แนวทางการฟนฟนเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชน: กรณศกษาพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว จงหวดชยภม

โดย นางสาวชลทชา ก าลงทรพย

การคนควาอสระนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาภมสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภมสถาปตยกรรม

ภาควชาการออกแบบและวางผงชมชนเมอง บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2554 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

แนวทางการฟนฟนเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชน: กรณศกษาพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว จงหวดชยภม

โดย นางสาวชลทชา ก าลงทรพย

การคนควาอสระนเปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาภมสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภมสถาปตยกรรม

ภาควชาการออกแบบและวางผงชมชนเมอง บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

ปการศกษา 2554 ลขสทธของบณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร

LANDSCAPE ECOLOGICAL APPROACH TO FOREST REHABILIZATION IN THE BUFFER ZONE:

CASE STUDY OF PHUKHIEO WILDLIFE SANCTUARY BUFFER ZONE

By Chonticha Kumlangsab

An Independent Study Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree MASTER OF LANDSCAPE ARCHITECTURE

Department of Urban Design and Planning Graduate School

SILPAKORN UNIVERSITY 2011

บณฑตวทยาลย มหาวทยาลยศลปากร อนมตใหการคนควาอสระเรอง “แนวทางการฟนฟ นเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชน: กรณศกษาพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว จงหวดชยภม” เสนอโดย นางสาวชลทชา ก าลงทรพย เปนสวนหนงของการศกษาตามหลกสตรปรญญาภมสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต สาขาวชาภมสถาปตยกรรม

.....……........................................................... (ผชวยศาสตราจารย ดร.ปานใจ ธารทศนวงศ)

คณบดบณฑตวทยาลย วนท..........เดอน.................... พ.ศ...........

อาจารยทปรกษาการคนควาอสระ รองศาสตราจารย ดร.ชยสทธ ดานกตตกล

คณะกรรมการตรวจสอบการคนควาอสระ .................................................... ประธานกรรมการ (ผชวยศาสตราจารย ดร.รจโรจน อนามบตร) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (อาจารย ดร.สนนาถ ศกลรตนเมธ) ............/......................../.............. .................................................... กรรมการ (รองศาสตราจารย ดร.ชยสทธ ดานกตตกล) ............/......................../..............

ง

53060202: สาขาภมสถาปตยกรรมศาสตร ค าส าคญ: นเวศภมทศน/ พนทกนชน ชลทชา ก าลงทรพย: แนวทางการฟนฟนเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชน: กรณ ศกษาพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว จงหวดชยภม. อาจารยทปรกษาคนควาอสระ: รศ.ดร.ชยสทธ ดานกตตกล. 98 หนา.

การวจยครงนมวตถประสงคเพอศกษาสภาพปจจบนของปาภกระแต ซงเปนพนทกนชนสวนหนงของเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว จงหวดชยภม ศกษาสภาพเศรษฐกจ สงคม การเขาถงทรพยากร วฒนธรรม พรอมทงศกษาบทบาท กระบวนการจดการและฟนฟนเวศภมทศนปาไม การอนรกษทรพยากรปาไม ขอด ขอเสย ของการด าเนนงานและแกไขปญหาตางๆ ของหนวยงานทอง ถนตงแตอดตจนถงปจจบน เพอเสนอแนวทางและรปแบบทเหมาะสมในการจดการฟนฟนเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว

การวจยครงนไดท าการศกษาแนวคดทฤษฎทเกยวของควบคไปการศกษาแนวทางการจดการและฟนฟนเวศภมทศนปาไมจากกรณศกษาทประสบความส าเรจ และท าการศกษาในระดบพนทดวยวธการส ารวจภาคสนาม โดยใชการสงเกตบนทกขอมลดานกายภาพ องคประกอบทางภมทศนทเกยวของ พรอมทงการสมภาษณบคลากรในหนวยงานทองถนถงแนวทางการจดการและฟน ฟพนทปาไมตงแตอดตจนถงปจจบน

ผลจากการศกษาพบวา สภาพของผนปาภกระแตมความอดมสมบรณของปาไมและระบบนเวศนอย เมอเทยบกบระยะเวลาทมหนวยงานตางๆ ไดเขามาอนรกษและพฒนาพนทปาภกระแต ส าหรบแนวทางทเหมาะสมในการจดการและฟนฟนเวศภมทศนปาไม ไดแก 1. การฟนฟสภาพพนทกอนปลกปา นเวศภมทศนมใชเปนเพยงแคการปลกปาเทานน แตควรค านงถงโครงสรางของภมทศนปาธรรมชาตและความหลากหลายของระบบนเวศ 2. การเขามสวนรวมสนบสนนโครงการของทางภาครฐ ทงในเรองเงนทน เทคนค วธการ ขอมลขาวสารตางๆ

ภาควชาการออกแบบและวางผงชมชนเมอง บณฑตวทยาลยมหาวทยาลยศลปากร ปการศกษา 2554 ลายมอชอนกศกษา..................................... ลายมอชออาจารยทปรกษาการคนควาอสระ.......................................

จ

53060202: MAJOR: LANDSCAPE ARCHITECTURE KEY WORDS: LANDSCAPE ECOLOGY/ BUFFER ZONE

CHONTICHA KUMLANGSAB: LANDSCAPE ECOLOGICAL APPROACH TO FOREST REHABILIZATION IN THE BUFFER ZONE: CASE STUDY OF PHUKHIEO WILDLIFE SANCTUARY BUFFER ZONE. INDEPENDENT STUDY ADVISOR: ASSOC. PROF. CHAIYASIT DANKITTIKUL, Ph.D. 97 pp.

The objective of this research is to assess the current condition of Phu Kratae forest,

which is one of the buffer zones for Phukhieo wildlife sanctuary in Chaiyaphum province; economic and social system; resource outreach; culture; the role of rehabilization management of the forest landscape ecology; forest conservation; benefits and drawback of local administrative organization in its operational and problem-solving capacity from past to present, in order to determine appropriate strategies for restoring the landscape ecology of the buffer zone in Phu khieo wildlife sanctuary.

This research studied relevant theories and rehabilization management to improving forest landscape ecology by reviewing prior successful implemented programs, conducting an on-site survey, collecting geographical information and elements of the landscape, as well as interview with local government staff who had long been involved in the forest rehabilization programs.

Results indicate that little forest biodiversity and ecology is remained within Phu Kratae compared to when organizations were actively implementing forest rehabilization and improve ment programs in the area. Appropriate forest landscape ecology restoration includes: 1. Forest rehabilization should be done prior to re-planting trees; landscape ecology is not merely involving tree planting, but it is important to taking into consideration the natural forest biodiversity and landscape structure, 2. Collaborative governmental projects with financial support, management techniques, published information.

Department of Urban Design and Planning Graduate School, Silpakorn University Academic Year 2011

Student’s signature………………………….. Independent Study Advisor’s signature……………………………………

ฉ

กตตกรรมประกาศ

การคนควาอสระเรองแนวทางการฟนฟนเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชน: กรณ ศกษาพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว จงหวดชยภม ส าเรจลลวงลงได ซงไดรบความกรณาอยางยงจาก รศ.ดร.ชยสทธ ดานกตตกล อาจารยทปรกษาการคนควาอสระ ทไดกรณาใหค า แนะน ามาโดยตลอด รวมถงคณะกรรมการตรวจสอบการคนควาอสระ ผศ.ดร.รจโรจน อนามบตร และอ.ดร.สนนาถ ศกลรตนเมธ ทใหค าแนะน าและขอคดเหนประเดนตางๆ ทเปนประโยชนแกผวจยในการแกไขปรบปรงการคนควาอสระเปนไปไดดวยดในทสด

สดทาย ขอขอบคณครอบครว ทใหการสนบสนนและเปนก าลงใจเสมอมา คณาจารยคณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน และภาควชาออกแบบและวางผงชมชนเมอง มหาวทยาลยศลปากร ใหค าปรกษาทเปนประโยชนตองานวจย คณะกรรมการภายในเครอขายองค กรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม อ าเภอเกษตรสมบรณ จงหวดชยภม ทใหความรและขอมลส าหรบงานวจย ท าใหการศกษาครงนส าเรจลลวงไปไดดวยด

ช

สารบญ หนา บทคดยอภาษาไทย .................................................................................................................... ง บทคดยอภาษาองกฤษ ............................................................................................................... จ กตตกรรมประกาศ ..................................................................................................................... ฉ สารบญตาราง ............................................................................................................................ ญ สารบญภาพ ............................................................................................................................... ฎ บทท 1 บทน า .................................................................................................................... 1 1. ความเปนมาและความส าคญของปญหา ............................................................. 1 2. ความมงหมาย ..................................................................................................... 3 3. วตถประสงค ....................................................................................................... 3 4. ค าถามการวจย .................................................................................................... 3 5. ขอบเขตของการวจย ........................................................................................... 3 6. ขนตอนและวธการด าเนนงาน ............................................................................ 7 7. ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ................................................................................ 9 8. นยามศพท .......................................................................................................... 9 2 แนวคด ทฤษฎ เอกสารงานวจยทเกยวของและกรณศกษา ..................................... 16 1. แนวคดและทฤษฎทเกยวของ ............................................................................. 16

1.1 แนวคดเรองปาชมชน ............................................................................. 16 1.2 แนวคดเกยวกบการอนรกษและฟนฟ ..................................................... 18 1.3 แนวคดนเวศวทยามนษย......................................................................... 19

1.4 แนวคดการมสวนรวมของประชาชน ..................................................... 22 1.5 แนวคดการออกแบบภมทศนปาไม ........................................................ 23 2. เอกสารงานวจยทเกยวของ ................................................................................. 24 2.1 โครงสรางเชงปรภมของภมทศนกบการวเคราะหและสรางแบบจ าลองการ ทบทวนทางทฤษฎของกระบวนการเชงปรมาณทางภมนเวศวทยา ........ 24

ซ

บทท หนา 2.2 การวเคราะหเชงเปรยบเทยบระหวางความหลากหลายเชงทศนยภาพ และความหลากหลายเชงนเวศภมทศนในการวางแผนและการออก แบบภมทศนในพนทธรรมชาต .............................................................. 26 3. กรณศกษาในการจดการนเวศภมทศนปาไม ....................................................... 29 3.1 แนวทางการฟนแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร .................................... 29 3.2 การจดการปาชมชน กรณลมน าแมทา จงหวดเชยงใหม ......................... 33 3.3 การจดการและอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ เขาองคาร จงหวดบรรมย ........................................................................ 35 3 พนทศกษาและบรบททเกยวเนอง .......................................................................... 38 1. ขอมลทวไปของจงหวดชยภม ............................................................................ 38

1.1 ขนาดและทตง ........................................................................................ 38 1.2 ลกษณะภมประเทศ ................................................................................. 38 1.3 แหลงน าธรรมชาต .................................................................................. 40 1.4 ประชากร ................................................................................................ 40 1.5 ปาไม....................................................................................................... 41 2. พนทศกษาและบรบททเกยวเนอง ....................................................................... 42 2.1 เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ................................................................... 42 2.2 พนทกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ............................................... 43 2.3 การตงถนฐาน ......................................................................................... 46 2.4 อาชพ ...................................................................................................... 47 2.5 การพงพงทรพยากรปาไมและสตวปา ..................................................... 47 3. พนทกนชน ปาชมชนภกระแต ........................................................................... 48 3.1 ขอบเขตทตง ........................................................................................... 48 3.2 ปจจยทางธรรมชาต ................................................................................. 48 3.3 ปจจยทางวฒนธรรม ............................................................................... 51 3.4 ปจจยทางสนทรยภาพ ............................................................................. 53 4. สภาพนเวศภมทศนปาไมของพนทกนชนปาชมชนภกระแต ............................ 55 5. โครงการพฒนาพนทแนวกนชน ปาภกระแต ..................................................... 59

ฌ

บทท หนา 5.1 โครงการพฒนาพนทแนวกนชนปาภเขยวเพอความยงยน ...................... 59 5.2 เครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภ เพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม ..................................................... 60 4 การวเคราะหขอมล ................................................................................................. 63 1. วเคราะหสภาพและสถานการณปาไมในปจจบน ............................................... 63 1.1 ไฟปา ...................................................................................................... 63 1.2 สตวปา .................................................................................................... 64 1.3 ผลผลตจากปา ......................................................................................... 64 1.4 นเวศนภมทศนปาไม ............................................................................... 67 2. ขอมลจากการสมภาษณ ...................................................................................... 73 2.1 ศกยภาพ .................................................................................................. 74 2.2 แนวทางการจดการและฟนฟพนทปาภกระแตของหนวยงานทองถน .... 75 3. ปจจยทสงผลกระทบตอการฟนฟนเวศภมทศนของพนทกรณศกษา .................. 77 3.1 ปจจยทสงเสรมการอนรกษและฟนฟนเวศภมทศนปาไม ....................... 77 3.2 ปจจยคกคามทท าใหนเวศภมทศนปาไมเสอมสภาพลง .......................... 78 5 บทสรปและขอเสนอแนะ ....................................................................................... 80 1. สรปผลการศกษา ................................................................................................ 81 1.1 สภาพนเวศภมทศนและการใชประโยชนจากทรพยากรปาไม ................ 81 1.2 การบรหารจดการทรพยากรธรรมชาตของหนวยงานทองถน................. 83 1.3 แนวทางทเหมาะสมในการฟนฟ นเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชน .................................................... 85 2. ขอเสนอแนะส าหรบการท าวจยขนตอไป ........................................................... 95 บรรณานกรม ........................................................................................................................ 96 ประวตผวจย ......................................................................................................................... 98

ญ

สารบญตาราง ตารางท หนา

1 กจกรรมตางๆ ทท าใหโครงการแนวเชอม ตอเทอกเขาตะนาวศรประสบความส าเรจ ............................................................... 32

2 พนทเขตกนชนของเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว จงหวดชยภม .............................. 43 3 การเสอมโทรมของพนทระดบท 1 ......................................................................... 68 4 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 1 ............................................... 68 5 การเสอมโทรมของพนทระดบท 2 ......................................................................... 69 6 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 2 ............................................... 69 7 การเสอมโทรมของพนทระดบท 3 ......................................................................... 70 8 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 3 ............................................... 70 9 การเสอมโทรมของพนทระดบท 4 ......................................................................... 71 10 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 4 ............................................... 71 11 การเสอมโทรมของพนทระดบท 5 ......................................................................... 72 12 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 5 ............................................... 72

ฎ

สารบญภาพ ภาพท หนา 1 แผนทจงหวดชยภม แสดงทตงพนทกรณศกษา ...................................................... 5 2 แผนทปาไมแสดงทตงพนทกรณศกษา ................................................................... 5 3 แผนททางอากาศแสดงพนทปาภกระแต ................................................................ 6 4 แผนทแสดงขอบเขตโครงการแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร .............................. 31 5 แผนทจงหวดชยภม ................................................................................................ 39 6 แผนทแสดงพนทปาไมในจงหวดชยภม ................................................................. 41 7 การตงถนฐานและการใชทรพยากรปาไมในพนทปาภเขยว ................................... 44 8 แผนทแสดงอาณาเขตทตงเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว .......................................... 45 9 แผนททางอากาศแสดงอาณาเขตทตงเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ......................... 45 10 แผนทแสดงแนวเขตตดกบชมชน ........................................................................... 46 11 แผนทแสดงลกษณะภมประเทศของพนทศกษา ..................................................... 49 12 แผนททางอากาศแสดงอาณาเขตทตงปาชมชนภกระแต......................................... 50 13 ปายทตดตงในพนทปาภกระแต .............................................................................. 52 14 หลกเขตแสดงพนทรบผดชอบดแลปาภกระแต ...................................................... 52 15 มมมองจากปาภกระแตไปยงเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ...................................... 53 16 ลกษณะถนนทเขาถงปาภกระแต ............................................................................ 54 17 ลกษณะถนนทเขาถงปาภกระแต ............................................................................ 54 18 แสดงลกษณะพนทปาภกระแต เปนภเขาหน .......................................................... 56 19 แสดงลกษณะพนทปาภกระแต เปนปาหญา ........................................................... 56 20 ลกษณะพชพรรณในพนทปาภกระแต .................................................................... 57 21 ลกษณะพชพรรณในพนทปาภกระแต .................................................................... 57 22 ปญหาขยะในพนทปาภกระแต ............................................................................... 58 23 ปญหาขยะในพนทปาภกระแต ............................................................................... 58 24 ลกษณะหลมเผาถานในอดต ................................................................................... 59 25 ถนนตดผานปาภกระแตและขอบปารมนอก .......................................................... 66 26 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 1 ................................................................ 68

ฏ

ภาพท หนา 27 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 2 ................................................................ 69 28 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 3 ................................................................ 70 29 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 4 ................................................................ 71 30 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 5 ................................................................ 72 31 แสดงพนทปาทถกแบงเปนผนยอยๆ และผลกระทบทเกดขนในลกษณะตางๆ ................................................................ 87 32 ตวอยางการออกแบบพนทอนรกษ ......................................................................... 88 33 ตวอยางวธการฟนฟภมทศนปาไม .......................................................................... 92

1

บทท 1 บทน า

1. ความเปนมาและความส าคญของปญหา

ทรพยากรปาไมเปนทรพยากรธรรมชาตทอ านวยประโยชนขนพนฐานแกมนษยและระบบนเวศโดยรวม นบตงแตทรพยากรดน น า สตวปา รวมตงแตสตวเซลลเดยวและพชเซลลเดยว ตลอดจนสตวชนสงและพชชนสง ซงกลายเปนระบบนเวศทมความเกยวพนกนอยางแยกไมออก ถาหากทรพยากรธรรมชาตอยางใดอยางหนงถกท าลายลงไปยอมสงผลกระทบตอระบบนเวศอยางอนทเหลอหรอท าใหมการเปลยนแปลงทงระบบ (มนส สวรรณ, 2542 อางถงในประวทย, 2544) แตปจจบนทรพยากรปาไมไดถกบกรกท าลายจนอยในสภาพเสอมโทรม ซงเปนตนเหตของปญหาตางๆ ทงทางตรงและทางออมตอสภาวะทาง เศรษฐกจ สงคม การเมอง และสงแวดลอม ปญหาดงกลาวมผลมาจากโครงการพฒนาตางๆ ของรฐทมงสรางความเจรญใหแกทองถน ซงมสวนท าใหทรพยากรปาไมลดลงอยางรวดเรว ไดแก การสรางถนน การพฒนาแหลงน า การจดตงหมบานในเขตปาไมเพอเปนแรงจงใจใหราษฎรอพยพเขาไปตงถนฐานเพมมากขน (เยาวลกษณ, 2531 อางถงในวราภรณ, 2540) หลงการปดสมปทานปาไม ต งแตปพ.ศ.2532 เปนตนมา ทศทางการจดการทรพยากรปาไมของประเทศไทยมงเนนไปสการอนรกษและการคมครองความหลากหลายทางชวภาพ โดยการประกาศพนทหลายแหงใหเปนปาอนรกษและกนประชาชนออกจากระบบการตดสนใจใชประโยชนจากทรพยากรปาไม มงานวจยหลายชนชใหเหนวาการจดการทรพยากรปาไมภายใตกระบวนทศนดงกลาวกอใหเกดผลกระทบเชงลบอยางนอย 3 ประการ กลาวคอ

1) เกดการแยงชงทรพยากรธรรมชาตและความไมเปนธรรมจากการใชประโยชนจากทรพยากร

2) ปญหาการมสวนรวมในการจดการทรพยากรปาไมของประชาชนในทองถน 3) ความเสอมโทรมของทรพยากรปาไมและสงแวดลอม ตามแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 7 ไดก าหนดใหมพนทปาไมรอยละ

40 ของพนทประเทศ โดยใหเปนพนทปาอนรกษรอยละ 25 เปนพนทปาเศรษฐกจรอยละ 15 ท าใหรฐบาลโดยกรมปาไม ตองเรงขยายพนทปาอนรกษในรปแบบของอทยานแหงชาต เขตรกษาพนธสตวปา เขตหามลาสตวปา เขตปาตนน า เปนตน ทงนเพอใหไดตามเปาหมายนโยบายทวางไว จงท า

2

ใหตองเผชญปญหาการแยงชงทรพยากรกบชมชนในเขตปาอนรกษ ทงชมชนเดมทมาอยกอนและชมชนทบกรกเขาไปอยใหม ซงการใชวธการปองกนควบคมอยางเขมงวดและการอพยพคนออกจากปาไมสามารถแกปญหาการลดลงของพนทปาอยางตอเนองได ยงกวานนยงน าไปสความขดแยงระหวางรฐกบชมชนมากขน (พงศศกด, 2540)

โครงการจดการแนวกนชน เปนวธการรปแบบหนงในการแกไขปญหาเพอการอนรกษลกษณะเดนทางธรรมชาตและความหลากหลายทางชวภาพ โดยเชอมโยงพนทอนรกษ พนทชมชนทองถน และพนทพฒนาเศรษฐกจเขาดวยกน โดยอาศยเขตกนชนเปนเครองมอในการแกปญหาปาไมของชมชนทเปนอยในปจจบน (สมศกด, 2531) โดยยนยอมใหราษฎรเขาไปท าประโยชนจากพน ทแนวกนชนและน าผลผลตมาใชเพอการอปโภค บรโภค หรอคาขายเพอยงชพภายในครวเรอน ภาย ใตเงอนไขทมการควบคมของเจาหนาท มการพฒนาคณภาพชวตของราษฎร โดยใหราษฎรมสวนรวมในการจดการทรพยากรปาไมเพอใหเกดส านกในการเปนเจาของ ดงนนราษฎรในทองถนจงไมจ าเปนตองบกรกเขาไปในปาธรรมชาต (มาโนช, 2537 อางถงในวราภรณ, 2540)

เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว เปนพนททอดมไปดวยสตวปา พนธไม แหลงน า และธรรมชาตทสวยงาม เดมพนทเขตรกษาพนธสตวปาภเขยวถกก าหนดใหเปนปาโครงการไมกระยาเลยภเขยว จากการท าสมปทานปาไมท าใหราษฎรใชเสนทางเหลานเดนทางเขาบกรกท าลายปาอนอดมสมบรณอยางรวดเรว ตงแตป พ.ศ.2510 - 2513 ตอมากรมปาไมไดประกาศพนทปาภเขยวเปนเขตรกษาพนธสตวปา ในปพ.ศ.2515 ตามประกาศของคณะปฏวต ฉบบท15 ลงวนท 24 พฤษภาคม พ.ศ.2515 มพนท 1,314 ตารางกโลเมตรหรอ 821,250 ไร ในป พ.ศ.2522 ไดออก พ.ร.บ.สงวนและคมครองสตวปา ผนวกพนทเพมเตมจนมพนททงหมด 1,560 ตารางกโลเมตรหรอ 975,000 ไร การเพมพนทปาอนรกษท าใหมการทบซอนกบพนทท ากนของราษฎรเดมทอาศยตดปาอนรกษจงเกดปญหาความขดแยงระหวางเจาหนาทของรฐกบชมชน ทท ากนถกผนวกใหกลายเปนปาอนรกษ (เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว, 2553)

ถงแมวาจะไดมการจดการพนทแนวกนชนของเขตรกษาพนธสตวปาภเขยวบางแลวแตปญหาเรองการฟนฟนเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชนยงไมประสบความส าเรจ เนองจากปญหาตางๆ ทงภายในองคกรหรอราษฎรทตงถนฐานสวนใหญในพนทดงกลาวยงคงด ารงชพโดยการพงพงทรพยากรปาไม ขดความสามารถในการรองรบความตองการทมากขนของราษฎรในพนท ท าใหปาเสอมโทรมระบบนเวศไมสมดล ผลผลตจากปาไมไมเพยงพอตอการด ารงชวตของราษฎรในทองถน ท าใหเกดปญหาการรกล าเขาไปใชทรพยากรในพนทปาอนรกษมากขน

3

2. ความมงหมาย งานวจยมงศกษาเพอจดการใหเกดความสมพนธรวมกนระหวางมนษยทรพยากรธรรมชาต

และการใชประโยชนทดนทอยในภมนเวศหนงๆ โดยกระบวนความรวมมอของผทมสวนเกยวของตางๆ และมงฟนฟความสมบรณทางระบบนเวศ พรอมทงท าความเขาใจหลกการพนฐานในการออกแบบปาและภมทศนปาไมทด เพอเสรมสรางการพฒนาศกยภาพของปาไมชมชนในทองถนใหเพมขนและใชประโยชนไดอยางย งยน

3. วตถประสงค

1. เพอศกษาองคความรเกยวกบการจดการและฟนฟนเวศภมทศนปาไม ศกษาแนวคดการออกแบบภมทศนปาไม ทงในดานทฤษฎตางๆ และเอกสารงานวจยอนๆ ทเกยวของ

2. เพอศกษาปญหา ศกยภาพและตนทนทางสงคม เศรษฐกจและวฒนธรรม ของพนทปาในแนวกนชน พรอมทงศกษาขอด ขอเสย ของแนวทางการอนรกษและการแกไขปญหาของหนวยงานทองถนทมสวนรบผดชอบพนทศกษาในชวงเวลาทผานมา

3. เพอเสนอแนวทางและรปแบบทเหมาะสมในการฟนฟนเวศภมทศนปาไม ในพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว

4. ค าถามการวจย

1. สภาพนเวศภมทศนในปจจบนและปจจยทสงผลตอการเปลยนแปลงสภาพปาไม มอะไรบาง

2. การบรหารจดการแกไขปญหาของหนวยงานทรบผดชอบ ปจจบนมแนวทางอยางไรบางและมขอดขอเสยอยางไร

3. แนวทางทเหมาะสมในการจดการและฟนฟนเวศภมทศนปาไม ในพนทแนวกนชนควรเปนอยางไร

5. ขอบเขตของการวจย

5.1 ขอบเขตดานเนอหา ศกษาองคความรทเกยวของกบการฟนฟนเวศภมทศนปาไม 1. แนวคด ทฤษฎ ผลงานวจย วทยานพนธทเกยวของกบการฟนฟนเวศภมทศน 2. การจดการฟนฟภมนเวศในพนทอนๆ

4

3. แนวคดการออกแบบภมทศนปาไม ศกษาเนอหาในพนทท าการศกษา 1. ความเปนมา ทตง ขอบเขต สภาพในปจจบนและการใชประโยชนในพนท 2. หนวยงานทรบผดชอบและปญหาทเกดขนในปจจบน 3. แนวทางการจดการปญหาในปจจบน ขอด ขอเสย แนวทางการศกษามงเนนศกษาสภาพปาไมในปจจบนและศกษาแนวทางการจดการปา

ไมของหนวยงานทรบผดชอบ โดยวธการสมภาษณ เพอหาแนวทางทเหมาะสมในการฟนฟนเวศภมทศนของพนทศกษาได

5.2 ขอบเขตดานพนท พนทศกษาคลอบคลม พนทกนชน “ภกระแต” ซงเปนภเขาขนาดเลก สภาพโดยรวม

ของภกระแตมลกษณะเปนภเขาหนดนปนทราย ลกษณะเปนปาเตงรง มเนอทประมาณ 7,600 ไร มอาณาเขตควบคมพนท 4 ต าบล อยในอ าเภอเกษตรสมบรณ จงหวดชยภม (เครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม, 2554)

ทศเหนอ ตดตอกบต าบลบานบว อ.เกษตรสมบรณ จ.ชยภม ทศใต เปนเขตอ าเภอหนองบวแดง ทศตะวนออก อทยานแหงชาตภแลนคา ทศตะวนตก เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว การเลอกพนทกรณศกษา การศกษาวจย ไดเลอกพนทกนชนเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว จงหวดชยภม เปนพนท

กรณศกษา โดยพนทปาไมนนอกจากเปนเขตกนชนแลวยงเปนปาชมชน คอ ปาภกระแต โดยราษฎรในทองถนไดเขามาใชประโยชนในดานตางๆ เปนปาไมทผานระยะเวลามายาวนานจากพนทปาทมความอดมสมบรณมาก มเสออาศยอย จนถงยคสมปทานปาไมไดท าใหปาภกระแตนเสอมโทรมลงอยางรวดเรว ท าใหราษฎรเดอดรอนเนองจากการด ารงชวตทยงตองพงพงปาและสงผลไปถงสตวปาอกดวย ซงนอกจากจะอยอาศยแลว สตวปายงสามารถใชผนปาแหงนเปนทางเชอมเพอเดนทางขามระหวางเขตรกษาพนธสตวปาภเขยวและอทยานแหงชาตภแลนคา แตประเดนทส าคญอกประเดน คอ พนทกนชน ปาภกระแต มโครงการตางๆ ทเขามาจดการอนรกษและฟนฟปาไมแตในปจจบนนสภาพปามการฟนคนสภาพไดคอนขางชาเมอเทยบกบระยะเวลาทผานมา การฟนฟภมนเวศของผนปาภกระแต ควรคาแกการศกษาเพอใหมแนวทางทเขาใจตรงกนในการฟนฟระบบนเวศพรอมทงสภาพภมทศนปาไมทดทสามารถใหประโยชนแกชมชนในทองถนไดอยางย งยน

5

ภาพท 1 แผนทจงหวดชยภม แสดงทตงพนทกรณศกษา ทมา : http://www.novabizz.com/Map/17.htm

ภาพท 2 แผนทปาไม แสดงทตงพนทกรณศกษา ทมา : ศนยประสานงานปาไมชยภม (ออนไลน), เขาถงไดจาก www.forestcp.com

พนทปาภกระแต

พนทปาภกระแต

6

ภาพท 3 แผนททางอากาศแสดงพนทปาภกระแต ทมา : www.googlearth

เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว

ปาภกระแต

7

6. ขนตอนและวธการด าเนนงาน 6.1 ก าหนดหวขอศกษาและวางแผนโครงงานวจย 6.2 ก าหนดค าถามงานวจย 6.3 ก าหนดกรอบแนวคดและทฤษฎทเกยวของ 6.4 ขนตอนการเกบรวบรวมขอมลพนทกรณศกษา

การเกบรวบรวมขอมลปฐมภม เปนขอมลทรวบรวมไดจากพนทศกษา ซงเปนขอมลพนฐานเบองตนของพนทศกษา

ขอมลสวนนไดจากการ 1) การบนทกและส ารวจลกษณะทางกายภาพของพนท ท าการส ารวจพนทภาคสนาม

โดยเกบขอมลสภาพพนทปาไมและบรบทโดยรอบ การส ารวจลกษณะทางกายภาพของพนท และองคประกอบโดยรวมของภมทศน อาทเชน ลกษณะภมประเทศ, ลกษณะพนธพช, การใชประโยชนทดนของบรบทโดยรอบ ปจจยทางธรรมชาต, ปจจยทางวฒนธรรม, ปจจยทางสนทรยภาพ เปนตน

2) การสมภาษณ เปนการสบคนขอมลจากคณะกรรมการและเจาหนาทท างานเครอขายเกษตรตนภฯ เพอเขาใจถงแนวทาง รปแบบการท างาน การจดการและแกไขปญหาปาไม ทศนคต ความเชอ และความตองการของชาวบานในเรองทรพยากรปาไมทองถน ดวยวธการสมภาษณ โดยมวตถประสงคเพอสรางความเขาใจเกยวกบหนวยงานทรบผดชอบในการพฒนาและอนรกษปาไม รวมไปถงแนวโนมและทศทางการเปลยนแปลงสภาพพนทปา ผานการพดคยและตงขอซกถาม กลมเปาหมาย

กลมเปาหมาย ของการท าวจยครงน คอ ประธานกรรมการ คณะกรรมการและเจาหนา ทในกลมเครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม ซงเปนหนวย งานทจดตงโดยชมชนทอยรอบๆ พนทปาภกระแต

การสมภาษณมงเนนเรองแนวทางการจดการอนรกษและฟนฟสภาพปาไมของหนวย งานในทองถนตงแตอดตจนถงปจจบน กอนการลงส ารวจพนทภาคสนาม การสมภาษณครงนไมใชแบบสมภาษณ แตเปนการสมภาษณปากเปลาและจดบนทกระหวางท าการสมภาษณ สวนประเดนในการสมภาษณสามารถแบงเปนหวขอใหญๆ ดงน

1) ลกษณะทางกายภาพและการใชประโยชนจากทรพยากรปาไมในอดตและปจจบน 2) ความเหนและทศนคตเกยวกบสภาพพนทปาไมในในอดตและปจจบน รวมไปถง

สาเหตและปญหาทเปนอปสรรคส าคญในการฟนฟสภาพปาไม 3) รปแบบและวธการฟนฟนเวศภมทศนปาไมของหนวยงานและชมชนในปจจบน

8

4) การมสวนรวมในการอนรกษและการฟนฟทรพยากรธรรมชาตของราษฎรทองถนหนวยงานภาครฐและเอกชน

การสมภาษณในรปแบบน จะท าใหไดขอมลส าคญอนๆ เพมเตม นอกเหนอจากค าถามหลก เพราะเปนการสมภาษณในลกษณะของการพดคยมากกวาการตอบเฉพาะค าถามแตละประเดนเทานน การเกบรวบรวมขอมลทตยภม

การเกบรวบรวมขอมลทตยภม เปนการสงเคราะหขอมลทไดจากแหลงขอมลประเภทตางๆ จากทางเอกสาร ต ารา หนงสอ บทความ ตวแปรทมาจากขอมลทตยภม คอ ลกษณะสภาพทางกายภาพ ขอก าหนด ทฤษฎ แนวคดตางๆ กรณศกษา เปนตน โดยสามารถแบงขอมลเปน 3 ประเภท ดงน

1) ลกษณะทางกายภาพ เพอศกษาบรบทรอบๆ ของพนทศกษา ขอบเขตของเขตรกษาพนธสตวปาภเขยวและเขตพนทกนชน แผนทและแผนททางอากาศ เปนตน

2) ขอมลแนวคด ทฤษฎ ทเกยวกบการอนรกษและการฟนฟทรพยากรปาไมกรณศกษาทประสบความส าเรจในการจดการและฟนฟนเวศภมทศนปาไมในประเทศไทย รวมไปถงแนวคดและหลกในการออกแบบภมทศนปาไมทดควรเปนอยางไร เปนตน

3) ขอมลเกยวกบโครงการทเกยวของกบพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ปญหาและอปสรรคในการท างาน เปนการรวบรวมขอมลกอนการสมภาษณ

6.5 การวเคราะหขอมล การวเคราะหขอมลทไดจากการศกษาเอกสารและจากการเกบขอมลภาคสนาม ซงการ

วเคราะหขอมลเปนกระบวนการทด าเนนไปพรอมๆ กบการเกบรวบรวมขอมลในภาคสนาม โดยจะบนทกทไดใหครอบคลมในทกๆ ดาน จากนนน าขอมลทไดมาประมวลและวเคราะหใหสอดคลองกบวตถประสงคของการศกษา

การวเคราะหขอมลในการสมภาษณกลมหลก น ามาวเคราะหเพอใหทราบอดมการณความคดแนวทางของแกนน า วธการด าเนนงานใหเกดการรวมตวตงเปนกลมเครอขายเกษตรตนภฯ พรอมทงวเคราะหปญหาในโครงการทเปนอปสรรคในการพฒนาและอนรกษทรพยากรปาไม

6.6 บทสรปและขอเสนอแนะ

9

7. ประโยชนทคาดวาจะไดรบ 1. ผลทไดจากการวจยครงน ท าใหทราบความส าคญและสภาพในปจจบนของพนทปา

กนชน รวมไปถงแนวทางการจดการและฟนฟสภาพทงทางกายภาพ (ภมทศนปาไม) และชวภาพ (ระบบนเวศ) ของทรพยากรปาไม ทเหมาะสมกบแตละทองถน

2. ผลทไดสามารถน าไปประยกตใชในการจดการและฟนฟนเวศภมทศนปาไม ในพน ทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวภเขยวหรอพนทกนชนในเขตอนรกษอนๆ เพอใหมศกยภาพรอง รบความตองการของชมชนและสงเสรมการท างานรวมกนระหวางหนวยงานรฐและราษฎรในทอง ถนใหมสวนรวมในการอนรกษทรพยากรปาไมในทองถน 8. นยามศพท

8.1 การฟนฟภมนเวศปาไม การฟนฟภมนเวศปาไม หมายถง การพลกฟนความอดมสมบรณของระบบนเวศและ

ยงเปนการชวยสงเสรมใหประชาชนในบรเวณทภมนเวศปาไมถกท าลายเสยหาย ไดกลบมามชวต

ความเปนอยทดขนและสงส าคญทสดของการฟนฟภมนเวศปาไม คอ ความพยายามในการบรหาร

จดการใหเกดการท างานรวมกนระหวาง คน ทรพยากรธรรมชาต และการใชประโยชนทดน ทอย

ในภมนเวศหนงๆ โดยผานกระบวนการความรวมมอ เพอใหการใชประโยชนในพนทของผทมสวน

เกยวของตางๆ มความสอดคลองและมงเนนทจะฟนฟความสมบรณทางชวภาพและเสรมสรางการ

พฒนาของชมชนและเศรษฐกจ

แนวคดเรองการจดการภมนเวศปาไม รเรมขนเมอป พ.ศ.2544 กอตงโดยกลมของผ

เชยวชาญฟนฟปาไมทพบกนในเซโกเวย ประเทศสเปน การฟนฟภมนเวศ มความหมายตางจาก

การปลกปาแบบเดม อาท

- เนนการมองในระดบภมนเวศ ไมไดหมายถงวาโครงการฟนฟภมนเวศปาไมจะตอง

เปนโครงการทเกดขนในพนทขนาดใหญหรอทใชงบประมาณมาก หากแตมเปาหมายในระดบภม

นเวศใหชดเจน

- เนนการบรหารจดการแบบทตองบรรลเปาหมาย 2 ประการ คอ การฟนคนของระบบ

นเวศและเสรมสรางชวตความเปนอยของคน

10

- เนนกระบวนการมสวนรวมของทกภาคสวนซงรวมถงการใหกลมผมสวนเกยวของท

หลากหายเขามามสวนรวมในการตดสนใจบนพนฐานของเทคนคทเหมาะสมทสดและเปนทาง

เลอกทไดรบการยอมรบทางสงคม

- ไมจ าเปนตองเนนทจะใหภมนเวศปาไมกลบมาเปนเหมอนเดม แตมงการจดการท

มองไปขางหนา โดยเพมขดความสามารถใหภมนเวศปาไมกลบคนสสภาพปกต และเปดโอกาสใน

การใชประโยชนจากปาเพอแปรรปและบรการในระดบภมนเวศอยางสรางสรรค

- สามารถประยกตใชไดกบทกสภาพปาไม ซงอาจจะเปนปาทผานการแผวถาง พนทปา

ทมความสมบรณหรอแมกระทงพนทเกษตรกรรมกได จงไมจ ากดเฉพาะปาดงเดมเทานน (IUCN

ประเทศไทย, 2552)

8.2 พนทกนชน IUCN (1986) “แนวกนชน (Buffer zone) หมายถง แนวทเชอมตอระหวางเขตพนท

อนรกษกบพนทใชประโยชนรอบนอกเปนแนวทก าหนดขนเพอปองกนไมใหทรพยากรภายในเขตพนทอนรกษถกบกรกท าลาย ในขณะเดยวกนแนวดงกลาวกสามารถเอออ านวยประโยชนในทางตรงหรอทางออมตอชมชนหรอสงคมรอบๆเขตพนทอนรกนนๆ”

สมศกด (2536) “แนวกนชน หมายถง อาณาบรเวณรอบพนทอนรกษทมการจ ากดการใชประโยชน เพอใชเปนแนวปองกนพนทอนรกษอกชนหนง และเพอเปนการชดเชยใหกบชาวชนบททตองเสยสทธในการใชประโยชนพนทอนรกษเขตกนชนนน จดท าขนเพอลดแรงกดดนจากภายนอกทมตอพนทอนรกษในขณะเดยวกนกท าหนาทใหประโยชนแกชาวชนบทไดบาง ในเขตกนชนมกจกรรมหลกอยสองอยางคอ การอนรกษและการพฒนา” ประเภทของพนทกนชน

พนทแนวกนชนแบงตามสภาพพนทของทรพยากรและความจ าเปนของชมชน ไดเปน 4 ประเภทส าคญดงน

1. พนทเขตกนชนภายในพนทอนรกษ จะเปนเขตพนทซงมการใชประโยชนอยกอนโดยชมชนดงเดม ไดจ ากดใหใชประโยชนไดบางประเภททไมท าลายธรรมชาตเพอการใชสอยในครวเรอน อาท เชน

- การจบปลาโดยวธทไมผดกฎหมาย เชน ยาเบอ หรอระเบด - การเกบหาชนและน ายางจากตนไม ซงตองระวงไมใหเปนอนตรายกบตนไม - การเกบหาผลไมปาและน าผง ซงจะตองไมใชวธตดหรอเผาตนไม

11

- น าสตวเลยงมาเลยงในบางฤดกาล ซงในกรณนจะตองไมมสตวปาทส าคญมาหากนในพนทเดยวกน

ส าหรบกจกรรมทควรหามโดยเดดขาดในพนทประเภทนไดแก - น าสตวตางประเทศทมลกษณะดรายเขามาเลยง - การตดไมยนตน - การเผาปา - การตงถนฐานในเขตอนรกษ ซงถาพบวามอยแลว ควรจะจดท าขอบเขตใหชดเจน 2. เขตกนชนปาไม เปนพนทดานนอกพนทอนรกษ (Forest Buffer) ซงอาจจะเปนพน

ทปาธรรมชาต ปารน หรอสวนปาเศรษฐกจของชมชนทมการจดการอยางย งยน ซงนอกจากจะใหประโยชนใชสอยแลว ยงใหการอนรกษดนและน าแกพนทอกดวย ขอดส าหรบแนวกนชนประเภทนคอ สามารถท าใหเกดเปนรปธรรมไดบางและหากไดรบการจดการทมประสทธภาพ จะเปนหลก ประกนถงความมนคงของพนทอนรกษในระยะยาว

3. เขตกนชนเศรษฐกจ (Economic Buffer) โดยเขตกนชนประเภทนจะอยรายรอบพนทอนรกษ ซงจะไดรบการจดการเพอลดแรงกดดนของชมชนทตองการจะใชทรพยากรในพนทอนรกษ รปแบบการใชประโยชนพนทในเขตกนชนอาจอยในรปของการเกษตรแบบยงยนการปลกสวนผลไมและการเพาะเลยงสตวปาเปนตน ซงจะเนนการเพมรายไดใหแกชมชน

4. เขตกนชนกอสราง (Physical Buffer) ซงในสภาพการณทไมมพนทรายรอบในพนทอนรกษอยางเพยงพอ อาจจ าเปนตองใชขอบเขตของพนทอนรกษนนเปนแนวกนชน ในกรณนอาจสรางขอบเขตทชดเจน เชน รว คคลอง ก าแพง หรอลวดหนาม (สระ, 2543: 4-5)

8.3 นเวศภมทศน ดนย ทายตะค กลาววา “นเวศภมทศน (Landscape Ecological) คอ ปรากฏการณทง

หลายรอบตวเราสามารถน าไปใชใหเกดประโยชนไดตอไปไดในเชงของการพฒนาและการจดการภมทศน ในฐานะของการเปนทอยอาศยทมอทธพลตอการด ารงชวต วถชวต และความยงยนของมนษย ดวยปรากฏการณทางธรรมชาตทเกดเหนอภมทศนนนๆ ซงในเวลาเดยวกนนนมนษยกมอทธพลตอการด ารงชวต วถชวต และความยงยนของภมทศนดวย โดยความสามารถของมนษยในการดดแปลงธรรมชาตและภมทศน”

12

ปจจยของนเวศภมทศน 1. ปจจยทเปนสงมชวต

1.1 สตวปา (Wildlife) ความสมพนธของสตวปากบระบบนเวศสามารถแบงออกเปน 2 ลกษณะ คอ

(1) หนาทของสตวปาในระบบนเวศ (Animal Function) (2) ต าแหนงทอยเฉพาะของสตวปาแตละชนด (Specific Habitat)

สตวปาจดเปนผบรโภคในระบบนเวศ มบทบาทหนาทแตกตางกนตามสภาพพนทและเวลา ความหลากหลายและการกระจายของสงมชวตในพนทแหงใดแหงหนง ขนอยกบขอจ ากดของคณภาพและปรมาณในองคประกอบของถนอาศยนนๆ (Elton’s niche และ Bailey, 1984 อางถงใน จฑามาศ, 2544: 16 )

ปจจยเพอการด ารงชวตของสตวปา (Welfare Factor) (1) อาหาร (Food) ซงอาหารของสตวปาจะแตกตางไปตามชนดและสภาพพนททแตกตางกนไป ชนด (species) ปรมาณ (Abundance) คณภาพ (Quality) และการกระจายตว (Distribution) มความส าคญมาก (2) ทอยอาศย (Cover) หมายถงบรเวณทสตวปาใชในการปกปดก าบงเพอหลบหลกภยอนตรายตางๆ จากสตวผลาหรอจากสภาพภมอากาศ สตวตางชนดกนจะตองการทอยอาศยแตกตางกนและยงแตกตางกนไปตามฤดกาลดวย แหลงหลบภยของสตวปาทกฤดกาลสามารถอ านวยประโยชนในเรองของอาหาร โดยไมตองออกไปหากนไกลๆ (3) น า (Water) น าเปนปจจยทส าคญของสงมชวตทกชนด โดยน าในบางลกษณะเปนสงจ าเปนอยางมากส าหรบทอยอาศยของสตวปา ชนดและปรมาณของน าทสตวตองการแตกตางกนไปตามชนดของสตว สตวชนดทอาศยอยไกลแหลงน าจะปรบตวเองใหสามารถเดนทางไดไกลมากกวาสตวทอาศยใกลแหลงน า (4) อาณาเขตเพอการหากนและพนทเพอกจการอนๆ (Living Space) โดยสตวปาแตละชนดตองการพนทท ากจประจ าวนทแนนอน (Certain Amount of Space Needed) สตวแตละชนดตองการปรมาณและชนดของอาหาร ตลอดจนทอยอาศยทจ ากดส าหรบสตวนนๆ หรอทอาจจะเกยวกบเรองการหลบหนอนตรายจากสตวอนๆ ส าหรบสตวบางชนดอาจจะขนอยกบการยายถน (เกษม, 2526 อางถงในจฑามาศ, 2544: 16-17)

13

1.2 พชพรรณ (Vegetation) ปจจยแวดลอม (Environmental Factors) สงมชวตตางๆ ลวนมชวงของความทนทานทางนเวศวทยา (Amplitude of Tolerance

or Ecological Amplitude) เฉพาะของแตละชนด พชพนธชนดหนงชนดใดจะขนอยไดในทองทใดนน ปจจยแวดลอมรวมในพนทจะตองอยในชวงความทนทานของระบบนเวศของมนเองเปนอนดบแรก ซงจะสะทอนใหเหนถงขดความสามารถในการรองรบพนทของระบบได ดงนนความสมบรณของสงคมปาลวนถกควบคมดวยความเหมาะสมและความสมบรณของปจจยแวดลอมทมใหในพน ทปจจยแวดลอมของปา สามารถจ าแนกไดดงน

1. ปจจยทเกยวกบสภาพภมอากาศ (Climatic Factors) สภาพภมอากาศถอวาเปนปจจยส าคญทมอทธพลตอสงคมของพชคลมดนในแตละแถบของโลกหรอในแตละสวนของประเทศผนแปรไปโอกาสทชนดปาหรอสงคมพชจะผนแปรไป โดยจะตองไมเกนขดจ ากดของภมอากาศทเปดโอกาสน ปจจยทอยในกลมของภมอากาศ ไดแก อณหภม ปรมาณน าฝน ปรมาณความชนในบรรยากาศ ฤด กาล และลม

2. ปจจยทเกยวกบดน (Edaphic Factors) ดนมบทบาททใหเกดความผนแปรของสงคมพชคลมดนในทตางๆ ได ปจจยทส าคญของกลมน ไดแก คณลกษณะและชนดของดน คณสมบตทางเคมและคณสมบตทางฟสกสของดนชนดตางๆ เชน ดนทรายจด ดนลกรง ดนเหนยว และดนอนทรยทมสวนใหเกดปาแตกตางกนได

3. ปจจยทเกยวกบสภาพภมประเทศ (Topographic Factors) ซงไดแกรปรางภมประเทศ ระดบความสงจากน าทะเล และทศทางดานลาดเท

4. ปจจยเกยวกบสงมชวต (Biotic Factors) สตวปามผลท าใหปาไมบางชนดเกดขนหรอหายไปได แตสตวปาอาจเปนปจจยทมผลตอการเปลยนแปลงของปานอยกวาปจจยอนๆ ส าหรบพชดวย กนกมผลไมนอยทกอใหเกดความแตกตางในดานโครงสรางของปาแตละชนดดวย

5. ไฟปา (Forest Fire) ซงไฟปานนถอเปนปจจยทควบคมใหปาบางชนดเปลยนไปได ซงโดยเฉพาะปาเตงรงและปาผสมผลดใบสามารถคงอยไดกตองมไฟปาทกปหรอสองถงสามปครง (อทศ, 2535: 37-38 อางถงในจฑามาศ, 2544: 17-18) 2. ปจจยทเปนสงไมมชวต (Abiotic Factor)

1) ดน (Soil) 2) ธรณวทยา (Geology) 3) น า (Hydrology)

14

4) ลกษณะภมประเทศ (Physiography) 5) ลกษณะภมอากาศ (Climate)

3. มาตรการเปลยนแปลงทางภมทศน (Landscape Scale) สงทปรากฏใหเหนอยในปจจบนจากองคประกอบของนเวศภมทศนดงทไดกลาวมา

อาจจะเปนผลสบเนองทเกดขนจากปรากฏการณในอดต การเปลยนแปลงนเวศภมทศนจงมความเกยวของทงในเรองของมาตราทางเวลาและทางพนท (Spatial-Temporal Scale) มาตราทางพนท (Spatial Scale) เปนเรองของ ระยะทาง, ทศทาง, รปราง, รปทรง ทสามารถวดได มาตราทางพนทจงเปนสงทสามารถปรากฏใหเหนและท าการวดและเปรยบเทยบไดงาย เชน ขนาดของปาทลดลงเมอเกดการบกรกพนทปาจากการตงถนฐานของมนษย ท าใหขนาดของถนทอยอาศยของสตวปาลดลงซงเราสามารถท าการวดขนาดของพนททเปลยนแปลงได

สวนมาตราทางเวลา (Temporal Scale) เหมอนกบการวดทางพนท แตเวลาจะมเพยงมตเดยวและทศทางเดยวเทานน คอระยะเวลาทสงตางๆจะตอบสนองตอการเปลยนแปลงทางกายภาพ เปนเรองของววฒนาการและการเปลยนแปลง จงเปนการยากทจะท าการวดใหเหนไดอยางชดเจน เนองจากการเปลยนแปลงตางๆจะใชเวลาไมเทากน เชน วงจรชวตแมลงจะใชเวลาเพยงไมกวน แตการแปรสภาพจากหนมาเปนดนนนอาจใชเวลานานนบเปนลานๆป เปนตน

ดงนนในการศกษาการฟนฟนเวศภมทศน จงท าการศกษาเพยงมาตราทางพนทเปนหลก ซงมาตราทางเวลานนจะมความยงยากซบซอน แตกควรจะตองมการค านงถงมาตราทางเวลาดวยอยเสมอเนองจากแนวทางการฟนฟนนเปนงานในระยะยาวไมไดจบอยแคเพยงเวลาใดเวลาหนงเทานน (Meentemeyer and Box,1987 อางถงในดนย, 2544 และจฑามาศ, 2544) 4. ขอบเขตของภมทศน

ขอบเขตของภมทศน หมายถง บรเวณทแสดงคณลกษณะทส าคญของภมทศนภายในบรเวณนนๆ ขอบเขตภมทศนบางแหงอาจจะก าหนดจากรอยตอระหวางผนดนและน า แนวรอยตอของปากบทงหญาหรอขอบเขตพนทลมน า เปนตน การก าหนดขอบเขตภมทศนสามารถพจารณาไดสองแนวทาง คอ (Beanlands and Duinker, 1983; Forman and Moore, 1992 อางถงในดนย, 2544 และจฑามาศ, 2544) 3.1 ขอบเขตทางกายภาพหรอโครงสราง (Physical or Structural Boundary)

ก าหนดจากคณลกษณะของภมทศน เชน บรเวณทแยกออกจากกนหรอมความแตกตางกนของภมทศนอยางชดเจน หรอมระดบความมากนอยขององคประกอบภมทศตางกน โดยสามารถจ าแนกขอบเขตทางกายภาพไดดงน

15

1) กระบวนการทางธรณวทยา (Geomorphic Process) เปนบรเวณทแสดงเหนถงการเปลยนแปลงจากกระบวนการทางธรณวทยา โดยสามารถน ามาก าหนดขอบเขตของภมทศนทแตก ตางกนได

2) กระบวนการทางธรรมชาต (Natural Disturbance) ซงการเปลยนแปลงโดยกระบวน การทางธรรมชาตจะใหผลคลายคลงกบกระบวนการทางธรณวทยาแตจะสามารถสงเกตเหนได ชดเจนกวาและเกดขนในชวงเวลาไมนานมากนก

3) การกระท าของมนษย (Human Influence) มความแตกตางจากการเปลยนแปลงตามธรรมชาต ซงอาจจะมผลตอการเปลยนแปลงภมทศนทรนแรงกวา ท าใหเกดการจ าแนกขอบเขตของภมทศนมากกวา 1 รปแบบได (Forman and Moore, 1986 อางถงในดนย, 2544 และจฑามาศ, 2544) 3.2 ขอบเขตทางนเวศวทยา (Ecological Boundary or Stability Boundary)

ก าหนดจากรปแบบความหลากหลายของระบบในบรเวณนนๆ โดยจ าแนกระดบของนเวศวทยาออกเปน 6 ระดบ ดงน

1) Ecoprovince ไดแก บรเวณผวโลกทแสดงคณลกษณะของภมทศนดวยรปทรงของแผนดนหรอโครงสรางหลกๆของพนท เขตพชพรรณของโลกหรอเขตภมอากาศของโลก เปนตน

2) Ecoregion เปนสวนหนงของ Ecoprovince แสดงคณลกษณะของภมทศนทเปนผลมาจากความแตกตางของเขตภมอากาศในระดบภมภาค เชน ระบบนเวศปาไม ระบบนเวศสตวปา

3) Ecodistrict เปนสวนหนงของ Ecoregion แสดงคณลกษณะของภมทศนดวยความแตกตางของรปทรงแผนดน ลกษณะทางธรณสณฐาน กลมพชพรรณและสตวปา เปนตน

4) Ecosection เปนสวนหนงของ Ecodistrict แสดงคณลกษณะของภมทศนดวยรป แบบของผนดน พชพรรณ รปรางของแหลงน า และชนดพนธสตวปา เปนตน

5) Ecosite เปนสวนหนงของ Ecosection แสดงคณลกษณะของภมทศนดวยความแตก ตางของวตถแม (Parent Material) กลมชดดน ชนดพชพรรณทมความคลายคลงกน

6) Ecoelement เปนสวนหนงของ Ecosite แสดงคณลกษณะของภมทศนดวยชนดของดน ชนดของพชพรรณ หรอประเภทของแหลงน า เปนตน

โดยสรปแลว ขอบเขตของภมทศนทเหมาะสมส าหรบการศกษาครงน สามารถก าหนด ไดทงจากขอบเขตทางกายภาพและขอบเขตทางนเวศวทยา โดยเฉพาะขอบเขตทางนเวศวทยานนจะมความเกยวของโดยตรงกบระบบนเวศในระดบ Ecosection, Ecosite และ Ecoelement เปนระดบของระบบนเวศทมผลตอการใหผลผลตจากปา โดยราษฎรในทองถนสามารถเขามาใชประโยชนได (Beanlands and Duinker, 1983 ; Rubec และ Wiken, 1983 อางถงในดนย, 2544 และจฑามาศ, 2544)

16

บทท 2 แนวคด ทฤษฎ และเอกสารงานวจยทเกยวของและกรณศกษา การฟนฟนเวศภมทศนปาไมไดศกษาความหมายของพนทกนชน แนวคดทฤษฎหลกๆ

ทเกยวของกบงานวจยอนไดแก 1. แนวคดเรองปาชมชน 2. แนวคดในการอนรกษและการฟนฟ 3. แนวคดนเวศวยามนษย 4. แนวคดเรองการมสวนรวมของชมชน เพอเปนแนวทางในการศกษาวจย พรอมกนนไดศกษาแนวคดและหลกการออกแบบภมทศนปาและตวอยางกรณศกษาทประสบความส าเรจในการจดการภมนเวศปาไม เพอใหมความเขาใจ สามารถน าไปประยกตใชใหเกดประโยชนในพนทศกษาตอไปได 1. แนวคดและทฤษฎทเกยวของ

1.1 แนวคดเรองปาชมชน ในอดตเมอปายงมความอดมสมบรณ วถชวตของประชาชนโดยสวนใหญนนหาเลยง

ชพดวยการบกเบกพนทปาหกลางถางพง ท ามาหากนด ารงชพ สงสมประสบการณ วฒนธรรมและ ภมปญญาเกยวกบทรพยากรธรรมชาตประกอบเปนพนฐานของสงคม จงท าใหวถชวตของชมชนทองถนกบปาด าเนนควบคกนอยางผกพนและเอออ านวยประโยชนตอกนมาชานาน แนวคดเรองปาชมชนจงเปนสงทไดรบความสนใจโดยหวงวาปาชมชนจะชวยแกไขสถานการณปาไมทประสบอยในขณะน ได

สมศกด สขวงศ (2533) ปาชมชน คอ การใหประชาชนเขามามสวนรวมจดการทรพยากรทองถนและจดการอยางย งยนถาวร ซงกคงเปนปาขนาดเลกๆทอยใกลหมบาน มไวเพอใชสอย เพอรกษาสภาพแวดลอมของทองถนแตมใชอตสาหกรรมขนาดใหญ

โกมล แพรกทอง (2537) ไดใหความหมายปาชมชนวา เปนรปแบบของการจดการปาไม ทน าเอาความตองการพ งพงปาของประชาชน มาเปนวตถประสงคในการจดการ และใหประชาชนผไดรบประโยชนจากปาเปนผก าหนดแผนการและควบคมการด าเนนงานใหเปนไปตามวตถประสงคทวางไว เพอผลประโยชนตอเนองอยางสม าเสมอตามความตองการของชมชน (โกมล, 2537 อางถงในพงศศกด, 2540)

การด าเนนการจดการปาและการรกษาทรพยากรปาไม และสตวปาโดยเจาหนาทของรฐเพยงฝายเดยว ไมสามารถสมฤทธผลได รวมทงแนวคดการจดการและการใชประโยชนปาไม

17

แบบยงยน ไดรบความสนใจอยางกวางขวางในสงคมปจจบน จงมการแสวงหาแนวทางและรปแบบการจดการทเหมาะสมโดยใหความส าคญตอชาวบานผใกลชดปาทสด พงพงอาศยปาในการด ารงชพใหเขามามสวนรวมในการดแลรกษาและจดการทรพยากรปาไมทอยใกลหมบาน เพอประโยชนของชาวบานเองเปนส าคญ ในรปของปาชมชน และไดสรปหลกการส าคญของปาชมชนไว 4 ประการ คอ

1) เปนการจดการเพอรกษาไวซงนเวศวทยาของชมชนและของประเทศโดยรวม 2) เพอตอบสนองเศรษฐกจในการยงชพของชมชน 3) เปนการธ ารงรกษาไวซงความเชอและวฒนธรรมประเพณทองถนทเกยวของกบการ

อนรกษปาไม 4) สทธในการดแลรกษาจดการและประโยชนจากปาชมชนเปนสทธรวมของทงชมชน

(กรมปาไม, 2539 อางถงในพงศศกด, 2540) สณฑตา กาญจนพนธ (2543) ไดเสนอวธการจดการปาชมชนไว 5 ประเดนคอ 1) การกระจายตวของปาชมชน ซงชมชนทองถนทอนรกษปาสวนใหญเปนชมชนทตง

ถนฐานบนทราบเชงดอย ท านาด าเปนหลก และมกจะมการท าไรตามทดอนเพมเตมดวย ปาทอนรกษไวมกจะเปนปาบนดอย ซงเปนตนน าล าธารทไหลมาหลอเลยงพนทนา โดยอาศยระบบเหมองฝาย

2) การจ าแนกประเภทปา ซงไมวาจะเรยกชอเปนอยางไรกตาม โดยชาวบานสวนใหญจะมการจ าแนกพนทปาอยางคราวๆ เปน 3 ประเภท คอ

(1) ปาตนน าล าธาร ซงเปนตนก าเนดของล าหวยทไหลผานหมบาน มการ เรยกชอแตกตางกนไปในแตละทองถนตามลกษณะตนน า เชน ปาซบน า ปาน าจ า ปาน าร ปาขนน า ปาขนหวย

(2) ปาใชสอย เปนปาแพะหรอปาเบญจพรรณทชาวบานไดใชประโยชน ในการเกบเหด หนอไม ผกปา สมนไพร ไมฝน ไมส าหรบสรางบานเรอน ตลอดจนเปนทเลยงวว ควาย นอกจากนนปาใชสอยยงอาจเปนแหลงผลตของพชยนตนทมคณคาทางเศรษฐกจ เชน ลกตาว เมยง และตองตง

(3) ปาประเพณ ซงผกพนกบศาสนาและความเชอ เชน ปาเขตอภยทาน ปา ชา ปาทเปนทสงสถตของผ ความคดเรองเขตอภยทานเปนความคดในศาสนาพทธ ส าหรบคนเมองลอ และไทใหญมความเชอเรองผปยา ผเจานาย เสอบานเสอเมอง ผขนน า ตลอดจนผฝาย

18

3) การก าหนดขอบเขตปา ตองมขอบเขตแสดงสทธในการดแลรกษาและใชประโยชนจากปาชมชน สวนมากชาวบานมกจะก าหนดขอบเขตปากนอยางคราวๆโดยอาศยสนปนน า แนวล าหวย ถนน หรอแมแตเขตภาษบ ารงทองถน เปนเสนแบงเขต

4) ระบบการจดการปา ปาชมชนถอเปนสมบตสวนรวมของชมชน สมาชกของชมชนทกคนมสทธเทาเทยมกนในการใชประโยชนจากปา สมาชกของชมชนอนไมมสทธใชทรพยากรในปาโดยไมไดรบอนญาต แตถาไดรบอนญาตกตองปฏบตตามเงอนไขของชมชนเจาของปา เชน อนญาตเกบหาของปาบางประเภทไปใชหรอไปบรโภค แตหามน าไปขาย เพราะจะเกนก าลงการผลตของปาชมชนน น ซงในการจดสรรทรพยากรปาไมเพอใชภายในชมชน ชาวบานจะแบงประเภทปา ดงทไดกลาวมาแลวและจะก าหนดระดบการใชประโยชนจากปาและการดแลปา ดงน

(1) ปาตนน า มกเปนปาทชาวบานหวงแหนทสด เพราะตองพงพาน าใชใน การเกษตร จงมกหามตดหรอรบกวนสภาพปาโดยเดดขาด แตอยางไรกตามชมชนบางแหงอาจอนโลมใหเกบไมลมเพราะถกลมพดโคน หรอไมทยนตนตายได

(2) ปาใชสอย มกเปนปาทชาวบานหวงแหนรองลงมาจากปาตนน า ชาวบานมสทธน าสตวเลยงไปเลยงในปาได เกบหาของปา ไมแหงทใชท าฝน ตลอดจนขออนญาตตดไมจ านวนไมมากนกมาสรางบานเรอน ซอมแซมวด หรอฝาย

(3) ปาประเพณ เปนปาทใชในพธกรรมตางๆ ตลอดจนเปนทสงสถต ของผ จงเปนทเคารพย าเกรง ชาวบานไมคอยกลาเขาไปตดไมหรอรบกวนความสงบ

5) ปจจยทเอออ านวยในการรกษาปา จาการส ารวจพนทปาชมชนในเขตภาคเหนอตอนบนพบวา ปจจยทมสวนส าคญในการพฒนาจตส านกถงคณคาของปาและแสดงความจ าเปนทตองอนรกษปา แบงเปน 3 กลม คอ กลมการสบทอดประเพณการรกษาปาบนพนฐานความเชอของชมชน กลมการเผชญปญหาปญหาการขดแยงทรพยากรกบบคคลภายนอกชมชน และกลมการประสบภยธรรมชาตทเปนผลมาจากการท าลายปา (สณฑตา, 2543 อางถงในประวทย, 2544)

โดยสรปปาชมชน เปนแนวความคดทแสดงใหเหนถงความสมพนธปาไมกบชมชน ในลกษณะทวาการด าเนนชวตของคนในชมชนตองพงพาทรพยากรปาไมเพราะปาไมเปนแหลงอาหาร และสมนไพรทน ามารกษาโรค คนชมชนไดอาศยไมจากปาเพอกอสรางทอยอาศย ดงนนเมอปาไมเสอมโทรมยอมท าใหสงทคนในชมชนตองการนนเหลอนอยลงไปดวย

1.2 แนวคดเกยวกบการอนรกษและฟนฟ การอนรกษในประเทศไทยเรมตระหนกและรณรงคเกยวกบการอนรกษศลปกรรมและ

สงแวดลอมอยางจรงจงในวงกวาง เพยงเมอประมาณ 20 ป ทผานมาเทานน การอนรกษมระดบและ

19

ความเขมงวดในการปฏบตแตกตางกน เพอใหเกดความเหมาะสม ส าหรบความเปนอยของสงคม และเปนการเปดโอกาสใหมนษยไดมการ "พฒนา" อยางถกตองเหมาะสม

เดชา บญค า (2536: 36-40) กลาววา การอนรกษ (Conservation) หมายถง กระบวนการสงวนรกษาทไมเขมงวดและเปนลกษณะผอนคลาย เพอปกปองสงแวดลอม ภมทศนหรอสถานทส าคญทางประวตศาสตรไวมใหสญหาย หรอถกเปลยนไปโดย การใชสอยหรอบรโภค ทไมเหมาะ สมหรอกลาวโดยหลกการกคอ เปนการพทกษรกษาสภาพและเอกลกษณเดมไว แตไมหวงหาม ในการใชพจนานกรมภมสถาปตยกรรม (Morrow, 1981 อางถงในเดชา, 2536) ซงไดใหนยามไววา “เปนกจกรรมทงภาครฐและเอกชน เพอสงเสรมยกระดบการจ ากดการผลาญทรพยากร อนไดแก แรธาต ดน พชพนธ และสตว การปฏบตการอนรกษทดรวมถงการตดไมซงแบบคดเลอก ควบคไปกบการปลกปาขนาดใหญ การอนรกษเชงการจดการ ไดแก การจ ากดการใชทงหญา ทะเล ทะเลทราย ล าธาร และแหลงทอยของสตวและทรพยากรอนๆ ไมใหเปนไปในทางทผด การอนรกษสนบสนนการท าเหมองแรทฉลาด และถกวธดวย”

การฟนฟ (Rehabilization) หมายถง การฟนฟสภาพของภมทศน อาคารสถานทส าคญทางประวตศาสตร ใหกลบอยในสภาพทใชประโยชนได ซงโดยปกตแลวจะท าในระดบเพยงการซอมแซมใหมสภาพดและอาจรวมถงการปรบสภาพเลกนอยเพอใหสะดวกแกการใชงาน ระดบของการรกษาความแทดงเดมเปนรอง (เดชา, 2536)

1.3 แนวคดนเวศวทยามนษย มนษยมความจ าเปนตองพงพาและสมพนธกบทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

อยางแยกไมออก เพราะมนษยและสงมชวตทงหลายลวนเปนสวนหนงของระบบนเวศ มการปรบ ตวใหสอดคลองกบการเปลยนแปลงของสภาพธรรมชาต โดยการปรบตวดงกลาวมลกษณะเปนพฤตกรรมรวมระหวางสงมชวตทงหลายในสภาพแวดลอมเหลานน สภาพธรรมชาตและมนษยมความสมพนธกนตลอดเวลา ซงแนวคดทจะน ามาอธบายไดคอ นเวศวทยามนษย

นเวศวทยามนษย เปนการศกษาความสมพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอม เพอบอกใหรถงถนก าเนดและความหลากหลายทางวฒนธรรมของมนษย ทเปนตวก าหนดระบบนเวศได เครอขายความซบซอนทางนเวศวทยาจะสงผลกระทบตอกนและกน ความคดเกยวกบนเวศวทยาเปนทยอมรบวา มนษยเปนสวนหนงของระบบนเวศ ซงมความสมพนธรวมกนระหวางสงมชวตทงหลาย คอ มนษย ปาไม สตว และสงไมมชวตตางๆซงประกอบเปนระบบนเวศมความสมพนธกนอยางถาวร สรางความสมดลใหเกดขนในระบบนเวศ มนษยมความจ าเปนตองพงพาอาศยอยในระบบนเวศ แตพฤตกรรมของมนษยเกดจากองคประกอบทมระบบสงคมเปนส าคญและมอทธพล

20

ตอความสมดลของระบบนเวศ การจดการทรพยากร ความมงหวงทจะใหมนษยอยอาศยอยในระบบนเวศไดโดยไมมการท าลาย

Dixon and William (1986) ไดแสดงใหเหนวาปญหาความเสอมโทรมของทรพยากรปาไมและปาตนน านนมไดเปนปญหาเฉพาะทางดานชวภาพเทานน แตเปนปญหาทเกยวโยงถงปญหาเศรษฐกจ สงคม การเมอง และสถานการณตางๆ ในอดตมกแกปญหาเฉพาะดานชวภาพ โดยมอง ขามประเดนทางสงคมและวฒนธรรม จงไมประสบความส าเรจ ดงนนในการแกปญหาทรพยากร ธรรมชาตและสงแวดลอม ซงจ าเปนทจะตองท าความเขาใจถงความสมพนธระหวางระบบนเวศทาง ธรรมชาตและระบบสงคมมนษย เพราะทงสองระบบนมความสมพนธกนในรปแบบของการแลก เปลยนวตถขาวสารกนตลอดเวลาขณะทอยในสงคม (Dixon and William, 1986 อางถงในประวทย, 2544)

มนส สวรรณ (2539) กลาววา ระบบนเวศทกระบบยอมมขดจ ากดของธรรมชาตอย ถามนษยท ากจกรรมใดเกนขอบเขตของธรรมชาตทจะรบได ยอมเกดผลเสยตอมนษย เชน การเปลยนสภาพปาใหเปนพนทเพาะปลกท ากจกรรมการเกษตร เมอปามลกษณะดนเหมาะสมแกการเพาะ ปลกถกเปลยนไปใชประโยชนท าการเพาะปลกจนหมดสนและการกระท าในลกษณะดงกลาวเปนไปอยางตอเนองแลว จะเปนการสรางความเสยสมดลทางธรรมชาตและเกดผลเสยสงผลกระทบตอมนษย เชน การพงทลายของดน เกดมลภาวะอากาศเปนพษ สงแวดลอมเปลยนแปลง ฝนไมตกตามฤดกาล เกดความแหงแลง เปนตน

อาจกลาวไดวาในสถานการณปจจบนการทจ านวนประชากรเพมขนอยางรวดเรว ตลอดจนการพฒนาในดานตางๆทตองอาศยทรพยากรธรรมชาตอนเปนปจจยพนฐานมากขน ท าใหเกดปญหาการขาดแคลนและความเสอมโทรมของทรพยากรธรรมชาต เกดความไมสมดลทางธรรมชาต แตความสมพนธระหวางมนษยกบสงแวดลอมมไดกอใหเกดปญหาทกประเดนไป มหลายกรณและหลายพนททมนษยสามารถอยรวม กนไดอยางกลมกลนกบธรรมชาต กลาวคอมนษยกบสงแวดลอมมสวนเกอกลกนและกน ท าใหเกดความมนคงและความสมดลของระบบนเวศ (มนส, 2539 อางถงในประวทย, 2544)

นวต เรองพานช (2537) กลาววา ในปจจบนนกวชาการปาไมและนกอนรกษทรพยากร ธรรมชาตตางกถอวาประโยชนทางออมของปาไมมความส าคญมากทสดอยางหนงและอาจมมากยงกวาประโยชนทไดรบโดยทางตรงจากปาไมเสยอก นอกจากนในทางนเวศวทยา ซงชให เหนวา ปาไมชวยใหระดบน าใตดนมปรมาณสงพอทจะท าใหพชตางๆ อยได ดงนนจงไมตองสงสยเลยวาในบรเวณทปาไมมความอดมสมบรณ จงมแหลงซบน าผวดน มสภาพชนตลอดป มหนาดนทมน าซมตลอดเวลา มพชน านานาชนดขนอย ซงระบบนเวศจะมอกลกษณะหนงแตกตางกนไป การท าลาย

21

ปาไมไมใชท าใหการระบายของน าในดนเรวขนเทานนแตจะท าใหปรมาณน าฝนทตกลงมานอยลงดวย เพราะปาไมสามารถท าใหความชนหมนเวยนกลบไปในบรรยากาศไดโดยการระเหยจบตวเปนกอนเมฆและกลนตวเปนหยดน าแลวตกลงมาเปนฝน จากการศกษาเรองนพบวาการระเหยของน าจากปาไม 2.5 ไร หรอ เทากบ 1 เอเคอร มปรมาณเทากบการระเหยของน า 2,500 แกลลอนตอวน เปนการปรบระบบธรรมชาตในการน าน ากลบมาใชใหม ถาไมมปาไม การน าความชนกลบ มาใหธรรมชาตกจะหมดไป ท าใหน าตองหมดไปจากระบบนเวศอยางรวดเรว ซงปาไมในทางนเวศ วทยาถอวาเปนสงคมของพชและสตวชนดตางๆ องคประกอบของปาจงมใชหมายถงเพยงตนไมอยางเดยวแตรวมถงไมเลกไมนอย พชนานาชนด ตลอดจนถงสตวชนดตางๆ ดน น า แรธาตตางๆ เปนองคประกอบทท าใหเกดการรกษาระดบความสมดลทางนเวศไวได

การใชประโยชนจากปาไมของมนษยนนไมไดเปนเพยงการใชไมหรอใชพนทในการท าเกษตรกรรมเทานน หากแตยงรวมไปถงการใชทรพยากรทงหมดทรวมเปนปา ปาเปนบอเกดของรายไดและอาชพมากมายและทรพยากรทมคาในผนปากเปนทตองการของมนษย ทงภายในและภาย นอกชมชนทอาศยอยใกลเคยงพนทปาไมและยงในปจจบนนถนนหนทางการคมนาคมสะดวก การตดผานพนทปาไมกเปนชองทางหนงทท าใหคนตางถน ตางจงหวด สามารถนายานพาหนะเขาไปเกบเกยวทรพยากรปาไมในทองถนอนไดสะดวกยงขนจนเกนก าลงผลตของปาทจะใหได ซงท าใหระบบนเวศของปาไมเสอมโทรมและเปลยนแปลงไปทงระบบและสงผลกระทบตอมนษยในทสด (นวต, 2537 อางถงในประวทย, 2544)

จากบทเรยนทผานมา การสญเสยพนทปาเปนจ านวนมากเกดจากผทอยนอกเขตปาโดย เฉพาะอยางยงบรษทสมปทานปาไม ผมอทธพล และขาราชการทมผลประโยชนจากการท าไมเถอน แมแตรฐเองกเปนสวนส าคญในการลดพนทปา ในรปของการพฒนาโครงสรางพนฐานตางๆ เชน ถนน ไฟฟา และเขอน เปนตน การละเลยขอเทจจรงเหลานตลอดจนการมอคตกบชาวบาน ซงท าใหนโยบายการอนรกษปาทผานมามกมองขามศกยภาพของชาวบาน ซงมวถชวตทผกพนอยกบปามานาน มองไมเหนวาชาวบานสามารถสรางระบบคณคาทางศลธรรมของปา การวางระบบกฎเกณฑในการใชปา และการสะสมภมปญญาเกยวกบระบบนเวศของปาไมไดมากมาย ดงนนในการจดการทรพยากรปาไมทไดผลดทสด ควรจะตองใหประชานเขามสวนรวมในการจดการพนทปาไมในเขตชมชนของตนเอง ประชาชนจะไดมโอกาสพฒนาชมชนของตนเองพรอมๆ ไปกบการพฒนาปาไม ซงในทสดแลวเขาเองจะเปนผไดรบประโยชน ท าใหมความรสกเปนเจาของปา หวงแหนปา และสามารถอยรวมกบปาไดอยางย งยน

22

1.4 แนวคดการมสวนรวมของประชาชน การมสวนรวมเปนกจกรรมพนฐานของการพฒนาชมชน การทจะท าใหประชาชนนน

ตระหนกถงสภาพปญหา ความตองการ และการคาดการสภาพเหตการณในภายหนาเกยวกบชมชน วเคราะหปญหาและการตดสนใจเลอกทางเลอกทเหมาะสมทสดดวยตนเอง

ทว หงสววฒน กลาววา “การมสวนรวมของประชาชน หมายถง การทประชาชนหรอชมชนพฒนาขดความสามารถของตนเองในการจดการและควบคมการใชและกระจายทรพยากรไดอยางสมศกดศรในฐานะสมาชกของสงคมและไดพฒนาการรบรและภมปญญา ซงแสดงออกในรปของการตดสนในการก าหนดรปแบบกจกรรมตางๆ ดวยตวเอง ความหมายและหลกการบรหารและการมสวนรวมคอ การบรหารทเปดโอกาสใหบคคลหรอเจาหนาทขององคกรไดมสวนในการแสดงความคดเหน ตดสนใจรวมกบผบรหารหรอหวหนางานขององคกรนนๆ” (ทว, 2527 อางถงในประวทย, 2544)

ไพรช เตชะรนทร ไดกลาววา “ความตองการทใหประชาชนเขามามสวนรวมในการ พฒนานน มมาแตโบราณ ตงแตมนษยอยรวมกนหรออกในหนงเปนเรองทเกดพรอมๆ กบทมการอยรวมกนของมนษยชาต จะแตกตางกจะรปแบบและวธการเทานน” โดยไพรช ยงไดใหความหมาย ของการมสวนรวมของประชาชนและชมชนในการพฒนาวา “หมายถง กระบวนการทภาครฐท าการสงเสรม ชกน า สนบสนน และสรางโอกาสใหประชาชนและชมชน ทงในรปของสวนบคคล กลมคน และองคกรอาสาสมครตางๆ ใหเขามามสวนรวมในการด าเนนงานเรองใดเรองหนง หรอหลายเรองรวมกน เพอใหบรรลวตถประสงคและนโยบายการพฒนาทก าหนดไว” (ไพรช, 2527 อางถงในพงศศกด, 2540)

อคน รพพฒน ไดใหความหมายของการมสวนรวมของประชาชนไววา “เปนการใหประชาชนเปนผคนคดปญหา เปนผน าทกอยาง ไมใชวาก าหนดไปแลววา ใหประชาชนเขามา รวมในเรองใดเรองหนง ทกอยางตองเปนเรองของประชาชนทคดขนมา” (อคน, 2527 อางถงในอญชล, 2547)

สรปแลวการมสวนรวมของประชาชน หมายถง ความส าเรจในการจดการทรพยากร ธรรมชาตทไมไดขนอยกบภาครฐฝายเดยว แตยงขนอยกบราษฎรในทองถน เมอราษฎรเขาใจถงความสมพนธระหวางชมชนกบทรพยากรธรรมชาต ชมชนยอมมความหวงแหน รสกเปนเจาของ น าไปสการรวมแรงในการจดการทรพยากรตอไป เปนกระบวนการสรางจตส านกและสรางแรงจง ใจใหประชาชนเขารวมการพฒนา และการใหอ านาจแกประชาชนใหมความสามารถเขาไปเกยว ของกบโครงการพฒนา โดยมกลมเปาหมาย คอ ผทยากจนหรอผทเสยเปรยบในชมชน

23

นอกจากนยงมแนวคดและหลกการของการออกแบบภมทศนปาไมในพนทธรรมชาตเพอเปนแนวทางส าหรบการฟนฟระบบนเวศโดยยงคงสภาพภมทศนปาธรรมชาตไวได

1.5 แนวคดการออกแบบภมทศนปาไม Oliver (Oliver W.R. Lucas, 1991) ภมสถาปนก ไดกลาวไวในหนงสอ The Design of

Forest Landscapes ถงแนวคดและหลกการในการออกแบบภมทศนปาไววา “ภมทศนมคณสมบตคลอบคลมองคประกอบตางๆ ในปจจบนของพนทและทดน รวมไปถงพฤตกรรมของธรรมชาตทสงผลกระทบตอสงทเรามองเหน ซงการรวมกนระหวางความคดและการมองเหนนนเรยกวาการรบรและการรบรนนจะเปนพนฐานในการออกแบบปาและภมทศนปาไมทด ส าหรบแนวคดในการออกแบบภมทศนปาไม แบงได 4 ลกษณะ ไดแก 1. Conservation of Natural Landscape

การออกแบบปาทจะอนรกษและการเสรมสรางภมทศนของมนษยนนมตงแตการวางผงเมองหรอการปรบตวใหเขากบสภาพแวดลอม แตการกระท านสงผลทงท าใหเกดความหลาก หลายของภมทศนมากขนและบางครงกอาจท าใหความหลากหลายลดนอยลงจากการใชสภาพแวด ลอมในชวตประจ าวนดวย

สงทควรพจารณาเปนอนดบแรกคอภมทศนธรรมชาตและภมทศนเมอง คอการใชประโยชนทดน โดยในอดตปาถกมองวาเปนถนทรกนดาร ตอมาไดมการตดไมท าลายปาเพอปรบใหเปนพนทเกษตรกรรมมากขน พนทการเกษตร เชน นา ไร มกมรปรางทรงเรขาคณตซงสงผลกระทบตอขนาดและการรบรภมทศน รปแบบความเปนธรรมชาตนอยลง ขอบปาสามารถมองเหนไดอยางชดเจน ทงผวสมผส สระหวางปา และพนดนเปด ซงคณสมบตทแตกตางเหลาน ท าใหพนทเกษตรมรปทรงเรขาคณตทแตกตางกนจากรปทรงปาไม และปามกจะอยบนพนดนทสงชนซงเปนลกษณะทเดนมองเหนมากขน ปจจบนพนทเกษตรเหลานมแนวโนมทจะมรปแบบเปนธรรมชาตมากขนจากหญา, เฟรน, โขดหนและหนกรวด และทดนการเกษตรเรมแนวโนมนอยลงอยางตอเนอง จงท าใหภมทศนปาไมธรรมชาตสามารถรอดพนจากการคกคามของพนทการเกษตร 2. Landform and Forest Shapes

การออกแบบปาไมทสามารถสงผลกระทบตอลกษณะทปรากฏของภมประเทศ ถงแมวาจะถกบดบงโดยการปกคลมของตนไมแตละตน เชนเดยวกนแนวพมไมทเปนเสมอนขอบรวจะโดดเดนมากขนในภมประเทศเรยบงาย ถาลกษณะภมประเทศเรยบงายตองการเพมความเดนชดมากขน กควรเพมตนไมโดยการปลกระหวางตนหรอปลกในพนทเปดโลง ซงจะท าใหเกดการตอเนอง

24

ระหวางผนปา การศกษาลกษณะภมประเทศในวงกวางเปนพนฐานส าคญในการออกแบบภมทศนปา ซงปาจะตองไดรบการออกแบบเพอใหสอดคลองกบลกษณะภมประเทศ

3. Reflecting The Scale of The Landscape ขนาดของภมทศนนนมผลตอการรบรของมนษย โดยรอบขนาดทมความกวางมากจะม

ผลตอระดบทปาผสมผสานกบสภาพภมทศน แตในทกภมประเทศทราบเรยบ ลกษณะภมประเทศจะเปนตวก าหนดขนาดโดยทวไปของภมทศน รปแบบทเปลยนแปลงขนาดใหญในภมทศนปาทางแนวนอนมผลกระทบตอมมมองในขณะทรายละเอยดเลกๆ มมากขนตามความเหมาะสมในสถานททเหนไดจากระยะทางสนๆ

รปแบบขนาดใหญของปาตามแนวนอนทมขนาดเลกอาจจะปรากฏขนอยางซ าซากและหยาบ ดงนนความสมดลจงเปนสงจ าเปนซงสะทอนใหเหนขนาดทแตกตางกนของภมทศนจากสวนหนงไปยงสวนหนง หมายความวาบางพนทปาขนาดใหญความตอเนองมความจ าเปนมาก เพอใหรปแบบพนหลงมความหลากหลายมากขน 4. Design of Buildings and Structures

เพอใหไดคณภาพตามหลกธรรมชาตของภมทศนปาไม จงควรมการควบคมอาคารและโครงสรางตางๆ ในการออกแบบภมทศนบรเวณพนทเมองและชานเมอง อาคารประเภทส านกงาน, สถานทประชมเชงปฏบตการ, ทพกชวคราว, รว, ประต, ลานจอดรถ ฯลฯ ซงควรทจะหลกเลยงการ กอสรางในเขตพนทปา สวนพนทในเขตชนบทควรเลอกโครงสรางทเฉพาะเจาะจง มการออกแบบอยางเรยบงาย เพอลดความสบสนจากพนหลงธรรมชาตทเรยบงาย จ านวนของโครงสรางทตองใชในทจอดรถควรมใหนอยทสด อาจมรปแบบทคลายกนและควรมสเขมหรอสออน 2. เอกสารทเกยวของ

2.1 โครงสรางเชงปรภมของภมทศนกบการวเคราะหและสรางแบบจ าลองการทบทวนทางทฤษฎของกระบวนการเชงปรมาณทางภมนเวศวทยา

ในการท าความเขาใจในระบบนเวศของภมทศน จะตองท าความเขาใจกบระบบนเวศของพนทดงเดมและพนทโดยรอบไปพรอมๆ กนเนองจากความสมพนธและปฏสมพนธของปจจยตางๆ ของระบบนเวศโดยรวม หรอเราจะกรอบระบบนเวศทงหลายใหเปนระบบเดยวกนเนองจากลกษณะของภมทศนทมความตอเนองกนกได ในการศกษาระบบนเวศดงกลาว ซงสามารถน าเอาทฤษฎทางภมนเวศวทยา มาเปนกรอบในการศกษาโดยองคประกอบของระบบนเวศหรอภมทศนไดดงน (Forman and Godron, 1986 อางถงในดนย, 2548)

25

1. โครงสรางของระบบนเวศหรอภมทศน โครงสรางของระบบนเวศ หมายถง ลกษณะทางกายภาพตางๆ ทประกอบกนเปน

องคประกอบของระบบนเวศ ซงมาประกอบกนขนเปนแบบแผนทางกายภาพทปรากฏในภมทศน ซงอาจจะเปนผลมาจากปจจยตางๆ ของระบบนเวศหรอภมทศน หรอปฏสมพนธและกระบวนการตางๆ ทเกดขน ตวอยาง เชน แบบแผนและลกษณะทางธรณสณฐานของเมอง แบบแผนขององค ประกอบตางๆ และการกระจายตวขององคประกอบตางๆ ประชากรและสงคมทมชวต พชพรรณและอนๆ แบบแผนของกระบวนการตางๆ ทเกดขน ฯลฯ 2. บทบาทของระบบนเวศหรอภมทศน

บทบาทของระบบนเวศ หมายถง กระบวนการตางๆและปฏสมพนธตางๆ ของระบบนเวศทเกดขนในภมทศน และประกอบกนเปนแบบแผนทางปฏสมพนธหรอกระบวนการทเปนในคณลกษณะของระบบนเวศหรอภมทศน ตวอยางเชน การถายทอดสารอาหารในหวงโซอาหารหรอสายใยอาหาร การแลกเปลยนหรอถายเทมวลสารในรปตางๆ เชน การเคลอนยายของตะกอนตางๆ ดน หน หรอ ชวมวล การเคลอนยายหรออพยพของประชากร ฯลฯ 3. การเปลยนแปลงของระบบนเวศหรอภมทศน

การเปลยนแปลงระบบนเวศ หมายถง การเปลยนแปลงทงระยะสนและระยะยาวของระบบนเวศหรอพลวตรของระบบนเวศ รวมไปถงววฒนาการของระบบนเวศ ซงเปนผลตอพลวตรของภมทศนและววฒนาการของภมทศน ซงลกษณะดงกลาวนนปรากฏใหเหนเปนแบบแผนของ พลวตรและววฒนาการทมทเปนผลมาจากปจจยตางๆ ของระบบนเวศหรอภมทศน หรอปฏสมพนธและกระบวนการตางๆทเกดขน ตวอยางเชน การเปลยนแปลงรปรางของเมอง แบบแผนการกระจายตว การเปลยนแปลงของปรมาณและความหนาแนน การเปลยนแปลงของประชากรและสงคมของสงมชวต พชพนธ และอนๆ ฯลฯ

จากองคประกอบทางภมนเวศและปจจยดงกลาว เราสามารถประเมนคณคาของระบบนเวศหรอภมทศน โดยประเมนจากศกยภาพและบทบาทของระบบนเวศหรอภมทศน ทมตอสงคมมนษย ไดดงน (Zonneveld, 1988; Vos and Zonneveld, 1993 อางถงในดนย, 2544)

1) บทบาทในฐานะผผลต ซงไดแก การเปนแหลงก าเนดทรพยากรธรรมชาตทงหลาย หรอความสามารถในเชงการผลตทอาศยทรพยากรธรรมชาตทมอยในระบบ

2) บทบาทในฐานะทเปนพนทรองรบความตองการในเชงพนท และปฏสมพนธตางๆ ทเกดในระบบนเวศ เชน การใชทดนและการตงถนฐาน

3) บทบาทในฐานะผควบคมใหกระบวนการตางๆ ในระบบนเวศเกดความสมดลตาม ขอจ ากดและศกยภาพทมในระบบตามธรรมชาต เพอระบบนเวศใหสามารถด ารงอยได

26

4) บทบาทในฐานะเปนผบงบอกสารสนเทศของระบบนเวศถงสถานภาพ ความเปนไป แนวโนมการเปลยนแปลง ทศทางของววฒนาการ รวมทงในเชงของสนทรยภาพของธรรมชาต วทยาการ และประวตศาสตรทเกยวของกบการเปนไปของมนษยและความสมพนธกบธรรมชาต

การศกษาถงองคประกอบทางภมนเวศและปจจยรวมทงคณคาของระบบภมนเวศดง กลาว จงเปนแนวทางในการท าความเขาใจระบบนเวศของพนท เพอน าไปสการศกษาในเรองของการเปลยนแปลงและผลกระทบของการเปลยนแปลงตอไป

2.2 การวเคราะหเชงเปรยบเทยบระหวางความหลากหลายเชงทศนยภาพ และความหลากหลายเชงนเวศภมทศน ในการวางแผนและการออกแบบภมทศนในพนทธรรมชาต

ทศนยภาพและระบบนเวศภมทศน เปนองคประกอบทส าคญยงในการวางแผนและออกแบบภมทศน ซงองคประกอบทงสองนมความสมพนธซงกนและกน ทงทสามารถมองเหนหรอบงชไดงายและชดเจน และสวนทมองเหนไดยาก หรอมความสลบซบซอนมากซงท าใหยากแกการบงช ความสมพนธดงกลาวเปนสวนส าคญทกอใหเกดผลกระทบตอภมทศนเมอมการเปลยน แปลงเกดขนในภมทศน ไมวาจะเปนการบรณะ ปรบปรงหรอพฒนาใหดขน (ดนย, 2544: 117-118) การประเมนความหลากหลายเชงทศนยภาพและความหลากหลายเชงนเวศภมทศน

การวางแผนและออกแบบภมทศนในพนทธรรมชาต หรอบรเวณทยงคงสภาพความเปนธรรมชาตอยนน ประเดนหลกๆ ทมความส าคญและถกอางถงในการใชเปนกรอบหรอเกณฑในการวางแผน วางผงและการออกแบบ โดยสามารถแบงออกไดเปนสองประเดนคอ 1. คณภาพทางทศนยภาพในบรบทของวฒนธรรมและระบบคณคาของมนษย 2. คณภาพทางดานระบบนเวศภมทศนหรอสภาพแวดลอมในบรบทของระบบนเวศภมทศน

ทศนยภาพเปนสอหลกในการรบร การเขาใจ และกอใหเกดปฏกรยาตอบสนองตอภมทศนและคณคาของภมทศนในแงของความงาม ความประทบใจ ความพงพอใจ ซงแสดงออกในรป แบบของความชอบและความไมชอบ สวนใหญจะเกยวของกบความสวยความงามและการขาดหาย ไปซงความสวยและความงามหรอความนาเกลยด ซงถกน ามาใชอางองในการประเมนคณภาพของทศนยภาพ

ระบบนเวศเปนโครงสรางพนฐานของชวต ภมทศนหรอสภาพแวดลอม ทท าใหสงทง หลายคงอย และมการเปลยนแปลงหรอมววฒนาการตามครรลองของธรรมชาต แตกเปนการยากอยางยงทจะท าใหมนษยตระหนกถงความหมายของระบบนเวศดงกลาวขางตน ทงๆ ทผลกระทบทเกดจากระบบนเวศภมทศนทมนษยอาศยอยน นเหนไดอยางชดเจนท งทางตรงและทางออม (ดนย, 2544)

27

ความหลากหลายเชงทศนยภาพของภมทศน ความหลากหลายในเชงทศนยภาพไดรบการอภปรายอยางกวางขวางในหลายประเดน

ซงไดปรากฏในบทความทางวชาการตางๆ ดงน คารลสน (Carlson, 1977: 136-137 อางถงในดนย, 2544: 118-119) ไดอภปรายไวดงน

ลกษณะของภมทศนกคอ เปนความประทบใจขององครวมทถกสรางขนจากการผสมผสานไดอยางมเอกลกษณ ขององคประกอบทางทศนยภาพ (ตวอยางเชน ลกษณะของพนท ลกษณะของพชพนธแหลงน าทปรากฏในภมทศนและโครงสรางตางๆ เปนตน) โดยทถกมองหรอรบรในเชงของรปทรง เสน ส และลกษณะพนผวในดานของคณคาทางสนทรยภาพ ภาพรวมของคณภาพของทศนยภาพของภมทศน โดยนยส าคญควรทจะประเมนในเชงความหลากหลายขององคประกอบ

สตเฟน แคปแลน (Kaplan, 1979 อางถงในดนย, 2544: 119) ไดอภปรายในเรองขององคประกอบในแงของ ความซบซอน (Complexity) วาคอ การเขารวมองคประกอบตางๆในระดบของการวเคราะหอยางคราวๆ แตในการมองอยางลกซงนาจะหมายถง ความหลากหลาย (Diversity) หรอ ความอดมสมบรณ (Richness) ความหลากหลายเคยถกพจารณาวา เปนองคประกอบเบองตนทส าคญในการบงชถงการตอบสนองในเชงสนทรยภาพ ความหลากหลายอาจถกมองอยางงายๆ วา เกดอะไรขนในภมทศนหรอมอะไรบางในภมทศน มมากเพยงใดส าหรบการมอง ถาในภมทศนมอะไรนอยมากหรอไมมเลย ยกตวอยางเชน พนทโลงทไมมความแตกตางหรอมแตความซ าซาก ความชอบหรอความประทบใจกมแนวโนมทจะต าหรอไมมเลย

ราเชล แคปแลน (Kaplan, 1979 อางถงในดนย, 2544: 119) ซงไดอภปรายในเรองของ การจ าแนก (Classification) อยบนพนฐานของแนวความคดทวาทกๆภมทศนนนมคณคาบางอยางอยในตว แตททมความหลากหลายมากกวาจะมศกยภาพทสงกวาในเรองของคณคาชองทศนยภาพ ไมเปนทนาสงสยเลยวารปแบบ (Pattern) บางอยางทมเอกลกษณเฉพาะตวซงสามารถแสดงออกถงศกยภาพดงกลาวไดเปนอยางด แตประเดนของความหลากหลายนนจะเปนตวประกอบทส าคญเพยงหนงเดยวในการบงชถงศกยภาพของทศนยภาพไดหรอไม หรอวาในกรณทองคประกอบตางๆ มความทดเทยมกนถาเปนไปได ความหลากหลายจะน าไปสความมคณคาของทศนยภาพอยางยงไดหรอไมเปนการงายพอทจะจนตนาการถงความส านกหรอเหตผลของความหลากหลายทจะสามารถพนจพจารณาได แตในสวนของความพงพอใจหรอความงามนนกจะขาดไป ปาอาจจะอดมสมบรณไปดวยพชพรรณชนดตางๆแตกอาจจะขาดไปในเรองของคณลกษณะในเชงทศนยภาพดานอนๆ ใน ทางตรงกนขาม ททมความสงบอนเปนคณคาอยางหนงกอาจจะมความหลากหลายนอย หรออาจถกเรยกวาเปนธรรมดา หรอเรยบงายในการจ าแนกในเชงของความหลากหลาย

28

ความหลากหลายเชงนเวศภมทศน รชารด ฟอรแมน (Forman, 1986 อางถงในดนย, 2544: 119-120) โดยไดใหค าจ ากด

ความของความหลากหลายในระบบนเวศภมทศนไววา ความหลากหลาย (Heterogeneity) ในภมทศนไมวาจะเกด ขนตามธรรมชาตหรอโดยมนษยกตาม จะมลกษณะทประกอบไปดวยพนทผนใหญจ านวนนอย ซงจะมผลท าใหชนดของสงมชวตทการด ารงชวตตองการสภาพแวดลอมจลภาคทเกดขนภาย ในพนทผนใหญ (หรออกนยหนงระบบนเวศยอยภายในพนทผนใหญ) มจ านวนนอย ในขณะเดยว กนกจะประกอบไปดวยพนทผนเลกจ านวนมากทตางกน ซงท าใหภมทศนมลกษณะทเตมไปดวยบรเวณทเปนแนวขอบของระบบเลกๆอยมากมาย มชนดของสงมชวตซงมความสามารถในการด ารงชวตอยตามขอบของพนท (ตามแนวขอบของระบบนเวศ) ทมความแตกตางกนหรอมความสามารถในการด ารงชวตในระบบนเวศเลกๆ ทมความแตกตางกนทอยใกลเคยงกนเปนจ านวนมาก ท าใหความหลากหลายโดยรวมของภมทศนสง เนองจากระบบเลกๆ ทปรากฏอย ซงมลกษณะทแตกตางกนในเรองของกลมของสงมชวตหรอชนดองคประกอบของภมทศนทถกผสมผสานเปนรปแบบสงเคราะหของภมทศนทมคณลกษณะทเปนเอกลกษณ โครงสรางของภมทศนโดยรวมจะมความเกยวของกบชดหรอระบบของคณลกษณะทมการเสรมกนหรออกนยหนงมความสมพนธซงกนและกน อยางไรกตามสงทส าคญทสดกคอ โครงสรางของภมทศน (Landscape Structure) ซงได แก ลกษณะของรปรางของพนทหรอปรภม (Spatial Characteristic) ความหลากหลายภายในความหลากหลายโดยรวมของภมทศนหรอความแตกตางของแตละองคประกอบ อทธพลจากมนษย และขนาดของรปแบบ ในภมทศนทเกดจากผนทงหลายมาประกอบกน

การศกษาเรองการวเคราะหเชงเปรยบเทยบระหวางความหลากหลายเชงทศนยภาพ และความหลากหลายเชงนเวศภมทศน ในการวางแผนและการออกแบบภมทศนในพนทธรรมชาตนน เมอองคประกอบทางธรรมชาตมความหลากหลายทางนเวศภมทศนจะสมพนธซงกนและกนกบความหลากหลายเชงทศนยภาพ

โดยสรปแลวการศกษาเอกสารทางวชาการโครงสรางเชงปรภมของภมทศน กบการวเคราะหและสรางแบบจ าลองการทบทวนทางทฤษฎ ของกระบวนการเชงปรมาณทางภมนเวศ วทยาและโครงสรางเชงปรภมของภมทศน กบการวเคราะหและสรางแบบจ าลองการทบทวนทางทฤษฎ ของกระบวนการเชงปรมาณทางภมนเวศวทยา ท าใหทราบโครงสราง, องคประกอบของภมทศน บทบาทและศกยภาพของระบบนเวศทมผลตอมนษย รวมไปถงความหมายและความ ส าคญของความหลากหลายเชงนเวศภมทศนเพอเปนแนวทางในการพจารณาถงสนทรยภาพพนทปาไมธรรมชาตของปาภกระแตตอไป

29

3. กรณศกษาในการจดการนเวศภมทศนปาไม แนวคดการฟนฟและจดการภมนเวศปาไม ไดมการพฒนาและปรบตว จากการพนฟ

และจดการปาไม โดยใหความส าคญตอผอยอาศยทอยใกลเคยงปา และปรบการจดการโดยภาครฐสการจดการอยางมสวนรวมทกภาคสวนตางๆ

3.1 แนวทางการฟนแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร แนวเชอมตอมบทบาทหลก เพอเออสตวปาใหเคลอนยายกระจายพนธ ตงประชากร

ใหม ลดการผสมเลอดชด และเพอใหเกดการถายเททางพนธกรรมเพอความมนคงของประชากรและสงคมสตวปาโดยรวม การรกษาความเชอมโยงทางธรรมชาต เปนปจจยส าคญทชวยใหสงม ชวตสามารถปรบตวตอการเปลยนแปลงของสภาวะของโลกในระยะยาว เชน การเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และยงชวยรกษาความสมดลทางธรรมชาตอนๆเชน ระบบการไหลเวยนของน า การผสมเกสร นอกจากนยงเปดโอกาสใหมนษยสามารถพฒนาแนวทางแกไขสถานการณ เพอคมครองระบบธรรมชาตและความอยเยนเปนสขของสงคมมนษยโดยรวม

ปญหาส าคญทเทอกเขาตะนาวศรก าลงเผชญอย คอ - การเปลยนพนทเปนพนทเกษตรกรรมและสวนปา - ปญหาการลกลอบตดไมทงในและรอบๆ พนทอนรกษ - การลกลอบลาสตว โดยเฉพาะในพนทอนรกษ - การเกบหาของปาจนเกนขอบเขตท งพนทแนวเชอมตอปาและพนทอนรกษ

(Wikramanayake 2002 and Birdlife International 2003 อางถงในสมาคมอนรกษสตวปา, 2552) โครงการแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร เพออนรกษความหลากหลายทางชวภาพ โดย

กรมอทยาน สตวปาและพนธพช ไดมเปาหมายหลกในการเพมความอดมสมบรณใหแกระบบนเวศทมศกยภาพในการจดท าแนวเชอมตอเพออนรกษความหลากหลายทางชวภาพและยงสามารถเออประโยชนตอการเคลอนยายของสงมชวตและพนธกรรมชองสงมชวตรวมทงสงเสรมใหชมชนในพนทเปาหมายมความเปนอยดขน และมสวนรวมในการจดการทรพยากรอยางย งยน ซงพนทโครง การแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร เปนรอยตอระหวางกลมปาตะวนตกและกลมปาแกงกระจาน ระยะทางประมาณ 75 กโลเมตร เปนพนทตดตอกบแนวชายแดนสหภาพพมา ซงมทรพยากรปาไมอยางอดมสมบรณ เปนพนททมศกยภาพในการจดท าแนวเชอมตอระหวางประเทศ (Transboundary Corridor) ทงนมเปาหมายในระยะยาว เพอใหเปนผนปาอนรกษทมขนาดใหญทสดในภมภาคเอเชยตะวนออกเชยงใต

30

ในการฟนฟภมนเวศปาไมภายใตกระบวนการมสวนรวมนน มการศกษาขอมลดานเศรษฐกจและสงคมเพอเปนขอมลพนฐานในการวเคราะหและจดท าแผนการลงทนหมบาน มการจดฝกอบรมทางเลอกทเปนมตรตอสงแวดลอมใหแกชมชน เพอลดการพงพงปาและสรางรายไดใหแกชมชน สนบสนนใหมการสรางเรอนเพาะช าหมบาน โดยทางโครงการสนบสนนเมลดพนธไมปาทองถนทมในพนทและวสดเพาะช า จากนนใหราษฎรเปนผผลต ดแลกลาไมและทางโครง การด าเนนการรบซอกลาไมทผลตได เพอน าไปปลกปาในกจกรรมการปลกฟนฟสภาพปา

นอกจากนยงไดสงเสรมการปลกพชสมนไพรและไมโตเรว โดยจางแรงงานชาวบานในการเตรยมพนทปลกปาและฝายชะลอความชมชน รวมถงการสนบสนนเงนกองทนเพอสงเสรมกจกรรมชมชน เปนกองทนอนรกษแนวเชอมตอเขาตะนาวศร ในการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพและการใชทรพยากรธรรมชาตอยางย งยน นอกจากนยงไดสงเสรมการจดตงปาชมชน โดยการประชาสมพนธและท าความเขาใจ ผานการจดเวทชาวบานและจดการฝกอบรมเกยวกบการใชประโยชนและการจดการปาชมชนเพอการอนรกษและการใชทรพยากรอยางย งยน

ความรวมมอระหวางองคการณในพนท คอความส าเรจในโครงการ เนองจากพนทแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศรน สวนใหญอยนอกพนทอนรกษ และอยภายใตการดแลของหลายหนวยงาน ดงนนความส าเรจของโครงการจะเกดขนได ตองอาศยการประสานงานทเขมแขง โดยใหทกฝายเหนความส าคญของการรกษาและฟนฟแนวเชอมตอปานอยางมเปาหมายเดยวกน (สมาคมอนรกษสตวปา, 2552)

31

ภาพท 4 แผนทแสดงขอบเขตโครงการแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร ทมา : สถานภาพสตวปา และแนวทางการฟนฟแนวเชอมตอปาเทอกเขาตะนาวศร www.wcsthailand.org

พนทโครงการ 1. อทยานแหงชาตไทรโยค ( SINP ) 2. เขตรกษาพนธสตวปาแมน าภาช ( MPWS ) 3. พนทเตรยมการอทยานแหงชาตเฉลมพระเกยรต-ไทยประจน ( PCNP ) 4. ปาสงวนวงใหญ-แมน านอย ( WNRF ) 5. พนททหารขอใชประโยชน ( RTA ) 6. อทยานธรรมชาตวทยาสรนธร ( NHP )

32

แนวทางการรกษาและฟนฟแนวเชอมตอปาตะนาวศร ตารางท 1 แสดงกจกรรมตางๆ ทท าใหโครงการแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศรประสบความส าเรจ

ทมา : สถานภาพสตวปา และแนวทางการฟนฟแนวเชอมตอปาเทอกเขาตะนาวศร www.wcsthailand.org

กจกรรม

ผลลพธ

ล าดบ ความส าคญ

โซนแนวเชอมตอ

การฟนฟธรรมชาต

- ท าใหแนวเชอมตอธรรมชาตกวางขน และสตวสามารถใชหากน อพยพเคลอนยายได - เพอลดการขยายการใชประโยชนทดนอยางไมเปนระบบ ทงจากบคคลทองถนและรสอรท

สง

การวางแผนการใชทดนใหไดประสทธภาพ

- สงเสรมใหมแนวทางการใชทดนใหไดประสทธภาพสงสด ลดการถางปาและการใชทดนอยางสนเปลอง

สง

การจดการการเกบหาของปา อยางมระบบและมประสทธภาพ

- ลดการเกบหาของปาอยางเกนขอบเขต สงเสรมแนวทางเลอกอนๆ - สงเสรมใหมระบบการเกบหาของปา ใหประกนความยงยน

สง

การสงเสรมแนวทางการทองเทยวเชงอนรกษ

- สรางแนวทางใหชมชนมรายได และรสกเหนดวยกบแนวทางการรกษาฟนฟแนวเชอมตอปา - ลดผลกระทบจากการทองเทยวทเปนอตสาหกรรม

ปานกลาง

การรณรงคเผยแพรดานธรรมชาตศกษา

- เปนแนวทางระยะยาวทท าใหสมาชกในชมชน ซมซบความส าคญของการรกษาทรพยากรธรรมชาต

ปานกลาง

พนทอนรกษ

การสรางระบบการลาด- ตระเวนเชงคณภาพใหเกดในพนท

- ลดอตราการลาสตวในพนทอนรกษใหเปนรปธรรม - คมครองประชากรสตวปาหลก เพอไดมโอกาสขยายพนธ กระจายสแนวพนทเชอมตอ

สง

แนวทางการเสรมสรางประสทธภาพดานอนๆ แกเจาหนาทพทกษปา

- สรางเจาหนาทคมครองพนทอนรกษ ในพนทโครงการแนวเชอมตอใหไดมาตรฐาน ในระดบสากล

สง

33

3.2 การจดการปาชมชน กรณลมน าแมทา จงหวดเชยงใหม การจดการและฟนฟลมน า ภายใตกรอบแนวคดของการกระจายอ านาจในการบรหาร

จดการทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมของปาชมชนแมทา อ าเภอแมออน จงหวดเชยงใหม ซงเปนผนปาสวนหนงของลมน าแมทา โดยองคการบรหารสวนต าบลแมทา เครอขายทรพยากรต าบลแมทาและสถาบนพฒนาทรพยากรและเกษตรกรรมยงยนแมทา ซงเปนองคกรชมชนระดบต าบล และหนวยงายพเลยง คอ ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟกและภาค ไดเปดพนทการท างานรวมกน เพอสนบสนนใหประชาชนในเขตต าบลแมทา ไดเขามามสวนรวมในการจดการใชประโยชน ฟนฟลมน าและภมนเวศของต าบลแมทา อยางเทาเทยมกน อกทงยงมงหวงใหสมาชกในชมชนและหนวยงานภายนอกทมหนาทรบผดชอบดานการจดการทรพยากรปาไมเกดการยอมรบอยางเปนทางการในรปแบบการจดการทรพยากรปาไม ในรปแบบ “ปาชมชน”

ป พ.ศ.2536 ต าบลแมทาไดรเรมจดการ ปาชมชน อยางเปนรปธรรม โดยสภาต าบลไดจดตงคณะกรรมการปาระดบต าบลและก าหนดกฎระเบยบการจดการปาระดบต าบล พรอมทงสนบ สนนใหมคณะกรรมการปาชมชนระดบหมบาน โดยแบงพนทรบผดชอบดแลและพจารณาอนญาตการใชไมจากพนทปาชมชนภายในหมบานตวเอง เนองจากชมชนประสบปญหาความแหงแลง ชาว บานขาดแคลนน าส าหรบการท านาและเพาะปลก แกนน าชาวบานเหนวาสาเหตส าคญเกดจากปาไมถกท าลายและอยในสภาพเสอมโทรม หากไมท าการฟนฟทรพยากรปาไม ชมชนจะประสบปญหามากขนเรอยๆ นอกจากน กรมปาไม (ในขณะนน) ไดมแผนเตรยมประกาศใหพนทปาในเขตลมน าแมทาตอนบน เปนพนทเตรยมประกาศอทยานแหงชาตแมตะไคร โดยมพนทสวนใหญทบพนทปาทชมชนแมทาใชประโยชนและเกบหาของปา รวมทงทบพนทท ากนบางสวนของชาวบาน

การจดการปาชมชนในแตละหมบานของต าบลแมทา ไดแบงพนทปาชมชนออกเปน 2 สวน ไดแก

1) พนทปาชมชนเพอการอนรกษ โดยสวนใหญเปนพนทตนน าล าธาร จงหามตดไมในพนทนไปใชประโยชนอยางเดดขาด เปนการเกบรกษาตนไมใหญเพอกกเกบน าและความชมชน แตยงอนญาตใหมการเกบของปาอนๆ

2) พนทปาชมชนเพอการใชสอย แกนน าชมชน ต าบลแมทา ยงไดจดตง “เครอขายการจดการทรพยากรธรรมชาตต าบล

แมทา” คลายกบรปแบบคณะกรรมการปาระดบต าบล ในชวงทผานมา ทงนเพอใหเครอขายต าบลเปนพนทของการแลกเปลยนเรยนรระหวางคณะกรรมปาชมชนระดบหมบาน ไดขบเคลอนรปแบบการจดการปาชมชนในระดบต าบลและประสานผลกดนนโยบายปาชมชนระดบชาตกบองคกร

34

พฒนาเอกชน ในปจจบนการบรหารงานและจดการเครอขายฯอยในรปของคณะกรรมการ 21 คน ประกอบไปดวยตวแทนจากคณะกรรมการปาหมบานละ 2 คน สมาชกองคการบรหารสวนต าบลซงเปนตวแทนทง 7 หมบานๆ ละ 1 คน มกลไกในการสรางการเรยนรและส านกรวมในการจดการดน น า และปาของคนแมทา ผานกจกรรมและโครงการตางๆ เชน โครงการปลกตนไมในไรสวน โครง การจดท าแผนทและแนวเขตปาของต าบลแมทา โครงการเดนตรวจปา การเลยงผขนน า และการประชมประจ าปของเครอขาย ถอไดวากลไกการประสานงานแบบเครอขายทรพยากรระดบต าบลมความส าคญอยางมาก ในการหลอเลยงจตส านกเพอดแลรกษาปาของสมาชกในชมชน และยงเปนการใหก าลงใจคณะกรรมการปาชมชนระดบหมบานในการท าหนาทของตนเองอกดวย

ตอมาในป พ.ศ.2548 เครอขายทรพยากรต าบลแมทาไดรวมมอกบเครอขายเกษตรในการจดตง “สถาบนพฒนาทรพยากรธรรมชาตและเกษตรกรรมยงยนแมทา” โดยมงหวงทใหมการประสานงานและเชอมโยงงาน ปา กบ เกษตร เขาดวยกน โดยทางสถาบนไดมบทบาทในการจดท าแผนยทธศาสตรชมชน 5 ป มองความส าคญในเรองของสวสดการของคณะกรรมการปาชมชนทงในระดบหมบานและต าบลซงท าหนาทลาดตระเวนและควบคมการใชประโยชนปาชมชน โดยจด ตง “กองทนเพอจดการปาชมชน” ในป พ.ศ.2550 โดยงบประมาณเบองตนไดจากศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก

อาจกลาวไดวา ความส าเรจของคนแมทาในการจดการปาชมชน ตองผานกระบวนการเรยนรและลงปฏบต โดยอาศยกลไก สถาบนทองถน เพอจดการกบปญหาทชมชนเผชญอย ซงโดย เฉพาะอยางยงการยอมรบรปแบบและแบบแผนการจดการของทองถน ทงจากสมาชกภายในชมชน หนวยงานของรฐ และสงคมโดยทวไป ในป พ.ศ.2550 องคการบรหารสวนต าบลแมทา ไดรบการสนบสนนจากองคกรพเลยง เชน แผนงานสนบสนนความรวมมอในประเทศไทย ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก และสมาคมสทธเสรภาพของประชาชน ซงไดมองเหนถงปญหาและเลงเหนโอกาสทางนโยบายทเปดใหทองถน ไดมสทธ อ านาจ และหนาทในการบรหารทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมตามทบญญตไวในรฐธรรมนญแหงราชอาณาจกรไทยป พ.ศ.2540 พระราชบญญตก าหนดแผนและขนตอนการกระจายอ านาจป พ.ศ.2542 และพระราชบญญตสภาต าบลและองคการบรหารสวนต าบลในป พ.ศ.2537 แกไขเพมเตม (ฉบบท5) พ.ศ.2546 จงไดมการจดกระบวนการรวบรวมขอมลในชมชนและน าไปสการยกราง ขอบญญตต าบลแมทา เรองการจดการปาชมชนต าบลแมทา พ.ศ.2550 ขนโดยผานความเหนชอบขององคการบรหารสวนต าบลแมทาและประกาศใชในทสด (คณะกรรมการ IUCN ประเทศไทย, 2553)

35

3.3 แนวทางการจดการและการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ เขาองคาร จงหวดบรรมย

เขาองคารเปนภเขาทดบแลว ตงอยในอ าเภอนางรอง, อ าเภอเฉลมพระเกยรตและอ าเภอละหานทราย จงหวดบรรมย เดมเรยก “เขาพระองคารหรอภเขาลอย” ซงในต านานจะม “พระองคารธาต” รอบพระพทธบาทจ าลองและใบเสมาศลาแลง 8 ค สนนษฐานวาสรางขนระหวาง พ.ศ.1440-1750 สมยทวารวด ตอมาป พ.ศ.2471 มการสรางวดและศาลาเกบรอยพระพทธบาททบานเจรญสข เนนเขาทสงทสดของเขาองคาร มความสงประมาณ 330 เมตรจากระดบน าทะเลปานกลาง ชาวบานเรยกวา “เขาปาชา” เพราะเคยใชเปนทฝงเกบศพหรอเผากระดกของชาวบานทอาศยบรเวณรอบเนนน นอกจากนยงมแหลงโบราณสถานอนควรอนรกษหลงเหลอใหเหนอย

เขาองคารไดรบการประกาศใหเปนเขตปาสงวนแหงชาตตามกฎกระทรวงฉบบท 383 เมอป พ.ศ.2511 ครอบคลมต าบลตาเปก ต าบลนางรอง และต าบลถาวร อ าเภอละหานทราย (ในสมยนน) มเนอท 27,681 ไร และไดมอบพนท 6,825 ไร เปนของปาเศรษฐกจ (โซน E) ใหแกส านกงานปฏรปทดนเพอการเกษตรกรรม ในป พ.ศ.2536 ตอมากมชมชนเขามาตงถนฐาน ขยายพนทท ากนรกล า เขามาใกลเขตอนรกษ (โซน C) มากขน ซงผลการประเมนพนทโซน C ของทรพยากรและสง แวดลอม จงหวดบรรมย ลาสด ป พ.ศ.2550-2551 พนทอนรกษเหลอประมาณ 15,000 ไร เทานน

โดยชมชนรอบๆ เขาองคารทงใกลและไกล ตางพงพงเกบหาของปาในบรเวณพนทเขาองคารตลอดทงป โดยเฉพาะชวงเดอนมถนายน – กนยายน เพราะมเหดตางๆ มากมาย เชน เหดโคน เหดปลวก เหดระโงก เหดผง และพชผกจ านวนมาก เชน ดอกกระเจยว เปรกะดบ ดอกดน กระบก อนน ไขมดแดง ผกหวานและของปาตางๆ อกมากมาย

เขาองคารแบงการจดการเปน 2 สวน ไดแก พนทอนรกษโซน C มลกษณะเปนยอดเขาสง สภาพปาอดมสมบรณ แตกมทราบลมรมหวย และแองกระทะในบางพนท เปนเหตใหชาวบานทเคยตงรกรากมากอนจบจองพนทท ากน ท านาอยในโซน C หลายราย สวนบรเวณพนทดานนอกเปนพน ทปาเสอมโทรมโซน E ทอนโลมใหชาวบานท ากน แตกยงพบการซอขายแทนสทธและลก ลอบขยายแนวเขตล าเขาไปในโซน C อยบาง นอกจากนกมพนทกนใหสมปทานท าโรงโมหน พนทปาองคารทงสองบรเวณมหลายหนวยงานเกยวของ แตสวนใหญนนตงอยนอกพนทและหางไกล จงท าใหไมสามารถจดการกบความตองการใชประโยชนจากเขาองคารไดอยางมประสทธภาพ การแกไขปญหาเชงรกยงเปนขอจ ากด ท าใหฝายปกครองทงเขต 3 อ าเภอ คอ อ าเภอนางรอง อ าเภอเฉลมพระเกยรตและอ าเภอละหานทราย ตองรบภาระในการตดตามและก ากบอยางเขมงวด ตอปญหาการบกรกพนทท ากน ตดไม ไฟปา และเกบหาของปาอยางอสระ และยงพบวามปญหาแนวเขตปาทยงไมชดเจนอกดวย

36

การท างานของภาคตางๆเพอรวมอนรกษฟนฟเขาองคาร เปนการผนกก าลงทกฝายและตางกมภารกจทมงมนสเปาหมายรวมกน แตค านงอยเสมอวาเครอขายฯ ชมชนและทองถนตองเปนแกนน า หนวยงานตางๆ จะสนบสนนเพอใหแกนน ามความเขมแขง ทงนไดมกจกรรมในดานการประชม อบรม ศกษาดงาน การสนบสนนกจกรรมของชมชน อาทเชน เฝาระวงส ารวจความหลาก หลายทางชวภาพ ส ารวจเพอพฒนาแหลงทองเทยว เปนตน โดยภาคทส าคญ ไดแก สถาบนสงแวด ลอมไทย (Thailand Environment Institute: TEI) สถาบนพฒนาประชากรและชมชน ส านกงานทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมจงหวดบรรมย (ทส.จ.) ส านกงานจดการปาไมนครราชสมา หนวยงานดานปกครอง ทหาร นกศกษาและอาจารย คณะวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร อทยานแหงชาตเขาใหญ การทองเทยวแหงประเทศไทย และส านกงานจงหวดบรรมย เปนตน การพฒนาอยางเปนกระบวนการเพอใหเกดความยงยน ไดแก

1) การสรางองคความรการจดการปาใหแกคนในพนท ไดแก การส ารวจความหลาก หลายทางชวภาพ มลคาทางเศรษฐศาสตรรอบเขตปา ตลอดจนความเชอมโยงวถการผลตรอบเขตปาทผกพนกบคนในชมชน

2) การค านงถงสทธในการบรหารจดการทรพยากรทองถนรวมกนระหวางพนท ไดแก การจดท าแนวทางอนรกษ รงวด และแบงโซนพนทรบผดชอบระหวางต าบล เพอยกระดบเปน “ปาชมชน” สามารถก าหนดระเบยบ กฎเกณฑทเปนมาตรฐานเดยวกน

3) การเชอมโยงองคความรจากปาเขาองคารบรณาการสการเรยนร ทงภายในและนอกชมชน ครและนกเรยน รอบๆ แนวปา ไดแก การพฒนาหลกสตร – หนวยการเรยนทองถน ศนยเรยนรรปแบบเศรษฐกจพอเพยง เปนตน

4) การบรณาการแผนและความรวมมอภาครฐ – อปท. – ชมชนในพนทและท าการเพมมาตรการเผยแพรประชาสมพนธทหลากหลายชองทาง

5) การพฒนาศกยภาพเครอขายองคกรชมชนใหเขมแขง และมกจกรรมเสรมรายไดแก กลม ไดแก กจกรรมทองเทยว มคคเทศก เพมมลคาจากปา (แบบอนรกษ) สมนไพร

6) การก าหนดกตกาในการใชประโยชนจากปาเขาองคาร เชน การเกบหาของปา การท านบ ารงศาสนสถานบนเขา การทองเทยว การครอบครองสทธในทดน เปนตน

สรปแลวการท าแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร เปนการรเรมโครงการโดยหนวยงานของรฐ ไดแก กรมอทยานแหงชาต สตวปาและพนธพชและกองบญชาการกองทพไทย โดยการท าแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร เนนการเพมมาตรการโดยใชการท าโครงการรวมกบชมชน เพอสงเสรมใหชมชนเหนความส าคญของปาไมในแนวประชดทท ากน เพอน าไปสการรกษาปาสงวนแหงชาตทยงเชอมตอกลมปาอนรกษขนาดใหญทางดานเหนอ คอ ปาตะวนตกในจงหวดกาญจนบร

37

และกลมปาอนรกษทางดานใตคอกลมปาแกงกระจาน โดยพนททเชอมตอกลมปาจะอยในจงหวดกาญจนบร ราชบร และเพชรบร เพอรกษาพนทการเดนทางของสงมชวตในปา โดยประสานความรวมมอกบองคกรอนรกษปาภาคเอกชน และสถาบนการศกษาในสวนกลาง อยางเชน ศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก และสถาบนวจยประชากรและสงคม มหาวทยาลยมหดล มารวมในการศกษาขอมลและด าเนนกจกรรมทหนวยงานเจาภาพอยางกรมอทยาน สตวปาและพนธพช โดยยงขาดประสบการณและบคลากร

กลไกการสงเสรมการมสวนรวมในการอนรกษของแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร จะ ตองสงเสรมใหจกตงเปนปาชมชนโดยเสนอพนททไดส ารวจเพอจดตงปาชมชนตอกรมปาไม

กรณแนวเชอมตอเทอกเขาตะนาวศร ถอวาเปนตวอยางทดในการท างานของหนวยงานภาครฐ ทไดปรบตวใหมบทบาทเปนองคกรประสานความรวมทงกบกลมเปาหมายทเปนชมชนใน องคกรทองถนและการขยายความรวมมอเปนภาคกบองคกรทเกยวของทงในสวนกลางและสวนภมภาค

กรณปาชมชนแมทา และการจดการปาเขาองคาร เปนกรณการจดการภมนเวศปาไม ทอาจกลาววาน าโดยภาคประชาชน โดยกรณปาแมทา เกดจากกระบวนการตอสเพอรกษาสทธในการใชประโยชนจากปาของชมชน โดยสรางบทเรยนของการรกษาผนปาเปนองคความร เพอพสจนใหภาครฐทตองการอนรกษผนปาโดยการประกาศพนทเปนอทยานแหงชาต พฒนาเครอขายการจด การปาในแตละหมบาน จนครอบคลมพนทลมน า(ยอย)แมทา จนกระทงเปนทยอมรบของสงคมและหนวยงานภายนอก โดยมศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก เปนองคกรพเลยงทส าคญ สรางตนแบบการจดการทเปนรปธรรมในการยกระดบจากภมปญญาทองถนในการรกษาปาเปนขอบญญตต าบลแมทาเรองการจดการปาชมชน ขณะเดยวกนกพฒนากลมแกนน าการจดการทรพยากรทองถน ใหเปนสถาบนพฒนาทรพยากรธรรมชาตและเกษตรกรรมยงยน

ในขณะทการจดการปาเขาองคาร เปนการรวมกนของภาคประชาชน เพอหยดย งการบกรกปาบนพนทเขาองคาร ซงเปนแหลงหาอยหากนของชาวบานสวนรวม โดยอาศยกลไกเรมตนจากความรวมมอของ องคการปกครองทองถน 5 ต าบล โดยรอบเขาองคาร เพอประสานความรวม มอกบหนวยงานทมหนาทรบผดชอบ อาท ทรพยากรและสงแวดลอม จงหวดบรรมย หนวยงานราชการฝายปกครองในระดบอ าเภอ 3 อ าเภอ คออ าเภอนางรอง อ าเภอเฉลมพระเกยรตและอ าเภอละหานทราย (คณะกรรมการ IUCN ประเทศไทย, 2553)

38

บทท 3 พนทศกษาและบรบททเกยวเนอง

1. ขอมลทวไปของจงหวดชยภม

1.1 ขนาดและทตง จงหวดชยภมตงอยในภาคตะวนออกเฉยงเหนออยบรเวณใจกลางของประเทศ เสนรงท

15 องศาเหนอ เสนแวงท 102 องศาตะวนออก สงจากระดบน าทะเล 631 มเนอทประมาณ 12,778.3 ตารางกโลเมตรหรอประมาณ 7,986,429 ไร คดเปนรอยละ 7.6 ของพนททงหมดของภาคและรอยละ 2.5ของพนททงประเทศ มเนอทใหญเปนอนดบ 3 ของภาค และใหญเปนอนดบ 7 ของประเทศ มอาณาเขต ตดตอกบจงหวดใกลเคยง ดงน

ทศเหนอ ตดตอกบจงหวดขอนแกนและเพชรบรณ ทศตะวนออก ตดตอกบจงหวดขอนแกน และนครราชสมา ทศใต ตดตอกบจงหวดนครราชสมา ทศตะวนตก ตดตอกบจงหวดลพบรและเพชรบรณ 1.2 ลกษณะภมประเทศ ลกษณะภมประเทศโดยทวไป ประกอบดวยปาไมและภเขารอยละ 50 ของพนทจงหวด

นอกนนเปนทราบสง บรเวณตอนกลางของจงหวดชยภมเปนพนทราบ มพนทปาไมและเทอกเขาตงเรยงรายจากทศตะวนออกสทศตะวนตก ประกอบดวยเทอกเขาส าคญไดแก ภอเฒา ภแลนคา และภพงเหย รายละเอยดมดงน

1. ภเขาและปาไม มจ านวนพนท 4,026,616 ไร รอยละ 50.42 2. ทราบลม มจ านวนพนท 3,603,994 ไร รอยละ 45.13 3. ทราบสงนอกเขตปาไม มจ านวนพนท 252,413 ไร รอยละ 3.16 4. พนน า มจ านวนพนท 63,431 ไร รอยละ 0.79 5. เนอทดนดาน ดนเลนใชประโยชนไมได มจ านวนพนท 39,975ไร รอยละ 0.50 จงหวดชยภม สามารถแบงภมประเทศของจงหวดชยภมออกไดเปน 3 ลกษณะคอ

39

ภาพท 5 แผนทจงหวดชยภม ทมา : จงหวดชยภม (ออนไลน), เขาถงไดจาก http://www.novabizz.com/Map/17.htm

40

1. พนทราบในฝงแมน า โดยมความสงจากระดบน าทะเลปานกลาง 0 - 200 เมตร ไดแกบรเวณทราบลมแมน าชในอ าเภอเมองชยภม อ าเภอบ าเหนจณรงค อ าเภอจตรส อ าเภอคอนสวรรค บรเวณนจะเปนทราบน าทวมถง

2. พนทลกคลนลอนต า อยตอนกลางของพนทจงหวดชยภม เปนแนวยาวตามทศเหนอ-ใต ตามแนวเทอกเขาดงพญาเยน มความสงประมาณ 200 - 300 เมตร จากระดบน าทะเลปานกลาง ซงไดแก พนทบางสวนในเขตอ าเภอเมองชยภม อ าเภอจตรส อ าเภอบ าเหนจณรงค อ าเภอบานเขวา และอ าเภอคอนสวรรค

3. พนทสงและภเขา สภาพภมประเทศสวนใหญเปนพนทลอนลกและภเขาในเขตเทอก เขาดงพญาเยน มความสงตงแต 500 - มากกวา 1,000 เมตร จากระดบน าทะเลปานกลาง ไดแก พนทบางสวนของอ าเภอหนองบวระเหว อ าเภอคอนสาร อ าเภอเกษตรสมบรณ อ าเภอภเขยว อ าเภอแกง ครอและพนททางตอนเหนอของอ าเภอเมอง

1.3 แหลงน าธรรมชาต 1. แมน าช มตนน าอยบรเวณภเขาเขยวบานโหลน ต าบลบานโหลน (ชผดชดน) และท

เทอกเขาพญาฝอหรอเทอกเขาเพชรบรณ ในเขตอ าเภอหนองบวแดงไหลผานจงหวดชยภมเปนระยะ ทางประมาณ 190 กโลเมตร

2. ล าน าพรม มตนก าเนดในเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว อ าเภอคอนสาร โดยไหลผานเขตจงหวดชยภมเปนระยะทางประมาณ 196 กโลเมตร

3. บงละหาน อยทต าบลละหาน ในอ าเภอจตรส ซงเปนบงธรรมชาตขนาดใหญ โดยมพนทประมาณ 16,000 ไร เปนแหลงน าทอดมสมบรณดวยปลาน าจดหลายชนดและเปนแหลงเพาะ พนธปลา ปจบนมสถานประมงน าจดดแลอย

1.4 ประชากร 1. ประชากร จงหวดชยภมมประชากรในเดอนมถนายน พ.ศ.2550 โดยคดรวมทงหมด

1,120,192 คน ชาย 558,031 คดเปนรอยละ 49.82 ของประชากรทงจงหวด หญง 562,161 คน คดเปนรอยละ 50.18 ของประชากรทงจงหวด ความหนาแนนของประชากรโดยเฉลยทงจงหวด 87.66 คน ตอ ตารางกโลเมตร (ส านกงานกลางทะเบยนราษฎร กระทรวงมหาดไทย, 2550)

2. ศาสนา โดยประชาชนสวนใหญนนนบถอศาสนาพทธ และศาสนาอนๆ กมบางแตมจ านวนไมมากนก ส าหรบความเชอถอประเพณในสมยกอน ยงคงมอยตามชนบท และมอทธพลทางจตใจของประชาชนในแถบนนๆ เชน การแหนางแมวขอฝน บญพระเวส บญเดอนหก บญบองไฟ รวมถงประเพณร าฝฟา เพอบนบานรกษาคนเจบปวย ฯลฯ

41

3. อาชพ ประชากรสวนใหญของจงหวด ประกอบอาชพเกษตรกรรม ไดแก การท านาขาวในเขตทราบลมน าช การปลกพชไรชนดตางๆ เชน ออยโรงงาน มนส าปะหลง ขาวโพดเลยงสตว และการปลกไมผลและไมยนตนหลายชนด อาท มะมวง มะขาม กลวยน าวา เปนตน

1.5 ปาไม สภาพปาไมของจงหวดชยภม มสภาพเปนปาทสมบรณมากทสดแหงหนงในประเทศ

ไทย เปนตนก าเนดแมน าสายส าคญในภาคอสานตอนกลาง ลกษณะปาเปนปาดบแลง ปาดบชน ปาเตงรง ปาเบญจพรรณ ปาสนเขาและปาดบเขา จากขอมลเมอป พ.ศ. 2536 จงหวดชยภมไดมพนทปาเหลออยประมาณ 3,080 ตารางกโลเมตร หรอประมาณ 1.9 ลานไร ซงเปนพนทประมาณรอยละ 24 ของพนทจงหวด โดยเปนพนททยงคงสภาพปาอนรกษ และไดก าหนดใหเปนเขตปาสงวนแหงชาต อทยานแหงชาต เขตรกษาพนธสตวปา และพนทตนน าล าธาร

1. ปาสงวนแหงชาต มทงหมด 11 ปาสงวนแหงชาตในจงหวดชยภม มเนอททงหมดประมาณ 2,064,839 ไร

2. อทยานแหงชาต มทงหมด 4 อทยานแหงชาตในจงหวดชยภม (ไมคดพนทอทยานทคาบเกยวจงหวดชยภม) เนอททงหมดประมาณ 522,862.50 ไร

3. เขตรกษาพนธสตวปาและเขตหามลาสตว มทงหมด 3 เขตรกษาพนธสตวปาในพน ทจงหวดชยภม มเนอททงหมดประมาณ 1673707 ไร 1

ภาพท 6 แผนทแสดงพนทปาไมในจงหวดชยภม ทมา : ศนยประสานงานปาไมชยภม (ออนไลน), เขาถงไดจาก www.forestcp.com

1 ศนยประสานงานปาไมชยภม ส านกจดการทรพยากรปาไมท 8 (นครราชสมา), กรมปาไม กระทรวงทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

N

42

2. พนทศกษาและบรบททเกยวเนอง

2.1 เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว พนทปาภเขยวหรอเขาเขยว แตเดมไดมการจดวางโครงการท าไมมาตงแตป พ.ศ. 2498

เรยกวา ปาโครงการไมกระยาเลยภเขยวหมวดท 4 และไดท าไมออกบางสวน ในชวงป พ.ศ. 2508-2512 ตอมาผรบสมปทานท าไมไดตดเสนทางจาก อ าเภอคอนสาร ผานทงลยลายไปสปางมวงและทงกะมงตอไปจนถงบงแปนและหวยแหลหนองปาเตยเพอชกลากไม อนเนองจากเสนทางสายนท าใหราษฎรเดนทางเขาไปบกรกท าลายปาอนสมบรณสวนนอยางรวดเรว โดยเรมพฒนาจากหมอนไมหรอทพกคนงานกลายเปนหมบานนอยใหญ ในบรเวณทงกะมง บงมน บงแปน หวยแหลปาเตยและศาลาพรม โดยเฉพาะบรเวณทงกะมง ซงชาวบานเรยกวา ทงก าวาง มหวหนาหมบานชอนายบวกบนายอนและลกบานจ านวนหนง ตอมาในป พ.ศ. 2511 รฐบาลไดเรมตดเสนทางเขาไปในปาลก เพอเตรยมพนทสรางเขอนจฬาภรณ ยงท าใหราษฎรอาศยทงเสนทางชกลากไมและเสนทางเตรยมสรางเขอนเขาไปจบจองและแผวถางปาเพมเตม

เหตการณทส าคญโดยเฉพาะกระซไดถกลาไปถง 3 ตว ในชวงป พ.ศ. 2510 - 2513 ในบรเวณทงกะมง อนเนองมาจากสตวปาสงวนทหายากมากไดถกลาท าให นายศกด วฒนากล ปาไมจงหวดชยภมในสมยนน ไดท าหนงสอถงอธบดกรมปาไม ลงวนท 15 พฤษภาคม 2513 ขอใหมการด าเนนการจดตงปาภเขยวเปนเขตรกษาพนธสตวปา ดงนนในเดอนพฤศจกายนป พ.ศ. 2513 ฝายจด การสตวปา กองบ ารง กรมปาไม จงไดสงเจาหนาทน าโดย นายมานพ ชมพจนทร พนกงานปาไมตร (ยศในขณะนน) มาส ารวจความเหมาะสมตางๆ พบวายงมรองรอยของกระซและสตวปาอกหลายๆชนด เชน ชาง กระทง ววแดง เสอ กวาง เกง เลยงผา และนกชนดตางๆ สภาพปายงบรสทธและอยในขนเตรยมการท าไม แตกยงมราษฎรเขาไปจบจองบกรกแผวถางปาหลายแหงเพมขน บรเวณทงกะมง ศาลาพรม หนองไรไก ภดน ปางมวงและซ าเตย จนกระทงนายผอง เลงอ พยายามด าเนนการตางๆ จนไดรบความเหนชอบของคณะกรรมการสงวนและคมครองสตวปา เมอวนท 3 กมภาพนธ พ.ศ. 2515 โดยใหจดปาภเขยวเปนเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว และตอมาโดยประกาศคณะปฏวต ฉบบท 154 ลงวนท 24 พฤษภาคม พ.ศ. 2515 ในราชกจจานเบกษา เลมท 89 ตอนท 82 ของวนท 26พฤษภาคม พ.ศ. 2515 ใหปาภเขยวมพนท 821,250 ไร (1,314 ตารางกโลเมตร) เปนเขตรกษาพนธสตวปา พรอมทงไดอพยพราษฎรออกจากบานทงกะมงจ านวน 40 ครอบครว และอพยพออกจากบานศาลาพรม จ านวน 100 ครอบครว กลบสภมล าเนาเดมไดในป พ.ศ. 2516 (เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว, กรมอทยานแหงชาต สตวปาและพนธพช)

เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ไดมเหตการณและปญหาหลายอยางเกดขนและไดรบการแกไข จนในปจจบนนเขตรกษาพนธสตวปาภเขยวจดไดวาเปนเขตรกษาพนธสตวปาทไมมราษฎร

43

ภายในและครอบครองพนท ประกอบไปดวยระบบนเวศทงบนบกและในน า สภาพภมประเทศมความผนแปรในระดบความสงทแตกตางกนตงแต 250-1,310 เมตร จากระดบน าทะเล มพนทราบและพนทสงชน จงประกอบไปดวยสงคมพชทหลากหาย ซงมความส าคญมากในการรกษาสมดลธรรมชาตของผนปาแหงนและเปนปจจยทมความเหมาะสมมากตอการด ารงชพของสตวปาทกชนด(Welfare Factors ) ทมความสมบรณมากกวาพนทอนในภมภาคน

ทศเหนอ ตดแนวเขตดานใตของพนทอางเกบน าเขอนจฬาภรณ และแนวเขตอทยานแหงชาตน าหนาว

ทศใต จดเขาดานนอก อนมเขากระแต เขาลาดกวาง เขาลอมกวาง เขาชองลม เขาแหลมคา เขาลาดหน และเขตรกษาพนธสตวปาตะเบาะ-หวยใหญ จงหวดชยภม

ทศตะวนออก จดภเขาดนบรเวณหวยน าพรม กดดานนอก และปาสงวนแหงชาตโคกใหญ

ทศตะวนตก จดแนวเขตรกษาพนธสตวปาตะเบาะ-หวยใหญและอทยานแหงชาตตาดหมอก จงหวดเพชรบรณ

2.2 พนทกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว

พนกนชนโดยรอบพนทของเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว นบระยะในรศม 5 กโลเมตร ตารางท 2 พนทเขตกนชนของเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว จงหวดชยภม

ทมา: โครงการอนรกษและพฒนาปาไมทย งยนในเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว

อ าเภอคอนสาร อ าเภอเกษตรสมบรณ อ าเภอหนองบวแดง 1. อบต. ทงพระ 1. อบต. บานยาง 1. อบต. หนองบวแดง 2. อบต. หวยยาง 2. อบต. บานเปา 2. อบต. นางแดด 3. อบต. ทงลยลาย 3. อบต.กดเลาะ 3. อบต. หนองแวง 4. อบต. บานนาเลา 4. อบต. หนองขา 5. อบต. หนองโพนงาม 6. อบต. บานบว 7. อบต. โนนทอง

รวม 4 อบต. รวม 7 อบต. รวม 3 อบต.

44

ภาพท 7 การตงถนฐานและการใชทรพยากรปาไมในพนทปาภเขยว กอนประกาศเปนเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ทมา : เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว (ออนไลน), เขาถงไดจาก http://www.phukhieows.org

45

ภาพท 8 แผนทแสดงอาณาเขตทตงเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ทมา : เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว (ออนไลน), เขาถงไดจาก http://www.phukhieows.org

ภาพท 9 แผนททางอากาศแสดงอาณาเขตทตงเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ทมา : www.googlearth.com

N

46

2.3 การตงถนฐาน สวนใหญจะตงมากกวา 50 ป ยกเวนบางหมบานทอาจกอตงขนมาในชวงเวลาไมนาน

นก (นอยกวา 30 ป) ทงทเกดจากการแยกตวของหมบานขนาดใหญ หรอประชากรกลมใหมทยายเขามากอตงบานเรอนเพมขน ลกษณะของประชากรในชมชน ประชาชนสวนใหญเปนครอบครวขนาดกลางสมาชกโดยเฉลย 5 คน อยรวมกนในลกษณะครอบครวขยาย ซงประชากรสวนใหญมประสบการณการยายถนฐานมาแลว แตสวนใหญยนยนวาไมตองการยายอกในอนาคต แนวโนมทประชากรและครวเรอนของประชากรในชมชนจะลดลงจงเปนเรองยาก เสนทางเดนปาทใชในการเขาถงพนทเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ปรากฏอยโดยรอบโดยเฉพาะอยางยงหมบานส าคญๆ ซงราษฎรสวนใหญประกอบอาชพพรานและปจจบนยงคงอาศยทรพยากรปาไมในการยงชพ

ภาพท 10 แผนทแสดงแนวเขตตดกบชมชนในพนท 3 อ าเภอ คอ อ.หนองบวแดง อ.เกษตรสมบรณ และอ. คอนสาร จ.ชยภม รวมระยะทางประมาณ 184 กโลเมตร หมบานทตดแนวเขต 69 หมบาน ทมา : เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว (ออนไลน), เขาถงไดจาก http://www.phukhieows.org

47

2.4 อาชพ มากกวารอยละ 90 ของชมชนประกอบอาชพดานเกษตรกรรม โดยการปลกพชไรตางๆ

ไดแก ขาวไร ขาวโพด ปอ มนส าปะหลง ถว และฝาย เปนอาชพหลก การเลยงสตวและรบจาง เปนอาชพรอง การท าการเกษตรอาศยน าฝนเปนหลก จงปลกพชไดเพยงปละ 1 ครง ในแตละปจงมชวงวางจากงานในไรนาประมาณ 3 เดอน คอ ชวงหลงเกบเกยวในชวงเดอนมกราคม-เมษายน ของทกป การถอครองทดน สวนใหญยงถอครองไมถกตองตามกฎหมาย การใชทในการเพาะปลกมกจะท าในพนทขนาดกลาง โดยมกมพนทมากกวา 1 แปลง เนอทโดยรวมประมาณ 20 ไร แบงปลกพชมากกวา 1 ชนด มกปลกขาวเหนยวเพอการบรโภค และปลกพชชนดอนเพอจ าหนาย

การใชเทคโนโลยดานการเกษตรในการปลกพช มการใชนอยมาก การเลอกปลกพชแตละชนดมกปลกตามความเหมาะสมของพนทและท ากนมาแตดงเดม มการใชเครองจกรบางประเภท เชน รถไถ ส าหรบการไถพรวนเพอเตรยมดนกอนการเพาะปลกเทานน มการใชยาฆาแมลงในการปลกฝาย การปลกพชสวนใหญอาศยความสมบรณของดนตามธรรมชาตในพนทเปนหลก ดงนนผลผลตของพชสวนใหญจงไมสงมากนก จงนาจะเปนไปไดวาในอนาคต และเมอความสมบรณตาม ธรรมชาตลดลงจากทเปนอย การขยายพนทท ากนโดยการบกรกพนทอนรกษจะเพมขนตามไปดวย

2.5 การพงพงทรพยากรปาไมและสตวปา ป พ.ศ. 2529 กอนมการด าเนนโครงการหมบานรกปา ประชากรรกสตว ซงเนนการ

ฝกอบรมประชาชนรอบเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว โดยใหมจตส านกทดตอการอนรกษทรพยากร ธรรมชาต มการส ารวจพบวามประชาชนบางกลมลาสตวปาเพอน ามาเปนอาหารและขาย เปนรายไดหลกใหแกครวเรอนมานานกวา 10 ป บางสวนเปนการปฏบตสบตอมาตงแตบรรพบรษ กอใหเกดความสญเสยตอทรพยากรดานนเปนจ านวนมาก จากผลการศกษาของ จารก ปาลโพธ (2532) ภาย หลงด าเนนโครงการ ยงมพรานอกรอยละ 28.3 (จากจ านวนตวอยาง 60 คน) ยงคงลาสตวตามปกต เนองจากมเหตผลส าหรบใชเปนอาหาร น าไปขายเปนรายได ผลผลตทางการเกษตรไมไดผล และนสยทชอบการลาสตวคดเปนเปอรเซนตลดหลนกนตามล าดบ (โครงการอนรกษและพฒนาปาไมท ย งยนในเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว, กรมอทยานแหงชาต สตวปา และพนธพช)

เนองจากเขตรกษาพนธสตวปาภเขยวมอาณาเขตขนาดใหญ โดยเขตกนชนทอยรอบๆ มมากมายหลายพนท ดงนนผวจยจงเลอกทจะศกษาเฉพาะบางพนท โดยเลอกพนทกนชนทเคยผานโครงการจดการและการฟนฟปาไมในมาบางแลว แตจากชวงระยะเวลาทผานมายงไมประสบความ ส าเรจเทาทควร ในการฟนฟสภาพปาไมเพอตอบสนองความตองการของชมชนในทองถนใหมใช ไดอยางย งยน

48

3. พนทกนชน ปาชมชนภกระแต ภกระแต เปนภเขาขนาดเลก มลกษณะเปนภเขาหนดนปนทราย โดยมเนอทประมาณ

7,600 ไร มอาณาเขตควบคมพนท 4 ต าบลไดแก ต าบลต าบลบานเดอ ต าบลบานบว ต าบลหนองขาและต าบลโนนกอก อ าเภอเกษตรสมบรณ จงหวดชยภม สภาพปาโดยสวนมากเปนปาเตงรง รวม ทงแหลงพนธพชสมนไพรธรรมชาตมาก มายหลายชนด ปาภกระแตยงเกยวของผกพนกบวถชวตของคนทอยรอบๆ ดาน การด าเนนชวตของคนในชมชนรอบปาภกระแตลวนพงพงปาในดานปจจย 4 ไมวาจะเปนทอยอาศย อาหาร ยา รกษาโรค เครองนงหม และยงเปนแหลงศกษาเรยนรไดอกดวย พนทรอบปาภกระแตสวนใหญยงเปนพนทการเกษตร ตงแตอดตถงปจจบนภกระแตมพฒนาการเปลยนแปลง เรอยมา ทงในแงของการใชประโยชนจากปาและการรกพนทปา เมอสภาพปาภกระแตเปลยนแปลงในชวงหนง จงไดเกดกลมองคกรชมชนทท าการอนรกษปาขน

3.1 ขอบเขตทตง ปาภกระแต เปนพนทกนชนของเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว เปนในลกษณะปาชมชน

ประกอบดวยพนทปาไมและแหลงก าเนดตนน าสายส าคญหลายสาย เชน หวยหามแห หวยโสกขน หวยกดแชะ และอางภกระแต

ทศเหนอ ตดกบต าบลบานบว อ.เกษตรสมบรณ จ.ชยภม ทศใต ตดกบเขตอ าเภอหนองบวแดง ทศตะวนออก ตดอทยานแหงชาตภแลนคา ทศตะวนตก ตดเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว

3.2 ปจจยทางธรรมชาต 1) ลกษณะพชพนธปาไม สภาพปาของภกระแต เปนปาเตงรง ( Dry Dipterocarp Forest ) มหลายชอ เชน ปาแดง

ปาแพะ หรอปาโคก มสภาพเปนปาโปรงบนภเขาขนาดเลก โดยมชนดนตน และมหนหรอหนลกรงปะปนอยท วไปโดยทวไป พนธไมในปาเตงรงจะมขนาดเลก มความสงประมาณ 10-15 เมตร สภาพปาเตงรงจะมความแหงแลงในชวงทผลดใบ (เดอนธนวาคม – เมษายน)ซง มใบรวงสพนเปนจ านวนมากกอใหเกดไฟปาทภกระแตขนทกป ซงโครงสรางของปาเตงรงมพรรณไม 3 เรอนยอด ไดแก

(1) ไมชนบน เปนไมใหญ มความสงเรอนยอด 12-20 เมตร ไดแก ไมเตง ไมรง ประด ตะแบก ชงโค ตวแดง เหมอดโลด รกฟา จกจน ตนนก หนามขาวเบอ เปนตน

49

(2) ไมชนกลาง เปนไมทมความสงเรอนยอดตงแต 8 เมตรลงมา ไดแก มะขามปอม มะกอก เลยง แคราย แกนเทา ตบเตา เปนตน

(3) ไมชนลาง เปนไมขนาดเลก ประกอบดวยไมพม ไมพมกงไมยนตน ขนาดเลก ไมลม ลก หญา ไมเถา เฟรน และกลวยไม เปนตน 2

ภาพท 11 แผนทแสดงลกษณะภมประเทศของพนทศกษา (ภกระแต) และบรบทรอบๆ ทมา : www.googlearth.com

2 รายงานการวจย การศกษาการเปลยนแปลงของปาเขตรอนทมผลกระทบตอระบบภมนเวศ เศรษฐกจและสงคม

บรเวณเทอกเขาเพชรบรณ ภาคตะวนออกเฉยงเหนอ. 2542

เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว

อทยานแหงชาตภแลนคา

N

50

ภาพท 12 แผนททางอากาศแสดงอาณาเขตทตง ปาชมชนภกระแต ทมา : www.googlearth.com

เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว

N

51

2) สตวปา สตวทอาศยอยในปาภกระแต สวนมากเปนสตวปาขนาดเลกหรอสตวเลยงลกดวยนม

ขนาดเลก เชน นก กระตาย กระแต กระรอก ไกปา สนขจงจอก เปนตน แตเนองจากปาภกระแตนน ตงอยตรงกลางระหวาง อทยานแหงชาตภแลนคาและเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว พนทปาแหงนจงเหมาะส าหรบเปนทางเชอมส าหรบสตวปา เพอทจะอพยพเคลอนยายระหวางปาไดแตยงเปนสตวขนาดเลกเพราะผนปาภกระแตยงไมกวางและอดมสมบรณมากพอส าหรบการอพยพของสตวใหญ

3.3 ปจจยทางวฒนธรรม เมอสมยทรฐบาลไดมนโยบายใหสมปทานปาไม พนทปาภกระแตคอแหลงท าไมเพอ

การเผาถาน โดยถานทผลตจากปาภกระแตเปนถานทมคณภาพด ทมชอเสยงมากในหวเมองอสานชนใน เกดการสงซอเปนจ านวนมาก ซงสาเหตนเปนปจจยส าคญทท าใหปาภกระแตจากทเคยอดมสมบรณกลบลดปรมาณลงอยางรวดเรวภายในระยะเวลาไมกป ปจจบนยงเหลอรองรอยของเสนทางชกลากและหลมเตาเผาถานขนาดใหญจ านวนมากในพนทปาภกระแต

1) การใชประโยชนทดน ประชาชนทองถนสวนใหญท าอาชพเกษตรกรรมเปนหลก พนทรอบๆ ปาภกระแตจง

เปนพนทเกษตรไรนาของชมชน อกทงพนทบางสวนของปาภกระแตยงซอนทบกบทดนของชาว บาน ท าใหเกดการรกล าเขามาท าลายปาเพอขยายเปนพนทท ากนและลาสตวมากขน

2) กฎหมาย ยงขาดตวบทกฎหมายอยางเปนลายลกษณอกษร ทรองรบสทธในการดแลและอยรวม

กบทรพยากรทองถน แตไดมการวางกฎระเบยบ กฎเกณฑกนเองภายในชมชน โดยมเปาหมายเพอจดการดแลทรพยากรปาไม ใหมใชไดอยางย งยนและเปนธรรม เชน

- บคคลภายนอกเขตหมบาน ทจะเขามาใชประโยชนในเขตพนทปาชมชน ตองไดรบการเหนชอบจากคณะกรรมการ ฝาฝนจะมโทษปรบ 500-1,000 บาท

- การใชประโยชนใดๆจากพนทปาชมชน ตองไดรบการเหนชอบจากคณะกรรมการ - หากครอบครวใดตองการจดไฟเผาซงขาวในไรนาของตนเองโดยเฉพาะพนทนาทอย

ตดกบเขตปาชมชน จะตองแจงคณะกรรมการปาชมชนในหมบาน เพอจะไดชวยกนควบคมดแลไม ใหไฟลกลามเขามายงเขตปาชมชน

52

ภาพท 13 ปายทตดตงในพนทปาภกระแต

ภาพท 14 หลกเขตแสดงพนทรบผดชอบดแลปาภกระแต ของแตละหมบาน

53

3.4 ปจจยทางสนทรยภาพ ดนย ทายตะค (2544) กลาววา “ทศนยภาพเปนสอทรบร การเขาใจ กอใหเกดปฏกรยา

ตอบสนองตอภมทศนและคณคาของภมทศนในแงของความงาม ความประทบใจ ความพงพอใจ ซงแสดงออกในรปแบบของความชอบและไมชอบ สวนใหญจะเกยวของกบความสวยงามและการขาดหายไปซงความสวยและความงามหรอความนาเกลยด ซงสงเหลานถกน ามาใชอางองในการประเมนคณภาพของทศนยภาพ”

ปจจบนปาภกระแตอยในระยะฟนคนสภาพ ตนไมสวนใหญยงเปนไมขนาดเลกทงจากการเกดขนตามธรรมชาตและตนไมททางชมชนไดรวมกนปลก เพอขยายพนทปาไมใหมากขน แตการปลกปาโดยมากยงไมมระบบและแบบแผน เปนการเนนแคเพมพนทปาใหไดมากทสด โดยยงไมค านงในเรองของความงามและความหลากหลายทางนเวศภมทศนปาธรรมชาต เชน ในการลงส ารวจภาคสนาม ในโซนพนทหนงอาจจะพบเพยงพชไมกชนด หรออาจชนดเดยวอยหนาแนนหรอกระจกตวเปนบรเวณกวาง ขาดการกระจายตวดานความหลากหลายของพนธไมซงสงผลถงความหลากหลายทางระบบนเวศและความหลากหลายเชงนเวศภมทศนดวย การทมถนนตดผานปาท าใหผนปาขาดความตอเนอง ปาถกแยกออกเปนผนเลกผนนอย มผลกระทบตอสนทรยภาพในแงของความงามของปาธรรมชาตและสตวปาในพนทอาจไดรบอนตรายจากยานพาหนะได

ภาพท 15 มมมองจากปาภกระแต ไปยงเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ( ภเขาเขยว )

54

ภาพท 16 ลกษณะถนนทเขาถงปาภกระแต เปนถนนสายเดมจากยคสมปทานปา

ภาพท 17 ลกษณะถนนทเขาถงปาภกระแต

55

4. สภาพนเวศภมทศนปาไมของพนทกนชน ปาชมชนภกระแตในปจจบน จากการส ารวจภาคสนามพนทปาภกระแตพบวา ภกระแต เปนภเขาหน ทสภาพดนลก

รงมความอดมสมบรณนอย เปนปาเตงรง สภาพปาไมสวนใหญก าลงฟนตวจากการเสอมโทรมในอดต พนธไมทเจรญเตบโตอยในปายงเปนไมขนาดเลก มพนทปาหญาสลบกบปาหนขนอยในพนทคอนขางมาก ซงมผลท าใหตนไมไมสามารถเจรญเตบไดในบรเวณนและพนทปาหญากมแนวโนมกระจายเพมขนเรอยๆ เนองจากตนไมไมสามารถขนได สงผลใหความหนาแนนของพนธไมนอยในบางพนท ชนดของพชพนธชนดเดมทกระจกตวในบรเวณเดยวกนทงทเกดขนเองตามธรรมชาตและโดยการปลกปาของราษฎรในทองถน เมอเกดการกระจายความหลากหลายของชนดตนไมนอย ผล กระทบตอเนองทตามมากคอความหลากหลายทางชวภาพและนเวศภมทศนทลดนอยลงไปดวย

พนทปามถนนตดผานสายเสนทาง ท าใหชาวบานสามารถน ายานพาหนะเขามาหาผล ผลตจากปาไดมากขน แตสวนมากเปนประชาชนจากทอนทเขามาหาผลประโยชนจากปาในแงการ คา โดยไมเคารพกฎเกณฑของชมชนทองถน เกบตลอดทงปหรอท าลายตนไมเพอเกบผล เปนตน ปจจบนการควบคมคนทเขามาใชประโยชนจากปาประเภทนนนท าไดล าบาก

จากการศกษาสภาพปาจากแผนททางอากาศกพบวา ขอบปาดานนอกยงไมชดเจน ยงปะปนกบพนทเกษตรกรรม ทอยรอบๆ ปาภกระแต ทงยงมถนนตดผานทงตามแนวยาวและขวาง ท าใหปาถกแยกออกเปนผนเลกผนนอย ซงท าใหเสยงตอการถกบกรกใชเปนพนทท าการเกษตรได การใชหลกเขตแบงพนททรบผดชอบดแลปา เพอการจดวางกฎเกณฑกนเองในแตละหมบาน แตส าหรบการดแลกยงชวยกนดแลรวมๆ ไมแบงแยกวาเปนของหมบานอน ซงเปนการแสดงถงความสามคคของชมชนรอบปาภกระแต ทรกและหวงแหนทรพยากรทองถนของตน

สวนการบรหารจดการและฟนฟนเวศภมทศนปาภกระแตนนคอนขางชา ทงทพนทปาภกระแตไดมหนวยงานและโครงการตางๆ เขามาดแล ในการอนรกษและฟนฟ ตงแตป พ.ศ.2537 จนถงปจจบน ซงเมอเทยบจากระยะเวลากบสภาพความอดมสมบรณปาไมและระบบนเวศของปาภ กระแตในปจจบนนนถอวามการพฒนาทนอยมาก

56

ภาพท 18 แสดงลกษณะพนทปาภกระแต เปนภเขาหน

ภาพท 19 แสดงลกษณะพนทปาภกระแต เปนปาหญา

57

ภาพท 20 ลกษณะพชพรรณในพนทปาภกระแต

ภาพท 21 ลกษณะพชพรรณในพนทปาภกระแต

58

ภาพท 22 ปญหาขยะในพนทปาภกระแต

ภาพท 23 ปญหาขยะในพนทปาภกระแต

59

ภาพท 24 ลกษณะหลมเผาถานในอดต

การศกษาโครงการตางๆทเขามาจดการในพนทกนชน ปาภกระแตนน สามารถท าใหทราบถงสาเหตของปญหาตางๆทเกดขน ทงทไดรบการแกไขแลวประสบความส าเรจและปญหาทยงไมสามารถแกไขไดจนถงปจจบน 5. โครงการพฒนาพนทแนวกนชนปาภกระแต

5.1 โครงการพฒนาพนทแนวกนชนปาภเขยวเพอความยงยน ( พ.ศ. 2537-2540) โครงการไดรบการสนบสนนจากสถานทตเนเธอรแลนด โดยความรวมมอจากกรมปา

ไมและสถาบนสงแวดลอมไทย 1) วตถประสงคโครงการ เพอการอนรกษและการฟนฟสภาพปาไม เพอการพฒนาชมชนทองถนใหมความยงยน

และเพอการพฒนาเสรมสรางศกยภาพขององคกรทองถนในการพฒนา การจดการชมชนและการอนรกษทรพยากรทองถน โดยมพนทโครงการบรเวณชมชนในพนทแนวกนชนรอบพนทเขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ในทองท 4 ต าบล คอ ต าบลบานบว ต าบลหนองขา ต าบลโนนกอก และต าบลบานเดอ อ าเภอเกษตรสมบรณ จงหวดชยภม ดวยความมงมนทจะใหเกดการพฒนาในระยะยาว จงไดมการสงเสรมใหเกดความรวมมอระหวางองคกรตางๆ โดยเฉพาะหนวยงานและองคกรทองถน

60

ไดแก เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว คณะกรรมการปาภกระแต องคการบรหารสวนต าบล หนวยงานราชการ ผเชยวชาญและประชาชนในพนท ใหเขามามสวนรวมในกระบวนการจดการของโครงการ ตงแต การรวมวางแผนงาน การด าเนนงาน และการตดตามประเมนผลโครงการ ซงถอเปนจดส าคญทจะชวยเสรมสรางศกยภาพของชมชนทองถน ใหเขมแขง นอกจากนยงมองคกรความรวมมอตางๆ ไดแก รฐบาลประเทศเนเธอรแลนด กรมปาไม และศนยฝกอบรมวนศาสตรชมชนแหงภมภาคเอเชยแปซฟก (RECOFTC) และหนวยงานอนๆ (ฝายกจกรรมภาคสนาม สถาบนสงแวดลอมไทย)

2) ผลการด าเนนงาน โครงการเนนการเพมพนทปาเพยงอยางเดยวเทานน โดยวธการท างาน คอ การจางงาน

ชาวบานในรปแบบนายจางกบลกจางใหท าการปลกปารอบๆ ภกระแต โดยไมไดท าความเขาใจหรอท าใหชาวบานมสวนรวมในวตถประสงคของโครงการฯ ท าใหชาวบานรสกวาไมไดเปนเจาของปา คดวาปาเปนของเจาหนาท เปนของโครงการฯ และเมอสนสดโครงการ ไดเกดไฟปาในพนทแปลงปลกตนไมบรเวณรอบๆ ปาภกระแตเกอบทงหมด เปนการสนสดโครงการทลมเหลว

การอนรกษทรพยากรทมองมมเดยว โดยไมใหชาวบานในพนทเขามามสวนรวม ท าใหไมประสบความส าเรจการจดการเขตกนชนในครงน

5.2 เครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม (พ.ศ.2541 – ปจจบน)

เครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอมไดเรมด าเนนการกอตงในปพ.ศ. 2541 โดยโครงการนพฒนามาจากโครงการพฒนาพนทแนวกนชนปาภเขยวเพอความยงยน (พ.ศ. 2537 - 2540) มสถาบนสงแวดลอมไทย ซงเปนองคกรพฒนาเอกชนไดพฒนารวมกบชมชนในการจดตงองคกร โดยมพนทเครอขายประกอบดวย 4 ต าบล ไดแก ต าบลหนองขา ต าบลโนนกอก ต าบลบานบว ต าบลบานเดอ โดยมหมบานเครอขายทงหมด 21 หมบาน และมการคดเลอกตวแทนจาก 4 ต าบลเขามาเปนคณะกรรมการบรหารในนาม “เครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม” โดยมเปาหมายเพอพฒนาคณภาพชวตของผคนในชมชนบรเวณรอบพนทปาภกระแตและปาภเขยวใหดขน โดยท าควบคไปกบการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม (ดน น า ปา) ในทองถนและด ารงอยเปนประโยชนสงสดตอชมชนอยางย งยน

61

1) วตถประสงคโครงการ 1. เพอเปนศนยกลางการประสานงานความรวมมอระหวางสมาชกเครอขายองคกรชม

ชนกบหนวยงานภาคราชการและเอกชนทงภายในและนอกพนท ในการพฒนาคณภาพชวตของผ คนในชมชนรอบปาตนภกระแตและภเขยวใหดขน ควบคไปกบการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมในทองถน

2. เพอเปนศนยกลางการตดตามสนบสนนและการใหความชวยเหลอ ค าแนะน าใหแก สมาชกในเครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม มเปาหมายในการด าเนนกจกรรมตางๆ ใหบรรลวตถประสงคตามทตงไว

3. เพอเปนการเสรมสรางศกยภาพและความเขมแขงใหกบองคกร 4. เพอเปนศนยกลางการแลกเปลยนเรยนรรวมกนของชมชนทง 4 ต าบล 5. เพอเสรมสรางสนบสนนใหผน าองคกรชมชน ใหท าหนาทเปนนกพฒนาชมชนทอง

ถนไดดวยตวเอง 6. เพอเปนศนยกลางการพฒนากจกรรมและพฒนางบประมาณ ใหแกกลมสมาชกเครอ

ขายเกษตรตนภฯ โดยกระบวนการมสวนรวมของทกฝาย ซงปจจบน (พ.ศ.2554) สถานทตญปนประจ าประเทศไทย ซงไดใหการสนบสนนดาน

งบประมาณในการอนรกษฟนฟและพฒนาปาชมชนภกระแตเพอความยงยน โดยเนนกจกรรมเพอสงเสรมสรางศกยภาพใหกบชมชนทอาศยรอบปา คกบการเสรมสรางและพฒนาคณภาพชวตของชาวบาน

การด าเนนงานของเครอขายเกษตรตนภฯ ไดมการสนบสนนกจกรรมดานการพฒนาใหแกชมชนรอบปาภกระแต เกดองคชมชนขนหลายกลม อาทเชน

1) กลมออมทรพยเพอการผลต มอย 19 กลมกระจายใน 19 หมบาน 2) กลมผสงอาย ม 4 กลม กระจายใน 4 ต าบล 3) กลมสตรทอผาพนคอ กระจายใน 4 ต าบล 4) กลมทอผาไหมท ามอ ม 1 กลมในต าบลบานบว 5) กลมเกษตรกรรมทางรอดของชมชนเปนศนยกลางทง 4 ต าบล 6) กลมสมนไพรชมชน เปนศนยกลางรวมทง 4 ชมชน 7) กลมปาชมชนเปนศนยกลางรวมทง 4 ชมชน 8) กลมอาสาสมครเยาวชนพทกษปาภกระแต ม 3 กลมทต าบลบานบว บานเดอและ

บานโนนกอก

62

2) ปญหาภายในโครงการ ความตงใจของเครอขายเกษตรตนภฯ ในการสนบสนนกจกรรมเชงอนรกษทรพยากร

ธรรมชาตและสงแวดลอมภายในทองถน และสงเสรมใหเกษตรกรในชมชนรอบปาตนภกระแตปรบเปลยนวถชวต การผลตจากเคยผลตแบบเชงพาณชยหนมาผลตแบบพออยพอกนและเออตอการอนรกษสงแวดลอมในทองถน แตระยะเวลาทผานมา พบวามปญหาหลายประการทเกดขนในระดบพนทการท างานของเครอขาย ไดแก

1. การบกรกท าลายปาในบางสวนของพนท เพอลาสตว ตดไมท าฝนหรอปลกพชทาง การเกษตรและการน าขยะขนมาทงบนปาภกระแต

2. ปญหาการขาดแคลนน าในการท าเกษตรกรรม 3. ปญหาเกยวกบรายรบรายจายและหนสนของชมชน 4. ปญหาเกยวกบการด าเนนการของเครอขาย ซงจากเดมทมความเขมแขงและสามารถ

ท าการพฒนาในระดบพนทไดดวยตนเองในระดบหนง แตปจจบนถงแมเครอขายฯ จะด าเนนงานกจกรรมคอนขางเยอะแตกลบไมเกดผลเทาทควร เปนเพราะวาขาดการมสวนรวมของชมชนและขาดการเชอมประสานงานระหวางภาคตางๆ ความรวมมอกบหนวยงานทงภาครฐและเอกชนจากทงภายในและภายนอกพนท

นอกจากยงมปญหาทพบอก ไดแก ปญหาเรองการเกบรวมรวมฐานขอมลตางๆ ของพนทปาภกระแต เชน การเปลยนแปลงของสภาพพนทปาไมในแตละป การเกบขอมลไฟปาทเกดในแตละป ขอมลพนธไม ขอมลสตวปาขอมลพนททควรมการปลกปาเพม แผนทแสดงขอบเขตพนทปาภกระแต เปนตน ซงปจจบนทางหนวยงานยงไมมสวนน ท าใหผทตองการศกษาพนทปาภกระแตรวมไปถงตวหนวยงานเอง ขาดขอมลส าคญทใชเปนฐานในการท าวจยเรองอนๆ ตอไปได

โดยสรปแลวจากการศกษาขอมลในการลงภาคสนามนน ท าใหทราบรายละเอยดทมากขนนอกเหนอจากศกษาเอกสาร ถงสภาพพนทภายในปาภกระแต ทงในเรอง ลกษณะภมประเทศ, ลกษณะพชพรรณ, ลกษณะดน, ความหลากหลายของสงมชวต ปจจยตางๆ ทท าใหปาธรรมชาตขาดความงามทางสนทรยภาพ อาท ถนน ขยะมลฝอย ปาหญา เปนตน รวมไปถงสภาพบรบทรอบๆพนทปาภกระแต ทเปนพนทเกษตรกรรมของราษฎรในทองถน เสยงตอการบกรก เนองจากขอบปารมนอกยงไมชดเจน ตนไมขนกระจดกระจาย ไมรวมเปนกลมเปนแนวเพอแสดงขอบเขตของปาทชดเจน

63

บทท 4 การวเคราะหขอมล

การวเคราะหขอมลทไดจากการศกษาหนงสอ เอกสาร รวมทงการสมภาษณคณะกรรม

ภายในหนวยงานทรบผดชอบในการอนรกษและฟนฟปาไมภกระแต และการวเคราะหขอมลหลงการลงพนทส ารวจขอมลภาคสนามในพนทปาภกระแต เนองจากวเคราะหขอมลเพอตอบค าถามในงานวจยนน ดงนนการวเคราะหขอมล จงม 2 ประเดนใหญ คอ 1. สภาพและสถานการณในปจจบนของปาภกระแต 2. วเคราะหถงวธการท างานของหนวยงานทเกยวของ มขอด ขอเสย อยางไรกบการบรหารงานในปจจบน เพอหาแนวทางทเหมาะสมในการฟนฟนเวศภมทศนปาไม ในแนวกนชนตอไปได 1. วเคราะหสภาพและสถานการณปาไมในปจจบน

สภาพโดยทวของพนทปาไมในปจจบนนนก าลงอยในระยะฟนตวจากการเสอมโทรมหลงยคทมการใหสมปทานปาไม โดยพนทปาภกระแตไดกลายเปนแหลงผลตถานทมชอเสยงแหงหนงในภาคอสาน จากเหตการณดงกลาวท าใหพนทปาเสอมโทรมและลดลงอยางรวดเรว ซงตอมาหลงจากยคสมปทานปาไม ราษฎรในทองถนเรมตนตว และตระหนกถงความส าคญของทรพยากรทองถน เนองจากประชานชนถกกนไมใหเขาไปหาผลผลตจากปาไดหรอของปาทเคยมอยอยางอดมสมบรณกเรมลดนอยลง สงผลกระทบตอชวตความเปนอยของชาวบานทมวถชวตพงพงปา จงไดรวมตวจดตงกลมเพอการอนรกษและฟนฟทรพยากรในทองถน แตการฟนฟสภาพปาภกระแตนนเปนไปอยางชาๆ ความอดมสมบรณของปาไมและระบบนเวศเปนบางพนท สวนพนทบางแหงนนมสภาพเปนปาหญาขนแทรกอยเปนบรเวณกวางท าใหตนไมไมสามารถเจรญเตบโตไดอยางเตมท พชพรรณทพบเหนนนยงมเปนไมขนาดเลก ประกอบกบเปนภกระแตเปนภเขาหน ลกษณะดนเปนดนลกรงหรอดนปนทรายมความอดมสมบรณนอย

1.1 ไฟปา ภกระแตมลกษณะเปนปาเตงรง ซงปาไมประเภทนมกจะมอตราการเกดไฟปาขนทกป

เนองจากพชพรรณสวนใหญเปนไมผลดใบ เชน เตง รง มะขามปอม ใบทรวงหลนจงเปนเชอเพลงอยางดส าหรบการเกดไฟปา ไฟปาในพนทปาภกระแตนนเกดขนทกป โดยไฟปาจะครอบคลมเปน

64

บรเวณกวางท าใหปาธรรมชาตและปาปลกไดรบความเสยหายเปนจ านวนมาก แตปจจบนนนระดบความรนแรงและบรเวณพนทของไฟปานนเรมลดลง เนองจากทางหนวยงานทองถนและราษฎรในชมชนชวยกนสอดสองดแลและปองกนการเกดไฟปา

1.2 สตวปา สตวปา ทอาศยอยในพนทปาภกระแต ในปจจบนเปนสตวปาขนาดเลกหรอสตวเลยง

ลกดวยนมขนาดเลก เชน กระรอก กระแต กระตาย นกชนดตางๆ ไกปา สนขจงจอก เปนตน ซงจากการสมภาษณประธานเครอขายเกษตรตนภฯ เมอประมาณ ป พ.ศ.2495 ปามความอดมสมบรณมากมสตวปานานาชนดอาศยอยมากมาย มเสอออกมากดกนววของชาวบานเปนประจ า แสดงถงความอดมสมบรณของปาไมทมเสออาศยอย แตปจจบนจากขอมลของทางหนวยงานในทองถน สตวปาขนาดใหญทพบเหนปจจบนมเพยงสนขจงจอกเทานน

โดยจ านวนสตวปามผลตอความสมบรณของระบบนเวศเพราะสตวเปนตวชวยในการกระจายเมลดพนธไม สตวกนพชขนาดใหญ เชน ชาง แรด ววปา และควายปามความส าคญอยางมากตอการน าเมลดพนธจากบรเวณปาเขามาในพนททถกท าลาย เนอง จากสตวพวกนมปากทใหญพอจะกลนเมลดขนาดใหญไดทงเมลดและมอาณาเขตหากนกวางจงท าใหพวกเมลดไปไดไกล การสญเสยสตวขนาดใหญเหลานไปจากพนทท าใหการกระจายเมลดของพรรณไมทมเมลดขนาดใหญเกดขนไมได (Corlett and Hau, 2000 อางถงในหนวยวจยการฟนฟปา, 2549)

นกและคางคาวเปนอกกลมหนงซงมความส าคญตอการแพรกระจายเมลดพนธไปในระยะทางไกลๆ ซงท าใหปามพนธไมทหลากหลายสงผลตอความหลากหลายของระบบนเวศดวย

1.3 ผลผลตจากปา ปาอนอดมไปดวยพชพรรณและสตวนานาชนดนเปนแหลงทรพยากรส าคญส าหรบชม

ชนในทองถน ทงยาสมนไพรพชอาหาร น าผง หนอไมและเหด ลวนเปนผลผลตทมใหเกบเกยวไดตลอดทงป อยางไรกตามผลผลตทไดจากปาเหลานสวนใหญถกใชไปในชวตประจ าวนและไมไดถกน ามาขายมลคาของมนจงไมไดรบความสนใจจากหนวยงานของรฐซงเปนผก าหนดนโยบายในการเขาไปใชประโยชนจากปา

ในปจจบนถงแมวาดชนการเจรญเตบโตทางเศรษฐกจจะเพมสงขนแตส าหรบชาวบานทอยกบปาแลว สถานการณกลบแยลงเพราะชาวบานตองเรมจายเงนเพอซอของจากตลาดแทนของทเคยเกบเกยวไดจากปาดงทเคยเปนในอดต (หนวยวจยการฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549)

65

การใชประโยชนจากทรพยากรปาภกระแตของชาวบานในชมชนทองถนนน สวนมากจะเขามาเกบหาของปาเพอใชเปนอาหาร เชน หนอไม ไขมดแดง ผกอนน เหดปาชนดตางๆ เปนตน และการตดไมใชเพอท าไมฝน เนองจากปจจบนนยมใชวสดชนดอนในการสรางทพกอาศยทดแทนการใชไม เชน อฐ คอนกรต โดยสงผลดตอการฟนฟสภาพปาไม ท าใหตนไมเจรญเตบโตไดเตมทสวนปญหาจากการลาสตวปาในพนทปาภกระแตนนพบไมมากเพราะสตวปามขนาดเลกกระจายตวทวทงพนทปา ชาวบานทเขามาลาท าไดล าบาก การตงกฎระเบยบในการคมครองสตวปาในชมชนและปจจบนไมนยมน าสตวปามาบรโภคกนภายในครวเรอน

จากการศกษาแผนททางอากาศและขอมลทไดจากทางเครอขายเกษตรตนภฯ จะเหนไดวาขอบเขตผนปานนยงไมชดเจน ความหนาแนนของตนไมนอยท าใหขอบปาไมตอเนองกน ซงจะเสยงตอการบกรกของพนทเกษตรกรรมทอยรอบๆ พนทปาภกระแตและยงไมมการท ารงวดทใชในก าหนดขอบเขตปา ซงขอบเขตทใชกนในปจจบนนนไดมาจากคนเกาแกในพนทบอกต าแหนงของเขตปาภกระแตเทานน

นอกจากนถนนทตดผานผนปาภกระแตซงเปนถนนเกาดงเดมในยคสมปทานปา โดยจ านวนของถนนทสามารถเขาถงปาภกระแตไดนนมจ านวนมากเกนความจ าเปน ท าใหพนทปาถกแยกออกเปนสวนๆ ขาดความตอเนองของผนปา ท าใหสนทรยภาพของภมทศนปาธรรมชาตลดนอยลงดวย พนทปาขนาดเลกทถกตดขาดออกจากผนปาใหญจะคอยๆ มขนาดเลกลงเรอยๆ เนองจากการบกรกจากบรเวณชายปาท งจากการตดไมและการเผารกเขามาในพนทเพอท าเกษตรกรรม และพนทในลกษณะนประชากรของพชและสตวปามจ านวนไมมาก อาจท าใหมความเสยงตอการสญพนธสง

66

ภาพท 25 ถนนตดผานปาภกระแตและขอบปารมนอก ทมา : www.googleearth.com

ถนนตดผานปาภกระแต

ถนนตอเนอง จากปาภกระแต

ถนนทางหลวง หมายเลข 2037

67

1.4 นเวศภมทศนปาไม ในทกพนทล าดบขนของการเปลยนแปลงแทนทของระบบนเวศจะขนอยกบดนสภาพ

อากาศและแหลงเมลดพนธในเขตรอนพนดนทวางเปลาจะถกปกคลมโดยหญาและวชพชอนๆ อยางรวดเรวพชเหลานจะคอยๆ ถกแทนทดวย ไมพม ซงเขามาสรางรมเงาใหแกพนท จากนนไมเบกน าจะขนปกคลมไมพมและเมอเวลาผานไป ไมเบกน าจะถกแทนทดวยกลมไมเสถยรททนรมและกลายเปนปาทสมบรณในทสด

วธการทจะใชในการฟนฟกจะขนอยกบวาปาในพนทนนถกท าลายจนเสอมโทรมไปถงระดบใด ทงนมปจจยหลกๆ ทตองพจารณา 6 ประการ ปจจยจ ากดทตองพจารณาในระดบพนท

1) ความหนาแนนของตนไมลดลงจนท าใหวชพชกลายเปนพชเดนและท าใหกลาไมในธรรมชาตไมสามารถขนได

2) หนาดนถกกดเซาะจนถงระดบทกลายเปนตวจ ากดการงอกของเมลด 3) ปรมาณของแหลงของพรรณไมธรรมชาตในการฟนตวของปาตามธรรมชาต เชน

ปรมาณเมลดพนธในพนท ตอไมทยงมชวตหรอแมไมทใหเมลดได ลดลงเกนกวาจะสามารถรกษาประชากรของชนดพนธทมอยเดมได ปจจยจ ากดทตองพจารณาในระดบภมทศน

1) ปาไมสมบรณทเหลออยในภมทศนโดยรวมจะลดลงจนต ากวาจดทจะสามารถรกษาความหลากหลายของชนดพนธไมทเปนตวแทนของปาปฐมภม ในระยะทเมลดสามารถกระจายเขามาสพนทฟนฟได

2) ประชากรของสตวปาทชวยกระจายเมลดพนธนนลดลงจนไมสามารถทจะน าเมลดไมเขามาในพนททตองการฟนฟไดเพยงพอ

3) ความเสยงในการเกดไฟสง จนท าใหกลาไมธรรมชาตไมสามารถรอดชวตได เมอพจารณาปจจยเหลานรวมกนจะสามารถแยกระดบความรนแรงของการเสอมโทรม

ได 5 ระดบและในแตละระดบตองการกลยทธในการฟนฟปาทไมเหมอนกน ดงน (หนวยงานวจยฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2008)

68

ตารางท 3 การเสอมโทรมของพนทระดบท 1 ปจจยจากพนท ปจจยจากภมทศน

พช ตนไมปกคลมพชชนลาง ปา ยงมพนทปาขนาดใหญ ทเปนแหลงของเมลดพนธ

ดน ถกรบกวนนอย พนทสวนใหญคงความสมบรณ

การกระจายตวเมลด

พบไดทวไปทงสตวใหญและสตวเลก

การเกบไมธรรมชาต

เมลดในดนมจ านวนมากและยงมตอไมทมชวต

ความเสยงในการเกดไฟปา

ต า

ภาพท 26 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 1 ทมา : งานวจยเพอฟนฟระบบนเวศปาเขตรอน ตารางท 4 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 1

วธการทเหมาะสมส าหรบการอนรกษความหลากหลายทาง

ชวภาพ

ปองกนการถกรบกวนในอนาคตน าพชและสตวทสญพนธไปจากพนทกลบเขามาใหม โดยเฉพาะอยางยงสตวทเปนตวการส าคญในการผสมเกสรและกระจายเมลดพนธ

การรบมอทางเศรษฐกจทเหมาะสม ปลกพชเศรษฐกจทดแทน ตนไมทถกตดออกไปจากการท าไมและสงเสรมใหท าการเกบเกยวผลผลตทไมใชไมจากปาแบบยงยน

69

ตารางท 5 การเสอมโทรมของพนทระดบท 2 ปจจยจากพนท ปจจยจากภมทศน

พช ตนไมขนปนกบพชขนาดเลก ปา มพอทจะเปนแหลงใหเมลดพนธ

ดน สวนใหญยงคงสมบรณ ถกกดเซาะนอย

การกระจายตวเมลด

สตวใหญคอนขาง หายากแตสตวเลกพบอยท วไป

การเกบไมธรรมชาต

เมลดและกลาไมลดลง แตพบตอไมทยงมชวต อยมาก

ความเสยงในการเกดไฟปา

ปานกลาง

ภาพท 27 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 2 ทมา : งานวจยเพอฟนฟระบบนเวศปาเขตรอน ตารางท 6 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 2

วธการทเหมาะสมส าหรบการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ

ANR- ปกปองปาทยงคงเหลออยและปองกนไมใหเกดการลาสตวทชวยกระจายเมลดพนธ; ปลกตนไมบางชนดของปาปฐมภมเพอทดแทนหากตนไมชนดนนหายไป

การรบมอทางเศรษฐกจทเหมาะสม เพมปรมาณของไมเศรษฐกจ โดยเฉพาะชนดทถกตดออกไปเรงการรกษาปาแบบยงยนเพอการเกบผลผลตทไมใชเนอไมทกป

70

ตารางท 7 การเสอมโทรมของพนทระดบท 3 ปจจยจากพนท ปจจยจากภมทศน

พช พชลมลกเปนพชเดน ปา มเหลออยเปนแหลงเมลดพนธ

ดน สวนใหญคงความสมบรณ ถกกดเซาะนอย

การกระจายตวเมลด

สตวขนาดเลกทน าพาเมลด ขนาดเลก

การเกบไมธรรมชาต

สวนใหญมาจากเมลดทถกน าเขามาในพนทอาจ มลกไมและตอไมทมชวตอยบาง

ความเสยงในการเกดไฟปา

สง

ภาพท 28 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 3 ทมา : งานวจยเพอฟนฟระบบนเวศปาเขตรอน ตารางท 8 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 3

วธการทเหมาะสมส าหรบการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ

ANR + การปลกพรรณไมโครงสราง 20-30 ชนด ปกปองปาทเหลออยและปองกนไมใหเกดการลาสตวกระจายเมลดพนธ

การรบมอทางเศรษฐกจทเหมาะสม

พรรณไมโครงสรางทปลกควรมไมเศรษฐกจรวมอยดวย ดใหแนใจวาประชาชนในพนทไดรบคาตอบแทนทด ส าหรบการปลกตนไมและการดแลหลงการปลกวน-เกษตรและการท าไมเชงเกษตร

71

ตารางท 9 การเสอมโทรมของพนทระดบท 4 ปจจยจากพนท ปจจยจากภมทศน

พช วชพชเปนพชเดน ปา ขาดแหลงใหเมลดพนธในระยะทเมลดจะถกน าเขามาได

ดน ความเสยงตอการกดเซาะเพมมากขน

การกระจายตวเมลด

สตวใหญเกอบหมดไปจากพนท

การเกบไมธรรมชาต

นอย ความเสยงในการเกดไฟปา

สง

ภาพท 29 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 4 ทมา : งานวจยเพอฟนฟระบบนเวศปาเขตรอน

ตารางท 10 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 4

วธการทเหมาะสมส าหรบการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ

การปลกตนไมโดยใหมความหลากหลายสงสด

การรบมอทางเศรษฐกจทเหมาะสม การท าวนเกษตร ปลกตนไมผสมกนหลายชนด

72

ตารางท 11 การเสอมโทรมของพนทระดบท 5 ปจจยจากพนท ปจจยจากภมทศน

พช พชขนาดเลกจ านวนนอย ปา ขาดแหลงเมลดพนธบรเวณใกลเคยง

ดน หนาดนถกกดเซาะจนเสยสภาพ

การกระจายตวเมลด

เกอบหมดไปจากพนท

การเกบไมธรรมชาต

นอยมาก ความเสยงในการเกดไฟปา

สงมาก

ภาพท 30 แสดงการเสอมโทรมของพนทระดบท 5 ทมา : งานวจยเพอฟนฟระบบนเวศปาเขตรอน ตารางท 12 วธการฟนฟของการเสอมโทรมของพนทระดบท 5

วธการทเหมาะสมส าหรบการอนรกษความหลากหลายทางชวภาพ

ปรบปรงสภาพดนโดยการปลกตนไมพเลยง เชน พชเบกน าตระกลถวจากนน 2-3 ป จงตามดวยการปลกตนไมชนดอนเพอเพมความหลากหลายทางชวภาพ

การรบมอทางเศรษฐกจทเหมาะสม

ดใหแนใจวาคนในทองถนสามารถใชประโยชนจากไมพเลยงไดเชนการตดสางหรอเลอกตนไมทใหผลตอบ แทนอนๆ ดวย หรอการปลกตนไมเพยง 2- 3 ชนดทมความสามารถทจะอยรอดในสภาพ ดนทแยมากๆ ได

73

การลงพนทส ารวจภาคสนาม วเคราะหสภาพปาภกระแตในปจจบนสวนใหญนนจดอยในชวงเสอมโทรมของพนทในระดบ 2 -3 โดยมตนไมขนปนกบพชขนาดเลก ลกษณะดนสวนใหญยงมความสมบรณ ถกกดเซาะนอย สตวปาขนาดใหญคอนขางหายากแตสตวเลกพบไดอยท วไปในพนทปาภกระแต พนทสวนใหญมอตราเสยงตอการเกดไฟปาปานกลาง มลกไมและตอไมทมชวตอยบาง แตมบางโซนพนททความเสอมโทรมอยในระดบ 4 คอ บรเวณทมวชพช (ปาหญา) เปนพชเดน ซงเสยงตอการเกดไฟปาสง ดงนนวธการทเหมาะสมในการอนรกษสภาพปาไมและความหลาก หลายทางชวภาพ สามารถสรปเพอเปนแนวทางในการฟนฟนเวศภมทศนปาไม ไดดงน

1) การเรงใหเกดการฟนตวตามธรรมชาต (Accelerated Natural Regeneration; ANR) รวมกบการปลกพรรณไมโครงสราง 20-30 ชนด โดยการปกปองปาทยงคงเหลออยและปองกนไม ใหเกดการลาสตวทชวยกระจายเมลดพนธ, ปลกตนไมบางชนดของปาปฐมภมเพอทดแทนหากตน ไมชนดนนหายไป

2) พนททมปาหญาหรอวชพชขนหนาแนน ใหเนนการปลกตนไมโดยใหมความหลาก หลายของพนธพชสงสด

3) สภาพดนของปาภกระแตยงขาดความอดมสมบรณ จงตองท าการปรบปรงสภาพดนโดยการปลกตนไมพเลยง เชน พชเบกน าตระกลถวจากนน 2-3 ป จงตามดวยการปลกตนไมชนดอนเพอเพมความหลากหลายทางชวภาพ หรอการใสปยทไดจากมลสตว จากสตวเลยงในหมบานมาเทลงบนพนททตองมการปรบสภาพดน

นเวศภมทศนปาไมของผนปาภกระแตนน ปจจบนมระดบความเสอมโทรมอยในระดบปานกลาง ยงสามารถฟนฟภมทศนและระบบนเวศใหกลบมาสมบรณได แตตองอาศยระยะเวลาในการฟนสภาพและความรวมมอจากทกฝายทงภาครฐและชมชนในทองถน 2. ขอมลจากการสมภาษณ

การสมภาษณประธานกรรมการและคณะกรรมการทท างานในเครอขายเกษตรตนภฯ โดยมประเดนค าถาม ดงน

1) ลกษณะทางกายภาพและการใชประโยชนจากทรพยากรปาไมในอดตและปจจบน 2) ความเหนและทศนคตเกยวกบสภาพพนทปาไมในในอดตและปจจบน รวมไปถง

สาเหตและปญหาทเปนอปสรรคส าคญในการฟนฟสภาพปาไม 3) รปแบบและวธการฟนฟนเวศภมทศนปาไมของหนวยงานและชมชนในปจจบน 4) การมสวนรวมในการอนรกษและฟนฟทรพยากรปาไมในทองถนของคนในชมชน

หนวยงานภาครฐและเอกชน

74

จากการสมภาษณครงน ท าใหทราบขอมลตางๆ ประวตความเปนมา สภาพทวไปของผนปา การจดการปญหา การอนรกษและฟนฟพนทปาภกระแตในอดตจนถงปจจบน สามารถสรปขอมลทได ดงน

2.1 ศกยภาพ 1) เปนทางเชอมส าหรบสตวปา เนองจากปาภกระแตอยตรงกลางระหวางพนทอนรกษ

สองแหง คอ เขตรกษาพนธสตวปาภเขยวและอทยานแหงชาตภแลนคา พนทปาภกระแตจงเหมาะ สมทเปนทางเชอมส าหรบสตวปา เพอใหสตวปาใชเปนทอยอาศยและเดนทางจากปาอนรกษหนงไปยงอกแหงหนง และอาจเปนดานสตวไดในอนาคต แตอยางไรกตามทางเชอมทอยใกลกบชมชนจะใชไดผลกตอเมอไมมการลาสตวในพนทเทานน เพราะสตวทเขามาอยในบรเวณทางเชอมซงถกลาไดงายกวาในพนทปา ดงนนถายงมการลาสตวอยบรเวณทางเชอมจะกลายเปนพนททมความเสยงสงทสตวปาจะถกลา

2) เปนพนทปาธรรมชาต ทมคณคาและความส าคญในแงของวถชวตและการด ารงชพ เปนแหลงทรพยากรตามธรรมชาต แนวพนทกนชนทมลกษณะเปนปาชมชน เปนแหลงอาหารและรายไดของคนในชมชน ซงราษฎรทอาศยอยใกลกบพนทปาภกระแต มการพงพงทรพยากรปาไมในการด ารงชวตในอดตปาภกระแตไดถกสมปทาน ไดมการพนทปาไมในการเผาถาน เปนแหลงผลตถานทมชอ เสยง ซงไดท าใหจ านวนพนทปาไมลดลงอยางรวดเรวภายในระยะเวลาไมกป เมอปามเกดเสอมโทรมชาวบานทอยรอบๆ จะไดรบผลกระทบโดยตรง ผลผลตทไดจากปาลดลงท าใหเกดปญหาปากทองและรายไดทไดจากการเกบหาของปา เมอปากลบมามความอดมสมบรณกจะสงผลท าใหชวตความเปนอยของชมชนทองถนดขนดวย

3) เปนพนทประวตศาสตร ปาภกระแตมประวตทยาวนานมต านานทเลากนวามสงศกดสทธทเกดขนทภกระแตมถ าพระมวตถโบราณอยมากมายภกระแตจงมทมาวาทกวนขน 15 ค าของเดอน 5 จงมพธสรงน าพระภกระแตของทกป คนทง 4 ต าบลกจะนดหมายกนมารวมตวกนอยทถ าพระดวยความมงมนทกคนจะพาลกหลานมาครบทกครอบครวมขาวปลาอาหารกจะน ามาท ากนกนทนท าบญเลยงพระ มการเลนสงกรานตกนอยางสนกสนานมากสวนประเพณอนๆ ประชาชนรอบปาภกระแตจะท าบญประเพณครบ 12 เดอน ชาวบานทง 4 ต าบลโดยสวนมากจะนบถอศาสนาพทธและแตละหมบานทง 4 ต าบลจะไมคอยแตกตางกนเทาใดนก ส าหรบบทบาทของวดทมกบชมชนกมความรวมมอเปนอนหนงอนเดยวกน ความเชอเกยวกบดอนปตาในทกพนท 4 ต าบล มความเชอวาทานจะชวยคมครองหมบานใหอยเยนเปนสข ตวอยางเชน ดอนป ตา ในเขตต าบลบานบว โดยชาว บานเชอวาดอนป ตาจะชวยในการรกษาปาไมไมใหใครมาตดไมท าลายปา ถามใครมาตดคนนนกจะมอนเปนไปทกราย

75

2.2 แนวทางการจดการและฟนฟพนทปาภกระแตของหนวยงานทองถน ส าหรบการฟนฟปานน ความรและเทคนคทางวทยาศาสตรเปนสงทมความจ าเปน แต

สงทส าคญไมยงหยอนกวากนกคอการรวมแรงรวมใจของชมชนในทองถนและการประสานงานกบหนวยงานราชการ ถาหากขาดองคประกอบทางสงคมทส าคญเหลานไป ซงโครงการฟนฟปาอาจลม เหลวไดแมจะด าเนนการโดยใชความรทางวชาการทดกตาม

จากการสมภาษณ ประธานกรรมการและคณะกรรมการทท างานในเครอขายเกษตรตนภฯ มประเดนค าถาม ดงน

1) ลกษณะทางกายภาพและการใชประโยชนจากทรพยากรปาไมในอดตและปจจบน 2) ความเหนและทศนคตเกยวกบสภาพพนทปาไมในในอดตและปจจบน รวมไปถง

สาเหตและปญหาทเปนอปสรรคส าคญในการฟนฟสภาพปาไม 3) รปแบบและวธการฟนฟนเวศภมทศนปาไมของหนวยงานและชมชนในปจจบน 4) การมสวนรวมในอนรกษและฟนฟทรพยากรธรรมชาตของประชาชนในทองถน

หนวยงานภาครฐและเอกชน แนวทางในการจดการอนรกษปาไมของหนวยงานทองถน ส าหรบการอนรกษและ

ฟนฟทรพยากรปาไมในพนทกนชนของเขตรกษาพนธสตวปาภเขยวนน เรมตนมาตงแตในชวงป พ.ศ.2537 – ปจจบน มหลายหนวยงานทเขามาดแลรบผดชอบโครงการตางๆ ไดมการปรบกลยทธตางๆ เพอใหการอนรกษมประสทธภาพสงสด 1. โครงการพฒนาพนทแนวกนชนปาภเขยวเพอความยงยน (พ.ศ.2537-2540)

แนวทางการจดการอนรกษทรพยากรปาไมของโครงการน เนนการเพมพนทปาไมโดยการปลกปาใหมากทสด โดยการจางชาวบานในทองถนปลกปาในบรเวณปาภกระแต จางชาวบานดบไฟปาเมอมการเกดไฟปา ชวงนชาวบานสวนใหญไมเขาใจรปแบบการท างานและไมมสวนรวมในการแสดงความเหนเกยวกบการอนรกษปาไม การจดการงานในชวงนเปนไปในลกษณะลกจางและนายจางในการดแลรกษาปา เชน จางชาวบานปลกปาหรอเมอเกดไฟปาขนกจางชาวบานในการดบไฟปา เปนตน ราษฎรในทองถนไมรสกถงความเปนเจาของผนปา

ภายหลงจากการด าเนนงานของโครงการพฒนาพนทแนวกนชนปาภเขยวเพอความยงยนเสรจสนลง ไดเกดไฟปาขนเปนบรเวณกวาง ท าใหพนทปาปลกเสยหายเกอบทงหมด แนวทางการอนรกษของโครงการนจงถอวาไมประสบความส าเรจ

76

2. เครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม (พ.ศ.2541 -ปจจบน)

แนวทางการจดการอนรกษทรพยากรปาไมนน ประชาชนในทองถนเรมเขามามสวนรวม โดยมการจดตงเครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม มการเลอกแกนน าของชมชนเขามาพฒนาองคกร ปจจบนนไดรบการสนบสนนเงนทนจากสถานทตญปนประจ าประเทศไทย โดยไดแบงเงนทนออกเปน 2 สวน สวนแรก 80% น าไปอนรกษและฟนฟพนทปาภกระแต และสวนทสอง 20% น าไปพฒนาคณภาพชวตของราษฎรในทองถน การอนรกษ ปานนจะรวมกลมกนปลกปาชวงเดอนพฤษภาคม – กรกฎาคม หรอชวงฤดฝนของทกป โดยตนไมทปลกสวนใหญไดแก เตง รง ประด เปนตน สวนพนธไมทใชปลกปานนไดรบมาจากเรอนเพาะช าของทางหนวยงานราชการในจงหวดชยภม วเคราะหปญหาในหนวยงาน

1. ปญหาการบรหารงานภายในของเครอขายเกษตรตนภฯ มการเปลยนคณะกรรมการภายในองคกรบอยๆ ท าใหขาดความตอเนองในการบรหารงาน

2. การขาดการสนบสนนจากหนวยงานราชการหรอองคกรเอกชน ภาคอนๆ ทงในดานเงนทน ความรและเทคโนโลยตางๆ ทจ าเปนในการอนรกษและพนฟสภาพนเวศภมทศนปาไมของภกระแต เนองจากในปจจบนทางเครอขายเกษตรตนภฯ ใชเพยงองคความรภมปญญาทองถนในการอนรกษ แตยงขาดเทคนค เทคโนโลย วธการตางๆ เพอเพมความหลากหลายของพชพนธและสงม ชวตในพนทปา ซงสงผลโดยตรงในดานทศนยภาพและความหลากหลายของนเวศภมทศนในพนทปาภกระแต ซงอาจเปนประเดนหนงทท าใหพนทปาไมและความสมบรณของระบบนเวศกลบฟนคนสภาพไดชากเปนได

โครงการฟนฟปาทประสบความส าเรจสวนใหญนน เกดขนจากความรวมมอของหลาย หนวยงานชมชน หนวยงานราชการ องคกรพฒนาเอกชนหนวยงานทใหทนสนบสนนและใหความ รทางวชาการ ซงลวนแลวแตมความส าคญไมยงหยอนไปกวากน ความรวมมออยางใกลชดระหวางกลมบคคลเหลานจงมความจ าเปนเพอใหทกภาคสวนไดรบประโยชนสงสดและปองกนการสญเสยทรพยากรโดยไมจ าเปน

3. การบนทก เกบรวบรวมขอมลพนฐานตางๆ ของปาภกระแต อาทเชน ชนดพชพรรณ ชนดสตวปา พนทเกดไฟปา หรอการท ารงวดขอบเขตปา โดยปจจบนหนวยงานทองถนยงไมมการบนทกขอมลสวนนตงแตเรมจดตงองคกร ท าใหไมสามารถวดผลไดวาการฟนฟสภาพพนทปาไมในแตละปนนเพมขนหรอลดลง โดยขอมลตางๆ ยงเปนในลกษณะค าบอกเลาของเจาหนาทเทานน

77

การวางแผนเปนสงจ าเปน แผนงานของโครงการเปนสงทบงบอกถงวตถประสงคของโครงการฟนฟปา พนท และวธการด าเนนงาน เมอไดรบขอมลใหมๆ แผนงานทวางไวสามารถปรบ เปลยนไดตามความคดเหนของผมสวนรวม และการปรบแผนงานทกครงควรไดรบความเหนชอบจากทกๆ ฝาย การเขยนและปรบปรงแผนงานของโครงการชวยใหทกคนตดตามการด าเนนงานทจ า เปนไดวาใคร จะท าอะไร เมอไหร ทไหน แรงงาน และงบประมาณทตองใชส าหรบกจกรรมตางๆ

ขอมลทไดจากการสมภาษณและการลงพนทภาคสนาม สามารถสรปจากการวเคราะหสภาพกายภาพทวไป สถานการณในปจจบนของพนทปาภกระแตและวเคราะหถงแนวทางการจด การบรหารงานของหนวยงานทองถน ในการจดการอนรกษและฟนฟทรพยากรปาไม ไดสรปเปนประเดนปจจยตางๆ ทสงผลตอการฟนฟนเวศภมทศนในพนทแนวกนชนปาภกระแต ไดดงน 3. ปจจยทสงผลกระทบตอการฟนฟนเวศภมทศนของพนทกรณศกษา

3.1 ปจจยทสงเสรมการอนรกษและฟนฟนเวศภมทศนปาไม 1) ความมงมนทจะอนรกษทรพยากรในทองถนของคนในชมชน เมอชาวบานในทอง

ถนเรมหวงแหนปาภกระแต การมจตส านกในการอนรกษทรพยากร ไมลาสตวปา มการตงกฎเกณฑในการเกบหาของปา และไดจดตงกลมเครอขายเกษตรตนภฯ ขนกนเองภายในชมชน เพอคอยดแลจดการทรพยากรในทองถน ถอวาเปนการเรมตนทดในอนรกษและฟนฟนเวศภมทศน

2) ความรวมมอของภาคเอกชน (สถานทตญปนประจ าประเทศไทย) ทไดใหการสนบ สนนเงนทนในการพฒนาและอนรกษทรพยากร และปจจบนเรมมนกศกษาจากสถาบนตางๆ ทไดเขามาท าการส ารวจ วจย พนทปาภกระแตบางแลว ซงคาดวาอกไมนานหนวยงานรฐจะเรมเลงเหน และสรางทศนคตทดเกยวกบราษฎรทอาศยอยตดกบปา เขามามสวนรวมในการดแลพนทแหงนดวย

การมสวนรวมของผมสวนไดสวนเสยทงหมดในทกขนตอนของการวางแผนงานและด าเนนการนบเปนสงทส าคญยงอยางไรกตาม ความคดเหนทแตกตางกนของแตละภาคสวนเกยวกบการใชประโยชนจากพนทและการจดล าดบความตองการของแตละฝายอาจเปนสงทหลกเลยงไมได

นอกจากนยงอาจมความเหนขดแยงกนในเรองของเทคนคและวธการทจะเลอกใช ดง นนความส าเรจของโครงการปลกปาใดๆ จงขนอยกบการตกลงท าความเขาใจในเรองเหลานตงแตในชวงเรมวางแผนงานความขดแยงระหวางผมสวนไดสวนเสยทงหมดโดยตองแกไขผานการประ ชมปรกษาหารอกนบอยๆ โดยทกครงจะตองมการบนทกรายงานการประชมเพอใชอางองส าหรบการท างานตอไป วตถประสงคของการประชมในลกษณะน คอการแสดงความชดเจนของแผนงานทแตละฝายจะตองเปนผรบผดชอบเพอลดความสบสนและซ าซอนในการท างาน

78

3) เหตผลทางการเมอง อาจเปนเหตผลส าคญเบองหลงการมสวนชวยในโครงการฟนฟปาของชมชน โดยเฉพาะอยางยงในเรองสทธการถอครองทดน ตามกฎหมายของไทยชมชนใดๆ กตามทตงอยในพนทอนรกษมกถกอพยพออกจากพนทดวยความเชอทวาชาวบานทอยในพนทปาจะเปนผท าลายทรพยากรธรรมชาตของบานเมอง การเขารวมในโครงการอนรกษและฟนฟปาจงแสดงใหเหนวาชาวบานในพนทสามารถรบผดชอบตอสงแวดลอมไดเชนกน (หนวยวจยการฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549)

การฟนฟปาชวยท าใหเสยงเรยกรองสทธในทอยอาศยในพนทอนรกษของชมชนมน า หนกมากขนและยงชวยลบภาพพจนเดมๆ ทชาวบานมกถกมองวาเปนผท าลายปาได

4) ปจจยทางวฒนธรรม ของปาหลายอยางมความส าคญตอวฒนธรรมพนบานในขณะ ทมความเชอวาปาและไมใหญในปาเปนทสงสถตของสงศกดสทธ การสญเสยปาจงอาจมผลตอจตวญญาณและความมตวตนของชมชน ความเชอและประเพณดงเดมจงอาจเปนแรงจงใจส าคญในการฟนฟปา

ภมปญญาทองถนในเรองของการดแลรกษาพนธไม เชน การดแลรกษาตอไม การเลอกชนดของพชพรรณทองถนมาปลกปาหรอการมชวงฤดในการเกบหาของปาซงการเวนชวง ซงจะท าปจจยพนฐานทท าใหปาสามารถไดฟนตวไดเองตามธรรมชาต

3.2 ปจจยคกคามทท าใหนเวศภมทศนปาไมเสอมสภาพลง 1) ปจจบนมจ านวนถนนตดผานปามากขน ท าใหปาไมถกแยกเปนสวนๆ เปนผนเลก

ผนนอย ซงท าใหพนทปาไมตอเนองและผนปาเลกๆ มโอกาสถกบกรกโดยพนทเกษตรกรรมไดมาก รถยนตทเขามาในบรเวณปาจะเปนอนตรายตอสตวปาในพนท และถนนยงเปนตวคนกลางในการกระจายความหลากหลายของชนดพชพรรณหรอความหลากหลายของสงมชวตโดยรวมทเปนองค ประกอบส าคญของภมทศน ถนนทไมไดรบการออกแบบทดนนยงสงผลเสยตอทศนยภาพของภมทศนปาธรรมชาตอกดวย

2) ประชาชนจากทองถนอนเขามาเกบหาของปาตลอดทงปในแงการคาขาย โดยยงไมปฏบตตามขอตกลงหรอกฎเกณฑของคนในทองถน เชน ประชาชนจากทองถนอนๆ เขามาเกบผลมะขามปอมและผลไมตางๆ ในปาภกระแต โดยใชวธตดกงหรอโคนตนไมแลวจงเกบผลไมปา ซงท าใหปาเกดความเสยหายมาก พนทปาไมสวนใหญจงไมสามารถฟนตวไดเองตามธรรมชาต ท าใหสงผลกระทบตอวถชวตความเปนอยของชาวบานทอาศยอยรอบๆ ปาภกระแต

79

3) การปลกปาในพนทปาภกระแตนน ชวง 1-2 ปแรก จะปลกตนไมไมขนเลยเนองจากปญหาเรองสภาพดนในพนทและชนดของพนธไมทน ามาปลก หรอพชพนธทไดรบมาสวนใหญไม ใชพรรณไมในทองถน เมอน าไปปลกแลวไมเจรญเตบโตหรอทนตอสภาพอากาศ ท าใหปาทปลกขนใหมไมประสบความส าเรจ ปจจบนคณะกรรมการในหนวยงานทรบผดชอบสวนใหญเปนคนในชมชนทองถนตองแกปญหากนเอง โดยยงไมมหนวยงานรฐทมความรใหค าปรกษา เงนทน เทคนค วธการตางๆ กบทางกลมเครอขายเกษตรตนภฯ โดยสงผลท าใหพนทปาสวนใหญนนยงขาดความหลากหลายของทงพชพนธ, สงมชวตขนาดเลก รวมไปถงความหลาก หลายทางนเวศภมทศนทสง ผลโดยตรงตอความหลากหลายของทศนยภาพในพนทปาภกระแตอกดวย

80

บทท 5 บทสรปและขอเสนอแนะ

ในการวางแผนปลกปา สงหนงทส าคญ คอ การมองถงสภาพโดยรวมของภมประเทศ

มใชมองเฉพาะพนทปลกเพยงโดดๆ พนทรอบขางไมวาจะเปนพนทเกษตรกรรม ปาธรรมชาต ปาปลก แหลงน า หรอสงกอสรางตางๆ ลวนมความสมพนธเกยวของกบพนทฟนฟปาทงในแงนเวศ- วทยาและสงคมเศรษฐกจ The World Wide Fund for Nature (WWF) และThe World Conservation Union (IUCN) ไดน าเสนอแนวคดการฟนฟภมทศนปาไม (Forest Landscape Restoration: FLR) ซงเปนการน าแนวความคดในการจดการพนทซงมจดประสงคเพอฟนฟคณคาทางนเวศวทยาของปาทถกท าลายหรอปาเสอมโทรม พรอมๆ กบท าใหมนษยมความเปนอยทดขนโดยอาศยความรวมมอจากผมสวนไดสวนเสยทกภาคสวน การฟนฟภมทศนปาไมไดรวมเอาแนวความคดทเกยวของกบการพฒนา การอนรกษและการจดการทรพยากรธรรมชาตทหลากหลายเขาไวดวยกนเพอฟนฟพนทปาเสอมโทรมใหกลบมามความสมบรณเพอเปนประโยชนทงแกมนษยและธรรมชาต (หนวยวจยการฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549)

ภมประเทศ หมายถง แผนดนทมขนาดอยระหวางพนทและเขตนเวศ ซงมลกษณะทางนเวศวทยาและสงคมเศรษฐกจ โดยสามารถแยกออกจากภมประเทศทอยใกลเคยงไดอยางชดเจนภมทศนปาถกจดวาเปนพนทเสอมโทรมกตอเมอความรนแรงของการสญเสยปา ซงท าใหพนทดงกลาวสญเสยศกยภาพในการใหผลผลตทเพยงพอหรอการใหประโยชนในแงมมอนแกมนษย และสญเสยกลไกในการท างานของระบบนเวศ รวมไปถงความหลากหลายทางธรรมชาต (หนวยวจยการฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549)

การศกษาเรองแนวทางการฟนฟนเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาภเขยว ท าใหทราบถงปญหาเรองการจดการทรพยากรทองถนในประเทศไทยตงแตเรมมการใหสมปทานปา โดยรฐบาลไดมนโยบายเพอผลประโยชนในรปแบบการคา ท าใหปาไมเสอมโทรมและลดปรมาณลงอยางรวดเรว ซงตอมารฐบาลไดปรบเปลยนนโยบายปาไมโดยเปนการมงเนนในลกษณะของการอนรกษ นโยบายการอนรกษปาควรเปนการท างานรวมกนระหวางรฐและชมชนทองถน

พนทกนชนปาภกระแต มลกษณะเปนปาชมชน โดยครอบคลมพนท 4 ต าบล ในอ าเภอเกษตรสมบรณ จงหวดชยภม เปนผนปาดงเดม ราษฎรในทองถนพงพง มวถชวตทเกยวของกบปาภ

81

กระแต แตดวยนโยบายยคสมปทานปาไม พนทปาภกระแตเปนแหลงผลตถานทมคณภาพดในแถบภาคอสาน ท าใหปาเสอมโทรมและลดปรมาณลงอยางรวดเรว ตอมาไดมการอนรกษและฟนฟพนทปาภกระแต โดยหนวยงานภาครฐ เอกชน และชมชนในทองถน ไดมการปรบกลยทธตางๆ เพอใหเหมาะสมกบสภาพพนทรวมถงวถชวตของคนในทองถนดวย แตจากการศกษาพบวาแนวทางการจดการอนรกษและฟนฟปาภกระแตนนยงเปนการแยกการท างานระหวางหนวยงานรฐกบเครอขายเกษตรตนภฯ โดยหนวยงานรฐยงคงมทศนคตวาชาวบานทอาศยอยตดปาภกระแตวาเปนผทท าลายผนปาภกระแตเอง เกดความไมเขาใจซงกนและกน ซงเปนปญหาส าคญมากตอการจดการทรพยากรทองถนเปนอยางมาก

การศกษาครงนมวตถประสงคเพอศกษาสภาพปจจบนของนเวศภมทศนและประวตความเปนมาของการบรหารจดการปาไมของหนวยงานชมชนในพนทปาภกระแต รวมไปถงการวเคราะหปจจยตางๆ ทเปนอปสรรคตอการจดการและฟนฟทรพยากรปาไมในทองถน เพอหาแนว ทางและรปแบบทเหมาะสมในการฟนฟนเวศภมทศนในพนทปาภกระแตตอไป

วธการเกบขอมลของผวจยไดใชวธการสมภาษณเจาหนาทของหนวยงานทองถน เกยว กบประวตความเปนมาของปาภกระแต สภาพปาไมในอดตจนถงปจจบน และการจดการทรพยากรปาไมของหนวยงานในชวงระยะเวลาทผานมา กอนการส ารวจเกบขอมลภาคสนาม เกบขอมลสภาพทวไปของพนท อาท ลกษณะพชพนธ, ลกษณะดน, อตราความหนาแนน, สนทรยภาพ, ความหลาก หลายทางชวภาพ, ความหลากหลายทางนเวศภมทศน ฯลฯ ซงปจจยตางๆ นสงผลตอการด ารงชวตของราษฎรในทองถน 1. สรปผลการศกษา

1.1 สภาพนเวศภมทศนและการใชประโยชนจากทรพยากรปาไม จากการวเคราะหสภาพปาไมและความหลากหลายของระบบนเวศของพนทปาภกระ

แต สรปผลไดสภาพโดยทวๆ ไปปามลกษณะปาเตงรง ทมความสงจากระดบน าทะเลประมาณ 300 เมตร ชนดของพชพนธ ไดแก เตง รง ประด ตะแบก ตวแดง มะขามปอม เปนตน แตตนไมในพนทปาภกระแต ยงมขนาดเลก มการเจรญเตบโตชา อกทงความหนาแนนของจ านวนตนไมในบางพนทนนยงนอยอยมาก โดยจะมปาหญาหรอวชพชเกดขนสลบอยกบตนไม ลกษณะดนในปาภกระแตนนเปนดนปนทรายและเปนภเขาหน ดนจงไมมความอดมสมบรณ เมอคนในชมชนน าตนไมขนมาปลกบนภกระแต จ านวนตนไมทยงคงสามารถเตบโตไดนนเหลอเพยงเลกนอย

การเกดไฟปา ไฟปามกจะพบไดบอยในพนทปาเตงรง ซงปาภกระแตกประสบปญหานทกป ในอดตไฟปาท าใหพนทปาภกระแตเสยหายเปนอยางมากมาก แตหลงจากทชมชนไดรวมกลม

82

ทมงการอนรกษทรพยากรทองถนขน มการสอดสอง ควบคมดแลพนทปาทมการเกดไฟปาทกๆ ป การเผาซงขาวในนาทอยใกลภกระแต มการดแลปองกนไมใหไฟลามเขาไปในพนทปาไม การหามลาสตวโดยวธการเผาปา แตปจจบนกยงมไฟปาเกดขนทกปแตครอบคลมพนทนอยลง เนองจากปาภกระมลกษณะเปนปาเตงรง ตนไมทขนเปนไมผลดใบ ท าใหใบทรวงหลนเปนเชอเพลงอยางดในการเกดไฟปา

การใชประโยชนจากทรพยากรปาไมของคนในชมชน ไดแก ตดไมท าฝน เกบหาของปา สวนการตดไมเพอไปสรางทอยอาศยนนคอนขางนอยเนองจากตนไมในพนทปาภกระแตนน ยงมขนาดเลกไมเหมาะแกการกอสรางทพกอาศยแตเหมาะส าหรบเปนไมฝน และปจจบนราษฎรนยมใชวสดชนดอน เชน อฐและ คอนกรต ในการสรางทอยอาศยมากกวาการใชไม ซงเปนผลดตอการอนรกษและฟนฟสภาพผนปาภกระแตอกทางหนง สวนการเกบหาของปา อาท เหดตางๆ หนอไม ผกหวาน ไขมดแดง ผกปาชนดตางๆ สมนไพรพนบาน เปนตน จะมชวงระยะเวลาในการเกบ ไม ไดเกบตลอดทงป ซงท าใหปาไมสามารถฟนคนสภาพไดหลงจากหมดชวงการเกบหาของราษฎรในทองถน

สตวปา ทอาศยอยในพนทปาภกระแตนนยงเปนสตวขนาดเลก ไดแก กระรอก กระแต กระตาย นก ไกปา สนขจงจอก ฯลฯ ซงในอดตทผานมานนเคยมการพบเสอในพนทปาภกระแต แตหลงจากทรฐบาลไดเปดใหมการสมปทานปา มการเผาถานเปนอตสาหกรรมซงท าใหปรมาณปาไมในพนทปาภกระแตลดลงเปนจ านวนมาก เสอมโทรมลงอยางรวดเรว ซงมผลกระทบตอสตวทอาศยอย ในขณะนน ท าใหปจจบนเหลอเพยงสตวปาขนาดเลกเทานน สวนการลาสตวปาของประชาชนในทองถนนนลดลงเนองจากปจจบนไมนยมน ามาบรโภคกนในครวเรอนและไดมการตงกฎเกณฑกนในชมชน ท าใหการลาสตวในปจจบนนมนอยมาก

จ านวนถนนตดผาน จากการวเคราะหภาพถายทางอากาศ ทพบวาถนนทตดผานทงตามแนวขวางและแนวยาวของพนทปา มจ านวนมากท าใหพนทปาถกแบงออกเปนพนทเลก ขาดความตอเนองของปาและเสยงตอการบกรกพนทปาผนเลกเหลานใหเปนพนทเกษตรกรรมหรอทอยอาศย นอกจากนถนนยงเปนการน าใหคนนอกชมชน เขามาหาผลผลตจากปาและไมไดท าตามกฎเกณฑหรอขอตกลงของคนในชมชน ท าใหปาทก าลงฟนตวและสตวปาทอาศยอยถกท าลายไดงายขนและถนนยงท าใหปาขาดสนทรยภาพของภมทศนปาไมธรรมชาต ผนปาทไมมความตอเนอง ท าใหการกระจายตวและความหนาแนนของสงคมสงมชวตและพชพรรณ ซงอาจถกคนดวยถนนหลายสายในพนทปาภกระแต ซงมผลตอโครงสรางของภมทศน ดงทไดกลาวไวในบทท 2 ภมทศนทเกดจากปาผนเลกทงๆ หลายมาประกอบกน เมอโครงสรางของภมทศนของปาแตละผนทถกแยกโดยถนนไมสมบรณ ท าใหความหลากหลายของนเวศภมทศนลดนอยลงไปดวย

83

ปญหาการน าขยะขนมาทงบนภกระแต ไมวาจะเปนขยะมลฝอยจากครวเรอน ขยะจากเศษวสดกอสราง ก าลงเปนปญหามากในปจจบน เนองจากการจดเกบขยะขององคการในชมชนยงไมมประสทธภาพ ทางหนวยงานบรหารสวนทองถนไดประกาศเตอน ตงโทษของการน าขยะมาทง แตกมราษฎรบางสวนกยงน าขยะขนมาทง ปญหาจากขยะอาจมผลกระทบตอการเจรญเตบโตของตนไมเมอสารพษจากขยะซมลงสใตดน และสตวปาบางชนดอาจกนเศษขยะซงอาจท าใหเจบปวยและตายได

1.2 การบรหารจดการทรพยากรธรรมชาตของหนวยงานทองถน การจดตงหนวยงานทเขามารบผดชอบโครงการตางๆ ในพนทแนวกนชน ปาภกระแต

โดยเรมแรกเปนการจดตงของหนวยงานรฐ คอ โครงการพฒนาพนทแนวกนชนปาภเขยวเพอความยงยน (2537-2540) จดตงโดยสถาบนสงแวดลอมไทย ทเขามาสนบสนนการอนรกษและฟนฟพนทปาภกระแต เนนเรองการเพมพนทปาไม โดยวาจางชาวบานในพนทใหมาปลกปา ซงโครงการนไมประสบความส าเรจ เพราะชาวบานไมมสวนรวมในการแสดงความเหน ไมรสกเปนเจาของปา และพนธไมทน ามาปลกไมใชตนไมทองถน จงท าใหปาทปลกเสยหายเกอบทงหมด

โครงการทสอง เปนโครงการทกอตงหลงจากโครงการแรกหมดระยะเวลา เปนหนวย งานทกอตงจากสมาชกในชมชน ทง 4 ต าบลทอยในพนทปาภกระแต คอ เครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนและสงแวดลอม (2540-ปจจบน) เปนการกอตงโดยคนในชมชนทองถนทตองการเรยกรองสทธในการใชทรพยากรทองถน หลงจากทรฐบาลมนโยบายในการใหสมปทานปาไมเพอหวงผลในรปแบบการคาท าใหเกดการปดกนสทธของชาวบานในการเขาไปใชผลประโยชนจากปาตามวถดงเดมของชาวบาน ถอเปนการเรมตนทดในการอนรกษทรพยากรปาไม เพราะเมอคนในทองถนเรมเลงเหนถงคณคาและรสกหวงแหนในทรพยากรของทองถนแลว ท าใหการบรหารจดการปาไมท าไดอยางมประสทธภาพมากขน ซงจากการวเคราะหการบรหารจดการทมในปจจบน พบขอดขอเสยของการปฏบตงาน ดงน

ขอด 1. การททางกลมเครอขายเกษตรตนภฯ นน เปนสมาชกในชมชนทอยในพนทปาภกระ

แตททราบถงปญหาทมมาตงแตตน สามารถแกปญหาไดตรงจดมากกวาคนนอกพนท เชน การเลอกชนดของพชทใชปลกในพนทปาภกระแต รเสนทางหรอพนททเกดไฟปาบอยครงจะท าใหสามารถควบคมไฟปาไดทน

2. หนวยงานหรอองคกรทองถนสามารถพดคย ท าความเขาใจเกยวกบการอนรกษและพฒนาหรอกลาวตกเตอนชาวบานในทองถนถามการบกรกพนทปาไดงายกวาเจาหนาทรฐ เนองจาก

84

เปนเจาหนาทภายในกลมเครอขายเกษตรตนภฯ ซงเปนคนในชมชนเหมอนกนท าใหสามารถเขาถงชาวบานรอบๆ เขตพนทปาภกระแตไดมากกวาเจาหนาทของรฐ

3. การกอตงกลมเครอขายเกษตรตนภฯ ระยะแรกนนเจาหนาทและคณะกรรมการทรบ ผดชอบในการท างานนน ท างานโดยไมไดรบเงนเดอน แตหลงจากทไดรบเงนสนบสนน ในป พ.ศ.2554 จงไดจดสรรเงนเดอนส าหรบสมาชกบาง ซงท าใหเหนวาทางหนวยงานทชมชนจดตงขนมานมความตงใจจรง เกดการตนตวในการมสวนรวมของประชาชนในการจดการปาไมในพนทชมชนของตนเอง ซงถอเปนพนฐานทเขมแขงในการอนรกษทรพยากรในทองถน

ขอเสย 1. เงนทนในการสนบสนนโครงการ โดยทางกลมเครอขายเกษตรตนภฯ ตองหาเงน

ทนเขามาบรหารงานภายในกนเอง ยงไมมหนวยงานภาครฐเขามาดแล เงนสนบสนนทไดรบมาจะแบงออกเปนสองสวน ไดแก สวนแรก 80% น าไปฟนฟพนทปาภกระแต และสวนทสอง 20% ทางหนวยงานไดน าไปพฒนาคณภาพชวตของราษฎรทอาศยอยรอบๆ พนทปาภกระแต ซงเจาหนาทสวนใหญเปนคนในพนท จงไมเครอขายในการหาเงนทนจากภายนอกมาสนบสนนในโครงการไดอยางเพยงพอ

2. ขาดหนวยงานทใหความรและค าปรกษาเกยวกบเรองการจดการปาไมและการฟนฟนเวศภมทศนอยางถกตอง รวมไปถงการน าเทคโนโลยตางๆ ทชวยใหการฟนฟปาไมนนมประสทธ ภาพมากขน เนองจากปจจบนการอนรกษปาไมยงเปนองคความรภมปญญาทองถน เชน การรกษาตอไม รวมทงการใชวฒนธรรมในทองถนตางๆ ในการจดการทรพยากรทมในพนท ซงกเปนสงทดทควรรกษาไว แตท าใหปาฟนคนสภาพไดชา สวนการปลกตนไมเพอการเพมพนทปาของทางกลมเครอขายเกษตรตนภฯ นน ยงเนนเพอการเพมจ านวนพนปาไมเทานน โดยยงไมค านงถงเรองความหลากหลายทางชวภาพ ความหลากหลายของนเวศภมทศน ซงมผลตอทศนยภาพของภมทศนปาไมธรรมชาตดวย

3. ปจจบนทางกลมเครอขายเกษตรตนภฯ ไดมปญหากบทางหนวยงานของรฐเกยวกบทศนคตของหนวยงานรฐ ทยงโทษราษฎรในทองถนวาเปนสาเหตส าคญของการท าลายปาไมพนทปาภกระแต ท าใหเปนอปสรรคทส าคญในการพฒนาและอนรกษทรพยากรปาไม

4. ปญหาจากการบรหารภายในของหนวยงาน ไดมการเปลยนแปลงคณะกรรมการในการด าเนนงานบอย ท าใหขาดความตอเนองในการบรหารจดการปา

5. การจดโครงการและกจกรรมตางๆ ททางเครอขายเกษตรตนภฯ จดท าขนเพอใหการสนบสนนกจกรรมดานการพฒนาใหแกชมชนรอบผนปาภกระแต และสงเสรมคณภาพชวตของราษฎรในทองถน อาทเชน

85

- กลมออมทรพยเพอการผลต มอย 19 กลมกระจายใน 19 หมบาน - กลมผสงอาย ม 4 กลม กระจายใน 4 ต าบล - กลมสตรทอผาพนคอ กระจายใน 4 ต าบล - กลมทอผาไหมท ามอ ม 1 กลมในต าบลบานบว - กลมเกษตรกรรมทางรอดของชมชนเปนศนยกลางทง 4 ต าบล - กลมสมนไพรชมชน เปนศนยกลางรวมทง 4 ชมชน - กลมปาชมชนเปนศนยกลางรวมทง 4 ชมชน - กลมอาสาสมครเยาวชนพทกษปาภกระแต ม 3 กลมทต าบลบานบว บานเดอ

และโนนกอก ซงโครงการเหลายงไมประสบความส าเรจเทาทควร เนองจากผลตภณฑสวนใหญของ

ทางกลมเครอขายเกษตรตนภฯ มรปแบบทยงไมนาสนใจ ปญหาในเรองของตลาดรบซอสนคา ท าใหชาวบานบางสวนทยงมความล าบากในการท ามาหากน และเขามาพงพงทรพยากรปาไมในปาภกระแตอยเรอยๆ

1.3 แนวทางทเหมาะสมในการฟนฟนเวศภมทศนปาไมในพนทแนวกนชน จากการศกษาและวเคราะหปญหาทงสภาพทางกายภาพของพนทปาไมและการบรหาร

จดการของหนวยงานในการพฒนาและอนรกษทรพยากรทองถน ซงสามารถสรปไดถงแนวทางทเหมาะสมในการฟนฟนเวศภมทศน ไดดงน

1. วธการในการฟนฟนเวศภมทศนนนควรเลอกใชความรและเทคโนโลยทงาย ทมงบ ประมาณไมสงมาก เนองจากปญหาเรองเงนทนของทางกลมเครอขายเกษตรตนภฯ และควรเปนวธทเจาหนาทภายในหนวยงานสามารถท าความเขาใจและปฏบตหรอน าความรทไดไปสอนตอใหกบประชาชนในทองถนได เปนวธการทลงทนนอยและการน าภมปญญาทองถนมาประยกตรวมดวย จะเปนแนวทางการจดการทเหมาะสมกบปาภกระแต ท าใหพนทปาไมใหสามารถใหผลประโยชนกบประชาชนในทองถนไดอยางย งยนดวย

2. การฟนฟนเวศภมทศนไมใชเปนเพยงแคการปลกปาเทานน แตควรค านงถงลกษณะโครงสรางของภมทศน ซงมาประกอบกนขนเปนแบบแผนทางกายภาพทปรากฏในภมทศน เชน แบบแผนขององคประกอบตางๆ และการกระจายตวของประชากรและสงคมทมชวต พชพนธและสวนประกอบอนๆ ซงจะท าใหทรพยากรทอยในระบบสามารถเพมก าลงในการผลต เพอใหราษฎรในทองถนใชประโยชนจากปาไดอยางย งยน ราษฎรมความเปนอยทดขนกท าใหรสกหวงเหนและเหนคณคาของปามากขน และจากการวเคราะหเอกสารงายวจยทเกยวกบความหลากหลายเชงนเวศ

86

ภมทศน สรปไดวาความหลากหลายของระบบนเวศสมพนธซงกนและกนกบความหลากหลายเชงนเวศภมทศน ซงมผลโดยตรงตอคณภาพและคณคาของทศนยภาพภมทศนในพนทปาธรรมชาตอกดวย

สวนถนนทแบงพนทปาออกเปนผนเลกๆ นน ควรท าการส ารวจและระบเลอกเสนทางถนนหลก เพอใหปาธรรมชาตถกรบกวนโดยมนษยนอยทสด และเพอการอนรกษความหลากหลายทางธรรมชาต การฟนฟนเวศภมทศนปาไมควรใหความส าคญกบสภาพพนทปาทเหลออยดวย โดยหลกการส าคญ คอ การปองกนไมใหเกดการแบงพนทปาออกเปนผนยอยๆ เพอด ารงไวซงความหลากหลายทางชวภาพ และควรปลกตนไมเพอสรางทางเชอมระหวางผนปายอยๆ นน ซงอาจเปนทางเลอกหนงทชวยใหสตวทกระจายอยในปาแตละหยอมมโอกาสทจะเดนทางไปยงทอนได

3. การกอตงเครอขายองคกรชาวบานเกษตรกรตนภเพอการพฒนาชมชนทองถนและสงแวดลอม ท าใหเหนวาราษฎรในทองถนเรมมบทบาท ตระหนกถงความส าคญในการจดการและการอนรกษทรพยากรปาไมทองถนแลว ขาดยงแตหนวยงานภาครฐทเขามาดแล โดยควรท าหนาทสงเสรม ใหค าปรกษาและสนบสนนองคกรชาวบานทงดานองคความรทางวชาการ วสดอปกรณและเงนทน เพอใหองคกรชมชนสามารถบรหารจดการทรพยากรทองถนไดอยางมประสทธภาพและยงยน ไดแก

1) การรบรองสทธของชมชนในการจดการปาไมดงเดม ตามกรอบของจารตประเพณและวฒนธรรมของชมชน ดวยการกระจายอ านาจหนาทการบรหารจดการปาไมแกชมชน โดยรฐมหนาทสงเสรมสนบสนนและก ากบดแลการจดการทรพยากรของชมชนเพอใหเปนไปตามกฎเกณฑทชมชนรเรม 2) รฐควรสงเสรมชมชนทองถนทมความสมพนธกบปา ใหมสวนรวมในการอนรกษและพฒนาสภาพแวดลอม ตลอดจนรบรองจารตประเพณและวธการตางๆ ทราษฎรในชมชนน ามา ใชในการอนรกษพฒนาและมการใชประโยชนอยางย งยน 3) การจดใหมกจกรรมรวมกนระหวางรฐกบองคกรและราษฎรในทองถน เพอสรางสมพนธทดในการปฏบตงานรวมกน ลดความขดแยงของทงสองฝาย เชน การจดอบรมสมมนา การเรยนรระบบเกษตรทองถน การเรยนรวถชวตของชาวบาน ความสมพนธระหวางคนกบปา เปนตน เพอเปนการสนบสนนการกนดอยด หรอการเปนแหลงผลตอาหารและใหความมนใจในเรองแหลงอาหารของประชาชน ซงสงตางๆ เหลานจะเกดขนไดกตองอาศยจากการท างานรวมกนระหวางเจา หนาทของภาครฐ หนวยงานทองถน และชาวบานรอบผนปานนๆ (ประวทย, 2544)

4. เสนอแนะเพมเตม ทางเชอมส าหรบสตวปา ปจจบนขอบปาของพนทปาภกระแตยงไมจรดกบพนทเขตรกษาพนธสตวปาและอทยานแหงชาตภแลนคา สตวทใชพนทปาภกระแตเปน

87

ทางเชอมนจะตองผาพนทเกษตรกรรมหรอทอยอาศยของราษฎร กอนทจะสามารถเขาเขตของพนทปาอนรกษได ดงนนจงควรมการปลกตนไมระหวางทางเชอมเพอใหสตวปาสามารถอพยพเคลอน ยายไดอยางปลอดภยและพนททางเชอมนควรงดเวนการลาสตวโดยเดดขาด เพราะสตวปาทอยในบรเวณทางเชอมนนจะถกลาไดงายกวาในพนทปาขนาดใหญ

ความกวางของทางเชอมระหวางปานนขนอยกบชนดของสตวปา ส าหรบแมลงและนกขนาดเลก ทางเชอมทสรางจากตนไมทปลกเพยงไมกเมตรกเพยงพอส าหรบสตวปาในกลมนทจะใชส าหรบเปนเดนทางไปมาระหวางผนปาได แตส าหรบนกทหากนบนพนปาหรอสตวเลยงลกดวยนมขนาดเลกหรอขนาดกลางนนอาจจะตองใชทางเชอมใหมความขนาดความกวางราว 200-300 เมตร จนกระทงถง 2-3 กโลเมตร และส าหรบสตวปาขนาดใหญ ทางเชอมอาจตองกวางถง 10 กโลเมตร ถงจะได ผล ในการสรางทางเชอมนนควรเรมจากการปลกตนไมเปนทางแคบๆ แลวจงคอยๆ ปลกตนไมขยายความกวางออกไปและตองมการเกบขอมลสตวปาทเขามาใชทางเชอมนดวย 1 การฟนตวของปา

การลดจ านวนลงของสตวใหญจากการลาของมนษยท าใหการกระจายเมลดพนธของไมเสถยรทมเมลดขนาดใหญแทบไมสามารถเปนไปได นอกจากนไฟปาซงสวนใหญเกดขนจากน า มอมนษยยงเปนอกปจจยหนงทท าลายกลาไมในพนท ไฟปาท าใหกลไกการฟนตวของปาหยดชะงกและพนทสวนมากถกวชพชยดครองและไมสามารถฟนตวกลบมาเปนปาไดอก การฟนฟปาจงเปน ความพยายามของมนษยทจะแกไขปรบเปลยนสภาพท “ผดไปจากธรรมชาต” ของปาทถกท าลายใหกลบมาอยในความสมดลอกครง ความส าเรจของการฟนฟปาขนอยกบความเขาใจกลไกการฟนตวของปาโดยธรรมชาตและการพฒนาวธการตางๆ เพอทดแทนกระบวนการเหลานน (หนวยวจยการฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549)

1 ปลกใหเปนปา แนวคดและแนวปฏบตส าหรบการฟนฟปาเขตรอน. 2549, หนวยวจยการฟนฟปา ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม.

88

ภาพท 31 แสดงพนทปาทถกแบงเปนผนยอยๆ และผลกระทบทเกดขนในลกษณะตางๆ ทมา: หนงสอปลกใหเปนปา แนวคดและแนวปฏบตส าหรบการฟนฟปาเขตรอน, 2549, หนวยวจยการฟนฟปา ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

ปาถกตดผาน โดย ถนน,

ทางรถไฟหรอสายไฟฟา

พนทระหวางปาขยายตว

ปาถกบกรกจากชมชนท

เขามาตงถนฐานตามแนว

ถนน

พนทปาถกแยกออกเปน

ผนยอยๆ พนทระหวางผน

ปามขนาดใหญกวาปาท

เหลอ

ปาเสอมโทรมลง พนทปา

แตละผนคอยๆลดขนาดลง

89

ภาพท 32 ตวอยางการออกแบบพนทอนรกษ ทประกอบดวยแกนกลางซงไมมกจกรรมของมนษยเขาไปรบกวนและพนทแนวกนชนเพอลดความขดแยงระหวางมนษยและสตวปา มการปลกสรางทางเชอมระหวางปาเพอใหสตวอพยพเคลอนยายระหวางพนทได

ทมา: ปลกใหเปนปา แนวคดและแนวปฏบตส าหรบการฟนฟปาเขตรอน, 2549, หนวยวจยการฟนฟปา ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม 1. การฟนฟปาโดยการเรงการฟนตวตามธรรมชาต

การเรงใหเกดการฟนตวตามธรรมชาต (Accelerated Natural Regeneration; ANR) หมายถง กจกรรมทกอยางทท าขนเพอเพมหรอเรงกระบวนการฟนตวตามธรรมชาตของปา ไดแก การสงเสรมการเจรญเตบโตของกลาไมทมอยและท าใหมกลาไมในพนทมากขน ในขณะเดยวกนก ชวยปกปองลกไมทมอยเดมไมใหไดรบอนตรายจากปจจยตางๆ เชน การแขงขนกบวชพช สตวปา หรอไฟปา เปนตน

เนองจากการเรงใหเกดการฟนตวตามธรรมชาตนนตองอาศยกระบวนการทเกดขนตามธรรมชาตจงใชแรงงานนอยกวาการปลกปาและเปนวธการฟนฟปาทใชทนนอยดวย อยางไรกตามวธ การทง 2 ไมถอเปนการฟนฟปาทแยกจากกนอยางเดดขาดเพราะการฟนฟปาทมประสทธภาพนนตองอาศยวธการทงสองแบบรวมกน ในบางพนทการใชการเรงใหเกดการฟนตวตามธรรมชาตเพยงอยางเดยว อาจเพยงพอทจะท าใหระบบนเวศฟนตวได แตการปลกตนไมเพอฟนฟระบบนเวศ

90

นนควรใชวธการเรงใหเกดการฟนตวตามธรรมชาตทเหมาะสมรวมดวยเสมอ(หนวยวจยการฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549)

1.1 พนททเหมาะส าหรบการเรงการฟนตวตามธรรมชาต การเรงการฟนตวตามธรรมชาตเหมาะกบพนททมกระบวนการฟนตวของปาเองตาม

ธรรมชาตอยบางแลว การประเมนสภาพเบองตนของพนทจงมความจ าเปนเพราะ ขอมลดงกลาวจะชวยในการตดสนใจวาการเรงการฟนตวตามธรรมชาตอยางเดยวเพยงพอส าหรบจะท าใหปาฟนตวไดดวยตนเองหรอไมและวธการแบบใดจะเรงท าใหเกดกระบวนการดงกลาวไดดทสด การประเมนสภาพพนทประกอบดวย

1) ประเมนศกยภาพของพนทในการฟนตวตามธรรมชาตของปา 2) วเคราะหวาปจจยทอาจยบย งไมใหปาเกดการฟนตวตามธรรมชาต 1.2 วธการเรงใหเกดการฟนตวตามธรรมชาต 1) เรงใหตอไมแตกยอดใหม ตนไมทแตกยอดจากตอไมนนเจรญเตบโตขนเปนไมใหญไดเรวกวาลกไมหรอกลาไม

เพราะตนไมเหลานสามารถดงอาหารทสะสมไวในระบบรากของตนเดมมาใชในการเจรญเตบโตได นอกจากนนยงทนทานตอความแหงแลงไดดกวากลาไมเพราะระบบรากทแขงแรง สามารถแขงขนกบวชพชไดด 2) การก าจดวชพช การก าจดวชพชเพอลดการแขงขนระหวางหญากบตนไมทมอยแลวตามธรรมชาตยอมใหผลดเชนเดยวกบการก าจดวชพชใหแกกลาไมทเราปลก โดยเฉพาะอยางยงในชวงฤดฝน การก า จดวชพชท าใหกลาไมและลกไมขนาดเลกมโอกาสเตบโตไดดขน แตในชวงฤดแลงการมวชพชอยดวยอาจใหผลดแกกลาไมเหลานนในแงของการใหรมเงาและปองกนไมใหตนกลาแหงตาย อยาง ไรกตามการมวชพชอยในพนทจะท าใหความเสยงของการเกดไฟปาสงขนจงตองมการชงน า หนกระหวางขอดและขอเสยดงกลาวดวยส าหรบตนไมทแตกมาจากตอเดมการก าจดวชพชอาจไมจ าเปนนกเนองจากตนไมพวกนมกมความสงมากกวาวชพชและในขณะเดยวกนกมระบบรากทพฒนาดอยลกลงไปจากระดบรากของวชพชทเปนไมลมลกอยแลว 3) ปศสตวในพนท ในประเทศเนปาลชาวบานจะไมปลอยใหปศสตวเขาไปหากนเองในพนทปาชมชน แตใชวธเขาไปเกบเกยวพชอาหารสตวออกมาใหสตวเลยงทบาน วธการนนอกจากลดความเสยงทฝงสตวจะท าความเสยหายใหแกตนไมแลวยงชวยก าจดวชพชในปาดวย แตในอเมรกากลางการท าปศ-สตวถอเปนเครองมอส าคญของการจดการพนทในชวงแรกของการฟนฟสภาพปา โดยพวกมนถก

91

เรยกวา “เครองตดหญามชวต” ทนอกจากจะชวยควบคมวชพชและท าใหตนไมทอายยงนอยโตไดดขนแลวยงชวยกระจายเมลดพนธของไมเดนบางชนดในพนทอกดวย

4) การปองกนไฟจากพนท ไฟเปนตวการส าคญทยบย งการฟนตวของปาในเขตรอนทมความชนต า โดยในพนทท

มความเสยงในการเกดไฟสง เมอตองการเรงการฟนตวตามธรรมชาตการปองกนไฟปา จงเปนสงทจ า เปนโดยตองถางแนวกนไฟรอบๆ พนทตงแตในชวงตนฤดแลงและตองมการระวงไฟและเตรยม พรอมส าหรบดบไฟจนกวาจะเขาฤดฝน

วธการเรงการฟนตวตามธรรมชาตเปนวทยาการทคอนขางใหม อยางไรกตามหากเราใชวธการดงกลาวในพนททเหมาะสมยอมประสบความส าเรจไดในระดบหนง ถงแมวาผลทไดนนอาจไมสงเทาทคาดการณไวกตาม โดยเฉพาะอยางยงในเรองของการฟนตวของความหลากหลายทางชวภาพ อกรปแบบหนงทอาจท าได คอการปลกกลาไมเสรมในพนทเพอสรางโครงสรางของเรอนยอดปาพรอมๆ กบการเรงการฟนตวตามธรรมชาตวธนเรยกวา “การปลกตนไมเพอเรงการฟนตว” ตนไมทปลกลงในพนทจะชวยท าใหการฟนตวของปาเกดขนไดเรวขน โดยจะชวยปรบเปลยนสภาพแวดลอมของบรเวณนนใหดงดดนกชวยกระจายเมลดพนธเขามามากขน (หนวยวจยการฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549) 2. การฟนฟปาดวยวธพรรณไมโครงสราง

วธพรรณไมโครงสรางนนเปนการฟนฟพนทโดยเลอกปลกตนไมทเปนโครงสรางของระบบนเวศผสมผสานกบการเรงการฟนตวตามธรรมชาตของพนทดวยวธการตางๆ เพอสรางระบบนเวศปาทสามารถอยไดเองอยางย งยนภายหลงการปลกเพยงครงเดยว

พรรณไมโครงสราง หมายถง ตนไมปาพนธพนเมอง ซงเมอน าตนไมมาปลกแลวจะชวยสงเสรมการฟนตวของปาและเรงใหความหลากหลายทางชวภาพกลบคนมาไดเรวขน

2.1 วธการปลกพรรณไมโครงสราง ในวธพรรณไมโครงสราง ตนไม 20-30 ชนด ซงไดรบการคดเลอกจะถกปลกลงในพน

ทและไดรบการดแลอยางใกลชดในชวง 2 ปแรก ตนไมทปลกจะตองสามารถเจรญเตบโตไดรวดเรวและบดบงแสงท าใหวชพชตางๆ ไมสามารถเจรญไดและท าใหเกดโครงสรางปาไมทประกอบดวยเรอนยอดหลายๆ ชน นอกจากนตนไมเหลานนจะตองฟนฟกระบวนการตางๆ ในระบบนเวศ เชน วฏจกรของธาตอาหารและท าใหสภาพพนทมความเหมาะสมตอการงอกและการเจรญของกลาไมธรรมชาตโดยท าใหพนทรมและชนมากขน ซงพนทปาทชนปกคลมดวยเศษซากใบไมทอดมไปดวยสารอาหารและปราศจากวชพชนเหมาะสมส าหรบกลาไมธรรมชาตจะกลบมางอกและเจรญเตบโตในพนท

92

ตนไม 20-30 ชนดทปลกนนเปนเพยงสวนเลกๆ ของสงคมพชในผนปาเขตรอนเทานน เพอใหพนทฟนฟกลบมามความหลากหลายใกลเคยงกบปาดงเดม ตนไมทจะน ามาใชเปนพรรณไมโครงสรางนนตองมคณลกษณะดงน

(1) อตราการรอดสงเมอปลกในพนทปาเสอมโทรม (2) โตเรว (3) มทรงพมทหนา กวาง สามารถบดบงแสงแดดท าใหวชพชเตบโตไมได (4) ออกดอก ตดผล หรอใหทรพยากรทดงดดสตวปาไดตงแตอายนอยๆ ในพนททไฟปามกเกดขนในชวงฤดแลง เชน ในปาผลดใบการถกท าลายจากไฟปาอาจ

ท าใหการปลกปาทงหมดลมเหลวได ไมทถกคดเลอกมาเปนพรรณไมโครงสราง ส าหรบพนทในลกษณะนจงตองมคณลกษณะอกประการหนง คอ ทนไฟ และสามารถแตกยอดขนมาใหมได ถง แมวาสวนทอยเหนอดนจะถกเผาไหมไปและเหลอเพยงสวนทอยใตดนเทานน

การฟนฟปาดวยพรรณไมโครงสรางแตละทจะปลกพรรณไม 20-30 ชนด ปะปนกนแบบสมไมตองเปนแถวดวย ระยะหางระหวางตนโดยเฉลย 1.8 เมตร (ประมาณ 500 ตนตอ 1 ไร) ในพนททมกลาไมธรรมชาตอยบางแลวจ านวนตนไมทปลกจะลดลงตามดวย ส าหรบการดแลกลาไมธรรมชาตในพนทระหวางการเตรยมพนทและการปลกเปนสงจ าเปนในการฟนฟปาดวยวธพรรณไมโครงสราง

93

ภาพท 33 ตวอยางวธการฟนฟภมทศนปาไม ทมา: ปลกใหเปนปา แนวคดและแนวปฏบตส าหรบการฟนฟปาเขตรอน, 2549, หนวยวจยการฟนฟปา ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม

พนทเดมปกคลมดวยปาธรรมชาต พนททถกเปลยนแปลงรปแบบการใชพนท แตปายง

สามารถใหผลผลตและท าหนาททางระบบนเวศได

พนทเสอมโทรม ตนไมถกตดออกไปจนท าใหผลผลตจากปาและ

ความสามารถในการท าหนาททางนเวศของภมทศนนนลดลง พนททไดรบการฟนฟภมทศนปาไม

ปาปฐมภม

สวน

ปาเสอมโทรม ปาทตยภม

พนทเกษตรกรรม ปาปลก

94

ขอจ ากดของวธพรรณไมโครงสรางวธพรรณไมโครงสราง ซงเปนวธทตองอาศยปจจยเอออ านวยหลายอยาง ไดแก แหลงเมลดพนธจากพนทปาธรรมชาตใกลๆ และสตวปาทชวยกระจายเมลด หากพนททตองการฟนฟขาดปจจยส าคญเหลานการฟนตวตามธรรมชาตในแปลงปลกพรรณ ไมโครงสรางยอมไมอาจเกดขนได และตองปลกตนไมบางชนดเพมเตม (หนวยวจยการฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549)

สรปแลวเพออนรกษความหลากหลายทางธรรมชาต การฟนฟภมทศนปาไม โดยใหความส าคญกบการดแลรกษาพนทปาทเหลออย โดยหลกการทส าคญ คอ การปองกนไมใหเกดการแบงพนทออกเปนผนยอย ๆ เพอด ารงไวซงความหลากหลายทางชวภาพ อยางไรกตามเปนททราบกนดวาการรกษาเฉพาะพนทปาไมสามารถปองกนการแบงพนทและการลดลงของความหลากหลายทางธรรมชาตได สงทไดรบจากการฟนฟภมทศนปาไม

1) การฟนฟกลไกการท างานของสงแวดลอม เชน สรางความหลากหลายทางชวภาพ โดยใชการปลกปา ANR และการฟนตวตามธรรมชาต

2) ชมชนไดรบสทธประโยชนจากพนท ไมวาจะเปนแหลงเกบเกยวของปา น าสะอาด หรอแมแตการปองกนน าทวม

3) รกษาความหลากหลายทางชวภาพและความสมบรณของพนทปาใกลเคยง จะท าให เกดความสมดลในการใชประโยชนจากพนทในระดบภมประเทศ

4) เพมทางเลอกในการจดการพนทในอนาคต โดยท าการปรบเปลยนการจดการใหเขากบการใชพนทและการเปลยนแปลงของระบบนเวศไดปองกนไมใหเกดการท าลายพนทปาเพมขน (หนวยวจยการฟนฟปา มหาวทยาลยเชยงใหม, 2549)

ดงนนการฟนฟปาจงเปนองคประกอบทส าคญของการฟนฟภมทศนปาไม เปนสวนทใหประโยชนทงแกมนษยและพชพรรณสตวปาในพนทการฟนฟภมทศนปาไม ซงควรค านงถงทงการอนรกษสภาพแวดลอมและความเปนอยของชมชนในพนท เพราะคนในทองถนเปนผทมความ ส าคญในการจดการพนทของตนเองและชมชนจะตองเหนประโยชนทจะไดรบจากปากอนจงจะชก น าใหเกดความพยายามทจะรกษาพนทดงกลาวไว

95

2. ขอเสนอแนะส าหรบการท าวจยขนตอไป 1. ศกษาการเลอกใชเทคนค วธการ ในการปรบสภาพพนท และการเลอกชนดพชพนธ

ใหเหมาะสมกบสภาพปาภกระแต เพอชวยสงเสรมภมทศนและความหลากหลายของระบบนเวศปาธรรมชาต ซงสงผลตอวถชวตความเปนอยของราษฎรในทองถนใหใชประโยชนจากทรพยากรไดอยางย งยน

2. ศกษาการเปลยนแปลงทศนคตและการมสวนรวมของชาวบานในการอนรกษและพฒนาทรพยากรปาไม หลงจากการเขามาจดการและฟนฟทรพยากรธรรมชาต ขององคกรชมชนทองถน ภาครฐและเอกชน

96

บรรณานกรม ภาษาไทย คณะกรรมการ IUCN ประเทศไทย. การฟนฟภมนเวศปาไม กรณศกษาการจดการภมนเวศจากภเขา

ถงทะเล. กรงเทพฯ: ม.ป.พ, 2553. เขาถงไดจาก http://cmsdata.iucn.org จฑามาศ กาญจนไพโรจน. “แนวทางการวางแผนภมทศนดวยการประยกตแบบจ าลองเชงปรภม

ของขดความสามารถในการรองรบทางนเวศวทยา” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาภมสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2544.

ดนย ทายตะค. การวเคราะหเชงเรยบเทยบระหวางความหลากหลายเชงทศนยภาพและความหลาก หลายเชงนเวศภมทศน ในการวางแผนและการออกแบบภมทศนในพนทธรรมชาต. วารสารวชาการคณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ฉบบท 3, 2544.

ดนย ทายตะค. โครงสรางเชงปรภมของภมทศนกบการวเคราะหและการสรางแบบจ าลอง: การทบทวนทางทฤษฎของกระบวนการเชงปรมาณทางภมนเวศวทยา. วารสารวชาการคณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย ฉบบท 1, 2548.

เดชา บญค า. การอนรกษกบการพฒนา. วารสารวชาการ 60 ป คณะสถาปตยกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2536.

ประวทย เรองจรส. “การจดการทรพยากรปาไมโดยชมชน : กรณศกษาชมชนลมน างาว อ าเภองาว จงหวดล าปาง” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาการจดการมนษยกบสงแวดลอม มหาวทยาลยเชยงใหม, 2544.

พงษศกด ฉตรเตชะ. “การมสวนรวมของประชาชนในการอนรกษทรพยากรปาไมในพนทอนรกษ พนทอทยานแมโถ อ าเภอฮอด จงหวดเชยงใหม” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาการจดการมนษยกบสงแวดลอม มหาวทยาลยเชยงใหม, 2540.

วราภรณ ศรประเสรฐ. “การใชทรพยากรของชมชนบรเวณพนทแนวกนชน เขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง จงหวดอทยธาน” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2540.

สมาคมอนรกษสตวปา (WCS) ประเทศไทย. สถานภาพสตวปาและแนวทางการฟนฟ แนวเชอมตอปาเทอกเขาตะนาวศร. เอกสารสรปผลการด าเนนงานโครงการ. กรงเทพฯ, 2552. เขาถงไดจาก www.wcsthailand.org

97

สระ ศาสตรา. “การพงพงทรพยากรปาไมของราษฎรทอาศยอยในพนทแนวกนชน ของเขตรกษาพนธสตวปาหวยขาแขง : กรณศกษาบานคลองแหง จงหวดอทยธาน” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวนศาสตร มหาวทยาลยเกษตรศาสตร, 2543.

หนวยวจยการฟนฟปา. ปลกใหเปนปา : แนวคดและแนวปฏบตส าหรบการฟนฟปาเขตรอน.ภาควชาชววทยา คณะวทยาศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม ประเทศไทย: ม.ป.พ, 2549.

อาคม เคนหลา. เขตกนชนทางออกใกลตวเรองคนกบปา. นตยสารโลกสเขยว ปท 10 ฉบบท 2.กรงเทพฯ: มลนธโลกสเขยว, 2544.

อญชล หาญฤทธ. “กระบวนการจดการปาชมชนโดยเครอขายปาชมชน: กรณศกษาเครอขายปาชมชนลมน าปง อ าเภอเชยงดาว จงหวดเชยงใหม” วทยานพนธปรญญามหาบณฑต สาขาวชาการจดการมนษยกบสงแวดลอม มหาวทยาลยเชยงใหม, 2547.

ภาษาตางประเทศ Oliver W.R. Lucas. The Design of Forest Landscapes: Concept of Forest Design. New York:

Oxford University Press, 1991.

98

ประวตผวจย ชอ-สกล นางสาวชลทชา ก าลงทรพย ทอย 57 หม 1 ต าบลบานขาม อ าเภอจตรส จงหวดชยภม 36130 โทรศพท (086) 6471677

E-mail: chonticha_mla@hotmail.com ประวตการศกษา พ.ศ. 2550 ส าเรจการศกษาปรญญาสถาปตยกรรมศาสตรบณฑต คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยขอนแกน พ.ศ. 2553 ศกษาตอระดบปรญญามหาบณฑต หลกสตรภมสถาปตยกรรมศาสตรมหาบณฑต ภาควชาออกแบบและวางผงชมชนเมอง คณะสถาปตยกรรมศาสตร มหาวทยาลยศลปากร ประวตการท างาน พ.ศ. 2550-2552 สถาปนก บรษท อสตเวสต อารคเทค จ ากด (EAST WEST Architect Co.,Ltd.)