ល ី ធមេតង

សកសសេងខបសកសសេងខបសកសសេងខបសកសសេងខបិិិិ

អំពអំពអំពអំពីីី ី

អរយធមែ៌ខមរ

បុពវកថ

តមពិត អតថបទេនះ េកតេឡងេដយករេរៀបចំ សរមប់យកេទេធវជឧបករណ៍

ពនយល់ចំេពះអនករតូវករសិកស «អរយធម៌ែខមរអរយធម៌ែខមរអរយធម៌ែខមរអរយធម៌ែខមរ» តមកមមវធីថន ក់ទី ិ ១ េនមធយមភូមិ ។ លុះដល់ករមងេនះ របមូលបនកន់ែតេរចនេឡង ៗ ខញំក៏យល់ថ គួរែតចងទុក ជុ ឯក សរផទ ល់ខលនួ សរមប់េនេពលែដលរតូវកររសវរជវតេទេទៀត ។ បុ៉ែនត េដយចង់ េសននូវសន ៃដសកលបង (Essai) េនះ ចំេពះមតិមិតតភកិត ជអនករសវរជវផងគន និងសទង់ េយបល់អនកអន អនកសិកសទួេទផងេនះ, ខញំក៏ដច់ចិតតុ យកសន ៃដសកលបងេនះ េទចុះផសយកនង ទសសនវដតីអកសរសរសតុ មដងបនតិច ៗ ចប់តំងពីេលខ ២៦ ែខ មិថុន គ.ស. ១៩៦៥ ជបនត ៗ េទ លុះរតចប់ ។ បនទ ប់មក ខញំក៏បនុ ទទួលេសចកដីែណនំ បែនថមខលះ អំពីសំណក់មិតតភកិក ជគូៃដ កនុងកររសវរជវ និងអំពីសំណក់អនកអនខលះ ែដលមនចិតតរសឡញ់អរយធម៌ែខមរ ។ េសចកដីែណនំទំងេនះ រងឹរតឹែតេធវឲយខញំបនេពញុ បំណងេនះែថមេឡងេទៀត ។ ដូេចនះខញំសូមលំឱនកយុ េគរព អរគុណចំេពះមិតតភកិក និងអស់េលកអនកទំងេនះផង ។

េរកយែដលរបមូល បញចលបែនថូ មសជថមីមដងេទៀតរចួេហយ ខញំក៏យកទុកមួយុ អេនលេទៀត េរពះយល់ថ សន ៃដសិកសរសវរជវអំពីកបនចបប់របវតតិពងសវតរយ៉ងេនះួ មិនសមេធវេដយងយៗេទ គួរែតទុកករងរដ៏ធំែបបេនះ ជូនគណះកមមករណមួយ ឬ អស់េលកអនកេចះដឹងេរជរជះណមន ក់ េលកសរេសរេឡង េទបសម ។ បុ៉ែនតមន គំនិតតូចមួយេចះែតដស់សម រតីខញំថ៖ុ ធមមតកររសវរជវេបរកេឃញបុ៉នណ មនករ យល់ដូចេមដច ; រតូវែតបេញចញេទសិន េដមបីជួយជរបទីបេរទលបំភលឺឬជតរមយ សរមប់ផដល់ចំេពះអនករសវរជវត ៗ េទេទៀត ។ ដូេចនះអនករសវរជវរតូវែតមនេសរ ីភព កនងករបេញចញេយបល់ខលនជបេណដ រុ ួ ៗេទ កនងដំេណ រករងរុ េហយករងរេនះ មិនេចះចប់េឡយ បនន័យថ អនករសវរជវ កលេបេគេឃញដូចេមដច រតូវថយ៉ង េនះ លុះេរកយេទមនេហតុផលធំជងមុនេទេទៀត ក៏អចទញេយបល់េនះេទ តមករេឃញករយល់ថមី េទេទៀតែដរ ។

សន ៃដេនះ ពំុែមនជកបនតរមួ ឬថជេគលចបប់សរមប់ឲយអនុវតតេដយខនមិន

- B -

បនេនះេទ តមពិតគឺរគន់ែតជជំនួយសម រតី ឬថជេយបល់អនករះិេរមន ក់ សរមប់ បំភលឺផលវចំូ េពះអនកសិកសជបឋមអំពីអរយធម៌ជតិែតបុ៉េណណ ះ ។ ដូេចនះ បំណងកូន េសៀវេភេនះគឺ ៖

១១១១.... ចង់ជួយេដះទល់អនកសិកសេដយខលនួ ឯង េហយែដលមនរបថន ចូលេទ របឡងេផសង ៗ ែដលទក់ទងដល់ចំេណះវជជ ខងវបបធម៌ិ ិ -អរយធម៌ែខមរ ។

២២២២.... ចង់ជួយបញជ ក់ ចំេពះមតិអនកយល់រចឡំថ «អរយធម៌» គឺជអវីែដលេកតថមី ៗ អវីែបលកៗពីទំេនៀមជតិ, ឲយងកែបរមកយល់ឲយចបស់ តមករពិតេទវញ ។ិ

៣៣៣៣.... ចង់បងហ ញឲយជនទូេទេឃញថ អរយធម៌ែខមរ ពំុែមនចមលង ពំុែមនេទបែតេកត តមពួកបសចិមទិសេទ គឺមនផទ ល់ខលនតំងពីេកតួ ជសញជ តិមួយមកេម៉លះ ។

ទីបំផុត ខញំសូមឧទទិសុ នូវេសៀវេភេនះ ផសយជូនដល់អនកសិកសទូេទកនងកុ មពុជរដឋ េរកមរពះរជតរមស់ដស់េតឿនៃនសេមដចសហជីវនិរពះរបមុខរដឋ ដ៏ជទីេសនហេសមជីវតិ ៃនេយងរល់គន ែដលរពះអងគរទង់ែតងមនរពះចិនដ ចង់ឲយេយងជកូនេច បនេចះដឹង រគប់ៗគន េឡង សមជសញជ តិមួយែដលមនអរយធម៌ជយូរឆន ំមកេហយ ។

ភនំេពញ ែខកញញ ១៩៦៥

លលលលីីីី----ធមេតងធមេតងធមេតងធមេតង

បញច ក់ : កនងុ ករេបះពុមពេលកទ ី ២ េនះ ខញំបនែគុ សរមួលនងបនបែនថមេសចកដជេរចនិ ី ឲយបនេកបះ

កបយជងមុនេដមបជរបេយជនដ៍ល់អនកសកសទូេទ ី ិ ។

២៨ - ២ - ៦៩ ល. ធ. ត

សកិសសេងខប អំពី

អរយធមែ៌ខមរអរយធមែ៌ខមរអរយធមែ៌ខមរអរយធមែ៌ខមរ

េសចកដេផដមេសចកដេផដមេសចកដេផដមេសចកដេផដមីីីី ីី ីី អកន ផងេនសមយបចបបន័ ច នុ េរចនែត ចបអរមណថ់ ៍ម «អរយធម៌ែខមរ» គឺជចេណះវជំ ិ ជ

ថមៗី ឬករតបែតងែបកៗជននថុ ល មំ ់ ី ែដលរតូវនយនងពកយអកសពៃថេហថ័ ឹ ន វ ង «សវលយុី ី ័ » ។ ែតតមពតអរយធមគជករមងចេណះវជែដលមនសសរកេឃញិ ឺ ៌ ំ ិ ជ ុ េហយ បងបេងតេឡងតងក ក ំ ពអែងងេហយី វ ដចអូ រយធមែខរ៌ ម ែដលកេកតេឡងតងពកទ ី ឹំ កកដែខរេមះី ម ល៉ រគនែតដបង់ ំ ូ េនះ មនសរេសរកតទកិ ់ ុ មនរតមឹែតទមបល ់េធតៗគមកបេណះវ ន ុ ណ ៉ ។

េបរកេឃញនវកេណត ូ ំ នងរបរងអរយធមែខរិ ូ ម៌ េយងរបតសនេឡងជករបកដ ិ ឋ ់ េលដេយង ី តងពកទកដដេចះេហយំ ី ឹ ី ូ ន េយងេតងែតតមដនសេងតេមល ក េតតងព ីំ មនរបរងមករហតសពៃថេនះូ ូ វ ង អសរយះេវលជងពរពនឆមកេហយេនះ់ ់ ំី ន មនករ វវតនយងណខះិ ត ល៍ ៉ ? ។ េយងដងមកេហយថ ឹ ពតែមនែតមនឥទពលៃនអរយធមននិ ិ ធ ៌ ជតិ ជពេសសគជតណែដលទកទងនងែខរេយងិ ឺ ិ ឹ ់ ម ពមនៗែមនី ុ បែនឥទពលទងេនះ៉ ំុ ត ធិ រតែតបែនមឲយបនជមេធយបយជយរញរចនឹ ថ ួ ុ ឲយអរយធមែខរ៌ ម មនកមងល ំ នងមនរបរងិ ូ ែបកសចឈម់ េពញេលញបរបណេឡងេទវញិ ូ ៌ ិ ។ េដមបបនសលី គ ់ដេណរេដមំ ឬរបវតតិ ហរែហពមនមកូ ុី េយងអចអធបប ិ យែចករែលកនវរបវតអរយធមេយងំ ៌ូ តិ តមែបបរបវតតិ-សរសជបនសមយកលធៗគត ួ ័ ំ ឺ ៖

១∼∼∼∼អរយធម៌សម័យមុនអងគរ ែដលេហថ «សម័យមុនអងគរ» គឺសេដយកេពលេវលែដលរបវតំ តិសរសេយត ងរបប់

ថ កលេនះ មនមនសសមករសេនេលទកដរបសេយងុ ់ ់ ឹ ី េហយអកទងេនះ ន ំ ចបេផម់ ដ កសងនវរេបៀបរបបរសេនរបសខនបនចូ ល ត់ ់ ួ ិ ៗ មងដ លះរតែតេទជមនករេរៀបុ រយសរមប់ សញតមយេឡងជ ួិ ។ រតងេនះេហយ់ ែដលេយងសនតបនថ ម របបរសេនសរមបជត់ ់ ិ េយងែដលអករបវតសរសឲយេឈះថ ិន ត ត ម «អរយធម៌» េនះ ពតជកិ េកតដបងេនរសកែខរ ំ ូ ុ ម េយងេនះជរបកដ ។

- 2 -

ដេចះូ ន េពលេវលែដលកណតរយះកលំ ់ េនះចបេផមេឡងតងព់ ំដ ីកលមនរគសសកុ ដិ - រជេទេទៀត េហយមនរយះេពលតរហតមក ូ ដលសមយែដលជនជតេយងរសេនតម់ ័ ់ិ អណចរកតចតចៗេដយែឡកពគមនអណចរកវូ ន នី ំ (ហណនវូ ) អណចរកកមជវុ (ចនិ េហ េចនឡ) ជេដម , លះរតដលេពលរបរមគជអណចរកធមយុ ួ ួ ន ួ់ ំ េរទរកុងេទ ី របតសនេនឯខិ ឋ ងេជងបងទេនសប ឹ ល ែដលេហថ «អងរគ » ។

សមយកលដធេនះ័ ៏ ំ តងពចបេផមមកំ ់ី ដ , េយងសេងតេឃញថ ក ជេពលចេរនឥតំ ឈបឈរ់ េធៀបឧបមបដចជេឈែដលេទបែតដះី ូ ុ េហយលតលសជលដប ូ ់ ំ ់ រហតូ ទលបនជរទងរទយរកជតកនលម់ ់ ុ ខ ូ មិ ។ ចបពមនរគសសករជ់ ី ិុ ត មកទលគនងសតវតស់ ន ឹ ទី១, អរយធមែខរ៌ ម ពទនេលចេឈះេពញទេនេឡយែមនុ មំ ់ ី បែនេបេមលពេករដែណល៉ tុ ត ត ី ំ ជសកភពខី កគងេឃញេនេសសសលេរចនណស៏ ់ ់់ ដចជរបសទថតចតចេនកងូ ម ូ នុ ភមភគអងរបរូ គ ូិ ី របសទសងពឥដេនសមបរៃរពគកេខតកពងធសពៃថ់ ់ី ឋ ុ ត វ ងូ ំ ំ ែលបងរប ំរបៃពណីេរចនែបបេរចនយង ៉ នងភសនយយសសរមបរបរសយគរហតតងពេនះមកិ ិ ី ីដ ន ូ់ ័ ំ ជេដម ។

២∼∼∼∼អរយធម៌សម័យអងគរ លះចបពសតវតសទុ ់ ី ី៨ មក សថ បតយកមមធៗរបសេយងកេលចេធៗេឡងំ ់ ៏ ល , រេបៀបេរៀប

ចរសកេទសកេចះែតេកនជលដបំ ៏ ំ ់ុ ។ របបជវភពី (Mode de vie) កផសបរេទរក៏ ់ល ដូ វតរភពសមសនិ ថ ួ ដចមនរូ ូបចមកជតងេនជញងរបសទអងរធទកជដនរសបល ជ គ ុ់ ំ ំ ់ ។ ែមកធងរគបវសយៃនអរយធម់ ័ ៌ិ បនចេរនឥតឧបមេសៗគំ ម ន រហតបនេទជអរយធមូ ៌ ជតខងពែកមយិ ល ូ ួំ េនចងបពរបេទសេនះុ ូ ៌ ។ អរសយេហតេនះេហយ័ ុ បនជេន សមយេនះ័ មនជតថៗិ មី េនជតខងេយងិ បនចមងរបឌតយល ិ កែបបអរយធម៌េយង េទេធជអរយធមជតេគវ ិ៌ ជបនេទផងត ។

រយះេវលេនះមនេពលយរយរែដរូ គតងពសតវតសទឺ ី ីំ ៨ ដលទ់ ី ១៥ ែដលរតូវ លះបងរកុងអងរ់ គ ។ សមយកលេនះ័ អករបវតសរសសគលថន ត តិ ំ ់ ជសមយរងេរឿង័ ុ បផតរបសែខរេនេលេរជយសវណភមេនះំ ់ុ ម ុ ណ ូ ិ ។

៣∼∼∼∼អរយធម៌សម័យកណដ ល សមយកលេនះ័ េយងរបពសតវតសទ ី ី់ ១៥ រហតមកដលទូ ់ ី ១៩ៃនរគសសករជិ ត ។

- 3 -

រគេនះរបវតសរសរបបេយងថិ ត ត ់ រសកេទសេកតវកវរេដយសរងមទរននរសកមកពុ គ ទ ុ ីឹ បចមរតច ិ ឯេរកៗផង នងមនសរងមកងរសករកគនខះេទៀតផងិ គ ន ុ ុ ួ លុ នឲយែផផអរយធមំ ៌ល ក ធកចះរះល ុ ុ់ េរយេទវញិ ។ កលណមនអសនន ឬ េកលហលយងេនះ៉ ែផកវបបធមកន ដ៌ ី ែផកសងមធមកន ក ដ៌ ី ែដលជែមកធៗៃនអរយធមេយងេនះំ ៌ កវលរតឡបជសបេសៀម៏ ់ ់ិ ង ង គពលតលសេឡងែថមេទៀតេទឺ ុ ូំ ់ មនែតបេណះិ ៉ុ ណ ែថមទងចងចះអនថយេរកយេទវញំ ់់ ុ ិ េទៀតផង តបតអករសករបេទសគនិ ន ុ ម ឱកសនងកសឹ ង េហយេបសងបនេហយកគន ៏ ម លទភពនងរកសរគងទកឲយគងវងសបនធ ុឹ ់ េដយសរែតចលចលបករកជេរឿយៗុ ុ រឯីអកន ទរននទកដមកពេរកេសតទ ឹ ីី កពយយមដកជញនរបមលយក៏ ឹ ជ ូូ កបនខតអរយធមេយងេទួ ន ៌ េហយលចបរបញលអរយធមេគ ួ ដ ចូ ូ ៌ ឲយេរសចរជួតរជបមកែដនដេយងេទៀតផងី ។ េហតេនះុ េយងមនរតមែតលបក ិ ឹ ំ េដយរកសរទពយមតកអរយធមខនបេណះេទ៌ ៌ ៉ល ុ ណួ , ែថមទងពបកំ ិ ទបទលនងកមងអរយធមកយរបសេគ់ ់ ំ ៌ ់ឹ ល ល ចលមកេរចៀតែរជកែថមេទៀតផងូ ។ សេងបេទខ េឃញថ កងសមយកលេនះនុ ័ ជេពលេរគះេជកេរគះជ ំ ធកមកេលអរយធមេយងល ់ ៌ នឲយមនបនចេរនលតលសំ ំ ់ិ ូ ។

៤∼∼∼∼អរយធម៌សម័យបចចបបននុ សមយេនះ័ េយងពបចេរៀបរបេរចនេទ ុ ំ ់ ់ េរពះជេពលែដលេយង -េគទងអសគំ ់ ន

ធបបនេឃញបនយលនងែភកល ន់ ់ ឹ សពៗខនេហយវ លួ ។ បែនគរសេងតែតមយចណចគ៉ ំុ ត ួ ក ួ ុ ឺ៖ រតងសមយកលេនះមនែចកជពរភគ់ ័ ី គឺ៖ សមយ័

អណពយបលបរងំ នងសមយិ ័ ឯករជយ ។ កងនុ សមយអណពយបលបរង័ ំ អរយធមេយងរតូវទទលកររគបដណបអពអរយធម៌ ់ ំ ៌ ីួ ដ

បសមរបេទសចិ ដចមនទេនៀមទមបេផសងៗូ លំ ់ កងអពហពពហនុ ៍ ៍ិ កងសជវធមន ុុ ី ៌ កងេរគឿងនុ អលងរជេដមក ែដលែខរនយមជបដលសពៃថម វ ងិ ់ ់ ។ េដមេហតែដលនឲយេយង ុ ំ ទទលួ អរយធមពបសមរបេទសដេចះ៌ ី ិ ច ូ ន េរពះកលេនះ េយងេទបែតឆងផតវបតពមនមក ិ ីល ុ ត ុិ ដចូ េយងអធបបយកងវគទ ិ ីន គុ ៣ រចមកេហយខងេលួ ។ មយងេទៀតអរយធមបសមរបេទស៉ ៌ ចិ ជ អរយធមខងក៌ ំល ល អចមនកមងរគបដណបេទេលអរយធមជនជតដៃទល ដំ ់ ៌ ៏ ិ េហយជនជ ួ អរយធមែខរេយងកពងវបតផង៌ ំម ុ ត ិិ អករេទរទន់របស់េយងកល ៏ ឱំនេទភមេទល ឧបមដចូ មនសសែដលេទបែតេងបពឈពទនមនកឡងពលលុ ុ អ ី ឺ ំ ់ ំ ំ ំ កលេបរតូវេគរបទញេទខងណ

- 4 -

កទនេទតមេគយងឆបរហស៏ ់ ៉ ់ ័ ។ បែនេទះជយងណក៉ ៉ុ ត ដី កជនជតែខរេយងមនលះ៏ ិ ិម បងេករដែណលខនឲយអសេឡយ់ ត លt ់ំ ួ េហតេនះបនជអរយធមែខរេនែតមនរបជនចុ ម ូ ច៌ ិ ។

ចែណកសមយំ ័ ឯករជយវញិ ជសមយមនកេណតថ័ ំ មី គករកសងជតរគបវសយឺ ិ ់ ័ិ ចបេផមេឡងយងឆបរសរនបផត់ ៉ ់ ់ ំដ ួ ុ ដេចះបនជរគនែតបននឆូ ន ុ ម ន់ ៉ ំ េយងេរៀបចអរយធម ំ ៌ េយងឲយេរៀបរយសមរមយ នងយសេយងិ ជរសកុ ឯករជយេពញេលញ េរកមករដកនឹ ំៃនសេមចរពះដ នេរតតម-សហនុី ជទេគរពៃនេយងរលគី ់ ន ។

សរបេសចកេទុ ដី េឃញថែខរេយងមនអរយធមមយផលរបសជតពតរបកដណស ិ ិម ួ ទ៌ ់ ់ ់ ដចមនសអងេទេលេហតករណជរបវតសរសែវងឆយែដលអធបបយមកូ ុ ត ត ងំ ៍ ិ ិ េហយេនះ ។

* *

*

សខៃនអរយធមែ៌ខមរសខៃនអរយធមែ៌ខមរសខៃនអរយធមែ៌ខមរសខៃនអរយធមែ៌ខមរ បនជជនជតននេគទទលសលថិ ួ គ ់ ែខរេយងមនអរយធមមយែមនេនះម ួ ៌ េដយ

សរេយងមនភសតង តុ នវសខេផសងូ ៗ ៃនអរយធម៌ សរបបងញេគរគបែបបយងំ ់ ់ ៉ហ ដចអរយធមរបសជតននែដរូ ៌ ់ ិ ។ អរយធមេយង៌ ែដលែចកេចញជសខធ ំ ៗ ពរគី ឺ វបបធម៌ ១, សងមធមគ ៌ ១ នងមនែមកធងបនបបនសែំបកេចញេទេទៀតេនះិ ទ ់ េយងអច េលកយកមកបញកបន ជ ់ ដចតូ េទេនះ ៖

ទមយួទមយួទមយួទមយួីីីី ∼ ែផនកវបបធម៌ (Domaine Culturel) កងនុ «វបបធម៌» េគសេងតេឃញក ករបញករគបចណចដចមនេរៀបរបហរែហខងជ ុ ូ ូ់ ់ ំ ់

េរកមគឺ ែចកេចញជបែផកធី ន ំៗ មន ៖ ១– អំពករេចះដងី ឹ (Connaissances) ជដបងេឡងំ ូ ជនជតេយងរះគតបងបេងតជករេចះដងេផសងិ ិ ិ ក ក ឹ ៗ សរបំ ់ឲយេឃញ

ថជអរយធមមយនងេគេឡង៌ ួ ឹ េដយមនែចកេចញជធងតចូ ៗ េទៀតគឺ ៖ ក∼ ជេនឿេផសងំ ៗ (Croyances) តងពេដមរហតមកំ ី ូ ែខរេយងបេងតជេនឿម ក ំ

សរមបជមេធយបយរបរមសមគ់ ួ ួ គី េរពះេគយលថ់ កលណមនសសមនជេនឿដចគុ ូ នំ េគនងេចះរបរកគបនជតសទឹ ិ់ ន ន ធិ ។ ជេនឿដបងរបសំ ំ ូ ់ជនជតេយងិ ដចជូ ករេជឿេខចម បសចេនេដមេឈធី ំ បងបតៃរពភ់ ់ ំន នងរពះភមរកសរសកជេដមិ ិូ ុ ។

ឧ. េបេគេជឿេខចជរចបរជមយគ ម ួ ួ ួ នំ េគេតងរបរកគ់ ន , េបេគេទេគរពេដមេឈជ មយគួ ន កេគរបរកគេកតសមគេឡង៏ ់ ន គ ី ។

ខ∼ លទធិ (Religion) ដបងេយងបេងតលទរបកនេខំ ូ ក ធ ម ិ ់ ចជរជបរឲយមនេលៀងរបគួ ួំ ំ រចេទេយងបនចមងែបបមកពរបេទសេគខះួ ល ល ី តបតយលថកងករេគរពលទណមយរមគិ ់ ន ធ ួ ួ នុ ិ នឲយមនសសេចះចងសមគគំ ុ គ នី េហយកងលទនមយ ិ ីន ធ ួុ ៗ េនះ មនេគលគនតសរមបជបទំ ់ិ ពចរណេរចនផងិ េទៃថេរកយង ដចជលទរពហណជេដមូ ធ មិ ៍ ។

េមះេហយេទ៉ល បេគនយមលទរពហណិ ិ ធ ម ៍ េហយទញយកលទេនះ ិ ធ មកលយជមយួ ជេនឿចសរបសខនំ ់ ់ លួ ែដលមនរសបពមនមកផង់ ី ុ ។

គ∼ សលធម៌ី (Morale) ពតែមនែតអរយធមដបងពបនចងរកងជកបនេទិ ៌ ំំ ូ ុ ួ ែត មនករែណនខងសលធមកងជេនឿំ ៌ី នុ ំ កងទមបន លុ ់ េធតវ ៗ គន ដចជកររបបរបមេកូ ម់ ងកុ ំ

- 6 -

ឲយេដកខសជងចសខចយយចសចកទកបយេលព ល់ ់ ់ ់ ឹ កសបយឲយរះខះខយុ ុ ុ ជ ជំ ី រពះេម របេទច កលចរបសេគវរលយៃដនងមនពកយទេនៀមជេរចនេទៀតសរមបឲយដបននដលុ ួ ួ ូ មំ ់ ំ ់ ់ិ ំ េកងម ។ បនជបេងតឲយមនសសេជឿក ុ េហយខេធឲយរតូវតមមនហនខសដេចះ ិំ ៊វ ុ ូ ន តបតនយមិ ិ េទតមផតន ់គនតមនសសជនេដមំ ់ិ ុ ែដលពទនេចះយកសរតរះគតេរជរជះមកេរបេនុ មំ ់ ី ិ ិ េឡយ ។

ឃ∼ ទសសនវជជិ (Philosophie) កងវបបធមៃនជតនមយន ួុ ៌ ិ ី ៗ រតូវែតមនទសសន វជជរបដបសញងិ ជ ជ់ ឹ រតះរះកងវចរណញណិ ិ ន ញុ ិ េហតេនះុ បនជដបងែខរែតងភបគនតំ ូ ម ជ ់ ំ ិ េទកងសលបះនុ ិ ឬកងជេនឿនុ ំ កងទេនៀមទងអសនុ ំ ំ ់ គថឺ េបេធអ ីវ វ ៗ សទែតរកនយកងេនះុ ធ ន័ ុ សនិ ពរពមេធេដយគននយេឡយុ វ មំ ័ ។ បនបមកទ ់ េយងខតខបញលរទសរពះពទ ិ ឹ ីំ ច ដ ុ ធូ ែដល ជេគលទសសនវជធបផតកងេលកិ ជ ុ នំ ំ ុ មកកងអរយធមេយងនុ ៌ តងពពទំ ី ុ ធពវចរណរហតដលិ ិ ៍ ់ូ ទេនៀមរបៃពណំ ី ពទនយមុ ធ ិ េហយែដលសពៃថ វ ង ទសសនវជេនះិ ជ ទទលឋនះខងខសកងួ ព ព ន់ ់ ុ សននចតជនជតែខរេយងដ ត មិ ិ ។

ង∼ វទយសរសតិ (Sciences) េបេមលែតបនចហកដចជែមកធងសខនេនះ ិ ត ូ់ ំ ់ គនកងវបបធមជតេយងេទម នុ ៌ ិ ែតេបសេងតឲយេរជ ក េយងេឃញពបរណកល ី ុ វទយសរសិ ត ែខរមនម សនះខងណសភសតងេនកងបេចកេទសៃនសបតយកមរបសទអងរទ ល ដ ន ច ថ ម គុ ុ ុំ ់ ដចជករូ គរែផនទហតេដូ ី ់ ករេលកែផនថ ម ករសេធថល វ ម ឆកថល ម់ នងករេធបរតិ វ ៉ បភេពញំ លឺ របសទ ។ល។

២– អំពករី ផសយ (Publication-Diffusion) កលណបងបេងតបនជចេណះេចះដងរចេហយក ក ួំ ឹ េតងមនមេធយបយសរមប់

ផសយ នវចេណះទងេនះេទៀតូ ំ ំ គមនឺ ៖ ក∼ អកសរសលប ៍ិ (Littérature) អកសរសលបេ៍នះិ េពលសេដេគលមតទេទំ ិ ួ

ែដលកតរតអពចេណះវជ់ ំ ំី ិ ជ េហយផសយេចញតមវធតកែតងេរចនែបបយងគ ី ឺិ ់ ៉ ៖ តម ករចងចតំ ៗ គន ករនទនរបបគិ ់ ន ករសែដងកយំ វករិ ករសរេសរ ករអន ។ល។ ដេចះូ ន រគបចណចកងវបបធម់ ំ ៌ុ នុ ែតងរបមលផេនកងអកសរសលប ៍ូ ដ នុ ុំ ិ េនះជនចិ ច េហតេនះបនុ ជេគរែមងចបអរមណណស់ ៍ ់ម េលអកសរសលប ៍ ិ កលណេគចងយលចបសនវអរយធម់ ់ ់ ៌ូ របសជនជតណមយ់ ិ ួ ។ ែមកធងេនះមនេរចនណសេនកងវបបធមេយង ់ ៌នុ ដចជេរឿងូ

- 7 -

េរពង េរឿងរបឌតិ េរឿងែបបឧបេទស (Didactique) ។ល។ ែដលមនចរទកកងសរសុ ន តុ ឬ រកងំ គមរពី កបនខតេផសងួ ន ៗ ផង ។

ខ∼ សលបះិ (Arts) សលបះជករសែដងេចញនវមេនសេញតនិ ំ ូ ច នងលកណះិ ខ ចរយរបសមនសសិ ់ ុ េហយែដលេកតេឡងរពមគជមយមនសសែដរ ន ួ ុ ។ ែខរេយងបនយកម ចតទកដកបផតិ ត ុ ុ់ ំ តងពេកតំ ី ជជតមយនងេគមកិ ឹួ ដចមនភសតងេនកងចបបរចសូ ដ នុ ុ ់ ំ ់ ៗ របសអករសកជនេដម់ ់ន ុ មនរគុដិ រែសងទេនសងំ ន រេគះអែរងំ នងបទែបបទនកេរចៀងិ ំ ុ ឬកបរកបចរចនជេដមូ ់ ។ េរកយែដលបនទទលឥទពលអរយធមពបរេទសខះួ ធ លិ ី៌ មកេទៀត សលបះេយងករកចេរនជលដបិ ី ៏ ំ ំ ់ រហតដលបនេឈះថជូ ម់ សសនសមបណេទេដយ៍ ៌ូ សលបះិ កងនុ ចេណមរបេទសទងឡយេនភមភគចងបពំ ំ ៌ូ ុ ូិ ។

គ∼ អកសរ-ភស (Ecriture-Langage) អកសរ នងភសមនមខងរផសយនវិ ុ ូ វបបធមសខនជងេគ៌ ំ ់ េរពះថ ជដបងំ ូ នងឲយជនជតខឹ ិ លួន េរកបជញកនវចេណះវជជ ូ ជ់ ំ ិ ែដលមនមកេហយេនះបន ទលែតបេងតពកយសដឲយមនរគបរគន់ ំ ់ ់ក ី នងេធជតអកសរិ វ ួ េរបរបស ់បនរគបសពផង់ វ េទបករផសយចេណះេនះ ំ មនឯកភពលអ រពមទងទទលំ ួ ផលបនជទេពញចតី ិ ត េដយេហតអកសរនងភសេនះុ ិ អចរលដលេទឆយរគបទសទង ់ ិ ី ឥតកបងេឡយំ ំ ។ អរសយេហតេនះ័ ុ បនជមនសសេដមែខរេយងុ ម បនបេងតពកយក នយយរបរសយិ ័ ទកទងគបនតងពមនអរយធមឥណ់ ំ ៌ន ុ ឌី ចលមករសកេយងេទេទៀតូ ុ លះេរកយមកុ េទបបេងតបនជអកសរសរមបសរេសរផសយនវសដនងភសេនះឲយបន ិក ូ់ ំ ី េពញេលញ ែដលអចកតរតទកជលកខណ់ ុ ខ ឌ បន ។

ឃ∼ ពតម៌ន (Information) វធផសយតមរយះពតមនេនះិ ី ៌ ពេដមមកី ពសវុ ូំ មនឥទពលបននេទធ ុ មិ ៉ េរពះពតមនដងឮេទណមកណ៌ ឹ បនែតតមរយះអកេពលន អកនយយេដយមតន ិ ់ បែនេនបចបបនេនះ៉ុ ត ច នុ ពតមនេនរបេទសេយង៌ ករកចេរនដចគ៏ ំី ូ ន នងពតមនេនរបេទសននែដរឹ ៌ ដចជេសៀវេភរទសូ ដឹ ី ទសសនវដដី សរពតមន៌ វទយិ ុ ទរទសសនូ ៍ ។ល។

៣– អំពករី អនុវតតន៍ (Application) េរកយពករបេងតី ក នងករផសយេនះេហយិ េគរតូវែតេរបករអនវតន ុ ត ៍ េនមនករ

អនវតនៃនអរយធមកងសងមជតេទៀតុ ត ន គ៍ ៌ ុ ិ ។ វធអនវតនេនះិ ី ុ ត ៍ េគរកេឃញថេតេគ អនវតតមុ តិ

- 8 -

ផវណខះេនះល លូ គឺ ៖ ក∼ ទំេនៀមទំលប ់(Mœurs et Coutume) កលបេងតបនជជេនឿេហយក ំ ក៏

ផសយេចញបនជករចលចតអមយេឡងូ ត វ ួិ ី ។ អករសកនគយកេគលគនតឬរទសេនះមកន ុ ន ដំ ំ ិ ឹ ី ទមបមកេរបកងជវភពរបសខនល ន ល់ ់ ុ ួី រហតូ េទជទេនៀមជបលបំ ់ ់ ពងយនងរលបរលយុ ុំ ឹ បនេឡយ ដចជពធែដលេគេធកងកររបកកទរកូ វ និ ី ុ ់ អពហពពហ៍ ៍ិ បជសពូ ជេដម គជទេនៀមទមបេនះេទៀតឺ ំ ់ល ែដលជករផតជបនវរបភពអរយធមដ ូ ូិ ់ ៌ េទកងកររសេនរបសនុ ់ ់ អករសកសមញទេទន ុ ញ ូ តងពទរកុងដលែរសចករំ ់ ំី ី ។

ខ∼ ករសកសិ -អបរ់ ំ(Enseignement-Education) ជនជតេយងយកចតទកិ ិ ត ុ ដកណស់ ់ កងកចបងតបេរងៀននងែណនគគឲយបនលរបេសរន ច ហ ន ន អុ ិ ិ ី ់ ំ ។ េគរកេឃញដនជ េរចនបងញឲយេយងដងថ ហ ឹ ករសកសេកតមនកងអរយធមេយងិ នុ ៌ បនបគពករេកតមនទ ន់ ី ចេណះនមយំ ី ួ ៗកងអរយធមែដរនុ ៌ ។ បនេសចកថដី កលណចេណះវជណមយំ ិ ជ ួ េកតេឡង បនភមល មនករសកសភមមយរេពចេនះែដរិ ល ួ ំ េហយេបេឃញមនឧតមគតណរបៃព ិត េគករតងរតបអបរខន៏ ់ ់ ំ លួ ឯងឬអកជតខងន ិ េនេពលភមេនះែដរល បែនករសកសនងអបរ៉ ់ ំុ ដ ិ ិ ជននេដមំ ់ េរចនេធតមពកយទននផលមត វ ូ ម ទ ់ ់ ឬតមសរសសករតេនេដយវតអរមត ល តឹ ឹ េផសង ៗ ។ េនរគសពៃថវ ង ករសកសអបរិ ់ ំ បនេឡងដលថកទ ី់ ់ន ១ ៃនវបបធមេយង៌ េដយ មនេរបរបសវធសរសសមយថរតមរតូវផង ី ឹ់ ័ិ ត មី ។

គ∼ ែលបង-កឡី (Jeux-Sport) ជអែងងេហយវ ជនជតែខរបនបេងតែលបងិ ម ក េរចនែបបេរចនយង ៉ សរមបលែហករអផសក់ ំ ុ នងបងតខងកយសឹ ហ ់ មបទឲយបនមទលំ ំ អ ែលបងទងេនះេនេពលបចបបនខះកកយេទជកឡសខនំ ៏ ំ ់ច ន ល លុ ី ៗ េដយមនបញលែថមនវវធច ូូ ិ ី សរសទេនបថត មំ ី ។ ែលបងែដលេយងសមលបនថមនមកយរេហយេនះ គ ូ់ ដចជូ ែលបង ទញរពរតឹ េចលឈងូ ទលអែរង់ វយកនេគលូ ទតស់ ី របដល់ េបកចបបំ ់ គនុ ដបងំ ។ល។ េហយែដលសពៃថេនះ វ ង មនខះែរបកយេទជកឡយងសទសធល ល ុ ធី ៉ ។

· · ·

- 9 -

ទទទទីីីីពរពរពរពរីីីី∼ ែផនកសងគមធម៌ (Domaine Social) កលណែផកវបបធមេកតមនសពរគបេឡងេហយន វ៌ ់ ខងសងមធមករតូវែតលតលសគ ូ៌ ៏ ់

តកែតងេឡងជបននែដរ់ ់ ទ បែន៉ុ តេបេមលតមរបវតសរស ិ ត ត េយងេឃញថ កងេពលដបងន ូុ ំ សងមធមែខរកចេរនណសែដរគ ម៌ ៏ ំ ់ ែតេនសមយរតូវធកខនេដយអណចសរងម័ ់ ំល ល គួ េយងក ៏ បតបងេសរែតអស់ ់់ ទ ។ ែមកធងេនះេយងេទបែតសងេឡងវញេនេពលបន ិ ឯករជយេហយ ដចជូ ៖

១~ អំពសងគមវធី ីិ (Sociologie) គជែបបបទសកសសរមបពនតយសេងតផងឺ ិ ិ ិ់ ក នងរបតបតផងិ ិ ិ ត នវគេរមងករខងូ ៖

ក∼ េសដឋកចចិ (Economie) េពលគករែសងរកផលតផលឺ ិវ េដមបផលជនសងម ី ដ ូ គ់ ជតនវេភគរទពយសរមបរទរទងរបេទសិ ូ ់ ់ េបនយយឲយចគធនធនជតមនពធនធន ិ ឺ ិ ីំ ធមជតរហតដលករសបនថម ូ ថ មិ ់ ី ៗេទៀត ។

ខ∼ សងគមកចចិ (Sociale) ករេរៀបចឲយមនរេបៀបេរៀបរយំ នងមិ េធយបយកងនុ អជវកមេផសងី ម ៗ ៃនមនសសកងរបេទសុ នុ រពមទងឲយមនករសខរសលបនទលទលយកងំ ំុ ួ ូ ូ នុ ជវភពផងី ដចជឲយមនមនរពយបលជមូ ទ ងី ឺ មនករទកទងគបនរសល់ ន ួ មនេរគឿង បរេភគិ -ឧបេភគរគបរគន់ ់ ។ល។

គ∼ នេយបយ (Politique) លបចកចកលរគបែបបយងសរមបិ ិ ច ់ ៉ ់េដះរសយបញហ ជតិ នងរះរកផលឹ ិ ទងខងផវចតំ ល តូ ិ -ផវសមរះល ភូ ផលឲយរបេទសជតមនកតយសដ ត់ ិ ិ ិ េដមប ីឲយរសបនងេសចករតូវករចបចឹ ីដ ំ ់ េដយមនតងជែផនករជកលកសរមបេធឲយបនថំ ់ ់ ់ វ ក ុ ំេថងទងកងរបេទសក ន ំ ុ ទងកតយសំ ិ ិ ត ឯេរករបេទស ។

ឃ∼ នតសរសតី ិ (Juridique) ចបបទមបសរមបជលកខណកងកររបតបត់ ់ ់ ័ល ខ ឌ ន តុ ិ ិ ៃន ដេណរជវតឲយបនយតធមរតមរតូវលំ ិ ឹី ិ ុ ត អ៌ សមរមយជរបេទស ជសញតកងមហសងមមយជ ន គ ួិ ុ ។ ឧ. ចបបរដបបេវណ់ ឋ ី ចបបរពហទណ់ ម ឌ រដធមនញឋ ម ុ ញ ។ល។

២~ អំពសងគមសមភ រះី (Equipement sociale)

េនះជចណចមយំ ុ ួ ខងករផតផងជរបដបរបដគ គ់ ់់ ឬែបបែផនែដលែចកេចញជ ៖ ក∼ របដប់របដេរបរបស់ (Instruments) ដចយងរបដបេរបកងរគួសរូ ន៉ ់ ុ

- 10 -

មនសពតអវជេដមំ ់ កងកចករបេងនផលមនេរគឿងឧសសហកមជេដមន ច ក មុ ិ ឬកររកសករ ពរសខភពុ មនឱសថជអទិ សរំបជយបបនឲយសងម់ ំ ៉ួ គ ជតិ មនសរភពលរគបរគនថ អិ ់ ់ ។

ខ∼ វធីសរសតិ ឬបេចចកេទស (Technique) ជែបបពតហតឲយមនរេបៀប់ ់ ែបបែផន ឬកចករិ ច ឯកេទសពេសសេដយែឡកខងចេណរអមយិ ីំ វ ួ ដចជេរគឿងចរកូ េរគឿងយនជេដមត ែដលសងមជតននេនបចបបនកលេនះគ ច និ ុ កពងែតរតូវករណសំ ់ុ ។

គ∼ របររកសីុ-វជជ ជីវះិ (Métiers) មខងរេដយែឡកៗពគសរមបែចកផលឲយុ នី ់ មនសសរសេនបនរសលទៃទុ ួ់ ី ៗ តមករបនរបសបុិ ់របសខនេដយទទលផលអពមខរបរ់ ំល ួ ុួ ី ទងេនះំ េរពះេបគនមខរបរែចកដលមនសសរគបគេទ ម ុ ុ ន់ ់ គេនពទនមនករសមបណឺ ុ ំ ់ ៌ូ សបបយែដរ ។

៣~ អំពសងគមនមមី ិ ណ (Structure sociale) រតងេនះជករែចកនទគ់ ី ន េដយរកុមៗ េដមបកសងជរកុម ី ជពកសមគមមយៗួ ួ

សរមបចតករតមកមង់ ់ ំល កសងជតែដលែចកជិ ៖ ក∼ សថ ប័ន (Institutions) ែដលេហថសបនេនះថ ័ គជវធរបរមកមងគឺ ីិ ួ ួ ល នំ ែដល

េគេរៀបចឲយមនជអងករទទលមខករគតខំ គ ួ ុ ិ ងវឌឍនធម៌ជនជតរគបវសយូ ិ ់ ័ិ តមករចលូ ចតៃនជនជតមយពកៗិ ិត ួ ួ មយរកុមៗួ ដចជអងករខងសងមកចូ គ គ ចិ វបបធម៌ (មនសមគម) អងករខងនេយបយគ (គណះបកស-រកុម-ចលន) អងករខងេសដកចគ ឋ ចិ (មនសហករណ៍-រកុមហន៊ុ ) ជេដម ។ ខ∼ វណណវភគិ (Division Sociale) រេបៀបែចកងរសកមនសសេទតមរកុមដ ុិ

ញតិ តមមខងរុ តមធនធន ។ល។ ែដលមនសសុ ពកនមយៗួ ួី នយមរបរកតមកររតូវិ ់ អធយរសយ័ ។ បែន៉ុ ត ករចេរនៃនមនសសំ ុ ែតងមនរេបៀបែរបរបួលកងវណវភគេនះេរចនន ណុ ិ ែដរ ។

° ° °

របភពៃនអរយធម៌ែខមរ u v

េយង ធបយលមកេហយល ់ ់ ែដលសគលំ ់េពញេលញជ «អរយធម៌» មយួ បន េរពះ

មនលកណះរគបរគនបញកឲយេឃញថខ ជ់ ់ ់ ៖ ករេចះដងដះេចញមកពជតេនះឹ ុ ី ិ ៗេដយ ខនលួ ឯងចបសរបកដ់ សរមបជេរគឿងសមលនវចេណះវជ់ ់ ំគ ូ ជិ ឬលកណះេសចកចេរនរបសខ ដី ំ ់ ជតិ ។

អរយធមែខរេយងមនរបរងេឡងបនចមងៗ៌ ម ូ ដ ដ ិ មកជអែងងេហយវ េបគតតមរបវត ិ ិ ត- សរសេយងេឃញថត អរយធមែខរចបេផមមនមក៌ ់ម ដ តងពមនរគសសតវតសេទេទៀតំ ី ិុ ត ។ អរយធមដបងេនះ៌ ំ ូ គជករមងករេចះដងេផសងឺ ឹ ៗមន ភស េភងល ចេរៀងទេនៀមំ ំ ។ល។ របសជនជតេដម់ ិ គកលសមនឺ ុ ព ធ ឬរដរសឋ ី (Autochtones) ែដលរសេនរសបេលែផនដ់ ់ ី ែខរេយងដចជម ូ គយួ សែរំ ពរ័ ភងន េហយែដលសពៃថពតែមនែតពកេនះ ិវ ង ួ េទជអកន េនេដយៃរពហកដចពសវមនវឌឍនធម់ ំ ៌ូ ុ ូ ែតជនជតទងេនះបនទកេករអរយធមឲយេយងិ ំ t ៌ុ ដ េរចនរចមកេហយ ួ ។ បែន៉ុ ដ េរកយេពលែដលកសងបនជរបេឆមេហយូ អរយធមេយងក៌ ៏ រតូវទទលឥទពលខះួ ធ លិ ៗ អពអរយធមជនជតេផសងំ ៌ី ិ ៗ ែដលធបចលមកអរសយេនកងល ូ ន់ ័ ុ រសកេយងុ ។ េរពះជធមតម មនសសបរណឬសពៃថុ ុ វ ង សទែតរតូវករបញលបែនមុ ធ ច ថូ ករ េចះដងពេគឹ ី ឯងយងេនះ៉ ដចមនេសចកបញកតេទូ ដ ជី ់ អពរបភពែដលចលមកំ ី ូ ៖

ក∼ របភពឥណឌ អរយធមឥណជអរយធមខ៌ ៌ ំឌ ល ងកល េរពះមនមកកងអណចរកឥណជេរចនសតវតសន ឌុ

មនរគសសករជបនឆងចលកងរបេទសេយងុ ដ ល ូ និ ុ តមរយះរពហណេកណនយម ឌ៍ ិ កលពី សតវតសទី ១ៃនរគសសករជិ ដ េហយបនផសយពសេពញេលរបេទសេយងតងពកលេនះ ីំ មកដចជូ ភសសរសតំ កឹ លទសសនធិ នងទេនៀមជេរចនិ ំ ែដលកល យេទជទេនៀមំ ទមបសមញរបសអករសកេយងល ញ ន ុ់ ់ េដយេហតពពករពហណទងេនះុ ួ ម ៍ ំ បនេឡងជកសតយ រគងរជយេលទកដ ឹ ី ។

ខ∼ របភពចនិ តមករសេងតក អរយធមចនបនចលមកកនរសកេយងចបពសតវតសទ៌ ់ ់ិ ី ីូ ុ ៣ ឬទី ៤តម

- 12 -

រយះពពកអេនរបេវសនជតចនែដលនទនញេចញចលួ ត ូ៍ ំ ំិ ិ ិ េហយខះកមកត ល ៏ ងំទលេនជបី ំ ់ លបនងរសកេយង់ ឹ ុ រពមទងមនរបពនំ ធកនពរងីករគួសរូ េហយបងត ហ ់ ហកហនអរយធមវ វឹ ឺ ៌ ចនតមរយះរកុមញតរបសខនបនចមងិ ិ ិ់ ល ដ ដួ ៗ ជពេសសិ គទេនៀមទមបសរមបរបតបតកងឺ ិ ិំ ់ ់ល ត នុ កររសេនរបចៃថនងជេនឿេផសងៗេរចនេទៀត់ ំ ង ិ ំ ។

គ∼ របភពបសចមរបេទសិ អរយធមេនះ៌ បនហរចលមករសកេយងូ ូ ុ េនចងសតវតសទុ ី ១៩ ែតមនឥទពលខងធ លិ ំ

កណសល ់ េរពះជបមកជមយពកអកមនអណចេធជអណពយបលរបេទសេយង់ ំួ ួ ន វ ។ េហតេនះុ េទបមនសនះយងរហស ទុ ៉ ័ នឲយេយងេរសយកសជវធមំ ៌ ុ ី សេលៀកបពកំ ំ ់ នងិ ែបបបទសលបះខះិ ល ៗពពកេនះី ួ េហយកនែត ់ រកចេរនេឡងី ំ រហតសពៃថេនះូ វ ង ។

ឃ∼ របភពេផសង ៗ ែដលេហថរបភពេផសង ៗគេដមកេណតែមកធងខះៃនអរយធមេយងឺ ំ ៌ល ឆងមកពរសកល ុី

ជតខងឬរសកេទសែដលធបបនរបរសយគកលពជននេដមិ ុ ល ន់ ័ ់ី ំ ដចជជតូ ិ ជវ មេឡ៉ មន េសៀម លវ យនជេដមួ ។ ករឆងចលពពកេនះល ូ ួី េរចនែតជពកយសដីំ ឬទេនៀមំ បនចដិ បនចកងជវភពសមញដ ន ញួ ុ ី ។ ផលែដលឆងចលមកេនះល ូ ជថរែដលជនជតទងេនះនូ ិ ំ បនេរកបយកផលពេយងេទបបនអរយធមេគរកសែរកលែដរី ំ ៉ ៌ ់ ។

ដេចះូ ន េយងបញក ជ ់បនថ េទះបជអរយធមកេណតេដមរបសេយងី ៌ ំ ់ រតូវទទលួ ឥទពលអរយធមពទននេរចនរបធិ ី ី ៌ ភពដចេពលមកេហយូ មកបែនមផងកមនថ ៏ កេយងេន៏ ែតមនលកណះមយជលកណះជតេយងឥតឲយបតបនេឡយខ ួ ខ ិ ់ េហយអរយធមននេនះ ៌ រគនែតជរណបសរបេធឲយអរយធមេដមរបសេយង់ ំ ់ ៌ ់វ រតែតមនឹ រទងរទយលេឡងបេណះ់ អ ុ ណ ៉ ។ េហតេនះេទបេយងទទលសលបនថុ ួ គ ់ ែខរមនអរយធមមយជករបកដរបសខម ួ ល៌ ់ ់ ួន ពែមនុ ំ េទប ែតយកែបបតមេគេទ េហយេករសណលអរយធមេដមេនះ ដt ំ ់ ៌ អករបជសពៃថទទលន ញ វ ង ួ សលរគបគគ ន់ ់ ឱយេឈះថអរយធមអរសម ូ តូ៌ -អសីុ (Austro-Asiatiques) ែដលមនកេណតំ េដម េនេលែដនដនន ី ជេកះ ជេរជយ េនតមសមរទបសហកុ ុ វ៉ ី ិ ែដលផយឆយពទ ងុ ី អរយធមឥណ៌ ឌូ -អរបឺ ៉ុ (Indo-Européennes) ែដលមនកេណតំ េនឥណឌ នងអរបិ ឺ ៉ុ ។

Ê Ê Ê

េគលនិយមៃនអរយធម៌ែខមរ { |

កងនុ អរយធមែខរ៌ ម េបេដញេដលសេងតេទជពក ក ួ ជរកុមតមេគលនយមេផសងៗគិ ន េនះ េគអចែចកេចញបនជបនែផកួ ន ឬបនចលនួ ដចតេទូ ៖

១១១១∼∼∼∼ រពហមនយមរពហមនយមរពហមនយមរពហមនយមិិិិ (Brahmanisme)

២២២២∼∼∼∼ ពុទធនយមពុទធនយមពុទធនយមពុទធនយមិិិិ (Bouddhisme)

៣៣៣៣∼∼∼∼ េខមរនយមេខមរនយមេខមរនយមេខមរនយមិិិិ (Khmérisme)

៤៤៤៤∼∼∼∼ បបបបរេទសនយមរេទសនយមរេទសនយមរេទសនយមិិិិ (Influence étrangère)

បនជេគរបបនថ់ អនភពៃនេគលនយមទងេនះុ ិ ំ ជេគលនយមៃនអរយធមិ ៌ េយងបន េរពះកងវបបធមែខរន មុ ៌ បនបងញយងចបសនវករដតជបលយឡេដយហ ូ៉ ់ ់ ំិ ទេនៀមៃនឥទពលទងេនះជំ ំធិ ដរប ដចមនេសចកអធបបយតេទេនះូ ដី ិ ៖

១∼ រពហមណ៍នយមិ េគលនយមេនះបនបេងតវបបធមែខរឲយេដកដលិ ក ម ួ៌ េទតមទមបៃនលទរពហណល ធ ម់ ៍ិ ដចូ

ជករេចទនងករេដះរសយេផសងិ ៗ កងបញវបបធមន ហុ ៌ នងសងមធមសទសងែតយកិ ឹគ ុ ធ៌ ទេនៀមរពហណមកផសបំញលជដរបំ ៍ម ចូ ។ មនែតបេណះិ ៉ុ ណ ចលនេនះបនរជបចលកងូ នុ សននចតែខររគបៗដ ត មិ ់ គន តងពសមយែដលែខរេយងនយមរបំ ័ ់ី ិម អនលទរពហណពសតវតសធ មិ ី៍ ទី ១ ដលទ់ ី ១៤ ៃនរគសសករជិ ដ ។

២∼ ពុទធនយមិ ពទនយមបនមកផសេវនពរពហណនយមុ ធ ល មិ ី ិ់ ចបតងពសតវតសទ់ ំ ី ី ១៣ ៃនរគសសកិ ត

រជ គជេពលែដលែខរបរកឺ ម ដូ រេគរពរបអនពលទរពហណ់ ៍ី ិ ធ ម មកពទសសនវញុ ធ ិ ។ ឱវទរពះពទបនរជួតរជបចលមកកងសននចតែខរគនសលមកុ ធ ូ ន ដ ត ម ម នុ ិ ់ ់ បណលឲយែខរេយងដ ម េរជសេរសយកទសសនះរបសរពះពទ ់ ុ ធ មកេធជករផចេផមកងវបបធមែខរវ ដ ដ ន ម ួ ុ ៌ ។ ដេចះូ ន បញហ រគបែបប់ កងអរយធមនុ ៌ ចលនេនះសអងយកេគលគនតរពះពទំ ំ ិ ុ ធ មកេចទនងេដះរសយិ ទងអសំ ់ ដចជករេជឿកមូ ម-ផល ជេដម ។

៣∼ េខមរនយមិ េគលនយមទិ ី ៣ េនះ ែបកពមនៗល ុី េដយពបនយកេគលពលទណុ ធំ ី ិ ឬសសន

ណេឡយ គជរបឌតតមករណឺ ិ ៍ ែដលេគធបេឃញពតជកែសងកងសងមជតែខរែតល ដ ន គ ម់ ់ ិ ិុ

- 14 -

មងដ ។ គថឺ េបរសកេទសេយងជបរបទះនងបញអ ឹ ីុ ួ ហ វ ៗ បញេនះកបនជករផចេផមហ ដ ដ៏ ួ គនតំ ិ កេកតជបញកងវបបធមនងសងមជតេឡង ឹ ិ ហ ន គុ ៌ ។ ដេចះូ ន បញែដលេកតកងេគលហ ន ុ នយមិ ពមនរេបៀបជអចរយុ ឆំ ិ (Merveilleux) េឡយ គសទសងែតជភពពតែមនែទនែដលឺ ឹ ិុ ធ រសបេទនងេលកយសចះឹ ី ច (Réel) ទងំរសងុ ។

៤∼ បរេទសនយមិ េគលនយមេនះិ សេដដលេគលគនតេផសងំ ់ ំ ិ ៗ ែដលពរសបតមលទរពហណុ ធ មំ ៍ិ

សសនរពះពទឬជទេនៀមសទសធរបសែខរែដលធបមនមកុ ធ ុ ធ ម លំ ់ ់ ។ របេទសេយង េទបែត មនេគលនយមេនះេកតេឡងិ កងរវងនុ ែដលរបេទសែខររតូវធកខនរគរគម ល ល់ ំួ េហយបរេទស នយកេគលំ គនតពរសកេគមកផសយបញលំ ិ ី ុ ចូ ។ បែន៉ុ ដ េគលនយមេនះមនឥទពលខងកិ ិ ធ ល លំ េរចនណសកងេពលបចបបន ់ ន ច នុ ុ េរពះមនសសទេទកងសកលេលកុ ូ នុ េរចនចលចតេគល ិូ ត នយមែបបេនះិ ។ សពៃថេគេឃញេនសលេគលនយមេនះពសេពញវ ង ិ់ ដចជខងសជវូ ុ ី -ធម៌ សេលៀកបពកំ ំ ់ សលបះរែរកិ ំ . . . . . . ។ល។

ឥទពលៃនធិ េគលនយមទងបនយងេនះិ ំ ៉ួ បនចលជបកងអរយធមែខរទងមលូ ន ម ូ់ ៌ ំុ នងឹ ដករបេឡះេចញេគលណមយកពបនួ ុ៏ ំ េរពះសពៃថេយងនយមរបថវ ង ិ ់ ជអរយធមផល៌ ់ទ របសេយង់ េហយរលយចលកងទេនៀមទមបរសេន ូ ន លុ ំ ់ ់ ជអចៃរនយិ ត ៍ េទេហយផង ។

C C C

អំពីភសែខមរ r s

កកកក∼∼∼∼ េសចកដេផដមេសចកដេផដមេសចកដេផដមេសចកដេផដមីី ីី ពកយ «ភស» កយមកពសរសតល កី ឹំ ែរបថសដីំ ឬករេពលបេញញច ឬករសែមងដ

កយវករឲយយលនយិ ់ ័ ។ ដេចះូ ន មនសសុ ឬ សតទងពងវ ួំ ែតងមនភសរបរសយគជ័ ន ធមតម ដចជមនសសេចះនយយគូ ុ និ ែឆបកកនយក ទ់ ុ សរកែរសកិ ........ ។ ែខមរេយងមន ភសមយរបចជតួ ំ ិ តងពមនរគសសករជេទេទៀតំ ី ិុ ត គេកតមកពពពកអករសកេដមរបសឺ ី ួ ន ុ ់ េយងែដលរសេនតមភម ិ់ ូ រសកតចុ ូ -ធ ំ ដចេដចពគ់ ី ន រហតរបរមគបនជអណចរកូ ួ ួ ន មយួ េនកងកររគបរគងរពះនងនុ ់ លវី -យី ឬ រពះនងនគេសមី ។

ខខខខ∼∼∼∼ អំបូរៃនភសអំបូរៃនភសអំបូរៃនភសអំបូរៃនភស េដយសរេនកងនុ សកលេលកេនះ មនភសេផសងៗ គេរចនេពកន អករបជបនន ញ

របមលគចងរកងកបផតមពកតមរកុមូ ន ួ ដ ួុ ំ ែដលមនលនរបហករបែហលគំ ំ ់ ន គឺ ៖ ១∼ អំបរូឥណឌូ -អឺរ ៉ុប (Indo-Européennes) បនដលភសតនរបសពពកឥណ់ ់ដ ួ ឌី ែដល

េចញមកពសរសតី ឹំ ក -បលី នងរបសពកអរបិ ឺ់ ៉ួ ុ ែដលែបកេចញពី ឡតងំ-រកកិ មកជមលូ ដនឋ ។

២∼ អំបរូេសមទកី ិ (Sémitiques) បនដលភសអរ់ ំ ែដលែបកេចញមកពរគមី ភសននកងភមភគអរន ូុ ិ ប់ ឬភមភគមធយមបពសពៃថេនះូ ូ វ ងិ ៌ ។

៣∼ អំបរូ អរូសត-ូអសុី (Austro-Asiatique) បនដលភសអកេនភមភគអសខង់ ន ូ ុិ ី តបងូ ឬេនជតខងមហសមរទបសហកិ ុ ុ វ៉ ី ិ ។ អបរេនះំ ូ មនែបកជសខតចេរចនេទៀតគូ ឺ ៖

– ម៉េឡយ-ូប៉លូេណសុី ី (មេឡ៉ -ហលពនវ វី ី ី , ហៃវ ..... ) – មន-ែខមរ (ែខរម ភមូ លវ មន, ...... ) – ៃថ (េសៀម យនួ ចនិ, ...... )

គគគគ∼∼∼∼ លកខណះៃនភសែខមរលកខណះៃនភសែខមរលកខណះៃនភសែខមរលកខណះៃនភសែខមរ ែដលនងរបឹ ់ជភសមយបនួ លះរតែតមនលកណះចបសលសុ ខ ់ ់ ជរបសខន់ លួ

េដយែឡកផលខនេយងទ ល់ ួ ។ ឯវធសេងតពលកណះេដយែឡករបសេយងេនះិ ី ី ក ខ ់ រតូវសកសិ តមែបបេនះ ៖

- 16 -

ក∼ សរូសរសត (Phonétique) គករបេញញសរសេនៀងឺ ច ូ ំ តមលអនរបសេយងំ ់ ៖ ឧ. KUSALA > កសលុ ។ GANGA > គងគ , គងគ ។ MANGALA > មងលគ ។

បវតឬ ត > របរពតឹ ត ។ ឧទហរណេនះឲយេឃញថ៍ សរសតកំ ក ដឹ ី បលកី ី ដ ែដលែខរខមកេរបកងភសខនម ច ន លី ុ ួ

ែខរពបនអនឲយដចេដមម ុ ូំ េបះបទេទិ គបែបរេទតមទនលសដែខរេទវញឺ ំ ំ ំូ មី ិ ។ ខ∼ របូសរសត (Morphologie) គរេបៀបផសបឺ ល ដ់ ូ ររបពកយតមលងូ គិ -វចនះ បរុ សី-កល

ៃនពកយេនះតមបញតៃនេវយយករណញ តិ ៍ ។ រតងេនះកេឃញថ់ ៏ រេបៀបផសបល ដ់ ូ ររបសពូ ទពី សរសតំ តឹ -បលី មកជែខរមនេគរពតមរបសពេដមរបសេគេឡយម ូ ទិ ់ េរពះពកយណែដលរបូ េដមេគថមននយដេចះ ័ ូ ន ដលែខរេយងេរបេទជថនយដេចះេទវញ់ ័ម ូ ន ិ ៖

ឧ. បកស ី (អករទរទងសបន ល់ ) > សតសបញវ ល ី ។ កមរុ (េកងទងឡយម ំ ) > េកងរបុសម

តមលកណះេដមរបសែខរខ ម ់ ពសខនរតងបររបពកយេទតមលងវចនះុ ដ ូ គំ ំ ់ ់ ូ ិ បរសុ ិ -កល ដចសរសតបលេឡយូ កំ ឹ ី េបេគចងរបបេភទៃនពកយេនះ ់ ់ េគពបររបេទុ ដ ូំ ូ េគយកពកយេផសង មយេទៀតមកបេពញនយួ ំ ័ ៖

ឧ. រជូកេឈលម , េគញី, . . . . . ។ គ∼ នឃិ ណដ សរសត (Sémantique) គែបបសកសខងរកអតនយរបសពកយឺ ិ ថ ័ ់ ១ មតៗ៉ ់

ដចជរបវតពកយូ តិ (Linguistique) វកយសពទ (Vocabulaire) នរតសរសិ ិុ ត ត (Etymologie) ជេដម ។ ឧ. វទយលយិ ័ (វទយិ =វជិជ + អលយ័ =កែនងល ) បននយថជសលជនមធយម័ ់ វជិជ

មយែបបេទវញួ ិ ។

ឃឃឃឃ∼∼∼∼ េសចកដសននដឋ នេសចកដសននដឋ នេសចកដសននដឋ នេសចកដសននដឋ នី ិី ិី ិី ិ តមករសេងតេនះក នឲយសនដនបនថំ ន ឋិ ភសែខរេយងេកតេឡងមកពអរយធមម ី ៌

ននចលមករសកេយងឋតេនកងអបរធមយេហថអរយធមូ ុ ន ូ ួ ិ ុ ំ ំ ៌ អរសូ តូ -អសីុ (Austro-Asiatique) េហយែបកជអបរតចមយេទៀតេហថ ំ ូ ូ ួ មន-ែខរម ។ លះចេណរមកមនអរយុ ំ ធមឥ៌ណបញលឌ ចូ ភសសរសតំ កឹ បលមកេទៀតី េយងករបឌតយកតមលនភសគន ិ ី៏ ំ ំ ត (Langue classique) ទងពរេនះបែនមចលំ ី ថ ូ កងភសេយងនុ ។ បែន៉ុ ត េរចនែតយកែតខងនយ ័ (Signification) កងនុ ែផកនឃណសរសែតបេណះន ដ ត ុ ណិ ៉ ។ ៚

អំពីអកសរែខមរ D E

ក∼ េសចកដ េផដមី ី

អកន របជទងឡយញ ំ បនរសវរជវរកេឃញថ អកសរែដលមនសសេរបកងសកលុ ន ុ េលកេនះ មនេដមកេណតេចញមកពពកមធយមបព ំ ៌ ី ួ ូ គដបងកលពឺ ីំ ូ ៥០០០ឆន ំមនរគសុ តិ សករជ((((១១១១)))) ជនជតេបរបបនរបឌតជតអកសរិ ឹ ិ ួ េហយជតេហនសបនចមង ិ ី ីវ ុ ល េហយែកែរប សរមួលេទបផសយេទរគបទសទ ិ ី់ មនមកពឥណតមរយះពកអរយះី ិឌ ួ នងេទអរបតមិ ឺ ៉ុ រយះពករកកួ ិ ((((២២២២)))) ។ េគលវធីិ (Méthode) ៃនអកសរេនះ េគេរបែបបសេយគវធ ីំ ិ (Méthode Synthètique) គមនករផសរំសះឺ -ពយញនះជ ឲយេកតជពកយ ។

េនេពលដណលគេនះំ ន ជនជតចនកបេងតបនជតអកសរសរមបសគលពកយសដិ ិ ៏ ់ ំ ់ ំក ួ ីែដរ ែតេគេរបែបប «មេនគតវធិ ីិ » (Méthode Analitique) គរបឌតតអកសរតមរបភពរបសឺ ិ ួ ូ ់ ពកយមយៗែតមងួ ដ ឧ. សរេសរដចរបែកកូ ូ អ េហថ ែកកអ គររបេសះូ ូ េហថេសះ ។ ខ∼ លកខណះអកសរែខមរ

ជនជតែខរិ ម េយងរបឌតយកលនអកសរតមឥណែផកខងតបង ិ ំ ំ ឌ ន ូ គកងចេណមែបបឺ នុ ំ សេយគវធំ ិ ី ។ បែនអកសរេយង៉ុ ត ពែមនេនគងរបរងេបះបទអកសរេដមរបសឥណេទុ ូ ឌំ ់់ ិ គែខរឺ ម េយងយកមកកៃឡបនចមង ិ ត ដ ៗ ជេរចនេលករហតមកដលែបបសពៃថេនះែដលឆយដច ូ វ ង ង់ ់រសឡះពឥណី ឌ ។ តមរបវតតិ េយងេឃញថ អកសរែខរមនរបរងេឡងម ូ កលពរគសសតី ិ ដវតសទី ២ េដយអងេលេហតដចតេទេនះ ុ ូ ៖

កលមនរគសសតវតសុ ដិ រហតមកដលសតវតសទូ ់ ី ១ េយងពទនមនតអកសរេរបរបស ុ ួំ ់ ់ េទ ទនងជកលេនះំ េបេគចងកតសគលអមយ ី់ ់ ំ ់ វ ួ េគេរបែតវធចងចកងចតឬលកេឈ ី ិ ិ ំ ់ន តុ លកថជេរគឿងចណ់ ំ ំម ។ លះមកដលសតវតសទុ ់ ី ៣ (គ.ស. ២២៣) រសបែតមនសលចរក់ ិ ឹ មយរបសរពះបទរសមួ ់ ី រះេនរសកវកញុ ូ ៉ ((((៣៣៣៣)))) េខតញរតងសពៃថែដលកលេនះជដែខរត វ ង ម៉ ី ((((១១១១)))) Cabinet des Poinçons de L’Imp. Nat. de France, modèle XXXI, Hiéroglyphes

((((២២២២)))) J. Fillozat, Linde classique T.I.

((((៣៣៣៣)))) សំុអនេសៀវេភរបវតតពុទធសសនេនរបេទសកមពជិ ុ របស់រពះភកខិ ុ ប៉ង-ខន ់ផសយពពុទធសសនបណឌ តី ិ ទំពរ័ ៤៣-៤៤-

៤៥ ។

- 18 -

មនសរេសរជអកសរែខរេលថពរផងម ម ទ ី ំ គមយជភសសរសតឺ ឹួ កំ នងមយេទៀតជភសែខរិ ួ ម បរណូ ។ េហយអកសរ ែដលចរកនងថេនះឹ ឹ ម មនរេបៀបេរៀបរយជេរសច ។ គ∼ េសចកដសននដឋ នី ិ

ដេចះូ ន េទបអករសវរជវ ន សនដនបនថន ឋិ ៖ េបមនករេរៀបចលដេចះ ំ អ ូ ន អកសរេនះពំុ ែមនេទបនងេកតេទ ឹ គពតជេកតតងពសតវតសមនេមះឺ ិ ីំ ៉ុ ល គកលពសតវតសទឺ ី ី ២េនះឯង ។ ឯពតមនថ៌ អកសរេយងយកលនតមឥណខងតបងេនះ ំ ំ ឌ ូ េដយេហតអករសវរជវុ ន បន យកសលចរកអកសរែខរកលេនះិ ឹ ម េទផមេឃញមនភពទឹ របហករបែហលគេរចន់ ន ជ មយអកសរឥណួ ឌ កងសមយរជយរពះបទបលវះន លុ ័ នងចលកយិ ុ កលមនរគសសតវតសុ តិ បនចដិ ((((១១១១)))) ។

ែខរេយងជជតមយមនេទពេកសលយផលខនម ួ ទ ល ិ ់ ួ ឯង េហតេនះេហយបនជេទះបជុ ី េយងរបឌតយកលនអកសរ ិ ំ ំ ឬ អវី ៗ ជែមកធងវបបធមមកពរបេទសណកេដយ៌ ៏ី េយង ែតងៃឆរចនែបបែផនវជេនះន ជិ ឲយទលែតមនលកណះែបកពេសសសមជ់ ខ ល ិ របសជតេយង់ ិ ។

ឯរបរងអកសរែដលេយងេរបសពៃថូ វ ង ជេករៃនអកសរែដលបេងតេឡងតងពេដមបងសដ ក អt ំ ់ ី េនះមក េដយមនែកែរបសរមួល អសេវរះ់ ១២ េលកមកេហយ ។

k k

k

((((១១១១)))) សូមអនេសៀវេភភសែខមររបស់េលកេអៀវ-េកស ទំពរ័ ៥៥ ។

អំព ស�លបះែខមរ

ក∼∼∼∼ េសចកដីេផដម មននងុ ឹ សកសអពសលបះែខរឲយបនចបសលសិ ី ិំ ់ ់ម គរគបបេយងយលពសលបះកងសកលួ នី ី ិ់ ុ

េលកជមនសនុ ិ ។ តមរបវតៃនសលបះរបសជនជតទងឡយេនកងពភពេលកេនះត និ ិ ិ ិ់ ំ ុ អករបជបនន ញ

ែចកជរបេភទសរមបឲយបនងយរសលសកសជបរបេភទេផសងៗគ់ ួ និ ី តមែបបបទទនងៃនំ សលបះេនះៗិ គឺ ៖

១∼ សលបះខងសមផសសិ (Art charnel) –បនដលសលបះបេញញរបភព់ ិ ច ូ -សចឈម់ ៃនមនសសជលអុ ំ ជេគលធ ំ ដកនឲយមនសេរបេកតេឡងបនឹ ំ ំ ដចយងសលបះែផកូ ន៉ ិ អរបសពៃថឺ ៉ុ វ ង ៖

ឧ. ឆករបរសកយអរកតល ូ់ ី របេសៀំ ល កពកបទបងេករខសបនចបន់ ំិ ិម ត តួ ែតង កយេដយសេលៀកបពំ ំ កខ់លី េដមបបេញញសច ី ច ់, . . . . . . ។ល។

២∼ សលបះខងគំនតិ ិ (Art cérébral) –បនដលបណសលបះែដលនយមភបគនត់ ់ ំដ ជិ ិ ិ េទសលបះិ គយកឧតមគតេធជេគលធឺ ិ ត វ ំ បនេសចកថដី សលបះទមទរឲយមននយេរចនិ ័ កងេនះផងនុ មនរបេធកយវករតមនយអមយំ ័វ វ ួ ីិ ឬរបគនរូ ូំ រូបចមកល ់ មនែបបបទ លតរតដងពបញណមយជេដមី ហ ួ ។

ឧ. រលកៃដេទេបះផបនយកមកំ ូ ក ឱប ។ ៣∼ សលបះសភវគតិ ិ (Art instinctif) –គជសលបះនយមតមកររបរពតេទឺ ិ ិ ឹ ត ៃន

លនំឫំកពចរតមនសសរតងៗិ ុ ់ ែតមងដ គថឺ សងែតគនអជសលបះេទឹ ី ិម វ រគនែតបេញញ់ ច ៗ េទបេណះ៉ុ ណ ។ ែបបេនះគដចជសលបះពកែសបកេខសពៃថេនះឺ ិូ ួ ម វ ង ។

េយងេឃញមកេហយ កងចេណមសលបះទងបរបេភទេនះនុ ំ ំិ ី ែខរេយងសតកងពកទម ថ ន ួ ិ ីុ ២ គពកនយមករគតេធជធឺ ិ ិ ួ វ ំ បននយថ័ េដមបឲយេកតជសលបះនមយៗ ី ិ ី ួ ែខរេយងម នយមិ ភបគនតជ ់ ំ ិ នងឲយនយេទកងសលបះទងេនះិ ិ័ ំនុ េបគន ម នយេទ័ េយងពរពមទទល ុ ួំ សលថជសលបះលេឡយគ អ់ ិ ។

- 20 -

កងសលបះៃនជតនមយៗន ួុ ិ ិ ី េគសេងតេឃញមនែមកធងសខនក ំ ់ ៧ យងែដលេហថ៉ សលបះចបងិ គឺ ៖

១∼ ខងសរូសេមលង (ចេរមៀង-េភងល – Chants-musique);

២∼ ខងកយវករិ (េលនខ -រប ំ– Théâtre-Danse); ៣∼ ខងពកយសំដី (កពយេឃល ង – Poésie); ៤∼ ខងពណ៌សមបរុ (គនរំ ូ ផតពណ់ ៌ – Peinture); ៥∼ ខងភពទំហំ (សនតយកមថ ម – Architecture) ៦∼ ខងរងេរ (របបនូ ៉ ់-រូបចមក ល ់ – Modelage-Sculture); ៧∼ ខងរបូភពឬឆយវចរតិ ិ (របថតូ – ភពយនត)

– Photographie-Cinématographie

អកសកសបនបញន ជិ កេទៀតថ់ សលបះទងិ ំ ៧ សខេនះេកតេចញមកអពមេនសេញ ីំ ច -តនរបសមនសស់ ុ អរសយេដយេវទនរមណទង័ ៍ ំម ៥ គឺ បញរនយច ទិ ិ (Les cinq sens) កល ណមនសសមនរបរងេហយុ ូ មនសសែតងេសយអរមណុ ម ៍ េហយខកបេញញនវអរមណ ជ ច ូ ម់ ៍ េនះវញិ បេងតេទជសលបះេផសងក ិ ៗ ។ សលបះសខនិ ំ ់របមកេនះេហថ់ សលបះចបងិ (Arts majeurs) ។ សពៃថេនះវ ង េគបេងតបនជសលបះបនបបនស ំក ទិ ់ (Arts mineurs) េរចនេទៀត ដចជករែតងកយូ ករលអផះំ ទ ករបកជល៉ ់ ុ ។ល។

កងបណសលបះទងន ដុ ិ ំ ៦ ខងេដម ែដលរបខងេល់ ែខរេយងមនមកតងពបរមម ុ ីំ បរណមកេហយុ េហយមនឥទ ិ ធពលខងកផសយេពញភមភគសវណភមេយងល ល ូ ុ ណ ូំ ិ ិ េនះផង ដចជមនជតជតខងខះបនចមងយកលនតមេយងូ ល លិ ិ ំ ំ េទេធជសលបះេគជេដមវ ិ េរកពីេនះមនភសតងេនកងមជឈដនអកសកសរសវរជវេនទបអរបត ន ឋ ន វ ុុ ុ ិ ី ឺ ៉ ែដលេគសលសលបះគ ់ ិ េយងចបសជងេគេនចងបពេនះ ់ ៌ុ ូ ។ មនែតបេណះិ ៉ុ ណ េសត េយងេឃញជនជតេយងភគ ិ េរចនណស ់ ែដលរបកបអជវកមកងរបរែដលជសលបះី ម នុ ិ ដចេយងរបសខមកខងេលូ ់ មនជងឆកល ់ - ជងទង - ជងគនរំ ូ - ជងសណងំ ់ - កវ ី - អកេរចៀងរន ំ។ល។ រពមទងំ មនេនសលេករដែណលពបរណកលេរចនែបប់ tត ុំ ី -យង៉ ទករហតដលេយងសពៃថេនះុ ូ វ ង់ ផង ។

ឯសលបះទិ ី ៧ េយងេទបែតចមងែបបពេគមកតកែតងេនេពលថ ីល ម់ ី ៗ េនះ ។ ‡ ‡ ‡

លទធ�រពហមណ ៍ឬ រពហមណលទធ�

អរយធមទងឡយែតងេកតែបកេចញមកពលទនងសសន៌ ំ ី ិ ិធ ។ េហតេនះបនជពពកុ ួ បសមរបេទសខតខពយយមចមងលទសសនអពពកអសយកេទេធជមលដនៃនអរយធមច ល ធ ួ ុ វ ូ ឋិ ិ ិ ី ី ំ ំ ៌ខ លួន ។ អរយធមែខរកែបកេចញពលទសសនេរចនែដរ៌ ៏ម ធី ិ ដេចះូ ន េយងេលកយកលទ ិ ធ រពហណែដលចសបរមបរណម ុ ុ៍ ់ ជងេគ េហយែដលបនចលមកពសេពញកងអរយធម ូ នុ ៌ េយង មកសកសិ ។

របវតតេដមៃនលទធរពហមណ៍របវតតេដមៃនលទធរពហមណ៍របវតតេដមៃនលទធរពហមណ៍របវតតេដមៃនលទធរពហមណ៍ិ ិិ ិិ ិិ ិីី ីី ែដលេហថ «លទរពហណធ មិ ៍ » ពែមនគនតេកតពជនមកៗេឡយុ នំ ំ ់ិ ី គរបជៃនកបឺ ុ ំ ួ នខតន

គមរេផសងពី ៗ នងករមងមតជេនឿេរចនែបបេរចនយងិ ិ ំ ៉ ែដលអករសកនយមបេងតតៗគេឡងន ុ ក និ េនកងសងមឥណន គ ឌុ សទែតជេគលគនតុ ធ ំ ិ របគលជេនឿរបសខនេទេលអងេទវះជ់ ់ំ ល គួ អទេទពិ ។ លទេនះផចេផមេឡងេដយមនសសបរណឆយធ ដ ដ ុ ុ ងិ ួ រកកណតេពលពបនំ ់ ំុ េដយករេគរពបជេទពតូ មយអងៗួ គ េដយែឡកៗ ពគី ន តមនគមរកុមពកិ ួ កងបណន ដុ អករសកេនរដចរេដចៗន ុ ់ ចបតងពេរចនពនឆមនរគសសករជ់ ំ ់ ំី ិន ុ ដ ។ េគកតសគលបន់ ំ ់ ថ មនសសមយពកុ ួ ួ មយរកុមកលេនះួ េចះបេងតបទសរតរបកសបងសងអទេទពក ូ ួ ួ ិ េហថ «សតលុ ី» ។ រឯីអទេទពែដលេគរបអនិ ់ ទងេនះំ មនេរចនណស ់ េគេនសលគ ់ នមដលសពៃថេនះខះ់ វ ង ល េហយខះេទៀតកបតបងសបសនយេទកមន ល ូ៏ ់ ៏់ ។

អទេទពកនងលទធរពហមណ៍អទេទពកនងលទធរពហមណ៍អទេទពកនងលទធរពហមណ៍អទេទពកនងលទធរពហមណ៍ិ ិិ ិិ ិិ ិុុ ុុ អទេទពិ ែដលេគសមលេឈះបនេនះគ ម់ មននទហរែហគតមជេនឿី ូ ន ំ របសពក់ ួ

រពហណ៍ េរពះតមពតិ អទេទពទងេនះរគនែតជសវភធមិ ំ ់ ៌ (មនែតនម ) ពែមនជុ ំ របធមូ ៌ (មនរបពតូ ិ ) េទ ។

ដបងេឡងអករសកនគេគរពបជេទវះេផសងំ ូ ន ុ ន ូ ំ ៗ មន ៖ នមថររទុ វរណអគវយុ ន ុិ ... ែដលជេទពតតណងធមជតំ ម ិ គកឺ ដី - ទកឹ - េភងល - ខយល់ .... ។ ករេគរពេទពតទងំ េនះរគនែតមនជពកយសត់ លុ ី គបទសរតបងសងនងសរេសរឺ ិ ូ ួ ួ គណែតបេណះុ ុ ណ៉ ។ លះមកុ ដលសមយមនគមរេវទ់ ័ ពី េទបេគរបតបតតមេវទេនះរពមទងពធេយជ ិ ិ ិ ីត ំ ៌ ឬ យញបជញ ូ ករ លះបង់ (Sacrifice) កេកតេឡងែដរ៏ ។ ពករពហណបេងតេទពតធមយអងួ ម ក ួ គ៍ ំ ឲយនមថ

- 22 -

«ឥរនទ ឬ េទយស៌» ែដលមនេទពតតចទងពងខងេលជបរវរូ ួំ ិ េហយេគន គំេជឿថន គជឺ ឥរនេនះេហយជអកកសងេលកទ ន េហយរបទនកបនចបបមកដលពក ួ ់ ់ ួ ឫសី ៗ ឲយតមកពកួ រពហណទកជេគលេគរពរបតបតម ុ ត៍ ិ ិ ។ េហតេនះកងេវទរបសពករពហណមនបទសរតុ ន ួ ម ូុ ់ ៍ បងសងលងេលមរពះឥរនះួ ួ ួ ទ នងថយទកេសមដលរពះឥរនះិ ឹវ ទ់ ។

ជដណមករពហណែលងេគរពឥរនះំ ម ទ៍ េដយនគយលថំ ់ន ឥរនះមនរបពនេរចនទ ធ េចះេសពទកេសមឹ ពគតចបំងបរងបពកអសរុ ក ួ ុំ ិ បេណយឲយអសរយយេសចកសខរបសដ ុ ដ ុី ី ់ មនសសុ ។ េគកនគបេងតេទពតធមយថេទៀតនមថ៏ ំ ំន ក ួ មី «រពហម» េហយឲយរពហរបកបេដយ ម រពហចរយធមម ិ ៌ គមនមនរបពនឺ ិ ធ មនេសពសរិ ុ ។ល។ លះេគុ នគេគរពរបតបតតមំ ន តិ ិ រពហេទម កបនសខសន៏ ុ ត េទបនគ ំ ន េជឿថ រពហសកសទជងឥរនះម ដ ធ ទិ ិ ិ ។

េវលែដលជនជតឥណិ ឌ រតូវែបកបកគជពរពក់ ន ួី េដយសរពកអរយន័ួ មកតងទំ ី លេនខងដខសំ ់ី ព េហយពករទវដរតេទេនតមដទនបេនះ ួ ិ ់ ំី េគកបែបកឲយមនអទេទព៏ ំ ិ ពរអី ងេទៀតគ គឺ ៖

– រពះឥសរូ ឬ រពះសវះិ សតេនេលភៃកឡសថ និ ំ ជះេគសននិ ុ ទិ សរមបពកអរយន័់ ួ េគរពបជូ ។

– រពះនរយណ៍ ឬ រពះវសណិ ុ សតេនកណលសមរទថ ដ ុិ ជះនគវសរកិ ុ ិ សរមបពក់ ួ រទវដេគរពិ ។

អទេទពពរអងេរកយេនះិ ី គ ជអេណយផលរបសរពះរពហែបងែចកឲ្ំ ់ ់ទ ម យ គេគនឺ ិ-យយថ ៖ កលេនះរពះរពហចះមកេធតបះម ុ វ ដលេកែបកេញសខង់ ំដ ល កយកេឈទត៏ ់ េភងមកេកៀរេញសល ។ េឈេនះកតដចសច ូ ់ ់រពះរពហមនរសកឈមពរដណកម ់ ់ី ំ កបេងត៏ ក បនជអងរពះសវះគ ិ នងិ រពះវសិណុ េនះេឡង ។

តមេសចកដីសេងតជសរបក ុ អករបជបនសនដន ញ ន ឋិ នថ ជេនឿេនកងលទេនះទងមលំ ន ធ ូុ ិ ំ េកតេឡងពករសនតរបសពករពហណ ី ម ួ ម់ ៍ គសនតឲយមនេវទឺ ម មនអទេទពិ ឲយមនទណឌ កមម ឲយមនជកបនចបបទកជតណមកួ ់ ំុ េហយែដលកនែតែកែរបបនចមង ិ់ ត ដ ៗ ឲយបនេទ ជអរយធមឥណ៌ ឌ ។

េគលវជជ ៃនលទធរពហមណ៍េគលវជជ ៃនលទធរពហមណ៍េគលវជជ ៃនលទធរពហមណ៍េគលវជជ ៃនលទធរពហមណ៍ិិិិ ិិ ិិ ករមងចេណះៃនលទរពំ ធិ ហណម ៍ ដបងេឡងេកតពបទំ ូ ី «សតលុ ី» ែដលពកអកេគរពអួ ន

- 23 -

ទេទពតចិ ូ ៗ បនតកែតងេឡងជពកយចនៗ់ ួ ។ តមកពករពហណនគរបមលករមងសតួ ម ន ូ ល៍ ំ ុ ី េនះ មកចងរកងតមពកួ នងែតងបែនមជពកយេឃងេហថឹ ថ ល «កវយះ» ឲយមនេឡងជ គមរេហថពី «េវទ» សខនគៃរតេវទំ ់ ឺ ែដលមន ៖

១∼ ឫេគទ៌វ ឬ ឫកសហំតិ ជបទសរតេធយញូ វ ញ ។ ២∼ យជេវទ៌ុ ឬ យជសហត៌ ំុ ិ ជរបមនសរមបេរៀបរណបេធយញូ ត ដ វ ញ់ ់ ។ ៣∼ សមេវទ ឬ សមសហតំ ិ ជបទឆនសរតថយទកេសមទ ូ វ ឹ ។ េរកយមកេហថ «ចតេវទុ » គមនេវទទងបេនះនងែថមេវទមយេទៀតេហថឺ ី ិំ ួ «អថរ ៌

េវទ ឬ អថរសហត៌ ំ ិ » ែដលជមនបេណញេខចបសចត ដ ម ី ។ េនសមយចងេរកយៃនលទន័ ុ ធិ ិ -យមេវទ កេកតមនគមរករមងវជមយេឈះ៏ ី ព ជ ួ មិ «វទងះគ » ែដលអធបបយពនយលពេវទេដមិ ី់ ទងអសេនះំ ់ បនរគបសព់ វ ។

9 9

9

រពះពទុធសសន

កងេពលែដលលទរពហណកពងេចញជជេនឿេរចនែបបន ធ ម ុុ ិ ៍ ំ ំ រហតដលូ ់មនអកខះធញន ល ុ រទនេនះ់ ពទសសនកេកតេឡងេដយសរកររតះរះរបសមនសសេរចននកុ ធ ុ៏ ់ ់ ិ ិ បនេសចកដី ថពទសសនពែមនេកតេឡងកណលមតអកេឆតលងេទុ ធ ុ ដ ន ងំ ិ ់ គរគេនះមនអករះគតពចរឺ ិ ិ ិន -ណជេរចនគណស ន ់ បែនរពះពទបនរកេឃញ៉ុ ត ុ ធ េហថ «រតសដង់ ឹ » ដចជេឃញូ «អដឋងិកមគគ គ» គផវលឺ ល អូ ៨យងេទកនកររលតទក៉ ់ ំ ់ ុ ខ រតសដង់ ឹ បននយថ័ «រកេឃញ Découverte» នវសភពបរសទូ ុ ធិ កងពទទងឡយន ុ ធុ ិ ំ (Connaissances) ។ គនតរកេឃញំ ិ េកត ពមនសសី ុ ពែមនជអទេទពបេងតេទុ កំ ិ ។ មននងរតសដងុ ឹ ់ ឹ រពះពទមនមតបតុ ធ ិ មនវងសរតកលដចមនសសធមតូ ូ ុ ម េហយរះរក ិ «កររតសដងសពញតញណ់ ឹ វ ញុ » េនះ ក៏ សរមបជរបេយជនមនសសផងគ់ ៍ ុ ន ។

របវតតពុទធសសនរបវតតពុទធសសនរបវតតពុទធសសនរបវតតពុទធសសនិិិិ រពះពទមននងបនរតសុ ធ ុ ឹ ់ រទងនមថ់ «សទតិ ធ ថ» ជរជបរតៃនរពះបទសេទទនុ ុ ធ នងិ

រពះនងសរមហមយិ ិ សតេនកងរតកលសកយះថ ន ូិ ុ នែដនកបលពិ ័សដុ ។ កងកណតរពះនុ ំ ់ ជនយម ុ ២៩ ឆន ំ រពះអងបនេចញសងផសែសងរកសមសេមធញណគ ន វ ម ពួ ិ អសរយះ់ ៦ ឆន ំេទបបនរតសដង ់ ឹ ។ បនបពរតសេហយទ ់ ់ី រពះអងបនេទសនេរបៀនរបេដអករសកពទគ ន ុ ី ី មយេទទមយួ ួី អសរយះ់ ៤៥ ឆន ំ បករមជកណតូ ួ ំ ់៨០ ឆគតន ំ ់ រពះអងចគ ូលរពះបរនពនិ ិ វ ។

េរកយពទនពនុ ធ វិ ៤ែខេដយមនករេកតមនលកងពទ ិ ទ ន ុ ធុ ឱវទ សវកទងឡយកេបក័ ំ ៏ េពលរបជពភកសធមវនយេហថុ ំ ិ ៌ ័ិ «បឋមសងយនគ » េដមបេរៀបចតរមមតរមងឲយមនែផក ី ំ ឹ ់ ន ជកលកគ់ ់ ឺ រពះវនយិ ័ រពះសរតូ នងរពះអភធមិ ិ ម ។ លះចេណរមកុ ំ ១០០ ឆន ំ េដយខចល េគលរបតបតកងពទសសនកនែតរវតេទិ ិ ត ន ុ ធុ ់ រពះសងឃទងអសជននេនះំ ់ ់ំ កបនរបជគ៏ ុ នំ េធសងយនទវ គ ី ២ េទៀត ។ បនបមកេរកយពទនពនទ ុ ធ វ់ ិ ២៣៤ ឆន ំ មនកររបជសងយនុ គំ ជេលកទ ី ៣ េដមបេផៀងផតធមវនយេនះ ី ទ ទ ់ ៌ ័ិ រពមទងចតមេធយបយផសយរពះពទសសនំ ់ ុ ធ េទរគបទសទផង់ ិ ី ។ លះបនុ ២ ឆបនបមកន ទំ ់ ពទសសនកបនផសយេទដលរសកលងុ ធ ុ ក៏ ់កមនេធសងយនជេលកទ៏ វ គ ី ៤ ។ តមក េរកយពទនពនុ ធ វិ ៤៣៣ ឆន ំ េទបមនសងយ គ នជេលកទ ី ៥ ចបេធករកតរតជលយលកណអកសរបនជគមរេឡង់ ់ ៍វ ខ ព ី េដយេរបអកសរ -

- 25 -

ភសសហឡះី ។ លះដលពទសសនុ ុ ធ់ ៩៥៦ េទបរពះពទេឃសែរបគមរ ីុ ធ ព ជ មគធភ ស ។

អរសយករេកតមនវបតខះ័ ិិ ត ល កងនុ ឱវទរពះពទយងេនះេហយុ ធ ៉ បនជអករបតបតន តិ ិ មនជេនឿែបកគេទជនកយពរំ ន ិ ី គឺ ៖

១∼ េថរវទ ឬ ទកខណនកយិ ិ ែដលសពៃថេហថវ ង ហនយនី គករេគរពចេពះឺ ំ េគលែដលនិយមតមកររបជរពះេថរះទងឡយចងចុ ំ ំ ំ េហយចងរកងទកមក ុ ។

២∼ អចរយិវទ ឬ ឧតតរនកយិ សពៃថេហថវ ង មហយន គករនយមេគរពឺ ិ តមពកអចរយួ បនែកសរមួលបែនមបនយខះថ ថ ល ។

ទសសនះៃនទសសនះៃនទសសនះៃនទសសនះៃនពុទធសសនពុទធសសនពុទធសសនពុទធសសន េដមបនងរតសដងជរពះពទនមយ ឹី ឹ ី់ ុ ធ ួ ៗ េពធសតរតូវមនេពធសមរិ ិវ ភ ែដលេកតេឡង

ពករសងបរមទងី ី ំ ១០ េហ «ទសបរមី» ។ កររកេឃញជេដមបផតគបញ ឺ ំ ុ ហ «សខុ » នងិ «ទកុ ខ» របសមនសស់ ុ ែដលមនេឡងេដយសរែត «ជតិ - ជរ - ពយធិ - មរណះ» ។ េដមប ីេចៀសពី «ទកុ ខ» េនះ មនែតអដងិកមគឋ គ គ ែដលមន «សមទដម ឋិ ិ» គឺ ករយលេឃញរតូវ់ េហថ ៖ «ផល» ែដលមនសសបនទទលគុ ួ ឺ េកតមកព ី «កមម» របសខនបនេធ់ ល វួ ។ បន េសចកថដី កមម: ជអេពំ (Action) ែដលមនសសរបរពតរគបេពលេវលុ តឹ ់ េហយនឲយេកតជ ំ បចយច័ ជផល (Résultat) ផលមកឲយអករបរពតេនះវញដ ន ត់ ឹ ិ ពែដលខនេនះជេដមុ ំ ។ នងិ េនទបផតី ំ ុ មន «សមសម មធី» គករតងចតឲយនងននឺ ិ ឹំ ត ួ ឬ សរងួមចតេដយហតចតិ ត ម ់ ់ ។

អដងិកមគេនះបននយថឋ គ គ ័ ផវដរបេសរែដលមនលូ ៏ ៨ យង៉ សរមបេឆះេទរកករ់ ព សខុ សបង ់ ផតរលតនវទកុ ូ ុ ខ់ គសខបរសទែដលេយងសពៃថឺ ិ ុ ុ ធ វ ង មនងយនងបនយលបនិ ឹ ់ េហថ «នពនិ វ » ។

េគលសកសៃនេគលសកសៃនេគលសកសៃនេគលសកសៃនិិិិ ពុទធសសពុទធសសពុទធសសពុទធសសនននន េគលវជៃនពទសសនិ ជ ុ ធ អរសយេលករសកសពរែបប័ ិ ី គឺ ៖ ១∼ គនថធុរះ គឺជករែសងសកសែបបរទសវ តិ ឹ ី េរៀនអតបទគមរដកថ ពី ី ។ រេបៀបសកសែបបិ

េនះសរមបអកមនវយេនេកង់ ន ម័ េទបអនវតបន ុ ត េរពះកបនខតមនអតរជលេរជេហថួ ន ថ «រពះរតយបដក័ ិ » មន ៖

– សុតតនបដកត ិ ឬ រពះសរតូ ជេរឿងរវនទនឬជគតេផសង៉ ិ ិ ៗ ែដលសរមបែណនពទ់ ំ ុ ធ

- 26 -

បរសទឲយរជះថិ ័ ល មនសទនងដងគណេទសតមគនងធ ុ លិ ឹ ឱវទរពះពទុ ធ ។ វនយបដកិ ័ ិ ឬ រពះវនយិ ័ (Disciplines) ែដលជចបបបញត់ ញ តិ ឬជលកខណសរមបខ ឌ័ ់

កណតតរមមតរមងពទបរសទំ ់ ័ឹ ិ់ ុ ធ ឲយមនរកិតយរកមលអ ។ – អភធមបដកិ ិម ឬ រពះអភធមិ ម (Métaphysique) ជបទពចរណយងលតលនិ ិ៉ ់អ អ ឬវធីិ

រតះរះរកករេដះរសយបញិ ិ ហ ឬពនតយពរបធតដសខមណមយិ ិ ី ូ ុ ុ ុ ួ៏ មនបញេកតសបជហ ល ់ េដម ។

២∼ វបសសនិ ធុរះ គជករែសងសកសែបបរបតបតចតគករហតទមបចតឺ ិ ិ ិ ិ ឺ ិវ ត ត ល ត់ ់ េហថ េធវ «កមដនម ឋ » មន ៖

– សមថកមដនម ឋ សរមបរងបចតឲយសប់ ំ ់ ់ិ ត ង ។ – វបសសនកមដនិ ម ឋ សរមបេធចតឲយេចះរតះរះ់ វ ត ិ ិ ិ ។ ដេចះពកយេរបៀនរបេដរបសរពះពទូ ន ុ ធ់ សងរសបេទតមឹ េគលវធវទយសរសិ ិី ត (Procédé

scientifique) គយកសតបញឺ ិ ញ េធជរបដបឆះវ ល ់ ុ េមលនវធតេផសង ូ ុ ៗ មនរបកនូ ខ ធ((((១១១១)))) េវទន ខនធ សញខនញ ធ សងរខនជេដមខ ធ ។ ដេចះនងសគលរទសរបសរពះពទថជូ ន ត ុ ធឹ ឹ ីំ ់ ់ «លទធី» េនះ ពសវសមេសះុ ូំ គរគបបែតទកដកថជួ ុី ់ ទសសនវជិជ (Philosophie) ឬ «ពទសសនុ ធ »

ែដលបននយថពកយេរបៀនរបេដរបសរពះព័ ់ ុទធ (Doctrine Buddhique) េរពះេហថលទធិ េនះ គមននយថឺ ័ ជេនឿទលទលយណសំ ូ ូំ ់ ដចជលទរពហណូ ធ មិ ៍ ឯេនះ ។

~ ~ ~

((((១១១១)))) របូកខនធរបូកខនធរបូកខនធរបូកខនធ – អនថ របុូក័-ខន័ មននយ័ថ៖ កងរបូ, របជុរបូំ ។

អំព អកសរស�លប៍ែខមរ N N N

េសចកដីេផដម

ែដលេហថ «អកសរសលប ៍ិ » ពែមនសេដែតេទេលតអកសរុ ួំ ំ ឬអែដលទកទងែតជវី ់ មយតអកសរបេណះេទួ ួ ុ ណ៉ េបេពលឲយ ច ំ គជែមកធងមយយងសខនៃនអរយធមខងករឺ ួ ៉ ំ ់ ៌ ែតងអធបបយផសយមតេផសងិ ិ ៗ ឬចងរកងនវមតសរះសខនរគបករលតលសូ ូិ ំ ់ ់ ់ ឬសកមម ភពៃនសខអរយធមទងអស៌ ំ ់ ។ េហតេនះេហយបនជេនកងសៃដែដលេហថអកសរុ ន ន ុ សលបន៍មយិ ី ួ ៗេគែតងេឃញមនករ នទនទកទងេទរគបែផកអរយធមិ ់ ់ ៌ន បែន៉ុ ត តមវធីិ សរសេដយែឡកបងបកងេនះផងត ក ន់ ុ ដចជូ អតបទរបេលមេលកថ -េរឿងនទនិ ។ល។ ដេចះូ ន ែដលេហអកសរសលប ៍ិ គសមលេទេលអតបទអកសរសរសឺ គ ថ ត់ ពែមនតអកសរសរសុ ួ តំ (Lettres) េទ ។

ជនជតែខរេយងិ ម បនបេងតអកសរសលបត៍ងពយរណសមកេហយក ូិ ី ំ ់ គេសរគឺ ម ន នងឹ របវតសរសរសកេយងត ត ុិ សរមបជមេធយបយ់ ភបអរយធមជ ់ ៌ េទនងសននចតអករសកឹ ិដ ត ន ុ ទេទូ ។ ឯនេកបបទិ ខ (Thèses) េរចនេលកយកេគលគនតខងលទនងសសន ិ ិ ិំ ធ រពមទងំ បញមនសសជតខះមកពនយលហ ុ លិ ់ ។ រឯីវទយនពននិ ិ ធ ៍ (Thèmes) គបញនងករេដះរសយកងឺ ិហ នុ េនះវញសមបណខងបញសងមកចិ ូ ៌ ហ គ ចិ បញជេនឿលទសសនហ ធំ ិ បញជតហ ិ នងបញិ ហ ទុកខ នងិ សុខ កងេលកយនុ ិ ។

របេភទអកសរសលិប ៍េគអចែចកអកសរសលប ៍ិ ជែផកធន ំៗ ពរី គឺ ៖ ១∼ អកសរសលបព៍កយកពយិ អកសរសលបែ៍ខរបរណិ ម ុ សមបណសរេសរជពកយកពយណសូ ៌ ់ េហយកពយ ទងេនះំ

មនេរចនរបេភទេទេទៀតជអទ ៍ គឺ ៖ ក∼ របេភទរបេលមេលក (Genre romantique) គែបបសរេសរដេណរេរឿងែវងឆយឺ ំ ង

បែនអធបបយពេដមដលចបជពកយកពយ៉ ់ ់ុ ត ិ ី ៖ ឧ. េរឿងកកី; រកុងសភមរតុ ិ ; រពះជនវងសិ . . . .។

- 28 -

ខ∼ របេភទឧបេទស (Genre didactique) គែបបកពយេរបៀនឺ របេដេផសង ៗ នយមិ តមជនននមយំ ់ ិ ួ ៗ ៖ ឧ. េរឿងជតកខលី ៗ ឧ. ចបបរកម់ , ពកយចស់, ចបបេករកល់ ដិ .... ។

គ∼ របេភទពណគតី ី ិ (Genre lyrique) គែបបពកយកពយខឺ ី ល ៗ សែមងពមេនសេញតដ ចី ន ឬពមតផលខនែដលកវយលេឃញពបញបចបបនអមយី ិ ី ីទ ល ហ ច ន វ ួ់ ់ួ ុី របកបេដយនយពេរះ័ ិ ពសិ ៖ ឧ. កពយរពះរជសមរភ – កពយសនរមកុ ធ ុ ៉ – កពយគកកមកេលសុ ិ . . . . . . ។

ឃ∼ របេភទែបបរះគនិ ់ (Genre satirique) គជែបបកពយខឺ ី ល ៗ នទនពេហតករណិ ី ុ ៍ អមយែដលមនសមរមយវ ួី ិ េដយមនលយគនតរះគនដសេតឿនខះំ ់ ់ិ ិ ល ៗ កងេនះផងនុ ៖

ឧ. េលបកន ិរសនគរវតត - េលបកេឡមវង ំ - េលបកកមជ ពុ . . . . . ។ ២∼ អកសរសលបព៍កយរយិ កងអកសរសលបព៍កយរយនុ ិ កមនែចកេចញជេរចនរបេភទែដរ៏ ដចមនជអទូ t គឺ ៖ ក∼ របេភទេរឿងេលបក (Fables) េរឿងខលី ៗ ែបបកែបងែតបេញញេគលគនតំ ំល ច ិ ឬសលី

ធមកងនយដសេតឿន៌ ័ ់នុ ៖ ឧ. េរឿងទនសយនងខិ ល , ខឃនងេដមពរងល មុ ំ ិ , ៃរនងរសេមចិ ។ល។ ខ∼ របេភទេរឿងេរពង (Contes légendaires) ែបបេរឿងរបឌតិ ជនែវងជនខួ ួ លី មនមក

ជយរមកេហយូ ពដងេឈះអកែតងមយណេទុ ម ន ួំ ឹ ដចជូ េរឿងនងសករកអប់ ូ , េរឿងរពះ េថងនងនគ, េរឿងតេគេហ, េរឿងតរពហយយេពម , េរឿងអកតឃងេមឿងន ល ំ , . . . . . . . ។

គ∼ របេភទនវកថ (Nouvelles) គជែបបេរឿងរបឌតរកងេឡងខឺ ិ ី ល ៗ របកបេដយ បញតចលមហ ូ ម ែដលឆបេដះរសយរចភម់ ួ ល ៗ ៖ ឧ. េរឿងខលៗី កងទសសនវដររតៃថេសរន ដ ងុ ី ី ,៍ េរឿងទកដរ់ ំ កីងទសសនវដកមជសរយន ដ ព ុុ ុី ិ , េរឿងឆងពពកសបល អ ់, នរនងបបី ិ ុ ផ , . . . . . . . ។

ឃ∼ របេភទរបេលមេលក (Romans) ជែបបេរឿងែវងែដលមនេចទបញចបសហ ់ លស់ េហយេដះរសយរបកបេដយនេកបបទរតមរតូវ ិ ឹខ ៖ ឧ. េរឿងកលបៃបលនុ ៉ ិ េរឿងផក រសេពន េរឿងផរកផេរយក កី . . . . . . ។

ង∼ របេភទេរឿងេលនខ (pièces de théâtres) ែបបសែមងជឆកជឈតដ ុ ែបប សលបះកយវកររបកបេដយវធសរសិ ីិ ិ ត ៖ ឧ. េរឿងេរៀមចបងេយង , ថរម ,ំ សបតឥតេមបំ ុ . . . . . . . ។

b b b

របវតតិសេងខបៃនអកសរសរសតែខមរ

       Â

អកសរសរសែខរត ម េកតេឡងេសរនងរបវតសរសែដរ ឹ ិម ត ត ែដលគរកតួ ់រតបនតងពសតំ ី វតសទី ១ ៃនរគសសករជមកឹ ត ។ េឃញថមនរយះេវលយងែវងពនេពក ៉ ់ េបនងសកសព ឹ ិ ី ដេណរំ វវតនរគបិ ត ៍ ់ ៗ ឆមនបនន ំ ិ ។ ដេចះូ ន បនជអកសកសន ិ នយមែចកសមយកលេនះជិ ័ បនសមយធួ ័ ំ ៗ នងពនតយពករចេរមនលតលសិ ិ ិ ី ូ ់ ឬករអនថយតមេពលេវលទងេនះ់ ំ ដចតេទូ ៖

១∼ អកសរសរសតសមយ័មនុអងគរ

(Préangkorien)

សមយ័ ដបងេនះំ ូ មនរយះេវលែវងឆយណសង ់ គចបតងពឺ ី់ ំ កទកដឹ ី កសងអរយ ធមមកទលផតសតវតសទ៌ ់ ុ ី ៨ ។ កលេនះ រជធនេយងកេនពទននងនី ឹ៏ ំ ់ុ ជបលប់ ់ ករ កសងវបបធមជតមនអកសរសរសជេដម៌ ិ ត កេនពទនមនជហររងប៏ ំ ់ុ ុំ ឹ ឹងែដរ ។ េគរបទះ េឃញដនខងអកសរសរសខះៗ ត ល ែតេនេលផងសលចរក ិ ឹទ ំ នងេរឿងរវខងសសនិ ៉ បេណះ៉ុ ណ បែនេឃញថមនករេរៀនសរតេរចន៉ុ ត ូ េរពះអករបជអកសរសរសជននេនះន ញ ត ំ ់ េរចនជពករពហណ ួ ម ៍ ែដលបនទទលករឧបតមពរពះមហកសរតេពញបនកួ ថ ភ ទី ុ ។

២∼ អកសរសរសតសមយ័អងគរ

(Epoque Angkorien)

រយះកលទី ២ េនះ របចបពសតវតសទ់ ់ ី ី ៩ មកដលផតសតវតសទ់ ុ ី ១៤ ។ កលេនះ ែខរេយងកសងបនជរជធនរងេរឿងអងរម ុ គ ី ។ អរយធមែខរកចបពរងីកេពញកមងតម៌ ៏ ់ ំម ល រយះពករពហណជអករបជួ ម ន ញ៍ នងរពះរជរពះអងិ គឯងផង េដយមនបេងតជទរបក ី ជរជុ ំ បណតឌិ សរមបែកទរមងនងផសពផសយអកសរសរសជតឲយបនរជួតរជបេទេពញរបេទស់ ់ ិ ិវ ត ។ េហតេនះុ បនជេគេឃញមនេករដែណលេនសលជេរចន តt ់ំ ដចជអតបទសខនូ ថ ំ ់ ៗេល ផងថទ មំ ។ េរកពេនះី តមអករសវរជវថន មនអតបទសរេសរេលរកងែសបកសតថ វ ំ ដចជូ េរឿងរមេករ tត េរឿងមហភរត េរឿងេរពងនទនជបនងមតអករសកជេដមិ ឹ់ ់ ន ុ ។ គនតអកសរំ ិ

- 30 -

សរសសមយេនះរបកបេដយេសចកសងឃមត ដ័ ី ឹ េឡងដលថករងេរឿងបផតកងរបវតអកសរ ិ់ ់ ំន ុ ុ ន តុ សរសេយងត ។

៣∼ អកសរសរសតសមយ័េរកយអងគរ

(Post-angkorien)

កលពសមយមនី ័ ុ អកសរសរសេយងកពត ុ ំ ងែតចេរនំ រសបែតមកដលេពលេនះ់ ់ កែរប៏ រតឡបជសតសនយ់ ់ង ូ ឈងសងែតបតអសដណងឹ ឹ ឹ់ ់ ំ ៃនករវវតនអកសរសរសិ ត ត៍ អរសយេដយ័ របវតសរសេយងត តិ រតូវចះុ ឱនថយ េរពះមនបចមរតមករតតបតច ិ វយយកបនរកុង អងរគ េហយកបនខត ួ ន ចបបតរមកងវបបធមេយងទង់ ៌ ំនុ បនន៉ុ ម ករតូវខងសរតូវដេណមយក៏ ំម ដ េទេសរែតអសទ ់ ។ េយងេនេសសសលតចតច ិ់ ួ កដកជញននមករកទរកុងថ៏ ំឹ ីជ មូ ី ែតេដយ រកុងថមនទនេទៀងទតេនេឡយមី ិ ់ ់ ែថមទងមនចលចលេដយសរពកសរតូវេចះែតកំ ំួ េញញ ពេរកផងី េកតទនសទសែទងគកងរសកផងេទៀតេនះ ំ ់ ់ ន ន ុុ ករចេរនលតលសកបំ ់ ៏ ូ ត់ សបសនយូ ។ អភពមយេកតេឡងេទៀត័ វ ួ គពកសរតូវមកវយបនបនយលែងកឺ ួ ទ វ ដកជញនឹ ជូ បេងយអសកបនខតែខរេយងហ ន ម់ ួ ពរតមេនះេទី ឹ ។ ចបតងពេនះមក់ ំ ី េបនរណចងេចះ ់ ដងេតងែតេទតមេរៀនយកពរសកេគឹ ី ុ យកមកវញិ ។ កងរគេនះនុ កបនចបបទងឡយែខរួ ់ ំ ម េយងចរេលសករត ឹ ឹល នងសរេសរេលរកងរកដសរកសិ ំ ់ ៗ ។

លះមកដលចងសតវតសទុ ុ់ ី ១៨ មនអកេចះដងរកសែរកលបនចេឡងវញន តឹ ់ ិ ិ េនកងនុ រពះរជបតមៃនរពះករណរពះបទអងឌងូ ថ ភ ុ គ ួ ។ រពះអងរទងចបសបនអកសរសរសជតគ ថ ត់ ់ ិ េឡងវញ ិ េដយរបមលផអកេចះដងូ ដ នុ ំ ឹ េធជរកុមរជបណតយវ ឌ ិ តកែតងកបនខតេឡងវញ់ ួ ន ិ សជថមី េហយចបផសយបងតបេរងៀនអករសកទេទ ់ ់ហ ន ុ ូ ឲយបនេចះដងផងឹ ។

៤∼ អកសរសរសតសមយ័អងគរ

(Epoque Contemporain)

សមយទ័ ី ៤ ចបេផមេឡងព់ ដ ី គ.ស. ១៨៦៣ ែដលជរគែដលរសកែខរេយងុ ម ធកខនល ល់ ួ េទេនេរកមឱវទពកបសមរបេទសួ ចិ ។ កឡងេនះំ ុ វបបធមបសមរបេទសេរសចចលរសក៌ ច ូ ុិ ែខរេយងបនចមងម ដ ដ ិ ៗ តមរយះពកជតបរងជអកអណពយបលែខរួ ន មិ ំ ។ កវអកនពនី ន ធិ ែដលកពងដះបនំ ុ ុ ត ៗ គកលពរជយរពះបទអងឌងកេចះែតេនបនសកមភពេទេទៀតន គ ត មី ួ ៏ បែន៉ុ ត

- 31 -

ឧតមគតកងសៃដរបសខនត ន ន លិ ុ ួ់ កកនែតេដកដលេទកងភ៏ ់ ួ នុ ពអសសងឃម់ ឹ លនងលេនចខងល ល ល់ ំ េឡងែដរ ។ ឯករផសយេឃញថេកនចេរនជងមន ំ ុ តបតមនពមិ ុ ពអកសរេបះផសយបន ងយជងកលចរេលសករត ឹ ឹល នងសរេសរេលរកងិ ំ ។

លះមកដលុ ់ គ.ស. ១៩៥៣ េពលឯករជយ អកសរសរសែខរកបរេភទេទតមែបបត ម ត៏ ូ អកសរសរសសមយនយមត ័ ិ េហយបនេងបមខមត ុ ់េឡងកនឋនះ ់ ជអកសរសរសទេនបថត មំ ី មនែបបបទបេចកេទសច េដយរតូវេគេលកយកមកសកសយងេពញេលញ ិ ៉ ដចេយងូ េឃញសពៃថេនះ វ ង ។

å å å

វយក ុពំយទរ័ូ េដយ កយុកយុកយុកយុ ចន័ ទដរ៉រទិ ធចន័ ទដរ៉រទិ ធចន័ ទដរ៉រទិ ធចន័ ទដរ៉រទិ ធ េធវចបេ់នេវលេម៉ងើ ២ នងិ ២០ នទ ីរលំង អរធរត ៃថងចន័ ទ ទ ី១២ ែខ ឧសភ គ.ស. ២០០៨ េនទរកុងី អឌែឡដី រដឋអូរសត លខងី តបងូ (Adelaide, South Australia).