12 ปีที่12ฉบบัที่24กรกฎาคม-ธนัวาคม2560

บทคัดย่อ

การท่องเที่ยวเชิงการแพทย์เป็นธุรกิจที่เติบโตอย่างรวดเร็วและสร้างรายได้จ�านวนมากต่อเศรษฐกจิของประเทศไทยและเป็นอกีหน่ึงทางเลอืกเพ่ือมใิห้เกดิการพึง่พาการท่องเทีย่วรปูแบบเดิมมากเกนิไปบทความน้ีมวีตัถุประสงค์เพือ่สร้างความเข้าใจยิง่ข้ึนเกีย่วกบัพฒันาการด้านการท่องเทีย่วเชิงการแพทย์ของประเทศไทยซ่ึงขับเคลื่อนโดยภาครัฐและเอกชนผลการศึกษาพบว่าพัฒนาการด้านการท่องเที่ยวเชิงการแพทย์ของประเทศไทยสามารถแบ่งออกเป็น3ช่วงเวลาส�าคัญคือในช่วงเวลาแรกช่วงก่อนปี1997ช่วงน้ีการท่องเท่ียวเชิงการแพทย์ยังคงเป็นกลุ่มตลาดขนาดเล็กที่มีความต้องการทางด้านศัลยกรรมเฉพาะทางและในช่วงเวลาดังกล่าวภาครัฐยังมิได้มีบทบาทชัดเจนในการส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงการแพทย์ช่วงเวลาที่สองช่วงระหว่างปี1997–2010สืบเนื่องจากวิกฤติเศรษฐกิจในภูมิภาคเอเชียส่งผลให้สถานพยาบาลและโรงพยาบาลเอกชนจ�าเป็นต้องหารายได้จากนกัท่องเทีย่วเชงิการแพทย์เพือ่มาทดแทนรายได้ทีล่ดลงของตลาดภายในประเทศภาครฐัเองได้เริ่มเข้ามามีบทบาทในการก�าหนดนโยบายส่งเสริมให้ประเทศไทยเป็นศูนย์กลางด้านการท่องเที่ยวเชงิการแพทย์ของเอเชียแต่จากการส่งเสริมการท่องเทีย่วเชงิการแพทย์ก่อให้เกดิการวพิากษ์วจิารณ์ถึงผลกระทบที่เกิดข้ึนต่อความไม่เท่าเทียมในการเข้าถึงบริการทางการแพทย์และช่วงเวลาปัจจุบันช่วงระหว่างปี2010–ปัจจุบันภาครัฐเอกชนและการท่องเที่ยวแห่งประเทศไทยต่างแสดงบทบาทเชงิรกุในการส่งเสรมิการท่องเท่ียวเชงิการแพทย์ของประเทศไทยอย่างต่อเนือ่งอย่างไรกต็ามประเดน็ปัญหาเกี่ยวกับการขาดแคลนบุคลากรทางการแพทย์และความไม่เท่าเทียมในการเข้าถึงบริการทางการแพทย์ยังมิได้รับการแก้ไขอย่างเป็นรูปธรรมจากหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง

ค�ำส�ำคัญ :พัฒนาการการท่องเที่ยวเชิงการแพทย์นักท่องเที่ยวเชิงการแพทย์

* บทความนี้เป็นส่วนหนึ่งของวิทยานิพนธ์เรื่อง“PolicyRecommendationsforDevelopingThailand’sImageasaMedicalTourismDestinationtoEstablishDestinationLoyalty”หลักสูตรปรัชญาดุษฎีบัณฑิตคณะการจัดการการท่องเที่ยว

สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์** นักศึกษาปรัชญาดุษฎีบัณฑิตสาขาวิชาการจัดการการท่องเที่ยวแบบบูรณาการคณะการจัดการการท่องเที่ยว สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์*** ผู้ช่วยศาสตราจารย์ดร.คณะการจัดการการท่องเที่ยวสถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์

พัฒนำกำรด้ำนกำรท่องเที่ยวเชิงกำรแพทย์ของประเทศไทย*วริยาภัทรภิญโญพงศ์**

เกศราสุกเพชร***

วารสารศลิปศาสตรป์รทิศัน์13

The Development of Medical Tourism in Thailand WariyaPattharapinyophong

KassaraSukpatch

Abstract

TheMedicaltourismindustryisarisingstarofThailand’seconomyandoffersauniquealternativetotheissuesassociatedwithanexcessiverelianceontraditionalformsoftourism.Thisarticleaimstoimprovetheunderstandingofthistourismmarket,byclarifyingthedevelopmentofmedicaltourisminThailanddrivenbybothpublicandprivatesectors.TheresultsofthestudyrevealthreekeyperiodsofmedicaltourismdevelopmentinThailand.Intheinitialperiodpriorto1997,themedicaltourismmarketreliedonasmallnumberofmedicaltouristsseekingspecializedsurgicalprocedures.Therewasnospecificgovernmentpolicyencouragingordiscouragingmedicaltourismindustriesinthisperiod.Inthesecondperiodbetween1997and2010sawthebeginningofgovernmentpoliciestoencouragemedicalproviderstopromotetheirmedicalservicestomedicaltourists,inordertocompensateforthelossofdomesticmedicaldemandcausedbytheAsianfinancialcrisis.ThesepoliciesweredesignedtodevelopThailandasanimportantmedicalhubinAsia,buttheyalsoresultedinthemedicaltourismindustryreceivingcriticismfornegativeeffectsthatimpactedonhealthequalityinThailand’smedicalservicesindustry.Thecurrentperiod,theperiodfrom2010onwardshasresultedintheThaigovernment,theTourismAuthorityofThailandandthemedicalserviceprovidersco-operatingtosupportandpromotemedicaltourisminThailand.Nonetheless,issuessuchashumanresourceshortagesandtheinequalityinThailand’shealthcaresystemhavenotbeenresolvedbyinvolvinggovernmentagencies.

Keywords:Development,Medicaltourism,Medicaltourist

14 ปีที่12ฉบบัที่24กรกฎาคม-ธนัวาคม2560

Introduction Medicaltourismistravelundertakenforthepurposesofundergoingmedicalinterventions,typicallysurgicaltreatmentssuchascardiacsurgery,weightlosssurgery,orcosmeticsurgery(Connell.2011).Theprincipalreasonsforundertakingmedicaltourismincludelongwaitingtimes,costsandthenon-availabilityofspecifictreatmentsinanindividual’shomecountry(RunnelsandCarrera,2012).However,thetourismaspectofthemedicaltourismactivityisalsoimportant;forexample,individualsmaypreferastrangesenseofplaceandexperienceofadistinctculture(Bell,Holliday,Jones,Probyn&Taylor,2011).Itisalsobelievedthatindividualsengageinrepeattreatmentsataparticularfacilitybecauseofquality,satisfactionandtrustformation(Han&Hyun,2015),whileasocialandinstitutionalcontextcanalsoinfluencethechoiceofdestination(Österle,Johnson&Delgado,2013). Medicaltourismhasitsrootsinthespahotelsofthe1800s,whichwereexplicitlydesignedforhealthandwell-being,butuntilrecentlythesefacilitieswerenotwidelyavailable(Connell,2006).Connell(2011)explainedthatcontemporarymedicaltourismpriortothe1990swasanicheactivity,mainlyundertakenbyindividualswithcomplexmedicalneeds,orthoserequiringmoreexperimentaltreatmentssuchasindividualsseekinggenderconfirmationsurgery.Medicaltourismbecameincreasinglymorepopularinthe1990s.Thiswasduetonumerousfactors,includingtherisinghealthcareandinsurancecosts,agrowingdemandforcosmeticsurgery,theavailabilityofinformationandinternetaccess,reducedtransportcostsandanagingpopulationwithboththemoneyandtimetotraveltoundertakemedicalcare(Connell,2011).Bythelate2000s,organizedmedicaltourismindustrieshademergedinmanydevelopingcountries,whoencouragedthepracticeasameansofcapturinghigher-valuetourismflows(Zarocostas,2009).ManyofthesecountrieswereinAsia,andimplementedmedicaltourismasameansofenhancingexistingtourismindustries(Connell,2006). Therearebothethicalandpracticalproblemswithmedicaltourismasitispracticedtoday.Asoneauthornotes,dedicatingmedicalresourcesincludingfacilitiesandpersonneltomedicaltourismcancreateshortagesinmedicalcareforresidentsofacountry(RamírezdeArellano,2007).Thisisparticularlyproblematicforcountriesthatdonothaverobustmedicaltrainingsystemsinplace,asitcancreateaninternal‘brain-drain’(RamírezdeArellano,2007).Medicaltourismhasalsobeenassociatedwithnegativepracticessuchaspaidorgandonation,whichtakeadvantageofthehostcountry’srelativelyimpoverishedstate,negativelyaffectingthehealthofthedonorandthelong-termhumancapitalstocksofthehostcountrytoserveatransnationalelitewhocanaffordtopayforsuchservices(Rudge,Matesanz,Delmonico&Chapman,2012).Medicaltourismcanalsohaveproblemssuchasunknownoruncertainquality,whichmaydiscouragethosewhocouldbenefit(Runnels&Carrera,2012).Whiletheriskstoindividualscanbecontrolledtosomeextent,forexamplethroughcredentialprograms,thebroaderethicalandsocialrisksassociatedwithmedicaltourismhavenotbeenstudiedfullyandcannoteasilybecontrolled(Hopkins,Labonté,Runnels&Packer,2010). Oneofthebiggestgapsintheknowledgeofmedicaltourismonaglobalscaleisthatthereareveryfewaccuratestatisticsavailable(Connell,2011).OneindustrytradegroupestimatesthesizeofthemarketatbeingbetweenUSD45.5billontoUSD72billion,figuresthataregeneratedfrom

วารสารศลิปศาสตรป์รทิศัน์15

approximately14millioncross-borderpatients,andanannualgrowthrateofbetween15%and25%(PatientsBeyondBorders,2015).However,thisisaverybroadestimateanddoesnothaveastrongdegreeofprecision.

The Development of Medical Tourism in Thailand TherearethreekeyperiodsofmedicaltourismdevelopmentinThailand.Theseincludethepre-1997period;1997-2010;and2010topresent.Eachoftheseperiodsismarkedbydifferentgovernmentpoliciesandissues,andresponsetochangesinmarketsanddemand.

Pre-1997: Organic Growth and Niche Surgery Needs MedicaltourisminThailandhasitsoriginsasearlyasthe1970sand1980s(Connell,2011).Thecountrypioneeredspecifictypesofsurgeries,particularlygenderreassignmentsurgeries,thatwererareandstigmatizedinthewest(Connell,2011).ThedevelopmentofthiscategoryofsurgerygrewinpartfromthetraditionalgendernormsofThaisociety,whichincludedthekathoey(thirdgender)conceptthatisexcludedfromWesternbinarygendersystems(Rowland&Incrocci,2008).GenderreassignmentsurgeriescomprisedthemajorityofmedicaltourismactivitiesinThailandpriortothe2000s,anduptothe1990sthiswasasmallindustry(Aizura,2010).Dr.PreechaTiewtranon,whobeganpracticinggenderreassignmentsurgeryinthe1970s,wasoneofthemainpractitionersintheearlypartofdevelopment,andpioneeredanumberofadvancedsurgeries(Aizura,2010).AccordingtoAizura(2010),thetechnologicaladvancementandacceptingattitudesoftheThaimedicalpersonnel,aswellasthecomparativelygoodpricesandavailabilityofprocedures,ledtoThailandbecomingacenterofnichemedicaltourismfortransgenderwomenpriortotheInternet.Thegenderreassignmentsurgerysectorwasalsomarkedbyarelativelackofregulation,especiallycomparedtoWesterncountries,wheretherewereprohibitivelyhighbarrierstogenderreassignmentsurgery(Aizura,2010). Themajorityofmedicaltouristsduringthepre-1997periodcamefromEuropeandtheUnitedStates(Aizura,2010).Thus,thisperiodofmedicaltourismwasmarkedbyastrongfocusonasinglenicheindustry,whichwastechnologicallyadvancedandunregulatedcomparedtoothermarkets.Duringthisperiod,medicaltourismcouldbesaidtobemotivatedbytheavailabilityofprocedures,ratherthanmorerecentfactorssuchasfallingairfaresorextensivewaitinglists(Connell,2011).Duringthispre-1997period,medicaltourismwasnotoverlyregulatedandtherewasnoparticulargovernmentpolicyeitherencouragingordiscouragingit.Furthermore,medicaltourismwaslimitedtonichesurgeries,withdemandtypicallydrivenbyunavailabilityorbarrierstotreatmentinthehomecountriesofpatientsseekingcontroversialsurgeries.Thepre-1997periodcanbeconsideredtheembryonicperiodofdevelopmentforthemedicaltourismindustry.

1997 to 2010: Beginnings of Government Policy ThemedicaltourismindustryinThailandwasoneofthefirstindustriesthatbegantodevelopinthe1990s,whenincreasingcostsandconstrainedavailabilityofmajorsurgeriesbegantoaffectpatientsinWesterncountries(especiallyEuropeandtheUnitedStates)(Connell,2011).Between1994and1997,thenumberofprivatehospitalsgrewsignificantly,largelyduetotaxincentivesandfinancial

16 ปีที่12ฉบบัที่24กรกฎาคม-ธนัวาคม2560

liberalizationpolicies(Supakankunti&Herberholz,2012).In1997,theAsianfinancialcrisisencouragedmedicalproviderstodirectlypromotetheirservices,asdomesticdemanddropped,leavingexcesscapacityinhigh-endprivatehospitalsthathadexpandedduringtheeconomicboomoftheearly1990s(Supakankunti&Herberholz,2012).Thus,thisperiodbeganwithasharpdropinthenumberofprivatehospitalsinThailand,alongwithamarketincentivetopromoteservicestoforeignpatients(Supakankunti&Herberholz,2012).Anumberofgovernmentpoliciesencouragingmedicaltourismfollowed.Oneauthorremarked,

“Since2003,theThaigovernmenthasattemptedtomakeThailandaglobalcenterformedicaltourismthroughaCentreofExcellentHealthCareofAsiainitiative.Effortsatpatientrecruitmenthaveincludedinternationalroadshowsandtaxexemptionsforinvestmentsinnewhealthfacilitiesthattargetmedicaltourists”(Noree,Hanefield,&Smith,2016:30).

Althoughthepolicyformationduringthisperiodhasbeendescribedas“relativelypassive(Teh,2007:494),”theThaigovernmentdidengageinseveralinitiatives,includingestablishingspecialtouristvisacategoriesformedicaltouristsandengaginginincreasinglybroadermedicaltourismcampaigns.Forexample,followingthe2001terroristattacks,thegovernmentshifteditsfocustotheMiddleEast,seekingoutpatientsthatwerenolongercomfortabletravellingtoWesterncountries(Teh,2007). ThemedicaltourismindustryinThailandwascharacterizedbygrowthandcentralizationduringthisperiod.Figure1showsthegrowthinforeignpatientsinThailandduringtheperiod(2001to2009).Allforeignpatientsaretreatedinprivate,mostlyfor-profithospitalsandclinics,themajorityofwhicharelocatedinBangkokorinasmallnumberofsecondcities(especiallyChiangMaiandPattaya)(Supakankunti&Herberholz,2012).Withafewnotableexceptions,servicesofferedtomedicaltouristsduringthisperiodweresimilartoThaipatients;forexample,oneauthornotedthatupto2009,manypatientsseekinginformationaboutsurgeryinThailandweregreetedwithEnglish-languageversionsofsitesthatofferedthesameservicesandpackagestoThaipatients(Enteen,2014).Whilegenderreassignmentsurgeriesremainedcommonduringthisperiod(andarestillcommontoday)(Aizura,2010),theservicesprovideddiversifiedwidely,includingcosmetic,cardiac,andothersurgeriesandtreatments(Pocock&Phua,2011). Thisperiodwasalsomarkedbyincreasingdifferentiation,specializationandserviceinnovationbyprivatehospitalsseekingtocompeteforashareofthegrowingmedicaltourismmarketwithbothdomesticandinternationalcompetitors(RamírezdeArellano,2007).Forexample,BumrungradHospital,oneofthelargestprivatehospitalsinBangkok,soughtoutJointCommissiononAccreditationofHealthcareOrganizations(JCAHO)certification,hiredinterpreters,andestablishedadepartmenttocareforitsJapanesepatientsasameansofcompetingagainstotherprivatehospitals(RamírezdeArellano,2007).Hospitalsalsoinvestedheavilyinadvanceddiagnostictechnologyandothertechnologiesinordertoservetheunusualneedsofmedicaltourists(RamírezdeArellano,2007).Thesechangeswererequiredbyincreasingcompetitionfromneighboringcountries,whichweredrawingonThailand’sregionalmarketsandtargetingitsMiddleEasternandEuropeanmarkets(Teh,2007).

18 ปีที่12ฉบบัที่24กรกฎาคม-ธนัวาคม2560

2010 to Present: Centralizing Medical Tourism Beginningin2010,theThaigovernmentbegantotakeamoreactiveroleinthemedicaltourismindustry,establishingpoliciesandengaginginindustrialdevelopmentactivities.In2010,theNationalHealthAssemblypassedaResolutiononMedicalHubPolicy,whichwasendorsedbyThailand’sCabinetin2011.Thispolicywasdesignedtoaddresstheinequalitiesinhealthcareaccessthatemergedduringthefirstgrowthperiodofthemedicaltourismindustrywhilecontinuingitsdevelopment.Theproposedchangesincludedimprovingtheassignmentofmedicalresources(includinghumanresourcesandfinancialresources)andensuringthatthebenefitsofmedicaltourism,suchasaccesstoadvancedproceduresandequipment,werepassedontotheThaipopulationinthepublichealthcaresystem(Pachanee,2012). Thaigovernmentpoliciesduringthisperioddidnotgofarenoughtorestructurethemedicalindustrytocopewiththedemandsofmedicaltourism.Forexample,itwasrecommendedthatthepersonnelshortagesofthe2000scouldbemitigatedbyallowingforeignphysicianstopracticeinThailand(Naranong,A.,&Naranong,V.,2011).However,theserecommendedpolicieswerenotputintoplace,withThailanguagerequirementscontinuingtoblockmostinternationalpractitioners.ThehumanresourcesshortageintheThaimedicalindustrycontinuedandthepublichealthsystemcontinuedtobeconstrainedintermsoftheavailabilityofproceduresandcost(TheNation,2013). Althoughtheperiodfrom2010totodaydidnothavesignificantmovementintermsofequitableredistributionofhealthresources,intermsofindustrypromotiontherewassubstantialchange.Duringthelate2000s,Thaihospitalsbegandevelopingholidaypackagesthatincorporatedaccommodation,transportation,andtouristactivitiesalongwiththeirmedicalservices(Enteen,2014).Thesepackageswerespecificallydesignedfortourists,drawingontheexoticimageofThailandasatourismdestinationandcombiningthisexoticismwiththeadvancedmedicalproceduresavailable(Enteen,2014).Thisapproachisconsistentwiththemotivationsofmedicaltourists,whoarenotonlydrivenbythedemandformedicalproceduresbutalsodrawnbythelocation’ssenseofplace,history,environmentandotherfactors(Runnels&Carrera,2012;ÖÖsterle,Johnson&Delgado,2013). ThegovernmentalsobegantobecomeinvolvedinmarketingcampaignsformedicaltourisminThailandduringthisperiod(Enteen,2014).ThisinvolvementincludedseveralcampaignsbytheTourismAuthorityofThailand.Themostrecentofthesecampaigns,“VisitThailandtoEnhanceYourHealthyLife”,waslaunchedbyThailand’sMinistryofPublicHealthinSeptember2016(Ngamsangchaikit,2016).Thiscampaignpromotesmedicaltourismtoabroaderaudience,andincludesmedicalcheck-ups,dentalservices,andreproductivehealthcare(Ngamsangchaikit,2016).Itisexpectedthatupto70internationallycertifiedhospitalswillparticipateinthismarketingcampaign.However,thelong-termeffectsofthecampaignonmedicaltourismareunknown.ThistypeofcampaignischaracteristicofThaigovernmentpoliciesinmedicaltourismduringthisperiod.

ConclusionThisarticlediscussesthedevelopmentofthemedicaltourismindustryinThailand.Itis

evidentthatThailandisseekingtoestablishitselfasanimportantmedicalhubinAsiaforthegrowingnumbersofmedicaltouristswhoarepreparedtotraveltoanothercountrytoobtainmedicalservices.

วารสารศลิปศาสตรป์รทิศัน์19

MedicaltourismhasemergedinmanydevelopingcountriesacrossAsia.Itisimplementedasameansofenhancingthetraditionaltourismindustry,andhastheabilitytocapturehigh-value,high-spendingtouriststothecountry.Fromtheinitialsmallnumberofmedicaltouristsarrivingforspecializedsurgicalprocedures,themedicaltourismindustryinThailandhasgrownsubstantiallywiththeThaimedicaltourismindustryreportedlyearningapproximatelyUSD3billionannually.FromhumblebeginningsthegrowthofthemedicaltourismindustryhasprovidedaneconomicboosttoThailand,andisnowseenasanalternativetourismmarketforthecountrytofurtherdevelopinthefuture.

Thailandhasencounteredintensecompetitionfromalternatecountriestoattractmedicaltourists.Consequently,successiveThaigovernmentsandmedicalprovidershaveestablishedpoliciesandactivelypromotedandimplementedprogramsaimeddirectlyatmedicaltourists.Moreover,hugeinvestmentshavebeenmadeinmedicalfacilitiesandadvancedmedicaltechnologytoservethespecificrequirementsofmedicaltouristsvisitingThailand.However,ithasbeenquestionedwhetherthispursuitofmedicaltourismhasprovidedpositivebenefitsforThailandanditspopulation.Certainlytheinvestmentinimprovedmedicalfacilities,medicalservicesandadvancedtechnologyhasresultedinanimprovedhealthcaresysteminThailand,especiallyinBangkokandasmallnumberofsecondarycitiessuchasChiangMaiandPattaya,whicharepopularwithmedicaltourists.However,criticshavearguedthattheinvestmentinthehealthcareindustryacrossThailandhasonlyoccurredintheprivatehealthcaresector,andthisimprovementinfacilities,servicesandtechnologyhasnotfilteredthroughtothepublichealthcaresector,whichthemajorityoftheThaipopulationrelyonfortheirhealthcare.ThisissuehascausedincreasedlevelsofinequalityinThailand’shealthcaresystem,resultinginashortageofmedicalstaff,medicalfacilitiesandtheavailabilityofproceduresinthepublichealthcaresector.

PolicieshaverecentlybeenintroducedtoaddresstheseinequalitiesintheThaihealthcaresystem,andensurethebenefitsofthemedicaltourismindustry,includingtheintroductionofadvancedtechnologyandmedicaltreatments,filterthroughtotheThaipopulation.Therefore,whilespecificissuessuchasashortfallinmedicalpersonnelandtheavailabilityofproceduresinthepublichealthcaresystemcontinuetoexistintheshortterm,itcanbeseenthatsuchethicalissuessurroundingthedevelopmentofmedicaltourismforforeignvisitorsisnotinevitablynegative.Medicaltourismoffersauniquealternativeforthetourismindustry,itprovidesincreasedbenefitsthroughtourismfortheeconomy,andhasaidedtheintroductionofadvancedmedicaltechnology,andenhancedmedicalfacilitiesandservicestopotentiallycreateanimprovedhealthcaresystemforThaipeople.

ReferencesAizura,A.Z.(2010).Femininetransformations:GenderreassignmentsurgicaltourisminThailand.

Medical Anthropology,29(4),424-443.Bell,D.,Holliday,R.,Jones,M.,Probyn,E.,&Taylor,J.S.(2011).Bikinisandbandages:Anitinerary

forcosmeticsurgerytourism.Tourist Studies,11(2),39-55.Connell,J.(2006).Medicaltourism:Sea,sun,sandand...surgery.Tourism Management,27,1093-

1100.Connell,J.(2011).Medical tourism.Cambridge,MA:CABInternational.

20 ปีที่12ฉบบัที่24กรกฎาคม-ธนัวาคม2560

Enteen,J.B.(2014).Transitioningonline:CosmeticsurgerytourisminThailand.Television and New Media,15(3),238-249.

Han,H.,&Hyun,S.S.(2015).Customerretentioninthemedicaltourismindustry:Impactofquality,satisfaction,trust,andpricereasonableness.Tourism Management,46,20-29.

Hopkins,L.,Labonté,R.,Runnels,V.,&Packer,C.(2010).Medicaltourismtoday:Whatisthestateofexistingknowledge?Journal of Health Policy,31(2),185-198.

Naranong,A.,&Naranong,V.(2011).Theeffectsofmedicaltourism:Thailand’sexperience.Bulletin of the World Health Organization,89(5),336-355.

TheNation.(2013,Feb14).MedicalHubMustWorkforThais,NotJustTourists.The Nation.Retrivedfromhttp://www.nationmultimedia.com/news/opinion/today_editorial/30199950

Ngamsangchaikit,W.(2016,September12).Thailandpusheshealthcaretourism.TTR Weekly.Retrievedfrom:http://www.ttrweekly.com/site/2016/09/thailand-pushes-health-care-tourism/

Noree,t.,Hanefield,J.,&Smith,R.(2016).MedicaltourisminThailand:Across-sectionalstudy.Bulletin of the World Health Organization,94,30-36.

ÖÖsterle,A.,Johnson,T.,&Delgado,J.(2013).Aunifyingframeworkofthedemandfortransnationalmedicaltravel.International Journal of Health Services,43(3),415-436.

Pachanee,C.(2012,September20).Medical tourism policy in Thailand.Retrievedfromhttp://i2s.anu.edu.au/sites/default/files/2012-cohort/pachanee_case-study.pdf

PatientsBeyondBorders.(2015).Medicaltourismstatisticsandfacts.RetrievedfromPatientsBeyondBorders:http://www.patientsbeyondborders.com/medical-tourism-statistics-facts

Pocock,N.S.,&Phua,K.H.(2011).Medicaltourismandpolicyimplicationsforhealthsystems:AconceptualframeworkfromacomparativestudyofThailand,SingaporeandMalaysia.Globalization and Health,7(12),1-12.

RamíirezdeArellano,A.B.(2007).Patientswithoutborders:Theemergenceofmedicaltourism.International Journal of Health Services,37(1),193-198.

Rowland,D.L.,&Incrocci,L.(2008).Handbook of sexual and gender identity disorders.Hoboken,NJ:JohnWileyandSons.

Rudge,C.,Matesanz,R.,Delmonico,F.L.,&Chapman,J.(2012).Internationalpracticesoforgandonation.British Journal of Anesthesia,108(S1),i48-i55.

Runnels,V.,&Carrera,P.M.(2012).Whydopatientsengageinmedicaltourism?Maturitas ,73,300-304.

Supakankunti,S.,&Herberholz,C.(2012).TransformingtheASEANEconomicCommunityintoaglobalserviceshub:EnhancingthecompetitivenessofthehealthservicessectorsinThailand.InT.S.Tullao,&H.H.Lim(Eds.),Developing ASEAN Economic Community (AEC) into A Global Services Hub,1,147-171.

Teh,I.(2007).HealthcaretourisminThailand:Painahead?Asia Pacific Biotech News,11(8),493-497.Wilson,A.(2011).Foreignbodies&nationalscales:MedicaltourisminThailand.Body and Society,

17(2/3),121-137.Zarocostas,J.(2009).Developingnationspourcashintoattractingmedicaltourists.British Medical

Journal,339(7720),535.