15

ALBERT SPEER

WSPOMNIENIA

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: historian@z.pl

16

Rozdzia 1

POCHODZENIE l MODO

Moi przodkowie byli Szwabami albo te wywodzili si z biednych chopw Westerwaldu, a niektrzy z nich przybyli ze lska i Westfalii. Naleeli do wielkiej masy ludzi prowadzcych ycie bez rozgosu. Jedynym wyjtkiem by graf Friedrich Ferdinand zu Pappenheim (1702-1793), dziedziczcy tytu marszaka Rzeszy (Reichserbmarschall)l. W nielubnym zwizku z moj praprababk nazwiskiem Humelin spodzi omiu synw. Wydaje si, e niezbyt troszczy si o dalsze ich losy. Trzy generacje pniej mj dziadek Hermann Hommel, syn niezamonego leniczego ze Schwarzwaldu, by ju pod koniec swego ycia wycznym wacicielem jednego z najwikszych w Niemczech domw handlowych, sprzedajcych obrabiarki, oraz fabryki narzdzi precyzyjnych. Mimo swego bogactwa y skromnie, dobrze traktowa podlegych mu ludzi. Ten marzyciel ze Schwarzwaldu, mogcy caymi godzinami bez sowa przesiadywa w lesie na awce, nie tylko sam by pracowity, ale take potrafi skoni innych do samodzielnej pracy dla niego. Mj drugi dziadek, Berthold Speer, sta si w tym czasie zamonym architektem w Dortmundzie; wznosi liczne budowle w rozpowszechnionym wwczas stylu klasycystycznym. Umar wprawdzie wczenie, ale rodki, ktre pozostawi, wystarczyy na wyksztacenie jego czterech synw. Karierze moich dziadkw sprzyjaa industrializacja, rozwijajca si w drugiej poowie XIX stulecia. Ale nie pomoga ona wielu tym, ktrzy mogli startowa w lepszych warunkach. Wczenie posiwiaa matka mojego ojca wzbudzaa we mnie w okresie dziecistwa wicej respektu ni mioci. Bya powan kobiet, trzymajc si

17

prostych pogldw na ycie, obdarzon wytrwa energi. Dominowaa nad swym otoczeniem. Przyszedem na wiat w niedziel, 19 marca 1905 roku, o dwunastej w poudnie, w Mannheimie. Grzmot wiosennej burzy zagusza, jak mi czsto opowiadaa matka, bicie dzwonw w pobliskim kociele. Mj ojciec, po usamodzielnieniu si w wieku dwudziestu dziewiciu lat, w 1892 roku by jednym z najbardziej wzitych architektw Mannheimu, rozkwitajcego wwczas badeskiego miasta przemysowego. Posiada ju pokany majtek, gdy w 1900 roku eni si z crk zamonego handlowca z Moguncji. Wielkomieszczaski styl naszego mieszkania w jednej z mannheimskich kamienic ojca odpowiada zamonoci i pozycji spoecznej moich rodzicw. Przy wjedzie otwieray si wielkie elazne bramy ozdobione kutymi arabeskami: by to imponujcy dom, na ktrego dziedzicu mogy parkowa samochody. Zatrzymyway si przed wejciem na schody, harmonizujcym z bogactwem caego domu. Moi dwaj bracia i ja musielimy co prawda korzysta z kuchennych schodw. Byy one ciemne, strome i wskie; koczyy si bardzo prozaicznie w tylnej sieni. Elegancka, wyoona dywanami klatka schodowa nie bya przecie dla dzieci. Nasze dziecice krlestwo rozcigao si w tylnej czci domu, od naszych sypialni do duej jak sala kuchni. Obok przechodzio si do reprezentacyjnej czci czternastopokojowego mieszkania. Z przedpokoju, w ktrym stay meble holenderskie i znajdowaa si atrapa kominka, wykonana z drogich kafli z Delft, wprowadzao si goci do duego pokoju, wyposaonego we francuskie meble i empirowe tkaniny. Do dzi stoj mi przed oczyma byszczce wieloramienne krysztaowe lichtarze i oraneria, ktrej urzdzenie zakupi mj ojciec na Paryskiej Wystawie wiatowej w 1900 roku: bogato rzebione meble indyjskie, rcznie haftowane zasony, otomana nakryta kobiercem, palmy i egzotyczne roliny - wszystko sprawiao wraenie tajemniczego, obcego wiata. Tu moi rodzice spoywali niadanie i tutaj mj ojciec przygotowywa dzieciom kanapki z szynk ze swej rodzinnej Westfalii. Wspomnienie ssiedniego salonu wprawdzie wyblako, jednak ozdobiona boazeri, neogotycka jadalnia zachowaa swj czar. Przy stole mogo zasi ponad dwadziecia osb. W niej to urzdzono moje chrzciny i do dzi jeszcze odbywaj si nasze uroczystoci rodzinne.

18

Moja matka z wielkim zapaem i mieszczask dum dbaa o to, abymy naleeli w Mannheimie do rodzin najbardziej atrakcyjnych w yciu towarzyskim. Z pewnoci byo w tym miecie dwadziecia do trzydziestu domw, ktre mogy sobie na to pozwoli. By sprosta wymogom reprezentacji, utrzymywalimy liczn sub. Moi rodzice, oprcz kucharki, lubianej ze zrozumiaych powodw przez dzieci, zatrudniali pomocnic kuchenn, pokojwk, czsto take kamerdynera, zawsze szofera, oraz nadzorujc nas bon. Suba eska nosia biae czepki, czarne suknie i biae fartuchy, kamerdyner fioletow liberi z pozacanymi guzikami; najwspanialej prezentowa si kierowca. Rodzice robili wszystko, by zapewni swym dzieciom pikn i beztrosk modo. Ale spenieniu tego yczenia przeszkadzao bogactwo, wzgldy reprezentacji, zobowizania towarzyskie, wielkie gospodarstwo domowe, bona i suba. W dodatku ja czsto miaem zawroty gowy, czasami traciem przytomno. Zaproszony na konsultacj profesor z Heidelbergu stwierdzi niedoczynno naczy krwiononych. Ta dolegliwo oznaczaa do powane obcienie psychiczne i za modu naraaa mnie na przykr konfrontacj z otoczeniem. Cierpiaem tym bardziej, e moi towarzysze zabaw i moi dwaj bracia byli fizycznie silniejsi, wskutek czego czuem ich wyszo nad sob. Okazywali mi to nierzadko w sposb zoliwy. Dolegliwo czsto wyzwala nowe zdolnoci. W moim przypadku doprowadzia do tego, e ju jako mody chopiec nauczyem si zrcznie dostosowywa do otoczenia. To, e pniej w nie sprzyjajcych okolicznociach i wobec nieprzychylnych mi ludzi wykazywaem wytrwao i zrczno, byo chyba wynikiem przede wszystkim mojej wczeniejszej saboci fizycznej. Gdy wychodzilimy na spacer z nasz francusk wychowawczyni, musielimy by, odpowiednio do naszej pozycji spoecznej, starannie ubrani. Naturalnie zabraniano nam bawi si w miejskich parkach czy na ulicy. Miejscem naszych zabaw byo wic podwrze niewiele wiksze ni kilka pokoi razem wzitych, otoczone i cienione tylnymi cianami wielopitrowych domw czynszowych. Marniay tam dwa lub trzy zaknione powietrza platany, widniaa ciana poronita bluszczem, a bryy ula w jednym z rogw pozoroway jaskini. Gruba warstwa sadzy ju wiosn pokrywaa drzewa, licie i wszystko inne, tak wic dotykajc tu czegokolwiek moglimy upodobni si po prostu do nieeleganckich, brudnych, wielkomiejskich dzieci. Moj ulubion towarzyszk zabaw, zanim poszedem do szkoy, bya crka naszego dozorcy

19

Allmendingera, Frieda. Chtnie przebywaem u niej, w skromnym ciemnym mieszkaniu na parterze. Atmosfera bezpretensjonalnoci i solidarno tej rodziny szczeglnie mnie pocigay. Pierwsze nauki pobieraem w ekskluzywnej szkole prywatnej, w ktrej uczono czyta i pisa dzieci najznakomitszych rodzin naszego przemysowego miasta. Poniewa dotychczas rozpieszczano mnie, szczeglnie ciko znosiem pierwsze miesice w redniej szkole realnej, pord rozhukanych kolegw. Wkrtce jednak mj przyjaciel Quenzer zaznajomi mnie z rnego rodzaju kawaami, a take namwi, bym ze swego kieszonkowego kupi pik futbolow. Plebejski kaprys, ktry wywoa w domu wielkie zgorszenie, zwaszcza e Quenzer pochodzi z biednej rodziny. W tym czasie zbudzia si we mnie, chyba po raz pierwszy, skonno do statystycznego ujmowania zdarze: wpisywaem wszystkie krytyczne uwagi z dziennika klasowego do swojego ,,Phonixkalender fur Schuler" i kadego miesica liczyem, kto by najczciej odnotowywany. Z pewnoci dabym temu spokj, gdyby nie widoki, e od czasu do czasu sam znajd si na czele tej tabeli. Biuro architektoniczne mojego ojca czyo si z naszym mieszkaniem. Tutaj krelono wielkie plany dla inwestorw budowlanych; powstaway rysunki wszelkich rodzajw na niebieskawej kalce olejnej, ktrej zapach dzi jeszcze kojarzy mi si ze wspomnieniem tego biura. Projekty budowlane mego ojca ujawniay wpywy neorenesansu, wychodzc poza jugendstil. Pniej wzorem by dla niego Ludwig Hoffmann, wpywowy architekt berliski, ze swym spokojniejszym klasycyzmem. W tym biurze powstao, gdy miaem okoo dwunastu lat, moje pierwsze dzieo sztuki" - rysunek przedstawiajcy rodzaj zegara ycia w obudowie ozdobionej wieloma esami-floresami, podtrzymywanej korynckimi kolumnami i patetycznymi wolutami. Uyem przy tym tuszw we wszystkich kolorach, jakie miaem pod rk. Przy wspudziale pracownikw biura powsta twr wyranie ujawniajcy skonno do stylu z epoki pnego empiru. Oprcz odkrytego samochodu letniego rodzice moi mieli przed 1914 rokiem wz zamknity, uywany zim i do jazdy po miecie. Auta te byy gwnym przedmiotem moich marze technicznych. Na pocztku wojny musiano je umieci na podporach, by oszczdza opony; jeli jednak bylimy w dobrej komitywie z kierowc, moglimy w garau zasi za kierownic. Byy to moje pierwsze upojenia technik w mini-

20

malnie jeszcze wtedy stechnicyzowanym wiecie. Uczucia podobnego szczcia doznaem dopiero w wizieniu w Spandau - gdzie przez dwadziecia lat obywa si musiaem, jak czowiek yjcy, powiedzmy, w XIX stuleciu, bez radia, telewizji, telefonu i samochodu, bez moliwoci nawet przekrcenia wycznika wiata - gdy po dziesiciu latach wolno mi byo obsugiwa froterk elektryczn. W 1915 roku zetknem si z innym wynalazkiem rewolucji technicznej tych lat. Pod Mannheimem stacjonowa jeden ze sterowcw (zeppelinw), ktrych uywano do atakw na Londyn. Dowdca i jego oficerowie byli wkrtce staymi gomi w naszym domu. Zaprosili moich dwch braci i mnie do zwiedzenia swego statku powietrznego; stanem, jako dziesicioletni chopiec, przed mechanicznym olbrzymem, wspiem si do gondoli silnikowej i tajemniczymi mrocznymi przejciami wewntrz kaduba nonego przedostaem si do gondoli pilotw. Kiedy przed wieczorem statek powietrzny startowa, komendant kaza wykonywa nad naszym domem pikn ptl, a oficerowie powiewali z gondoli lnian chust, wypoyczon od mojej matki. Co noc napeniaa mnie strachem moliwo, e statek stanie w pomieniach, a wszyscy przyjaciele zgin2. Moja wyobrania ya wojn, postpami i odwrotami frontu, cierpieniami onierzy. Noc syszelimy niekiedy odlegy grzmot wyniszczajcej bitwy pod Verdun; przejty dziecinnym wspczuciem spaem czsto przez kilka nocy obok swego mikkiego ka na pododze, poniewa wydawao mi si, e twardsze posanie bardziej odpowiada wyrzeczeniom onierzy frontowych. Ze zaopatrzenie ywnociowe wielkiego miasta i brukwiana zima" day si take nam we znaki. Mielimy wszelkie bogactwa, ale nie mielimy krewnych i znajomych na lepiej zaopatrzonej wsi. Wprawdzie matka potrafia wymyla coraz to nowe warianty da z brukwi, ale czsto byem tak godny, e po kryjomu stopniowo pochonem z wielkim apetytem cay worek twardych jak kamie, pochodzcych jeszcze z okresu pokojowego, sucharw dla psw. Ataki lotnicze na Mannheim, cakiem niegrone wedug dzisiejszych poj, byy coraz czstsze; maa bomba trafia jeden z ssiednich domw; zacz si nowy rozdzia mojej modoci. W pobliu Heidelbergu mielimy od 1905 roku letni dom, wzniesiony na zboczu kamienioomw, ktre suyy budowie pooonego w pobliu zamku heidelberskiego. Za tym terenem cigny si acuchy grskie Odenwaldu, wzdu ich zboczy biegy wrd starych lasw szlaki turystyczne, a przesieki pozwalay niekiedy dostrzec dolin

21

Wkrtce poczuem si zdrowszy. Codziennie, take gdy pada nieg, deszcz lub bya burza, pokonywaem w cigu trzech kwadransw drog do szkoy, ostatni odcinek najczciej biegiem. W pierwszym, trudnym pod wzgldem gospodarczym okresie powojennym nie byo bowiem rowerw. Droga do szkoy prowadzia obok budynku klubu wiolarskiego. W 1919 roku zostaem jego czonkiem, dwa lata byem sternikiem czwrki i semki. Mimo swej sabej budowy fizycznej naleaem wkrtce do najpilniejszych wiolarzy. Majc szesnacie lat awansowaem na sternika w czwrce i semce szkolnej, startowaem w kilku wycigach. Po raz pierwszy opanowaa mnie ambicja. Domagaa si ode mnie osigni, do ktrych przedtem nie czuem si zdolny. Bya to pierwsza namitno mojego ycia. Moliwo narzucania swego rytmu druynie pocigaa mnie jeszcze silniej ni szansa zdobycia, w niewielkim co prawda wiecie wiolarskim, uznania i respektu. Najczciej pokonywano nas. Poniewa jednak chodzio o wyczyn druynowy, nie decydoway tu uchybienia poszczeglnych zawodnikw. Przeciwnie, rodzio si poczucie wsplnego dziaania i niepowodzenia. Dobr stron treningu byo take uroczyste zobowizanie si do wstrzemiliwoci. Pogardzaem wtedy tymi spord moich kolegw szkolnych, ktrzy znajdowali pierwsze przyjemnoci w tacu, winie i papierosach. Majc siedemnacie lat poznaem w drodze do szkoy przysz towarzyszk swojego ycia. Spotgowao to moj pilno do nauki, poniewa ju w rok pniej przyrzeklimy sobie, e gdy skocz studia, pobierzemy si. Od lat byem dobrym matematykiem, ale teraz poprawiem stopnie take z innych przedmiotw i staem si jednym z najlepszych w klasie. Nasz nauczyciel niemieckiego, arliwy demokrata, czyta nam czsto liberaln Frankfurter Zeitung". Gdyby nie on, przebywabym w szkole w zupenie apolitycznej atmosferze. Wychowywano nas bowiem w duchu konserwatywnego wiatopogldu mieszczaskiego. Mimo rewolucji cigle jeszcze wpajano nam, e podzia wadzy w spoeczestwie, istnienie tradycyjnych autorytetw to porzdek pochodzcy od Boga. Prdy, ktre na pocztku lat dwudziestych daway wszdzie zna o sobie, nas w znacznym stopniu ominy. Tumiono take krytyk

22

programu nauki, przeoonych, w ogle szkoy, dano bezwzgldnej wiary w jej niekwestionowany autorytet; nie omielalimy si nawet wtpi w istniejcy porzdek, gdy w szkole znajdowalimy si pod dyktatem absolutnego poniekd systemu wadzy. W dodatku nie byo wcale takich przedmiotw, jak nauka o spoeczestwie, ktre mogyby rozwija w nas zdolno do ocen politycznych. Na lekcjach niemieckiego, nawet jeszcze w ostatniej klasie, pisalimy wypracowania na tematy z historii literatury, co wrcz utrudniao zastanowienie si nad problemami spoecznymi. Ta apolityczno procesu dydaktycznego nie pobudzaa nas, rzecz jasna, do zajmowania stanowiska wobec wydarze politycznych take w rozmowach na dziedzicu szkolnym czy poza szko. Decydujc rnic midzy obecn a wczesn sytuacj bya rwnie niemono wyjazdu za granic. Nawet gdyby znalazy si pienidze na takie podre, nie byo adnej organizacji, ktra zajaby si w tym wypadku modzie. Uwaam za konieczne wskazanie tych brakw, ktre ca generacj wyday bezbronn na pastw szybko wwczas mnocych si technicznych rodkw ksztatowania opinii. W domu te nie prowadzono adnych rozmw politycznych. Wydaje si to tym dziwniejsze, e ojciec mj by ju przed 1914 rokiem liberaem z przekonania. Kadego przedpoudnia oczekiwa niecierpliwie Frankfurter Zeitung", co tydzie czytywa krytyczne czasopisma Simplicissimus" i ,,Jugend". Nalea do duchowego krgu Friedricha Naumanna, ktry opowiada si za reformami socjalnymi w potnych Niemczech. Po roku 1923 ojciec zosta zwolennikiem Coudenho-ve-Kalergiego i gorliwie wyznawa jego paneuropejskie idee. Z pewnoci chtnie rozmawiaby ze mn o polityce, ale ja raczej unikaem takich okazji, a on nie nalega. To zobojtnienie polityczne pozostawao wprawdzie w zgodnoci z postaw modziey, zmczonej i rozczarowanej przegran wojn, rewolucj i inflacj, ale jednoczenie nie pozwalao mi przyswoi sobie miernikw politycznych, kategorii sucych ocenie wydarze. Bardziej odpowiadao mi wstpowanie po drodze ze szkoy do parku przy zamku heidelberskim, przygldanie si z Scheffelterrasse, w kilkuminutowym rozmarzeniu, staremu miastu i ruinom zamku. Ten romantyczny pocig do rozpadajcych si zamkw i krtych zaukw pozosta ju we mnie i przejawia si take pniej w namitnym zbieraniu pejzay, szczeglnie romantykw heidelberskich. Niekiedy po drodze spotykaem Stefana Georgego, ktry sprawia wraenie nadzwyczaj godnego i dumnego i od ktrego bio niemal sakralne dostojestwo. Mia w sobie jak magnetyczn si; podobne wraenie sprawia

23

musieli wielcy apostoowie. Mj starszy brat by w smej klasie, gdy zdoby dostp do bliskiego otoczenia mistrza. Najsilniej pocigaa mnie muzyka. W Mannheimie suchaem do 1922 roku modego Furtwanglera, a potem Ericha Kleibera. Wwczas Verdi robi na mnie wiksze wraenie ni Wagner, a Puccini by straszny". Zachwycaem si natomiast jedn z symfonii Rimskiego-Korsakowa, rwnie V symfonia Maniera wydawaa mi si wprawdzie do skomplikowana, ale spodobaa mi si". Po obejrzeniu pewnego spektaklu teatralnego zauwayem, e Georg Kaiser jest najwybitniejszym wspczesnym dramaturgiem, ktry w swych dzieach eksponuje pojcie, warto i wadz pienidza", ogldajc za Dzik kaczk Ibsena uznaem, e cechy wyszych warstw spoecznych miesz nas: postacie te s komediowe". Romain Rolland sw powieci Jan Krzysztof spotgowa mj entuzjazm dla Beethovena. Tak wic to nie tylko na skutek przypywu modzieczej przekory nie podobao mi si w domu bogate ycie towarzyskie. Mj pocig do autorw krytycznie patrzcych na sprawy spoeczne, jak rwnie szukanie sobie bliszych kolegw w klubie eglarskim lub w schroniskach zrzeszenia alpinistw miay cakowicie opozycyjny charakter. Znajomo ze skromn, mieszczask rodzin rzemielnicz take wykraczaa przeciwko zwyczajowi szukania sobie towarzystwa i przyszej ony w odizolowanej warstwie spoecznej, do ktrej nale rodzice. ywiem nawet spontaniczn sympati do skrajnej lewicy, ale skonno ta nigdy nie przybraa uchwytnych form. Na jakiekolwiek zaangaowanie polityczne byem uodporniony; niczego przy tym nie zmienia fakt, e miaem poczucie dumy narodowej: na przykad w okresie okupacji Ruhry w 1923 roku oburzay mnie niestosowne w tej sytuacji rozrywki i niepokoiem si grob kryzysu wglowego. Ku swojemu zdziwieniu napisaem najlepsze wypracowanie maturalne wrd uczniw mojego rocznika. Mimo to, kiedy rektor szkoy w przemwieniu poegnalnym owiadczy maturzystom, e maj teraz otwart drog do najwikszych czynw i zaszczytw", pomylaem sobie: Nie bardzo moesz na to liczy". Jako najlepszy w szkole matematyk chciaem studiowa t dziedzin. Ojciec sprzeciwi si mojemu zamiarowi, podajc przekonywajce powody, a ja nie bybym matematykiem obeznanym z logik, gdybym nie ustpi. Narzuca si zawd architekta, ktry tak dobrze znaem od wczesnej modoci. Tak wic ku wielkiej radoci ojca zdecydowaem si zosta architektem, podobnie jak on i jego ojciec.

24

roiy si tak jak dzisiaj od rnorodnych odzi; wrd ciszy pynlimy rzekami, a wieczorem moglimy rozbija namiot w miejscach o najpikniejszym krajobrazie. Te spokojne wdrwki daway nam czstk szczliwoci, ktra bya czym naturalnym dla naszych przodkw. Jeszcze mj ojciec podj w 1885 roku wdrwk pieszo i wozem konnym z Monachium do Neapolu i z powrotem. Pniej, kiedy mg podrowa swym autem po caej Europie, okrela t wanie wdrwk jako najpikniejsze przeycie turystyczne. Wielu z naszej generacji szukao kontaktu z natur. Chodzio przy tym nie tylko o romantyczny protest przeciw mieszczaskiej ciasnocie - uciekalimy take przed wymaganiami komplikujcego si wiata. Dominowao w nas przewiadczenie, e zachwiana zostaa rwnowaga otoczenia, a w naturze, wrd gr i dolin rzecznych, odczuwalna bya jeszcze harmonia. Im bardziej niedostpne byy gry, im bardziej samotne doliny rzek, tym mocniej nas pocigay. Nie naleaem oczywicie do adnej organizacji modzieowej, gdy ich masowa dziaalno przekrelaaby denie do izolacji, a ja czuem raczej potrzeb odosobnienia. Jesieni 1925 roku wraz z ca grup monachijskich studentw architektury przeniosem si na politechnik w Berlinie-Charlottenburgu. Chciaem si dosta do profesora Poelziga, ktry jednak ograniczy liczb uczestnikw swego seminarium, powiconego projektowaniu. Poniewa moje uzdolnienia do rysunku okazay si niewystarczajce, nie zostaem przyjty. I tak ju miaem wtpliwoci, czy kiedykolwiek bd dobrym architektem, dlatego to orzeczenie nie zaskoczyo mnie. W nastpnym semestrze powoany zosta do Berlina profesor Heinrich Tessenow, obroca stylu maomiasteczkowo-rzemielniczego. Swoje zasady architektoniczne zredukowa do granic moliwoci: Minimum nakadw to sprawa decydujca". Od razu napisaem do swojej przyszej ony: Mj profesor jest najwybitniejszym i najwiatlejszym czowiekiem, jakiego kiedykolwiek spotkaem. Jestem nim zachwycony i pracuj z wielkim zapaem. Nie jest nowoczesny, ale w pewnym sensie nowoczeniejszy ni inni. Z pozoru tak samo jak ja trzewy i bez fantazji, ale jego budowle wiadcz o gbokim przeywaniu. Ma straszliwie bystry umys. Postaram si znale za rok wrd wychowankw mistrza, a po upywie nastpnego roku sprbuj zosta jego asystentem. Naturalnie widz to wszystko zbyt optymistycznie, ale jest to droga, ktr pjd w najlepszym wypadku". Ju w p roku po zdaniu egzaminu zostaem jego asystentem. By on moim pierwszym katalizatorem - w siedem lat pniej zastpi go inny, potniejszy.

25

Bardzo ceniem take naszego wykadowc historii architektury. Profesor Daniel Krenker, z pochodzenia Alzatczyk, by nie tylko zamiowanym archeologiem, lecz take zaangaowanym emocjonalnie patriot: kiedy pokazywa na swym wykadzie katedr w Strasburgu, rozpaka si i musia przerwa zajcia. U niego omawiaem ksik Albrechta Haupta Sztuka budowania u Germanw. Ale jednoczenie pisaem do przyszej ony: Niewielka mieszanina ras jest zawsze dobra. I jeli dzisiaj tracimy na znaczeniu, to nie dlatego, e jestemy ras mieszan. Bylimy ni bowiem ju w redniowieczu, kiedy mielimy w sobie jeszcze zarodki siy i rozprzestrzenialimy si, kiedy wyparlimy z Prus Sowian, czy pniej, kiedy przenosilimy kultur europejsk do Ameryki. Pozostajemy na uboczu, poniewa nasze siy zostay zuyte; to samo dziao si kiedy z Egipcjanami, Grekami czy Rzymianami. Niczego tu zmieni nie mona". Lata dwudzieste w Berlinie byy dla mnie rdem inspiracji w okresie studiw. Liczne przedstawienia teatralne: Sen nocy letniej w inscenizacji Maxa Reinhardta, wita Joanna Shawa z Elisabeth Bergner, Szwejk z Pallenbergiem i w inscenizacji Piscatora, robiy na mnie wielkie wraenie. Ale pociga mnie take rozmach wystawnej rewii Charella. Natomiast wcale nie przypaday mi do gustu bombastyczne parady Cecila B. de Mille'a; nie przeczuwaem jeszcze, e w dziesi lat pniej przewysz t filmow architektur. Uwaaem wwczas filmy Mille'a za pozbawione smaku typowo po amerykasku". Jednak wszystkie doznania przytumia panujca wok bieda i bezrobocie. Upadek Zachodu Spenglera przekona mnie, e yjemy w okresie rozkadu, ktry wykazuje podobiestwa z epok pnoromask: inflacja, rozlunienie obyczajw, bezsia Rzeszy. Esej Prusactwo i socjalizm zafascynowa mnie sw pogard dla luksusu i wygody. Tu nauki Spenglera spotykay si z naukami Tessenowa. Jednak mj profesor, w przeciwiestwie do Spenglera, widzia nadziej na przyszo. W ironicznym tonie wystpowa przeciw kultowi bohaterw" w tym okresie: Moe s wszdzie wok nie zrozumiani, rzeczywicie wielcy bohaterowie, ktrzy ze swej najwyszej woli i mocy maj prawo tolerowa i wymiewa nawet rzeczy najstraszliwsze jako niewane zjawisko marginesowe. Moe zanim znowu bd mogy rozkwitn miasta i rzemioso, musi najpierw pada co w rodzaju deszczu siarkowego, moe ich przyszy rozkwit wymaga, by narody przeszy przez pieko".

26

Latem 1927 roku, po dziewiciu semestrach studiw, zdaem egzamin dyplomowy. Wiosn nastpnego roku, majc dwadziecia trzy lata, zostaem jednym z najmodszych asystentw uczelni. Na jarmarku, zorganizowanym w ostatnim roku wojny, pewna wrka powiedziaa mi: Wczenie zdobdziesz saw i wczenie przejdziesz w stan spoczynku". Miaem teraz powd, by pomyle o tej przepowiedni, gdy nie bez podstaw mogem przypuszcza, e jeli tylko zechc, bd kiedy, jak mj profesor, wykada na politechnice. Posada asystenta umoliwiaa zawarcie maestwa. W podr polubn nie wybralimy si do Woch, lecz popynlimy skadakami, z namiotem, przez acuch jezior meklemburskich, pooonych ustronnie wrd lasw. Spucilimy nasze skadane kajaki na wod w Spandau, kilkaset metrw od wizienia, w ktrym miaem spdzi dwadziecia lat swego ycia.Marszakowie Rzeszy von Pappenheim penili nieprzerwanie przez 600 lat, mniej wicej od 1192 roku, funkcj gwnych kwatermistrzw armii niemieckiej. Byli ponadto najwyszymi sdziami polowymi oraz odpowiadali za sub drogow, transport i sub zdrowia w armii (wg K. B o s l , Die Reichsministerialitat, Darmstadt 1967). 2 Wskutek strat w 1917 roku musiano zaniecha uywania sterowcw do celw wojennych.1

27

Rozdzia 2

ZAWD l POWOANIE

Omal nie zostaem ju w 1928 roku architektem pastwowym i nadwornym. Amanullah Chan, wadca Afgaczykw, chcia zreformowa swj kraj; w tym celu zabiega o modych technikw niemieckich. Joseph Brix, profesor zajmujcy si budow miast i drg, skompletowa ekip. Ja zajmowabym si planowaniem budowy miast, peni rol architekta i by wykadowc architektury w szkole technicznej, ktr miano utworzy w Kabulu. Moja ona studiowaa wsplnie ze mn wszystkie osigalne ksiki o tym egzotycznym kraju; zastanawialimy si, jak w prostych budowlach stworzy waciwy dla tego kraju styl, a patrzc na dziewicze gry, ukadalimy plany wdrwek narciarskich. Zaproponowane warunki kontraktu byy korzystne; ale gdy ju wszystko zdawao si by zupenie pewne - krl zosta wanie przyjty z wielkimi honorami przez Hindenburga - Afgaczycy obalili swego wadc w drodze zamachu stanu. Pocieszya mnie jednak perspektywa dalszej pracy u Tessenowa. A poniewa ju wczeniej zaczy wyania si pewne wtpliwoci - byem zadowolony, e upadek Amanullaha uwolni mnie od koniecznoci podjcia decyzji. Seminaria prowadziem tylko trzy dni w tygodniu; poza tym byo pi miesicy wakacji. Mimo to otrzymywaem 300 marek; wedug dzisiejszej wartoci pienidza wynosio to okoo 800 DM. Tessenow nie prowadzi wykadw, lecz w wielkiej sali seminaryjnej poprawia prace swych okoo pidziesiciu studentw. Pojawia si tylko na cztery do szeciu godzin w tygodniu, w pozostaym czasie studenci zdani byli na moje uwagi i korektury. Szczeglnie pierwsze miesice byy bardzo wyczerpujce. Studenci, zrazu nastawieni do mnie krytycznie, prbowali przyapa mnie na jakim bdzie lub wykry jak sabo. Dopiero stopniowo

28

wyzbyem si pocztkowego oniemielenia. Nie otrzymywaem co prawda zlece budowlanych, nad ktrymi miaem nadziej pracowa w wolnym czasie, a pozostawao mi go bardzo duo. Prawdopodobnie robiem nie najlepsze wraenie z powodu zbyt modego wygldu, a ponadto wskutek depresji gospodarczej w budownictwie panowaa stagnacja. Wyjtkiem byo zlecenie na projekt heidelberskiego domu moich teciw. By to niepozorny budynek, ktry posuy za wzorzec dla innych niepozornych obiektw, a mianowicie dwch przybudwek do garay przy willach w Wannsee i berliskiej siedziby Organizacji Wymiany Akademickiej. W 1930 roku popynlimy dwoma skadakami Dunajem od Donaueschingen do Wiednia. Wkrtce po naszym powrocie odbyy si 14 wrzenia wybory do Reichstagu, ktre tylko dlatego pozostay mi w pamici, e ich wynik wyjtkowo wzburzy mojego ojca. NSDAP wywalczya 107 mandatw i nagle znalaza si w centrum dyskusji politycznej. Ten nieoczekiwany sukces wyborczy wywoa u ojca najczarniejsze obawy, ktre obracay si przede wszystkim przeciw socjalistycznym tendencjom NSDAP; i tak ju by przecie zaniepokojony si socjaldemokratw i komunistw. Nasza politechnika staa si tymczasem orodkiem dziaalnoci narodowosocjalistycznej. Podczas gdy maa grupka studentw komunistw z wydziau architektury interesowaa si seminarium profesora Poelziga, narodowi socjalici zbierali si u Tessenowa, chocia by on i pozosta zdeklarowanym wrogiem ruchu hitlerowskiego. Istniay jednak niezamierzone paralele midzy jego naukami a ideologi narodowych socjalistw. Na pewno Tessenow by niewiadomy istnienia tych paraleli. Bez wtpienia przeraziaby go myl o pokrewiestwie jego pogldw z teoriami narodowosocjalistycznymi. Tessenow uczy midzy innymi: Styl pochodzi od narodu. Mio do ojczyzny jest spraw oczywist. Nie moe istnie prawdziwa kultura midzynarodowa. Prawdziwa kultura pochodzi tylko z macierzystego ona narodu". Hitler take odegnywa si od umidzynarodowienia sztuki, jego zwolennicy widzieli rda odnowy w ziemi ojczystej,, Tessenow potpia wielkie miasta, przeciwstawiajc im wizerunek chopstwa: ,,Wielkie miasto jest tworem bezpodnym. Wielkie miasto jest gmatwanin starego i nowego. Wielkie miasto jest walk, brutaln walk. Wszystko, co dobre, powinno pozosta poza nim... Jeli elementy miejskie zetkn si z chopskimi, chopstwo ginie. Szkoda, e

29

nie mona ju myle po chopsku". Nie inaczej mwi Hitler, ktry wystpowa przeciw rozkadowi obyczajw w wielkich miastach, ostrzega przed zymi skutkami cywilizacji, zagraajcymi biologicznej substancji narodu, i podkrela wan rol zdrowego chopstwa - zasadniczego elementu podtrzymujcego pastwo. Hitler intuicyjnie potrafi wyczu, sformuowa i wykorzysta do swoich celw rne nastroje, jakie istniay w tym okresie, czciowo jeszcze rozproszone i nieuchwytne. Gdy dokonywaem poprawek, studenci narodowi socjalici czsto wcigali mnie do dyskusji politycznych. Naturalnie dyskutowano przy tym namitnie o pogldach Tessenowa. Niemiae zastrzeenia, jakie zgaszaem pod wpywem pewnych sformuowa ojca, atwo zbijano z dialektyczn zrcznoci. Modzie studencka szukaa wtedy swych ideaw przewanie u ekstremistw, a partia Hitlera odwoywaa si wanie do idealizmu tej niespokojnej generacji. A czy Tessenow take nie przyczynia si do pogbienia atwowiernoci studentw? W 1931 roku na przykad powiedzia: Bdzie chyba musia pojawi si kto mylcy cakiem prosto. Mylenie stao si dzisiaj zbyt skomplikowane. Niewyksztacony czowiek, powiedzmy chop, rozwizaby wszystko znacznie atwiej, poniewa on wanie jest jeszcze nie zepsuty. Miaby take si, by urzeczywistni swe proste myli". Wydawao nam si, e ta jakby zawoalowana uwaga moe si odnosi do Hitlera. W tym okresie Hitler wygasza w berliskiej Hasenheide" przemwienie do studentw Uniwersytetu Berliskiego i politechniki. Moi studenci namawiali mnie, abym z nimi poszed. Nie przekonany wprawdzie, ale ju niepewny swego stanowiska, zgodziem si. Brudne ciany, wskie schody i zaniedbane wntrze nie sprawiay dobrego wraenia; odbyway si tu poza tym robotnicze spotkania przy piwie. Sala bya przepeniona. Wydawao si, e niemal caa studenteria Berlina chce sucha i oglda tego czowieka, ktremu jego zwolennicy okazywali tyle podziwu i o ktrym przeciwnicy mwili tyle zego. Liczni profesorowie siedzieli na uprzywilejowanych miejscach w rodku nie ozdobionej empory; waciwie dopiero ich obecno nadawaa imprezie rang. Naszej grupie take udao si zdoby dobre miejsca w amfiteatrze, niedaleko mwnicy. Pojawi si Hitler, witany burzliwie przez swych licznych zwolennikw spord studentw. Ju sam entuzjazm zrobi na mnie due wraenie. Ale zaskoczy mnie take wygld tego czowieka. Na plakatach i karykaturach widziaem go w koszuli mundurowej z koali-

30

cyjk", z opask ze swastyk na rkawie, z dzik grzyw na czole. Tu jednak wystpowa w dobrze skrojonym niebieskim garniturze, wyranie demonstrujc mieszczask poprawno, co razem stwarzao wraenie rozsdnego umiarkowania. Pniej przekonaem si, e potrafi on, wiadomie lub intuicyjnie, doskonale dostosowa si do otoczenia. Stara si przerwa trwajc wiele minut owacj, jak gdyby si przed ni bronic. Nastpnie cichym gosem, z ociganiem i troch niemiao, rozpocz nie tyle przemwienie, ile pewnego rodzaju wykad historyczny. Dla mnie byo w tym co ujmujcego, zwaszcza e przeczyo wszystkiemu, czego oczekiwaem pod wpywem propagandy jego przeciwnikw: spodziewaem si zobaczy histerycznego demagoga, wrzeszczcego i gestykulujcego fanatyka w mundurze. Nawet burzliwe oklaski nie zdoay go odwie od tego profesorskiego tonu. Wydawao si, e szczerze i otwarcie wyraa sw trosk o przyszo. Ironi agodzi penym pewnoci siebie humorem, jego poudniowoniemiecki urok wprowadza mnie w nastrj swojskoci; nie do pomylenia byo, by uj mnie chodny Prusak! Pocztkowa niemiao Hitlera wkrtce znika, od czasu do czasu podnosi teraz gos, mwi dobitniej i z sugestywn si przekonywania. Wywoywao to znacznie gbsze wraenie ni sama tre przemwienia, z ktrej niewiele zapamitaem. Ponadto udzieli mi si entuzjazm, ktry z kadym zdaniem zdawa si niemal fizycznie unosi mwc. Entuzjazm ten rozwiewa sceptyczne zastrzeenia. Przeciwnikw nie dopuszczano do gosu. Wskutek tego powstawao, przynajmniej chwilami, zudzenie jednomylnoci. Pod koniec wydawao si, e Hitler nie mwi po to, by przekonywa, lecz raczej z przekonaniem wyraa to, czego oczekiwaa od niego publiczno zamieniona w jednolit mas - jak gdyby prowadzenie za sob studentw i czci grona profesorskiego dwch najwikszych uczelni w Niemczech byo najoczywistsz rzecz na wiecie. Przy czym owego wieczoru nie wystpowa on jeszcze jako absolutny wadca, chroniony przed wszelk krytyk, lecz by naraony na ataki ze wszystkich stron. Pniej omawiano ten podniecajcy wieczr przy kuflu piwa; oczywicie moi studenci i mnie do tego namawiali. Chciaem jednak jak najprdzej znale si w samotnoci, by doj ze sob do adu, opanowa zamt myli. Wzburzony jechaem wrd nocy swym maym samochodem, zatrzymaem si pod sosnowym lasem, charakterystycznym dla krajobrazu nad Hawel, i odbyem dug wdrwk.

31

W tym, wydawao mi si, jest nadzieja, nowe ideay, nowe spojrzenie, nowe zadania. Ponure przepowiednie Spenglera staway si teraz nieistotne, cho jednoczenie speniaa si jego wrba o nadejciu przyszego imperatora. Niebezpieczestwo komunizmu, ktry wydaje si niepowstrzymanie zblia do wadzy - tak przekonywa nas Hitler mona zlikwidowa, i nawet mimo beznadziejnego bezrobocia realne jest osignicie rozkwitu gospodarczego. O problemie ydowskim wspomnia tylko marginesowo. Uwagi te jednak nie raziy mnie, chocia nie byem antysemit, a z czasw szkolnych i studenckich, jak niemal wszyscy, miaem przyjaci ydw. W kilka tygodni po tym przemwieniu, ktre stao si dla mnie tak wane, przyjaciele zabrali mnie ze sob na wiec w paacu sportowym; przemawia gauleiter Berlina, Goebbels. Jak inne robi wraenie ni Hitler: wiele frazesw, dobrze wycelowanych i ostro sformuowanych, szalejcy tum, ktry popychany by do coraz fanatyczniej szych wybuchw entuzjazmu i nienawici, pieko namitnoci, jakie dotychczas przeyem, tylko ogldajc noc szeciodniwk *. Czuem odraz, pozytywne wraenie, jakie wywar na mnie Hitler, osabo, cho nie zataro si. Paac sportowy pustosza, ludzie szli spokojnie wzdu Potsdamer Strasse. Umocnieni w swej pewnoci siebie przemwieniem Goebbelsa, zajmowali wyzywajco ca szeroko jezdni, blokujc ruch samochodowy i tramwajowy. Policja pocztkowo nie reagowaa, moe nie chciaa drani tumu. W bocznych ulicach jednak oczekiway w pogotowiu oddziay konne i na samochodach ciarowych. Policjanci dosiedli koni i ruszyli z podniesionymi pakami gumowymi w tum, by oprni jedni. Przygldaem si wzburzony, dotychczas nie widziaem jeszcze stosowania tego rodzaju przemocy. Jednoczenie poczuem zaangaowanie, ktre zrodzio si z mieszaniny wspczucia i protestu. Z motywami politycznymi nie miao to chyba nic wsplnego. Waciwie nie zdarzyo si nic nadzwyczajnego. Nie byo nawet rannych. Jednak ktrego z nastpnych dni zgosiem si do partii i zostaem w styczniu 1931 roku czonkiem NSDAP, z numerem legitymacji 474481. Bya to decyzja cakiem pozbawiona dramatyzmu. I wtedy, i przez cay czas pniejszy nie bardzo czuem si czonkiem partii politycznej; nie wybraem NSDAP, lecz stanem przy boku Hitlera. Gdy zobaczyem go po raz pierwszy, zrobi na mnie tak sugestywne wraenie, e nie opucio mnie od tamtej pory. Sia przekonywania,* Szeciodniowe zawody kolarskie (przyp. tum.).

32

swoista magia jego gosu, ktry wcale nie by przyjemny, odmienno raczej banalnego zachowania, kuszca prostota, z jak podchodzi do naszych skomplikowanych problemw - wszystko to zamieszao mi w gowie i urzeko mnie. Jego programu prawie wcale nie znaem. Owadn mn, zanim cokolwiek pojem. Nie zirytowaem si nawet na pewnej imprezie ludowej organizacji Kampfbund Deutscher Kultur*, chocia potpiano tu wiele z tego, co reprezentowa nasz nauczyciel Tessenow. Jeden z mwcw da powrotu do dawnych form i dawnej interpretacji sztuki, zaatakowa modern i zely na koniec zrzeszenie architektw Der Ring", do ktrego poza Tessenowem naleeli take Gropius, Mies van der Rohe, Scharoun, Mendelssohn, Taut, Behrens i Poelzig. Kto z naszych studentw wysa poten do Hitlera list, w ktrym ustosunkowywa si krytycznie do tego przemwienia i z uczniowskim entuzjazmem opisywa naszego podziwianego mistrza. Wkrtce otrzyma na reprezentacyjnym arkuszu odpowied centrali partyjnej, utrzyman w poufaym i szablonowym tonie. W licie zapewniano go o najwyszym szacunku dla dziaalnoci Tessenowa. Nam wydawao si, e ma to due znaczenie. Naturalnie nie mwiem wtedy nic Tessenowowi o swej przynalenoci partyjnej1. W tych chyba wanie miesicach moja matka zobaczya przemarsz SA ulicami Heidelbergu. Widok porzdku w okresie chaosu, wraenie energii w atmosferze powszechnej beznadziejnoci musiay take j poruszy: w kadym razie, nie wysuchawszy ani jednego przemwienia i nie przeczytawszy adnego pisma, wstpia do partii. Obydwoje traktowalimy t decyzj jako zamanie liberalnej tradycji rodzinnej, ukrywajc to wzajemnie przed sob i przed ojcem. Dopiero po latach, kiedy ju od dawna zaliczaem si do bliskiego otoczenia Hitlera, odkrylimy przypadkiem t wspln wczesn przynaleno do partii.* Zwizek Walki o Niemieck Kultur (przyp. tum.). Po 1933 roku postawiono Tessenowowi wszystkie wysunite na tym zebraniu zarzuty oraz wytknito mu powizania z wydawc Cassirerern i jego otoczeniem. Tessenow uznany zosta w zwizku z tym za podejrzanego i pozbawiony profesury. Udao mi si wprawdzie, dziki swojej uprzywilejowanej pozycji, wyjedna u narodowosocjalistycznego ministra wychowania przywrcenie mu na Politechnice Berliskiej katedry, ktr utrzyma a do koca wojny. Po 1945 roku dostpi wielkich zaszczytw, wybrano go jednym z pierwszych rektorw Uniwersytetu Technicznego w Berlinie. W latach po 1933 roku sta mi si wkrtce cakiem obcy", pisa w 1950 roku z Neubrandenburga do mojej ony, ale ,,Speer by dla mnie zawsze uprzejmym, yczliwym czowiekiem".1

33

Rozdzia 3

NASTAWIENIE ZWROTNIC

Byoby waciwiej, gdybym opisujc tamte lata opowiada przede wszystkim o swej pracy zawodowej, yciu rodzinnym i swoich skonnociach. Nowe przeycia i dowiadczenia odgryway bowiem w moim sposobie mylenia rol podrzdn. Byem przede wszystkim architektem. Jako posiadacz samochodu zostaem czonkiem nowo utworzonego przy partii Narodowosocjalistycznego Zwizku Kierowcw (NSKK), a poniewa bya to nowa organizacja, mianowano mnie jednoczenie kierownikiem grupy w dzielnicy Wannsee, miejscu naszego zamieszkania. Wcale jednak nie mylaem pocztkowo o powanej dziaalnoci partyjnej. Byem zreszt jedynym w Wannsee, a tym samym w swej grupie czonkiem partii, ktry posiada samochd, inni zamierzali go zdoby dopiero w wypadku ,,rewolucji", o ktrej marzyli. Tymczasem przeprowadzali rozpoznanie, gdzie na bogatym przedmieciu willowym znajduj si samochody odpowiednie na dzie X. To moje stanowisko partyjne wymagao niekiedy zoenia wizyty w kierownictwie obwodu zachodniego, ktremu przewodzi prosty, ale inteligenty i peen energii mody czeladnik mynarski, Karl Hanke. Wanie wynaj w eleganckiej dzielnicy Grunewald will na przysz siedzib swej organizacji obwodowej, bowiem po sukcesie wyborczym z 14 wrzenia 1930 roku potna ju partia bardziej dbaa o opraw zewntrzn. Hanke zaproponowa mi, bym urzdzi will, naturalnie bez honorarium. Naradzalimy si w sprawie tapet, zason i kolorw. Mody kreisleiter wybra na moj propozycj tapety projektu architektw z Bauhaus, cho zaznaczyem, e s to tapety komunistyczne". Zby jednak t uwag szerokim ruchem rki: Bierzemy co najlepsze od

34

wszystkich, take od komunistw". Potwierdzi w ten sposb praktyk, jak Hitler ze swoim sztabem stosowa ju od lat: bez zwracania uwagi na ideologi bra wszdzie to. co obiecywao sukces, a nawet kwestie ideologiczne rozstrzyga kierujc si oddziaywaniem na wyborc. Hall kazaem pomalowa jaskraw czerwieni, a pomieszczenia robocze mocnym kolorem tym, z ktrym czerwone zasony tworzyy ostry kontrast. To wyzwolenie dugo tumionej chci czynu architektonicznego, ktrym wyrazi chciaem rewolucyjnego ducha, spotkao si z rnymi ocenami. Na pocztku 1932 roku obniono pensje asystentw - may wkad na rzecz wyrwnania napitego budetu pruskiego pastwa. Nie byo widokw na wiksze budowle, sytuacja gospodarcza stawaa si beznadziejna. Mielimy z. on dosy trzech lat asystentury; postanowilimy wic zrezygnowa z posady u Tessenowa i przenie si do Mannheimu. Prowadzenie administracji domw bdcych wasnoci rodziny dawao mi zabezpieczenie finansowe, a jednoczenie chciaem tam rozpocz powan prac architekta, dotychczas bowiem nie odniosem w niej adnych sukcesw. Jako ,,samodzielny architekt" wysiaem zatem niezliczon ilo pism do pobliskich przedsibiorstw i przyjaci mego ojca. z ktrymi prowadzi interesy. Ale, rzecz jasna, na prno czekaem na znalezienie inwestora, ktry chciaby sprbowa wsppracy z dwudziestoszecioletnim architektem. Bowiem nawet dawno osiadli w Mannheimie architekci nie otrzymywali wtedy adnych zlece. Prbowaem zwrci na siebie uwag biorc udzia w konkursach; nie wyszedem jednak ponad trzecie nagrody i "wykupy". Przebudowa sklepu w jednej z rodzicielskich kamienic bya w tym beznadziejnym okresie moj jedyn akcj na placu budowy. ycie partyjne byo tu bardzo swojskie. Po wyjciu z niespokojnej berliskiej maszynerii partyjnej, w ktr byem coraz bardziej wcigany, czuem si w Mannheimie jak w klubie krglarskim. Nie byo tu NSKK, wic Berlin przydzieli mnie do zmotoryzowanych oddziaw SS; wtedy sdziem, e jako czonka, ale prawdopodobnie tylko honorowo, gdy bowiem w roku 1942 chciaem wznowi czonkostwo, okazao si, e nie naleaem do zmotoryzowanych oddziaw SS. Kiedy zaczto przygotowania do wyborw, majcych si odby 31 lipca 1932 roku. pojechalimy z on do Berlina, by wczy si w podniecajc atmosfer wyborcz i w miar monoci pomc. Stay bowiem brak perspektyw zawodowych bardzo zintensyfikowa moje zainteresowania polityczne - albo to, co tak okrelaem. Chciaem wnie swj skad w zwycistwo wyborcze Hitlera. Miaa to by co

35

prawda tylko kilkudniowa przerwa w podry, gdy z Berlina zamierzalimy uda si dalej, na dawno ju zaplanowan wdrwk skadakami przez jeziora Warmii i Mazur. Zameldowaem si z samochodem u szefa NSKK berliskiego obwodu zachodniego, Willa Nagela. ktry wykorzysta mnie jako kuriera jedcego do najrniejszych lokali partyjnych. Kiedy udawaem si przy tym do dzielnic opanowanych przez "czerwonych", czuem si czsto w najwyszym stopniu nieswojo. W suterenach, ktre bardziej przypominay jamy. rozlokoway si oddziay narodowych socjalistw, powadzc tam egzystencj przeladowanych. Nie inaczej byo w placwkach komunistycznych na terenie opanowanym przez hitlerowcw. Nie mog zapomnie niewyspanej, strapionej i wystraszonej twarzy pewnego truppenfuhrera z centrum Moabitu, wtedy jednej z najniebezpieczniejszych dzielnic miasta. Ludzie ci ryzykowali ycie i powicali zdrowie dla idei, nie wiedzc, e byli wykorzystywani w imi fantastycznych wyobrae czowieka dnego wadzy. 27 lipca 1932 roku Hitler mia przyby z porannego wiecu w Eberswalde na lotnisko Berlin-Staaken. Przydzielono mi zadanie przewiezienia cznika ze Staaken do miejsca nastpnego wiecu, na stadion w Brandenburgii. Trzysilnikowy samolot zatrzyma si na pycie, wysiad z niego Hitler oraz jego k i l k u wsppracownikw i adiutantw. Oprcz nas nie byo na lotnisku prawie nikogo. Wprawdzie z respektu zachowywaem odlego, ale widziaem, jak Hitler nerwowo robi wyrzuty jednej z towarzyszcych mu osb. poniewa nie przybyy jeszcze samochody. Zy chodzi tam i z powrotem, uderza pejczem po wysokich cholewach butw i w sumie sprawia wraenie czowieka nieopanowanego, ponurego, ktry pogardliwie traktuje swych wsppracownikw. Bardzo si rni od Hitlera zachowujcego si w sposb spokojny i cywilizowany, jakiego widziaem na zebraniu studentw. Cakowicie sobie tego nie uwiadamiajc, zetknem si wtedy po raz pierwszy z osobliw wielolicowoci Hitlera: dziki wielkiej intuicji waciwej aktorom umia w miejscach publicznych dostosowywa swe zachowanie do zmiennych sytuacji, wobec najbliszego otoczenia natomiast, suby i adiutantw nie kontrolowa siebie. Nadjechay samochody, wsiadem wraz z cznikiem do swego terkoczcego, sportowego pojazdu i z maksymaln szybkoci pdziem kilka minut przed kolumna samochodw Hitlera. W Brandenburgii krawniki w pobliu stadionu okupowane byy przez socjaldemokratw i komunistw, musielimy wic - mj towarzysz by w mundurze

36

partyjnym - min ten rozgniewany acuch ludzki. Kiedy kilka minut pniej nadjecha Hitler ze sw wit, tum przemieni si w szalejc mas, prc na jezdni. Samochd musia si przeciska w powolnym tempie, a Hitler sta wyprostowany obok kierowcy. Czuem peny respekt dla jego odwagi, i odczuwam to jeszcze dzisiaj. Widok ten zatar negatywne wraenie, jakiego doznaem na lotnisku. Czekaem ze swym samochodem poza stadionem. Dlatego nie syszaem przemwienia, lecz tylko wybuchy entuzjazmu, przerywajce Hitlerowi na cae minuty. Kiedy hymn partyjny obwieci zakoczenie wiecu, ponownie wyruszylimy w drog. Hitler bowiem przemawia tego dnia jeszcze po raz trzeci, na Stadionie Berliskim. Take tutaj panowa wok tok. Na ulicach stay tysice ludzi, ktrych nie wpuszczono na stadion. Tum czeka cierpliwie od kilku godzin, poniewa Hitler znowu bardzo si spnia. Mj meldunek, zoony Hankemu, e wkrtce przybdzie, ogoszono od razu przez megafony. Rozszalaa si burza entuzjazmu - zreszt pierwsza i jedyna, jak kiedykolwiek sam wywoaem. Nastpny dzie zadecydowa o mojej dalszej drodze yciowej. Skadaki nasze znajdoway si ju na dworcu, bilety kolejowe te zostay kupione, termin odjazdu ustalony by na wieczr. Ale w poudnie otrzymaem telefon. Szef NSKK, Nagel, zakomunikowa mi, e Hanke, ktry awansowa na kierownika organizacyjnego okrgu berliskiego, chciaby si ze mn zobaczy. Hanke przyj mnie przyjanie. Wszdzie pana szukaem. Czy chce pan przebudowa nasz siedzib okrgow?" zapyta, gdy wszedem. Jeszcze dzisiaj zaproponuj to doktorowi1. Bardzo si pieszymy". Kilka godzin pniej siedziabym z on w pocigu, a nad cichymi jeziorami Warmii i Mazur bybym przez wiele tygodni nieuchwytny; okrg musiaby poszuka sobie innego architekta. Przez cae lata uwaaem ten przypadek za najszczliwszy w moim yciu. Zwrotnice zostay nastawione. Dwadziecia lat pniej czytaem w Spandau sowa Jamesa Jeansa: ,,Bieg pocigu w wikszoci punktw podry okrelaj jednoznacznie szyny. Ale tu i tam nadchodzi wze, gdzie moliwe s rne kierunki jazdy i gdzie pocig moe by wprowadzony na ten albo inny kierunek cakiem minimalnym nakadem energii, jaki potrzebny jest do przestawienia zwrotnic". Nowa siedziba okrgu pooona bya przy reprezentacyjnej Voss-Strasse, wrd gmachw przedstawicielstw krajw niemieckich.

37

Z tylnych okien mogem oglda osiemdziesicioletniego prezydenta Rzeszy, spacerujcego po pobliskim parku. Nierzadko towarzyszyli mu politycy i wojskowi. Partia chciaa, jak powiedzia mi Hanke, ju optycznie przesun si jak najbliej centrum si politycznych i w ten sposb zgosi swe roszczenia polityczne. Moje zadanie byo mniej pretensjonalne: ograniczao si znowu do odnowienia cian i do mniejszych prac remontowych. Umeblowanie sali posiedze i pokoju gauleitera wypado stosunkowo prosto, po czci wskutek braku rodkw, po czci dlatego, e znajdowaem si jeszcze pod wpywem Tessenowa. Ale prostot t naruszay bogate ozdoby z drewna i sztukaterie, pochodzce z okresu wznoszenia budowli. Pracowaem dzie i noc w najwikszym popiechu, poniewa organizacja okrgowa nalegaa na jak najszybsze zakoczenie robt. Goebbelsa widywaem rzadko. Kampania przed wyborami, ktre miay si odby 6 listopada 1932 roku, pochaniaa go cakowicie. Zmordowany i zupenie zachrypnity kilkakrotnie wyrazi ch obejrzenia pomieszcze, ale nie okaza wikszego zainteresowania. Przebudowa zostaa zakoczona, kosztorys zdecydowanie przekroczony, wybory przegrane. Ubywao czonkw, skarbnik zaamywa rce nad wpywajcymi rachunkami, rzemielnikom mg tylko pokaza pust kas, a ci jako czonkowie partii musieli zgodzi si na wielomiesiczne odroczenie wypat, by zapobiec bankructwu. W kilka dni po ceremonii przekazania budynku do uytku take Hitler odwiedzi siedzib okrgu nazwan jego imieniem. Usyszaem, e przebudowa spotkaa si z jego uznaniem, co napenio mnie dum, chocia nie byo jasne, czy pochwali zamierzon prostot moich wysikw architektonicznych, czy te przepych budowli wilhelmiskiej. Wkrtce potem wrciem do swego biura w Mannheimie. Wszystko pozostao po staremu: sytuacja gospodarcza, a tym samym widoki na zamwienia budowlane raczej si pogorszyy, stosunki polityczne staway si coraz bardziej zagmatwane. Kryzys nastpowa po kryzysie, na co ju nawet nie zwracalimy uwagi. Nic bowiem si nie zmieniao. 30 stycznia 1933 roku przeczytaem o mianowaniu Hitlera kanclerzem Rzeszy, ale to take pocztkowo byo dla mnie bez znaczenia. Niedugo potem uczestniczyem w zebraniu czonkw organizacji lokalnej w Mannhemie. Uderzyo mnie, jak mao w partii byo ludzi o walorach osobistych i umysowych. Przy pomocy takich ludzi, pomylaem, nie mona rzdzi adnych pastwem. Troska bya zbdna. Stary aparat urzdniczy niezmiennie funkcjonowa gadko take za Hitlera2.

38

Potem przyszy wybory z 5 marca 1933 roku, a w tydzie pniej telefonowano do mnie z Berlina. Przy aparacie by kierownik organizacyjny okrgu. Hank: ,,Czy chce pan przyjecha do Berlina? Jest tu dla pana robota. Kiedy moe pan przyby?" zapyta. Naoliwilimy nasz may sportowy BMW, spakowalimy ma walizk i noc wyjechalimy do Berlina. Niewyspany stawiem si rano w budynku okrgu u Hankego. "Pojedzie pan zaraz z doktorem. Chce obejrze swoje nowe ministerstwo", powiedzia. Udaem si wic z Goebbelsem do piknej budowli Schinkla na placu Wilhelma. Kilkaset osb, ktre tam na co czekay, moe na Hitlera, machao rkami do nowego ministra. Nie tylko tutaj dostrzegaem, e Berlin wypeni si nowym yciem - ludzie po dugim kryzysie wydawali si bardziej oywieni i peni nadziei. Wszyscy wiedzieli, e tym razem nie chodzio o jedna ze zwyczajnych zmian gabinetu. Wszyscy jak gdyby czuli, e nadesza decydujca chwila. Na ulicach stay grupy ludzi, ktrzy chocia nie znali si, wymieniali jakie uwagi, umiechali si do siebie lub wyraali aprobat dla zachodzcych wydarze politycznych, gdy tymczasem gdzie indziej, niepostrzeenie, aparat bezlitonie zaatwia porachunki z przeciwnikami z dugoletnich walk o wadz, gdy setki tysicy osb dray z powodu swego pochodzenia, wyznania, przekona. Po zwiedzeniu budynku Goebbels powierzy mi przebudow gmachu swojego ministerstwa i urzdzenie niektrych waniejszych pomieszcze, jak jego gabinet i sale posiedze. Da mi wyrane polecenie, bym niezwocznie rozpocz prac, nie czekajc na kosztorys i nie troszczc si o rodki. Byo to, jak si pniej okazao, nieco samowolne, poniewa dla nowo utworzonego Ministerstwa Propagandy nie sporzdzono jeszcze budetu, nie mwic ju o nakadach na przebudow gmachu. Staraem si wykona zadanie, podporzdkowujc si skromnie architekturze wntrz Schinkla. Goebbels uzna jednak umeblowanie za zbyt mao reprezentacyjne. Po kilku miesicach zleci zakadom "Vereinigte Werkstatte" w Monachium ponowne umeblowanie pomieszcze w stylu "kajutowym". Hanke zapewni sobie w ministerstwie wpywowe stanowisko "sekretarza ministra" i sprytnie opanowa jego poczekalni. Zobaczyem u niego w tamtych dniach plan dekoracji Berlina na czas masowego wiecu, ktry mia si odby na polach Tempelhofu w noc pierwszomajow. Plan obrazi zarwno moje rewolucyjne, jak i architektoniczne

39

uczucia"Wyglda to jak dekoracja na festynie strzeleckim", zauwayem. Jeli moe pan zrobi co lepszego - to jazda", odpowiedzia Hanke. Tej samej nocy powsta projekt wielkiej trybuny, za ktr miay by rozpite na drewnianych podporach trzy potne flagi, kada wysza od dziesiciopitrowego domu, z tego dwie czarno-biao-czerwone, a rodkowa ze swastyk. Ze wzgldu na statyczno byo to ryzykowne, gdy przy silnym wietrze flagi musiay wyglda jak agle. Miay by one owietlone silnymi reflektorami, aby jeszcze mocniej wydoby efekt wzniesionego punktu centralnego, znajdujcego si jakby na scenie. Projekt zosta natychmiast przyjty i znowu byem o jeden etap dalej. Peen dumy pokazaem ukoczone dzieo Tessenowowi. on jednak trzyma si cakowicie rzemielniczej solidnoci: Sdzi pan, e pan tu co stworzy? Robi wraenie, to wszystko". Hitler natomiast, jak opowiada mi Hanke, by zachwycony planem - Goebbels co prawda sobie przypisa sukces. Kilka tygodni pniej Goebbels wprowadzi si do subowego mieszkania ministra wyywienia. Obj je w posiadanie nie bez uycia pewnej siy, gdy Hugenberg da, by jemu jako niemieckiemu, narodowemu ministrowi wyywienia, pozostawiono mieszkanie do dyspozycji. Ale wkrtce spr zosta rozstrzygnity - Hugenberg ju 26 czerwca ustpi z rzdu. Powierzono mi nie tylko urzdzenie mieszkania ministra, lecz take dobudowanie duego hallu. Troch lekkomylnie obiecaem przekaza do uytku dom i hall za dwa miesice. Hitler nie wierzy w dotrzymanie tego terminu, a Goebbels, by mnie zdopingowa, powiedzia mi o tym. Kazaem ludziom pracowa dzie i noc na trzy zmiany, roboty na przernych odcinkach budowy byy ze sob skoordynowane do najdrobniejszych szczegw, w ostatnich dniach uruchomiem wielkie urzdzenie do suszenia i w ten sposb budynek, umeblowany, oddaem punktualnie w obiecanym terminie. By ozdobi mieszkanie Goebbelsa, poyczyem kilka akwarel Noldego od Eberharda Hanfstaengla, dyrektora Berliskiej Galerii Narodowej. Goebbels i jego ona entuzjazmowali si nimi, dopki Hitler nie przyszed obejrze domu. Skrytykowa je bowiem jak najostrzej, a minister natychmiast wezwa mnie do siebie: Te obrazy trzeba zaraz usun, s po prostu niemoliwe". W tych pierwszych miesicach po przejciu rzdw przez Hitlera miay jeszcze szans rozwoju przynajmniej pewne kierunki

40

nowoczesnego malarstwa, ktre potem, w 1937 roku, take napitnowano jako ,,zdegenerowane". Departamentem sztuk plastycznych w Ministerstwie Propagandy kierowa wwczas Hans Weidemann, stary czonek partii z Essen, posiadajcy zot odznak partyjn. Nie wiedzc o epizodzie z akwarelami Noldego, zebra dla Goebbelsa liczne obrazy, mniej wicej w stylu Noldego i Muncha, i poleci je ministrowi jako wyraz rewolucyjnej, narodowej sztuki. Goebbels, majcy nauczk, kaza niezwocznie usun kompromitujce dziea. Kiedy nastpnie Weidemann ociga si z przyczeniem do generalnego potpienia kierunku nowoczesnego, przydzielono mu w niedugim czasie podrzdne stanowisko w ministerstwie. Niesamowicie oddziaywao wwczas na mnie to kojarzenie wadzy i ulegoci, koszmarne byo rwnie, e Hitler zyska bezwzgldny autorytet wrd swoich dugoletnich, najbliszych wsppracownikw nawet w sprawach gustu. Goebbels wykazywa cakowit zaleno od Hitlera. Wszyscy zreszt robilimy to samo. Take ja, zorientowany w nowoczesnej sztuce, milczco przyjmowaem decyzje Hitlera. Ledwie uporaem si ze zleceniem Goebbelsa, gdy zadzwoniono do mnie, w lipcu 1933 roku, z Norymbergi. Przygotowywano tam pierwszy zjazd rzdzcej obecnie partii. Zdobycie przez ni wadzy miao znale wyraz ju w architekturze kulis, miejscowy architekt nie potrafi jednak przedstawi zadowalajcego projektu. cignito mnie do Norymbergi samolotem, sporzdziem szkice. Niezbyt pomysowe, przypominajce konstrukcj z l maja, z t tylko rnic, e jako ukoronowanie dekoracji na Zeppelinfeld przewidziaem zamiast przypominajcej agiel flagi, olbrzymiego ora o ponad trzydziestometrowej rozpitoci skrzyde, ktrego przymocowaem do kratownicy jak motyla w gablocie. Kierownik organizacyjny w Norymberdze nie way si sam zadecydowa o projekcie, wysa mnie wic do centrali w Monachium. Dostaem pismo rekomendujce, poniewa poza Berlinem cigle jeszcze byem zupenie nie znany. W brunatnym domu" traktowano widocznie architektur, albo cilej mwic odwitne dekoracje, jako rzecz wyjtkowo wan. Ju po kilku munutach staem ze swym blokiem rysunkowym przed Hessem, w luksusowo urzdzonym pokoju. Nie pozwoli mi doj do sowa: ,,Co takiego moe rozstrzygn tylko sam fuhrer". Nastpnie po krtkiej rozmowie przez telefon oznajmi mi: Fuhrer jest w swoim mieszkaniu, ka pana podwie". Wtedy po raz pierwszy uzmysowiem sobie, co znaczyo dla Hitlera czarodziejskie sowo architektura".

41

Zatrzymalimy si przed kilkupitrowym domem czynszowym w pobliu teatru Prinzregent". Mieszkanie Hitlera miecio si na drugim pitrze. Wpuszczono mnie najpierw do przedpokoju, zapenionego pamitkami czy te upominkami o niewysokim poziomie artystycznym. Take umeblowanie wiadczyo o zym smaku. Przyszed adiutant, otworzy drzwi, powiedzia bez wikszych ceremonii: ..Prosz", i stanem przed Hitlerem, potnym kanclerzem Rzeszy. Przed nim na biurku lea rozoony pistolet, ktrego czyszczeniem prawdopodobnie si zajmowa. "Niech pan pooy tutaj swe rysunki", powiedzia krtko. Nie patrzc na mnie. odsun na bok czci pistoletu i oglda z zainteresowaniem, ale bez sowa mj projekt. ,,Zgoda". Nic wicej. Poniewa znowu zaj si swym pistoletem, zmieszany wyszedem z pokoju. W Norymberdze suchano ze zdumieniem, gdy opowiadaem, e Hitler osobicie aprobowa projekt. Gdyby tamtejsi organizatorzy wiedzieli, z jak si oddziayway na Hitlera plany budowlane, to do Monachium pojechaaby wielka delegacja, a mnie pozwolono by w najlepszym razie znale si na samym jej kocu. Zamiowanie fuhrera nie byo jeszcze wtedy powszechnie znane.

Jesieni 1933 roku Hitler poleci swemu monachijskiemu architektowi Paulowi Ludwigowi Troostowi, ktry urzdzi wntrze transatlantyku ,,Europa" i przebudowa brunatny dom", aby nada teraz zupenie nowy wygld siedzibie kanclerza Rzeszy w Berlinie i umeblowa j. Prace miay by zakoczone moliwie szybko. Kierownik budowy, przysany przez Troosta, pochodzi z Monachium i wobec tego nie mia rozeznania wrd berliskich firm, nie orientowa si w panujcych tu zwyczajach budowlanych. Hitler przypomnia sobie naraz, e pewien mody architekt w nieoczekiwanie krtkim czasie dokona przebudowy mieszkania Goebbelsa. Zadecydowa, e mam pomaga monachijskiemu kierownikowi budowy przy doborze firm, udostpni mu swoje wiadomoci o berliskim rynku budowlanym i wcza si, kiedy to bdzie konieczne, aby przebudowa zostaa dokonana jak najszybciej. Wsppraca ta zapocztkowana zostaa wnikliw lustracj siedziby kanclerza Rzeszy przez Hitlera, jego kierownika budowy i przeze mnie. W sze lat pniej, wiosn 1939 roku, pisa Hitler w artykule o dawnym stanie tego mieszkania: Po rewolucji w 1918 roku dom ulega stopniowo ruinie. Nie tylko przegnie byy w znacznej czci wizania dachowe, lecz take podogi cakowicie zmurszay... Poniewa

42

moi poprzednicy na og mogli spodziewa si, e bd sprawowa urzd trzy czy pi miesicy, nie widzieli ani powodu do tego, by uprzta brud po tych. co mieszkali przed nimi, ani powodu do troski, by ich nastpca mia lepiej ni oni sami. Zobowiza reprezantacyjnych wobec zagranicy nie mieli, poniewa tam i tak nie zwracano na nich uwagi. Tak wic budynek znajdowa si w stanie zupenego upadku, sufity i stropy sprchniae, tapety i podogi przegnie, cao wypeniona nieznonym niemal zapachem". Bya to na pewno przesada, niemniej jednak trudno uwierzy, w jakim stanie znajdoway si pomieszczenia mieszkalne. Kuchnia bya prawie bez wiata, a paleniska bardzo przestarzae technicznie. Dom mia tylko jedn jedyn azienk, ktrej urzdzenie pochodzio w dodatku z przeomu XIX i XX stulecia. Dawao si rwnie zauway liczne oznaki zego smaku: drzwi, ktrych lakier imitowa surowe drzewo, i marmurowe kwietniki, ktre byy w rzeczywistoci tylko blaszanymi pudami wyoonymi marmurem. Hitler triumfowa: Widzicie tu cay upadek moralny starej republiki. Nawet domu kanclerza Rzeszy nie mona pokaza cudzoziemcowi, czubym si zaenowany, gdybym mia tu przyjmowa choby jedn wizyt". W czasie tego gruntownego obchodu, ktry trwa chyba ze trzy godziny, dotarlimy take na strych. Zarzdca domu wyjani: ,.To s drzwi do nastpnego domu. Strychami prowadzi std poczenie przez ministerstwa a do hotelu Adlon. W czasie zamieszek na pocztku Republiki Weimarskiej okazao si, e kanclerz Rzeszy moe w swym mieszkaniu zosta odcity od wiata przez powstacw. To przejcie ma umoliwi odwrt w kadej chwili". Hitler kaza otworzy drzwi i rzeczywicie znalelimy si w lecym obok gmachu Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Drzwi maj by zamurowane. My nie potrzebujemy czego takiego", owiadczy. Po rozpoczciu robt Hitler prawie kadego dnia koo poudnia zjawia si na budowie w towarzystwie adiutanta, oglda postpy prac i cieszy si z powstajcych pomieszcze. Wkrtce liczni robotnicy budowlani witali go przyjanie i w sposb bezporedni. Mimo obecnoci dwch esesmanw w cywilu, ktrzy stali z tyu, by nie zwraca uwagi, miao to wszystko w sobie co z idylli. Wida byo po Hitlerze, e na budowie czuje si jak w domu. Unika przy tym wszelkiego taniego zabiegania o popularno. Wraz z kierownikiem budowy towarzyszyem mu w tych spacerach. Niezbyt przyjaznym tonem zadawa nam zwize pytania: "Kiedy to pomieszczenie zostao otynkowane? Kiedy wstawi si okna?

43

Czy szczegowe rysunki nadeszy ju z Monachium? Jeszcze nie? Sam zapytam o nie profesora", tak mia zwyczaj nazywa Troosta. Przy zwiedzaniu nowego pomieszczenia rzuca krtkie uwagi: "Tutaj jest ju jednak tynk. Wczoraj jeszcze nie byo. Ten profil sufitu jest bardzo adny. Takie rzeczy profesor robi cudownie. Jak uwaacie, kiedy bdziecie gotowi? pieszy mi si bardzo. Mam teraz tylko mae mieszkanie sekratarza stanu, znajdujce si na poddaszu. Nie mog tam nikogo zaprosi. mieszne, jak oszczdna bya republika. Czy obejrzelicie wejcie? A wind? Kady dom towarowy ma lepsza". Winda rzeczywicie zacinaa si co pewien czas i miecia tylko trzy osoby. A wic tak ukazywa siebie Hitler. atwo sobie wyobrazi, e ta naturalno robia na mnie wraenie; bd co bd by on nie tylko kanclerzem Rzeszy, lecz take czowiekiem, dziki ktremu wszystko w Niemczech zaczynao odywa, czowiekiem, ktry bezrobotnym da prac i nakreli szerokie perspektywy gospodarcze. Dopiero znacznie pniej, przypominajc sobie drobne szczegy, zaczem pojmowa, e niema rol odgrywao w tym propagandowe wyrachowanie. Towarzyszyem mu chyba ju ze dwadziecia, a moe trzydzieci razy. kiedy zaprosi mnie w czasie obchodu: ,,Czy przyjdzie pan dzisiaj do mnie na przyjcie?" Naturalnie byem szczliwy z powodu tak nieoczekiwanego, bardziej osobistego gestu, zwaszcza e nigdy na to nie liczyem z uwagi na jego bezosobowy styl bycia. Chocia czsto kryem po placach budowy, to wanie tego dnia spada mi na ubranie z rusztowania kielnia tynku. Musiaem zrobi do nieszczliw min. gdy Hitler powiedzia:,,Niech no pan idzie, na grze doprowadzimy to do porzdku". W mieszkaniu czekali gocie, wrd nich Goebbels, wielce zdziwiony moim pojawieniem si w tym gronie. Hitler zabra mnie ze sob do swych pomieszcze prywatnych i kaza kamerdynerowi przynie swoj ciemnoniebiesk marynark. No, niech pan to woy na razie". Potem wszedem za Hitlerem do jadalni i siedziaem obok niego, wyrniony spord wszystkich goci. Najwidoczniej przypadem mu do gustu. Goebbels natychmiast zauway to, co wskutek zdenerwowania cakowicie uszo mojej uwadze. Pan ma odznak fuhrera!3 To przecie nie pana marynarka?" Bo to moja", odpowiedzia za mnie Hitler. Na tym przyjciu po raz pierwszy zapyta mnie kilka razy o sprawy osobiste. Dopiero teraz zorientowa si, e to ja zaprojektowaem dekoracje na l maja. Aha, i Norymberga, to te pan zrobi? Przecie by wtedy u mnie z planami jaki architekt! Susznie, to by

44

pan!... Nigdy bym nie pomyla, e skoczy pan w terminie budow u Goebbelsa". O moj przynaleno do partii nie pyta. W odniesieniu do artystw byo to dla niego, jak mi si wydawao, do obojtne. Zamiast tego chcia usysze moliwie duo o moim pochodzeniu, mojej karierze architekta, o budowlach mojego ojca i dziadka. W pniejszych latach Hitler wspomnia o tym zaproszeniu: W czasie obchodu wpad mi pan w oko. Szukaem architekta, ktremu mgbym kiedy powierzy swoje plany budowlane. Mia on by mody, gdy, jak pan wie, plany te wybiegaj daleko w przyszo. Potrzebuj kogo, kto take po mojej mierci dziaa bdzie nadal, korzystajc z nadanego mu przeze mnie autorytetu. Kogo takiego zobaczyem w panu". Po latach daremnych stara byem przepeniony pasj dziaania, a miaem dwadziecia osiem lat. Za wielk budow sprzedabym jak Faust wasn dusz. Teraz znalazem swego Mefistofelesa. Wydawa si nie mniej ujmujcy ni Mefistofeles Goethego.W koach partyjnych powszechnie nazywano tak Goebbelsa. W NSDAP nie byo przecie wtedy zbyt wielu doktorw. 2 Szczeglnie w pierwszych latach przysparzay Hitlerowi sukcesw organizacje, ktre przej. W administracji nadal pracowali starzy urzdnicy: dowdcy Hitlera wywodzili si z elity armii cesarskiej i Reichswehry; we Froncie Pracy praktyczn dziaalno prowadzili czciowo dawni dziaacze zwizkowi, a kierownicy mojej pniejszej samodzielnej administracji przemysu, przy ktrych wsppracy mogem od 1942 roku zadziwiajco rozwija zbrojenia, zdobyli rutyn jeszcze przed rokiem 1933. Jest chyba charakterystyczne, e przez zwizanie tych starych, wyprbowanych struktur organizacyjnych i ich wybranych pracownikw z nowym systemem Hitlera osignito wielkie sukcesy. Z pewnoci jednak byaby to tylko faza przejciowa. Najpniej w nastpnej generacji na miejsce tej starej kadry kierowniczej weszliby ludzie wychowani wedug nowych zasad w szkoach Adolfa Hitlera" i "ordensburgach" i uchodzcy niekiedy nawet w koach partyjnych za zbyt bezwzgldnych i aroganckich. 3 Hitler jako jedyny czonek partii nosi w marynarce zot odznak wadzy"; by na niej orze ze swastyk w szponach. Wszyscy pozostali nosili okrg odznak partyjn. Jego marynarka nie rnia si naturalnie od innych ubra cywilnych.1

45

Rozdzia 4

MJ KATALIZATOR

Byem z natury pracowity, ale zawsze potrzebowaem jakiego szczeglnego bodca, by zmobilizowa energi i wykaza nowe zdolnoci. Teraz znalazem katalizator; potniejszego i silniej dziaajcego znale nie mogem. dano ode mnie wszystkich moich si w stale rosncym tempie i coraz to zwikszajc wymagania. W ten sposb wyrzekem si waciwego orodka mojego ycia: rodziny. Przycigany i dopingowany przez Hitlera, ktremu cakowicie si poddaem, nie ja miaem prac, lecz praca odtd miaa mnie. Hitler umia pobudza swoich wsppracownikw do najwikszych wysikw. Czowiek ronie, stawiajc sobie wysze cele", mwi. W cigu dwudziestu lat, ktre spdziem w wizieniu w Spandau, czsto zadawaem sobie pytanie, co bym zrobi, gdybym pozna prawdziwe oblicze Hitlera oraz istot stworzonego przeze wadztwa. Odpowied bya banalna i deprymujca zarazem: stanowisko architekta Hitlera stao si dla mnie wkrtce nieodzowne. Nie majc jeszcze nawet trzydziestu lat, dostrzegaem przed sob najbardziej podniecajce perspektywy, jakie moe sobie wymarzy architekt. Ponadto moja pasja pracy spychaa na dalszy plan problemy, ktre powinny byy mi si nasun. Codzienny popiech pokrywa czasem bezradno. Spisujc te wspomnienia byem coraz bardziej zdziwiony, a pniej wrcz przeraony tym, e do roku 1944 tak rzadko, a waciwie wcale nie znajdowaem czasu, by zastanowi si nad sob, nad swym dziaaniem, e nigdy nie mylaem refleksyjnie o wasnym yciu. Dzisiaj, w retrospekcji, mam nieraz uczucie, e wtedy co oderwao mnie od ziemi, uwolnio od wszelkich powiza i poddao wielu obcym siom.

46

Spogldajc w przeszo, trapi si niemal najwicej tym. e w owym czasie chwilowy niepokj budzia we mnie przede wszystkim droga, ktr obraem jako architekt - odchodzc od nauk Tessenowa. Natomiast musiaem widocznie uwaa, e nic mnie osobicie nie obchodz wiadomoci o traktowaniu ydw, masonw, socjaldemokratw czy wiadkw Jehowy z mojego otoczenia, jak zwierzyny, na ktr wolno bezkarnie polowa. Sdziem, e wystarczy, jeli sam nie bior w tym udziau. Szeregowego czonka partii hitlerowskiej wychowywano w przekonaniu, e wielka polityka jest na pewno zbyt skomplikowana, by mg j ocenia. W zwizku z tym czu si on stale odpowiedzialny, chocia nigdy osobicie nie by do tej odpowiedzialnoci powoany. Caa struktura systemu zmierzaa do tego, aby w ogle nie dopuszcza do rodzenia si konfliktw sumienia. Pocigao to za sob cakowit jaowo wszystkich rozmw i dyskusji prowadzonych w gronie ludzi jednakowo mylcych. Nie byo interesujce wzajemne potwierdzanie sobie zuniformizowanych pogldw. Jeszcze gorsze byo wyrane danie ograniczania odpowiedzialnoci tylko do wasnej dziedziny. yo si w swojej grupie, na przykad wrd architektw, lekarzy, prawnikw, technikw, wojskowych czy chopw. Organizacje zawodowe, do ktrych przymusowo nalea kady, nazywano izbami (izba lekarska, izba artystw), a okrelenie to trafnie definiowao rozgraniczenie poszczeglnych sfer ycia, jakby murem oddzielonych od siebie. Im duej panowa system hitlerowski, tym bardziej pogldy ksztatoway si w tych poszczeglnych izbach. Jeliby styl ten trwa przez kilka generacji, to jak sdz, tylko wskutek tego system ulegby erozji, poniewa doszlimy do czego w rodzaju kastowoci". Zaskakiwaa mnie zawsze sprzeczno tej praktyki z hasem ,,wsplnoty narodu", proklamowanym w 1933 roku; integracja bowiem, do jakiej miano dy, zostaa w ten sposb zanegowana i wrcz uniemoliwiona. W kocu bya to wsplnota izolowanych jednostek. Inaczej, ni mogoby to brzmie dzisiaj, twierdzenie, e ponad wszystkim "myli i kieruje fuhrer", nie byo dla nas przecie pust formu propagandow. Podatno na takie zjawiska wszczepiano nam ju od modoci. Nasze zasady uksztatowane zostay jeszcze przez autorytatywne pastwo i to w czasie, gdy warunki wojenne znacznie zaostrzyy obowizek podporzdkowania si wadzy. By moe w wyniku tych dowiadcze

47

zosta nam, podobnie jak onierzom, wpojony sposb mylenia. z ktrym zetknlimy si ponownie w systemie hitlerowskim. Surowy porzdek mielimy w krwi; liberalizm Republiki Weimarskiej wydawa nam si w porwnaniu z tym rozwizy, wtpliwy i w adnym wypadku niepodany. Abym w kadej chwili mg by u swego inwestora, wynajem na biuro pracowni malarsk na Behrenstrasse. kilkaset metrw od Kancelarii Rzeszy. Moi pracownicy, bez wyjtku modzi ludzie, harowali od rana do pnej nocy kosztem swojego ycia prywatnego, zamiast obiadu zjadao si zwykle par kanapek. Dopiero okoo dziesitej wieczorem wyczerpani koczylimy dzie pracy posikiem w pobliskiej Pfalzer Weinstube", gdzie nastpnie jeszcze raz omawialimy prace z danego dnia. Na wielkie zamwienia musiaem co prawda jeszcze czeka. Nadal otrzymywaem od Hitlera pilne roboty dorywcze, gdy widocznie za mj najwikszy talent uwaa umiejtno szybkiego realizowania zlece. Gabinet dotychczasowego kanclerza Rzeszy, znajdujcy si na pierwszym pitrze budynku biurowego, mia trzy okna od strony placu Wilhelma. W pierwszych miesicach 1933 roku raz po raz gromadzi si tutaj tum domagajcy si skandowaniem ukazania si fuhrera". Wskutek tego pokj sta si nieprzydatny do pracy; Hitler i tak go zreszt nie chcia: O wiele za may! Te szedziesit metrw wystarcza akurat dla jednego z moich pracownikw. Gdzie mam usi dajmy na to z oficjalnym gociem zagranicznym? Moe w tym maym kcie? A to biurko ma format akurat odpowiedni dla dyrektora mego gabinetu". Hitler poleci mi urzdzi jedn z sal lec od strony ogrodu, jako nowy gabinet do pracy. Przez pi lat zadowala si tym pomieszczeniem, ktre uwaa co prawda za prowizorium. Ale take swj pokj do pracy w nowo zbudowanej w 1938 roku Kancelarii Rzeszy traktowa ju wkrtce jako nieodpowiedni. Wedug jego danych i moich planw miaa powsta do 1950 roku ostateczna siedziba Kancelarii Rzeszy: dla Hitlera i jego nastpcw przyszych stuleci przewidziany by olbrzymi gabinet, majcy 960 metrw kwadratowych, a wic szesnastokrotnie wikszy ni gabinet jego poprzednikw. Do tej hali, po uzyskaniu akceptacji Hitlera, miaem doczy jeszcze prywatny pokj do pracy, ktry liczy okoo 60 metrw kwadratowych. Starego gabinetu nie wolno byo w przyszoci uywa, std bowiem chcia wychodzi nie krpowany przez nikogo na nowy

48

"historyczny balkon", ktry dobudowaem w wielkim popiechu, by mg si tam ukazywa zebranym tumom. Okno byo niezbyt wygodne", powiedzia do mnie zadowolony, nie bybym widziany ze wszystkich stron. W kocu nie mog si przecie wychyla". Architekt pierwszego gmachu Kancelarii Rzeszy, profesor Eduard Jobst Siedler z Politechniki Berliskiej, zaprotestowa przeciw temu zabiegowi, a Lammers, szef Kancelarii Rzeszy, potwierdzi, e nasze postpowanie narusza prawo autorskie. Hitler szyderczo odrzuci zarzut: Siedler zeszpeci cay plac Wilhelma. Wyglda to przecie jak budynek administracyjny koncernu mydlarskiego, a nie jak centrum Rzeszy. Co on sobie myli! e zbuduje mi jeszcze take balkon?!" Jednak zgodzi si, by da profesorowi jekie zamwienie budowlane jako rekompensat. W kilka miesicy pniej miaem postawi baraki dla robotnikw, ktrzy dopiero co zaczli budow autostrady. Hitler zakwestionowa dotychczasowe kwatery i chcia, ebym zaprojektowa taki typ, ktry mona by stosowa we wszystkich osiedlach barakowych. Dziki przyzwoitym pomieszczeniom kuchennym, kpielowym i natryskowym, pomieszczeniom dziennym i dwukowym kabinom nowy typ niewtpliwie odrnia si korzystnie od kwater dotychczas stosowanych na budowach. Hitler troszczy si a do najdrobniejszych szczegw o t wzorcow konstrukcj i kaza mi zda relacj, jak nowe kwatery oddziauj na robotnikw. Tak wyobraaem sobie przywdc narodo-wosocjalistycznego. Zanim zakoczono przebudow siedziby kanclerskiej, Hitler mieszka u swego sekretarza stanu, Lammersa, na najwyszym pitrze budynku subowego. Bywaem tam czsto u niego na obiadach i kolacjach. Wieczorami zjawiaa si przewanie jego staa asysta: dugoletni kierowca Schreck, dowdca gwardii przybocznej SS Sepp Dietrich, szef prasowy doktor Dietrich, obydwaj adiutanci, Bruckner i Schaub, oraz Heinrich Hofmann, fotograf Hitlera. Przy stole starczao miejsca dla nie wicej ni dziesiciu osb, by wic prawie zajty. Na obiad natomiast przychodzili gwnie starzy monachijscy wspbojownicy, jak Amann, Schwarz i Esser lub gauleiter Wagner, czsto take Werlin, kierownik monachijskiej filii Daimlera-Benza i dostawca samochodw dla Hitlera. Ministrowie przychodzili raczej rzadko; rwnie nieczsto widywaem Himmlera, jak Rohma lub Streichera, za to prawie zawsze Goebbelsa i Goringa. Wyczeni byli ju wtedy z otoczenia kanclerza Rzeszy wszyscy urzdnicy. Uwag na przykad zwraca fakt, e nawet Lammers, bdcy gospodarzem, nie by nigdy zapraszany; na pewno istnia ku temu powd.

49

kowymi, jakie ja wwczas lubiem, na przykad z Busterem Keatonem lub nawet Charliem Chaplinem. Produkcja niemiecka zdecydowanie nie wystarczaa, by codziennie dostarcza dwa nowe filmy. Dlatego wiele wywietlano dwukrotnie i jeszcze czciej: charakterystyczne byo, e nie powtarzano filmw o tragicznej akcji, czsto natomiast kostiumowe i z ulubionymi aktorami Hitlera. Ten repertuar i zwyczaj ogldania co wieczr jednego lub dwch filmw zachowa on a do rozpoczcia wojny. Na jednym z obiadw, zim 1933 roku, siedzc obok Goringa, dosyszaem w pewnym momencie: Czy Speer urzdza paskie mieszkanie, mein fuhrer? Jest paskim architektem?" Nie byem nim wprawdzie, ale Hitler odpowiedzia twierdzco. ,,W takim razie niech pan pozwoli, eby przebudowa take moje mieszkanie". Hitler wyrazi zgod, a Goring, nie pytajc dugo o moje upodobania, wsadzi mnie po przyjciu do wielkiego kabrioletu, by przetransportowa do swego domu, niczym cenny up. Wyszuka sobie dawn siedzib subow pruskiego ministra handlu, pooon w jednym z ogrodw znajdujcych si za Leipziger Platz. paac sprzed 1914 roku, zbudowany przez pastwo pruskie duym nakadem kosztw. Wedug informacji samego Goringa dom ten zaledwie przed kilku miesicami zosta gruntownie przebudowany na koszt pastwa. Hitler zwiedzi go i oceni nieprzychylnie: Ciemno! Jak mona mieszka w takich ciemnociach! Niech pan porwna z tym prace mojego profesora. Wszystko jasne, przejrzyste i proste!" Ujrzaem rzeczywicie romantyczn pltanin maych pomieszcze o ponurych oknach i cikich aksamitnych tapetach, wyposaonych w cikie meble renesansowe. Sala stanowica rodzaj kaplicy ozdobiona bya swastyk, rwnie w pozostaych pomieszczeniach symbol ten umieszczono na sufitach, cianach i podogach. Cao sprawiaa wraenie, jak gdyby w tym domu dziao si bezustannie co szczeglnie uroczystego i tragicznego zarazem. Fakt, e krytyka i przykad Hitlera wywoay natychmiastow, reakcj Goringa, by chyba znamienny dla tego systemu, podobnie jak i dla wszystkich autorytatywnych form spoecznych. Goring bez wahania powici dopiero co zakoczone urzdzenie mieszkania, chocia czu si w nim zapewne lepiej, jako e bardziej odpowiadao jego naturze. Niech pan tego nie oglda. Sam nie mog patrze. Niech pan robi, co chce. Daj panu zlecenie, tylko musi tu by tak jak u fuhrera". Byo to pikne zadanie. Pienidze, jak zwykle u Goringa, nie odgryway adnej roli. Tak wic burzylimy ciany, by z wielu pokoi na parterze

50

zrobi cztery due pomieszczenia; najwikszy z nich jego gabinet do pracy mierzy prawie 140 metrw kwadratowych, dziki czemu podobny by do gabinetu Hitlera. Zrobilimy dobudwk lekkiej konstrukcji, majc ramy okienne z brzu. Brzu wpawdzie brakowao, wydzielano go jako materia deficytowy, a za niewaciwe stosowanie groziy wysokie kary, ale to nie miao najmniejszego znaczenia dla Goringa. By zachwycony, cieszy si kad zmian jak dziecko w dniu swoich urodzin, zaciera rce i mia si. Meble Goringa odpowiaday jego penej tuszy. Stare renesansowe biurko miao potne rozmiary, podobnie fotel do pracy, ktrego oparcie wznosio si wysoko ponad gow; by to prawdopodobnie tron jakiego ksicia. Na biurku kaza ustawi dwa srebrne wieczniki z olbrzymimi abaurami z pergaminu, obok wielk fotografi Hitlera. Podarowane mu przez Hitlera zdjcie, jako niewystarczajco okazae, kaza wielokrotnie powikszy, a kady go dziwi si temu szczeglnemu uhonorowaniu Goringa. Wiadomo bowiem byo w koach partyjnych i rzdowych, e Hitler ofiarowywa swoim paladynom fotografi zawsze takiej samej wielkoci, w srebrnej ramce, specjalnie zaprojektowanej przez pani Troost. W hallu podcignito a pod sufit olbrzymi obraz, aby odsoni wejcia do kabiny filmowej, znajdujcej si za cian. Obraz wyda mi si znany. Rzeczywicie, jak si dowiedziaem, Goring z waciw sobie niefrasobliwoci kaza,,swemu" pruskiemu dyrektorowi Muzeum im. Cesarza Fryderyka dostarczy do wasnego mieszkania synny obraz Rubensa Diana podczas polowania na jelenie, do owego czasu jedno z najwybitniejszych dzie bdcych w posiadaniu tego muzeum. W okresie trwania przebudowy Goring mieszka w paacu prezydenta Rzeszy, naprzeciw Reichstagu, w budowli z pocztkw dwudziestego wieku, noszcej wyrane cechy nowobogackiego rokoka. Tutaj odbyway si nasze narady w sprawie urzdzenia jego ostatecznej siedziby. Czsto obecny by przy tym jeden z dyrektorw cenionych zakadw Vereinigte Werkstatte", Paepke, starszy szpakowaty pan, peen najlepszych chci przypodobania si Goringowi, ale oniemielony jego gwatownym i bezceremonialnym sposobem traktowania podlegych mu ludzi. Pewnego dnia siedzielimy z Goringiem w pokoju, ktrego ciany w stylu wilhelmiskiego neorokoka pokryte byy od gry do dou paskorzebami przedstawiajcymi re - uosobienie brzydoty. Tyle wiedzia take Goring gdy zagadn: ,,Jak ocenia pan te dekoracje, panie dyrektorze? Nieze, prawda?" Zamiast powiedzie: To jest

51

okropne", starszy pan poczu si niepewnie; nie chcc narazi si swemu wysokiemu zleceniodawcy i klientowi, da wymijajc odpowied. Goring natychmiast wywszy zabaw, mrugn do mnie porozumiewawczo. ,,Ale, panie dyrektorze, pan tego nie uwaa za pikne? Zamierzam poleci panu udekorowanie w ten sposb wszystkich pomieszcze. Rozmawialimy o tym, nieprawda, panie Speer?" Tak, naturalnie, trwaj ju prace nad rysunkami". A wic, panie dyrektorze, widzi pan, to nasz nowy styl. Jestem pewien, e si panu podoba". Dyrektor wi si, jego sumienie artysty buntowao si, na czole wystpiy mu krople potu, szpicbrdka draa ze zdenerwowania. Goring postanowi zmusi starszego czowieka do jednoznacznego stwierdzenia: A wic niech pan si przyjrzy dokadnie tej cianie. Jak cudownie re pn si w gr. Jakbymy znajdowali si na powietrzu w ranej altanie. A pan moe si nie zachwyca czym takim?" Owszem, owszem!" mwi bojaliwie bliski rozpaczy dyrektor. Pan jako wybitny znawca sztuki musi si przecie zachwyca takim dzieem. Niech mi pan powie, czy nie uwaa pan tego za pikne?" W ten sposb gra cigna si tak dugo, a dyrektor uleg i zacz udawa podany zachwyt. Tacy jestecie wszyscy!" powiedzia potem Goring peen pogardy. I rzeczywicie: tacy byli wszyscy; odnosio si to w nie najmniejszym stopniu do samego Goringa, ktry nigdy nie mia dosy opowiadania Hitlerowi w czasie posikw o tym, jakie to jego mieszkanie bdzie teraz jasne i przestronne, tak samo jak paskie, mein fuhrer". Gdyby Hitler rozkaza, eby w jego pokojach piy si po cianach re, Gring take zadaby r. Ju zim 1933 roku, a wic zaledwie par miesicy po decydujcym obiedzie u Hitlera, przyjty zostaem do najcilejszego krgu otaczajcych go osb. Niewielu oprcz mnie byo takich, ktrzy korzystaliby z podobnych przywilejw. Niewtpliwie Hitler znajdowa szczegln przyjemno w obcowaniu ze mn, mimo e z natury byem powcigliwy i nierozmowny. Niejednokrotnie zadawaem sobie pytanie, czy przenosi on na mnie swe nie spenione marzenie modoci, by zosta wielkim architektem. Biorc jednak pod uwag fakt, e zachowanie Hitlera czsto opierao si na intuicji, nie da si znale zadowalajcego wyjanienia jego widocznej sympatii. Daleki byem jeszcze od mojej pniejszej klasycystycznej linii. Przypadkowo zachoway si projekty wysane na konkurs budowy

52

szkoy reichsfuhrerw NSDAP w Monachium-Grunwald, w ktrym jesieni 1933 roku mogli wzi udzia wszyscy architekci niemieccy. Projekt uwzgldnia ju wprawdzie wymagania reprezentacyjnoci, lecz zakada sprostanie im za pomoc skromnych rodkw, czego nauczyem si u Tessenowa. Hitler wraz z Troostem i ze mn obejrza prace konkursowe jeszcze przed zapadniciem werdyktu. Projekty, jak przyjte jest na konkursach, skadano anonimowo. Naturalnie, nie przeszedem. Dopiero po werdykcie, gdy zniesiono incognito, Troost w pewnej rozmowie w swojej pracowni pochwali mj projekt, a Hitler ku mojemu zdziwieniu zdoa go sobie dokadnie przypomnie, chocia oglda go wrd setek innych, nie duej ni kilka sekund. Pomin milczeniem pochwa wypowiedzian przez Troosta; prawdopodobnie uwiadomi sobie, e byem jeszcze daleki od tego, by sta si architektem odpowiadajcym jego wyobraeniom. Co dwa lub trzy tygodnie Hitler jedzi do Monachium; coraz czciej zabiera mnie ze sob. Po przyjedzie udawa si przewanie bezporednio do pracowni profesora Troosta. Ju po drodze, w pocigu, mia zwyczaj namitnie opowiada, jakie rysunki powinien przygotowa profesor: Szkic parteru Domu Sztuki chyba zmieni. Naleao tam zrobi kilka poprawek... Czy zaprojektowa ju szczegy sali jadalnej? A potem moe da nam obejrze szkice rzeb Wackerlego". Pracownia znajdowaa si na zaniedbanych tyach Theresienstrasse, niedaleko politechniki. Pust klatk schodow, nie malowan od lat, wchodzio si na drugie pitro; Troost wiadomy swej pozycji nigdy nie wychodzi na schody w oczekiwaniu Hitlera, nigdy take nie sprowadza go na d. Hitler ju w przedpokoju wita go sowami: Nie mog duej wytrzyma, panie profesorze! Niech pan pokae, co jest nowego". I zaraz znajdowalimy si w pracowni, gdzie Troost, jak zawsze pewny siebie i powcigliwy, pokazywa Hitlerowi swe plany i szkice pomysw. Ale pierwszy architekt fuhrera by w nie lepszej sytuacji ni pniej ja: Hitler rzadko dawa pozna po sobie, e mu si co podoba. Nastpnie pani profesor" demonstrowaa materiay i prbki kolorw cian do pomieszcze monachijskiego gmachu fuhrera", subtelnie i wyrafinowanie zharmonizowane ze sob, waciwie zbyt spokojne dla lubujcego si w efektach Hitlera. Ale podobay mu si. Mieszczaska, wywaona atmosfera, modna wwczas w bogatych sferach, przemawiaa do niego wyranie swym dyskretnym luksusem. Upywao zawsze dwie lub wicej godzin; potem Hitler egna si

53

krtko, ale bardzo serdecznie, aby dopiero teraz pojecha do swego wasnego mieszkania. Mwi jeszcze do mnie prdko: "Ale obiad w Osterii". W przyjtej porze, okoo wp do trzeciej, jechaem do maej restauracji artystw Osteria Bavaria", ktra zdobya nieoczekiwan saw, gdy staa si ulubionym lokalem Hitlera. atwiej mona sobie byo wyobrazi tutaj towarzystwo artystw, skupionych wok Lenbacha czy Stucka, o dugich wosach i potnych brodach, ni Hitlera z jego nienagannie ubranymi lub umundurowanymi ludmi. W O-sterii" czu si dobrze, jako artycie, ktremu zagrodzono drog", podobao mu si najwyraniej rodowisko, do ktrego kiedy chcia wej, a ktre teraz ostatecznie opuci i przecign. Nierzadko wskie grono zaproszonych osb musiao godzinami czeka na Hitlera: adiutant, gauleiter Bawarii. Wagner, jeli zdy si wyspa i pozby rauszu, naturalnie stale mu towarzyszcy nadworny fotograf Hofmann, ktry ju o tej porze bywa czasami podchmielony, bardzo czsto take sympatyczna miss Mitford, a niekiedy, ale raczej rzadko, jaki malarz lub rzebiarz. Czasem jeszcze dr Dietrich, szef prasowy Rzeszy, oraz zawsze Martin Bormann, sprawiajcy nadzwyczaj niepozorne wraenie sekretarz Rudolfa Hessa. Na ulicy czekao kilkaset osb, ktrym nasza obecno wystarczaa, by wiedzie, e przyjdzie on". Na zewntrz gona owacja: Hitler kieruje si do naszego staego kta, osonitego z jednej strony pciank; przy dobrej pogodzie siedzielimy na maym dziedzicu z imitacj altany. Gospodarz i obydwie kelnerki witani byli jowialnie: "Co dzi dobrego? Ravioli? Gdybycie tylko nie przyrzdzali tak smacznie. Jest zbyt ncce!" Hitler "mlaska" palcami. Wszystko byoby piknie, panie Deutelmoser. ale moja linia! Zapomina pan. e fuhrer nie moe je tego, na co miaby ochot". Potem studiowa dugo jadospis i wybiera ravioli. Kady zamawia to, co mu smakowao: sznycel, gulasz, take wino wgierskie w szklankach; pilimy wszyscy nie krpujc si, mimo e Hitler od czasu do czasu artowa na temat poeraczy padliny" i opijajcych si winem". Panowa tu swobodny nastrj. Obowizywaa cicha umowa: o polityce wspomina nie wolno. Jedynym wyjtkiem bya lady Mitford, ktra take w latach pniejszego napicia agitowaa w interesie swej ojczyzny i wrcz bagaa Hitlera, by pogodzi si z Angli. Mimo nieprzejednanej rezerwy z jego strony, nie ustpowaa. Pniej, we wrzeniu 1939 roku, w dniu wypowiedzenia wojny przez

54

Angli, usiowaa za pomoc malekiego pistoletu popeni samobjstwo w monachijskim Ogrodzie Angielskim. Hitler odda j w rce najlepszych specjalistw w Monachium i wkrtce kaza specjalnym samochodem przewie przez Szwajcari do Anglii. Gwnym tematem rozmw w czasie posikw bya zazwyczaj przedpoudniowa wizyta u profesora. Hitler wychwala w uniesieniu to, co widzia; bez trudu zachowywa w pamici wszystkie szczegy. Jego stosunek do Troosta by mniej wicej taki, jak stosunek ucznia do mistrza, co przypominao mi mj bezkrytyczny podziw dla Tessenowa. Podobao mi si to bardzo, byem zdziwiony, e ten ubstwiany przez swoje otoczenie czowiek zdolny by jeszcze do pewnego rodzaju czci. Hitler, ktry sam czu si architektem, respektowa w tej dziedzinie przewag fachowca; w polityce nie byby zdolny do tego nigdy. Opowiada szczerze, jak zapoznaa go z Troostem bardzo kulturalna rodzina Bruckmannw, wydawcw monachijskich. Gdy zobaczy jego prace, dozna uczucia, jak gdyby spado mu bielmo z oczu". Nie mogem ju patrze na to, co dotychczas narysowaem. Co za szczcie, e poznaem tego czowieka!" Rzeczywicie, trudno pomyle, jak wygldaby jego architektoniczny smak bez wpywu Troosta. Pokaza mi kiedy szkicownik z wczesnych lat dwudziestych. Ujrzaem zarysy reprezentacyjnych budowli w neobarokowym stylu wiedeskiej Ringstrasse z lat dziewidziesitych poprzedniego stulecia; w osobliwy sposb te projekty architektoniczne przemieszane byy na jednej stronie ze szkicami broni i okrtw wojennych. W porwnaniu z tym architektura Troosta bya wrcz skpa. Jego wpyw na Hitlera pozosta jednak tylko epizodem. A do koca swego ycia Hitler chwali architektw i budowle, ktre suyy mu za wzr w jego wczesnych szkicach - parysk Oper Wielk (1861-1874) Charlesa Garniera: "Klatka schodowa jest najpikniejsza na wiecie. Kiedy damy w swych kosztownych toaletach schodz na d. a mczyni w mundurach stoj szpalerem... Panie Speer, my te musimy zbudowa co takiego!" Marzy o Operze Wiedeskiej: Najwspanialszy dom operowy wiata o doskonaej akustyce. Kiedy siedziaem tam jako mody czowiek na czwartym balkonie..." O jednym z dwch architektw, twrcw tego gmachu, van der Nullu, opowiada: Sdzi, e opera nie udaa mu si. Niech pan pomyli, by tak zrozpaczony, e na dzie przed otwarciem wpakowa sobie kul do gowy. Inauguracja bya jego najwikszym sukcesem, cay wiat chwali tego architekta!" Podobne opowieci prowadziy nastpnie do rozwaa, w jak cikich sytuacjach on sam si ju znajdowa i jak zawsze szczliwy zwrot ocala go jednak. Nigdy nie wolno rezygnowa", mwi.

55

Ze szczeglnym uznaniem odnosi si do licznych budowli teatralnych Hermanna Helmera (1849-1919) i Ferdinanda Fellnera (1847 1916). ktrzy pod koniec XIX wieku wznosili nie tylko w Aust-roWgrzech, lecz take w Niemczech pnobarokowe budynki teatralne, wykonane wedug staego schematu. Pamita, w jakich miastach znajduj si ich budowle, i kaza pniej zrekonstruowa zniszczony teatr w Augsburgu. Ceni jednak take surowych mistrzw XIX wieku, jak Gottfried Semper (1803-1879), ktry w Drenie zbudowa oper i galeri malarstwa, a w Wiedniu paac cesarski i muzeum dworskie, oraz Theophil Hansen (1803-1883), twrca kilku znanych budowli klasycystycznych w Atenach i Wiedniu. Jak tylko w 1940 roku wojska niemieckie zajy Bruksel, musiaem tam jecha, by obejrze olbrzymi Paac Sprawiedliwoci Poelaerta (1817-1879), ktrym si zachwyca, chocia zna t budowl, podobnie jak oper parysk, tylko z planw; po moim powrocie kaza sobie zda szczegow relacj. Taki by wiat architektoniczny Hitlera. W kocu jednak skania si coraz czciej ku napuszonemu neobarokowi, jaki kultywowa kaza swemu nadwornemu architektowi take Wilhelm II; by to w gruncie rzeczy jedynie barok schykowy", podobny do tego, ktry towarzyszy rozpadowi cesarstwa rzymskiego. Tak wic w dziedzinie architektury, podobnie jak w dziedzinie malarstwa i plastyki, Hitler tkwi w wiecie swej modoci: by to wiat z okresu 1880-1910. ktry nada cechy szczeglne zarwno jego smakowi artystycznemu, jak i jego wyobraeniom politycznym i ideologicznym. Znamienne byy dla Hitlera kracowo rne skonnoci. Entuzjazmowa si otwarcie wzorami wiedeskimi, ktre utrwaliy mu si w pamici za modu, a jednoczenie owiadcza: ,,Dopiero u Troosta nauczyem si, czym jest architektura. Kiedy miaem troch pienidzy, kupowaem raz za razem meble przez niego projektowane, ogldaem jego budowle, urzdzenie Europy i byem zawsze wdziczny losowi, ktry spotka mnie w postaci pani Bruckmann i zaprowadzi do tego mistrza. Kiedy partia miaa wicej rodkw, daem mu zlecenie na przebudow i urzdzenie brunatnego domu. Widzia go pan. Jakie trudnoci miaem z tego powodu! Ci drobnomieszczanie nalecy do partii uwaali to za zbytni rozrzutno. A ile nauczyem si przy tej przebudowie od profesora!" Paul Ludwig Troost by Westfalczykiem. Wysokiego wzrostu, szczupy, o gadko ogolonej czaszce. Powcigliwy w sowach i gestach, nalea do grupy takich architektw, jak Peter Behrens, Joseph M.

56

Olbrich, Bruno Paul i Walter Gropius, ktrzy przed 1914 rokiem na znak protestu wobec jugendstilu, lubujcego si w bogatej ornamentyce, reprezentowali kierunek charakteryzujcy si oszczdnym siganiem do rodkw architektonicznych, prawie cakowitym zarzuceniem ornamentw; czy on w sobie spartaski tradycjonalizm z elementami moderny. Troost odnosi wprawdzie niekiedy sukcesy na konkursach, nigdy jednak przed 1933 rokiem nie udao mu si wej do czowki. aden ,,styl fuhrera" nie istnia, niezalenie od tego, jak szeroko rozwodzia si o tym prasa partyjna. To, co zostao kreowane na oficjaln architektur Rzeszy, byo jedynie wprowadzonym przez Troosta neoklasycyzmem, ktry by nastpnie powielany, modyfikowany, naduywany lub znieksztacany a do miesznoci. Hitler ceni w stylu klasycystycznym jego ponadczasowy charakter, tym ba