�વાસન- એક સા�ં�િૃતક વારસો

Topic Outline

1Aekam 25

25.0 ઉ�શેો

25.1 ��તાવના

25.2 �વાસન ઉપજ તર�ક� ઇિતહાસ

25.3 દતંકથાઓ, બોધવાતા�ઓ અન ેઇિતહાસ

25.4 �વાસનમા,ં ઇિતહાસની ઉપયો�ગતા

25.5 ક�ટલીક ઉપયોગી મા�હતી

25.6 સારાશં

25.7 'તમાર� �ગિત ચકાસો' ના જવાબો

2Aekam 26

26.0 ઉ�શેો

26.1 ��તાવના

26.2 �થાપ�યો - �ાચીનકાલ

26.3 મ�યકાલીન �મારકો

26.4 સ�ંહાલયો

26.5 સારાશં

26.6 ચાવી�પ શ�દો

26.7 'તમાર� �ગિત ચકાસો' ના જવાબો

3Aekam 27

27.0 ઉ�શેો

27.1 ��તાવના

27.2 �વતં સ�ં�િૃત એટલ ે�ું ?

27.3 આ��ુઠાિનક કલાઓ

27.4 �શ�ના�મક-મચંન કલાઓ

27.5 સારાશં'

27.6 ચાવી�પ શ�દો

27.7 'તમાર� �ગિત ચકાસો' ના જવાબો

4Aekam 28

28.0 ઉ�શેો

28.1 ��તાવના

28.2 ભારતની ધાિમ�ક િવિવધતા

28.3 �હ�� ુધમ�

28.4 ઈ�લામ ધમ�

28.5 બૌ� ધમ�

28.6 �ન ધમ�

28.7 ���તી ધમ� (Christianity)

28.8 શીખ ધમ�

28.9 સારાશં

25.0 ઉ�શેો

આપણો �તૂકાળ અ�કૂપણ ેઆપણા �વન પર અસર કર� છ.ે મહ�્�શ ેઆ ઇિતહાસ સદ�ઓ વટાવીન ે�ાર�ક ઈિતહાસ દતંકથા અથા વાતા�ના �વ�પ ે(બોધકથા �વ�પ)ે મળ� આવે

છ.ે બી� ર�ત ેજોઈએ તો સ��ૃ સા�ં�િૃતક વારસો ધરાવતા ભારત �વા દ�શમા ંક� �યા ં�તૂકાળ અન ેવત�માન�ું સતત સાત�ય જળવા�ું છ ે�યા ં�વાસન �યાવસાિયકો માટ� આવી

પ�ર��થિત �ળૂ�તૂ ર�ત ે�બૂ જ મહ�વ ધરાવ ેછ.ે

તથેી આ એકમમા ંઅમારો ઉ�શે છ ેક� :

�વાસન��ે ેઇિતહાસની ���તુ અન ેતનેી �ૂિમકા �ગ ેતમાર� સમજ િવકસાવવી.

શા માટ� ઇિતહાસન ે�વાસન ઉપજની �યા�યા આપવામા ંઆવી છ ેત ેસમ�વ�ું.ઇિતહાસ-દતંકથા અન ેવાતા� (બોધકથા) વ�ચનેો તફાવત સમજવો ક� ��ું �વાસન��ે �બૂ જ મહ�વ છ.ે

વત�માન સમય માટ� તમેજ આવનારા સમય માટ� ચહ�રાઈ જતા ઈિતહાસ (Distorting History) ના �ૂ�ચતાથ�ની �તીિત કરાવવી અને

તમારા �વી મહ�વની �હ�ર �ય��તના હાથમા ંરહ�લા ઇિતહાસ�પી શ��તશાળ� શ�નો ઉપયોગ કરતા ંશીખવ�ું.

25.1 ��તાવના

ઈિતહાસ એ �તૂકાળ અન ેવત�માન વ�ચનેો વણથ�ંયો સવંાદ છ.ે આ ઇિતહાસ એની ખાિસયતો થક� આપણ ેમાટ� એક એવી અમીટ છાપ છોડ� �ય છ ે�મા ંઆપણા ગમા-

અણગમાન ેકોઈ �થાન હો�ું નથી અન ે� �તૂકાળ છ,ે વત�માનમા ંઅ��ત�વ ધરાવ�ું નથી, ત�ેું િનરતંર અ�મુાનોન ેઆધાર� વત�માનમા ંઅ�ત�વ આપણ ેઊ�ું કરવા�ું હોય છ.ે

વત�માન માટ� �તૂકાળ એટલો અગ�યનો હો છ ેક�, આપણ ેઆપણા િવગત સમયનો અહ�વાલ ર� ૂકરવા માટ� સતત �ય�નશીલ રહ�એ છ�એ અન ેઆમ જ સ��ય છ ેઈિતહાસ. જોક�

આપણામાથંી ઘણાનં ેઆ બાબતની �તીિત થતી નથી એ એક ગભંીર િનદ�શ છ.ે

આપણ ેમાટ� ઈિતહાસન ેસીધો સમજવો �બૂ અઘરો છ.ે હક�કતમા ંતો એ�ું �ય�ન �વૂ�ક અથ�ઘટન કર�ું �બૂ જ�ર� છ.ે આથી જ કદાચ આપણ ેન�ર સ�યથી �રૂ દોરવાઈ જઈએ

છ�એ. આપણા �ગત તરગંો, ક�પનાઓ અન ે�યાલો આ અથ�ઘટન વખત ેમહ�વની �ૂિમકા ભજવતા હોય છ.ે ઇિતહાસની અગ�ય સમજવાનો સમય હવ ેપાક� ગયો છ.ે ઇિતહાસ

લખેનનો હવ ેએટલો િવકાસ થયો છ ેક�, એ હવ ેએક વ�ૈાિનક ���યા બની ગઈ છ.ે �રૂાવાઓ, તક�, કારણો અન ેબાર�ક �થૃ�રણન ેઆધાર� આપણ ેઇિતહાસ લખેનના કાય�માં

હ��લુ�ી િનયમોન ેઅ�સુર� શક�એ છ�એ.

આ ઘટકમા ંઅ�ું લ�ય એ છ ેક� તમન ેસાચી યાદ� તયૈાર કરવાની અગ�યતા બાબત ે��તૃ કરવા અન ે�વાસન હ��થુી ત�ેું મહ�વ સમ�વ�ું.

'�વાસન ઉપજ તર�ક� ઇિતહાસ' ની ચચા�થી આ ઘટકની શ�આત થાય છ.ે આગળ ઉપર એ દતંકથા, વાતા� અન ેઇિતહાસ વ�ચનેા તફાવત�ું ��ૃથકરણ કર� છ,ે ગરેઉપયોગીની પણ

છણાવટ કર� છ.ે

25.2 �વાસન ઉપજ તર�ક� ઇિતહાસ

�તરરા���ય �વાસન��ે ��ુય�વ ેભારત એક સા�ં�િૃતક ધામ ગણાય છ ેઅન ેલ�ણ �તરરા���ય �વાહમા ંભારતીય �વાસન�ું મહ�વ�ું જમા પા�ું બની રહ� છ.ે મા��તરરા���ય �વાસન જ નહ� પર�ં ુઘર �ગણ ેપણ �વાસનમા ંઇિતહાસ અન ેતનેી આડપદેાશ ��ુય આકષ�ણ�ું ક��� બની રહ� છ.ે અ�ય રસ�દ આકષ�ણોની સાથ ેસાથ ેલોકો

પોતાના સા�ં�િૃતક વારસાન ેમાણવા માટ� પણ �વાસ�ું આયોજન કર� છ.ે હક�કતમા ંકદાચ �વાસન એ જ એક એવો મહ�વનો િવ�તાર છ ે�યા ંઇિતહાસ એક આકષ�ણ, ખ�ચાણ ત�વ

અથવા �વાસીઓન ેઉપયોગી ક����બ��ુ છ.ે

�વાસનઃ

સા�ં�િૃતક વારસો :

�વાસનન ેલગ�ું િવકાસ પામ�ું સા�હ�ય

�સુાફર� તથા �વાસન લખેો

��ુર�ટ ગાઈડ અન ેમાગ�દશ�કો �ારા આપવામા ંઆવતા વણ�નો અન ેઅથ�ઘટનો.

ઐિતહાિસક �થળો અન ેસ�ંહાલયોનો જોવાલાયક �થળો તર�ક� �વાસમા ંસમાવશે કરવો એ �વાસન ઉ�ોગનો �નૂો કસબ છ.ે

�વાસમા ંરસ વધવાની સાથ ેસાથ ેતમેા ંઇિતહાસની ���તુતા પણ વધી છ.ે �મક� �ઓન ે�ચ�કલામા ંરસ છ.ે તઓે મહારા��મા ં'અજ�ટા'ની �ફુાઓ અથવા મ�ય�દ�શની

'ભીમબટેકા'ની �ફુાઓની �લુાકાત લવેા�ું પસદં કરશ.ે �ક�લાઓ અન ેમહ�લો �વાસીઓન ેરાજ�થાન ભણી આકષ� છ.ે અન ે�ઓન ેમ�ંદર �થાપ�યમા ંરસ છ ેતમેન ેમાટ� તો

�થળોની જરાય અછત નથી.

ઘણા �ક�સાઓમા ંતો મળેાઓ અન ેઉ�સવો પણ �વાસીઓ�ું આકષ�ણ ક��� બ�યા છ,ે (દા.ત. તરણતેરનો મળેો) કારણ ેક� ત ેસ�ં�િૃત�ું સાત�ય અન ેપ�રવત�ન�ું ઉ�મ ઉદાહરણ બની

રહ� છ.ે આ ઉ�સવો અન ેમળેાઓમા ં�ગુો �નૂા ર�ત-�રવાજો ન ે�ણા�લકાઓ આ�િુનક પ�રવશેમા ં�થાન પામ ેછ.ે લહેનો હ�મીઝ ઉ�સવ, ગોવાનો કાિન�વલ, ��ુકરનો પ�મુળેો અથવા

ક�રાલાની હોડ� �પધા� આના ઉદાહરણો છ.ે આ ઉપરાતં ખર�દ� અન ેમનોરજંનના મા�યમ �વ�પ ેપણ �વાસીઓ ઝવરેાત અથવા હ�તકલાના ન�નૂાઓ ખર�દતી વળેાએ તનેાનકશીકામ તથા વ��નુી �ાચીનતાનો ઈિતહાસ �ણવામા ંઘણો રસ દાખવ ેછ.ે આ ઉપરાતં ઐિતહાિસક �થળોએ �વિન અન ે�કાશ આયોજન આપણી સમ� �લૂાયલેા ઇિથહાસને

�વતં કર� છ.ે આ બ�ું જ �વાસીઓન ેભર�રૂ મનોરજંન ��ૂું પાડ� છ.ે તથેી જ �વાસન �યવસાય સાથ ેસાત ેસકંળાયલે �યવસાિયકોન ેઇિતહાસ�ું �ાન હો�ું અ�યતં જ�ર� છ.ે

25.3 દતંકથાઓ, બોધવાતા�ઓ અન ેઇિતહાસ

દતંકથાઓ અન ેબોધવાતા�ઓ ભારતની સા�ં�િૃતક પરપંરાઓ�ું અ�ભ� �ગ છ.ે એક મા�યતા એવી છ ેક� અહ� �દ�યતા અન ેચમ�કારોથી સભર વાતા�ઓ અન ેઘટનાઓએ મહ�વ�ું

�થાન જમા��ું છ.ે ઘણી વખત તો ક�પનાઓ પણ સ�ય હક�કત �વ�પ ેફ�રવાઈ ગઈ છ.ે મોટાભાગના �ક�સાઓમા ંતો દતંકથાઓ અન ેબોધવાતા�ઓ અ�કુ િવ�તારમા ંક� કોઈ ચો�સ

�િતમા ંમા�યતા �પ ે�વીકારાઈ �ય છ.ે અહ� એક �ાણ�� ઊભો થાય છ ેક�, દતંકથાઓ અન ેબોધવાતા�ઓ ઇિતહાસ �વ�પ ે�વીકાય� છ ે? આનો ઉ�ર નકારા�મક હોવા છતાં

ઇિતહાસકારો માટ� દતંકથા ક� બોધવાતા��ું મહ�વ ઘટ�ું ન જોઈએ. આ બ�ું કા�પિનક અથવા �ય��ત ક� સ�હૂના તરગંમાથંી ઉપ��ું હોવા છતા ંઆપણ ેએ યાદ રાખ�ું ઘટ� ક�

મા�યતાઓ �થાિપત સામા�જક સદંભ�મા ંઆકાર પામ ેછ.ે એ ર�ત ેજોતા ંત ે�વત�માન સામા�જક �યવ�થા અન ેવા�તિવકતા�ું �િત�બ�બ છ.ે �િસ� િવ�ુષી રોમીલા થાપરના મત

�જુબ, "ઈિતહાસકાર માટ� દતંકથાએ વત�માન સ�ં�િૃતની સામા�જક ધારણાઓન ેસમજવા માટ�ની પોતીક� ક�પના છ.ે આજ કારણ ેદતંકથાઓ �દુા �દુા �વ�પ ેજોવા મળ ેછ ે:

�ળૂ�તૂ દતંકથા

દતંકથાઓ ક� � સામા�જક મ�ંરૂ�ની મહોર માર� છ.ે

દતંકથાઓ � બદલાતી રાજક�ય સામા�જક �યવ�થાન ેકાયદ�સર બનાવ ેછ.ે અને

દતંકથાઓ � એક �કારનો મોભો �રૂો પાડ� છ.ે વગરે�..

બોધવાતા�ઓની બાબત ેપણ આ જ પ�ર��થિત છ.ે ઉદા. �વ�પ ેઅકબર-�બરબલની વાતો લો. ત ેઇિતહાસ સદંભ�મા ંસમ�વી શકાય તવેી નથી. પર�ં ુત ેસામા�જક કટા� અન ેહાજર

જવાબીપણાના ઉ�મ ન�નૂા�પ છ.ે એ જ ર�ત ેક�ટલાકં ર��ૂ ટ�કૂાઓ સાતં િવરોધ�ું �તીક છ.ે �યાર� �િત�ળૂ રાજક�ય પ�ર��થિતમા ંતનેો સામી છાતીએ (��ુલો) િવરોધ થઈ શક�

તમે ન હોય �યાર� આવી ર�જૂ આપણન ેએક �કારનો માનિસક સતંોષ આપ ેછ.ે �મ ક� તમ ેપલેો ર��ૂ �ચૂકો સાભં�યો હશ ેક� એક ��જેન ેમકાઈના રોટલા ઉપર શાક �કુ�ન ેખાવા

આ��ું તો ત ેશાક ખાઈ ગયો અન ેરોટલો પાછો આપતા બો�યો, "આભાર, લો આ તમાર� �લટે પાછ�." આ �ચૂકો એ હક�કત દશા�વ ેછ ેક�, ��જેો આપણા ઉપર મા� રાજ કરતા હતા,ં

તમેન ેઆપણી �વનશલૈી િવશ ેકોઈ �ણકાર� ન હતી.

�વાસન એક એવો િવ�તાર છ ે�મા ંદતંકથાઓ અન ેબોધવા�તાઓનો ઉપયોગ આપણી સા�ં�િૃત ભ�યતાનો �ચાર કરવા માટ� થાય છ.ે આમ કરતા ંકરતા ંત ેઅનકેવાર આપણી

સ�ં�િૃત અથવા આપણા િવ�તારના ઈિતહાસ�ું �વ�પ ધારણ કર� લ ેછ.ે એક ર�ત ેજોતા ંઆ બાબત �બૂ િનદ�ષ અન ે�બનહાનીકારક લાગ ેછ.ે ર�આૂત િવનાશકાર� પ�રણામ લાવીશક� છ.ે અહ� આટલો ઉ�લખે કરવો �રૂતો છ ેક� ઇિતહાસકારો ટ�કા�મક �થૃ�રણ માટ� દતંકથાઓનો આધાર લ ેછ ેછતા ંઆ દતંકથાઓ ક� �રુાણકથાઓ એ ઇિતહાસ તો નથી જ.

'તમાર� �ગિત ચકાસો' -1

1. �વાસન ઉપજ તર�ક� ઇિતહાસ ક�વીર�ત ેઉપયોગી છ ે?

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

2. ઇિતહાસકારોએ દકંથાન ેકઈ ર�ત ે�લૂવવી જોઈએ ?

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

25.4 �વાસનમા,ં ઇિતહાસની ઉપયો�ગતા

એ બાબતનો ઉ�લખે થઈ ��ૂો છ ેક�, �વાસનમા ંઇિતહાસનો ઉપજ (આધાર) તર�ક� ઉપયોગ થાય છ,ે આ �કરણમા ંઆપણ ેઆ સબંધં ેતનેો �ણુ-દોષ તપાસી�ું.

ઇિતહાસ ��ુય�વ ે�વાસનના િવકાસમા ંફાળો આપ ેતવેા સા�હ�યની રચના કર� છ.ે ઘણા ં�થળો તનેી ઐિતહાિસકતાન ેકારણ ેિવક�યા છ.ે �મક� બગીચાઓ�ું શહ�ર બ��લોર, મહ�લો�ુંશહ�ર પ�કસીટ� જય�રુ, �ઘુલ �હોજલાલી�ું શહ�ર ફત�ેરુસી��. પર�ં ુઇિતહાસ �વાસનના બી� �વ�પોની પણ ર�આૂત કર� છ.ે દા.ત.

ગો�ફના મદેાનોનો ઇિતહાસ ગો�ફ �વાસન�ું �વ�પ ધારણ કર� છ.ેરોક �લાઈ��બ�ગ, પવ�તારોહણ, �ક��ગ વગરે� િવષયોન ેપણ તમેના પવ�તારોહકો ક� �મણ ેિશખરો સર કયા� છ ેઅથવા સર કરવા �ય�નો કયા� છ ેતમન ે�ગનેો પણ એક

આગવો ઇિતહાસ છ.ે

એ જ ર�ત ે�વાસ આલખેનોમા ંઇિતહાસ એ લખેન માટ�નો મનગમતો િવષય બની રહ� છ.ે અન ેએ ઇિતહાસ �થળ, �ક�લા, મહ�લ, કલા-કાર�ગર�, લોકો, હવાઈમાગ�, ર��વમેાગ� વગરે�

ઘણા ંિવષયોન ેલગતો હોઈ શક�. આમ છતા ં��ુય ��ુક�લી એ છ ેક� તમેાનંા ઘણા આલખેનોમા ંઈિતહાસ, �રુાણ અન ેલોકવાયકા વ�ચનેા ભદે પારખી શકતા નથી. એટ�ું જ નહ�

પર�ં ુઘણા �સગંોએ ઇિતહાસની વ�તાઓન ેઇિતહાસ તર�ક� ર� ૂકરવામા ંઆવ ેછ ેઅન ે�રુાવાઓન ેસ�ંણૂ�પણ ેઉવખેવામા ંઆવ ેછ.ે ઐિતહાિસક ઇમારતો�ું વણ�ન કરતી વળેાએધધંાદાર� ગાઈડમા ંઆ વલણ સામા�યતઃ જોવા મળ ેછ.ે

ઇિતહાસની આ વ�તા માટ� જવાદાર છ.ે......

1. �બન પાયાદાર ઇિતહાસના ��ુતકોનો આધાર અન ેઇિતહાસ તરફના વ�ૈાિનક�ાનનો અભાવ.

2. �ણી�ઝુીન ે(સભાનપણ)ે પોતાન ે�વૂ��હ��ુત દ���ટકોણવાળ� ઇિતહાસની સમજ બી�ઓ પાસ ેર� ૂકરવાની �િૃ�.3. અભાનપણ ે�થળોન ેઆકષ�ક બનાવવા તનેા ઇિતહાસ લખેનમા ંથો�ું મી�ું-મર�ું ભભરાવવાન� �િૃ�.

ચાલો આપણ ેઆ વ�તાઓમાથંી ઊભી થતી અસરો તપાસીએ.

1. �બનઆધાર�તૂ ર�ત ેતારવલેા તારણો િવ�ચ� પ�ર��થિત સજ� છ.ે �મ ક� બ��લોર ન�ક નદં� �હ�સ છ.ે �યા ંએક ખાસ �થળન ેગાઈડ 'ટ�� ુ�ોપ' તર�ક� વણ�વ ેછ,ે �યાથંી ટ��ુ�લુતાન લોકોન ેટ�કર�ની નીચ ેનાખંી દ�તો હતો. જો તમ ેએમ �છુો ક�, આ વાતની �ું સા�બતી? અથવા ટ�� ુ�લુતાન ેઆ �થળની ક�ટલી વખત �લુાકાત લીધી હતી ? તો તે

આ વાત ટાળ� દ�શ ેઅથવા કોઈક નવી જ વાતા� બનાવવા �ય�ન કરશ.ે બી� બા� ુએવા પણ �વાસીઓ હોયછ ે� આ વાત સાચી માની લછે ેઅન ેઘર� ડાઈન�ગ ટ�બલ પરકૉફ� પીતા ંપીતા ંઆ વાત બી�ઓન ેપણ કહ� સભંળાવ ેછ.ે પર�ં ુજો કોઈ િમ� આ વાતની સા�બતી િવશ ે�છુ� બસે ેતો તઓે પોત ેએવી િવ�ચ� પ�ર��થિતમા ં�કૂાઈ �ય ક�

�ની ક�પના ન થઈ શક�. આવા સમય ેતમેની પાસ ે'અર� ! ગાઈડ� અમન ેઆ�ું ક�ું હ�ું' એના િસવાયનો કોઈ ઠ�સ જવાબ હોતો નથી.2. બધી બાબતોન ે�દ�યશ��ત અથવા ધમ�ની દ�ણ તર�ક� ગણવામા ંઆવ ે�યાર� હક�કતમા ંઆપણ ેત ેસમયના ત ે�ગુના િવ�ાન �ય��તઓની અવગણના કર�એ છ�એ. �મની

િવ�તાના, ડહાપણ અન ેકૌશ�ય એ આખીય ઘટના માટ� જવાબદાર હોય છ ેપર�ં ુતનેો યશ તમેન ેઆપવા�ું આપણ ેિવસર� જઈએ છ�એ.

દાખલા તર�ક� એક રા�યના �વાસન િવભાગ �ારા બહાર પાડવામા ંઆવલે પિ�કામા ંએ�ું જણાવવામા ંઆ��ું છ ેક�, �યૂ�ના �કરણો છકે મોડ� સાજં �ધુી સીધા જ મ�ંદરના

ગભ��હૃમા ંપહ�ચ ેછ.ે કારણ ક� કોઈક એક પૌરા�ણક મહા�ભુાવ ે�યૂ�ના માગ�ની �દશા બદલી નાખંી હતી. યા�ા�ઓ આ વાત કદાચ માની પણ લ ેપર�ં,ુ ઐિતહાિસક દ���ટએ જોતાંઆવા અવ�ૈાિનક કારણોન ેલીધ ે�થા�તય અન ે�થપિતના કૌશ�યનો સ�ંણૂ�પણ ે�ાસ થાય છ.ે

1. આપણ ેસૌ �ણીએ છ�એ ક� �ઢ���ુત �િતવાદ કોઈ પણ દ�શના િવકાસ માટ� ક�ટલો જોખમકારક છ.ે છતા ંસા�ંદાિયક �વ�પ જ ર� ૂકરવામા ંઆવ ેછ.ે �દ�હ��ું જ એક

ઉદાહરણ લઈએ. ��ુબુિમનાર પાસ ેઆવલે �બુત-ઉલ-ઈ�લામ મ��જદની બહાર ભારતીય �રુાત�વ સશંોધન ખાતાનો એ લખે છ,ે �મા ંજણા��ું છ ેક� આ મ��જદના બાધંકામમાટ� 27 �ન અન ે�હ��ુ મ�ંદરોનો નાશ કરવામા ંઆ�યો હતો. �થાિનક ગાઈડ આ વાત પકડ� લ ેછ ેઅન ે��ુબુિમનાર બનાવવા માટ� ��ુ�દુ�ન ેકર�લ િવનાશ�ું વણ�ન કર� છ.ે

પર�ં ુખર� ��ુક�લી તો �યાર� ઊભી થાય છ ેક� �યાર� ત ેએમ પણ વણ�વ ેછ ેક�, "આ સમય ે5000 �ા�ણોની કતલ કરવામા ંઆવી હતી, �મના લોહ�થી ય�નુા�ું પાણી લાલથઈ ગ�ું હ�ું." આવી જ ર�ત ેગાઈડ પોતાની સમજ �માણનેો �તૂકાળ ખડો કર� છ ે� 'ઐિતહાિસક સ�ય' થી ત�ન વગેળો હોય છ.ે વ�મુા ંત ેએમ પણ ઉમરે� છ ેક�, ��ુબુિમનાર��ુ��ુ�ન ેનહ� પર�ં ુ��ૃવીરાજ ચૌહાણ ેબધંા�યો હતો. �યાર� આવી બ ેિવરોધાભાસી આ�િૃ�ઓ ર� ૂકરવામા ંઆવ ે�યાર� �વાસીઓ તાક�ક ર�ત ેએમ પણ �છૂ� શક� ક�, તો �ું

��ૃવીરાજ ચૌરાણ ેમ�ંદરોનો િવનાશ કય� ? આવા જ વણ�નોન ેઆધાર� ક�ટલાક �વાસીઓ ઘટનાના બ� ે�વ�પોની સાથ ેજડ સા�ંદાિયક ભાવનાઓન ેપણ ઘરે પહ�ચતી કર�

છ.ે

કહ�વા�ું તા�પય� એ નથી ક� મ�ય�ગુમા ંઆવા ંજગં�લયત ��ૃયો નથી થાય. ઘણા �ક�સાઓમા ં�ટૂફાટ અન ેિવનાશક ચડાઈઓ પણ થઈ છ.ે પર�ં ુછતા ં�ાણ�� એ છ ેક�, આપણી

સમકાલીન સામા�જક વા�તિવકતાના સદંભ�મા ંઆપણ ેક�ટલા પાછળ જઈ શક�એ ? જો આપણી પાસ ે�ૂંટફાટ અન ેિવનાશનો ઇિતહાસ છ ેતો સાથ ેસાથ ેબ ે�ભ� ધાિમ�ક �િતઓવ�ચનેી સવંા�દતા, સહકાર અન ેસા�ં�િૃતક આદાન-�દાનનો પણ ઇિતહાસ છ ેજ. સમયની માગં તો એ છ ેક� �ું આ બી� પાસાન ેવ� ુમજ�તૂ બનાવ�ું ક� નહ� ? ક� પછ� ભાગલા�ું

જ વા� ુવગાડયા કર�ું ?

25.5 ક�ટલીક ઉપયોગી મા�હતી

આ િવભાગમા ંઅમ ે�વાસનમા ંઇિતહાસની ઉપયો�ગતા �ગ ેક�ટલાક રસ�દ ઉપાયો �ચૂવી�ું. તમાર� એ યાદ રાખ�ું ઘટ� ક� બ�ું જ � ઇિતહાસ તર�ક� �યા�યાબ� છ ેત ે�રુાવાઓ

ઉપર આધા�રત હો�ું જોઈએ અથવા ઇિતહાસના �લૂાધાર તર�ક� ઓળખા�ું હો�ું જોઈએ. આ �લૂધારો સમય-કાળ �માણ ેએક બી�થી �ભ� અથવા મતભદે ધરાવતા હોય છ.ેદા.ત. મોટ�ભાગ ે�રુાત�વીય �રુાવાઓ આપણ ેમ�યકાળ અન ે�ાચીનકાળનો ઇિતહાસ કહ� છ.ે

અસરકારક ર�આૂત માટ� નીચનેા �ચૂનો છ.ે..........

1. �બૂ જ ગભંીરતાથી અન ેિશ�તબ� ર�ત ેઇિતહાસન ેલવેો જોઈએ. ઐિતહાિસક લખાણો ક� ર�આૂતોમા ંકા�પિનક બનાવો ક� દતંકથાઓન ેકોઈ અવકાશ ન હોવો જોઈએ.2. �યા ંવણ�ન ક� લખે દતંકથા ક� �રુાણકથા ઉપર આધા�રત હોય �યા ંએવો �પ�ટ િનદ�શ કરવો જોઈએ ક� આ વાતનો કોઈ ઐિતહાિસક �રુાવો નથી.

3. એ જ ર�ત ે�ચૂકાઓ �ચૂકાઓની ર�ત ેજ ર� ૂથવા જોઈએ નહ� ક� ઈિતહાસ તર�ક� અન ેઆ માટ�ની પણ એક ર�ત હોય છ.ે �મક� આ ઉદાહરણ જોઈએ. ગોવામા ંદૌના પૌલાખાત ેએક �ી અન ે��ુષુના �તૂળા ંછ.ે ઘણા ંગાઈડ તને ે�મેીઓ તર�ક� વણ�વ ેછ ેઅન ેકહ� છ ેક� ત ે�ી એક ગવ�નરની ��ુી હતી. િપતાએ ગર�બ �મેી �વુાન સાથ ેલ�ન

કરવાની ના પાડતા ંતણે ેસ��ુમા ંઝપંલાવીન ેઆપઘાત કય� હતો. પર�ં ુસારો ગાઈડ આ વાતનો ઉ�લખે કયા� પછ� એમ પણ ઉમરે� છ ેક�, "મહ�રબાની કર�ન ેમન ેએ ન �છૂશોક�, એ �વુતી �યાથંી સ��ુમા ં�દૂ� પડ� ત ે�થળ ક�ું છ ે? કારણ ક� આ�ું કોઈ �થળ જ નથી ક� �યાથંી ત ેસ��ુમા ં�દૂ� હોય અન ેન તો આ વાતન ેકોઈ સ�યનો આધાર છ.ેખર�ખર તો આ એવી �ય��તઓના �તૂળા ંછ ે�ઓ અહ� વસતા હતા અન ેઆ દ�શન ેચાહતા હતા.ં

4. તમાર� એ પણ યાદ રાખ�ું જોઈએ ક� � ત ે�થળ િવશનેા ઘણા ં��ુતકો અન ેસા�હ�ય બ�રમા ંઉપલ�ધ હોય છ ેઆથી ઘણા �વાસીઓ પાસ ે�થળ િવશનેી �રુતી મા�હતી હોયછ.ે એવી પ�ર��થિત પણ સ��ય છ ેક� �મા ં�વાસીઓ ઉપર તપાસ માટ� તમેની પોતાની પાસનેી માગ�દશ�ક ��ુ�તકા પણ ઉઘાડ�. તથેી જ તમાર� �વાસીઓન ેહળવાશથી ન

લવેા જોઈએ.

�મક� ક�પના કરો ક� ગાઈડ વણ�ન કરતો હોય ક�, "તાજમહ�લના પાછલા િમનારા પાસ ેબસેીન ેશાહજહા ં�મુતાઝન ેહમંશેા ં�લુાબ�ું �લૂ આપતા હતા" આજ સમય ે�વાસી ગાઈડના

અ�ાન પર મનોમન હસતા ંિવચારતો હોય ક�, "તાજમહ�લ તો �મુતાઝના ��ૃ� ુપછ� બધંાયો હતો !"

1. �થાપ�યો�ું વણ�ન કરતી વખત ેભાર�વૂ�ક તનેી

કલાશલૈી અન ેરચના

�થાપ�ય

�થપિત અન ેકાર�ગર� વગરે� િવશ ેજણાવ�ું.

1. ઇિતહાસ�ું સ�ન ન કરો પર�ં ુઆધાર�તૂ સશંોધન અન ે�મા�ણત ��ુતકોના વાચંન થક� �નુઃ ��થાન કરો.

2. તમારા પોતાના �વૂ��હો અથવા અથ�ઘટનોન ેઐિતહાિસક વા�તિવકતા ઉપર છવાઈ જવા ન દો.

3. �યા ંજ�ર લાગ ે�યા ંબી� �થળો સાથ ેસરખામણી કરો પર�ં ુઆડ�ધડ િનવદેનો ન કરો.

4. સા�ંદાિયક િધ�ાર અન ેભાગલાવાદ� લાગણીઓ જ�માવ ેતવેા વણ�નો ટાળો. યાદ રાકો સા�ંદાિયકતા મા� આડખીલી �પ બન ેછ.ે5. નવા નવા �કાશનો �ારા તથા ઇિતહાસકારો સાથનેા આદાન-�દાન �ારા તમારા ઇિતહાસ �ગનેો �ાનના ંઉમરેો કરતા રહો.

6. તમાર� ર�આૂતો અથવા લખાણોમા ંફ�ત રા�ઓ અન ેસા�ા�યોના ગાણા ગાવાન ેબદલ ેરાજક�ય, સામા�જક, આિથ�ક અન ેસા�ં�િૃતક બાબતોન ેમહ�વ આપ�ું જોઈએ.

'તમાર� �ગિત ચકાસો' - 2

1. ઇિતહાસમા ંવ�તા ક�મ ઊભી થાય છ ે?

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

2. તમારા ઇિતહાસના �ાન માટ� તમ ેશનેો આધાર લશેો ?

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

3. નીચ ેદશા�વલેા ંિવધાનોમા ંકયા ંખરા ંછ ેઅન ેકયા ંખોટા ંછ ે?

1. દતંકથા, ઇિતહાસ અન ેઅ��ુિૃ�ઓ વ�ચ ેતફાવત હોતો નથી.2. �યા ં�ધુી �થળના ઇિતહાસ િવશ ે�વાસી અ�ાન છ ે�યા ં�ધુી �થળના ઇિતહાસ સબંધંી તમ ેતને ેગમ ેત�ેું કઈં પણ કહ� શકો.

3. સા�ંદાિયક િધ�ાર વધ ેતવેી ઘટનાઓ�ું વણ�ન કર�ું સા�ું કહ�વાય.

4. ઇિતહાસ િવષયક વણ�નો સચોટ �રૂાવા આધા�રત હોવા જોઈએ.

25.6 સારાશં

ઇિતહાસ �રુાવાઓ ઉપર આધા�રત િશ�તબ� અ�શુાશન છ.ે તથેી �યાર� તને ે�વાસન ઉપજ તર�ક� બ�રમા ં�કૂવામા ંઆવ ે�યાર� આ પાસાની પણ સભંાળ લવેાવી જોઈએ.ઇિતહાસ �વાસનમા ંઉપયોગ કરતી વખત ેઅ��ુિૃતઓ, દતંકથાઓ અન ેઇિતહાસ વ�ચનેો ભદે દશા�વવામા ંખાસ કાળ� રાખવી જોઈએ. એજ ર�ત ેઐિતહાિસક લખેો વણ�નોમાં

�ય��તગત �વૂ��હો અન ેએકાગંી અથ�ઘટનોન ે�બલ�લુ �થાન ન આપ�ું જોઈએ. નવા નવા �માણ�તૂ �કાશનોના અ�યાસ �ારા તમારા ઇિતહાસના �ાનમા ંસતત વધારો કરતા

રહો. તમારા િવવચેનો અથવા લખેોમા ં� ત ેઐિતહાિસક �ગુના સામા�જક, રાજક�ય અન ેસા�ં�િૃતક પાસાઓંન ેએક સર�ું મહ�વ આપ�ું જોઈએ. ઇિતહાસ એટલ ેમા� રાજો અને

સા��યો �ગનેો અ�યાસ જ નહ� પર�ં ુતનેા િવિવધ પાસાઓંનો અ�યાસ. આ બાબતની �વાસન �યવસાય સાથ ેસકંળાયલેા અન ેસશંોધન કરનારા સ�એુ ન�ધ લવેી જ�ર� છ.ે

25.7 'તમાર� �ગિત ચકાસો' ના જવાબો

'તમાર� �ગિત ચકાસો' -1

1. ઘણી ર�ત ેઇિતહાસ �વાસન �યવસાયમા ંઉપયોગી છ.ે દા.ત.2. �ઓુ િવભાગ 25.3

'તમાર� �ગિત ચકાસો' -2

1. �ય��તગત �વૂ��હો, આપણા ગમા-અણગમાન ેજો મહ�વ મળ ેતો ઇિતહાસમા ંવ�તા ઊભી થાય છ.ે �ઓુ એકમ 25.4

2. ઇિતહાસ �ણવા માટ� �ાથિમક �રુાવાઓ ચકાસવા અિનવાય� છ.ે �ઓુ એકમ 25.5

3. (અ) ખો�ું (બ) ખો�ું (ક) ખો�ું (ડ) સા�ું.

26.0 ઉ�શેો

આ એકમના ઉ�શેો નીચ ે�જુબ છ ે:

1. ભારતના �થાપ�યક�ય વારસા િવશ ેતમન ેમા�હતી આપવી.

2. ભારતમા ંસ�ંહાલયો �ા ંઆવલેા છ ેઅન ેત ેક�ટલા �કારના ંછ,ે અને3. ભ�ય સા�ં�િૃતક િવરાસત ધરાવતા ભારતમા ં�વાસન �યવસાયની ક�ટલી તકો ઉજવી છ ેત ેબાબત ેતમન ેસભાન કરવા છ.ે

26.1 ��તાવના

ભારત એ ખરા અથ�મા ં�થાપ�યોની �ૂિમ છ.ે દ�શના કોઈપણ ભાગમા ં�વાસ કરતા ંમ�ંદરો, મ��જદો, મકબરા �વી ધાિમ�ક ઇમારતો અન ેઅ�ય �બનધાિમ�ક ઈમારતો �વી ક� વાવ,

�વૂા, તળાવ અન ે�ક�લા ક� �લૂો લગભગ બધા જ િવ�તારોમા ંજોવા મળ ેછ.ે આ િવ�લુ ખ�નો િનઃશકંપણ ે�વાસન માટ� ��ુકળ સામ�ી ધરાવ ેછ.ે એ જ ર�ત ેિશ�પ સ��ૃ� અનેસા�ં�િૃતક સાધનો �વાકં� િસ�ા, �ચ�ો, કપડા,ં શ�ો વગરે� ભારત આવતા �વાસીઓ માટ� આકષ�ણનો િવષય છ.ે આ સ��ૃ ખ�નાનો ક�ટલોક ભાગ સફળતા�વૂ�ક સ�ંહ કર�ને

સ�ંહાલયોમા ં�દિશ�ત કરવામા ંઆ�યો છ.ે આ ખ�નામા ં� સા�ં�િૃતક �વાસનના ત�વો રહ�લા છ ેત ે�વાસન �યવસાિયકો માટ� �બૂ જ ઉપયોગી છ.ેઅન ેત�ેું યો�ય ર�તે

સભંાળ�વૂ�ક દ�તાવ�ેકરણ થ�ું જોઈએ. દ�શની આવી સા�ં�િૃતક સપંિ�ની તબ�ાવાર સશંોધન યાદ� તયૈાર થવી જ�ર� છ,ે �થી પાછળથી તમેા�ંું ક�ું જ �મૂ થવાની શ�તા ન

રહ� આ એક તયૈાર કરવાનો ��ુય ઉ�શે પણ આ જ છ.ે

26.2 �થાપ�યો - �ાચીનકાલ

ભારતના �થાપ�યક�ય વારસાની તવા�રખ હર�પા સ�ં�િૃતના સમય (ઈ.સ. �વૂ� 3500 - ઈ.સ. �વૂ� 1500) �ધુી આપણન ેપાછલ લઈ �ય છ.ે આ �થાપ�યક�ય વારસાની એક સળગં

કડ�બ� �ૃંખલા આજ લગી અ��ત�વમા ંછ.ે �ની િવગતવાર મા�હતી નીચનેા પટેા િવભાગોમા ંજોવા મળ ેછ.ે

26.2.1 હર�પાકાલીન સ�ં�િૃતના ંક���ો

હર�પા અન ેમોહ-ંજો-દડો �વા �થળોએ થયલેા ઉ�ખનનના અહ�વાલ ઉપરથી હર�પા સ�યતા િવશનેી િવગતો ઉપલ�ધ બની છ.ે ઈ.સ. 1921મા ંહર�પા સ�યતાના અનકે ક���ો

શોધી કાઢવામા ંઆ�યા છ.ે હ� ુ�ધુી તો મોટાભાગની શોધાયલેી વસાહતોમા ંસશંોધન બાક� છ.ે પર�ં ુએક �દાજ �માણ ેજોઈએ તો ન�ધાયલેી હર�પન વસાહતના મા� 3%

ક���ોમા ંજ ખોદકામ થ�ું છ.ે

અહ� આપણ ે��ું ઉ�ખનન હાથ ધરા�ું છ ેતવેા ક�ટલાક અગ�યના �થળોના �થાન અન ેલ�ણો તપાસવાનો �ય�ન કર��ું

હર�પા

ઈ.સ. 1920ના અરસામા ંહર�પા એક એ�ું �થળ હ�ું �યા ંસૌ �થમ ખોદકામ હાથ ધરા�ું. પિ�મ પ�ંબના ંરાવી નદ�ના �કનાર� આ �થળ આવ�ેું છ.ેએ�ું કદ તથા �યાથંી મળ�

આવલેા અવશષેોના સદંભ�મા ંઆ શહ�ર હર�પા સ�યતા�ું ��ુય-સૌથી અગ�ય�ું �થળ ગણાય છ.ે આ નગરના અવશષેો લગભગ 3 માઈલ �ટલા વ��ુળાકાર િવ�તારમા ંપથરાયલેા

છ.ે

મોહ�-જો-દડો

મોહ�-જો-દડો િસ�ધના (હાલ પા�ક�તાનમા)ં લારકાના �જ�લામા ંિસ�ધ નદ�ના �કનાર� આવ�ેું મોહ�-જો-દડો, હર�પા સ�ં�િૃત�ું મોટામા ંમો�ું ક��� છ.ે આ સ�યતાના નગર આયોજન,મકાનોની બાધંણી, ��ુાઓ અન ે��ુાકંો �ગનેી મોટાભાગની મા�હતી મોહ�-જો-દડોમાથંી �ા�ત થાય છ.ે આ �થળ ેઉ�ખનન ઈ.સ. 1912મા ંશ� ંથ�ું � દશા�વ ેછ ેક�, આ જ�યાએ

લોકોએ બ� ુલાબંા સમય �ધુી વસવાટ કય� હશ ેઅન ેવારવંાર મકાનોના બાધંકામ આ જ �થળ ેથયા ંહશ.ે �ન ેપ�રણમ ેમકાનોના બચલેા અવશષેો દશા�વ ેછ ેક� દટાયલેા ભાગની

�ચાઈ લગભગ 20 મીટર �ટલી છ.ે

કાલીબગંન

રાજ�થાનમા ંઘાઝાર નદ�ના �કૂાઈ ગયલેા પટમા ંકાલીબગંન આવ�ેું છ.ે �ી બી. ક�. થાપરના માગ�દશ�ન હ�ઠળ અહ� ઈ.સ. 1960મા ંઉ�ખનન થ�ું હ�ું. આ �થળથેી હર�પન અનેહર�પન સમય �વૂ�ની વસાહતના અ��ત�વના �રુાવાઓ મળ� આ�યા છ.ે

લોથલ

�જુરાતના સ��ુ �કનાર� ખભંાતના અખાત પાસ ેલોથલ આવ�ેું છ.ે ત�કાલીન પિ�મ એિશયાના શહ�રો સાથ ેઅહ�થી દ�રયાઈ માગ� વપેાર ચાલતો હોય તમે જણાય છ.ે અહ�

ઉ�ખનન કરનાર �રુાત�વિવ�દ �ી એસ. આર. રાવના મત �જુબ તઓેએ વહાણ લાગંરવાની ગોદ� (Dock - Yard) અહ�થી શોધી કાઢ� છ.ે

નગર આયોજન

હર�પાના નગરોમા ંઆયોજન બાબત ેન�ધપા� સા�ય જોવા મળ ેછ.ે ��યકે નગરના બ ેિવભાગ પાડવામા ંઆ�યા છ.ે એક િવભાગમા ંમોટા મહ�લો બધંાયા હશ ે�યા ંરા�યકતા�ઓ

વસતા હશ.ે �યાર� બી� ભાગમા ં��જનો અન ેગર�બો વસવાટ કરતા હશ.ે આ �કારની સમાનતાનો અથ� એ પણ થાય ક�, જો તમ ેહર�પાના કોઈ ર�તા પરથી ક� શરે�માથંી પસારથતા હો તો �યાનંા મકાનો, મ�ંદરો, અનાજના કોઠારો અન ેશરે�ઓની રચના મોહ�-જો-દડો ક� અ�ય કોઈ હર�પાના નગરોમા ંજોવા મળ ેતવેી જ સમાન હોય છ.ે

હર�પા, મોહ-ંજો-દડો અન ેકાલીબગંનની વસાહતો દશા�વ ેછ ેક�, તમેની યોજનાઓમા ંપર�પર ચો�સ �કારની સમાનતા રહ�લી છ.ે નગરો બ ેિવભાગમા ંવહ�ચાયલેા છ.ે એક તરફ

માટ�ની �ટોમાથંી બનલેા �ચી પીઠ પર બધંાયલેા મહ�લો અન ેબી� તરફ નગરના નીચાણવાળા ભાગમા ંરહ�ઠાણના આવાસો. મોહ�-જો-દડો અન ેહર�પામા ંમહ�લ અન ેશહ�રબ�નેી આસપાસ દ�વાલ બાધંવામા ંઆવલેી જોવા મળ ેછ.ે અહ� શરે�ઓ ઉ�ર તરફથી દ��ણ �દશા તરફ જતી જોવા મળ ેછ ે� બરાબર કાટ�ણૂ ેકપાય છ.ે દ�ખીતી ર�ત ેજ શરે�ઓ

અન ેઘરોની આ �કારની રચના, નગર યોજના �ગનેી �હૂ દશા�વ ેછ.ે હર�પા અન ેમોહ�-જો-દડોના મકાનોમા ંચણતર માટ� તપાવીન પકવલેી �ટો વપરાતી. િસ�ધમા ંઆવલે

કોટદ�� અન ેઅચર�માનંી વસાહતોમા ંનગરન ે�ક�લબેધંી કરવામા ંઆવી નથી. �જુરાતમા ંઆવલે લોથલ નામના �થળ ેઘણી �દુ� જ રચના જોવા મળ ેછ.ે અહ� એક લબંચોરસવસાહત છ ે�ની આસપાસ �ટોની દ�વાલ છ.ે તમેા ંમહ�લ ક� શહ�રનો નીચાણવાળો િવ�તાર એવા કોઈ �ત�રક િવભાગો જોવા મળતા નથી. નગરની �વૂ� તરફ �ટોના બનલેા હોજ

��ું મળ� આ��ું છ.ે �ન ેવહાણ લાગંરવાની ગોદ� તર�ક� ઓળખવામા ંઆવ ેછ.ે

26.2.2 ��પૂો

મહ�વના �ય��ત િવશષેોના અવશષેો જમીનામા ંદાટ� દઈન ેસાચવી રાખવાની �થા સદ�ઓ પહ�લા હતી. બૌ�ધમ�એ આ �થા અપનાવી અન ેઆવા અ��થ અવશષેો ઉપર �ઈમરત ચણાવવામા ંઆવતી ત ે��પૂ તર�ક� ઓળખાય છ.ે બૌ��થંોમા ંદશા��યા �માણ ે��ુના શર�રના આઠ ભાગ પાડ�ન ેતમેન ેજમીનમા ંદાટ� દઈ તનેા ઉપર ��પૂ રચવામાં

આ�યા હતા. મૌય� સ�ાટ અશોકના સમયમા ંઆ આઠ ��પૂોન ેફર� ખોદ� કાઢવામા ંઆ�યા અનઅે��થ અવસષેોની ફ�ર વહ�ચણી કર�ન ેઅ�ય નવા ��પૂો બાધંવામા ંઆ�યા. આ

��પૂો બૌ�ધમ�ના પિવ� �થાનો છ.ે આ ��પૂોની ભ��ત-��ૂન ેકારણ ેએક ચો�સ �કાર�ું �થાપ�ય િવકાસ પા��ું અન ેએ ��પૂોન ેઅલ�ંતૃ કરવાની પણ શ�આત થઈ. ક�ટલાકમ��વના ��પૂો િવશ ે�ૂંકમા ંચચા� કર�એ.

��પૂો :

બોિધગયા (�બહાર)

ગયાથી 15 �ક.મી. �રૂ�ું �થળ �યા ંભગવાન ��ુન ે'�ાન' (બોધી) �ા�ત થ�ું હ�ું. મૌય� સમ�ાટ અશોક અહ� 'બોધ-માડંા' બના��ું છ.ે જોક� �ળૂ બાધંકામના કોઈ અવશષેો આ�

બ�યા ંનથી. આવા �તભંો અ�ય ��પૂોની આસપાસ પણ જોવા મળ ેછ.ે તના ઉપર અધ�ત�ણ િવિવધ �િૂત�ઓ કડંાર�લી છ.ે �મા ંબૌ� �તક કથાઓના દ��ટાતંો-વાતા�ઓ કડંારવામાંઆવી છ.ે

સાચંી ��પૂો (મ�ય �દ�શ)

િવ�દશાથી લગભગ 14 �કલોમીટર �રૂ સાચંી આવ�ેું છ.ે અહ� ભારતનો સૌથી િવ�યાત ��પૂ છ.ે અહ� �ણ ��પૂો છ.ે આ બધાની આસપાસ �વશે�ાર છ.ે પર�ં ુસૌથી વ� ુ�યાિત

ધરાવતો મહા��પૂ � સ�ાટ અશોક સમયમા ંઈ.સ. �વૂ� 250મા ં�ટોથી બાધંવામા ંઆ�યો હતો. એ પછ� �ુંગકલામા ંઈ. સ. �વૂ� 150મા ંચોતરફથી મોટો કરવામા ંઆ�યો. અને

અશોકના સમયની �ટોની જ�યાએ પાછળથી પ�થરો જડવામા ંઆ�યા. આ સાથ ેતનેી આસપાસ 'વ�ેદકા' રચવામા ંઆવી. ચાર �દશામા ંકરવામા ંઆવલેા ચાર �વશે�ાર તનેી�ુંદરતામા ંઉમરેો કર� છ.ે દ��ણ તરફના �વશે�ાર પર એક લખે કડંાર�લો છ ે�મા ંદશા���ું છ ેક� રા� સાતકણ� �ારા દાનમા ંમ��ું હ�ું અન ેત�ેું િશ�પિવધાન ખાસ હાથીદાતંના

કાર�ગરો �ારા થ�ું હ�ું

ઉ�ર�દશાના �વશે�ાર અન ે(પને�સ) ઉપર �તક કથાઓ કોતર� કાઢવામા ંઆવી છ.ે સાચંીના િશ�પિવધાનમા ંનીચનેા દ��યો ��ુય છ.ે

1. ��ુના �વનના ચાર મહાન �સગંો - �વા ંક� જ�મ, �ાન �ા��ત, ધમ�ચ� �વત�ન (�યા�યાન) - અન ેમહાપ�રિનવા�ણ.

2. પ�ીઓ અન ે�ાણીઓ �મા ંિસ�હ, હાથી, બાળક, �ટ વગરે�ના આલખેનો ��ુય�વ ેજોવા મળ ેછ.ે ક�ટલાકં �ાણીઓ ઉપર ભાર� બ�તર ક� �ટૂ પહ�ર�લા ંસવારો બઠે�લા જોવા મળેછ.ે

3. કમળ અન ે�ા�ના વલેાઓન ેકલા�મક ઢબ ેકોતર� અલ�ંતૃ કરવામા ંઆ�યા . અને

4. જગંલના �ાણીઓની એવી બને�નૂ ર�આૂત કરવામા ંઆવી છ ેક� �ણ ેસમ� �ાણી જગત ભગવાન ��ુની ભ��તમા ંલીન થઈ ગ�ું હોય.

iii. ભાર�પૂનો ��પૂ

આ ��પૂ મ�ય�દ�શમા ંસતનાથી 21 �કલોમીટર �રૂ આવલેો છ.ે ��ુય ��પૂ�ું માળ�ું અ�યાર� અ��ત�વમા ંનથી. આ ��પૂના માળકા ��ુય ભાગોના અવશષેો કલક�ાના ઇ��ડયન���ુઝયમમા ંઅન ેઅ�ય સ�ંહાલયોમા ંસાચવવામા ંઆ�યા છ.ે � નીચ ે�જુબ છ.ે

�વશે �ારો અથવા તોરણો � લાકડાના �વશે�ારની બ� ેબા�થુી બહાર નીકળતી �ણ પ�થરની સળગં આડ� પડદ� પણ લાકડાની �િત�િૃત જ છ.ે પર�ં ુઆ ભાર�તૂના

��પૂની સળગં પડદ�ના મથાળ ેભાર� પ�થરની આડ� સળગં િશલા ગોઠવવામા ંઆવી છ.ેઆ પડદ�ની વ�ચ ેવ�ચ ેઊભા �તભંો ઉપર ય� અન ેય��ણીઓના િશ�પો કડંાર�લા ંછ.ે અન ેબૌ�ધમ� સાથ ેસકંળાયલેા દ�વતાઓ પણ છ.ે આ દ�વતાઓની ઓળખ આપતા

લખેો પણ કડંારાયા ંછ.ેઅ�ય ��પૂોની �મ અહ� પણ બૌ� �તકકથાઓ પર આધા�રત કથા િશ�પો છ.ે �ની સાથ ેસાથ ેિવિવધ �દુરતી ત�વો પણ સયંોજવામા ંઆ�યા છ.ે

iv. અમરાવતી

�ૂં�રુથી 46 �કલોમીટર �રૂ આવલેો ત ેસફ�દ આરસપહાણમાથંી બનાવલેો ��પૂ છ.ે ��પૂ સ�ંણૂ�પણ ેનાશ પા�યો હોવા છતા ંતનેી િશ�પા�ક�ત પડદ� મ�ાસ અન ે��િતશ સ�ંહાલયમાં

સ�ંહવામા ંઆવી છ.ે � ત ેસમય ેઆ ��પૂ નગરના વડા અન ેલોકો પાસથેી મળેવલે દાનમાથંી બાધંવામા ંઆ�યો હતો.

આ અ��તૂ ��પૂનો �યાસ 42 મીટર અન ે�ચાઈ 29 મીટર �ટલી હતી. તનેી આસપાસ વ��ુળાકાર� 10 મીટર �ચો પ�થરનો બનાવલેો �ાથ�નાપથ છ.ે તનેી વ�ેદકાના થાભંલા

ઉપર �ુંદર િશ�પકામ કર��ું છ.ે �મા ં��ુપમાળાઓ ધારણ કર�લા દ�વતાઓ અન ેબોધી��ૃના િશ�પાકંનો છ.ે આ ઉપરાતં ��પૂ, ધમ�ચ�, ��ુના �વનના �સગંો અન ે�તકથાઓમાં

પણ િશ�પો છ.ે

��પૂના �વશે તોરણ �ારની ઉપર િનવ�ેદકા ચાર િસ�હોના િશ�પોથી ��કત છ.ે �તભં ઉપર કમળના અનકે આલખેનો છ.ે અમરાવતી ��પૂમાથંી સ�ંયાબધં �િતમાઓ મળ� આવી છ.ે

શ�આતના સમયમા ં��ુન ેમા� �તીક �વ�પ ેજ દશા�વવામા ંઆવતા. પર�ં ુઈ.સ.ની 1લી સદ�થી ��ુની ક�ટલીક �િતમાઓ તમેના �તીક સ�હત મળ� આવવાની શ�આત થઈ.

v. નાગા� �ૂનક�ડા (���દ�શ)

શલૈીમા ંનાગા��નૂક�ડાનો ��પૂ બાધંવામા ંઆ�યો હતો. અહ� બ ેવ��ૂળાકાર� દ�વોલ છ.ે એક મ�યમા ંઆવલેી છ ેઅન ેબી� બહારના છડે� છ.ે આ બ� ેદ�વાલોની વ�ચ ેમાટ� �રૂવામાં

આવી હતી, અન ેવ�ચ ેવ�ચ ેઆડ� દ�વાલોથી બ� ેવ��ુળાકાર દ�વાલોન ેજોડવામા ંઆવી હતી. આ ��પૂનો �યાસ 30 મીટર અન ે�ચાઈ 18 મીટર �ટલી હતી. એક નળાકાર �વાઆ માળખાની બહારની િશલાઓ �ુંદર િશ�પાકંનોથી અલ�ંતૃ હતી. ��પૂના મથાળ ે�નૂાનો લપે લગાડ�ો હતો અન ે�ડની ઉપર �પાકંન કડંાયા� હતા.ં �ડન ેફરત ેચાર�ણૂ ેબહાર

કાઢ�લ લબંચોરસ કઠ�ડામા ંપાચં પાચં ઊભા �તભંોની હારમાળા કરવામા ંઆવી હતી.

આ ��પૂની દ�વાલોમા ં�ટલી તકતીઓ પર કરવામા ંઆવલેા અ��તૂ િશ�પાકંનો અન ેતમેા ંદશા�વવામા ંઆવલેા ��ુના �વન�સગંોન ેકારણ ેત�ેું �બૂ મહ�વ છ.ે આમાનંા ��ુય

દ��યો નીચ ે�જુબ છ.ે

1. ��ૃવી પર જ�મ ધારણ કરવા માટ� દ�વતાઓ બોિધસ�વન ેિવનતંી કર� છ.ે

2. �તેહાથીના �વ�પ ે��ુનો ગભાયમા ં�વશે.

3. ��ુપા�છ�દત સાગ��ૃની નીચ ે��ુનો જ�મ.

6. ત�િશલા :

ત�િશલા (હાલ પા�ક�તાનમા)ં ખાત ેખોદકામ કરતા ંઆસપાસના �થળોએથી અનકે ��પૂો મળ� આ�યા છ.ે

ત�િશલા ખાત ેસર-જહોન માશ�લ ેખોદકામ કરા��ું �યા ં�ચરા-ટોપ ��પૂ મળ� આ�યો. આ ��પૂના �ડની બહાર�ું માળ�ું પ�થરમાથંી બનાવ�ેું હ�ું. � બોિધસ�વની �િતમાઓથી

�ુંદર ર�ત ેઅલ�ંતૃ કર��ું છ.ે

ઈ.સ. 1908મા ંશાહ�-ક�ઋઢ�ર� ખાત ેપશેાવર ન�ક ખોદકામ કરતા ંએક ��પૂ મળ� આ�યો. આ ��પૂ સ�ાટ કિન�ક� બધંા�યો હતો. તનેો ઉ�લખે ચીની �વાસી ફા�હયાનની ન�ધમાં

પણ જોવા મળ ેછ.ે અહ�ના િશ�પો ગાધંાર શલૈીના છ.ે

���થ-પશ�યન શલૈીમા ંબધંાયલેો એક ��પૂ ઝ�ંદયાલ ખાત ેમળ� આ�યો છ.ે �ની ન�કમા ંએક નાનકડ� ચાદં�ની પટે� (દાબડ�) મળ� આવી �મા ંસોનાની દાબડ�મા ં�કૂ�લા અ��થ

અવશષે મળ� આ�યા.

એજ ર�ત ેદ�શના ઘણા ભાગોમાથંી સ�ંયાબધ ��પૂો મળ� આ�યા છ.ે બ ે��પૂ મ�રુામાથંી મળ� આ�યા. હક�કત ેઆ એક એવો �ગુ હતો �યા ંિવિશ�ટ શલૈીમા ં�થા�તય િવકાસ

પા��ું. આ ��પૂોની બાધંકામ રચના અન ેએકસરખી િશ�પા�િૃતઓ�ું અ��ત�વ દશા�વ ેચ ેક� � કાર�ગરો ��પૂો બાધંતા તથા તનેા ઉપર �ુંદર િશ�પાકનં કરતા ત ેકાર�ગરો એક

�થળથેી બી� �થળ ે�વાસ કરતા અન ે�થાિનક શલૈીઓ�ું આદાન-�દાન થ�ું રહ��ું.

26.2.3 મ�ંદરો

ભારતીય મ�ંદરોમા ં�વનની શલૈીના અનકે પાસાઓં �તીકા�મક ર�ત ે�િત�બ��બત થયા છ.ે કાલ�મા�સુાર િવશાળ ભોગો�લક ��િતજો ઉપર ભારતીય મ�ંદર �થાપ�ય�ું ફલક

િવ�તર��ું દ���ટગોચર થાય છ.ે ઈ.સ.ની 5મી સદ�મા ંસાચંીથી શ� થયલેી મ�ંદર �થાપ�યની કથા કાચંી, તાજંોર અન ેમ�ુરાના મ�ંદરો �ધુી િવ�તર�લી છ.ે

��ુય શલૈીઓ

પૌરા�ણક ભારતીય �થંોમા ંમ�ંદર �થાપ�ય�ું �ણ શલૈીમા ંવગ�કરણ કરવામા ંઆ��ું છ.ે નાગર, �ાિવડ અન ેવસેર શલૈી. અન ે�થાપ�યક�ય િવશષેતાઓન ેઆધાર� ભૌગો�લક ર�તે

આ વગ�કરણ કરવામા ંઆ��ું છ.ે નાગર અન ે�ાિવડ શલૈીના મ�ંદરો અ��ુમ ેઉ�ર ભારતની એક દ��ણ ભારતની શલૈી તર�ક� ઓળખાય છ.ે આખાય ઉ�ર ભારતમા ંછ ેક�

�હમાલયની તળટે�થી દ��ણના મદેાનો �ધુી ઉ�ર ભારત સલૈીના મ�ંદરો આવલેા છ.ે

�ાિવડ અથવા દ��ણ ભારતીય શલૈીના મ�ંદરો �લુના�મક ર�ત ેિવકાસની ક�ડ�એ વ� ુ�સુગંત છ.ે અન ેદ��ણ �દ�શમા-ંસ��ુ �કનારાના ઉપખડંોમા ંખાસ કર�ન ે��ૃણા નદ� અને

ક�યા�મુાર� વ�ચનેા િવ�તારો �રુતા મયા��દત ર�ા છ.ે વસેર શ�દ �વય ં�બૂ અ�પ�ટ છ.ે ક�ટલાક �થંો �જુબ વસેર શલૈી િવ��ય પવ�તમાળા અન ે��ૃણા નદ�ની વ�ચનેા �દ�શમાંજોવા મળ ેછ ે�યાર� ક�ટલાક અ�ય �થંોમા ંકરવામા ંઆવલેા ઉ�લખે �જુબ આ શલૈી�ું �થાન િવ��ય અન ેઅગ��ય પવ�તમાળાઓની વ�ચ ેદશા�વા�ું છ.ે ��ું �થળ અચો�સ છ.ે

મ�ંદરોના આકાર-તલદશ�ન અન ેભાષા

દર�ક મ�ંદર શલૈીન ેતનેી પોતાની પ�રભાષા હોય છ.ે જો ક� ક�ટલાક પા�રભાિષક શ�દો સામા�ય હોય છ.ે પણ અ�ય શલૈીમા ંત ે�થા�તયના �દુા �દુા ભાગન ેલા� ુપડ� છ.ે ધાિમ�ક

�થાનમા ં��ુય �ગન ેિવમાન કહ� છ.ે �યા ંગભ��હૃ અથવા �દરનો ક� ક� �યા ં��ુય દ�વતાની �િૂત� ��થાિપત હોય છ.ે તલદશ�ન (Golden Plan) અ�ય �ગોમા ંસભામડંપ ક�

મ�યમડંપ ક� �યા ંભ�તજનો એકઠા થઈ શક�. ગભ��હૃ તથા મ�યમડંપન ેજોડતો ભાગ ત ે�તરાલ કહ�વાય. �ાર�ક ગભ��હૃન ેફરત ે�દ��ણાપથ પણ હોય છ.ે ઓ�ર�સાના મ�ંદરોમાંનટમ�ંદર ક� ��ૃયમડંપ તથા ભોગમડંપની પણ રચના કરવામા ંઆવતી. �મક� કોણાક�ના િવ�યાત �યૂ�મ�ંદરમા ંઆ બ� ેમડપો ક� �મા ંદ�વ-દ�વતીઓના અ��તૂ િશ�પાકંનો થક�

મ�ંદરની ભ�યતામા ંઔર વધારો કરતા. �ાર�ક ગભ��હૃની આગળ ��ુલો ચોક હોય છ ે� �વૂન�ેરના ં�લ�ગરાજ મ�ંદરમા ંજવા મળ ેછ.ે સામા�ય ર�ત ેિવમાન સમ� રચનામા ંગોળ

ફરતા આકાર હોય છ.ે

�ાિવડ શલૈીમા ંબ�કુોણીય મોટ�ભાગ ેઅ�ટોકોણીય િશખર અન ેિવમાન િપરાિમડ ઘાટ�ું હોય છ.ે ��ું માળ�ું લબંચોરસ હોય છ.ે �ાિવડ શલૈીના મ�ંદરો તમેના �ચા ગો�રુ� ્ઘાટના

�રુજો માટ� નોધપા� છ ેઅથવા વધારાના મડંપના �વશે�ાર પર આવલેા �રુજો માટ� �ણીતા છ.ે સાતમી સદ�મા ંમહાબલી�રુ� ્ખાત ેઆવલેા પ�લવવશંના ગણશેરથના

સમયથી લઈન ેતાજંોર મ�ય આવલેા ચૌલ રા�ઓના િવશાળ ��હદ��ર મ�ંદરના સમય �ધુી �ાવીડ શલૈીમા ંઘણો િવકાસ થયો.

હવ ેઅહ� આપણ ેક�ટલાક ��ુય મ�ંદરોનો કાલા��ુમ �માણ ેઉ�લખે કર��ું

ઉ�ર ભારત શલૈી

ઉ�ર-મ�ય અન ેપિ�મ ભારત (5 / 7મી સદ�)

નાચનેા ખાત ેઆવ�ેું પાવ�તી મ�ંદર (દ��ણ �વૂ� ખ�રૂાહો-મ�ય�દ�શ)

દ�વગઢ ખાત ેદશાવતાર મ�ંદર (ઝાસંી �જ�લો - ઉ�ર �દ�શ), �ટો�ું બન�ેું મ�ંદર-ભીતારાગામ (કાન�રુ - ઉ�ર�દ�શ), ગોપ�ું િવ�� ુમ�ંદર (�મનગર �જ�લો - �જુરાત),

રામગઢમા ંઅ�ટકોણીય રચના ધરાવ�ું અ�તૂ�વૂ� મ�ંદર (�બહાર), સાચંીના મ�ંદરો-�જગાવાના મ�ંદરો (મ�ય�દ�શ).

દ�ખણ અન ેમ�યભારત (6 થી 8મી સદ�)

�ફુા મ�ંદરો-ઈલોરા (ઔરગંાબાદ પાસ ે- મહારા��), એલીફ�ટાની �ફુાઓ (�ુંબઈ પાસ)ે, બાદામી (ઉ�ર કણા�ટક �વૂ� ચો��ુ શલૈી), ઉ�ર કણા�ટકમા ંબાદામી, ચૌહોલ (લાડખતમ�ંદર) અન ેપ�ાડ�લ (પાપનાથ અન ેગલનાથ મ�ંદર).

પિ�મ અન ેમ�ય ભારત (8 થી 13મી સદ�)

હ�રહર અન ેઅ�ય મ�ંદરો-ઓસીઅન (જોધ�રુની ઉ�ર-રાજ�થાન) �લીકા મ�ંદર (�વાલીયર), ચદં�લ મ�ંદરો (ખ�રૂાહો), (ખાસ લ�મણ, કડંા�રયા મહાદ�વ અન ેિવ�નાથ મ�ંદરો),

રોડાના મ�ંદરો (મોઢ�રાની ઉ�ર� �જુરાત), મોઢ�રા�ું �યૂ�મ�ંદર (�જુરાત), માઉ�ટ આ�નુા આરસ �ન મ�ંદરો (રાજ�થાન).

�વૂ� ભારત (8મી થી - 13મી સદ�)

પર�રુામ�ેર વતૈાત દ�ઉલ, ��ુત�ેર, �લ�ગરાજ અન ેરા�રાણી મ�ંદર (બધાજ-�વૂન�ેર ખાત)ે, કોણાક��ું �યૂ�મ�ંદર (ઓ�ર�સા) અન ેજગ�ાથ મ�ંદર-�રૂ� (ઓ�ર�સા).

�હમાલય પવ�તમાળા િવ�તાર - (8મી સદ�થી આગળ)

માત��ડ�ું �યૂ�મ�ંદર, પા�ં�થન�ું િશવમ�ંદર, અવ�ેત�વમી�ું િવ�� ુમ�ંદર (બધાજ કા�મીર ખાત)ે, મ�રમા ંઆવ�ેું મ�ંદર (કાગંરા - �હમાલય �દ�શ), ��ાિનકલ મ�ંદર-નપેાળ

(ખાટમ�ં-ુપાટણ અન ેભાદંગાવં).

દ��ણ ભારતીય શલૈી

દ�ખણ અન ેતામીલના� ુ(6�ી થી 10 મી સદ�)

�ફુામ�ંદરો, પ�લવોના રથ અન ેશોર મ�ંદરો-મહાબલી�રુ� ્(ચ�ેાઈ ન�ક), વ�ૈુંઠ પ�ેમલ અન ેક�લાસનાથ મ�ંદર-કાચંી�રુ� ્(ચ�ેાઈ ન�ક), ઐહોલમા ંચૌ��ુ શલૈીના મ�ંદરો

(ચ�ેતુી મ�ંદર), બાદામી (માલગેી�ી િશવમ�ંદર) અન ેપ�ાડ�લ (િવ�પુા� મ�ંદર) રા���ટૂ રાજવીઓની સહાયથી બધંાયલે ઈલોરા�ું ક�લાસ મ�ંદર.

કણા�ટક, તામીલના�-ુક�રાલા (10મી થી 17મી સદ�)

ચોલ રાજવીઓના સમયના બહ�દ�ર મ�ંદરો-તાજંોર અન ેગગંઈેલ-ઓ�ડાચલો�રુ�,્ બલે�રુમા ંહોળશળ મ�ંદરો, હલબેીડ અન ેસોનાથ�રુ (કણા�ટકમા)ં પાછળના સમયના

કણા�ટકના ચૌ��ુ મ�ંદરો (લ��ુડ� અન ેગાણ) િવજયનગરના પાડં�શલૈી�ું પ�પિત મ�ંદર, �ી રગં� ્(�ીચીનાપ�લીઋતામીલના�)ુ અન ેમીના�ી મ�ંદર (મ�ુરાઈ-તામીલના�)ુ

ક�ીલર� મા�ય (ચલ�રુ� ્- પલઘાટ �જ�લો, ક�રાલા), મ�ંદર અન ેપર�રુામ મ�ંદર - િત�વુ�લ� ્(િ�વ�ે�મ પાસ)ે.

વસેર શલૈી

ઈ.સ.ની શ�આતની સદ�મા ંમહારા��ની પિ�મ ઘાટ�મા ં� બૌ� ચ�ૈય�હૃો બધંાયા ત ેઆ શલૈીના ન�નૂા�પ છ.ે તનેી �યાનાકષ�ક િવશષેતા એ ત�ું તલદશ�ન (Ground Plan) છ.ે

અગાઉ જણા�યા �જુબ આ શલૈીમા ંતનેા આવ�યક �ગો અન ેભૌગો�લક િવભાજનના ંચો�સ �કારની અસ�ંદ�ધતા જોવા મળ ેછ.ે ઉદાહરણોમા ં(સાતમી દસમી સદ�) ચઝેાલા�

(���દ�શ), ઐહોલ (�ુગા�મ�ંદર), મહાબલી�રુ� ્(સહદ�વ-�ોપદ� રથ) અન ેક�રાલા (િશવમ�ંદરો-િ�ણ�દ��રુમ અન ે��ુવુ�રુ ખાત)ે, દસમી સદ� પછ�ના ઉ�મ ઉદાહરણોમાં

�ચદ�બરમ�ું નટરાજ મ�ંદર (તામીલના�)ુ અન ેકોઝવ�ે�રુ�ું વામન મ�ંદર (�જ. કો�યમ - ક�રાલા).

'તમાર� �ગિત ચકાસો' -1

1. કોઈ પણ �ણ હર�પન ક���ો િવશ ેબ-ેબ ેલીટ� લખો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

2. ભારતના મ�ંદર �થાપ�યન કોઈપણ �ણ શલૈીનો ભૌગો�લક િવકાસ આલખેો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

3. દ��ણ અન ેઉ�ર ભારતની મ�ંદર શલૈીના �ણ-�ણ મ�ંદરોની યાદ� કરો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

26.3 મ�યકાલીન �મારકો

ભારતમા ં�કુ� (ટક�શ) �લુતાનોની �થાપના અન ેઅ�ય સ�ાઓ સાથનેા એક�કરણન ેલીધ ે� શાસન પ�િત ઊભી થઈ ત ેઘણી ર�ત ે�નૂી શાસન પ�િત કરતા ં�દુ� હતી. અહ� હવે

ભારત ેએક એવી સ�ં�િૃતનો પ�રચય ક�ળ�યો ક� �મા ંભારતીય અન ે��ુ�લમ સ�ં�િૃતના ત�વોનો સમ�વય થયો, આ સમ��વત સ�ં�િૃતની સૌથી વ� ુઅસરકારક અન ેિનરાળ�

અ�ભ�ય��ત ત ેસમયના �થાપ�યમા ંદ���ટગોચર થાય છ.ે

26.3.1 નવા ં�વ�પો

1. કમાન અન ેગ�ંજુ (��ુમટ)

કમાન બાધંવા માટ� અધ� ગોળાકારમા ંઆધાર તર�ક� �કુવા માટ� �ાસંા પ�થર અથવા �ટની જ�ર પડ� છ.ે અન ેતને ેએકબી� સાથ ેજકડ� રાખવા, ઉ�મ ચણતર માટ� �નૂો અને

સાગોળનો ઉપયોગ થતો. આ નવી ઈજનરે� કાર�ગર��ું પ�રણામ એ આ��ું ક� �કુ�ના આગમન �વૂ�ના �ણીતા �થાપ�યના બારશાખ, આડા પાટડા ક� ટોડલાન ે�થાન ેહવ ેકમાનો

અન ેિશખરોન ે�થાન ે�ુંબજો આ�યા. આ કમાનો �દુા �દુા આકાર� બનાવી શકાતી. પર�ં ુ�હ�દ�ુ�તાનમા ંઈ�લામ જગતની અણીયાળ� કમાનો જ સીધી વારસામા ંઉતર� આવી.

14મી સદ�ના બી� ચરણમા ં�ઘુલકોએ તમેના બાધંકામમા ંચાર ક����બ��ુવાળ� કમાનો બનાવી. � સ�તનતકાલના �ત �ધુી �ચ�લત રહ�.

2. �ુંબજોના બાધંકામ માટ� ખાસ �કારના ઈજનરે� - કૌશ�યની જ�ર હતી. પરઘીય �ુંબજ ચણવા માટ�, ઓરડાની (ખડંની) ચોરસ ક� લબંચોરસ દ�વાલોમાથંી ગોળાકાર પાયો

તયૈાર કરવા ખાસ �કારની બાધંાકામ પ�િત િવકસાવવાની સમ�યા હતી. આ માટ� સહ�લો ઉપાય હતો ચોરસ માળખાન ેબ�કુોણીયમા ંફ�રવી દ��.ુ આજ હ�� ુમાટ� પાછળથી પદંરમાં

સકૈામા ંખાસ �કારનો �નૂાનો પ�થર (Stalactite) ના ઉપયોગ�ું �ચલન શ� થ�ું.

3. �તકરણ (�શુોભન)

ઈ�લામી ઈમારતોમા ંશણગાર કરવાની કળાન ેકારણ ેઆ�ું માળ�ું ��ુ�ું રહ�વાન ેબદલ ેવધાર� ઢકંાય�ેું રહ� છ.ે સામા�ય ર�ત ે�યા ં�વતં ત��વોન ેઅતકંરણમાથંી બાદ રાખવામાં

આવ ે�યા ં�શુોભનના ત�વો નીચ ે�જુબ મયા��દત હોય છ.ે

અ. �ચ��લપી (Caligraphy)

બ. ભૌિમિતક આકારો

ક. વલે��ુા અન ે��ુપલ�ાઓ

ઈમારતોમા ંચો�સ ગણતર� �વૂ�ક વભૈવશાળ� અલકંરણ �ારા એક ખાસ અસર ઊભી કરવામા ંઆવી છ.ે કોઈ ચો�સ �કાર�ું �શુોભન કોઈ ખાસ ઈમારત માટ� અનામત

રાખવામા ંઆવ�ું હોય એ�ું ન હ�ું. બ�ક� પાન-ઈ�લામી �શુોભન િસ�ાતંો બધા �કારના બાધંકામમા ં�યોગમા ંલવેાતા.

મરોડદાર �લિપએ આ સમયની �શુોભન કલા�ું અગ�ય�ું �ગ હ�ું. ઈમારતો ઉપર કો�ણય, સૌ�ય અન ે�થાપ�યક�ય �લિપમા ં�રુાનની આયાતો કડંારાયલેી હોય છ.ે �ન ે'�ફૂ�' તર�ક�

ઓળખવામા ંઆવ ેછ.ે આ �ફૂ� ઈમારતના કોઈપણ ભાગમા ંકડંારાયલેી જોવા મળ ેછ.ે

આ ઈમારતોમા ંનાના-નાના ભૌિમિતક આકારો એક-એકમા ંસકંળાયલેા િવિવધ �કારોના સયંોજનોમા ંજોવા મળ ેછ.ે

વલે-��ુાઓની ગોઠવણીમા ં�શુોભનનો ��ુય �ભાવશાળ� �કાર છ ેઆરબ�ક (Arabesque).

�મા ં��ુય થડ ક� વલે િવભા�જત થઈન ેપાદંડાવાળ� બી� વલેમા ં�ણેીબ� ર�ત ેસતત આગળ વધ ેછ,ે � વળ� પા� ંિવભા�જત થ�ું દશા�વાય છ ેઅથવા તો ત ેફર�થી ��ુય થડ ક�

વલે સાથ ેજોડાઈ ગયલે દ�ખાય છ.ે આ �કારની આ�િૃતના �નુરાવત�નન ેકારણ ે�ુંદર-સમતોલ નકશી-ભાત બન ેછ.ે � િ�પા�રમા�ણક અસર ઊભી કર� છ.ે

26.3.2 શલૈીનો �િમક િવકાસ

અહ� ચાચા�નો ��ુય ઉ�શે �દ�હ� સ�તનત અન ે�ઘુલકાલ દરિમયાન �હ��ુ-ઈ�લામી �થા�તય શલૈીનો � �િમક િવકાસ થયો ત ે�ગનેી �પર�ખા સમ�વવાનો છ.ે અન ેતનેી આગવી

લા��ણકતા દશા�વતી ન�ધપા� બાબતોન ે�કારમા ંલાવવાનો હ�� ુછ.ે

અ. સ�તકાલીન �થાપ�ય

1. �ારં�ભક તબ�ો

�હ��ુ-ઈ�લામી �થાપ�યનો ઈિતહાસ ઈ.સ. 1192મા ં�કૂ�એ �દ�હ� સર ક��ુ ત ેપછ� શ� થાય છ.ે લાલકોટ ખાત ેઆવલે તોમાર મહ�લ ક� �, �ક�લા રાજપીઠોરા તર�ક� ઓળખાતો હતો તે

��ુ��ુ�ન ઐબક� �તી લીધો. અહ� તણે ે�મી મ��જદ�ું બાધંકામ શ� કરા��ું � ઈ.સ. 1198મા ં�ૂં�ું થ�ું. મ��જદ ઉપરના િશલાલખે ઉપરથી �ણવા મળ ેછ ેક� ત ેમ��જદ '�વુ��લુ

ઈ�લામ' તર�ક� ઓળખાતી હતી અન ેઆ�મણકારો �ારા સ�ાવીસ �ટલા �હ��ુ-�ન મ�ંદરો તોડ�પાડ� તનેા અવશષેોમાથંી ત ેબાધંવામા ંઆવી હતી. એ પછ� ઈ.સ. 1199મા ંફર�થી

�ચી �ચી ભાર�ખમ કમાનોવાળ� �ળ���ુત પડદ� મ��જદના આગળના ભાગમા ંકરવામા ંઆવી. આ બ� ેબાધંકામોમા ં�થાિનક �થપિતઓનો ફાળો ઘણો મોટો હતો. બારશાખ,

કોતરણીવાળા �તભંો અન ેઅલ�ંતૃ છત. વગરે�નો કશાય ફ�રફાર િવના �ટતી ઉપયોગ કરવામા ંઆ�યો હતો. મા� તનેો કોતરણીવાળો ભાગ �દર તરફ રખાતો અન ેઉપરનો ભાગ

ઉ�ટાવીન ેનીચનેી સાદ� સપાટ� દ�ખાય એવી ર�ત ેએ પ�થરનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવતો. દ�વાલની કમાનો (Corbelling) પ�િતનો ઉપયોગ કર�ન ેબનાવવામા ંઆવતી હતી. અને

દ�વાલો પર�ું અલકંરણ તો ખાસ �હ��ુ િસ�ાતંો �માણ ેજ કરવામા ંઆ��ું છ.ે

�હ��ુ �થાપ�યની પ�રપાટ�માથંી અપનાવાયલેા થોડા ઘણા ત�વોન ે�રૂ કરવામા ંઆ�યા.ં છતા ં� થોડા ઘણા ંબાક� રહ� ગયા ત ે�હ��ુ-��ુ�લમ શલૈી તર�ક� િવકાસ પા�યા. આ પછ�

બધંાયલેી ઈમારતો �વીક� ��ુબુ િમના (ઈ.સ.1199 થી 1235), અઢાઈ-�દન-કા-ઝ�પડા (ઈ.સ. 1200) અન ેઈ���ુ�મશનો મકબરો (ઈ.સ. 1233) વગરે�મા ં��ુય �થાપ�યક�ય કલા

પ�િતમાથંી (Corbelling) હટાવી ન શકા�ું છતા ંત�ેું �શુોભન સ�ંણૂ�પણ ેઈ�લામી પરપંરા�ું હ�ું. આ સદંભ�મા ંઈ���ુ�મશના મકબરામા ં(� હાલમા ંઅ��ત�વમા ંનથી) � �ુંબજ

આકાર� છત બાધંવામા ંઆવી છ ેતમેા ંઉપયોગમા ંલવેાયલે િસ�ાતંો �બૂ રસ�દ છ.ે આ �ુંબજ (Squinch) ની મદદથી રચવામા ંઆ�યો છ.ે

2) ખલ� : ��ુબુ િમનાર પાસ ેબાધંવામા ંઆવલે 'અલાઈ દરવાજો' (1305) અન ેિનઝા��ુ�ન ખાત ેબધંાયલે 'જમાતખાના મ��જદ' (1325)ની �થાપ�ય શલૈી જોતા ંલાગ ેછ ેક� તે

સમય ેબાધંકામ શલૈીમા ંએક પ�રવત�ન આ��ું હશ.ે અહ� સ�ે�ક �થાપ�ય પ�િતનો ઘણો �ભાવ જણાય છ.ે �ન ેકારણ ેઆ સમયગાળો �હ��ુ-ઈ�લામી �થાપ�યમા ંઆવલેીઉ��ાિંતમા ંમહ�વનો ગણાય છ.ે (સો�જક એ મ�યએિશયા અન ેએિશયા માઈનોર િવ�તારમા ંઈ.સ. 11 થી 13મી સદ� દર�યાન સ�ા�થાન ેઆવલેી �કૂ� �િત છ)ે આ શલૈીની ક�ટલીક

ન�ધપા� લા��ણકતાઓ અ�ય શલૈીની રચના પ�િતમા ંપણ �વીકારાઈ છ.ે

આ સમયગાળાની લા��ણકતાઓ નીચ ે�માણ ેવણ�વી શકાય :

અ) ઘોડાની અણીદાર નાળ �વા આકારની કમાનોની રચના

બ) કમાનો ઉપર અવલ�ંબત ��ુમટ (Squinch)ની નીચ ેઆવલે

ક) ઈમારતના બાધંકામ માટ� નવી સામ�ી તર�ક� ર�તીયો લાલ પ�થર અન ે�શુો�ભત આરસનો ઉપયોગ શ� થયો. �કડ� પરસાળન ેબદલ ેપહોળ� પરસાળો કરવામા ંઆવી �

સોજક શલૈીની આગવી િવશષેતા છ.ે

વ�મુા ં�ચ��લિપ, ભૌિમિતક આકારો (Arabesque) �ારા અલકંરણ શલૈી વ� ુ�પ�ટ અન ેસ��ૃ બની.

3. �ઘુ�કુ

આ સમયના બાધંકામોમા ંનવા �કારની �થાપ�યની શલૈીનો આિવ�કાર થયો. અવશષેો ઉપરથી અ�મુાન કર� શકાય ક� આ વશંના �થમ �ણ શાસનકતા�ઓ એ જ �થાપ�યોના

બાધંકામમા ંરસ દશા��યો. આમ તા ંઆ સમયના �થાપ�યોન ેબ ેિવભાગમા ંવહ�ચી શકાય.

�થમ િવભાગમા ં�યા��ુ�ન અન ેમહમંદ �ઘુ�કુના સમયમા ંબાધંવામા ંઆવલેી ઈમારતો.

�યાર� બી� િવભાગમા ં�ફરોઝ �ઘુ�કુ� બધંાવલેી ઈમારતો.

�ઘુ�કુ શલૈીના �થાપ�યોની લા��ણકતાઓ નીચ ે�જુબ વણ�વી શકાય.

1. બાધંકામમા ં��ુય પદાથ� તર�ક� પ�થરનો ઉપયોગ અન ેમોટ�ભાગ ેદ�વાલો ઉપર �લા�ટર કરવામા ંઆવ�ું.

2. દ�વાલો અન ેિમનારા જરા ઢળતા રાખવામા ંઆવતા �ની અસર છકે �ણૂાઓમા ંસૌથી વધાર� વતા�ય છ.ે

3. કમાનોમા ંનવો આકાર આપવાની �ાયો�ગક ધોરણ ેશ�આત થઈ. આ કમાનો પાટડા ક� મોભ ઉપર આધા�રત ચ�ષુ�બ��ુ કમાનો હતી. કમાન અન ેમોભ�ું આ સયંોજન �ઘુ�કુ

શલૈી�ું સીમા�ચ�હ ગણાય છ.ે પહ�લાનંી �મ ઘોડાની નાળના આકાર� કમાનો બાધંવામા ંઆવતી ત ેપ�િત બધં કર� દ�વામા ંઆવી કારણક� તમેા ંસાકંડા િવ�તારન ેકારણ ેઘરેાવો

વધારવામા ં��ુક�લી પડતી.

4. �નૂી શલૈી �જુબના સાકંડા ��ુમટની જ�યાએ વ� ુઘરેાવો ધરાવતા �ચા અન ે�પ�ટ વતા�ઈ આવતી �ીવાવાળા ��ુમટ બાધંવાની શ�આત થઈ.

5. ઈમારતની દ�વાલોની સપાટ�ન ેઅલ�ંતૃ કરવા માટ� રગંીન લાદ�નો ઉપયોગ શ� થયો.

6. આ સમયના મકબરામા ંઅ�ટકોણીય રચના કરવાની શ�આત થઈ. 16મી 17મી સદ�મા ં�ઘુલકાલ દર�યાન આ �કારની રચનાન ે�િત ર�હત બનાવીન ેતનેી નકલ કરવામાં

આવી.

આ ઉપરાતં ન�ધપા� લા��ણકતા એ હતી ક� આ સમયમા ંઅલકંરણ�ું ત�વ ઘટ�ું હ�ું અન ે�કનાર�ઓન ેઉપસાવવા પર ભાર �કૂવામા ંઆ�યો હતો.

4. �િતમ તબ�ો

�ફરોજશાહ �ઘુ�કુના અવસાન (1388) સાથ ેજ સ�તનતના વળતા પાણી શ� થયા. ઈ.સ. 1498મા ંત�ૈરુલગંના આ�મણ બાદ �દ�હ� સ�ા નબળ� પડ�. જોક� ઈ.સ. 1414 સયૈદવશં

અન ેએ પછ� લોદ� વશંના અમલ દર�યાન નબળ� પડ�લી �દ�હ� સ�તનતની ��થિત મજ�તુ કરવામા ંઆ બ ેસ�ાઓએ મહ�વની �િુમકા ભજવી. આ સમયગાળા દર�યાન �દ�હ�માં

અન ેતનેી આસપાસમા ંમોટ� સ�ંયામા ંમકબરા બાધંવામા ંઆ�યા. આથી સમય જતા ં�દ�હ�ની આસપાસનો િવ�તાર ક��તાન �વો લાગતો હતો.

જો ક� આમાનંા ક�ટલાક મકબરાની બાધંકામ પ�િત �થાપ�યક�ય દ���ટએ પરપંરાગત શલૈીમા ંઅનોખી ભાત પાડતી હતી. આ મકબરાઓની િવશષેતાએ છ ેક� તનેા બ ે�દુા �દુા�વ�પ િવક�યા. તનેા �ખતેર� આવતા લ�ણો નીચ ે�માણ ેછ.ે

અ) અ�ટકોણીય આકાર� રો� (મકબરા)મા ંનીચ ેદશા�વલેા ત�વોનો સમાવશે થાય છ.ે

��ુય ��ુમટ નીચ ેકમાન��ુત વરડંો

એક માળની �ચાઈ

વરડંા ઉપર બહાર કાઢ�લા ંઢળતા ંછ�

બ) બી� �કારમા ંચોરસ પી�ઠકા પર રચાયલેા રોજો. �ના લ�ણો નીચ ે�માણ ેછ.ે

��ુય મકબરામા ંખડંની આસપાસ વરડંાનો અભાવબહારથી બ ેક� �ાર�ક �ણ માળ �ચાઈ કરવામા ંઆવ.ે

ઢળતા ંછ�નો અભાવ.

આ �થાપ�યોમા ંઅસલ રગંીન પ�થરો જડ�ન ેસ�વટ કરવામા ંઆવતી. �ચ� �વ�પોનો ભા�ય ેજ ઉપયોગ થયો. આ ઉપરાતં �લા�ટરનો પણ ઉપયોગ થયો.

બ. �ઘુલ �થાપ�ય

ઈ.સ. 1526મા ંભારતમા ં�ઘુલ શાસનની �થાપનાથી ભારતના ઈ�લામી �થા�તયના નવા �વ�પનો �ારભં થયો. આ નવા શાસકોએ પરપંરાથી ચાલી આવતી �નૂી �થાપ�ય શલૈીઅન ેમ�યિેશયા તથા પિશ�યાની � નવી પ�િત લા�યા ત�ેું સમ�વય �વ�પ ર� ૂક��ુ. તમેના આ �ય�નોથી ભારતમા ંનવા �કારના ંભવનો આિવભા�વ પા�યા.

એ સા�ું છ ેક� અકબરના શાસનકાળ દરિમયાન �થાપ�ય�ું �વ�પ અ��ત�વમા ંઆ��ું પર�ં ુએ પહ�લાનંા બ ેશાસકો બાબર અન ે�મુા�એુ તનેો પાયો ના�ંયો હતો. આવલેા

�થાપ�યોના અવશષે બ� ુજ ઓછા બ�યા ંછ.ે

1. બાબરના સમયના ં�થાપ�યો'

બાબરનો શાસનકાળ મા� પાચં વષ�ના �ૂંકા ગાળા માટ� જ હતો �માનંો ઘણો ભાગ નવા ઉ�ભવલેા �ઘુલ રા�યો માટ�ના ં��ુોમા ંવડેફાઈ ગયો હતો. તથેી ભવન િનમાણ�ના કાય�માં

બાબર �ગતપણ ેરસ લતેો હોવા છતા ંકમનિસબ ેઆ� તમેા�ં ુઘ�ું ઓ� ંકામ હયાત જવા મળ ેછ.ે એ પકૈ� 1526મા ંપાઠનપત અન ેસાભંલ ખાત ેબધંાયલે બાબરના સમયની એક

મા� હયાત ઈમારત તર�ક� ટક� રહ�લ એવી બાબરની બ ેમ��જદોન ેગણી શકાય તમે છ.ે પર�ં ુઆ બનં ેઈમારતોન ેએક સામા�ય �થળ તર�ક� ગણવામા ંઆવ ેછ.ે અને

�થાપ�યકળાની દ���ટએ ત�ેું કોઈ ખાસ મહ�વ નથી.

2. �મુા�નુી ઈમારતો

બાબરની માફક �મુા� ુ�ારા બનાવવામા ંઆવલે ઈમારતો પણ �થાપ�ય કળાની દ���ટએ ખાસ મહ���વની ગણાતી નથી. આ સમય ે�ઘુલ શાસન અ��થર હ�ું. અન ેઅ��થરતાના

આવા વાતાવરણમા ંકોઈ મોટ� �થાપ�યગત િસ��ધની આશા રાખી શકાય નહ�. ત ેિસવાય �મુા�નુ ેપોતાના �વનમા ંપદંર વષ� દ�શની બહાર મ�યએિશયામા ંિવતાવવા ંપડયાં

હતા.ં અ સમય ે�દ�લી પર �રૂવશં�ું શાસન ચાલ�ું હ�ું. આ સમય ેબનાવવામા ંઆવલેી ઈમારતોમાથંી બ ેમ��જદોના મા� માળખા ંઆ� હયાત છ.ે �માથંી એક આ�ામાં

�ણા�વ�થામા ંપડ�લી છ.ે �યાર� બી� ફતહેાબાદ (�દસાર)મા ંઆવલે છ.ે પર�ં ુબાબરકાલીન મ��જદની માફક �થાપ�યની દ���ટએ આ માળખા ંપણ ઉ�લખેનીય નથી.

�મુા� ુ1555મા ંફર� એકવાર ગાદ�એ બઠેો પર�ં ુત ે�ઝા �દવસ �વતો રહ� શ�ો નહ�. આ સમયગાળા દર�યાન કોઈ ખાસ ઈમારત�ું િનમા�ણ થઈ શકા�ું નહ�. �મુા��ુ ુ��ૃ� ુપછ�

1564મા ંતનેી બગેમ હમીદાબા�એુ �મુા�નુા મકબરા�ું િનમા�ણકાય� શ� ક��ુ. વા�તવમા ંઆ ઈમારત �ઘુલ �થા�તયના િવકાસ�ું એક ન�ું ચરણ ગણાય છ.ે મી�� �ગયાસ નામનાએક ફારસી કાર�ગર� (કલાકાર�) તનેી રચના કર� હતી. ત ેપોતાની સાથ ેઘણા બધા ફારસી િશ�પીઓ �થાપિતઓ અન ેકાર�ગરો લઈ આ�યો છતા.ં �મની આવડત અ િન�ણુતાનો

આમા ં�રૂ��રૂો ઉપયોગ છતો કરવામા ંઆ�યો હતો. આમ આ મકબરો ભારતીય-ફારસી સમ�વયના �ુંદર ઉદાહરણ �પ ેિવકાસ પામલે ગણાય છ.ે

3. અકબર�ું �થાપ�ય

અકબરના ંશાસનકાળ �ઘુલ �થાપ�યનો િનમા�ણકાળ ગણાય છ.ે આ સમયની ઈમારતો ભારત-ઈ�લામી �થાપ�યના સમ�વના સવ��મ ન�નૂા છ.ે

અકબરના શાસનકાળમા ંિવકાસ પામલે �થાપ�ય શલૈીમા ંદ�શી અન ેબી� દ�શોથી આયાત કરાયલે ટ�કિનકનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવલે છ ેઅકબરના શાસનકાળમા ંિવકિસત થયલે

�થાપ�ય શલૈીની િવશષેતાઓ આ �માણ ેછ.ે

ક) ભવન-િનમા�ણમા ંલાલ પ�થરોનો ઉપયોગ કરવામા ંઆ�યો.

ખ) િનમા�ણમા ં'શહતીર' (Wide Spread) નો �યાપાર ઉપયોગ.

ગ) કમાનો (Arches)નો ઉપયોગ મજ�તૂ માળખાઓંન ેબદલ ે�શુોભન તર�ક� કરવામા ંઆ�યો.

ઘ) 'લોદ�' �થાપ�યની માફક �ુંબજ બનાવવામા ંઆ�યા. �ાર�ક તો તને ેપોલા (Hollow) બનાવવામા ંઆ�યા પર�ં ુટ�કિનકલની દ���ટએ એ બનં ેબા� ુપોલા ન હતા.

ડ) �તભંોના અ� (Shafts) બ�કુોણીય હતા. અન ે�તભંોના ઉપરના ભાગ-તાક (Bracket) ન ેતો ટ�કો આપતા છતા, તમેજ

ચ) �શુોભનમા ંભડક (Bright) રગંોનો ઉપયોગ કરવામા ંઆ�યો.

અકબરની ભવન િનમા�ણની યોજનાઓન ે��ુય�વ ેબ ેભાગોમા ંિવભા�જત કર� શકાય તમે છ.ે બનં ેઅલગ અલગ તબ�ાઓ (ચરણો - Phase) �ું �િતિનિધ�વ કર� છ.ે �થમ િવભાગમાં

આગરા, અ�હાબાદ અન ેલાહોરમા ંબનાવવામા ંઆવલેા �ક�લા અન ેમહ�લોનો સમાવશે થાય છ.ે �યાર� બી� સ�હૂમા ંફતહે�રુ િસકર�મા ંિનમા�ણ પામલે રાજધાનીનો સમાવશે

થાય છ.ે

5. જહા�ગીર અન ેશાહજહા�ના શાસનકાળ�ું �થાપ�ય

જહા�ગીર અન ેશાહજહા�નના શાસનકાળમા ંભનવ-િનમા�ણ �� ેઆરસપહાણનો ઉપયોગ �રૂતા �માણમા ંકરવામા ંઆ�યો.

લાલ ર�િત�યા પ�થર�ું �થાન હવ ેઆરસપાણ ેલી�ું. તનેા લીધ ેશલૈીમા ંપણ ફ�રફાર થવા પા�યા � આ �માણ ેછ.ે

ક) મહેરાબમા ં�લપિ�ઓની જ�યાએ વલે��ુા તમેજ નવ અણીઓ (Nine Cusps) નો ઉપયોગ કર�ન ેતને ેઅલગ �પ-રગં આપવામા ંઆ��ું.

ખ) અણીદાર મહ�રાબોના આરસપહાણમાથંી બનાવલે છ� (Aracades) ખાસ લોકિ�ય િવશષેતા બની જવા પા�યા.ં

ગ) �ુંબજ કમળ આકારના અન ેસાકંડા બની ગયા અન ેબ ે�ુંબજની ર�ત ઘણી જ �ચ�લત બની ગઈ.

છ) રગંીન પ�થરોની મદદ વડ� �શુોભન થવા લા��ું અને

ડ) જહા�ગીરના શાસનકાળના ઉ�રાધ�મા ંઈમારતોમા ં�શુોભનની એક નવી શલૈીની શ�આત થઈ. �ન ેિપય�ેા �ુએરા (Pietra dura) ના નામથી ઓળખવામા ંઆવ ેછ.ે �મા ંલિેપસ

લ�ે�લ (Lapis - Lazuli) આિન�સ (Onyx) જ�પર (Jasper), પોખરાઝ (Topar) તમેજ કોન��લયન (Corenlian) �વા ંપ�થરોમાથંી આરસપહાણમા ં�લપ�ી, વલે-��ુા બનાવવામાં

આવતા હોય છ.ે

(v)�િતમ તબ�ો

ઔરગંઝબેન ેતનેા િપતાની માફક �થાપ�યકલા સાથ ેકોઈ ઘિન�ટ સબંધં ન હતો. તનેા શાસનકાળ દર�યાન કલા-�થાપ�યન ેકોઈ ખાસ �ો�સાહન આપવામા ંઆ��ું નહ�.

ઔરગંઝબેના શાસનકાળમા ંએક તો �થાપ�યકલા �ણૂ� એવા ંિનમા�ણકાય� ઘણા ંજ ઓછા ંથવા પા�યા ંઅન ેબી�ું �થાપ�યકલાન ે��ે ેત�ેું ધોરણ ઘ�ું જ નીચલી ક�ા�ું હોય તમે

જણાય છ.ે

તનેી રાજધાની �દ�હ�મા ંપણ તનેા નામ સાથ ેજોડાયલે હોય એવી ઈમારતો ઘણી ઓછ� છ.ે તનેા સાશનકાળમા ંબનલે ઈમારતોમા ંઔરગંાબાદમા ંબનલે તનેી બગેમ ર�બયા-ઉ�્-દૌરાનો મકબરો, લાહોરની બાદશાહ� મ��જદ તમેજ લાલ �ક�લો તથા �દ�હ�ની મોતી મ��જદ છ.ે

1707મા ંઔરગંઝબેના ��ૃ� ુપછ� સમ� �ઘુલ સા�ા�ય કકડ�સૂ થઈન ેપડ� જવા પા��ું. અઢારમા ંસકૈાના ઉ�રાધ�મા ંબનલે ઈમારતો અધોગતીની કથા કહ� �ય છ.ે

�દ�હ�મા ંઆવલે સફદરજગંનો મકબરો આ સમયની સૌથી મહ�વ�ણૂ� ઈમારત ગણાય છ.ે ત ેએક િવશાળ બગીચાની મ�યમા ંઆવલે છ ેઅન ેતમેા ંતાજમહલની નકલ કરવાની

કોિશશ કરાયલે છ.ે

vi) ���તી અન ેશીખ �થાપ�યો.

પિ�મી તટ પર પો��ુ�ગઝ વસાહતોમા ંનવા �કારના ં�થાપ�યો તયૈાર થયા ં�ન ેગોિથક �થાપ�ય કહ� છ.ે આ �કારના �થાપ�યના ન�નૂાઓ નીચ ે�માણ ેછ.ે

ગોવા - ��ૂું ચચ�, ફોટ� અગવાડા

બિેસન - ��ૂું ચચ�, ફોટ�

દમણ - �નૂી પો��ુગીઝ વસાહતોના અવશષેો

દ�વ - �ક�લો

અ�તૃસર�ું �વણ�મ�ંદર આ સમયના ંશીખ �થાપ�યનો ન�નૂો છ.ે આ મ�ંદર�ું િનમા�ણ સ�રમા સકૈામા ંથ�ું. એમા ંત ેસમયનો �ચ�લત �થાપ�ય શલૈીનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવલેછ.ે આ �થળ પય�ટકો માટ� જોવાલાયક �થળ છ.ે

26.3.3 સાવ�જિનક ઈમારતો

તમ ેનો��ું હશ ેક� �થાપ�ય િવકાસના �મમા ંઆપણ ેઅ�યાર�ધુી રા�-મહારા�ઓના મહ�લ-�ક�લા, મકબરા અન ેમ��જદોની જ ચચા� કર� છ.ે પર�ં ુએ�ું પણ નથી ક� અ�યઈમારતો�ું િનમા�ણ આ સમય ેથ�ું જ ન હ�ું અથવા એમના ઉ�લખે કરવાની જ�ર જ નથી.

આ �કારની ઈમારતોની સ�ંયા શાહ� ઈમારતોની સરખામણીમા ંઘણી વધાર� છ.ે આ �કારની ઈમારતોમા ંસરાઈ (ધમ�ળા), �લુ, બધં, કચરે� (વહ�વટ� ભવન), �લ, કટરા - (બ�ર)

વગરે�નો સમાવશે કર� શકાય તમે છ.ે આ તમામ ઈમારતો ��ના ભલા માટ� (જ��રયાત માટ�) બનાવવામા ંઆવતા હતા. તને ેએક સાથ ેસાવ�જિનક ઈમારત તમેજ નાગ�રક�થાપ�યની યાદ�મા ં�કુવામા ંઆ�યા ંછ.ે

આ સાવ�જિનક ઈમારતોમા ંસરાઈ મોટ� ભાગ ેસૌથી વ� ુમહ�વ�ણૂ� તમેજ ઉ�લખેનીય ગણાય છ.ે 13મા સકૈામા ંઆવા ંબાધંકામ �કુ�ના આપવાથી ભારતમા ંપણ થવા લા�યા.ંસરાઈની ��ુય િવશષેતાઓ આ �માણ ેછ.ે

ચોરસ અથવા ચ��ુકોણીય બનાવટ, ચાર� બા�થુી પાક� �દવાલો અન ેએક ક� બ ેદરવા�.

એક હરોળમા,ં ઉતારા માટ�ના ઘણા બધા ઓરડા, સરસામાન �કૂવા માટ�નો ભડંાર�હૃ (�ટોર �મ).એક નાનકડ� મ��જદ અન ે�ગણામા ંએક �વૂો.

�દ�હ�મા ંબદર�રુ તમેજ મહ�રમનગર (પાલમગામ)મા ંઆવી સરાઈના ંમાળખા ંઆ� પણ હયાત બ�યા ંછ.ે �લુો�ું િનમા�ણ પણ કરવામા ંઆવ�ું હ�ું. મા� નાની અન ેિછછર� નદ�ઓ પર પ�થરના �લુ બનાવવામા ંઆવતા હતા. ગગંા-ય�નુા �વી મોટ� નદ�ઓ ઉપર હોડ�ઓની મદદથી

�લુ બનાવવામા ંઆવતા હતા. નસીબજોગ ેઆ સમયના પ�થરના બનલેા બ ે�લુ આ� પણ હયાત બ�યા છ.ે �માનંો એક �ચતોડગઢ પાસ ેગમઘરે� નદ� પર બનલે છ.ે �યાર�

બીજો �દ�હ�ના વ�રાબાદમા ંય�નુા નદ�ની એક શાખા (નદ�) સા�હલી પર બનાવવામા ંઆવલે છ.ે

સરાઈ અન ે�લુ સમયના ંમહ�વ�ણૂ� તમેજ ઉ�લખેનીય સાવ�જિનક િનમા�ણકાય� છ.ે ત ેિસવાય વાવડ� અન ે�વુાઓ�ું િનમા�ણ પણ કરવામા ંઆવ�ું હ�ું.

'તમાર� �ગિત ચકાસો' -2

1) �કુ� અન ેમોગલોના �થાપ�યગત �શુોભનની ��ુય િવશષેતાઓ જણાવો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

2) (Ö) અન ે(×) �ું િનશાન કરો

1. ��ુવ�લુ ઈ�લામ મ��જદની મહ�રાબની �ળ� અ�ા�િૃત છ�વાળ� (Corbelled) છ.ે2. અ�લમશના મકબરામા ંશહતીર અન ે�ુંડ�ની મદદથી �ુંબજ બનાવાયો છ.ે

3. બાબરના મકબરાનો આગળનો ભાગ અ�ા�િૃત છ�વાળો છ.ે

3. �ખલ� �થાપ�યની �ણ ��ુય િવશષેતાઓ જણાવો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

4. નીચનેામાથંી દર�કનો જવાબ એક લીટ�મા ંઆપો.

1. �ઘુ�કુ કાળમા ંઘોડાની નાળના આકારના મહ�રાબ ક�મ હતા ?

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

2. �ધુલક કાળની દ�વાલો અન ે��ુ તનેા અગાઉના માળખાથી કઈ ર�ત ે�દુા હતા ?

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

3. �ધુ�કુ ઈમારતો બનાવવામા ંવપરાતી સામ�ીમા ંતમન ેશો તફાવત જણાય છ ે?

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

26.4 સ�ંહાલયો

સ�ંહાલય એટલ ેઆપણા ભ�ય સા�ં�િૃતક વારસાનો આધાર. �મારકોની સાથ ે- સાથ ેસ�ંહાલયો પણ આપણા ંસા�ં�િૃતક વારસાના ંદ��ટાતંો ર� ૂકર� છ.ે

26.4.1 ભારતીય સ�ંહાલયોનો ઈિતહાસ

ભારતમા ં1915 સકૈામા ં��જેોએ સ�ંહાલયોની સૌ�થમ �થાપના કર�. તમેણ ેસવ��થમ ભારતીય જમીન-સવ��ણ અન ેવન�પિત સવ��ણ �વી સ�ંથાઓ શ� કર� ત ેપછ� ��જેઅિધકાર�ઓ તમેજ િવ�ાનો અ�યતં ઝડપથી ભારતના ભ�ય �તૂકાળ તરફ આકષા�યા. એમણ ે'�રુાત�વ સવ��ણ' તમેજ 'એિશયા�ટક સોસાયટ�'ની �થાપના કર�. તમેનો આશય

ભારતની �ાચીનતમ અન ેસ��ૃ સ�ં�િૃતન ેશોધી કાઢવાનો હતો. �મ �મ આવી ચીજ-વ��ઓુ એકઠ� થતી ગઈ તમે તમે સ�ંહાલયો �થપાવા લા�યા.ં 1875 સવ��થમ સ�ંહાલયકલક�ા �કુામ ે�થપા�ું.

ત ેસમય ેવાઈસરૉય કઝ�ન તથા �રુાત�વ સવ��ણના અ�ય� સર દહોન માશ�લ ેઆ �દશામા ંમહ�વ�ણૂ� કાય� કયા�. તમેણ ેસાચંી, સારનાથ, ખ�રુાહો �વા ં�દૂા ં�દૂા ંઐિતહાિસક�થળોએ �થાિનક સ�ંહાલયો �થા�યા. આ સ�ંહાલયોમા ંએ િવ�તારોમાથંી મળલે વ��ઓુન ેરાખવામા ંઆવી.

રા��વાદ� ભાવનાઓન ેઉ�ચવગ�ના િશ��ઠત લોકોએ પણ �રુાતન સામ�ી એકિ�ત કરવા માડં�. 'કલક�ા�ું આ�તુોષ ���ુઝયમ ઑફ ��ડયન આટ�'. �ુંબઈ�ું િ��સ ઑફ ���ુઝયમ,

અમદાવાદ�ું ક��લકો ���ુઝયમ અન ે�નુાના રા� ક�લકર ���ુઝયમ આ દ���ટએ ઉ�લખેનીય છ.ે

26.4.2 સ�ંહાલયોના �કાર

છ�ેલા ચાર-પાચં દાયકાઓથી ભારતમા ંઘણી બધી �તના ંસ�ંહાલયો �થપાયા ંછ.ે �માનંા ક�ટલાકનો અ� ેઆપણ ે�ૂંકમા ંઉ�લખે કર� ર�ા છ�એ. રા���ય સ�ંહાલય (The

National Museum) 1947મા ંલડંનની રોયલ અકાદમીમા ંએક �દશ�ન યો��ું હ�ું. તમેા ંભારતીય અ��ુય �રુાતન કલા�િૃતઓ અન ેઅવશષેો �દિશ�ત કરવામા ંઆવી હતી. આઅ��ુય ચીજો પહ�લા ંરા��પિત ભવનમા ં�રુ��ત હતી. 1960મા ંતને ેએક અલગ ભવનમા ંખસડેવામા ંઆવી. આ� ત ેરા���ય સ�ંહાલયન ેનામ ેઓળખાય છ ે1947માં�દશ�નમાથંી પાછ� ફર� આ ચીજો તનેા �ળૂ મા�લકોન ેપરત કયા� િવના રા���ય સ�ંહાલયમા ં�કૂવાનો િનણ�ય લવેામા ંઆ�યો. આ સ�ંહાલયમા ં�લુ 1,50,000 કલા�િૃતઓનો

સ�ંહ કરવામા ંઆવલે છ.ે

આ રા���ય સ�ંહાલયમા ંઅનકે ગલેરે�ઓ છ.ે આ ગલેરે�ઓન ેઐિતહાિસક કાળ�મ અ�સુાર �યવ��થત ગોઠવવામા ંઆવલે છ.ે તમેા ંઅહ� મૌય� શાસનકાળની �િૂત�ઓ અન ે�ુંગકલાના ન�નૂાઓ પણ �કૂવામા ંઆ�યા . ગાધંાર કલા અન ેઉ�ર �દ�શના મ�રુાની �િૂત�ઓ પણ આ ગલેરે�મા ં�સુ�જ કરાયલે છ.ે કલાની ઘણી બ� ુ�થાિનક શલૈીઓ પર ��ુત

કાળનો �ભાવ જોવા મળ ેછ.ે આ �ગુમા ં�થમ �હ��ુ મ�ંદર બનવા પા��ું હ�ું. આ સ�ંહાલયમા ં��ુ, િવ�� ુઅન ે�ગુમા ંબનલે ઘણી બધી �િૂત�ઓ �કૂવામા ંઆવલે છ.ે 'ર�શમ મોગા�' (Silk Routes) માથંી મળલે વ��ઓુ પણ અ� ેઆ સ�ંહાલયમા ંસચવાયલે જોવા મળ ેછ.ે સર આર�લ �ટ�ન ેત ેશોધી કાઢ� હતી. તમેા ંભારતીય વ�ો, �શુો�ભત

કલા�િૃતઓ, હાથીદાતંમાથંી બનલે ચીજ-વ��ઓુ, કબીલાઓની કલા�િૃતઓ, ધા�નુી �િૂત�ઓ, �ાચીન આ�ષૂણો વગરે� શામલે છ.ે

િશ�પ સ�ંહાલય (The Crafts Museum) :

કલાકારો અન ેિશ�પીઓએ પોતાની પરપંરાન ેપઢે� દર પઢે� �િવત રાખવા અથાક �ય�નો કર�લા છ.ે તને ેચા� ુરાખતા ંિશ�પ સ�ંહાલયોમા ંમાટ�, વ�, ટોપલી, નતેર અનેવાસંમાથંી તથા ધા�મુાથંી બનલે અનકે કલા�મક ચીજ-વ��ઓુ રાખવામા ંઆવલે છ.ે

રા���ય આ�િુનક કલા-સ�ંહાલય (The National Gallery of Modern Arts) :

અ� ે1857 પછ� બનલે ભારતીય �ચ�ો અન ે�િૂત�ઓ �દિશ�ત કરવામા ંઆવલે છ.ે આ સ�ંહાલયમા ંક�ટલીક ગલેરે�ઓ કાયમી છ ેક�ટલીક ગલેરે�ઓમા ંસમકાલીન કલા�દશ�નોયો�ય છ.ે

આ સ�ંહાલયમા ંરિવ વમા�, એમ. એફ. િપથાવાલા, નદંલાલ બોઝ અન ેએવા બી� ઘણા બધા કલાકારોની �િસ� �ચ��િૃતઓ �કૂવામા ંઆવલે છ.ે રામિમ�કર, વકૈટ�પા, અિસત

�મુાર હળધર, અન ેઅ�ય �િૂત�કારોએ બનાવલે �િૂત�ઓ પણ અ� ેમો�દૂ છ.ે રાજઘાટ-��થત ગાધંી �મારક સ�ંહાલય (The Gandhi Memorial Museum at Raj Ghat) :

આ સ�ંહાલય મહા�મા ગાધંીન ેસમિપ�ત કરાયલે છ.ે બ ેસ�ંહાલયો અન ેએક �મારક એમના �વન કથા સાથ ેજોડાયલેા ંછ.ે રાજઘાટ ��થત ગાધંી �મારક સ�ંહાલયમા ંગાધંી�ના

�વન સાથ ેસકંળાયલે �ચૂનાઓ તમેજ �ચ�ો �દશ�ન કરવામા ંઆવલે છ.ે અ� ેએમના પ�ો, ��ુતકો, વગરે� ચીજ-વ��ઓુ પણ �કૂવામા ંઆવલે છ.ે

�બરલા ભવનમા ંપણ એક ગાધંી સ�ંહાલય છ.ે અ� ેગાધંી�ની હ�યા કરવામા ંઆવી હતી. અહ� એમના �ારા ઉપયોગમા ંલવેાયલે ચીજ-વ��ઓુ �કૂવામા ંઆવલે છ.ે �મા ંએકસામા�ય પથાર�, ફશ� પર પાથવાની એક ચ�ાઈ, તમેનો ચરખો, ��ુતકો અન ેએમના ચ�મા. અહ�ના સ�ંહાલયમા ંએમના ઘાયલ શર�ર અન ેએમના ��ૃ� ુવગરે�ન ેલગતા ં�ચ�ોપણ �કૂવામા ંઆવલે છ.ે

એજ ર�ત ેભારતના �થમ વડા�ધાન પ.ં જવાહરલાલ નહ��નુા સરકાર� િનવાસ�થાન ('તીન �િૂત� ભવન') ન ેપણ સ�ંહાલયમા ંફ�રવી નાખંવામા ંઆવલે છ.ે �યા ંએમના

�ય��તગત ઉપયોગમા ંલવેામા ંઆવલે તમામ ચીજ-વ��ઓુન ેસામા�ય ��જનો માટ� દશ�નાથ� �કૂવામા ંઆવલે છ.ે

વ� સ�ંહાલય (The Calico Musium) : આ સ�ંહાલય અમદાવાદમા ંઆવલે છ.ે 1949મા ં�થપાયલે આ સ�ંહાલયમા ંભારતના �દુા �દુા ભાગોમાથંી મળ� આવતા ંવ�ોન ે�દિશ�ત કરવામા ંઆવલે છ.ે

વાસણ સ�ંહાલય (The Utensils Musium) :

અમદાવાદ ખાત�ેું આ એક અ�ય સ�ંહાલય છ.ે આ સ�ંહાલય �રુ��� પટ�લ �ારા �થાિપત કરવામા ંઆવલે છ.ે

સાલારજગં સ�ંહાલય (The Salarjung Museum)

હ��ાબાદના િનઝામોએ પોતાના ંસ�ંહાલયમા ંઅસ�ંય અ��તૂ વ��ઓુનો સ�ંહ કર�લ છ.ે અ� ેઅનકે �કારની અનોખી ચીજ-વ��ઓુ �કૂવામા ંઆવલે છ.ે �ન ેજોવા માટ� ઘણાબધા લોકો આ�રુ હોય છ.ે અ� ેસ�ં�હત કરાયલે વ��ઓુની િવિવધતા જોતા ંદગં રહ� જવાય છ.ે દા.ત. િવિવધ �કારની ઘ�ડયાળો.

26.5 સારાશં

�મારકો અન ેસ�ંહાલયો ભારતીય સ�ં�િૃતના ભ�ય વભૈવ- વાસરાની કથા સભંળાવ ેછ.ે નસીબજોગ ેઆ� પણ ઘણા ંબધા ં�મારકો �રુ��ત અવ�થામા ંહયાત મળ� આવ ેછ.ે આમભારતના ંઘણાબંધા ંસ�ંહાલયમા ંઆપણન ેભારતીય સ�ં�િૃતના િવિવધ ચહ�રાની ઝલક જોવા મળ� રહ� છ.ે પય�ટન��ે સાથ ેસકંળાયલે હોવાથી અન ેતમેા ંકામ કરવાન ેલીધ ેતમે

આ બાબતનો ધધંાદાર� ઉપયોગ ચો�સ કરો, પર�ં ુસાથ-ેસાથ ેઆ અણમોલ વારસાની સાચવણી તમેજ દ�ખભાળનો પણ �યાલ રાખો એ જ�ર� છ.ે

યાદ રાખો ક� ભારતના ��યકે િવ�તારો પોત-પોતાના ં�મારકો માટ� �ણીતા છ.ે દાખલા તર�ક� રાજ�થાનમા ંરાજ�તૂરા�ઓના �ક�લા અન ેમહ�લ, લ�ાખ અન ે�હમાલય �દ�શમાંઆવલે મઠો, �ુંબઈ, કલક�ા અન ે�દ�હ�મા ંઆવલે ���ટશ �થાપ�યો. તમન ેપોત-પોતાના િવ�તારમા ં�મારકોની ચો�સ મા�હતી હોવી જોઈએ.

26.6 ચાવી�પ શ�દો

બ�કુોણ િશખર (Apsidal) : ઘણાબધા �ણૂાઓવાળ� અધ� ગોળાકાર ઈમારત

મહેરાબ (Arch) : �ટ ક� પ�થરમાથંી બનલે એવી �ણૂાઓ વાળ� રચના ક� જના ઉપર ઈમારત�ું આ�ું માળ�ું ઊ�ું કરવામા ંઆવ ેછ.ે

વાવડ� (Baoli) : પગિથયા ં(છકે પાણી �ધુી) વાળો �વૂો ભોગ-મડંપ (Bhoga Mandapa) : મ�ંદરનો �ચ�તનક� (�યા ંબસેીન ે�� ુ�મરણ કર� શકાય તવેો ઓરડો)

�તભંમાળા (Bracket) : થાભંલાઓની હરોળ

કટોરાકર (Cupola) : ગોળાકાર છત.

�ુંબજ (Dome) : ચાર�બા�,ુ અ�ટકોણીય, ગોળાકાર માળખાવાળ� ઉપસલેી છત.

છ�� ુ(Eaves) : છતમાથંી બહારની તરફ િનકળતો ઢળતો ક�ટલોક ભાગ.

ગભ��હૃ (Garbha Gruh) : �યા ંભગવાનની �િૂત�ની �િત�ઠા કરવામા ંઆવ ેછ ેતવેો મ�ંદરનો સૌથી પિવ� ભાગ.

ગો�રૂ� ્(Gopuram) : િવશાળ �ાર. જગમોહન (Jagmohan) : પિવ��થળ સામનેી િવશાળ જ�યા (ક�) મડંપ.

કળશ (Kalash) : મ�ંદરના િશખર ઉપર �કૂવામા ંઆવતી ઘડાની આ�િૃત.

મડંપ (Mandapa) : મોટો - િવશાળ �તભંા��ુત ક�.

નટમ�ંદર (Nata Mandir) : ��ૃય / ઉ�સવ ક�. � મોટ�ભાગ ેજગમ�ંદર કહ�વાય છ.ે

િપયસેા - �ુએરા (Pietra-Dwara) : લિેપસ - લ�ે�ુલ તમેજ અ�ય �ક�મતી પ�થરો �ારા આરસપહાણ ઉપર કરવામા ંઆવલે �ચ�કામ.

રથ (Ratha) : દ��ણ ભારતના ંમ�ંદરોમા ંઉ�સવ - �સગં ેભગવાનની શોભાયા�ા માટ� વાપરવામા ંઆવતા ં�શુો�ભત વાહનન ેરથ કહ� છ.ે આ શલૈીના મ�ંદરો બનાવવામા ંઆ�યા

છ.ે

શહતીર (Traboote) : એ�ું �થાપ�યકામ ક� �મા ં��ુય �વશે�ારના થાભંલાઓનો સહારો લવેામા ંઆવતો હોય છ.ે

િવમાન (Vimana) : દ�વી - દ�વતાઓની �યા ં�થાપના કરવામા ંઆવતી હોય છ,ે તવેો પિવ� �થળનો �કો�ઠ.

26.7 'તમાર� �ગિત ચકાસો' ના જવાબો

'તમાર� �ગિત ચકાસો' -1

1. �ઓુ પટેા િવભાગ 26.2.1.

2. �ઓુ પટેા િવભાગ 26.2.3.

3. ભીતરગાવં, ખ�રુાહો અન ેકોણાક� મ�ંદર વગરે� ઉ�ર� શલૈીના ન�નૂાઓ છ.ે મહાબ�લ�રુ� ્બાગામી અન ેપ�કલ� ્એ દ��ણી શલૈીના ન�નૂાઓ છ.ે �ઓુ પટેા િવભાગ 26.2.3.

'તમાર� �ગિત ચકાસો' -2

1. �લુખે �યોિમ�� તથા �લ - પ�ાનંી ડ�ઝાઈન.

2. i) Ö ii) × iii) ×.3. �ઓુ પટેાિવભાગ 26.3.2.

4. i એનાથી ઘરેો વધારવામા ં��ુક�લી પડ� છ.ે

ii) રોડા-ંકાકંરાનો �કૂો બનાવી �લા�ટર કરવામા ંઆવ�ું હોય છ.ે

iii) એમા પ�થરોનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવતો હોય છ.ે

27.0 ઉ�શેો

આ એકમના વાચંન પછ� તમ.ે.

ભારતની �વતં સ�ં�િૃત તમેજ �દશ�ના�મક કલાઓની �યા�યા આપી શકશો.પારપંા�રક �વતં સ�ં�િૃત અન ે�દશ�ના�મક મચંન કલાઓના િવિવધ પાસાનંી મા�હતી મળેવી શકશો, અન.ે.ભારતની આ��ુઠાિનક કલાઓનો પ�રચય મળેવી શકશો.

27.1 ��તાવના

આ અગાઉના ંબ ેએકમો (25 અન ે26)મા ંઆપણ ેસા�ં�િૃતક �વાસનન ે��ે ેઇિતહાસનો ઉપયોગ અન ેતનેી સાથ ેસાથ ેસા�ં�િૃતક �વાસનના �ચારમા ંબારતન સ��ૃધ અન ેયાદરાખવા �વા વભૈવ-વારસાના મહ�વ પર પણ િવચાર કર�લ છ.ે અ� ેઆપણ ેસા�ં�િૃતક �વાસનના બ ે��ુય ઘટકો તમેજ �વતં સ�ં�િૃત અન ેભારતનો િવશાળ અ સ��ૃ વભૈવ-

વારસો કઈ ર�ત ેભારતના ંગામડાઓં અન ેશહ�રમા ંસૌકાઓથી �વતં કલાઓના �વ�પમા ંજળવાઈ ર�ો છ ેત ેતમ ે�ણી શકશો. એકમની શ�આતમા ં�વતં સ�ં�િૃતઓની �યા�યાઆપવાની સાથ ેસાથ ેતનેા ��ુય ઘટકોની પણ ચચા� કરવામા ંઆવલે છ.ે અ� ેસા�ં�િૃતક �વાસનના �ચારના સદંભ�મા ંઆ��ુઠાિનક તમેજ �દશ�ના�મક મચંન કલાઓ�ું મહ�વ

ર� ૂકરવામા ંઆવલે છ.ે

27.2 �વતં સ�ં�િૃત એટલ ે�ું ?

ભારતીય સ�ં�િૃત અહ�ની કણોમા ં�વતં છ.ે તનેી િવિવધ શલૈીઓ તમેજ �વ�પ ભારતીય સ�ં�િૃતના ં�વતં દ��ટાતં છ.ે અહ�ની સ�ં�િૃતમા ંએક સ�ના�મકતા છ.ે આ સ�ના�કમતા

અહ�ના �વનની ધડકન સમાન છ.ે આ જ સ�ના�મકતા, આજ ધડકન વા�તવમા ંસ�ં�િૃત છ.ે િવિવધ પરપંરાઓમાથંી િનપ�લી આ સ�ના�કમતા િવિવધ �પ ે�ગટ� છ.ે

27.2.1 ભારત�ું સા�ં�િૃત �વન

કથા, �તીક અન ેસગંીત એ ભારતીય સા�ં�િૃતક �વનના અ�ભ� �ગ સમાન છ.ે એમા ં�થાન�ક અન ે�ાદ�િશક રગં-�પનો ઢોળ ચઢાવવામા ંઆવલેો હોય છ.ે પર�ં ુતનેા અ��ુટાનો

અન ેમૌનમા ંએક અ��તૂ સા�ય (સરખાપ�ું) છ.ે સમ�પણ ેભારતીય સ�ં�િૃતમા ંએક આ�ય� જનક િવિવધતા સમાયલે છ.ે આ િવિવધ પરપંરાઓ પર�પર એકબી�ન ે- �ભાિવતકરતી �ય છ.ે �ાર�ક તો ત ેએકબી�મા ંમળ� પણ �ય છ.ે કવ�ચત ત ેસાથ ેચાલતી જણાય છ.ે આ ર�ત ેભારતની �વતં સ�ં�િૃતનો િવકાસ થયો. આ �મમા ં�ામીણ તમેજ

જન�તીય લોક પરપંરાઓ તમેજ શા�ીય પરપંરાઓની વ�ચ ેઅથ�સભર ચચા�ઓ થતી રહ� છ.ે આ�િુનકતામા ંદબાણો અ કામધધંાની દોડાદોડ વ�ચ ેપણ ભારતીય સ�ં�િૃતએપોતાની અ��મતા �ળવી રાખલે છ.ે અ� ેએ જણાવી દ��ું જ�ર� થઈ પડ� છ ેક� આ �વતં સ�ં�િૃત બૌ��કોની વ�ચ ેક�દ રહ�વાન ેબદલ ેલોકોની વ�ચ ેલોક કલાઓના �પમા ં�વય�ંૂર�ત ેિવકસવા પામી છ.ે એ કારણસર અન ેતનેી શા�ત �ણુવ�ાન ેલીધ ે�વાસન �વતં સ�ં�િૃત તરફ આકષા�વા પા��ું છ.ે જોક� એન ેસમજવા તમેજ �રુ��તપણ ે�ળવવાના

�રૂતા �ય�નો હાથ ધરાતા નથી.

27.2.2 હ�તકલા

ભારતીય હ�તકલા સભંવતઃ �વતં સ�ં�િૃતની �ાચીન�મ પરપંરા�ું �િતિનિધ�વ કર� છ.ે ભારતીય િશ�પીઓએ પોતાની ભાવનાઓન ેિશ�પના મા�યમ �ારા એક સ�ના�મકઅ�ભ�ય��ત આવલે છ ેિશ�પીઓએ ��ુય�વ ેપ�થર, લાકડા ંઅન ેધા� ુપર પોતાની સ�ના�મક �િતભા ��કત કર� છ.ે (ઉતાર� છ.ે) લગભગ તમામ �ામી સ�હૂોના પોત-પોતાના

આલવા િશ�પીઓ હોય છ.ે � આના પર પોતાની કલા ઉતાર� છ.ે હ�તકલનેી પરપંરામા ંભારતીય સા�ં�િૃતક પરપંરાની િવિવધાની �પ�ટ ઝલક મળ� રહ� છ.ે નીચનેા ચાટ�માંહ�તકલાના ક�ટલાકં ��ુય �થળોનો ઉ�લખે કરવામા ંઆવલે છ.ે

િવ�તાર રા�ય હ�તકલા

ઉ�ર ભારત કા�મીર ચાદં�ના વાસણો, ગાલીચા, હાથી દાતંની વ��ઓુ પપેર મિેશ અન ેશાલ પ�ંબ કા�ઠ િશ�પ, ધા�નુા ંવાસણો �હમાચલ શાલ, કા�ઠ િશ�પ

ઉ�ર �દ�શ ચાદં�ના ંવાસણો, માટ�ના ંવાસણો, કા�ઠ િશ�પ, જર�કામ, ભરતકામ.�વૂ� ભારત પ.બગંાળ માટ�ની �િૂત�ઓ, કા�ઠ િશ�પ, ભરતકામ

ઓર�સા કાગળ �ચ�ાવલી, કા�ઠ િશ�પ.મ�ય ભારત મ�ય�દ�શ પ�થર િશ�પ, ભરતકામ

દ��ણ ભારત �ધ�દ�શ ધા�કુામ, પ�થર િશ�પ કણા�ટક હાથીદાતંની વ��ઓુ, ચમકતા ંમાટ�ના ંવાસણો તિમલના�ુ ચ�ાઈઓ, કઠ�તૂળ�, કા�ઠકામ.

ક�રળ ટોપલીઓ, �ખુોટા (�હોરા)ં, કા�ઠકામપિ�મી ભારત રાજ�થાન માટ�ના ંવાસણો, પ�થર િશ�પ, કા�ઠ કામ અન ેભરતકામ

�જુરાત કા�ઠકલા, ભરત�ુંથણ

27.2.3. વણાટ ઉ�ોગ (વ� િનમા�ણ)

ભારતીય વ�િનમા�ણ પરપંરાની શ�આત િનશકંપણ ેઈ.સ. �વૂ�ના ંબચેાર વષ�થી થયલે છ.ે વ�ૈદક સા�હ�યમા ંપણ વણાટના ઉ�લખેો મળ� રહ� છ.ે ઉ�ર વ�ૈદક �ગુના �થંોમાં

�તુરાઉ કાપડનો ઉ�લખે છ.ે સ�નસીબ ેવણાટ�ું યા�ંીકરણ થવા છતા ંપણ આ �ાચીન પરપંરા આજપય�ત મર� પરવાર� નથી. (હયાત છ.ે) અ� ેઆપણ ેભારતની બ ે�વતં�ાચીન વ�કલાનો ઉ�લખે કરવાના છ�એ.

1) પટોળાં

પટોળા ં�ળૂ�તૂ ર�ત ે�જુરાતમા ંજ બનાવવામા ંઆવ ેછ.ે એમા ંબવેડ�-અન ેએક એમ ર�શમી દોરાઓનો ઉપયોગ કરવામા ંઆવ ેછ.ે તરેમા સૌકામા ંભારતની એક અ�યતં િનકાસપામતી વ�� ુહતી. 'પટોળા' શ�દ 'પદ��લુ' (સ�ં�તૃમા ં�નો અથ� ર�શમનો દોરો થાય છ)ે પરથી ઉતર� આવલે જણાય છ.ે પટોળામા ંર�શમી સાડ�ની �ડઝાઈન સાફ અન ેકાયમી હોય છ.ે

"વણાટ કરતી વળેાએ વણાટ અન ેરગંોન ેએ ર�ત ેસયંો�જત અન ેસમ��વત કરવામા ંઆવ ેછ ેક� એક આકષ�ક અન ે�ુંદર �ડઝાઈન બનીન ેરહ� છ.ે તનેી બા� ર�ખામા ંએક �તની �ીણઅિનયિમતતા હોય છ.ે �ના લીધ ે'આગની �વાળા' નો ભાસ ઊભો થાય છ.ે અ ત ેજ પટોળાની ખાિસયત પણ છ.ે (�યોતી�� �ન, આરતી અ�વાલ, રા���ય હ�તિશ�પ અ હાથશાળ

સ�ંહાલય, �� ુ�દ�હ�, અમદાવાદ - 1989) એક સમય એવો હતો ક� �યાર� �જુરાતમા ંઅન ે�થળોએ �મ ક� અમદાવાદ, �રૂત, ખભંાત અન ેપાટણમા ંઆવા ંપટોળા ંવણવામાંઆવતા ંહતા.ં આ� આવા ંઅસલ પટોળા ં(પાટણના) ક�ટલાકં સાળવી ��ુુંબો �ારા જ બનાવવામા ંઆવ ેછ.ે

2) �મદાની

�મદાની એ એક �ત�ું �ચિ�ત મલમલ (�લુાયમ ઝી�ું �તુરાઉ કાપડ) હોય છ.ે � પરપંરાગત ર�ત ેઢાકા, પિ�મ બગંાળ અન ેટાડંા, ભઝૈાબાજ, ઉ�ર �દ�શમા ંવણા�ું હ�ું.�મદાનીના આ �તુરાઉ કાપડામા ં�તુરાઉ અન ેજર�ના ંદોરા�ું કામ કરા�ું હોય છ.ે �મદાની સાડ� પિ�મ બગંાળમા ંબનાવવામા ંઆવ ેછ.ે

3) કાથંા

કાથંા સાડ� બગંાળમા ંબન ેછ.ે �મા ંકપડા�ું 'પબૈદં' (Molifs) લગાવીન ેભરતકામ કરવામા ંઆવતા હોય છ.ે કાથા સાડ� ઉપર પ�-ુપ�ીઓ, ઝાડ, વલે��ુા વગરે�ના ં�વતં �ચ�ોબનાવવામા ંઆવતા ંહોય છ.ે પિ�મ બગંાળમા ંઆ� પણ કાથા સાડ�ઓ બન ેછ.ે

4) બધંજે

બધંજે એ રાજ�થાનમા ંબનાવવામા ંઆવતી સાડ� છ ે�ન ે�યાનંા �હ��ુ-��ુ�લમ ખ�ી પ�રવારો આ� પણ બનાવ ેછ.ે જય�રુ તમેજ જોધ�રુ તનેી બનાવટ માટ��ું ��ુય ક��� ગણાય

છ.ે 'તમાર� �ગિત ચકાસો' - 1

1) ભારતીય હ�તકલા ઉપર 50 શ�દોમા ંન�ધ તયૈાર કરો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

2) નીચનેા કાપડ કયા રા�ય / �થળમા ંબનાવવામા ંઆવ ેછે

(ક) પટોળા.ં(ખ) �મદાની.

(ગ) કાથંા.

(ઘ) બધંજે.

27.3 આ��ુઠાિનક કલાઓ

ભારતની મોટા ભાગની આ��ુઠાિનક કલાઓ ઘરના વાતાવરણમા ંજ િવકસી છ.ે વા�તવમા ંઆ એક પા�રવા�રક ઉ�સવ અન ે�શુી-આનદંની અ�ભ�ય��તનો �કાર છ.ે સામા�ય ર�તેમ�હલાઓ જ અન ેશણગારતી હોય છ.ે તઓે ઘરના �ગણામા ંફશ� પર અન ે�દવાલો ઉપર �લ-પ�ી અન ેવલે-��ુા વગરે� પર �શુોભન કરતી હોય છ.ે કોઈ કોઈ જ�યાએ તો આ�ચ�કામ એ રોજબરોજની ઘટના હોય છ.ે (દા.ત. દ��ણ ભારત�ું કોલમ) અન ેકોઈ કોઈ જ�યાએ ત ેમા� ઉ�સવ-તહ�વાર �સગં ેજ બનાવવામા ંઆવતી હોય છ.ે આ �ત�ું �ચ�કામ

દ�શના લગભગ તમામ ભાગોમા ંકરવામા ંઆવ�ું હોય છ.ે અન ેતને ે�દુા ં�દુા ંનામોથી ઓળખવામા ંઆવ ેછ.ે રાજ�થાનમા ંતને ેમાડંના, �જુરાત અન ેમહારા��મા ંરગંોળ�,સૌરા��મા ંસાિથયા,ં �બહારમા ંઅ�રપન ક� ઉપપન, �મુ�ક િવ�તારમા ંઅઇપન, બગંાળમા ંઅ�પના, ઓર��સામા ં�ડ� ઉ�ર �દ�શમા ંચૌક રગંના ચૌક�રૂના ક� સોન રખના, ��

�દ�શમા ં��ુ�,ુ ભારતમા ંકોલમ, (�ટ�લા-ક�મ�ટશનો લખે, આ�દિત, �લિવગ આટ�સ ઑફ ��ડયા, વોિશ��ટન, 1986).

આ��ુઠાિનક કળાની આ પરપંરાની સદ�યોથી ચાલી આવ ેછ.ે અન ેમા પોતાની દ�કર�ન ેત ેવારસાના �પમા ંઆપતી હોય છ.ે આ �ચ�કામમા ંકોઈ જ છબી (ફોટો) આ�િૃત ક� કથાહોતી નથી. ચોખાના લોટન ે�દૂા �દૂા રગંોથી રગંીન ેઆ�ું �ચ�કામ કરવામા ંઆવ�ું હોયછ.ે અન ેતમેા ંઈ�ર�ય શ��ત હોવા�ું માનવામા ંઆવ ેછ.ે

ફશ� પર �ચ�કામ કરવા ઉપરાતં ઘરની દ�વાલો પર પણ આ�ું �ચ�કામ કરવામા ંઆવ�ું હોય છ.ે ત ેરગં-બરેગંી હોય છ.ે તમેા ં�તીકો તમેજ દતંકથા�મક ત�વોનો ઉપયોગ િવશષેથતો હોય છ.ે �બહારની મ�વુની �ચ�કલા આવી કલા�ું એક ઉ�મ ઉદાહરણ ગણાય છ.ે

27.4 �શ�ના�મક-મચંન કલાઓ

ભારતની �શ�ના�મક-મચંન કલાઓનો ઈિતહાસ અ�યતં �ાચીન છ.ે ��ૃ�,ુ ગીત-સગંીત અન ેરગંમચંની સ��ૃ પરપંરાઓ આપણન ેવારસામા ંમળલે છ.ે આગળના ભાગોમાંઆપણ ેઆ વારસાની ચચા� કરવાના છ�એ. આ તબ� ેઆપણ ેવત�માન �વાસનની દ���ટએ તનેી �ાસ�ંગકતા-ઉપયો�ગતાની શોધ કરવી પણ જ�ર� બની રહ� છ.ે

27.4.1 �યા�યા (અથ�)

�શ�ના�મક-મચંન કલાઓની એક અન ેસહ�લી �યા�યા આ કલાના �વન / અ��ત�વનો �યાલ મળ� રહ�તો હોય ત ેઆપવી હોય તો આ ર�ત ેકહ� શકાય..... "તમ ેએક �ુંદર સગંીતરચી શકો છો. તને ેર�કોડ� (ટ�પ) કર� શકો છો અન ેતને ે�બલ�લુ ન�ું જ �વન પણ આપી શકો છો. પર�ં ુસગંીતનો આનદં એન ેસાભંળવામા ંહોય છ,ે ર�કોડ� કર�ન ેએન ેટ�પમા ંબધં કર�

દ�વામા ંનહ�. ��ૃ�નુી િવડ�યો ટ�પ-�ફ�મ બનાવી શકાય છ ેપર�ં ુત�ેું અસલી સૌદય� તો �વયમ ��ૃયમા ંજ સમાય�ેું છ.ે આ જ વાત રગંમચંમા ંપણ લા� ુપાડ� શકાય છ.ે રગંમચં એિસનમેા�હૃ નથી. આ બનં ેસાથ�ક તમેજ �ભાવો�પાદક મા�યમો છ.ે પર�ં ુરગંમચં એક �વતં મા�ય છ.ે" (નારાયણ મનેન 'The Performing Arts-a definition in Aspects of the

performing Arts of India Survey Doshi, Marg Publications 1983.) આવી �શ�ના�મક-મચંન કલાઓ જોવા-માણવાની એક �દૂા ંજ �કારની અ��ુૂિત થતી હોય છ.ે �મા ંદશ�કોકલાકારો સાથ ેએકા�મતાનો ભાવ અ�ભુવ કરવા માડં� છ.ે આવી કલાઓ મા� દપ�ણ સમાન (મા� �િત�બ�બ આપનાર) હોતી નથી. પર�ં ુત ેઆપણા અ�ભુવ અન ેઅ��ુૂિતઓને

�ડાપ�વૂ�ક �પશ�તી હોય છ.ે ભારતની �શ�ના�મક - મચંન કલાઓનો ધમ� સાથ ેગાઢ સબંધં છ.ે �શ�ના�મક - મચંન કલાઓની પરપંરાઓમા ંધમ� અન ેસ�ં�િૃત પર�પર-એકબી� સાથ ેભળ� ગયલે જોવા મળે

છ.ે ભારતમા ંઆ કળાઓની પરપંરાઓ સદ�ઓથી અિવ��છ� �વ�પમા ં�વા�હત થઈ રહ�લ જોવા મળ ેછ ેઅન ેએજ એની સાચી શ��ત છ.ે

27.4.2 ��ૃય

ભારતીય દતંકથાઓ અ�સુાર ��ૃયનો જ�મ િશવના તાડંવના (��ૃયનો એક �કાર)માથંી થવા પા�યો છ.ે આજના ભારતીય ��ૃય પરપંરા અિત �ાચીન હોય તમે જણાઈ આવ ેછ.ેભારતના ંલગભગ તમામ શા�ીય ��ૃયો લોક પરપંરાઓમાથંી ઉ�ભ�યા ંછ.ે ભારતના ંશા�ીય ��ૃયો ક�ટલાક પાયાના િસ�ાતંો પર આધા�રત છ.ે "એમા ંચહ�રાના હાવભાવ,(સા��વક), મૌ�ખક અ�ભ�ય��ત (વાિથત), હ�ત��ુા (�જ�લ), વ�ા �ષૂણો (આચાય�) વગરે� ��ુય ગણાય છ.ે (ઉ�પલ. ક�. બનેજ� - ��ડયન પરફોિમ�ગ આટ�, નવી �દ�હ�-1992).

ભારતના ંતમામ �દ�શોમા ંશા�ીય ��ૃયોમા ંએની અ�ભ�ય��ત થતી જોવા મળ ેછ.ે ક�ટલાકં મહ�વ�ણૂ� ��ૃયોના �કારો આ �માણ ેછ.ે"

1) ભરતનાટ��્

આ ��ૃય તિમલના��ુું છ.ે ત�ં�રુ અન ેકા�ંચ�રૂ� ્તનેા ં��ુય મથકો છ.ે �ી ક� ��ુષુ�ું ત ેએકલ ��ૃય (Solo) છ.ે 2) ઓ�ડસી

આ ��ૃય ઓર�સા�ું ��ૃય છ.ે જગ�ાથ�રુ� અન ે�વુન�ેર તનેા ં��ુય બ ેમથકો છ.ે આ પણ એકલ ��ૃયનો જ એક �કાર છ.ે

3) કથક.

આ ઉ�ર �દ�શ તમેજ રાજ�થાન�ું ��ૃય છ.ે લખનૌ, મ�રુા, �ૃંદાવન અન ેજય�રુ તમેા ં��ુય મથકો છ.ે ��ુષુ ક� �ી તને ેએકલ-��ૃયના �પમા ંર� ૂકર� છ.ે

4) કથકલી

આ કર�લ�ું એક ��ૃય છ.ે ત ેમોટ� ભાગ ેહવ ેમ�ંદરોમા ંજ ર� ૂકરવામા ંઆવ�ું હોય છ.ે શણગાર સ�લ ��ુષુ ત ેર� ૂકર� છ.ે એમા ંચહ�રાના હાવભાવ પર િવશષે ભાર �કૂવામા ંઆવલેોહોય છ.ે

5) ��ુચ��ુડ�

�� �દ�શ�ું આ ��ૃય ��ુચ��ુડ શહ�રથી િવકિસત (�ણી�)ુ થયલે ��ૃય છ.ે આ ��ૃય-ના ના�યમા ં��ુષુો જ બાગ લતેા હોય છ.ે

6) મ�ણ�રુ�

આ મ�ણ�રુ��ું ��ૃય એન ે��ુષુો અન ે�ીઓ સાથ ેમળ�ન ેર� ૂકરતી હોય છ.ે �મા ંરાધા-��ૃણના �વનની ઘટનાઓન ેઆધાર� ��ૃય ના�ટકા ���તુ કરવામા ંઆવતી હોય છ.ે

આપણા દ�શના ઘણા ંબધા ં��ૃયોના ં�વ�પો પર લોક-પરપંરાઓનો ઉ�લખે કર� શકાય તમે નથી. તથેી આપણ ેઅ� ેમા� બ ેસૌથી િવશષે મહ�વ�ણૂ� લોકન-��ૃયોનો ઉ�લખે કર��ું.

1) ભાગંડા

ભારતીય લોક પરપંરામા ંભાગંડા ��ૃય�ું �થાન સવ�પર� છ.ે પ�ંબ�ું ��ુય ��ૃય છ.ે આ ��ૃયમા ં��ુષુો અન ે�ીઓ રગં-બરેગંી વ�ો પહ�ર�ન ેએક સાથ ે��ૃય કરતા ંહોય છ.ેનત�કોના ઉ�સાહ, ઉમગં અન ેમ�તી વધારવા માટ� ઢોલ વગાડવામા ંઆવતો હોય છ.ે

2) રાસ-ગરબા

�જુરાત�ું ��ુય ��ૃય રાસ-ગરબા આ� અ�યતં લોકિ�ય બની ગયલે છ.ે એમા ં�ી-��ુષુ બનં ેભાગ લ ેછ ેત ેનવરા�ી (આસો માસ)ની નવ રાતો દર�યાન મનાવવામા ંઆવ ેછ.ે આ

��ૃય દર�યાન દ�વી �ુગા�ના સ�માન અન ેભ��ત માટ� ગીત ગવાતા ંહોય છ.ે

27.4.3 સગંીત

આપણી સ�ં�િૃતમા ંસગંીત�ું િવશષે મહ�વ છ.ે એમ માનવામા ંઆવ ેછ ેક� સગંીતના મા�યમ �ારા ઈ�ર સાથ ેસવંાદ �થાિપત કર� શકાતો હોય છ.ે સગંીત આપણી પરપંરા�ું એક

અિવભા�ય�ગ છ.ે સગંીત લોક પરપંરાઓ પસાર થઈન ેશા�ીયતા તરફ આગળ વધ ેછ.ે ભારતમા ં��ુય�વ ેબ ે�કારના ંસગંીત િવકાસ પા�યા ંછ.ે કણા�ટક સગંીત િવશષેિનયમબ� અન ેપાઠ આધા�રત છ.ે �હ��ુ�તાનની સગંીતનો િવકાસ ઉ�રભારતમા ંથયલે છ.ે તનેો �યાપ ઘણો અન ે��ુલાપ�ું છ.ે મ�ય�ગુમા ંઘણાબધા �કુ� અન ે�ઘુલ બાદશાહોએઆ સગંીતન ે�ો�સાહન ��ૂું પાડ�લ છ.ે

તા�તરના ંવષ�મા ંશા�ીય સગંીત અ�યતં લોકિ�ય બનલે છ.ે ઉ�ર ભારતમા ંએની ઘણા ંબધા ંઘરાના ં(Schools-Gharanas) �ચ�લત છ.ે �માનંા ક�ટલાકં ઘરાનાનંી અ� ેઉ�લખે

કર�એ છ�એ.

1) મહૈર

ભારતીય શા�ીય સગંીતના મહાન સગંીત, ઉ�લાઉ��ન ખા�ન ેએની �થાપના કર� હતી. આ ઘરાનાના ��ુય કલાકારો ઉ�તાદ અલી અકબર ખા�, પ�ંડત રિવશકંર, �વગ�ય પ�ંડતિન�ખલ બનેજ� વગરે� છ.ે

2) �કરાના

સવાઈ ગધંવ� તનેી �થાપના કર�. ��ુય ગાયક પ�ંડત ભીમસને જોની, �ીમિત ગ�ંબૂાઈ હગંલ, પ�ંડત �જત�ે� અ�ભષકે�.

3) અતશલૈી ઉ�સાદ ફ�યયજખા� એ તનેી �થાપના કર�, ��ુય કલાકારો �વગ�ય ઉ�સાદ શરાફત �સુનૈખા�, ઉ�તાદ મહ�મદ શફ�.

4) પ�ટયાલા

ઉ�તાદ ચા�ઘખા� એ તનેી �થાપના કર� ��ુય ગાયક �વગ�ય બડ� �લુામ અલીખા�, �વગ�ય ઉ�સાદ �નુબરખા� કણા�ટક સગંીતના ��ુય ગાયકોનો ઉ�લખે આ �માણ ેકર� શકાય.

1) ગાયન

�ીમિત એમ. એસ. ��ુબા�મી, �ી એમ. બાલ�રુ�લી ��ૃણા�,્ �વગ�ય મહારાજ �મુાર સથંાન�્

2) વાદન

�ીમતી એન. રાજ� ્(વાયો�લન) �વગ�ય �ી. એસ. બાલા ચદંર (વાણી) �વગ�ય �ી ટ�. મહા�લ�ગ� ્(વાસંળ�)

27.4.4 રંગમચં

ભારતીય રગંમચંમા ંલય, સ�ના�મક ક�પના અન ેસૌદય�નો અ��તૂ સમ�વય છ.ે ભારતીય રગંમચં, �ાચીન કાળથી જ ભારતીય જન�વન અન ેસ�ં�િૃત�ું એક અિવભા�ય �ગ

ગણાય છ.ે ભારતીય રગંમચંની શ�આત ધાિમ�ક, સામા�જક આ��ુઠાિનક ઉ�સવો �ારા થયલે મનાય છ.ે અન ેધીર� ધીર� (�મશઃ) ત ેએક િવશષેકલાના �પમા ંિવકિસત બનલે છ.ેછ�ેલા ંબ-ે�ણ હ�ર વષ�મા ંરગંમચંની કલાઓમા ંઆધાર�તૂ પ�રવત�નો આવવા પા�યા ંછ.ે 7મા સકૈા દર�યાન પિ�મના સપંક�મા ંઆવવાથી આ કળામા ંન�ધપા� ફ�રફાર થવા

પા�યા છ.ે આ રગંમચંમા ં"સ�ંણૂ�પણ ેપા�ા�ય રગંમચંની નકલ સમાન" હ�ું. (નિેમચદં �ન, ભારતીય રગંમચં, નવી �દ�હ� 1992) �વાત�ંયો�ર, (આઝાદ� પછ�ના) કાળમા ંભારની ��ુક�લી કઈક �દુા જ �કારની હતી. વત�માન રગંમચંન ેઆ �ચ�તાઓ સાત ેસબંધં છ.ે સાઈઠના દાયકામા ંરા���ય રગંમચં

�દોલનનો જ�મ થયો. �ટૂતા ંજતા ં��ુુંબો, નવો અન ેસાવ સાફ એવો રાજક�ય દ���ટકોણ, શહ�ર� મ�યમવગ�નો મોહભગં વગરે� નાટકો લખવામા ંઆ�યા.ં આ સમયના ંક�ટલાકં ��ુયનાટકો આ �માણ ેછ.ે

'આઘ-ેઅ�રૂ�' - મોધી રાક�શ'એવમ ઇ���ત',

'પાગલ ઘોડા' - બાદલ સરકાર'�ઘુલક' - �ગર�શ કના�ડ

'સખરામ બાઈ�ડર' - િવજય ત��લુકર

વત�માન સમય ેરગંમચં ેએક નવો જ માગ� પકડ�ો છ.ે 'આ સમય' મ જણાય છ ેક� ઘણા બધા �કારો, �વ�પો તમેજ ધોરણો ઉપર આ નવા માગ�ના િનમા�ણનો �યાસ ચા� ુજ છ.ે

સ�ં�તૃ અન ેમ�યકાલીન નાટક અન ેરગંમચંન ેઆ�િુનકલામા ંઢાળવાનો િવચાર ધારાઓએ કોઈ જ ન�ું �વ�પ ધારણ કર�લ નથી. પર�ં ુમોટ�ભાગ ેપાચં ક� છ વષ�મા ંત ેકોઈ ચો�સ

�વ�પ �હણ કર� લશે.ે આ સમય ેશરે� નાટકો (Street Play) પણ અ�યતં લોકિ�ય બની રહ�લ જણાય છ.ે

'તમાર� �ગિત ચકાસો' - 2

1) 'ક' અન ે'ખ' િવભાગન ેજોડો. િવભાગ - ક િવભાગ - ખ

ક) માડંના ક) દ��ણ ભારતખ) રગંોળ� ખ) �� �દ�શ

ગ) સાિથયાં ગ) ઉ�ર �દ�શઘ) �ટ� ઘ) સૌરા��

ડ) કોલમ ડ) �જુરાત ચ) રાજ�થાન છ) ઓ�ર�સા

2) નીચ ેદશા�વલે ��ૃયોન ેકયા રા�ય સાથ ેસબંધં છ ેત ેજણાવો.

ક) ભારતનાટ��્ખ) ક�થકગ) ઓ�ડસીઘ) ��ુચ��ુડ

3) નીચ ેજણાવલે કલાકારોના 'ઘરાના'ના ંનામ આપો

ક) ઉ�સાદ અલાઉ��ન ખા�

ખ) પ�ંડત રિવશકંરગ) �ીમિત ગ�ંબૂાઈ હગંલ

4) નીચનેા ંનાટકોના રચિયતાઓના ંનામ દશા�વો.

ક) 'પાગલ ઘોડો'ખ) '�ઘુલક'

ગ) '�ખુારામ બાઈ�ડર'

27.5 સારાશં'

ભારતની િવિવધતા સભર અન ેરગં-બરેગંી સ�ં�િૃતએ �વતં સ�ં�િૃત તમેજ �દશ�ના�મક-મચંન કલાઓના અનકે �વ�પો ર� ૂકર�લ છ.ે

આપણી િવિવધ સા�ં�િૃતકની પરપંરા અન ેતનેા ં�ચ�લત �વ�પોથી અ� ેઆપન ેપ�ર�ચત કરાવવામા ંઆવલે છ ેએક �વાસન ધધંાદાર� માટ� આ �કારની �ણકાર� અ�યતં

લાભદાયક િસ�ધ થશ.ે તમે �થાિનક તમેજ િવદ�શી પય�ટકોન ેસવેા આપતા હો �યાર� આ �વાસન ઉ�પાદનો�ું મહ�વ તમન ેસમ�શ.ે

27.6 ચાવી�પ શ�દો

શા�ત (Eternal-Everlastin) : અમર (કાયમી)

અ��ુઠાના (Ritual) : ધાિમ�ક િવિધ-િવધાન

કથા (Fable) : વાતા� (કથા-વાતા�)

27.7 'તમાર� �ગિત ચકાસો' ના જવાબો

'તમાર� �ગિત ચકાસો' - 1

1) �ઓુ પટેા િવભાગ 27.2.22) (ક) �જુરાતખ) ઢાકા, પિ�મ બગંાળ અન ેટાડંા (ઉ�ર �દ�શ)

ગ) પિ�મ બગંાળ.ઘ) રાજ�થાન અન ે�જુરાત.

'તમાર� �ગિત ચકાસો' - 2

1. િવભાગ - ક િવભાગ - ખક ચ

ખ ડગ ઘ

ઘ છડ ક

2) 'ક' તિમલન�ુ

ખ) ઉ�ર �દ�શ અન ેરાજ�થાનગ) ઓ�ર�સા

ઘ) �� �દ�શ 3) 'ક'. મહૈર

ખ) ક) મહૈરગ) �કરાના

4) 'ક' બાદલ સરકાર

ખ) �ગર�શ કનાડ�ગ) િવજય ત�ેુંલકર

28.0 ઉ�શેો

આ એકમમા ંઆપણ,ે ��ુય ��ુય ધમ� પર ચચા� િવચારણા કર��ું. અ�યાસ માટ� અ� ે�હ��ુ, ઈ�લામ, બૌ�, �ન, ���તી અન ેશીખ ધમ�ન ેપસદં કર�લ છ.ે

આ એકમ વા�ંયા પછ� તમ.ે...........

ભારતીય સમાજના બ��ુખુી �વ�પથી વાક�ફ થશો.

ઉપ��ુ�ત ધમ�ના આધાર�તૂ મતોની �ણકાર� મળેવી શકશો.અન ેિવિવધ ધમ� સાથ ેસકંળાયલે ર�ત-�રવાજોથી વાક�ફ થશો.

28.1 ��તાવના

ભારતમા ંિવિવધ �કારના મત-મતા�તરો, ધમ� અ સ�ંદાયો મો�દૂ છ.ે એમાથંી ક�ટલાક અ�યતં સગં�ઠત અન ે�પુ�રભાિષત (ઐઆતત-અઆઈગલાઅ) સ�ૈાિંતક માળકા અનેત�વ�ાન (દશ�ન)થી ભર�રૂ છ.ે �યાર� ઘણી મોટ� સ�ંયા આ િવશષેતાથી વ�ંચત પણ છ.ે તમે છતા ંઆ બધાની પોત પોતાની ધાિમ�ક �થાઓ, �જૂન પ�િતઓ તમેજ ર�ત-�રવાજોછ.ે

આ તમામ મત-મતા�તરોમા ં�ડા ઉતરવા�ું શ� (અન ેજ�ર) નથી. માટ� અ� ેઆપણ ેક�ટલાક મહ�વ�ણૂ� ધમ� �ગ ેજ વાતચીત કર��ું. આ એકમમા ંઆપણ ે�હ��ુ, ઈ�લામ, બૌ�,

�ન, શીખ અન ે���તી ધમ� પર િવ�તાર�વૂ�ક ચચા� કર�લ છ.ે લોકિ�યતા અન ેઆ ધમ�ના ભૌગો�લક �સારન ેઆધાર� આ ધમ�ની અ� ેપસદંગી કર�લ છ.ે ઇ�લામ તમેજ ���તીધમ�ન ેબાદ કરતા ંબાક�ના તમામ ધમ�નો જ�મ ભારતમા ંથયલે છ.ે ઇ�લામ અન ે���તી ધમ�નો જ�મ ભારત બહાર થયલે હોવા છતા ંઅહ� આ�યા પછ� એના પર ભારતીય સ�ં�િૃત

અ ત�વ�ાનનો �ભાવ પડ�લ જણાય છ.ે એજ ર�ત ેએ બનંએે ભારતીય ધમ�ન ેપણ �ભાિવત કર�લ જણાય છ.ે આપણ ેઅ�વુીએ છ�એ ક� �વાસનના િવ�ાથ� હોવાન ેલીધ ેતમોન ેભારતની સ��ૃ ધાિમ�ક પરપંરાઓનો �યાલ હોવો જોઈએ. અ� ેઆપણ ેઆ ધમ�ની દાશ�િનક (ત�વસાનભર�)

જ�ટલતાઓ તમેજ તમેના �લુના�મક �ણુોની ચચા�મા ંઉતરતા નથી. પર�ં ુઆપણો ઉ�શે તમન ેઆ ધમ�ની �ળૂ�તૂ િવશષેતાઓથી વાક�ફ કરાવવાનો છ.ે

આ એકમના િવિવધ-ભાગોમા ંિવિવધ ધમ�ની ચચા� કરવામા ંઆવલે છ.ે �મા ંસવ� �થમ આપણ ેઆધાર�તૂ મા�યતાઓની ચચા� કર�ું. �યારબાદ સામા�જક સગંઠનો તમેજસ�ંથાનોનો ઉ�લખે કરવામા ંઆવશ.ે અન ે�યા ંજ��રયાત જણાશ ે�યા ં�વાસનના �કારમા ંઆપણ ેક�ટલીક ખાસ િવશષેતાઓનો પણ ઉ�લખે કર�ું.

આપણન ેજણાય છ ેક� �વાસન ધધંાદાર� હોવાન ેલીધ ેતમન ેભારત અન ેિવદ�શોથી આવલે િવિવધ ધમ� અન ેમત-મતા�તરો ધરાવતા પય�ટકો સાથ ેતમાર� કામ કરવા�ું થશ.ે એવેસમય ેઆપણ ેઆશા રાખીએ ક� આ-એકમના વાચંન પછ� તમ ેબ�-ુધમ� ભારતીય જન-સમાજ �ગ ેઆધાર�તૂ મા�હતી �ા�ત કર� લો. �થી આવા �કારના �વાસન કમ�ચાર�ના

�પમા ંતમ ેતમાર� આવડત (�મતા) વધાર� શકશો.

28.2 ભારતની ધાિમ�ક િવિવધતા

આ �કારની ��તાવનામા ંએ જણાવી દ�વામા ંઆવલે છ.ે ક� 'ભારતમા ંઅનકે ધમ�નો વાસ છ.ે' 'િપપલ ઑફ ��ડયા' (People of India) નામની યોજના �ારા 'ભારતીય �વૃશંશા�ીય

સવ��ણ' (Anthro Pological Survey of India) આ �ગ ે�યાપક અ�યાસ કર�લ છ.ે આ યોજનામાથંી મળતા ધમ�ન ેલગતા �કડાઓ �ારા એક રોચક હક�કત જોવા મળ ેછ.ે આ મહ�વ�રૂણહક�કત દશા�વ ેછ.ે ��યકે ધમ�મા ંઅનકે સ�દુાયના લોકો તનેા અ�યુાયીન �પમા ંરહ�લા છ.ે 'િપપલ ઑફ ��ડયા' યોજનામા ંધમ� અ�સુારનો ફ�લાવો, સ�દુાયોની સ�ંયા, ��યકે ધમ�ના

લોકોની ટકાવાર� વગરે�નો ઉ�લખે નીચ ેઆપલે છ.ે ત ે�જુબ ��ુય ધમ� ઉપરાતં ય�દૂ� અન ેજરથો��� ધમ�ના �કડા પણ મળ� આવલે છ.ે

ન�ધ - કો�ટકમા ંઆપલેા �કડા એના અ�યુાયીઓની ટકાવાર� દશા�વ ેછ.ે

આ અ�યાસન ેલીધ ેએક રોચક હક�કત જોવા મળ ેછ ેક� ઘણા બધા સ�દુાય એક ક� બી� ધમ�ના (એક સાથ)ે અ�યુાયી હોય છ ેએક અ�યાસ અ�સુાર "27-સ�દુાય �હ��ુ ધમ� અન ેશીખ

ધમ� એમ બનંનેા અ�યુાયી છ.ે 116 �હ��ુ અન ે���તી ધમ�ના, 35-�હ��ુ તમેજ ઇ�લામ, 21-�હ��ુ તથા �ન ધમ� અન ે29-સ�દુાય �હ��ુ તથા બૌ� ધમ�ના બનંનેા અ�યુાયી છ.ે (ક�. એસ. િસ�હ,િપપલ ઑફ ��ડયા - એન ઇ��ોડ�શન" (People of India - An Introduction) ��ૃઠ. 82-83) (ન�ધ વ� ુિવગત માટ� �ઓુ �.ૃ 36)

��ુય ધમ� ઉપરાતં ધમ�ના ંક�ટલાકં �થાિનક �વ�પો પણ અહ� જોવા મળ ેછ.ે દાખલા તર�ક� પોની-પોલો (અ�ણાચલ �દ�શમા ં�યૂ� અન ેચ�ંનો ધમ�), 'શરણધમ�' અથવા 'જહ�રા' (�ુંડા અનેસાથંલ જન�િતના લોકોના ધમ�), સાનામાલી (મ�લ�રુના મઇેિતલોકોનો ધમ�)

સમ�દ�શમા ંઆટલી મોટ� સ�ંયામા ંઅન ે�માણમા ંધમ�ની હાજર�ન ેલીધ ેઘણી બધી �તના ંસામા�જક સગંઠનો, સ�ંથાનો, અ��ુઠાનો વગેરે�ની �થાપના થયલે છ.ે આ તમામ ધમ� અને

સ�દુાય એક બી�ના સપંક�મા ંઆવતા ંહોય છ.ે માટ� એમની વ�ચ ેસામા�ય સામા�જક સ�ંથાઓ અન ે�થાઓનો ઉદય અન ેિવકાસ થયલે જોવા મળ ેછ.ે ઘણીબધી નવી સામા�જક-ધાિમ�કચળવળોનો પણ જ�મ (ઉ�ભવ) થવા પામલે છ.ે આ ધમ�મા ંલ�ન, જ�મ અન ેમરણન ેલગતા ંઅનકે �કારના ંઅ��ુઠાનો લગભગ એક સરખા ંજણાય છ.ે આ ર�ત ેકોઈ ખાસ િવ�તારના

િવિશ�ઠ તહ�વારોમા ંપણ ખાસ �કારની સમાનતા જોવા મળ ેછ.ે મોટાભાગના િવ�તારોના પોશાક, ખાન-પાન અન ે�વન શલૈીમા ંએક�પતા જોવા મળ ેછ.ે

ભારતીય જન-સમાજ એકમાથંી બી� ધમ�મા ંપ�રવત�ન કર�ન ેજવાની �ટ આપ ેછ ે'પીપલ ઑફ ���ડયા' અ�સુાર 15 % સ�દુાયોમા ંધમ� પ�રવત�નની મા�હતી મળ� રહ� છ.ે ઘણીબાબતોમા ંધમ� પ�રવત�ન પર પણ � ત ેસ�દુાયમા ંપહ�લથેી �ચ�લત �થાઓ અન ેર�ત-�રવાજો આ�યા જણાય છ.ે એન ેકારણ ેભારતીય સમાજમા ં�યાપકતા અન ેિવિવધતા આવ ેછ.ે

આગળ બી� ભાગોમા ંઆપણ ેભારતના ��ુય - ��ુય ધમ�ની ખાિસયતો (િવશષેતાઓ) નો અ�યાસ કર�ું.

28.3 �હ��ુ ધમ�

�હ��ુ ધમ� કોઈ એક જ મત ક� િવ�ાસના �પમા ં�લૂવવો (પ�રભાષા કરવો) ��ુક�લ બની રહ� છ.ે �ાર�ંભક કાળમા ં�હ��ુ શ�દનો ઉ�લખે કોઈક બારત આવનારા િવદ�શીઓએ આ શ�દનોઉપયોગ િસ�� ુખીણની સ�ં�િૃતના �ળૂ નવાસીઓ માટ� કય� હતો. આગળ જતા ંઆ શ�દ-�હ��ુ-નો ઉપયોગ ખાસ ધમ�ના અ�યુાયીઓ માટ� થવા લા�યો. ઐિતહાિસક અન ેધાિમ�કસા�હ�યમા ંઆ મત દશા�વવા માટ� વ�ૈદક ધમ� (વદેનો ધમ�) ક� સનાતન ધમ� (શા�ત ધમ�) એવો શ�દ �યોગ કરવામા ંઆવલે છ.ે

આમ �હ��ુ ધમ�મા ંઈ�રની એક સકં�પના (ધારણા) ધાિમ�ક �થંો ક� ધાિમ�ક �થાઓન ેદશા�વવા�ું કામ ��ુક�લ છ.ે �હ��ુ ધમ� ઘણા �કારના મત-મતા�તરો અન ેમા�યતાઓનો સ�ંહ છ.ે

�હ��ુ ધમ�મા ંઘણા બધા પથંો અન ેદ�વી-દ�વતાઓ છ.ે પોતાના ઉદાર �વભાવન ેકારણ ેઆ ધમ� ઘણા બધા મત-મતા�તરો અન ેમા�યતાઓન ેપોતાની �દર સમાવી લીધલે છ.ેજણાય છ.ે આવી િવિવધતાઓ હોવા છતા ંએમા ંએકતા પણ છ ે� �હ��ુ ધમ�ના અ�યુાયીઓન ેએક��ૂતામા ંજોડ� છ.ે

ભારતમા ંઆ ધમ�ના અ�યુાયી સૌથી િવશષે �માણમા ંછ.ે તનેા અ�યુાયી બા�ંલાદ�શ, પા�ક�તાન, �ીલકંા, નપેાળ, �તૂાન, બમા�, �ડોનિેશયા, �યુાના, ફ��, મોર�િશયસ તમેજવ�ના અ� ્ભાગોમા ંિવ�તર�લા જોવા મળ ેછ.ે

��ધા અન ેિવ�ાસ

આ ધમ� િવ�ાસનો સૌથી �ાચીન આ�થાઓ ધરાવતો એક ધમ� છ ેશવૈ ધમ�નો �ારફં �વૂ�-વ�ૈદક �ગુમા ંમાનવામા ંઆવ ેછ.ે તનેા િવકાસ �મમા ંઘણા બધા પથંો અન ેપટેા-પથંો

(સ�ંદાયો) એમાથંી િનકળલેા જણાય છ.ે એજ ર�ત ેઘણાબધા મત-મતા�તરો તમેજ ��ધા અન ેિવ�ાસ પણ એમા ંસમાયલેા જણાય છ.ે અ� ેઆપણ ે�હ��ુ ધમ�ની ખાિસયત�ું વણ�ન કર�ું.

��ા અન ેઆ�મા

�હ��ુ એક શા�ત અનતં અન ેચરમ સ�ામા ંિવ�ાસ ધરાવ ેછ ે(��ધા રાખ ેછ.ે) �મન ે��ા (પરમા�મા) કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે ��ા ઘટ-ઘટ (��યકે �વ)મા ં�યાપક છ.ે �હ��ુ ધમ�ના ��ા

સબંધં ેઘણી ચચા�-િવચારણાઓ કરવામા ંઆવલે છ.ે આ �ગ ેિવિવધ િવચારસરણીઓ પણ જોવા મળ ેછ.ે એકમત એ છ ેક� ઈ�ર કોઈ સ�ા નથી �યાર� ��ાની ચરમ સ�ા છ.ેપર�ંુમોટા ભાગના લોકો ઈ�રની સ�ામા ં��ધા ધરાવ ેછ.ે

એમ માનવામા ંઆવલે છ ેક� આ�મા અમર છ.ે અન ેત ેએક કાયા (દ�હ) છોડ�ન ેબી� કાયામા ં �વશે ેછ.ે આમ તનેી એક અનતં યા�ા ચા� ુજ રહ� છ.ે �ાર�ક ત ેમ��ુય�ું �વ�પધારણ કર� છ ેતો �ાર� પ�-ુપ�ી�ું તો �ાર�ક મહામાનવ�ું �પ ધર� છ.ે ત ેમાણસોન ેતમેના �વૂ�જ�મના સ�ંચત (એકઠા કર�લા) કમ�ન ેઆધાર� મળ�ું ફળ છ.ે સારા ખોટા ંકામો ધમ�ને

આધાર� ન�� થતા ંહોય છ.ે

ધમ� ધમ�ના ઘણા બધા ંઅથ� થાય છ.ે ધાિમ�ક સદંભ�મા ંતનેો �યોગ સમ�ત ��ાડંન ેઆવર� લતેી ��ાડં મીમાસંા, નિૈતક, સામા�જક તમેજ બધંારણીય િસ�ાતંો માટ� કરવામા ંઆવ ેછ.ે

િવિવધ ક�ાના લોકો માટ� એ સમ� ધોરણો �થાિપત કર� છ.ે

પ�ષુાથ�

�હ��ુ ધમ� અ�સુાર એક સ�ંણૂ� �વનમા ંચાર મતની ઈ�છાઓ હોય છ.ે (i) ધમ� (ii) અથ� (કાસં�રક) (iii) કામ (�મેની ઈ�છા) અન ે(iv) મો� (��ુ�ત) ચાર� ઈ�છાઓનો �ભુગ સમ�વયથતો હોય એ �વનન ેસફળ ગણવામા ંઆવ ેછ.ે

એક �હ��ુન ેપોતાના �વનમા ંઈ�ર, સા�-ુમહા�મા, �વૂ�જ અન ેમાનવમા� �િત ક�ટલાકં કત��ય હોય છ.ે

કમ�-�નુ�જ�મ અન ેમો�

ધમ� �ારા �થાિપત �વનના ં��ૂયો અ�સુાર કામ કર�ું એજ કમ� છ.ે માણસ મા� પાસથેી સ�કમ� (સારા ંકાય�)ની અપ�ેા રાખવામા ંઆવતી હોય છ.ે એમ માનવામા ંઆવ ેછ ેક� ��ૃ�ુપછ� શર�ર ન�ટ થઈ �ય છ ેપર�ં ુ આ�માનો મ��ુય ક� પ�નુા �પમા ં�નુઃજ�મ થાય છ.ે � �ય��તના કમ� પર આધા�રત હોય છ.ે જો કમ� સારા ંહોય તો ��ેઠ �પમા ંજ�મ મળ ેછેનહ�તર કિન�ઠ-(નીચ) �પમા ંજ�મ થતો હોય છ.ે મો� �ા��ત એ �વન�ું સવ����ૃઠ લ�ય છ ે�મા ંજ�મ, ��ૃ� ુઅન ે�નુઃજ�મમાથંી ��ુ�ત મળ� જતી હોય છ.ે

ધમ��થંો

�હ��ુ ધમ�મા ંઘણા બધા ધમ��થંો છ.ે અ� ેઆપણ ેત ેબધા�ું કાળ�મ અ�સુાર વણ�ન કર�ું.

વદે સૌથી �ાચીન �થં છ.ે વદે ચાર છ.ે- ઋ�વદે, ય�વુ�દ, સામવદે અન ેઅથ�વવદે. આ સવ� �લોકના �વ�પમા ંલખાયલે છ.ે �િ�ણક - ધમ�શા�ીય �બધં �થં છ.ેત ેપ�ના �પમાં

રચાયલે છ.ે અન ેએમા ંઅ��ુઠાનો�ું મહ�વ સમ�વવામા ંઆવલે છ.ે વનોમા ંસ�યાસ �વન ગાળતા તપ�વી �િુનઓ �ારા રચવામા ંઆવલે �થંો 'અર�યક' ના નામથીઓળખવામા ંઆવ ેછ.ે તમેા ંસાધનાન ેલગતા �ાનનો સમાવશે કરવામા ંઆવલે છ.ે

ઉપિનષદ એ આર�યકના �શ સમાન છ.ે �મા ંભારતીય ત�વ�ાનની ચચા� કર�લ છ.ે તનેી સ�ંયા 200 �ટલી છ ેતમેા ંઈશ, ક�ન, �સન, �ુંડક, ત�ૈયે, અ�યે, છા�દો�ય �નતેરયિ�અન ેમ�ૈઈે �ા�ણક ઉપિનષદ અન ેઅર�યકન ેિમલાવીન ે'�િુત' ક� 'ઈ�ર�ય�ાન' રચાયલે છ.ે

બી�ક�ાના �થંોન ે'��િૃત' કહ� છ.ે ત ે�િુત �ારા �મા�ણત ગણાય છ.ે તનેો ઉદભવ માનવીય માનવામા ંઆવ ેછ.ે તનેી રચના ઈ.સ. �વૂ� 600 થી 1200 દર�યાન થયલે છ ે(ક�ટલાકં��િૃતગથંો '�રુાણો' પછ�ના છ)ે આ ક�ામા ં'વદેાગં', '�રુાણ', મહાકા�ય અન ે��ૂનો સમાવશે થાય છ.ે

વદેાગંમા ંક�પ, િશ�ા, છદં, �યાકરણ િન�વુત અન ે�યોિતષ સામલે છ.ે ક�પ��ૂ સૌથી મહ�વ�ણૂ� ��ૂ છ.ે મ��ુ�િૃતની રચના ઘણી પાછળથી થવા પામી.

રામાયણ અન ેમહાભારત જવા ંમહાકા�યો �ાર�ંભક ��િૃતકાળ (દસ �વૂ� 600 થી ઈ.સ. 200)મા ંરચવા પા�યા.ં આ મહાકા�યોના મા�યમથી ઉપિનષદો�ું �ાન સામા�ય જનતા �ધુી

પહ�ચી શ�ું. એમ માનવામા ંઆવ ેછ ેક� રામાયણની રચના મહાભારત �વૂ� થઈ હતી. મહાભારતના છ�ા અ�યાયમા ં'ભગવદગીતા' નો સમાવશે થાય છ.ે એમા ં��ુ�ુ�ેના મદેાનમા ં�ી ��ૃણ ેઅ� �ુનન ેમ��ુય, નરવરતા, સાસંા�રકતા અન ેમો� �ા��તનો ઉપદ�શ આપલે

છ.ે તમેા ંફળની (પ�રણામની) �ચ�તા કયા� િવના જ કમ� કય� જવાનો (િન�કામ કમ�નો) ઉપદ�શ આપવામા ંઆવલે છ.ે

સદ�ઓથી ભગવદગીતા �હ��ુઓનો એક પિવ� અન ેલોકિ�ય �થં મનાય છ.ે એનાથી �રેાઈન ેઘણીબધી ત�વ�ાનની શાખાઓનો િવકાસ થયો છ.ે '�રુાણ' પણ '��િૃત' કાળમાજંલખવામા ંઆ�યા.ં તમેા ંજ�મ ��ૃ�,ુ �નુ�જ�મ, દ�વી શ��ત વગરે�નો ઉ�લખે કરવામા ંઆ�યો છ.ે પરપંરાગત ર�ત ે18 �રુાણો મહ�વ�ણૂ� ગણાય છ.ે ત ેતમામન ેએક�સાથ ેમહા�રુાણ

ગણાવામા ંઆવ ેછ.ે ક�ટલાકં �રુાણો િવિવધ મત-મતા�તરોન ે�િતિનિધ�વ કર� છ.ે �મક� વ�ૈણવ, શવૈ અન ેશા�ત �રુાણ. ઘણા ંખરા ં�થંો �થાિનક �પમા ંપણ જોવા મળ ેછ.ે �મા ંપોત-પોતાની ર�ત ેર�આૂત પણ કરવામા ંઆવલે જણાય છ.ે

28.4 ઈ�લામ ધમ�

ઇ�લામ ધમ�ના અ�યુાયીઓ પોતાના મતની શ�આત સસંારના અ��ત�વની સાથ ેજ થયલે માન ેછ.ે તમેના મત ેસમયા�તર� અ�લાહના પયગબંરોએ આ ધમ�નો �ચાર-�સાર કય�છ.ે આજના ઇ�લામની શ�આત લગભગ 1400 વષ� �વૂ� સાઉદ� અરબમા ંથઈ હતી. મહમંદ પયગબરન ે�િતમ પયગબંર માનવામા ંઆવ ેછ.ે એમણ ેઇ�લામ ધમ�નો �ચાર-�સારકય� અન ેઆજના ઇ�લામનો પાયો ના�ંયો. ઇ�લામના અ�યુાયીઓન ે�સુલમાન કહ�વામા ંઆવ ેછ.ે દ��ણ સ��ૃ �કનાર� �યાપાર�ઓ સાથ ેસૌ �થમ 8મા સકૈામા ં�સુલમાનો

ભારતમા ંઆ�યા. એ પછ� ઉ�ર પિ�મ સીમા��ે (િવ�તારો) પર �સુલમાનોના ંઆ�મણો થવા લા�યા.ં સપંક�ની આ બી� તક હતી. મહો�મદ-�બન-કા�લમના ન�ે�ૃવમા ંઆરબોએ8મા સકૈામા ંિસ�ધ પર આ�મણ ક��ુ 10મા સકૈા પછ� મ�ય એિશયા તરફથી ઘણા ંબધા ંઆ�મણો થયા.ં તરેમા સકૈાની શ�આતમા ંમોહ�મદ ઘોર�ના ન�ે�ૃવ નીચ ે�કુ�એ �દ�હ�નીગાદ� પર ક�જો જમાવી દ�ધો. �યારબાદ મ�યિેશયાના �ફૂ�સતંો બારત આ�યા અન ેતમેાનંા મોટ�ભાગના અહ� જ વસી ગયા હતા. શખે મોઈન��ન �ચ�તી પણ શ�આતમા ંજઆ�યા હતા અન ેત ેઅજમરેમા ંવસી ગયા હતા. અજમરે ��થત એમની મઝાર પર તમામ ધમ�ન લોકો પોત-પોતાની ��ધા દશા�વવા આપ ેછ.ે

ઇ�લામના િશ�ણ અ�સુાર ��યકે �સુલમાનો નીચનેી બાબતો પર ��ા રાખવી જોઈએ. 1) એક ઈ�રમા ંિવ�ાસ, ��ું બી�ું કોઈ જ �વ�પ નથી. અન ેત ેસવ�-શ��તમાન તમેજ સવ� �યાપી છ.ે

2) �દુા �દુા પયગબંરોન ેઈ�ર� પોતાના �થંોથી પ�ર�ચત કરા�યા �મા ં�રુાન �િતમ છ.ે 3) મોસસે (�સૂા) અન ેઇસા સ�હતના તમામ પયગબંરો ઈ�ર� મોકલલેા �તૂ છ.ે તમેા ંસૌથી વ� ુમહ�વ�ણૂ� મા�યતા છ ેક� પયગબંર મોહ�મદ ��ૃવી પર ઈ�ર �ારા મોકલવામાંઆવલેા �િતમ �તૂ છ.ે

4) િનણ�ય (કયામત)ના �દવસમા ંતમેન ે��ધા છ.ે તઓે માન ેછ ેક� �યાર� સમ� િવ�નો �ત આવી જશ ેઅન ેલોકો પોત-પોતાના �વનમા ંકરલ ેકમ�ન ેઆધાર� ��ુ�તૃ ક� દ�ંડતકરવામા ંઆવશ.ે �મા ંજ�ત (�વગ�) અન ેદોઝખ (નક� ક� નરક)ની પણ મા�યતાનો સમાવશે થઈ �ય છ.ે ઈ�રના દ�વ�તૂો (ફ�ર�તા) છ.ે � ઈ�ર�ું �પુ નથી પર�ં ુઈ�રની ��ૂ-વદંના કર� છ ેઅન ેઈ�ર �ારા અપાયલે કામો �રૂા ંકર� છ.ે

ઈ�લામની ઉપ��ુ�ત મા�યતાઓ ઉપરાતં તનેા અ�યુાયીઓન ેક�ટલાકં કત��ય પણ કરવા ંપડતા ંહોય છ.ે �સુલમાનોના ંધાિમ�ક કત��યો

1. નમાજ (�ાથ�ના) : બનાવવામા ંઅવલે િનયમા�સુાર એક �સુલમાન ેદરરોજ �દવસમા ંપાચંવાર નમાજ અ�કૂ અદા કરવી જોઈએ (પહ�લી સવારમા,ં �દવસ,ે બપોર�, �યૂા��ત(સ�ંયા) ટાણ ેઅન ેત ેપછ�ના દોઢ કલાક બાદ) ��ુવાર� બપોર� મ��જદોમા ંખાસ નમાજ અદા કરવામા ંઆવતી હોવાથી �યા ંસમાજના લગભગ મોટાભાગના લોકોએ મળ�ું જ�ર�ગણાય છ.ે 2. જકાત અદા કરવી : એક �સુલમાન ેપોતાની કમાણીનો 2 1/2% ભાગ ધાિમ�ક અન ેસામા�જક કાય� માટ� આપવો જોઈએ.

3. રોઝા (ઉપવાસ) : રમઝાન (અરબી ક�લ�ડરનો મ�હનો) મા ંએકમાસ માટ� ઉપવાસ કરવા. 4. હઝ (તીથ� યા�ા) : �મન ેપોસા�ું હોય ત ેતમામ �સુલમાન ેપોતાના �વનમા ંઓછામા ંઓ� એક વખત તો મ�ા-હઝ કરવા જ�ું જ જોઈએ.

��ુય �થંો �સુલમાનોના પણ ઘણા બધા સ�ંદાયો (પથંો) અન ેપટેા સ�ંદાયો છ.ે અ� ેઆપણ ેમા� બ ેસ�ંદાય ��ુી અન ેિસયાની ચચા� કર��ું.

1. ��ુી : �જુબ પયૈગબંર પછ� ખલીફાઓની �થાપના ઇ�લામના િસ�ધાતંો અ�સુાર છ,ે �નો પાયો પયગબંર� ના�ંયો હતો. (પયગબંર પછ� ખલીપાઓના નામ �મા�સુાર આ�જુબ છ ે: હઝરત અ�બુક, �મર, ઉ�માન અન ેઅલી). ત ે�રુામ અન ેપયગબંરની ��ુા (પરપંરા)મા ંજ ��ા રાખતા હોય છ.ે આ બનંનેી ઉપરની કોઈ સ�ાન ેત ેમાનતા નથી. 2. િશયા : ત ેપણ �રુાન અન ેપગૈબંરની પરપંરામા ં��ા રાખ ેછ,ે પર�ં ુપગૈબંર પછ�ના વારસદાર (ઉ�રાિધકાર�ઓ) બાબત ે�િુ�ઓથી ત ે�દુા પડ� છ.ે એમના મત ેપગૈબંરના

સાચા વારસ મા� હઝરતઅલી (પયગબંર સાહ�બના કાકાના ભાઈ અન ેજમાઈ) છ,ે િશયાઓન ેમત ેવારસદારની દ���ટએ અ�ય ખલીફાઓનો અિધકાર ધમ��સુાર નથી. �મશઃએમનામા ંપણ મતભદેો ઉભા થતા ંબનં ેઅલગ અલગ પથંોમા ંવહ�ચાઈ ગયા. િશયા અલી અન ેએમના વારસદારોન ેઈમામ (સ�દુાયના નતેા) માન ેછ.ે 12 ઈમામોન ેમા�યતાઆપવામા ંઆવલે છ.ે િશયા �સુલાનોન ેમત ેઈમામ ઈ�રની િવશષે �પૃા હોય છ.ે છ�ેલા ંચૌદસો વષ�થી ભારતમા ંઅન ેતનેી બહાર ��ુી અન ેિશયાઓમા ંઅનકે સ�ંદાયોનો જ�મ થયલે છ.ે

'તમાર� �ગિત ચકાસો' -1

1. �� અન ેકમ�ની ક�પના�ું 50 શ�દોમા ંવણ�ન કરો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

2. �હ��ુ ધમ�ના ��ુય ધમ� �થંો િવષ ે50 શ�દોમા ંએક ન�ધ તયૈાર કરો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

3. ઈ�લામના ��ુય 5 આધાર�તૂ િસ�ાતંો જણાવો. �ના પર �સુલમાનોન ેખાસ ��ા હોય છ.ે

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

4. 50 શ�દોમા ંઇ�લામના ��ુય પથંોનો ઉ�લખે કરો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

28.5 બૌ� ધમ�

આજથી લગભગ 2500 વષ� �વૂ� ભારતમા ંબૌ� ધમ�નો જ�મ થયો. ગૌ�મ ��ુના સ�ંથાપક હતા. તમેના અ�યુાયી ભારતના િવિવધ ભાગો. �ીલકંા, દ��ણ-�વૂ� એિશયા વગરે�

�થળ ેફ�લાયલે છ.ે �રુાણોમા ંભગવાન િવ��નુા અવતાર માનવામા ંઆ�યા છ.ે એટલા માટ� જ ઘણા િવ�ાનો તને ેઅલગ ધમ� માનવા તયૈાર નથી. પર�ં ુતને ે�હ��ુ ધમ�ના �ધુારણા

�દોલન તર�ક� માન ેછ.ે તમે છતા ંઆ� ત ે�હ��ુ ધમ�થી અલગ પણ એક �વત�ં ધમ�ના �પમા ં�વી�તૃ થયલે છ.ે ��ુના ઉપદ�શો ગૌ�મ ��ુ ેઇ�ર, ધમ� �થંો, અન ે��ુર�ઓની અ��વકાર કરતા ંઅ�યુાયીનોનો બ�હ�કાર કય� એમણ ે�િતન ેલગતા (�ચ નીચના) ભદેભાવોની સખત ટ�કા કર�. ધમ�ની બાબતે

એમણ ે�ચ નીચ, �ી-��ુષુ વ�ચનેા કોઈ પણ ભદેભાવન ેમા�ય રા�યો નહ�.

મ��ુય�ું �ુઃખ એક શા�ત સ�ય છ.ે ��ુ ેએમાથંી િનકળવાનો ર�તો બતા�યો છ.ે કણ� �નુ��મ અન ેમો� તમેના �ાન-િશ�ણ અન ેિવચારો�ું ��ુય ક��� �બ��ુ છ.ે ��ુના ��ૃ� ુપછ�

એમના અ�યુાયીઓએ એમના આધાર�તૂ �ાનની સમજ આપીન ેતનેો �ચાર-�સાર કય�. ધીમ-ેધીમ ેએમા ંપણ ઘણાબધા સ�ંદાય અન ેપટેા સ�ંદાય પડ� જવા પા�યા.ં અ�ેઆપણ ેએના પર ચચા�-િવચારણા કર��ું �ુઃખની ક�પના

બૌ� ધમ� અ�સુાર �ુઃખ, ક�ટ, પીડા વગરે� માનવ�વનના ંઅ�ભ� �ગો છ.ે તનેાથી કોઈપણ બચી શક�ું નથી. બીમાર�, ��ૃવ�થા, ��ૃ�,ુ િવયોગ, ઇ�છાઓ �રૂ� ન થવી વગરે�

�ુઃખના ંલ�ણો છ.ે ��ુ ેચાર�બા� ુ�ુઃખ અન ેપીડા ફ�લાયલેા ંજોયા.ં �ુઃખના ંકારણ

��ુના જણા�યા અ�સુાર �ુઃખ, ક�ટ, પીડા�ું કરાણ ધન, સ�ા, �ખુ અન ે�વન તરફનો મોહ છ.ે અનતં ઈ�છાઓ

િનરાશા અન ેપીડાથી બચવા માટ� ઈ�છાઓ પર કા� ૂમળેવવો અિનવાય� છ ે��ુન ેમત ેપોતાની ઈ�છાઓની �િૂત� માટ� મ��ુય વારવંાર જ�મ લ ેછ ેિનવારણ (મો�) ક� જ�મ-��ૃ�નુાચ�માથંી ��ુ�ત માટ� માણસ ેપોત-પોતાની તમામ ઈ�છાઓ�ું શમન કર�ું જોઈએ. ઈ�છાઓના દમન માટ� અ�ટાગં માગ�

��ુ ેપોતાની ઈ�છાઓ પર િવજય મળેવવા માટ� અ�ટાગં માગ� (આઠ ઉપાય) બતા�યા છ.ે �મા ંસ�ય (સ�યક) દ���ટ, સ�ય મનો�િૃ�, સ�ય વચન, સ�ય �યવહાર, સ�ય �વન, સ�ય�ય�ન, સ�ય િવચાર અન ેસ�ય �યાનનો સમાવશે થાય છ.ે જો કોઈ માણસ આ આઠ િસ�ાતંો ભાગ�-ઉપાયો�ું પાલન કર� તો ત ેિનવા�ણ પામીન ેજ�મ-��ૃ�નુા ચ�માથંી ��ુત થઈજશ.ે

બૌ� ધમ�ના અ�યુાયીઓ માટ�ની આચારસ�ંહતા બૌ� ધમ� પોતાના અ�યુાયીઓન ેબ ેિવભાગમા ંવહ�ચી દ� છ.ે (i) સાધારણ અ�યુાયી અન ે(ii) �ભ�.ુ બૌ� �ભ�ઓુન ેકઠોર િનયમો�ું પાલન કરવા�ું રહ� છ.ે બૌ� ધમ�મા ં�વશે માટ�

એક સાધારણ િવિધ કરવામા ંઆવતી હોય છ.ે ત ેપછ� ત ે�ય��તન ેબૌ� ધમ�નો અ�યુાયી માનવામા ંઆવ ેછ.ે �યારબાદ બી� કોઈ ધમ�ના પાલનની �ટ આપવામા ંઆવતી નથી.તમેન ેશપથ લવેા પડ� છ.ે

��ુ� ્શરણ� ્ગ�છાિમ - ��ુના શરણ ે�� �.ં ધમ�� ્શરણ� ્ગ�છાિમ - ધમ�ના શરણ ે�� �ં

પચં િસ�ાતં સામા�ય સ�યો માટ� નીચ ે�જુબના પચં િસ�ાતંો�ું પાલન જ�ર� ગણાય છ.ે

1) �હ�સાનો �યાગ 2) ચોર�નો �યાગ

3) પર�ી ગમનનો �યાગ 4) ��ૂું બોલવાનો �યાગ 5) નશાખોર�નો �યાગ

બો� �ભ�નુ ેપોતાના ��ુુંબ, ધધંા, અન ેસમાજન ે�ય�ન ેએકાક� (એકાતંમા)ં �વન �યિતત કરવા�ું હોય છ.ે તમેના માટ� નીચ ે�જુબના દસ િસ�ાતંો�ું પાલન અિનવાય� છ.ે 1) �હ�સાનો �યાગ

2) ચોર�નો �યાગ 3) યૌનાચાર (શર�ર �ખુ)નો �યાગ

4) ��ૂું બોલવાનો �યાગ 5) નશાખોર�નો �યાગ 6) કસમયના ભોજનનો �યાગ

7) ��ૃય, સગંીત, વા� વગરે�નો �યાગ

8) વ�ા-�ષૂણનો �યાગ 9) �ખુશયૈા (આરમ દાયક પથાર�)નો �યાગ 10) ધન-સપંિ�નો �યાગ

��ુય સ�ંદાય

��ુના ��ૃ� ુપછ� તમેના ઉપદ�શ અન ેધાિમ�ક �વ�પ પર ચચા� િવચારણાઓ કરવા માટ� ઘણીબધી પ�રષદો�ું આયોજન કરવામા ંઆ��ું. આમાનંો એક વગ� ��ુ �ળૂ પરપંરાઓનો

�વીકાર કરતો હતો �ન ેદ�નયાન (િનમી ના�ું વાહન)ના નામથી ઓળખવામા ંઆ�યો. આ વગ�નો એક ચો�સ ધાિમ�ક �થં હતો અન ેતનેો એક ��ઢવાદ� એકમ (ભાગ) હતો. તમેનો��ુય �થં િ�િવટક (�ણ ટોપલીઓ) �રુતો મયા��દત છ.ે આ િ�િવટક એટલ ેિવજય િવટક (િશ�તની ટોપલી), ��ૂિવટક (ઉપદ�શની ટોપલી) અન ેઅ�ભધ�મ િવટક (�ાન સબંધંીટોપલી). તનેા અ�યુાયીઓ ��ુય�વ ે�વૂ� એિશયા, �ીલકંા, બમા�, થાઈલ�ડ લાઓસ, િવયટેનામ, કબો�ડયા અન ેભારતના િવિવધ ભાગોમા ંજોવા મળ ેછ.ે મહાયાન

બૌ� ધમ�ના બ� વગ� પોતાના િસ�ાતંો અન ે�થાઓ ઘડ� કાઢયા ં�ન ેબોિધસ�ય (�ાન �ા��ત)ના નામથી ઓળખવામા ંઆવ ેછ.ે એમણ ેપોતાન ેમહાનયાન (મો�ું વાહન)કહ�વડા�યા તમેના મત ેબોિધસ�વમા ં��ુ ઉપદ�શનો સ�ંહ છ.ે અન ેત ેબધાજ �ા�ત કર� શક� છ.ે પર�ં ુતમેન ેબોિધસ�વ પર અટક� જ�ું પડ� છ ેઅન ેત ે��ુ�ું પદ (��ુ�વ) �ા�ત કર�શકતા નથી. એમના મત ે�ુઃખમા ંપડ�લ �ય��તન ેબોિધસ�વન ેઆધર� ��ુ�ત અપાવી શકાય છ.ે આમ મોટાભાગના લોકોન ેિનવા�ણ (મો�) મળ� શક� છ.ે નપેાળ, િસ��મ, ચીન,

�પાન, કો�રયા અન ેભારતમા ંમહાયાનના અ�યુાયી જોવા મળ ેછ.ે હનીયાન �િૂત���ૂ અ ઈ�રના િસ�ાતંોમા ં��ા રાખ ેછ.ે મહાયાન ેપોતાના ધમ�મા ં�િૂત� ��ૂની શ�આત કર�. બોિધસ�ય મ��ુયન ે�ુઃખમાથંી ��ુ�ત અપાવીન ેિનબ�ળ અન ેિનસહાય લોકોને

મદદ કર� છ.ે વ�યન અથવા ત�ંયાન

વ�યનના ક� ત�ંયાનના અ�યુાયીઓ એ ચમ�કારો અન ે�ઢૂ રહ�યનો િવકાસ કય�. આ શાખાના અ�યુાયીઓ ન ેમત ે�દ�ય શ��ત �ા�ત કર�ન ેમો� �ા��ત કર� શકાય છ.ે એમણેદ�વી-દ�વતાઓની આરાધના કર� અન ેતમેન ેશ��તનો �ળૂ �ા� મા�યા.ં તનેા અ�યુાયીઓ િતબટે, ભારતના �બહાર-બગંાળના �ા�તો તથા મગો�લયામા ંજોવા મળ ેછ.ે ભારતમા ંનવ બૌ� �દોલન

બૌ� ધમ� શ�આતમા ં�ા�ણવાદ� સામા�જક �યવ�થા અથવા �ાિત�થાન ેપડકાર ફ�કયો. સમકાલીન ભારતમાનંી સામા�જક અસમાનતા �રૂ કરવા માટ� તને ેએક હિથયારના�વ�પમા ંર� ૂકરવા માટ� ડો. ભીમરાવ �બડેકર� બૌ� ધમ�ન ેએક લોક�વ�પ (અ લોકિ�યતા) �દાન કયા�. (એમણ ે�તપેણ બૌ� ધમ� અપનાવી લીધો) એમણ ેપછાત અન ેદ�લતવગ�ના લોકોન ેસામા�જક �યાય અપાવવા માટ� બો� ધમ�નો આ�ય લીધો. પ�રણામ �વ�પ અ��ુૂ�ચત જન-�િતના ઘણાબધા લોકોએ બૌ� ધમ� અપનાવી લીધો.

28.6 �ન ધમ�

�ન ધમ� અ�સુાર સમયના ંમોટા ંમોટા ંચોવીસ ચ�ો છ.ે એ તમામ ચ�ો �ારા િવ�મા ંએક મહાન િવયાટક� જ�મ લીધો છ.ે બૌ� ધમ�ના અ�યુાયી આ િવચારકોન ેિનથ�કર, િશ�ણ ક�

માગ�દશ�ક માન ેછ ેઅન ેકહ� છ.ે ભગવાન મહાવીરન ે24મા તીથ�કર ગણવામા ંઆવ ેછ.ે

મત-િવ�ાસ �ન ધમ�ના ક���વત� િસ�ાતંોમા ંજણાય છ ેક� સ�ંણૂ� ��િૃત �વનથી ભર�રૂ છ.ે એટલ ે�ધુી ક� િનજ�વ પદાથ�મા ંપણ �વ (આ�મા) હોય છ.ે તથેી કોઈન ેકોઈપણ �વન ેઘાયલકરવાનો (હણવાનો) અિધકાર નથી. �વતં પદાથ�ન �કુશાન પહ�ચાડયા િવના �ય��ત િનવાણ� ક� શા�ત શાિંત મળેવી શક� છ.ે તથેી અ�હ�સા �ન ધમ��ું �ળૂ ત�વ (अ�हसंा परमो धम�)ગણાય છ.ે

�ન ધમ�� ુ�ાન (ઉપદ�શ ક� િસ�ાતંો) 23મા તીથ�કર પા��નાથ ેઆ�મ સયંમ માટ� ચાર િસ�ાતંો બના�યા છ.ે ભગવાન મહાવીર� એમા ંપાચમો િસ�ાતં ઉમયે� �માથંી �ન ધમ�ના �ાન-(ઉપદ�શ)�ું િનમા�ણ થ�ું � નીચે�માણ ેછ.ે

1) અ�હ�સા : કોઈ પણ �વન ે�કુશાન પહ�ચાડ�ું નહ�. 2) �વુત� : અસ�ય બોલ�ું નહ�.

3) અ�તયે : ચોર� કરવી નહ�. 4) અપ�ર�હ : અણ જોઈ�ું સ�ંહ�ું નહ�.

5) ��ચય� : િવવા�હત �વન �વ�ું નહ�. �ન ધમ�ના િસ�ાતંો અ�સુાર મ��ુયના ંકમ� જ �વથી શર�રન ેજોડવા�ું કામ કર� છ.ે િમ�યાવાદ ક� અ�ાનન ેલીધ ેક�ટ (તકલીફ) �ુઃખ થાય છ ે�ોધ, લોભ, મોહ, અન ેમાયા કમ�માગ�ના ં�ળૂ િવ�નો છ.ે સ�યક �ાન, સ�યક દશ�ન અન ેસ�યક-ચ�ર� �ારા મ��ુય પોતાન ે�વનના ંબધંનોમાથંી ��ુત ર�ત ેિનવા�ણ (મો�) મળેવ ેછ.ે

�ન ધમ��યુાયીઓ માટ� �વનન ેલગતા ઉપદ�શો (િસ�ાતંો) : �ન ધમ�ના અ�યુાયીઓના બ ેભાગ છ ે- સાધારણ અ�યુાયી અન ેયતી (સા�)ુ ક� �ભ�.ુ સાધારણ અ�યુાયીન ેથોડ�ક�ટછાટ મળલે છ.ે �યાર� યતી માટ� ત ેવ��ત ગણાય છ ેઆ બનં ે�કારના અ�યુાયીઓ માટ� િ�ત�વ 1) સ�ય, િન�ઠ, 2) સ�ય �ાન અન ે3) સદાચાર (સ�ય આચાર)�ું પાલન કર�ુંઅિનવાય� ગણાય છ.ે યિતઓ માટ� �વ હ�યા, ��ચય� અન ેરા�ીના સમય�ું ભોજન ત�ન વ��ત ગણાય છ.ે અ�ય (સામા�ય) આચાર સ�ંહતા આ �માણ ેછ.ે

1) અ�હ�સા 2) સ�ય વચન 3) પરોપકાર

4) પિવ� મન (મનની ��ુ�)

5) િનયિમત �યાન-��ૂ

6)�નૂમ અન ેઅમાસ તથા આઠમ અન ેચૌદાશનો ઉપવાસ

7) માદક ��યોનો �યાગ 8) ધમ��થંો અન ેમગંો�ું પઠન. 'તમાર� �ગિત ચકાસો' - 2

1) બૌ� ધમ�ના ં�ળૂ ત�વો પર �ૂંકન�ધ લખો. 2) બૌ� ધમ�ના ં��ુય સ�ંદાયો જણાવો.

3) �ન ધમ�ના ��ુય ઉપદ�શોની ચચા� કરો.

28.7 ���તી ધમ� (Christianity)

પરપંરા અ�સુાર પોતાના જ�મ પછ�ના ં50 વષ� પછ� ભારતમા ં���તી ધમ�નો આિવભા�વ થયો. ઈ� ુ���તના ��ુય િશ�ય થોમસનો લગભગ ઇ.સ. 52મા ંક�રળના સ��ુ �કનાર�

આવી ચઢ�ા અન ેએમણ ેઆ િવ�તારમા ં�ળુ 7 ચચ�-દ�વળ-ની �થાપના કર�. શ�આતમા ં���તી ધમ� મા� ક�રળ �રૂતો જ મયા��દત રહ�વા પા�યો. �ાર�ંભક 16મા ંસકૈામા ં�શુોભનિમશનર�ઓના આગમન પછ� ���તી ધમ� બારતના લગભગ તમામ ભાગોમા ંફ�લાઈ જવા પા�યો. સવ� �થમ પો��ુગીઝ, ત ેપછ� ડચં (હોલ�ડના વતની), ��ચ અન ે��જે ��જનોભારત આ�યા. ત ેપછ� અ�ય �રુોપીયન અન ેઅમ�ેરકન િમશનર�ઓ�ું ભારતમા ંઆગમન થ�ું. 1991મી વ�તી ગણતર� અ�સુાર ભારતમા ં���તી ધમ�ના અ�યુાયીઓની �લુસ�ંયા 1677 કરોડ એટલ ેક� �લુ વ�તીના 2.43 % ભાગ છ.ે અન ેત ેભારતભરમા ંફ�લાયલે છ.ે ��ુય�વ ેક�રળ, તિમલના�,ુ ગોવા, નાગલ�ડ, િમઝોરમ, મઘેાલય, મ�ણ�રુ અને

િ��રુામા ંએમ�ું ��ુય મથક છ.ે મા�યતાઓ (The Beliefs)

ઇ�લામ અન ેય�દૂ� ધમ�ની માફક ���તી ધમ�ન ેપણ દ�વી શ��ત ક� પિવ�તાથી પ�ર�ણૂ� ધમ� ગણવામા ંઆવ ેછ.ે બાઈબલ એ ���તી ધમ��ું ��ુય ધમ�-��ુતક છ.ે ઈ� ુ���ત (The Christ) ���તી ધમ�ના ��ુય ક���મા ંઇ� ુ���ત છ.ે તમેનો જ�મ આજથી લગભગ 2000 વષ� �વૂ� થયો હતો. પોતાના �વનકાળ દર�યાન એમણ ેઅનકે ચમ�કારો કયા�, �બમાર લોકોન ેસા�

કયા�. એટલ ે�ધુી ક� �તૃકોન ેપણ �વન આ��ું. 33 વષ�ની �વુાવ�થામા ં� એમના �ુ�મનોએ એમન ેવધ�થભં (�ોસ) પર ચઢાવી દ�ધો. ���ત ધમ�ની મા�યતા અ�સુાર વધપછ�ના �ી� જ �દવસ ેતઓે ફર� �િવત થઈ ગયા અ �વગ� તરફ �યાણ ક��ુ. એમના ભ�તો અન ેઅ�યુાયીઓએ એમન ેસ�યિન�ઠ �ય��ત અન ેભગવાનનો દર�જો આ�યો.એમણ ેપોતાના િશ�યોન ેઆદ�શ કય� ક� તમેના િવચારોના �ચાર-�સાર માટ� અ�ભયાન ચલાવ.ે ઈ�રની ક�પના (Concept of God)

���તી ધમ�ની મા�યતા અ�સુાર ઈ�ર પોતાની �તન ે�ણ �વ�પોમા ં�ગટ કર� છ.ે િપતા-��ુ અન ેપિવ� આ�મા. ઈ�રની આ ક�પનાન ે�ણનેી એકતાના �પમા ંસમ�વી શકાય.ઇ� ુ���ત ભગવાન-ઇ�ર છ.ે તઓે ��ુ છ ેઅન ેમાતા મરૅ� પિવ� આ�મા છ.ે ���ત ધમ�ની મા�યતા અ�સુાર મ��ુયના �પમા ં���તનો જ�મ લવેાની ઇ�રની યોજના હતી અન ેએ�ારા ત ેમ��ુયના ંક�ટ િનવારવા માગતા હતા.ં

બાઈબલ (The Bible) બાઈબલ ��તીઓનો ધમ��થં છ.ે એમા ંબ ે��ુતકોનો સ�ંહ છ.ે (1) ઓ�ડ ટ��ટામ�ટ અન ે(2) �� ુટ��ટામ�ટ. ઓ�ટ ટ��ટામ�ટમા ંય�દૂ�ઓના પિવ� લખેો અન ે���તી ધમ�ના �ાર�ંભકલખેોનો સમાવશે થાય છ ે�યાર� ઓ�ટ ટ��ટામ�ટમા ં�ળૂ �વ�પના �હ� ુભાષામા ંલખાયલેા લખેોનો સ�ંહ છ.ે

�� ૂટ��ટામ�ટ �થમ સદ�ના ઉ�રાદ�મા ંલખાયલે. �યાર� બી� સદ�ના �ત �ધુીમા ં�� ૂટ��ટામ�ટના મોટાભાગન ેસદ�ના સમંિતથી �વીકારમા ંઆવલે છ.ે �મા ં27 ��ુતકોનો સમાવશેથાય છ ેઅ �ળૂ�તૂ ર�ત ે�ીક ભાષામા ંઆવલે છતા,ં એમા ંઈ� ુ���તના ં�વન અન ેકાય� એમના સાથીદારો અ�ય સતંોના ંકાય� તમેજ બી� ઘણી બાબતોનો ઉ�લખે કરવામાંઆવલે છ.ે

પાપ અ �ુ�કમ� (Sind and Evil) બાઈબલ અ�સુાર ઈ�ર �વગ� અન ેનક� તમેજ માનવ�િતના �થમ ��ુષુ આદમ (Adam) અન ે�ી ઈવ ે(Eve) �ું સ�ન ક��ુ. આદમ અન ેઇવ પોતાના સ�કો તરફ િન�ઠાવાન નહોવાથી તમેન ેલીધ ે��ૃવી પર પાપ અન ે�ુ�કમ� વારસાના �વ�પમા ંમળે��ું અન ેત ેઈ�રના ંસતંાન બની શ�ા ંનહ�. ઈ�ર� પોતાના એક મા� સતંાન ઈ� ુ���તન ેમ��ુય�ું પતન

રોકવા માટ� ��ૃવી પર મોકલી આ�યા. તથેી ઇ� ુ���તન ેમ��ુય �િતના ��ૂય સરં�ક માનવામા ંઆવ ેછ.ે ઈ�ર �ુ�કમ�ની સ� આપ ેછ.ે અન ેસ�કમ� માટ� ઈનામ આપ ેછ.ે �બી�ના માટ� ખરાબ કરવાનો િવચાર કર� છ ેતને ેમાફ કરવો ત ેસૌથી મો�ું સ�કાય� છ.ે શર�ર, આ�મા અન ેમો� (Body Soul and Salvation)

���તી ધમ� અ�સુાર મ��ુયમા ંએક આ�મા અન ેશર�ર હોય છ.ે શર�ર ન�ર (નાશવતં) છ ેઅન ેઆ�મા શા�ત (અમર) છ.ે મો� �ા�ત કર�ન ે�ય��ત ��ૃ� ુપછ� પણ �વગ�મા ંહયાતરહ� છ.ે ���તી ધમ� આ�માના નાશ સચંારણમા ં��ધા ધરાવતો નથી. ઇ� ુ���તન ેસરં�ક માનવાથી જ �ય��તન ેમો� થાય છ.ે ધાિમ�ક સમંલેન (Communion)

રિવવાર ઇ�રનો �દવસ મનાય છ.ે એ �દવસ ેચચ� (દ�વળ) મા ં�ાથ�ના-��ૂ થાય છ.ે એમા ંઇ�રન ે�ાથ�ના કરવામા ંઆવતી હોય છ ેક� ત ેલોકોન ેરોટ� તમેજ �દાન કરવા માટ�

દયા� બન.ે ઇ� ુ���ત ેપોતાના ��ૃ� ુ�વૂ�ની રા�ીએ કર�લ ભોજન (Last Supper) ટાણ ેઆ �માણ ેક��ુ હ�ું. �ોસ (વધ�થભં)�ું �િતક એમન ેઈ� ુ���તના બ�લદાનની હમંશેા ંયાદઆપ�ું રહ� છ.ે

બા��ટઝમ (Baptism) ���તી ધમ�ની મા�યતા �જુબ કોઈપણ �ય��ત જ�મથી ���તી હોતો નથી. માટ� તને ેબા��ટઝમ નામની ધાિમ�ક િવિધ પછ� જ ���તી બનાવી શકાય છ.ે આ વાત ���તી ��ુુંબમાંજ�મલેા બાળકન ેપણ લા� ુપડ� છ ેઅન ેઅ�ય ધમ�મા ંજ�મ લનેારા ંબાળકોન ેપણ ઇ� ુ���તના ધમ� સદં�શન ેફ�લાવવા માટ� અન ેવ�મુા ંવ� ુલોકો આ ધમ�ના અ�યુાયી બન ેતેકામન ેતઓે ધાિમ�ક કાય� માન ેછ.ે ���તી ધમ�ના �ભુ સદં�શાઓ �સા�રત કરવા માટ�ની ��યાન ે�ધુમ�વાદ ક� ��જલવાદ (Evangelisation) ના નામથી ઓળખવામા ંઆવ ેછ.ે

��ુય સ�ંદાય અન ેિવભાજન

ભારતમા ં���તીઓના ��ુય સ�ંદાયો છ ે- ક�થો�લક અન ે�ોટ��ટટં. �ો�ટ��ટ ંસ�ંદાયનો ઉદય 16મા સકૈામા ંથયો. એમના મત ેત ેસમય ેદ�વળ અન ેસમાજ સકંટ��ત હતા.ં તમેાં�ધુારાઓની માગણી કરવામા ંઆવી. �ન ે�ોટ��ટટંના �પમા ંમાનવામા ંઆવ ેછ.ે બી� બા� ુક�થો�લક� આવા કોઈ પણ સકંટન ેમાનવાની ના પાડ� દ�ધી અન ેતને ેક�ટલાકં જ�ટલઅન ે�ભાવશાળ� ખતે બતા�યા. �ોટ��ટટં પોતાની સ�ાન ે�વીકારતા નથી. �યાર� ક�થો�લકો તમેા ંઅગાધ ��ધા ધરાવ ેછ.ે ભારતમા ં��ુય �ોટ��ટટં પથં (સ�ંણૂ�) આ �માણ ેછ ે-ક��લિન�ટ �ગ�લ�કન અન ેએનબેિેપ�ટ ભારતના ��ુય ક�થો�લક પથં-સી�રયન ચચ�, લ�ેટન ચચ� અન ેમલકંારા.

28.8 શીખ ધમ�

શીખ ધમ�નો ઉદય લગભગ 200 વષ� �વૂ� થયો હતો. તનેા �થાપક ��ુનુાનક દ�વ (1459-1539) હતા. એમન ેશીખ ધમ�ના �થમ ��ુ ુમાનવામા ંઆવ ેછ.ે��ુ ુનાનક પછ� ઘણાબધા��ુ ુથઈ ગયા �મા ં�િતમ ��ુ ુ(દસમા)ગોિવ�દ (1666-1708) હતા. શીખ ધમ� આ દસ ��ુઓુના ઉપદ�શ પર આધા�રત છ.ે

મત અન ેધાિમ�ક �થાઓ શીખ ધમ� એક �આુયો�જત તમેજ િનધા�રત ધાિમ�ક �થાઓમા ં��ા ધરાવ ેછ.ે � નીચ ે�માણ ેછ.ે

1) એક ઈ�ર, દસ��ુ ુઅન ે��ુ ુ�થં સા�હબમા ં��ા. 2) ��ુમુગં-વાહ���ુ ુ(તમ ેમહાન છો) નો �પ કરવો.

3) ગર�બોન ે�ૂંટવા ક� શોષણ કરવા ક� �ગુાર રમવા પર �િતબધં. 4) દા�,ુ તમા�,ુ નશાકારક ચીજો, અફ�ણ વગરે��ું સવેન નહ�

5) ��યકે શીખ ેઅ�તૃ અ��ુઠાન �ારા પથંમા ં�વશે કરવો. 6) ��ુુંબમા ંજ�મ, લ�ન ક� ��ૃ� ુટાણ ેશીખ અ��ુઠાનો કરવા.ં

7) �િૂત�, મઝાર અન ેમઠોની ��ૂ પર �િતબધં. 8) દર�ક શીખ પાચં �િતક (પજંકારો) (પચં ક� શક�ું, �કરપાણ, ક�છ, કાસંક�) �ું પાલન કરવા�ું રહ� છ.ે 9) ધાિમ�ક આચાર સ�ંહતાની અવહ�લના, �મક� વાળ કાપવા, તમા��ુું સવેન કર�ું, પર�ી ગમન, વગરે� ��થિત શીખોન ે�નુઃ અ�તૃ અ��ુઠાન કર�ન-ેઅ�તૃ પાન-કરવા�ું રહ�

છ.ે અ�તૃ અ��ુઠાન

ઈ.સ. 1699મા ં��ુ ુગોિવ�દિસ�હ� આ �થાની શ�આત કર�. ધમ�નો અથ� સમ�ય એટલી �મર થતા ંછોકરા-છોક�ઓન ેઆ અ�તૃપાનની િવિધથી નવાજવામા ંઆવતા ંહોય છ.ેઅ�તૃપાન કર� �કૂ�લા પાચં શીખો (પચં િપયાર�) આ અ��ુઠાન (િવિધ) સપં� કરાવતા હોય છ.ે પાલીમા ંખાડં િમલાવીન ેએન ેખાડંા (બ ેઘાટ� તલવાર) પર મ�ંો�ચાર સાથ ેધારકરવામા ંઆવ ેછ ેઆમ કર�ન ેઅ�તૃ�ું િનમા�ણ કરવામા ંઆવ ેછ.ે અ�તૃપાન કર� રહ�લ �ય��ત ��ુવુાણીનો મોટ�થી �પ કરતો હોય છ.ે અન ેએ ર�ત ેપથં (સ�ંદાય) તરફ પોતાની��ા દશા�વતો હોય છ ેએના ચહ�રા પર અ�તૃના ંછાટંણા ંકરવામા ંઆવ ેછ.ે આમ 'અ�તૃપાન' કર� લીધા પછ� એન ેપાચં �તીકો�ું પાલન કરવા�ું રહ� છ.ે

પાચં �તીક અ�તૃપાન કર�લ શીખોએ શીખ ધમ�ના પાચં �તીકો�ું પાલન કરવા�ું રહ� છ.ે 1) ક�શ (બાલ) શીખોએ પચંક�શ (શર�રના તમામ �ગો પર બાલ રાખવાના હોય છ)ે

2) ક�ું : ડાબા હાથ ેલોખડં�ું ક�ું પહ�રવા�ું હોય છ ે�થી તને ેઆચાર સ�ંહતા બરાબર યાદ રહ�. 3) �પૃાણ : (�કરપણ) �વર�ા માટ� તથા ગર�બો અન ેમજ�રૂોના ર�ણ માટ� �પૃાણ રાખ�ું પડ�ું હોય છ.ે

4) કાસંક� : લાબંા વાળ હોવાથી તને ેઓળ�ન ેસારા રાખવા પાઘડ�ની �દર કાસંક� રાખવાની હોય છ.ે 5) ક�છ : ��ચય� અન ેનિૈતકતા�ું �તીક છ.ે અન ેત ેપહ�રનાર હમંશેા ંસઘંષ� માટ� તયૈાર રહ� છ.ે

�જૂન પ�િત : શીખ અકાળ (કાળની સીમાથી પર ઇ�ર)ની ��ૂમા ં��ા રાખ ેછ.ે તઓેન ે�િૂત���ૂમા ંિવ�ાસ નથી. એમના ં�જૂન �થળોન ે��ુ�ુારા કહ� છ.ે ��ુ�ુારાના બારણા ંતમામ ધમ�-સ�ંદાયોના લોકો માટ� ��ુલા ંહોય છ.ે ત ેમા� એક ધમ��થાન નથી પર�ં ુશરણાથ�યો માટ� અન ેજ��રયાતવાળા લોકો માટ� શરણ �થાન પણ મનાય છ.ે પગ ધોઈન ેમા� ુકપડાથીઢાકં�ન ે��ુ�ુારમા ં�વશે કર� છ.ે ��ુ�ુારમા ંઉ�યપીઠ પર '��ુ ુ�થં સાહ�બ'ની �થાપના કરવામા ંઆવતી હોય છ.ે અન ેતમેનો પાઠ પણ કરવામા ંઆવતો હોય છ.ે ભ�તો અને

આગ�ંકુોન ે�સાદ ક� ભોજન અથ� બધાના માટ� કોમન રસોડા ંક� લગંરની પણ �યવ�થા કરવામા ંઆવતી હોય છ.ે ઘણી બધી શાખાઓ (ધારાઓ)

ધીમ ેધીમ ેઅ�ય ધમ�ની માફક શીખ ધમ�ની પણ ઘણીબધી શાખાઓ-ધારાઓ-િવકિસત થવા પામી.

1) િનરંકાર�વાળા : દયાલ િનરકંાર� �દોલનના �થાપક હતા. એમણ ે�િૂત�-મઝારની ��ૂ તમેજ અ�ય અ��ુઠાનોનો િવરોધ કય� અન ેપોતાના અ�યુાયીઓન ેમા� િનરાકાર(ઇ�ર)ની આરાધના કરવા આદ�શ કય�.

2) નામધાર� : ભગત જવાહરમલ અન ેબાબા બાલકિસ�હ� નામધાર� �દોલનની શ�આત કર�. પર�ં ુતન ેલોકિ�ય બનાવવા�ું ��ુય કામ તમેના પછ� આપલેા િશ�ય બાબા

રામિસ�હ� ક��ુ. એમણ ેએક ઈ�રની આરાધનાનો ઉપદ�શ આ�યો, અન ે�ાિત�ાથા, બાળ હ�યા, બાળલ�નો અન ેક�યા િવ�ય (�વા ં�ુષણો) નો ઉ� િવરોધ કય�. આગળ જતા ંત ેએકપથં (સ�ંદાય) તર�ક� િવકિસત થવા પા�યો. 'તમાર� �ગિત ચકાસો' -3

1. બાઈબલ �ગ ે50 શ�દોમા ંએક ન�ધ તયૈાર કરો....

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

2. શીખ ધમ�ની ��ુય મા�યતાઓ અન ેધાિમ�ક અ��ુઠાનો જણાવો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

3. શીખ ધમ�ની ��ુય ��ુય ધારાઓ (શાખાઓ) જણાવો.

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................................................................................

28.9 સારાશં

ઉપ��ુ�ત િવવચેન પરથી એ વાત �પ�ટ બન ેછ ેક� ભારતમા ંઘણા બધા ધમ� એક સાથ ેિવકાસ પામલે અ �થાિપત થયલે છ.ે અ�હ�યા ંિવિવધ ધમ�ની વ�ચ ેપર�પર સહકાર, �મુળે,સાહચય� છ.ે સ�કડો વષ�થી િવકિસત થઈ રહ�લ ભારતીય સ�ં�િૃત અન ેસ�યતામા ંઆ ધમ�નો ન�ધપા� ફાળો છ.ે

28.10 'તમાર� �ગિત ચકાસો' ના જવાબો 'તમાર� �ગિત ચકાસો' -1

1) �� અનતં છ ેઅન ેઘર-ઘરમા ં�યાપક રહ�લો છ.ે ઘમ�ની આચાર સ�ંહતા અ�ુંસાર કામ કર�ું એજ કમ� છ.ે િવ��તૃ મા�હતી માટ� �ઓૂ િવભાગ 20.2. 2) ��ુય ધમ� �થં છ ેવદે, �ા�ણ, ઉપિનષદ. �ઓુ િવભાગ 28.3.

3) આ છ ે(ક) સવ�શ��તમાન ઇ�ર, (ખ) �રુાન (ગ) મોહમંદ પયગબંર (ઘ) �િતમ �યાયનો �દવસ (ઙ) ઇ�ના�તૂ. �ઓુ િવભાગ. 28.4. 4) �ઓુ િવભાગ-28.4. 'તમાર� �ગિત ચકાસો' -2

1) એમા ં�ુઃખની ક�પના અન ેઅ�ટાગં માગ� શામલે છ.ે �ઓુ િવભાગ 28.5

2) �ણ સ�ંદાય છ ે- હ�નયાન, મહાયાન અન ેવ�યાન. �ઓુ િવભાગ 28.5

3) �ઓુ િવભાગ 28.6

'તમાર� �ગિત ચકાસો' - 3 1) બાઈબલના બ ેસ�ંહ છ.ે ઓ�ડ ટ��ટામ��ટ. �ઓુ િવભાગ 28.7

2) શીખ એક ઈ�ર, ��ુમુગં, નશાનો �યાગ વગરે�મા ંમા�યતા ધરાવ ેછ.ે �ઓુ િવભાગ 28.8 3) એ છ ેિનરકંાર� અન ેનામધાર�. �ઓુ િવભાગ 28.8 ક�ટલાકં ઉપયોગી ��ુતકો

1) અ�દતી, ધ લીવ�ગ આટ� ઑફ ��ડયા', 'ફ���ટવલ ઑફ ��ડયા ઈન અમ�ેરકા' - 1985-86 વોિશ��ટન, 1986. 2) 'આ�પકેટસ ઑફ ધ પરફોિમ�ગ આટ�સ ઑફ ��ડયા', સપંાદન સર� ૂદોશી, માગ� �કાશન, 1993.

3) એ.એલ.બાશમ- 'ધ વડંર ધટે વોઝ ��ડયા', �પા- 1990. 4) બી.ડ�.િમ�, 'ધ ફોટ�સ ઍ�ડ ફટ�ર�સ ઑફ �વા�લયર ઍ�ડ ઈટસ �હ�ટરલ�ડ'- નવી �દ�હ�- 1993.

5) �હોન એલ ઐડમનૈ (સપંાદન) આટ�સ પ�ેોનજે ઈન ��ડયા મથે�સ, મો�ટ�ઝ એ�ડ માક��સ'- નવી �દ�હ�, 1992. 6)એચ. એચ. િવ�સન, (સપંાદન) 'ધ િથયટેસ� ઑફ �હ��ઝૂ' - કલક�ા-1955. 7) �.ગા.ંન.ેઓ.�નૂી. (200.100) �નાતક �ડ�ી સમાજ શા�ી અ�યાસ ઈ.એસ.ઓ 05. િવભાગ- ઈ.એસ ઓ 02, િવભાગ - 02

8) �.સી.હ�લ�, 'ધ આટ� ઍ�ડ આ�ક�ટ��ચર ઑફ ધ ��ડયન સબ કો��ટનટે'ં પ�ે�વન �કાશન, 1986. 9) નિેમચ�ં �ન, 'ભારતીય રંગમચં', નવી �દ�હ�.

10) રોબટ� બયેડ�, (સપંાદન) 'ર��લ�જયન ઈન મોડ�ન ��ડયા' નવી �દ�હ�, 1994. 11) શો�ભતા પા�ં, '���ુઝયમ, ઈન ��ડયા, હ�ગકાગં, 1990.

12) ઉ�પલ ક�. બનેજ�, 'ધ પરફ�િમ�ગ આ��્સ, નવી �દ�હ�, 1992.