทธมหายานรวมอยกบอาคารอโรคยศาล คอ ประตมากรรมศลาทรายรปพระไภษชยครไวฑรยประภา เปนเคารพสำาคญทนยมประดษฐานเปนพระประธานอยภายในอาคารอโรคยศาล พระไภษชยครไวฑรยประภาเปนทนบถอในหมพทธศาสนกชนทนบถอพทธศาสนาลทธมหายาน วาเปนพระพทธเจาแหงการแพทย ททำาหนาทรกษาโรคภยไขเจบใหกบสรรพสตวทงหลาย จากศลาจารกทมพบอยตามอโรคยศาลหลายๆแหง ทำาใหทราบไดวา ภายในพระอารามทเปนอโรคยศาล มนกบวชทนอกจากจะทำาหนาทเปนผนำาในการประกอบพธกรรมทางดานการศาสนาแลว นกบวชนนยงอาจทำาหนาทเปนผรกษาโรคใหแกคนปวยทมาขอรบการรกษา โดยใชยาทปรงมาจากสมนไพรชวยในการรกษารวมกบการใชเวทยมนตรคาถาเพอการรกษาอกดวย
4. อารยธรรมอสานสมยลานชาง - รวมสมยอยธยาลานชาง คอชอรฐโบราณของชนชาตลาว มพนทครอบคลมอาณา
บรเวณทงสองฝงแมนำาโขงตอนกลาง ราชอาณาจกรลานชางเจรญขนตงแตราวพทธศตวรรษท 19 ถงชวงตนพทธศตวรรษท 24 มขอบเขตของพนทในบรเวณทเปนประเทศลาวและพนทในหลายๆจงหวดของภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทยในปจจบน โดยเฉพาะบานเมองทอยรมฝงแมนำาโขง แถบจงหวดเลย หนองคาย อดรธาน หนองบวลำาภ สกลนคร นครพนม รวมถงบรเวณจงหวดขอนแกน มหาสารคาม ชยภม รอยเอด ยโสธร อำานาจเจรญ และอบลราชธาน
มะหาสลา วระวงส (1946) เขยนไวในเอกสารพงศาวดารลาว ในสวนทเกยวกบการกอตงสรางราชอาณาจกรลาววา พระเจาฟางมเปนผรวบรวมผคนชนเผาในดนแดนลาวใหเปนปกแผนมนคง เมอประมาณ พ.ศ. 1896 โดยมศนยกลางราชอาณาจกรอยทเมองเชยง
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 30
ทองหรอ หลวงพระบาง เฉลมพระนามศนยกลางราชธานวา กรงศรสต“นาคณหตอตมราชธานลานชางรมขาวเชยงทอง พระองคทรงนำาพทธ”ศาสนาจากราชอาณาจกรกมพชาหรอเขมรเขามาประดษฐานเผยแพรใหผคนชาวลาวนบถอแทนการบชาผทนยมมาตงแตดงเดม เหตการณดงกลาวถอไดวาเปนจดเรมตนทสำาคญในการเจรญขนของพทธธรรมในดนแดนราชอาณาจกรลาว นบแตนนเปนตนมาพระพทธศาสนากไดรบการอปถมภจากพระมหากษตรยทกพระองคใหเปนศาสนาหลกประจำาชาตสบมาตลอดระยะเวลาอนยาวนานจนถงป พ.ศ. 2103 ในรชกาลพระเจาไชยเชษฐา พระองคทรงยายเมองหลวงลงมาทนครเวยงจนทน เพราะทรงเหนวา เมองหลวงทเมองเชยงทองนน มเขตแดนตดกบเมองเชยงใหมทมพมาเขามาครอบครองอย การทมเมองหลวงอยทเมองเชยงทองหรอหลวงพระบาง อาจทำาใหเสยทแกพมาไดงายหากมการบกโจมต ประกอบกบเวยงจนทมพนททกวางขวางเหมาะแกการตงเปนศนยกลางราชธาน เมอยายราชธานแลว ทรงเปลยนชอเมองเชยงทอง เปนเมองหลวงพระบาง ตามพระนามของพระพทธรปศกดสทธคบานคเมอง คอ พระบาง ท“ ”ประดษฐานอยทเมองเชยงทอง
ตอมาในป พ.ศ. 2250 ในรชกาลพระเจาไชยเชษฐาท 2 หรอพระเจาไชยองคเว ลานชางไดแบงออกเปนสองอาณาจกร คอ อาณาจกรลานชางรมขาวหลวงพระบาง ปกครองโดยพระเจากงกสราช และอาณาจกรลานชางเวยงจนทน ปกครองโดยพระเจาไชยเชษฐาท 2
ในป พ.ศ. 2257 แขวงจำาปาสกประกาศเอกราชไมขนกบเวยงจนทน ภายใตการนำาของพระครยอดแกวโพนสะเมก ซงอพยพผคนลงมาจากเวยงจนทไปตงบานเรอนอยทจำาปาสก โดยอภเษกเจา หนอกษตรยโอรสของเจาหญงสมงคลา พระราชธดาของสมเดจพระสรยวงศาธรรมกราชกษตรยแหงอาณาจกรลานชางเวยงจนทน ซงครองราชยในชวงป พ.ศ. 2181 – 2238 ขนเปนปฐมกษตรยแหงนครจำาปาสก เฉลมพระนามเจาหนอกษตรยวา พระเจาสรอยศรสมทร
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 31
หลงจากนนอก 64 ป คอราวป พ.ศ. 2321 ราชอาณาจกรลาวทงสามอาณาจกรกตกเปนประเทศราชของไทยในสมยพระเจาตากสนแหงกรงธนบร และยงไดรบการผนวกรวมเขาเปนสวนหนงของราชอาณาจกรสยาม ในสมยพระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว รชกาลท 5 แหงกรงรตนโกสนทร ดนแดนฝงขวาของแมนำาโขงอยภายใตการปกครองของไทย สวนฝงซายของแมนำาโขงเปนอาณานคมของฝรงเศส ซงกคอบรเวณทเปนประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาวในปจจบนตลอดระยะเวลาทผานมา ราชอาณาจกรลานชางมความสมพนธกบราชอาณาจกรไทยทมดนแดนอยใกลเคยงอยางใกลชดทงในดานระบบเครอญาตและการเมองการปกครอง เรมตงแตอาณาจกรสโขทย อาณาจกรลานนา กรงศรอยธยาและกรงรตนโกสนทร โดยลำาดบ ความสมพนธโดยรวมทำาใหเกดการสงผานวฒนธรรมซงกนและกน ผสมผสานจนเกดเปนเอกลกษณของทองถน ดงทปรากฏหลกฐานประเภทโบราณวตถสถานอยมากมายในบรเวณพนทภาคอสานของประเทศไทยในปจจบน โดยเฉพาะบานเมองทอยบรเวณรมฝงแมนำาโขง ซงครงหนงในอดตทผานมาบานเมองเหลานนเคยเปนเมองทมความสำาคญในดนแดนแหงราชอาณาจกรลาวลานชาง อกทงยงมสงกอสรางทเนองในพทธศาสนาและศลาจารกในสายวฒนธรรมแบบลานชางอยบนฝงขวาของแมนำาโขงในดนแดนภาคอสานอยหลายแหง สวนใหญมอายอยในราวป พ.ศ. 2063 – 2090 ซงเปนสงทมมาตงแตชวงรชกาลพระเจาโพธสาลราชเจา เชน ซากโบราณสถานและศลาจารกทวดหวยหาว ทอยรมฝงแมนำาเลย อำาเภอเมอง จงหวดเลย ศลาจารกและเจดยพระธาตบงพวน ทอำาเภอเมอง จงหวดหนองคาย เจดยพระธาตพนม บนรมฝงแมนำาโขงทอำาเภอธาตพนม จงหวดนครพนม พระธาตศรสองรก อำาเภอดานซาย จงหวดเลย พระธาตเชงชม ทอำาเภอเมอง จงหวดสกลนคร และพระธาตหนองสามหมน อำาเภอภเขยว จงหวดชยภม ฯลฯ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 32
การตงถนฐานบานเรอนของของชมชนชาวลาวในบรเวณภาคอสานในระยะแรกๆ สวนใหญเปนการตงบานเรอนในบรเวณทเคยเปนแหลงชมชนเดมทเคยเปนบานเปนเมองมาแลวตงแตชวงกอนพทธศตวรรษท 18 – 19 ในบรเวณสถานทใดทมซากศาสนสถานทงรางอย เชน ก เนนดนทมเสมาหนปกไว มการดดแปลงซากโบราณวตถสถานเหลานนใหเปนพระอารามในพทธศาสนา อกทงยงมการสรางสถปเจดยเพอการสกการะบชาใหเปนศนยกลางของบานของเมองอกดวย
ในระยะเวลาตงแตพทธศตวรรษท 19 เปนตนมา บรเวณพนทภาคอสานกเกดการเปลยนแปลงครงใหญ กลาวคอ บรเวณทราบลมแมนำาโขงทางตอนเหนอของภมภาคอยภายใตแบบแผนทางสงคมวฒนธรรมของอาณาจกรลานชางซงเจรญขนมาใหม สวนดนแดนนอกเหนอจากนนปรากฏวาชมชนตาง ๆ สลายตวไป เมองเกอบทงสนถกทงรางโดยทยงไมทราบสาเหตของความเปนไปอยางแนชด แมในชวงระเวลาระหวางพทธศตวรรษท 21 - 22 ซงอยในชวงสมยอยธยาแลวนน ดนแดนในแถบนยงคงเปนพนทรกรางเปนสวนใหญ จำานวนประชากรมไมมากนก และหมดสนความเจรญและความสำาคญไปโดยปรยายประวตศาสตรในยคสมยใหมของอสาน เกดขนในราวตนพทธศตวรรษท 23 โดยเกดจากกระแสการอพยพของประชาชนชาวลาวและเขมร ซงไดเคลอนยายเขามาจบจองทอยอาศยจนเกดเปนชมชนยอย ๆ ขนมาใหม กลมผอพยพเหลานเพมจำานวนมากขนเรอย ๆ จนรฐบาลกลางทกรงเทพฯ จดตงและยกฐานะใหเปนเมองตาง ๆ ซงตอมาไดเปลยนสถานะมาเปนอำาเภอและจงหวดในปจจบน อาจกลาวไดวาประชาชนในภาคอสานในปจจบนนนนตางกสบเชอสายมากจากกลมผอพยพในสมยพทธศตวรรษท 23 นนแทบทงสน และสวนใหญเปนชมชนทนบถอพทธศาสนา นกายเถรวาท แบบลงกา ซงนบตงแตชวงพทธศตวรรษท 18 เปนตนมา คตพทธศาสนานกายเถรวาทจากลงกาไดรบความนยมอยางแพรหลาย และสงอทธพลใหแกชมชนในภาคพนเอเชย
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 33
ตะวนออกเฉยงใตอยางกวางขวาง รวมทงอาณาจกรเขมร พมา ไทย ลาว ดวยพทธศาสนานกายเถรวาทจากลงกานนมลกษณะเปนพทธศาสนาของมหาชนทผคนสามารถเขาถงไดโดยงาย ซงแตกตางไปจากพทธศาสนานกายมหายานทเคยรงเรองสงสดในรชสมยพระเจาชยวรมนท 7 แหงอาณาจกรเขมรโบราณ ทสวนใหญมเฉพาะองคพระมหากษตรยหรอราชสำานกเปนผนำาในการประกอบพธกรรม สวนผคนระดบชาวบานหรอสามญชนโดยทวไปยากทจะเขาถงได เมออทธพลพทธศาสนา นกายเถรวาททมงเนนใหทกคนปฏบตไดอยางทวถงและไมมพธกรรมทซบซอนแพรมาถง จงไดรบความนยมอยางรวดเรว ประกอบกบการทรากฐานดงเดมของพทธศาสนาแบบเถรวาททเคยมมาตงแตสมยทวารวดกยงคงมอยในชมชนในภาคอสาน
พระมหาธาตเจดย : พนทศกดสทธทเปนศนยกลางจกรวาลตามคตในพทธศาสนานกายเถรวาทแบบลงกาทไดรบการยอมรบ
จากมหาชนในสงคมวฒนธรรมไทย ลาว ทอยในบรเวณสองฝงลม–แมนำาโขงอยางแพรหลาย ตงแตราวพทธศตวรรษท19 เปนตนมานน ใหความสำาคญกบการสรางและการบชาพทธศาสนวตถทสำาคญ คอ การสกการบชาพระบรมสารรกธาต และพระมหาธาตเจดย การบชารอยพระพทธบาท และการบชาตนโพธ อกทงยงเชอวาบรเวณพนททประดษฐานสงเวชนยสถานทเนองดวยองคพระสมมาสมพทธเจา ไดใหความหมายวาพนทนนเปนสญลกษณของการเปนพนทศกดสทธทเปนศนยกลางจกรวาล
ความสำาคญทควรแกการกลาวถง คตนยมในการสรางสถปเจดยในพระพทธศาสนา โดยทวไปแลวสถปเจดยมสถานะเปนเครองหมายของความระลกถงพทธองค และยงเปนไปตามท สนอดกราส (Snodgrass. 1988 : 357 – 358) ไดระบวา สถปเจดยยงเปนสญลกษณของความจรงทเกยวของกบพทธประวตนบตงแตพระพทธองคประสต แลวทรงดำาเนนไปไดเจดกาวอนเปนสญลกษณของการยอนกลบไปสจดกำาเนดของจกรวาล เมอพระพทธองคตรสรทใตตน
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 34
โพธซงเปนสญลกษณทเปนแกนของจกรวาล จนถงเมอพระพทธองคแสดงปฐมเทศนาทปาอสปตนมฤคทายวน ทกรงพาราณส มความหมายในเชงสญลกษณของการหมนพระธรรมจกรใหเคลอนไปสการจดวางภพภมตาง ๆ ลงในพนจกรวาล และประการสดทายในพทธประวตคอ การเสดจสปรนพพานนน เปนสญลกษณของการเคลอนทเขาสแกนกลางของจกรวาล
ในบางกรณหรอในบางแหงกชอกนวาสถปเจดยทสรางขนนน เพอใหเปนทประดษฐานสงทเชอวาเปนสง ศกดสทธทเกยวของกบพระพทธองค โดยเฉพาะทเจดยพระธาตเชงชม ทสกลนครมความเชอทเปนบคลาธษฐานในลกษณะทเปนพทธตำานาน วาเปนพนทศกดสทธบนโลกมนษยทผทจะตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจาทกพระองค จะเสดจมากดรอยพระบาทเพอเปนสญลกษณ ใหมวลมนษยทราบไดวา ไดมมานษยพทธเจาจตลงมาตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจาในมนษยโลกแลว สถปเจดยทสรางครอบรอยพระพทธบาทสรอย ซงประกอบดวยรอยพระบาทขององคพระอดตพทธเจาสามพระองคคอ รอยพระบาทของพระกกสนธะ พระโกนาคมนะ พระกสสปะ และรอยพระบาทของพระโคตมะพระผเปนปจจบนพทธเจา รวมเปนพระพทธบาทสรอย อยภายใตองคเจดยพระธาตเชงชม และในกาลตอไปเมอพทธศาสนาของพระโคตมะพระสมมาสมพทธเจาองคปจจบนสนสดลง กจะมพระศรอารยเมตไตรยมาตรสรเปนพระมานษยพทธเจาองคตอไป เมอถงเวลานนพระศรอารยเมตไตรยกจะเสดจมากดรอยพระบาทไวภายใตองคเจดยพระธาตเชงชมเปนรอยทหา ซงถอวาเปนพทธประเพณทผทจะตรสรเปนพระสมมาสมพทธเจาทกพระองค ทเสดจลงมาตรสรในโลกมนษยพงถอปฏบตเปนปกตวสยของพระสมมาสมพทธเจาเหมอนกนเชนนนทกพระองค
การบชารอยเทาบคคลสำาคญทไดรบการเคารพวาเปนบคคลศกดสทธเปนสงทมอยในสงคมบรรพกาลในหลายๆแหง ดวยถอกนวาเปนการยกยองคารวะอยางสงสดทมนษยพงปฏบตตอผทควรแกการ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 35
เคารพ ซงนำาไปสประเพณการบชารอยเทาบคคลทควรแกการเคารพทเสยชวตไปแลวอกดวย สวนประเพณการบชารอยพระพทธบาทในหมพทธสาสนกชนนนเปนไปตามคตความเชอวา ในครงทพระพทธองคยงมพระชนมอยไดเคยเสดจไปยงบานเมองของตน และไดทรงกดประทบรอยพระบาทไว รอยพระบาทนนจงไดรบการบชาวาเปนปชนยสถานศกดสทธทเปนศนยกลางบานเมอง กบยงเปนรปสญลกษณทพทธศาสนกชนเดนทางแสวงบญไปกราบสกการะบชา ดวยถอวารปรอยพระบาทนนเปนสงแทนองคพระสมมาสมพทธเจาทพระพทธองคทรงประทานไวแกชาวโลก
เมออทธพลของพทธศาสนาแบบเถรวาทจากลงกาทแพรเขามาในภายหลงจงสามารถปรบผสมผสานและเปนทยอมรบไดโดยงายและยงยนมาจนถงปจจบน นบแตนนหรอตงแตราวพทธศตวรรษท 20 เปนตนมา ปราสาทหนหลายๆแหงทงทเปนเทวาลยในศาสนาฮนด หรอทเคยเปนวด ในพทธศาสนานกายมหายานทเคยสรางมาตงแตเมอครงทวฒนธรรมเขมรรงเรองกหมดความสำาคญลง และถกทงรางไปในทสด แตในขณะเดยวกนกพบวา มปราสาทแบบเขมรบางหลง ดงเชนกรณของปราสาทหนทพระธาตเชงชม จงหวดสกลนคร พระธาตพนม ทอำาเภอธาตพนม จงหวดนครพนม พระธาตพนขน ทอำาเภอหนองฮ จงหวดรอยเอด กไดรบการปรบเปลยนโดยพทธศาสนกชนทนบถอพทธศาสนานกายเถรวาท ใหเปนสถปเจดยตามคตในพทธศาสนานกาย เถรวาท และทสำาคญคอยงมการนำาวตถทเชอวามความศกดสทธ ซงสวนใหญเชอวาเปนพระอฐธาต หรอ พระบรมสารรกธาตแหงองคพระ“สมมาสมพทธเจา ประดษฐานเขาไวภายในหรอฝงไวภายใตสถปเจดย”นน และผคนใหความเคารพสกการะบชาสถปเจดยนนในความหมายของการเปน พระมหาธาตเจดย และในขณะเดยวกนยงมความหมายทอย“ ”ในการรบรของชาวบาน ชาวเมองวาเปนพระมหาธาตเจดยทเปนศนยกลางของชมชน หรอเปนศนยกลางของบานเมองอกดวย
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 36
ผคนในสมยตอๆมาจนถงปจจบน ทมการตงถนฐานทอยอาศยทบซอนหรออยในอาณาบรเวณเดยวกนกบแหลงโบราณคดทเคยเปนเมองโบราณมากอน รวมทงผคนทมถนฐานทอยอาศยอยในแหลงโบราณคดหลายๆแหง ไดสรางชดความรเกยวกบแหลงโบราณคดในทองถนทตนอยอาศยนนอก ชดหนงทแตกตางไปจากชดความรทมผลจาการศกษาโดยนกวชาการทางดานประวตศาสตร โบราณคดดงทกลาวผานมา องคความรทรบรในกลมของผคนในทองถนทเกยวกบแหลงโบราณคดสวนใหญ เปนการรบรในลกษณะของตำานานทองถน ซงเปนเรองทแสดงความสมพนธของคนกบความศกดสทธและอำานาจเหนอธรรมชาตเกยวของกบแหลงโบราณคดแตละแหง โดยมแหลงโบราณคดทประกอบไปดวยซากโบราณวตถ โบราณสถานเปนฉากของเรองในตำานานทองถน
พระธาตพนม : พนทศกดสทธทเปนชมทางของการแสวงบญพนทสำาคญอกแหงหนงในการรบรของผคนชาวอสาน ทรบรมา
ตลอดระยะเวลาอนยาวนาน วาเปนพนทศกดสทธตามคตในพทธศาสนา คอพนทอาณาบรเวณซงเปนทตงขององคเจดยพระธาตพนม ทตงอยบรเวณฝงขวาแมนำาโขง ในเขตอำาเภอธาตพนม จงหวดนครพนม ซงเปนเขตแผนดนประเทศไทยปจจบน ตรงกนขามกบฝงซายแมนำาโขงบรเวณเมองหนองบก แขวงคำามวน และเมองไชบร แขวงสะหวนเขต ประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว โดยมลำานำาเซบงไฟ จากฝงซายแมนำาโขงไหลมาลงแมนำาโขงทางฝงตะวนออกตรงกนขามกบบรเวณพระธาตพนม
ในชวงเวลากอนพทธศตวรรษท 19 บานเมองทตงอยบรเวณฝงขวาของแมนำาโขงทเปนบรเวณภาคตะวนออกเฉยงเหนอ หรอภาคอสานของประเทศไทยปจจบน เปนทรบรในประวตศาสตรการสรางบานแปงเมองวาเปนกลมคนสายวฒนธรรมลาว จนถงชวงรชสมยของพระบาทสมเดจพระบรมราชาธราชท 2 แหงราชธานกรงศรอยธยา เสดจขนครองราชยในชวงป พ.ศ. 1967 ไดขยายอำานาจเขามาปกครองในแถบ
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 37
ภาคอสานในบางสวน และนบแตนนเปนตนมาจนถงสมยตนรตนโกสนทรดนแดนภาคอสานทงหมดกอยภายใตการปกครองของราชอาณาจกรไทย แตในดานประวตศาสตรวฒนธรรม การดำารงอยทางดานสำานกของการเปนวฒนธรรมลาวกยงคงมอยในการรบรของชาวอสานมาอยางตอเนอง โดยเฉพาะสำานกทางวฒนธรรมทเกยวกบการเปนพทธศาสนกชนตามแบบแผนในสายวฒนธรรมลาว ทใหความสำาคญกบการนบถอพทธศาสนาตามแนวนกายเถรวาทผสมผสานกบความเชอเรองจตวญญาณทมมาตงแตดงเดม พระธาตพนมคอพทธสถานทผคนในสงคมวฒนธรรมลาวทงทอยบรเวณฝงซายและฝงขวาของแมนำาโขง รจก และใหความสำาคญวาเปนเจดยสำาคญทบรรจพระบรมสารรกธาตสวนทเปนอรงคธาต (กระดกหนาอก) ขององคพระสมมาสมพทธเจา อกทงยงเชอวาบรเวณทตงเจดยพระธาตพนม คอพนททพทธองคเมอครงทยงดำารงพระชนมชพอยไดเสดจมาเผยแผคำาสอนมาถงบรเวณนดวย ดงทมรายละเอยดปรากฏอยในตำานานอรงคธาตหรอประวตพระธาตพนม ทลกษณะโครงเรองทเปนไปตามจารตของการเขยนตำานานในพทธศาสนาผสมผสานกบตำานานประวตศาสตรในลกษณะของพทธเทวะตำานาน (พเศษ เจยจนทรพงษ.2521)
จากชดความรเกยวกบความสำาคญขององคเจดยพระธาตพนมทผคนในสายวฒนธรรมลาวรบรอยางฝงใจมาตลอดระยะเวลาอนยาวนาน และเกดจนตภาพวาพนททเปนสถานทตงองคเจดยพระธาตพนมเปนพนทศกดสทธทางพทธศาสนา ดวยเชอวามพระบรมสารรกธาตประดษฐานอยภายในเจดยพระธาตพนม ทำาใหพทธศาสนกชนในวฒนธรรมลาวพจารณาไดวา แมองคสมเดจพระสมมาสมพทธเจาไดเสดจดบขนธปรนพพานแลว แตพระธาตของพระองคยงคงมอย จงนยมเดนทางมาบชาพระบรมสารรกธาตทเจดยพระธาตพนมมาอยางตอเนอง พนทบรเวณพระธาตพนมจงมสถานะเปนพนทศกดสทธเพอการแสวงบญของพทธศาสนกชนลาวมาตงแตดงเดม การรบร ความเชอและความศรทธาดงกลาวทำาใหเจดยพระธาตพนมมสถานะเปน
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 38
สญลกษณของการดำารงอยของพทธศาสนา ภายใตการรบรของผคนในสายวฒนธรรมลาว
อยางไรกตาม เมอพจารณาจากลกษณะทางกายภาพของบรเวณตำาแหนงพนททเปนทตงองคเจดยพระธาตพนม ประกอบกบหลกฐานดานศลปะโบราณวตถสถานทยงมใหพบเหนอย ตลอดจนขอมลประเภทโบราณวตถ โบราณสถาน ทพบจากการพงทลายของเจดยพระธาตพนม เมอวนท 11 สงหาคม พ.ศ. 2518 (รปแบบองคเจดยพระธาตพนมทปรากฏในปจจบน เปนองคทสรางใหมตามรปแบบขององคเจดยพระธาตพนมองคเดมทเคยไดรบการบรณะครงใหญเปนครงสดทายเมอป พ.ศ. 2483 โดยกรมศลปากร ซงมหลวงวจตรวาทการ ดำารงตำาแหนงอธบดกรมศลปากร ในขณะนน) ทำาใหทราบไดวาองคเจดยพระธาตพนมนนเคยมการบรณะ และสรางซอนทบผานมาแลวหลายครง สวนรองรอยการกอสรางชนในสดซงเปนการกอสรางในชวงแรกสดนนมลกษณะเปนอาคารเทวาลยในศาสนาฮนด มอายอยในราวป พ.ศ. 1200 – 1400 (พเศษ เจยจนทรพงษ .2519 : 146 - 160) จนถงประมาณชวงป พ.ศ. 2238 – 2257 พระธาตพนมจงไดรบการบรณะปฏสงขรณครงสำาคญ โดยเจาราชครหลวงโพนสะเมก พระเถระผใหญจากเวยงจนทน ซงเปนการบรณะปรบเปลยนลกษณะรปทรงจากอาคารทมลกษณะเปนหลงคาซอนชนตามแบบแผนของเทวาลยในศาสนาฮนด ใหเปนเจดยในพทธศาสนาทมยอดเจดยเปนทรงดอกบวเหลยมตามแบบทไดรบความนยม และมพบอยางแพรหลายในราชอาณาจกรลาว ทงทหลวงพระบาง และนครหลวง เวยงจนทน เชนพระธาตหลวงโลกจฬามณสถป ทเวยงจนทน (Heywood : 2006) จงทำาใหพระธาตพนมมลกษณะรปแบบเปนเจดยในพทธศาสนาอยางเปนรปธรรม การประดษฐานผอบบรรจพระบรมสารรกธาตไวภายในเจดยพระธาตพนม คงไดรบการประดษฐานไวในคราวทเจาราชครหลวงโพนสะเมก ดำาเนนการซอมบรณะพระธาตพนมในชวงป พ.ศ. 2238 – 2257 นน
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 39
ความสำาคญของเจดยพระธาตพนม มความเกยวของสมพนธกบผคนในสงคมวฒนธรรมลาว - อสานมาโดยตลอด ดงจะเหนไดวาจากประวตกงตำานานพระธาตพนม ทำาไหทราบไดวาการรบรเรองราวและการพบพระธาตพนมเปนครงแรกไดเกดขนในราชอาณาจกรลาว ประมาณป พ.ศ. 2070 เมอเจาหญงชาวกมพชามเหสของพระเจาโพธสาลราช ไดนำาเรองพระธาตพนมขนทลถวาย พระเจาโพธสาลราชจงเสดจไปสกการะบชาพระธาตพนม ตลอดจนโปรดเกลาใหมการซอมบรณะ ตลอดจนอทศถวายขาทาสใหทำาหนาทดแลรกษาพระธาตพนม นบแตนนเปนตนมาพระธาตพนมจงเปนทรจกโดยทวไปในสงคมวฒนธรรมลาววาเปนสถปเจดยศกดสทธ ไดรบการสกการะบชาจากมหาชนทกระดบชน อกทงยงมประวตวามพระมหากษตรยแหงราชอาณาจกรลาวอกหลายรชกาลตอๆ มา ทรงมศรทธาประกอบบญกรยาดวยการเสดจไปสกการะบชา ซอมบรณะ และสรางอาคารศาสนสถานอทศถวายพระธาตพนมสบตอมาอกหลายรชกาล (คำา จำาปาแกวมณ. 1974 : 28 - 33) ดวยถอวาเปนพนทศกดสทธอยางแทจรงความเปนพนทศกดสทธทบรเวณเจดยพระธาตพนมมลกษณะทเกดจากการผสมผสาน ระหวางสภาพทางกายภาพทางธรรมชาตของตำาแหนงทตง กบแนวคดทเปนคตความเชอทางพทธศาสนา รวมทงแนวคดทเปนความเชอเรองภมจกรวาล ซงนำาไปสการอธบายไดวาพนทบรเวณพระธาตพนมรวมทงองคเจดยพระธาตพนมมสถานะเปนพนทศกดสทธ ทมลกษณะเปนภมสญลกษณแหงการขามสงสารวฏ ดวยตำาแหนงบรเวณทตงขององคเจดยพระธาตพนมตงอยในบรเวณทมแมนำาสามสาย คอ แมนำาโขงไหลมาจากทางทศเหนอผานองคพระธาตพนมไปทางทศใต ลำานำากำาไหลจากหนองหาน จงหวดสกลนครผานทางดานเหนอและออมไปทางดานหลงพระธาตพนม ไหลไปลงแมนำาโขงทางดานทศใตของพระธาตพนม และลำานำาเซบงไฟทไหลมาจากดนแดนลาวแถบแขวงเมองคำามวนและมาไหลลงแมนำาโขงทางฝงทศตะวนออกตรงกนขามกบพระธาตพนม การไหลมาบรรจบกนของแมนำาทงสาม
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 40
สาย ทำาใหมลกษณะเปนชมทางทเปนเสนทางสญจรทางนำา จากลกษณะทางกายภาพดงกลาวในการรบรของผคนทเดนทางมาจากดนแดนตางๆ มาตามสายนำาทงสามสายนน ยอมอธบายไดวา องคเจดยพระธาตพนมคอตำาแหนงทมลกษณะเปนภมสญลกษณตามการรบร ของผคนทเดนทางมาตามแมนำาทงสามสายนน
ในขณะเดยวกนลกษณะแผนผงตำาแหนงทตงองคเจดยพระธาตพนมดงกลาวนน คอเจตนาใหมความหมายในเชงสญลกษณของการจำาลองพนทใหมสถานะเปนเขาพระสเมร หรอศาสนบรรพตศกดสทธทเปนแกนหรอศนยกลางจกรวาล โดยเฉพาะตำาแหนงทตงของพระธาตพนมทหนหนาไปทางทศตะวนออก โดยมแมนำาโขงไหลผาน จากทางทศเหนอไปทางทศใต ลกษณะทางกายภาพของพนทดงกลาวจงเปนภาพสมมตของจกรวาลทมเขาพระสเมรอยทางทศเหนอ สวนทางทศใตทแมนำาโขงไหลลงไปสนนคอพนทจำาลองของดนแดนแหงชมพทวป ซงหมายถง แดนเกดของพระพทธเจาในพทธศาสนา ลกษณะตำาแหนงพนทดงกลาวมสวนชวยสรางความหมายของความเปนพนทศกดสทธใหเกดแกผคนในทองถนมาตลอดระยะเวลาอนยาวนาน และโดยความหมายดงเดมสายนำาทไหลมาจากทางทศเหนอซงเชอกนวาไหลมาจากเขาพระสเมรทเปนแกนจกรวาล คอสอนำาพรทศกดสทธจากพระผเปนเจามาประทานใหกบชาวโลก (นนทนา ชตวงศ . 2551 : 47 - 75)
ประเดนของความเปนพนทศกดสทธทพระธาตพนมอกประการหนงคอ ทศซงเปนตำาแหนงทตงขององคเจดยพระธาตพนม การทองคเจดยพระธาตพนมตงอยบนฝงขวาของแมนำาโขง หนดานหนาไปหาแมนำาโขงทอยทางทศตะวนออก แตในการรบรของผคนชาวลาวทมบานเรอนอยอาศยบนฝงซายของแมนำาโขงกลบเหนวาพระธาตพนมตงอยบนฝงทศตะวนตกของแมนำาโขง โดยเฉพาะอยางยงชาวบานทมถนทอยอาศยอยบรเวณสองฝากฝงของแมนำาเซบงไฟทมปากแมนำาไหลไหลลงสแมนำาโขงบรเวณทอยตรงกนขามกบพระธาตพนม ซงประกอบดวยชาวลาวจากหมบานดานปากเซ บานหนองผอ แหงเมองหนองบก แขวง
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 41
คำามวน ชาวบานปากเซ บานนาสง และบานหนองเรอทอง แหงเมองไชบร แขวงสะหวนเขต รบรกนวาพระธาตพนมทตงอยบนฝงขวาของแมนำาโขง เปนพระธาตเจดยทอยทางทศตะวนตกของหมบานของพวกเขาทอยบนฝงซายแมนำาโขง ดงนนเมอชาวบานจากหมบานดงกลาวจะเดนทางไปเพอการแสวงบญสกการะบชาพระธาตพนม จงตองเดนทางขามแมนำาโขงไปสพระธาตพนมทอยเบองทศตะวนตกของหมบาน
เมอนำาประเดนการกำาหนดใหตำาแหนงทตงของเจดยพระธาตพนมอยทางฝงทศตะวนตกของบานของเมองมาพจารณาตามแนวคดภมสญลกษณและแนวคดทางพทธศาสนา ทำาใหอธบายไดวาในระยะแรกๆ นนบรเวณพนทพระธาตพนมนาจะเปนการรบรในหมผคนในวฒนธรรมลาววาเปนพระอาราม หรอเปนพนทศกดสทธแบบอรญวาส ซงเปนวดปาทอยหางไกลชมชนเมอง ซงสวนใหญกำาหนดใหอยทางดานทศตะวนตกของบานของเมอง ซงเปนความเชอทผสมผสานกบความเชอในพทธศาสนานกายมหายานทวาดวยจกรวาลพระพทธเจา ดงทมส (Mus.1935 : อางใน Jan J. Boeles.1985 : 30 - 45) อธบายไววาทศตะวนตกเปนทตงของแดนสวรรคสขาวด เปนทศทประทบของพระอมตาภะพระพทธเจา หรอเปนทประทบของพระศากยมนพระพทธเจาตามการรบรของพทธศาสนกชนในนกายเถรวาท โดยคตแลว เชอกนวาสวรรคทางทศตะวนตกหรอแดนสขาวดเปนดนแดนแหงความมงคง อดมสมบรณ สะดวกสบาย เปนดนแดนทอยของเทพและมนษย ไมเปนทอยของสตวเดรจฉาน เปรต อสรกาย หรอสตวทอยในภพภมตำา ในดนแดนสขาวดเตมไปดวยตนไม ดอกไมทมกลนหอม โดยเฉพาะดอกบว ตลอดทงแมนำาลำาธารประดบดวยเพชรพลอย มเสยงดนตรอนไพเราะ นำาในแมนำาลำาธารเปลยนเปนนำารอนหรอเยนไดดงใจปรารถนา ทกหนแหงจะไดสดบแตเสยงพระธรรมของพระพทธเจา แดนสขาวดจงเปนดนแดนแหงความบรสทธและความสข พระอมตาภะพทธเจาทประทบอยในดนแดนสขาวด หรอสวรรคทางทศตะวนตกทรงมความรกความเมตตาตอสรรพสตวอยางไมมทสนสด พระองคทรงตงอฐษฐานวาผใด
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 42
กตามทมความเชออยางแทจรงตอพระองค และตอแดนสขาวด ผนนยอมจะไดไปเกดในแดนสขาวดนนดวย (ทววฒน ปณฑรกววฒน. 2531 : 106 - 113)
ถงแมแนวคดเกยวกบแดนสขาวดทเปนสวรรคทอยทางทศตะวนตก ทมลกษณะเปนบคลาธษฐานตามความเชอในพทธศาสนานกายมหายาน แตนาจะเปนทรบรไดอยในหมพทธศาสนกชนชาวลาวทเปนชาวพทธนกายเถรวาท ดวยพทธศาสนานกายมหายานกเคยเปนทยอมรบอยในกลมผคนในแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใตมากอนแลว ดงท ผาสข อนทราวธ (2544 : 84 - 138) ไดศกษาคตความเชอของชาวพทธในรฐทวารวด ซงเปนรฐโบราณในประเทศไทยกพบหลกฐานประเภทโบราณวตถทแสดงถงการมอยของพทธศาสนานกายมหายานรวมอยดวย ถงแมพทธศาสนานกายเถรวาทจะเปนศาสนาหลกของชมชนในรฐทวารวดในประเทศไทยกตาม ซงในดนแดนลาวกมหลกฐานประเภทโบราณวตถสถานในพทธศาสนานกายมหายานทแสดงถงการมอยของนกายมหายานกอนทพทธศาสนานกายเถรวาทจะไดรบการยอมรบอยางแพรหลายในเวลาตอมา ดงนนการทชาวลาวทมถนทอยอาศยอยบนฝงซายของแมนำาโขง เดนทางขามแมนำาโขงไปสกการะบชาพระธาตพนมทอยบนฝงขวาของแมนำาโขงทางทศตะวนตกของดนแดนลาว จงเปนสญลกษณของการเดนทางแสวงบญ หรอการเดนทางขามสงสารวฏไปสดนแดนทเปนพนทศกดสทธยงฝากฝงตะวนตก ทมความหมายวาเปนสวรรค หรอเปนดนแดนทประทบของพระพทธองคในจตภาพวาบรเวณพระธาตพนมคอ ภมสญลกษณของความเปนพนทศกดสทธทควรแกการกาวขามสงสารวฏไปสการหลดพน หรอการเขาสดนแดนพทธภม ซงเปนความปรารถนาอนสงสดของชาวพทธ
ประเดนสดทายของการใหความหมายพระธาตพนมวาเปนพนทศกดสทธทมลกษณะเปนภมสญลกษณแหงการขามสงสารวฏ รวมทงเปนชมทางของการแสวงบญ คอการทพทธศาสนกชนในสงคมวฒนธรรมอสานใหความสำาคญตอองคพระธาตพนมวาเปนพทธสถานศกดสทธทเปนสญลกษณเทยบไดกบพระมหาธาตเจดยจฬามณ จาก
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 43
การทเจดยพระธาตพนมตงอยรมฝงแมนำาโขง เมอพทธศาสนกชนทเดนทางมาแสวงบญเดนทางมาถงบรเวณทานำา และเดนทางตอมาตามเสนทางถนนทางดานทศตะวนออกเขามาสบรเวณเจดยพระธาตพนม เสนทางเดนทเปนเสนทางเขามาสบรเวณเจดยพระธาตพนมดงกลาว จงสอความหมายในเชงสญลกษณวาเปนเสนทางเดนไปสสวรรคชนดาวดงส ซงเปนดนแดนทตงของพระมหาธาตจฬามณ ซงพทธศาสนกชนเชอกนวาพระมหาธาตจฬามณ คอสถปเจดยองคแรกๆ ในพทธศาสนา ทพระอนทรสรางขนในเทวโลกบนสวรรคชนดาวดงสทยอดเขาสเมร เพอประดษฐานพระเมาฬของพระพทธองคในคราวเสดจออกมหาภเนษกรมณ และภายหลงเมอพระพทธองคเสดจปรนพานแลวไดมการแบงพระบรมสารรกธาตไปประดษฐานไวภายในเจดยจฬามณนนดวย (สวาท เหลาอด. 2544: 28) ซงในทนคอเจดยพระธาตพนมไดสอความหมายในเชงสญลกษณตามจนตภาพของพทธศาสนกชนวาเปนพระมหาธาตเจดยจฬามณอกประการหนงดวย
การทผคนจากดนแดนตางๆ เดนทางมาตามสายทงแมนำาโขง ลำานำากำา และลำานำาเซบงไฟ ซงเปนสายนำาทไหลมาจากฝงซายและฝงขวาของแมนำาโขง ไปถงยงบรเวณทแมนำาเหลานนไปบรรจบกนทบรเวณชมทางของสายนำาใกลกบองคเจดยพระธาตพนมซงมลกษณะเปนภมสญลกษณแหงชมทางของสายนำาทงสามสาย ทำาใหเกดตำาแหนงของพนททมลกษณะเปนทานำาอยตามตำาแหนงตางๆ ของแตละสายนำา ทผคนเดนทางจะตองกาวขามขนไปสกการบชาทองคพระธาตพนม การเดนทางของผคนขามสายนำาไปยงอาณาบรเวณพนทศกดสทธเพอการแสวงบญ หรอประกอบบญกรยา ซงในทนคอบรเวณองคพระธาตพนม ตามความหมายดงเดม การเดนทางขามนำาคอสญลกษณของการขาม สงสารวฎ ตำาแหนงบรเวณของทานำาทพทธศาสนกชนเดนทางขามไปสกการะพทธสถานจงมสถานะเปนทานำาทเปนยานศนยรวมทผคนจะขามไปสพนททเปนพทธสถาน เมอนำาลกษณะทางกายภาพดงกลาวมาพจารณาตามแนวคดทวาดวยความหมายของความเปนพนทศกดสทธท
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 44
มการกำาหนดขนใหแตกตางไปจากพนทอน ทานำานนยอมมสถานะเปนพนทเชงสญลกษณทมความหมายวาเปนทานำาศกดสทธในจนตภาพของผคน
ความเชอเรองทานำาศกดสทธเปนความเชอดงเดมทรบอทธพลมาจากศาสนกชนชาวอนเดยทเดนทางเขามายงรฐโบราณในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตตงแตชวงสมยตนพทธกาล พรอมกบการนำาพทธศาสนาและศาสนาพราหมณมาเผยแพรในบรเวณพนทแถบภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต ทรจกกนในชอสวรรณภม ซงรวมทงบรเวณภมภาคตาง ๆ ของประเทศไทย ( ผาสข อนทราวธ. 2548 ) และจากการศกษาของ ซงห ( Singh. 2003 : 183 –186 ) เกยวกบพนทศกดสทธทมประวตเกยวของกบองคพระสมมาสมพทธเจา ในบรเวณพนทหลายๆแหงในอนเดย พบวาสถานททไดรบการตความวาเปนพนทศกดสทธ คอพนททมประวตในเชงตำานานวาในสมยพทธกาลพระพทธองคเคยเสดจไปยงบรเวณพนทนนๆ มาแลว ตอมาพนทเหลานนเปนทยอมรบของพทธศาสนกชนวาเปนพนทศกดสทธ และเปนพนทแหงการแสวงบญสบตอมา กบยงพบวาพนททไดรบการตความวาเปนพนทศกดสทธหลาย ๆ แหงในอนเดย ตงอยในตำาแหนงทมสายนำาไหลผาน ทงประเภทแมนำาสายหลก แมนำาสายรอง ลำาคลอง ลำาธาร ตลอดทงแหลงนำาตามธรรมชาต ทำาใหเกดบรเวณทานำาทผคนเดนทางขามไปสพทธสถาน ซงถอไดวาเปนการสรางระบบตรถะ (Tirtha) ตามแบบแผนทเคยมอยในประเทศอนเดยมาแตดงเดม ในทนจงกลาวไดวาความเชอเรองระบบตรถะ หรอทานำาศกดสทธนาจะเปนทรจกกนในหมพทธศาสนกชนมาตลอดระยะเวลาอนยาวนาน
ตามความเชอดงเดม ตรถะหรอทานำาศกดสทธ มความหมายถงสถานทสำาหรบการลยนำาขามฟากของผเดนทางไปแสวงบญ สวนความหมายในดานจตวญญาณ ตรถะ มความหมายในเชงจนตภาพทหลากหลาย ทสำาคญคอ เปนพนทของโลกมนษยและสวรรคมาบรรจบกน เปนพนททบรรจไวดวยพลงอำานาจและความบรสทธ เปนพนททม
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 45
สถานะเปนประตทตงอยระหวางสวรรคกบพนโลก เปนพนททเหมาะแกการทะลไปสสวรรคโดยการสวดขอพร โดยพระผเปนเจาจะรบรคำาสวดนนไดเรวกวาการสวดในพนทอน ๆ ในขณะเดยวกนยงเชอกนวาตรถะคอ ตำาแหนงสถานททสำาหรบการกาวขามลงมาสพนทเบองลางของบรรดาทวยเทพ ( Singh. 2003 : 183 - 186)
จากความเชอดงกลาว บรเวณทานำาทมสถานะเปนตรถะ จงมสถานะเปนพนทศกดสทธทเปนภมสญลกษณของการกาวขามสงสารวฏ การเดนทางไปแสวงบญ ไปประกอบบญกรยา รวมทงไปสกการะศาสนสถานผานทานำาทเชอวาเปนทานำาศกดสทธ ถอไดวาเปนสรมงคล พงไดรบความสข ความเจรญ และไดรบบญบารมเพมมากยงขน และโดยจนตภาพทสำาคญคอความเชอทวาพนททเปนทานำาศกดสทธคอสถานททผคนพงจะขามผานสายนำา จากองคประกอบทงทางดานกายภาพทมอยโดยธรรมชาตตลอดจนตำาแหนงทตงองคเจดยพระธาตพนม รวมทงการใหความหมายวาเจดยพระธาตพนมทรบรดานคตความเชอวาเปนเจดยทประดษฐานพระบรมสารรกธาต เทยบไดกบพระมหาธาตเจดยจฬามณในแดนสวรรคชนดาวดงสบนยอดเขาพระสเมร รวมทงสายนำาและทานำาทอยบรเวณองคพระธาตพนม คอองคประกอบรวมททำาใหสรรพสงตาง ๆ เหลานน นำาไปสการอธบายความหมายและความสำาคญของพระธาตพนม ในมตดานสญลกษณและวฒนธรรมทางพทธศาสนาไดวา พระธาตพนมคอสญลกษณของความเปนพนทศกดสทธทมลกษณะเปนภมสญลกษณของการกาวขามสงสารวฏ ตามจนตภาพของพทธศาสนกชนชาวอสาน ซงเปนความเชอในมตดานสญลกษณวาเปนการกาวขามสงสารวฏไปสการหลดพน ซงเปนเปาหมายสงสดของพทธศาสนกชน
ชมชนอสานในชวงรฐชาตไทยนบตงแตชวงหลง พ.ศ. 2000 พวกลาวจากฝงซายแมนำาโขง
เคลอนยายหนความขดแยงทางการเมองมาตงหลกแหลงในอสาน แลวกอบานสรางเมองขนใหม ทบซอนลงในบรเวณเมองเกาทรกรางไปแลว
0 0 2 3 0 0 3 อ า ร ย ธ ร ร ม อ ส า น | 46
ขณะเดยวกนทางรฐลาวแยกเปน 3 เขต คอ หลางพระบางเปนลาวเหนอ เวยงจนทนเปนลาวกลาง จำาปาสกเปนลาวใต
อำานาจของเวยงจนทนขยายเขามาถงบรเวณลมนำาช แตทางลมแมนำามลอยในอำานาจทางการเมองของรฐละโว-อโยธยา มเมองนครราชสมาเปนศนยกลางทไมอยในวฒนธรรมลาว แตอยในวฒนธรรมลมแมนำาเจาพระยา เชน กนขาวเจา นงโจงกระเบน เลนเพลงโคราช ฯลฯ
ในชวง พ.ศ. 2300 พระเจากรงธนบร แผอำานาจถงอสานและเวยงจนทน รวมสองฝงโขง ครนสถาปนากรงเทพฯ แลวราชวงศจกรใหความสำาคญอสานและบานเมองสองฝงโขง ไดจดตงบานเมองขนใหมหลายแหงแลวกวาดตอนผคนทงลาวและอน ๆ ลงไปเปนประชากรกรงเทพฯ
จนถงชวงหลง พ.ศ. 2400 ฝรงเศสยดฝงขวาแมนำาโขงไวทงหมด และกำาหนดเสนกนอาณาเขตมแมนำาโขงเปนเสนแบงเขตแดนโดยตลอด อสานถกผนวกเปนราชอาณาจกรสยาม แตคนอสานเรยกรองตนเองวาลาว ขณะเดยวกนคนกรงเทพฯ กเรยกคนพนเมองอสานสวนมากกวาลาว บางกลมถกเรยกสวย แลวเรยกบรเวณนวาลาวดวย เชน ลาวพวน ตอมาถกกำาหนดใหเปนไทยเมอเปลยนชอประเทศสยามเปนประเทศไทยเมอ 24 มถนายน พ.ศ. 2482