Θεόδωρος Γ Γιαννόπουλος

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού

ΠaneΠIΣThMIakeΣ ekΔOΣeIΣ kPhThΣIδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής

hρΑΚΛΕΙΟ 2013

Theodoros G Giannopoulos

laquoThe Greeks Whence and Whenraquo

The mainstream scientific responses and the present state of research on the first beginning of the Greek civilisation

(extensive english summary)

creTe UnIVersITY PressFounding Grant from the Pancretan Association of America

herakLIOn 2013

ΠaneΠIΣThMIakeΣ ekΔOΣeIΣ kPhThΣΊδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας

hράκλειο kρήτης Νικ Πλαστήρα 100 Βασιλικά Βουτών 700 13 Tηλ 2810 391097 Fax 2810 391085aθήνα Κλεισόβης 3 106 77 Tηλ 210 3849020-22 Fax 210 3301583

e-mail infocupgrwwwcupgr

ΣΕΙ ρΑ ΝΙΚΟΥ ΓΙΑΝΝΑΔΑΚΗ ΝΕΕΣ ΠρΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑρΧΑΙΟ ΚΟΣΜΟΔΙΕΥ ΘΥ ΝΤΗΣ ΣΕΙ ρΑΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΑΝΙΩΤΗΣ

copy 2012-2013 Πα νε πι στη μια κές Εκ δό σεις Κρή της amp Θεόδωρος Γιαννόπουλος Πρώτη έκδοση Δεκέμβριος 2012 Πρώτη ανατύπωση Μάρτιος 2013 Διόρθωση δοκιμίων Δημήτρης ραπτάκης Ε κτύ πω ση ΦΩΤΟΛΙΟ amp ΤΥΠΙΚΟΝ

Βιβλιοδεσία Θ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ndash Π ρΟΔΟΠΟΥΛΟΣ

Μακέτα εξωφύλλου Ντίνα Γκαντή

Εικόνες εξωφύλλου(όψη) Αλφαβητική επι γραφή της οινο χόης του Διπύλου δεύτερο ήμισυ 8ου αιώνα πΧ

με βάση την B P Powell The dipylon Oinochoe and the spread of literacy in eighth-century athens Kadmos 27 1988 σελ 65-86 εικ 1

(πίσω) Σφράγισμα από την Λέρνα Περίοδος των Κτηρίων με Διαδρόμους 25ος - 23ος αιώνας πΧ από M h Wiencke Lerna A Preclassical Site in the Argolid Results of Excava tions Conducted by the

American School of Classical Studies at Athens Volume IV The Architecture Strati fi cation and Pottery of Lerna III (Princeton new Jersey 2000) σελ II εικ a

IsBn 978-960-524-393-7

Στον άνεργο αρχαιολόγο

ix

Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος του επιμελητή της σειράς xiiiΠρόλογος του συγγραφέα 1

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ ΗΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗρΟΦΟρΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟρΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠρΟΪΣΤΟρΙΑ 7

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΙlaquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩρΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕρΩΤΗΜΑΤΟΣ 15

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι ΙΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑρΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗρΙΑ 35 ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία 35 ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου 65

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι Ι ΙΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕρΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑρΧΑΙΟΤΕρΕΣ ΚΑΤΑΓρΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 89 ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις 89 ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo 96 ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ 113 ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας 121

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

x

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι VΗ ΠΕρΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος-16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ) 149

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο VΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩρΟ ΚaTa ΤΗn ΥΣΤΕρΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ ndash ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ceTIna 185 V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας 185 V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 196 V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 212 V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια 222 V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ 233 V6 Το φαινόμενο cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo 255

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V IΗ laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ 279

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V Ι ΙΕΞΙΝΔΟΕΥρΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩρΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩρΓΙΑΣ TOY cOLIn renFreW 309 VII1 Εισαγωγή 309 VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα και την διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών 315 VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία 333 VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός 343 VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας 365 VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασία της 382

xi

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I IΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ 419 VIIΙ 1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας 419 VIIΙ 2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική 459 VIIΙ 3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν 503

ENGLISH SUMMARY 549

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 595

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 625

ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ 631

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 639

xiii

ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς

Στα τέλη του 1ου πΧ αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους από την εποχή του μύθου έως την αρχή της ρωμαϊκής επέκτασης Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία Για να θεμελιώσει την άποψή του ο Διονύσιος ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου Με την αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας

Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό η ταυτότητα ενός λαού προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-σας του Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων αλλά αυτό το ερώτημα των καταβολών του laquoπόθεν και πότεraquo ήταν και παραμένει δημοφιλές και επίκαιρο ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-σμου Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με κάποιο laquoδιά ταύταraquo με αξιώσεις και στόχους ndash μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της αρίας φυλής

Στη νεοελληνική ιστορία το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα γιατί αρχαιοδίφες ιστορικοί και αρχαιο λόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

xiv

στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-νων Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο laquo Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνraquo

Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-σολογική έρευνα από νωρίς αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας χωρίς να τους δίνει κά-ποια προνομιακή θέση

Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας Όπως δί-πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία έτσι και δίπλα στην επιστήμη που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη ώριμο τέκνο της ημι-μάθειας και του λαϊκισμού Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή αλήθεια είναι ότι ευχαριστεί το κοινό Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο laquoίσωςraquo και laquoπιθανόνraquo της επιστημονικής έρευνας Γνωστές πηγές επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που laquoέθαβεraquo κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης

Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός και κατανοητή παρου-σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-στευση Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο να παρουσιάσει πι-θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Theodoros G Giannopoulos

laquoThe Greeks Whence and Whenraquo

The mainstream scientific responses and the present state of research on the first beginning of the Greek civilisation

(extensive english summary)

creTe UnIVersITY PressFounding Grant from the Pancretan Association of America

herakLIOn 2013

ΠaneΠIΣThMIakeΣ ekΔOΣeIΣ kPhThΣΊδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας

hράκλειο kρήτης Νικ Πλαστήρα 100 Βασιλικά Βουτών 700 13 Tηλ 2810 391097 Fax 2810 391085aθήνα Κλεισόβης 3 106 77 Tηλ 210 3849020-22 Fax 210 3301583

e-mail infocupgrwwwcupgr

ΣΕΙ ρΑ ΝΙΚΟΥ ΓΙΑΝΝΑΔΑΚΗ ΝΕΕΣ ΠρΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑρΧΑΙΟ ΚΟΣΜΟΔΙΕΥ ΘΥ ΝΤΗΣ ΣΕΙ ρΑΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΑΝΙΩΤΗΣ

copy 2012-2013 Πα νε πι στη μια κές Εκ δό σεις Κρή της amp Θεόδωρος Γιαννόπουλος Πρώτη έκδοση Δεκέμβριος 2012 Πρώτη ανατύπωση Μάρτιος 2013 Διόρθωση δοκιμίων Δημήτρης ραπτάκης Ε κτύ πω ση ΦΩΤΟΛΙΟ amp ΤΥΠΙΚΟΝ

Βιβλιοδεσία Θ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ndash Π ρΟΔΟΠΟΥΛΟΣ

Μακέτα εξωφύλλου Ντίνα Γκαντή

Εικόνες εξωφύλλου(όψη) Αλφαβητική επι γραφή της οινο χόης του Διπύλου δεύτερο ήμισυ 8ου αιώνα πΧ

με βάση την B P Powell The dipylon Oinochoe and the spread of literacy in eighth-century athens Kadmos 27 1988 σελ 65-86 εικ 1

(πίσω) Σφράγισμα από την Λέρνα Περίοδος των Κτηρίων με Διαδρόμους 25ος - 23ος αιώνας πΧ από M h Wiencke Lerna A Preclassical Site in the Argolid Results of Excava tions Conducted by the

American School of Classical Studies at Athens Volume IV The Architecture Strati fi cation and Pottery of Lerna III (Princeton new Jersey 2000) σελ II εικ a

IsBn 978-960-524-393-7

Στον άνεργο αρχαιολόγο

ix

Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος του επιμελητή της σειράς xiiiΠρόλογος του συγγραφέα 1

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ ΗΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗρΟΦΟρΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟρΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠρΟΪΣΤΟρΙΑ 7

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΙlaquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩρΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕρΩΤΗΜΑΤΟΣ 15

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι ΙΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑρΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗρΙΑ 35 ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία 35 ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου 65

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι Ι ΙΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕρΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑρΧΑΙΟΤΕρΕΣ ΚΑΤΑΓρΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 89 ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις 89 ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo 96 ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ 113 ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας 121

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

x

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι VΗ ΠΕρΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος-16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ) 149

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο VΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩρΟ ΚaTa ΤΗn ΥΣΤΕρΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ ndash ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ceTIna 185 V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας 185 V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 196 V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 212 V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια 222 V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ 233 V6 Το φαινόμενο cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo 255

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V IΗ laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ 279

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V Ι ΙΕΞΙΝΔΟΕΥρΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩρΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩρΓΙΑΣ TOY cOLIn renFreW 309 VII1 Εισαγωγή 309 VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα και την διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών 315 VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία 333 VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός 343 VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας 365 VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασία της 382

xi

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I IΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ 419 VIIΙ 1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας 419 VIIΙ 2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική 459 VIIΙ 3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν 503

ENGLISH SUMMARY 549

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 595

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 625

ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ 631

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 639

xiii

ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς

Στα τέλη του 1ου πΧ αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους από την εποχή του μύθου έως την αρχή της ρωμαϊκής επέκτασης Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία Για να θεμελιώσει την άποψή του ο Διονύσιος ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου Με την αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας

Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό η ταυτότητα ενός λαού προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-σας του Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων αλλά αυτό το ερώτημα των καταβολών του laquoπόθεν και πότεraquo ήταν και παραμένει δημοφιλές και επίκαιρο ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-σμου Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με κάποιο laquoδιά ταύταraquo με αξιώσεις και στόχους ndash μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της αρίας φυλής

Στη νεοελληνική ιστορία το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα γιατί αρχαιοδίφες ιστορικοί και αρχαιο λόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

xiv

στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-νων Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο laquo Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνraquo

Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-σολογική έρευνα από νωρίς αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας χωρίς να τους δίνει κά-ποια προνομιακή θέση

Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας Όπως δί-πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία έτσι και δίπλα στην επιστήμη που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη ώριμο τέκνο της ημι-μάθειας και του λαϊκισμού Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή αλήθεια είναι ότι ευχαριστεί το κοινό Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο laquoίσωςraquo και laquoπιθανόνraquo της επιστημονικής έρευνας Γνωστές πηγές επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που laquoέθαβεraquo κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης

Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός και κατανοητή παρου-σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-στευση Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο να παρουσιάσει πι-θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

ΠaneΠIΣThMIakeΣ ekΔOΣeIΣ kPhThΣΊδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας

hράκλειο kρήτης Νικ Πλαστήρα 100 Βασιλικά Βουτών 700 13 Tηλ 2810 391097 Fax 2810 391085aθήνα Κλεισόβης 3 106 77 Tηλ 210 3849020-22 Fax 210 3301583

e-mail infocupgrwwwcupgr

ΣΕΙ ρΑ ΝΙΚΟΥ ΓΙΑΝΝΑΔΑΚΗ ΝΕΕΣ ΠρΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΑρΧΑΙΟ ΚΟΣΜΟΔΙΕΥ ΘΥ ΝΤΗΣ ΣΕΙ ρΑΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΧΑΝΙΩΤΗΣ

copy 2012-2013 Πα νε πι στη μια κές Εκ δό σεις Κρή της amp Θεόδωρος Γιαννόπουλος Πρώτη έκδοση Δεκέμβριος 2012 Πρώτη ανατύπωση Μάρτιος 2013 Διόρθωση δοκιμίων Δημήτρης ραπτάκης Ε κτύ πω ση ΦΩΤΟΛΙΟ amp ΤΥΠΙΚΟΝ

Βιβλιοδεσία Θ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ndash Π ρΟΔΟΠΟΥΛΟΣ

Μακέτα εξωφύλλου Ντίνα Γκαντή

Εικόνες εξωφύλλου(όψη) Αλφαβητική επι γραφή της οινο χόης του Διπύλου δεύτερο ήμισυ 8ου αιώνα πΧ

με βάση την B P Powell The dipylon Oinochoe and the spread of literacy in eighth-century athens Kadmos 27 1988 σελ 65-86 εικ 1

(πίσω) Σφράγισμα από την Λέρνα Περίοδος των Κτηρίων με Διαδρόμους 25ος - 23ος αιώνας πΧ από M h Wiencke Lerna A Preclassical Site in the Argolid Results of Excava tions Conducted by the

American School of Classical Studies at Athens Volume IV The Architecture Strati fi cation and Pottery of Lerna III (Princeton new Jersey 2000) σελ II εικ a

IsBn 978-960-524-393-7

Στον άνεργο αρχαιολόγο

ix

Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος του επιμελητή της σειράς xiiiΠρόλογος του συγγραφέα 1

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ ΗΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗρΟΦΟρΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟρΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠρΟΪΣΤΟρΙΑ 7

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΙlaquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩρΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕρΩΤΗΜΑΤΟΣ 15

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι ΙΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑρΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗρΙΑ 35 ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία 35 ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου 65

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι Ι ΙΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕρΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑρΧΑΙΟΤΕρΕΣ ΚΑΤΑΓρΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 89 ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις 89 ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo 96 ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ 113 ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας 121

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

x

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι VΗ ΠΕρΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος-16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ) 149

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο VΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩρΟ ΚaTa ΤΗn ΥΣΤΕρΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ ndash ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ceTIna 185 V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας 185 V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 196 V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 212 V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια 222 V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ 233 V6 Το φαινόμενο cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo 255

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V IΗ laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ 279

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V Ι ΙΕΞΙΝΔΟΕΥρΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩρΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩρΓΙΑΣ TOY cOLIn renFreW 309 VII1 Εισαγωγή 309 VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα και την διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών 315 VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία 333 VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός 343 VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας 365 VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασία της 382

xi

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I IΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ 419 VIIΙ 1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας 419 VIIΙ 2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική 459 VIIΙ 3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν 503

ENGLISH SUMMARY 549

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 595

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 625

ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ 631

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 639

xiii

ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς

Στα τέλη του 1ου πΧ αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους από την εποχή του μύθου έως την αρχή της ρωμαϊκής επέκτασης Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία Για να θεμελιώσει την άποψή του ο Διονύσιος ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου Με την αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας

Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό η ταυτότητα ενός λαού προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-σας του Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων αλλά αυτό το ερώτημα των καταβολών του laquoπόθεν και πότεraquo ήταν και παραμένει δημοφιλές και επίκαιρο ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-σμου Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με κάποιο laquoδιά ταύταraquo με αξιώσεις και στόχους ndash μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της αρίας φυλής

Στη νεοελληνική ιστορία το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα γιατί αρχαιοδίφες ιστορικοί και αρχαιο λόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

xiv

στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-νων Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο laquo Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνraquo

Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-σολογική έρευνα από νωρίς αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας χωρίς να τους δίνει κά-ποια προνομιακή θέση

Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας Όπως δί-πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία έτσι και δίπλα στην επιστήμη που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη ώριμο τέκνο της ημι-μάθειας και του λαϊκισμού Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή αλήθεια είναι ότι ευχαριστεί το κοινό Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο laquoίσωςraquo και laquoπιθανόνraquo της επιστημονικής έρευνας Γνωστές πηγές επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που laquoέθαβεraquo κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης

Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός και κατανοητή παρου-σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-στευση Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο να παρουσιάσει πι-θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Στον άνεργο αρχαιολόγο

ix

Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος του επιμελητή της σειράς xiiiΠρόλογος του συγγραφέα 1

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ ΗΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗρΟΦΟρΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟρΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠρΟΪΣΤΟρΙΑ 7

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΙlaquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩρΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕρΩΤΗΜΑΤΟΣ 15

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι ΙΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑρΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗρΙΑ 35 ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία 35 ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου 65

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι Ι ΙΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕρΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑρΧΑΙΟΤΕρΕΣ ΚΑΤΑΓρΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 89 ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις 89 ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo 96 ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ 113 ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας 121

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

x

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι VΗ ΠΕρΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος-16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ) 149

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο VΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩρΟ ΚaTa ΤΗn ΥΣΤΕρΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ ndash ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ceTIna 185 V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας 185 V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 196 V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 212 V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια 222 V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ 233 V6 Το φαινόμενο cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo 255

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V IΗ laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ 279

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V Ι ΙΕΞΙΝΔΟΕΥρΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩρΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩρΓΙΑΣ TOY cOLIn renFreW 309 VII1 Εισαγωγή 309 VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα και την διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών 315 VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία 333 VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός 343 VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας 365 VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασία της 382

xi

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I IΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ 419 VIIΙ 1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας 419 VIIΙ 2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική 459 VIIΙ 3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν 503

ENGLISH SUMMARY 549

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 595

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 625

ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ 631

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 639

xiii

ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς

Στα τέλη του 1ου πΧ αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους από την εποχή του μύθου έως την αρχή της ρωμαϊκής επέκτασης Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία Για να θεμελιώσει την άποψή του ο Διονύσιος ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου Με την αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας

Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό η ταυτότητα ενός λαού προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-σας του Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων αλλά αυτό το ερώτημα των καταβολών του laquoπόθεν και πότεraquo ήταν και παραμένει δημοφιλές και επίκαιρο ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-σμου Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με κάποιο laquoδιά ταύταraquo με αξιώσεις και στόχους ndash μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της αρίας φυλής

Στη νεοελληνική ιστορία το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα γιατί αρχαιοδίφες ιστορικοί και αρχαιο λόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

xiv

στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-νων Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο laquo Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνraquo

Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-σολογική έρευνα από νωρίς αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας χωρίς να τους δίνει κά-ποια προνομιακή θέση

Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας Όπως δί-πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία έτσι και δίπλα στην επιστήμη που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη ώριμο τέκνο της ημι-μάθειας και του λαϊκισμού Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή αλήθεια είναι ότι ευχαριστεί το κοινό Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο laquoίσωςraquo και laquoπιθανόνraquo της επιστημονικής έρευνας Γνωστές πηγές επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που laquoέθαβεraquo κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης

Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός και κατανοητή παρου-σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-στευση Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο να παρουσιάσει πι-θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

ix

Π Ε ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος του επιμελητή της σειράς xiiiΠρόλογος του συγγραφέα 1

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ ΗΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗρΟΦΟρΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟρΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠρΟΪΣΤΟρΙΑ 7

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο ΙlaquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩρΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕρΩΤΗΜΑΤΟΣ 15

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι ΙΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑρΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗρΙΑ 35 ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία 35 ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου 65

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι Ι ΙΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕρΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑρΧΑΙΟΤΕρΕΣ ΚΑΤΑΓρΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 89 ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις 89 ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo 96 ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ 113 ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας 121

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

x

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι VΗ ΠΕρΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος-16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ) 149

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο VΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩρΟ ΚaTa ΤΗn ΥΣΤΕρΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ ndash ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ceTIna 185 V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας 185 V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 196 V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 212 V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια 222 V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ 233 V6 Το φαινόμενο cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo 255

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V IΗ laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ 279

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V Ι ΙΕΞΙΝΔΟΕΥρΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩρΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩρΓΙΑΣ TOY cOLIn renFreW 309 VII1 Εισαγωγή 309 VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα και την διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών 315 VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία 333 VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός 343 VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας 365 VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασία της 382

xi

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I IΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ 419 VIIΙ 1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας 419 VIIΙ 2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική 459 VIIΙ 3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν 503

ENGLISH SUMMARY 549

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 595

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 625

ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ 631

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 639

xiii

ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς

Στα τέλη του 1ου πΧ αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους από την εποχή του μύθου έως την αρχή της ρωμαϊκής επέκτασης Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία Για να θεμελιώσει την άποψή του ο Διονύσιος ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου Με την αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας

Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό η ταυτότητα ενός λαού προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-σας του Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων αλλά αυτό το ερώτημα των καταβολών του laquoπόθεν και πότεraquo ήταν και παραμένει δημοφιλές και επίκαιρο ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-σμου Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με κάποιο laquoδιά ταύταraquo με αξιώσεις και στόχους ndash μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της αρίας φυλής

Στη νεοελληνική ιστορία το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα γιατί αρχαιοδίφες ιστορικοί και αρχαιο λόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

xiv

στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-νων Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο laquo Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνraquo

Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-σολογική έρευνα από νωρίς αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας χωρίς να τους δίνει κά-ποια προνομιακή θέση

Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας Όπως δί-πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία έτσι και δίπλα στην επιστήμη που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη ώριμο τέκνο της ημι-μάθειας και του λαϊκισμού Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή αλήθεια είναι ότι ευχαριστεί το κοινό Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο laquoίσωςraquo και laquoπιθανόνraquo της επιστημονικής έρευνας Γνωστές πηγές επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που laquoέθαβεraquo κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης

Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός και κατανοητή παρου-σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-στευση Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο να παρουσιάσει πι-θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

x

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ι VΗ ΠΕρΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος-16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ) 149

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο VΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩρΟ ΚaTa ΤΗn ΥΣΤΕρΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ ndash ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ceTIna 185 V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας 185 V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 196 V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ 212 V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια 222 V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ 233 V6 Το φαινόμενο cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo 255

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V IΗ laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ 279

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V Ι ΙΕΞΙΝΔΟΕΥρΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩρΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩρΓΙΑΣ TOY cOLIn renFreW 309 VII1 Εισαγωγή 309 VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα και την διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών 315 VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία 333 VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός 343 VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας 365 VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασία της 382

xi

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I IΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ 419 VIIΙ 1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας 419 VIIΙ 2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική 459 VIIΙ 3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν 503

ENGLISH SUMMARY 549

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 595

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 625

ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ 631

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 639

xiii

ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς

Στα τέλη του 1ου πΧ αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους από την εποχή του μύθου έως την αρχή της ρωμαϊκής επέκτασης Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία Για να θεμελιώσει την άποψή του ο Διονύσιος ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου Με την αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας

Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό η ταυτότητα ενός λαού προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-σας του Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων αλλά αυτό το ερώτημα των καταβολών του laquoπόθεν και πότεraquo ήταν και παραμένει δημοφιλές και επίκαιρο ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-σμου Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με κάποιο laquoδιά ταύταraquo με αξιώσεις και στόχους ndash μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της αρίας φυλής

Στη νεοελληνική ιστορία το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα γιατί αρχαιοδίφες ιστορικοί και αρχαιο λόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

xiv

στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-νων Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο laquo Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνraquo

Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-σολογική έρευνα από νωρίς αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας χωρίς να τους δίνει κά-ποια προνομιακή θέση

Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας Όπως δί-πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία έτσι και δίπλα στην επιστήμη που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη ώριμο τέκνο της ημι-μάθειας και του λαϊκισμού Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή αλήθεια είναι ότι ευχαριστεί το κοινό Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο laquoίσωςraquo και laquoπιθανόνraquo της επιστημονικής έρευνας Γνωστές πηγές επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που laquoέθαβεraquo κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης

Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός και κατανοητή παρου-σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-στευση Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο να παρουσιάσει πι-θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

xi

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο V I I IΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ 419 VIIΙ 1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας 419 VIIΙ 2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική 459 VIIΙ 3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν 503

ENGLISH SUMMARY 549

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 595

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ 625

ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ 631

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 639

xiii

ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς

Στα τέλη του 1ου πΧ αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους από την εποχή του μύθου έως την αρχή της ρωμαϊκής επέκτασης Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία Για να θεμελιώσει την άποψή του ο Διονύσιος ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου Με την αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας

Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό η ταυτότητα ενός λαού προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-σας του Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων αλλά αυτό το ερώτημα των καταβολών του laquoπόθεν και πότεraquo ήταν και παραμένει δημοφιλές και επίκαιρο ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-σμου Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με κάποιο laquoδιά ταύταraquo με αξιώσεις και στόχους ndash μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της αρίας φυλής

Στη νεοελληνική ιστορία το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα γιατί αρχαιοδίφες ιστορικοί και αρχαιο λόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

xiv

στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-νων Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο laquo Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνraquo

Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-σολογική έρευνα από νωρίς αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας χωρίς να τους δίνει κά-ποια προνομιακή θέση

Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας Όπως δί-πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία έτσι και δίπλα στην επιστήμη που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη ώριμο τέκνο της ημι-μάθειας και του λαϊκισμού Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή αλήθεια είναι ότι ευχαριστεί το κοινό Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο laquoίσωςraquo και laquoπιθανόνraquo της επιστημονικής έρευνας Γνωστές πηγές επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που laquoέθαβεraquo κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης

Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός και κατανοητή παρου-σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-στευση Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο να παρουσιάσει πι-θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

xiii

ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς

Στα τέλη του 1ου πΧ αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους από την εποχή του μύθου έως την αρχή της ρωμαϊκής επέκτασης Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία Για να θεμελιώσει την άποψή του ο Διονύσιος ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου Με την αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας

Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό η ταυτότητα ενός λαού προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-σας του Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων αλλά αυτό το ερώτημα των καταβολών του laquoπόθεν και πότεraquo ήταν και παραμένει δημοφιλές και επίκαιρο ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-σμου Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με κάποιο laquoδιά ταύταraquo με αξιώσεις και στόχους ndash μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της αρίας φυλής

Στη νεοελληνική ιστορία το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα γιατί αρχαιοδίφες ιστορικοί και αρχαιο λόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

xiv

στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-νων Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο laquo Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνraquo

Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-σολογική έρευνα από νωρίς αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας χωρίς να τους δίνει κά-ποια προνομιακή θέση

Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας Όπως δί-πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία έτσι και δίπλα στην επιστήμη που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη ώριμο τέκνο της ημι-μάθειας και του λαϊκισμού Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή αλήθεια είναι ότι ευχαριστεί το κοινό Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο laquoίσωςraquo και laquoπιθανόνraquo της επιστημονικής έρευνας Γνωστές πηγές επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που laquoέθαβεraquo κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης

Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός και κατανοητή παρου-σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-στευση Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο να παρουσιάσει πι-θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo

xiv

στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους Εκείνο που απαιτούσε απάντηση ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-νων Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου δημοσίευσε στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον τίτλο laquo Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνωνraquo

Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-σολογική έρευνα από νωρίς αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και λιγότερο ως πατριωτική αποστολή Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της πρώι μης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας χωρίς να τους δίνει κά-ποια προνομιακή θέση

Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα για λόγους που σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας Όπως δί-πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία έτσι και δίπλα στην επιστήμη που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών αγελάδων έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη ώριμο τέκνο της ημι-μάθειας και του λαϊκισμού Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή αλήθεια είναι ότι ευχαριστεί το κοινό Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο laquoίσωςraquo και laquoπιθανόνraquo της επιστημονικής έρευνας Γνωστές πηγές επιλεγμένες και αποκομμένες από τα συμφραζόμενά τους ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που laquoέθαβεraquo κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της παραεπιστήμης

Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός και κατανοητή παρου-σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-στευση Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο να παρουσιάσει πι-θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής προϊστορίας και πρωτοϊστορίας από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

xv

ΠρΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗ ΤΗΣ ΣΕΙρΑΣ

τοπροσδιορίζονταν ως laquoΈλληνεςraquo Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές απαντήσεις Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας που μόνο ο συνδυ-ασμός μεθόδων και πηγών από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση μύθων και γλωσσικού υλικού μπορεί κάπως να φωτίσει Το βιβλίο είναι γραμμένο τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-σεων γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα Δεν αποτελεί όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της έρευνας πολλών δεκαετιών που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-ντας γνώση και ιδέες Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη νεοελληνική κοινωνία

Άγγελος ΧανιώτηςΠρίνστον Νοέμβριος 2012

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

1

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

laquoΤίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων κατοίκων τῆς Ἑλλάδος Τίς θὰ ὀνομάσῃ τὸν πρωshyτόπλα στον τὸν πατήσαντα τὸ ἀκόμη ἀκαλλιέργητον ἔδαφος τῆς ἑλληνικῆς γῆςhellipraquo αναρωτιέται ο Σπυρίδων Λάμπρος στην αρχή του πρώτου κεφαλαίου της Ιστο ρίας της Ελλάδος1 Η γλαφυρότητα και η γοητεία του ερωτήματος δεν μας προϊδεάζουν για τον σύν θετο χαρακτήρα της απάντησής του Όσο περισσότερο μάλι στα εξε λίσσεται η έρευνα τόσο πιο πολύ το ερώ τημα περιπλέκεται Πώς πρέπει φέρrsquo ει πείν να γίνει αντι ληπτός ο laquoπρω τόπλα στοςraquo Ως ο πρωιμότερος ορίζοντας του ανα το μικώς σύγχροshyνου ανθρώπου (Homo Sapiens) στον ελλα δικό χώρο Ή μή πως ως ο αρχαιότερος εκπρόshyσωπος γε νικό τερα του γένους Homo εκα τοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν Παρά την σύνθετη φύση του προβλήματος η παλαιολι θική αρ χαιο λογία πιθανό τατα θα μπορέ σει στο ορατό μέλλον να ξεδια λύνει το ζήτημα Στην πραγματικό τητα έχει αρχίσει ήδη να εντοπίζει ίσως όχι ακριβώς τον laquoπρω τόπλα στονraquo αλλά το ποια εί ναι η αρ χαιότερη φάση κατοί κησης του ελλαδι κού χώρου τόσο από τον σύγ χρονο άν θρωπο όσο και από προηγούμενα ανθρω πολο γικά είδη Όσο δύ σκολο όμως κι αν είναι το ανωshyτέρω ερώ τημα υπάρχει ένα ακόμη πιο δύ σκολο Τίς θὰ εἴπῃ ἡμῖν περὶ τῶν πρώτων Ἑλshyλήνων Πότε ξεκινά ο ελ ληνικός πολιτι σμός Διότι η έναρξη της εκά στοτε ανθρώπι νης κατοίκη σης σε έναν τόπο δεν ταυτίζεται ndashή τουλάχιστον δεν ταυτίζεται απαραιτή τωςndash και με την απαρχή ενός συγκεκρι μέ νου πολιτισμού την ύπαρξη του οποίου γνω ρίζουμε από τις με ταγενέστερες εκ φάν σεις του και κυρίως από τα γραπτά του μνημεία Πότε ξεκινά λοιπόν ο ελλη νικός πολιτισμός Πώς μπορούμε να ορί σουμε μεθο δολο γικά την αφετη ρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο Το βιβλίο αυτό αποτελεί ένα επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και συγγραφικό εγχεί ρημα Είναι μια προσπάθεια μερικής αποστασιοποίησης από την στενή τε χνο κραshyτικής φύσεως εξειδίκευση ndashόχι γενικώς από την εξειδίκευσηndash που χαρα κτηρί ζει πλέον συ χνά τον ακαδημαϊκό χώρο και μια από πειρα εξωστρεφούς ανοίγματος σε ένα ευρύshyτερο θέμα και σε ένα ευρύτερο κοινό Ως laquoευρύτερο κοινόraquo δεν νοείται εδώ μόνον ο πιθανός κύκλος ενδιαφερόμενων αναγνωστών εκτός της επίσημης επιστημονικής ή ακαδημαϊ κής κοινότη τας Ο όρος αναφέρεται και σε πολλούς επαγ γελματίες ερευνητές διαφό ρων ειδικοτήτων του αρχαιογνωστικού χώρου ειδικότητες οι οποίες λόγω του έντονου κατακερ ματι σμού του επιστη μονικού επιστη τού και της μεγάλης εξειδίκευσης βρίσκο νται πλέον σε φάση προϊούσας αποξέ νωσης

1 Σ Λάμπρος Ιστορία της Ελλάδος Τόμος Αʹ (Αθήνα 1886) σελ 19

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

2

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Από το 1970 όταν ο Μιχαήλ Σακελλαρίου παρουσίασε στην Ιστορία του Ελληνι κού Έθνους τις τότε διεθνώς κρατούσες υποθέσεις για την πι θανή προέ λευση των πρώτων ελ ληνόφωνων πλη θυσμών μαζί και με τις δικές του ερευνητι κές απόψεις2 δεν έχει υπάρ ξει στην ελλη νική βιβλιογραφία μια συστημα τική παρου σίαση της κατάστασης της έρευνας στο θέμα που συνήθως αποκαλεί ται απλουστευτικά laquo(προ)έλευσηraquo ή laquoκαταshyγωγή των Ελ λήνωνraquo Πόσο μάλλον που από την εποχή του κειμένου του Σακελλαρίου ως σήμερα μια αληθινή κοσμογονία έχει συντελεστεί διεθνώς σε πεδία όπως είναι η μελέτη της προέλευ σης των γλωσ σών και η σχέση μεταξύ αρχαιολογίας και γλωσ σολοshyγίας Και ενώ ένα μι κρό ή ελάχιστο μόνο μέ ρος της επιστημονικής αυτής προόδου έχει ως τώρα φθάσει στο ευρύ τερο ελληνικό κοινό ένα πλήθος laquoερευ νώνraquo από τον δαιδαshyλώδη πλέον χώρο του αρ χαιογνωστι κού ψευδεπιστημονικού ερασιτεχνι σμού έχει κάνει τα τε λευταία χρόνια αι σθητή την παρουσία του Για την ακρίβεια οι πρόθυμοι πλην όμως αφε ρέγγυοι κομιστές των απαντήσεων στα ερωτήματα που θα εξετα στούν στο παρόν βιβλίο είναι ήδη στην χώρα μας τόσοι και τέτοιοι ώστε ακόμη και τα ίδια τα σχεshyτικά ερωτήματα να προ καλούν σχεδόν άσχημους συνειρμούς Το βιβλίο αυτό έχει τρεις βασικούς στόχους Ο πρώτος έγκειται στην διερεύνηση του κυρίως θέματός του η οποία συγκροτείται γύρω από έναν διττό άξονα εγχει ριδιακό και ερευνητικό Βασικός σκοπός δηλαδή του βι βλίου είναι να αποτελέσει καταρχάς ένα εύ ληπτο και αύ ταρκες εγχειρίδιο της μελέτης των απαρχών του ελ ληνικού πολιτι σμού Με άλλα λόγια να πα ρουσιάσει με τρόπο συστηματικό λε πτομερή αλλά ταυτο χρόνως και προσιτό στον μέσο αναγνώστη την μακρά ιστο ρία της διερεύνησης του σημαντικού αυτού ζητήματος από την διεθνή επι στημο νική κοινότητα Η παρουσί αση αυτή συνοshyδεύεται βεβαίως και από την κριτική αξιολό γηση της ως τώρα έρευνας ιδίως υπό το πρίσμα των επι στημονι κών εξελί ξεων των τελευταίων 20shy25 χρόνων Η δραστική αυτή επικαιρο ποί ηση των σχετι κών γνώ σεων καταλήγει τελικώς σε μια νέα ερευνητική σύνshyθεση και πρό ταση λύ σης του προβλήματος Αυτή αφορά την προέλευση όχι μόνο των Ελλήνων δη λαδή της ελληνικής γλώσσας και της ινδοευρωπαϊκής οι κογένειας αλλά και των άλλων κύ ριων γλωσσικών οικογε νειών του κόσμου Ο δεύτερος στόχος του βιβλίου είναι με αφορμή το διερευνώμενο ζήτημα να προshyσφέ ρει μια συστηματική επισκόπηση ορισμένων βασικών δεδομένων της προϊστο ρίας του Αιγαίου αλλά και γενικότερα του ευρασιατικού χώρου Όπως θα καταδει χθεί όχι μό νον η όποια απόπειρα λύσης αλλά ακόμη και η απλή παρα κολούθηση του βασικού θέ ματος είναι αδύνατη χωρίς έναν ευρύ γεω γρα φικό και χρονολογικό ορίζοντα Είναι ακριβώς σε αυτό το πλαίσιο που δίνεται το έναυσμα για μια συγκε κριμένη μορφή αφήshyγησης της προϊστορίας η οποία ειδι κώς σε ότι αφορά το σκέ λος του Αιγαίου δεν επιshyχειρείται συχνά στην ελληνική γλώσσα Μια αφήγηση η οποία ελπίζω και εύχομαι να

2 Μ Β Σακελλαρίου Οι γλωσσικές και εθνικές ομάδες της ελληνικής προϊστορίας Ιστο ρία του Ελληνι κού Έθνους Τόshyμος Αʹ Προϊστορία και Πρωτοϊστορία (Εκδο τική Αθηνών Αθήνα 1970) σελ 356shy379

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

αποδειχθεί χρή σιμη σε όσους (φοιτητές μεταπτυ χια κούς ερευνητές ή και μεγαλύτερης ηλικίας εργαζομέ νους στο πεδίο της προϊ στορι κής αρχαιολογίας) έχουν ενίοτε αισθανshyθεί χαμένοι ndashτόσο χαμένοι όσο κά ποτε και ο γράφωνndash ερχόμενοι σε επαφή με οτι δή ποτε υπερβαίνει τα σύ νορα του ελλαδικού χώρου ή τα όρια της αποκλειστικής εξειδί κευσης σε μια συ γκεκρι μένη εποχή ή κα τηγορία ευρημάτων Εκτός αυτού σκοπός του βασικού αυτού φροντιστηρίου είναι και να καταδείξει ότι η σχετική γνώση δεν χρειάζε ται να μοιάζει με laquoυλικόraquo επί του οποίου ασκεί κανείς το φοβικό ιδιοκτησιακό του δι καίωμα Αντιθέτως μπορεί και πρέπει να είναι προσιτή σε όλους μακριά από μυστικο πάθειες προσωπικές εξαρτήσεις περίεργα σύνδρομα και άλλα νοσηρά φαινόμενα που μόνον η γνώση μπορεί να δώσει την δύναμη για να εκλεί ψουν Και στο πλαίσιο του δεύτερου στόχου του βιβλίου κυριαρχεί ο συνδυασμός του εγ χειριδιακού με τον ερευ νητικό χαshyρακτήρα Η αναγκα στική περιδιάβαση στις διάφορες περιο χές και περιόδους υπό το πρίσμα πάντοτε των κεντρικών ερω τημάτων του βι βλίου καταλήγει στην δια τύπωση καινοτόμων ερευνη τικών θέσεων σε μια σειρά θεμάτων Σε αυτά ανήκουν και ορισμέshyνα άκρως ενδιαφέροντα και πο λυσυζητη μένα αντικείμενα όπως είναι πχ ο χρο νικός εντοπι σμός στοιχείων των ελληνι κών επικών και μυθολογικών παραδόσεων Υπάρχει όμως και ένας τρίτος άξονας στο παρόν βιβλίο ο οποίος ξεκινά από την ει σαγωγή του και διατρέχει ένα μεγάλο μέρος του Συνίσταται σε ένα είδος διαλό γου με την δυσμενή περιρρέουσα ατμόσφαιρα η οποία έχει διαμορ φωθεί τα τε λευταία χρόshyνια στην Ελλάδα όσον αφορά την επιστημονική και νηφά λια προ σέγγιση ορισμένων laquoευαίσθητωνraquo αρχαιογνωστικών και γενικότερα ιστο ρικών ζη τημάτων Όπως δηλαδή αναφέραμε ήδη το πρόβλημα των απαρχών του ελληνι κού πολιτισμού ανήκει σε εκείshyνα τα ερευνητικά πεδία τα οποία στην χώρα μας έχουν περιέλθει προ πολλού στην δικαι οδοσία κύκλων που κινούνται στην περιφέρεια ή εκτός της επιστή μης Η μεταshyφύτευση των συνή θως ακραίων ιδεολογη μάτων και των ποικί λων αντιεπι στημονικών τους σκοπιμοτή των στον αρχαιογνω στικό χώρο έχει δημιουρ γήσει μια ατμόσφαιρα η οποία έχει νοθεύσει σε έναν διό λου ευκαταφρόνητο βαθμό την σχέση μεταξύ της υπεύshyθυνης έρευνας (ακαδημαϊκής ή μη) και του ευ ρύτερου κοι νού Καθώς στα κεφάλαια του βιβλίου θίγονται ζητή ματα τα οποία απασχολούν πολ λούς και προσεγγίζονται λανθασμένα από ακόμη πε ρισσότε ρους διάφο ρες δημο φιλείς υπε ρshyαπλουστεύ σεις παρα νοή σεις ή εκούσιες διαστρεβλώσεις των υπό συ ζήτη σιν φαινομέ νων ανασκευάζο νται μέσω της αντιπαραβολής τους με την υπεύ θυνη επιστημονική μεθοδοshyλογία Το εξωστρεφές ύφος του βιβλίου υπο γραμμίζεται εν τέλει και από τον ίδιο τον τίτλο του Και τούτο διότι ως τέτοιος τίθε ται μια απορία του ευρύτε ρου κοινού με ιστοshyρικά και εν γένει πνευματικά εν δια φέρο ντα όπως η απορία αυτή διατυ πώθηκε από έναν εκπρόσωπό του σε μια συγκεκρι μένη περίσταση (βλ τέλος εισαγωγής) Ότι ακολου θεί είναι η από πειρα όχι μόνον απάντησης του συγκεκριμέ νου ερωτήματος αλλά και της κατάδει ξης των υγιών θεωρητικών και μεθοδολογικών προϋποθέσεών της

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

4

laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Προκειμένου όμως να μην κάνουμε το δεύτερο βήμα πριν από το πρώτο είναι αναγκαία λίγα λόγια για την δομή του βιβλίου Μετά από το μικρό εισαγωγικό κεφάλαιο όπου επιχειρείται η ndashυπό άλλες συνθήκες μάλλον αυτονόητηndash οριοθέτηση της επιστήμης από την μη επιστήμη ακολουθεί το κεφάλαιο της θεωρητικής ανάλυσης του κεντρικού ερωτήματός του (κεφ Ι) Στο πλαίσιο της αναγκαίας αυτής θεωρητικής προεργασίας διερευνάται το πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την χρονική αφετηρία του ελληνικού πολιτισμού Καθώς το ερευνητικό ζητούμενο αποσαφηνίζεται ως ο χρονικός εντοπισμός της πρώτης εμφάνισης της ελληνικής γλώσσας στην Ελshyλάδα ακολουθεί (κεφ ΙΙ) μια παρουσίαση των βασικών δεδομένων για τις δύο αυτές σταθερές του προβλήματος την ελληνική γλώσσα (με σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος) και την μητροπολιτική Ελλάδα (με σύνοψη της προϊστορίας του Αιγαίου) Εν συνεχεία (κεφ ΙΙΙ) εκτίθεται ο τρόπος με τον οποίον προσπάθησε να διερευνήσει το ζήτημα η φιλολογική έρευνα βάσει των γλωσσολογικών και αρχαιολογικών αυτών δεδομένων και υποθέσεων εργασίας Στο πλαίσιο της έρευνας αυτής κατέστη δυνατό να αξιολογηθεί και το χαμηλότερο χρονικό όριο στο οποίο έχει τοποθετηθεί η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo (τέλος της Εποχής του Χαλκού) Στο ίδιο κεφάλαιο παρουσιάζονται επίσης και οι ως τώρα πρωιμότερες βέβαιες μαρτυρίες της ελληνικής γλώσσας Η συνέχεια του βιβλίου (κεφ IVshyVIII) έχει την μορφή της εξέτασης των λοιπών χρονικών laquoπαραθύρωνraquo δηλαδή καθεμιάς εκ των υπολοίπων περιόδων της προϊ στοshyρίας του ελλαδικού χώρου στις οποίες έχει τοποθετηθεί κατά καιρούς από δια φόρους ερευνη τές η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo Τις περιόδους αυτές θα τις εξετά σουμε κατά χροshyνολογική σειρά ξεκινώντας από την νεώ τερη και καταλή γοντας στην αρ χαιότερη Με αυτόν τον τρόπο θα διεισδύσουμε σταδιακά όλο και βα θύ τερα στην προϊ στορία σαν να εισχωρούμε βαθμιαία στο εσωτερικό ενός άγνω στου νη σιού Στην πορεία βεβαίως το άγνωστο θα αρχίσει σιγά σιγά να γίνεται γνωστό αποκα λύπτοντας ότι πολλά από όσα θεωρούμε συχνά δεδομένα για το παρελθόν της Ελ λάδας της Ευρώπης αλλά και άλ λων περιοχών του κόσμου χρήζουν δραστικής αναθεωρήσεως Απομένει να καταδειshyχθεί κατά πόσον μια ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήshyσει και στην αναθεώ ρηση διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων (πχ [γεω]πολιτικών ιδεολογι κών κλπ) που αφορούν το παρόν και το μέλλον Απαραίτητες είναι στο σημείο αυτό και λίγες διευκρινίσεις επί κάποιων τεχνι κών ζητη μάτων Στο κείμενο υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ξένων ονομάτων ερευνητών και αρχαιολογικών πολιτισμών Στην συντριπτική τους πλειονότητα (με εξαίρεση όσα έχουν προ πολλού με κάποιον τρόπο εξελληνιστεί όπως πχ Ερρί κος Σλήμαν ή Κάροshyλος Δαρβί νος) παρατί θενται στην λατινική τους γραφή προ κειμένου να διευκο λυνθεί η δυνα τότητα επανεύρεσής τους στην ξένη βιβλιογραφία και στο δια δίκτυο από άλshyλους ενδια φερόμε νους ερευνητές Για να μην επέλθει εντούτοις πλήρης απο ξένωση των αναγνωστών δίχως γνώσεις ξένων γλωσσών η ελληνική προ φορά αρκετών εκ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

των ανωτέρω ονομάτων με σημαντικό ρόλο στο βιβλίο ανα φέρεται δίπλα τους εντός πα ρενθέσεως Οι ξένες αρχαιολογικές θέσεις αντιθέτως γράφονται κατά βάσιν στα ελλη νικά με την λατινική γραφή τους σε παρένθεση Με δεδομένον επίσης τον για πολλούς laquoευαίσθητοraquo χαρακτήρα του κεντρικού θέματος οι πλούσιες βιβλιογραφικές παραπομπές παρατίθενται χωρίς συντομογραφίες στο κάτω μέρος κάθε σελίδας ώστε να είναι αμέσως ορατές Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται πρακτικά η πρόσβαση του αναγνώστη στην σχετική με τις διάφορες πτυχές του θέματος βιβλιογραφία Εκτός αυτού μέσω της επαναλαμβανόμενης οπτικής επαφής με τις πηγές ο αναγνώστης μπορεί να εξοικειωθεί με κάποια ονόματα διακεκριμένων ερευνητών όπως και με ορισμένους τίτλους άρθρων και βιβλίων που είναι ιδιαίτερα σημαντικοί στην ιστορία της έρευνας σε μεγάλο βαθμό όμως παραμένουν άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Ινστιτούτου Ανωτέρων Σπουδών (Institute for Advanced Study) του Πρίνστον και στο παρελθόν καθηγητή μου στην Χαϊδελβέργη κ Άγγελο Χανιώτη για το ενδιαφέρον και την ενθαρρυντική διάθεση που εξαρχής επέδειξε για το βιβλίο καθώς επίσης και για την προθυμία του να το συμπεριλάβει προς δημοσίευσιν στην σειρά laquoΝέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμοraquo των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης Το παρόν βιβλίο οφείλει επίσης πολλά και στον άλλοτε επόπτη μου στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας (Urshy und Fruumlhgeschichte) του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης καθηγητή κ Joseph Maran Η αναστροφή με τα περισσότερα από τα θέματα που εξετάζονται στο βιβλίο κατέστη δυνατή χάρη στην ποιότητα και το εύρος των παραδόσεων και σεμιναρίων του κατά την διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών (2001shy2007) Όπως θα καταδειχθεί άλλωστε ο J Maran είναι και ένας από τους επιστήμονες οι οποίοι παίζουν σημαντικό ρόλο και για το κεντρικό θέμα του βιβλίου Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή Λόρδο Colin Renfrew για το ενδιαφέρον του για το βιβλίο καθώς και για την καλοσύνη του να μου στείλει δύο δυσεύρετα άρθρα του Για την άδεια αναπαραγωγής εικόνων από τις δημοσιεύσεις τους ευχαριστώ θερμά τους καθηγητές P Bellwood L L CavallishySforza G Horrocks J Mallory P Menozzi C Renfrew καθώς και την Δρ I KilianshyDirlshymeier Για την άριστη συνεργασία στο πλαίσιο της έκδοσης του βιβλίου ευχαριστώ τις επιμελήτριες των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης κ Δ Δασκάλου και Ε Λυδάκη Ευχαριστώ τέλος τους καλούς φίλους Στέλλα Κεραμίδα Θανάση Σκούρτη και Σπύρο Σκούρτη για την διόρθωση της εκτενούς αγγλικής περίληψης Η συγγραφή του βιβλίου έλαβε χώρα από τον Ιανουάριο ως τον Αύγουστο του 2008 και από τον Δεκέμβριο του 2009 ως τον Μάιο του 2011 στις βιβλιοθήκες της Βρετανικής Αμερικανικής και Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών

Θεόδωρος Γ ΓιαννόπουλοςΑθήνα Mάιος 2012

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

7

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Το θέμα με το οποίο θα ασχοληθούμε σε αυτό το βιβλίο έχει κάποιες ιδιαιτερότη τες Πρόκειται κατrsquo ουσίαν για τις περιπλοκές εκείνες οι οποίες κάνουν την εμφά νισή τους κάθε φορά που στο επίκεντρο της έρευνας βρίσκονται έννοιες όπως laquoέθνοςraquo laquoγλώσσαraquo ή laquoκαταγωγήraquo Τα ζητήματα αυτά είναι εξαιρετικά ευαί σθητα αφού όχι μό νον αφορούν ένα κοινό πολύ ευρύτερο από τον στενό κύκλο των ειδι κών επιστημόνων αλλά ενίοτε μπο ρούν να επηρεάσουν και τον προσδιο ρισμό στοιχείων της ταυτότητάς του Αυτό σημαίνει πως διαπλέκονται με ορισμέ νες από τις πιο θεμελιώδεις πτυχές της πνευμαshyτικής και ψυχολογικής συ γκρότησης ενός ανθρώπου ή μιας ευρύτε ρης ομάδας Κατά συνέπεια ζητήματα όπως η προ έλευση ενός πολιτισμού και του λαούshyφορέα του ανήshyκουν δίχως αμ φιβολία σε εκείνα τα ερευνητικά πεδία που η ποιό τητα και η μέθοδος της προσέγγι σής τους αποκτούν πρωταρχική αξία Για τον λόγο αυτό ως ένα πρώτο ξεκαθά ρισμα ενός αρκετά ακανθώδους εδάφους είναι αναγκαίο της ανάπτυξης των θεshyμάτων να προηγηθούν κάποιες εισαγωγικές παρατηρήσεις Η διερεύνηση ορισμένων επιστημονικών προβλημάτων με γενικότερο ενδιαφέshyρον μπο ρεί μερικές φορές να παρομοιαστεί με έναν αθλητικό αγώνα Στον αγωνι στικό χώρο βρί σκονται οι επαγγελματίες του εκάστοτε σπορ (οι laquoειδικοί επιστήμο νεςraquo) και στις κερκίδες οι διάφορες κατηγορίες φιλάθλων (το laquoευρύτερο κοινόraquo) Μεταξύ των τελευταίων υπάρ χουν πάντοτε κάποιοι οι οποίοι έχοντας αφενός μεν μια πολύχρονη αναστροφή με το άθλημα και αφετέρου ένα νηφάλιο υγιές πνεύμα μπορούν συχνά να κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα τεκται νόμενα στον αγωνιστικό χώρο Αν και κάποιοι θα έσπευδαν να τους χαρακτηρίσουν laquoπροπονη τές της εξέ δραςraquo στην πραγshyματικότητα οι γνώσεις και οι ιδέες τους κυ μαίνονται ενίοτε στο ίδιο ή και σε υψηλό τερο επίπεδο από εκείνες ορισμέ νων επαγ γελμα τιών του σπορ Δίπλα σε αυτούς υπάρ χουν βε βαίως και πολλοί οι οποίοι έχουν σαφώς λιγότερο υγιή νο οτροπία είναι περισ σότερο οπαδοί παρά φίλαθλοι κάτι που υπο σκάπτει αποφαshyσιστικά την ποιότητα και την αντικειμενικότητα οποιασ δή ποτε κρίσης τους Υπάρ χουν τέλος και ορισμένοι οι οποίοι βρίσκονται στον αθλητικό χώρο επειδή το αθλητικό γεshyγονός απο τελεί γιrsquo αυτούς απλό πρό σχημα έχουν βρεθεί εκεί για να συ μπλακούν άγρια με τους laquoεχθρούςraquo και laquoαντιπά λουςraquo τους Όσο πε ρίεργο κι αν ακούγεται οι ανωτέρω κα τηγορίες laquoφιλάθλωνraquo βρί σκουν ακριβείς αντιστοι χίες σε διάφορες ομάδες ανθρώshyπων οι οποίες τόσο στο εξωτε ρικό αλλά σίγουρα και στην Ελ λάδα καταπιάνο νται με

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ζητήματα σχετικά με την ιστορία την αρχαιολο γία και τον πολιτισμό Ας δούμε όμως το θέμα λίγο πιο αναλυτικά Η αρχαιολογία και η ιστορία είναι επιστήμες που ανέκαθεν συγκινούσαν και ίσως πά ντα θα συγκινούν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων στην Ελλάδα και τον υπό λοιπο κόσμο Ειδικό τερα στην χώρα μας το ενδιαφέρον για την αρχαιολογία και την ιστορία τροφοshyδοτού μενο από το μακραίωνο και σημαντικό παρελθόν δεν είναι μόνο εγκυκλοπαιδικό ή επι στημονικό αλλά και ιδεολογικόshyψυχολο γικό Για την νεοελ ληνική μας ψυχολοshyγία η λει τουργία του παρελθόντος θυμίζει κά ποιες φορές έντονα την αντιπαροντική (kontraprauml sentisch) και θεμελιώ νουσα (fundie rend) λει τουργία του μύ θου σύμφωνα με το σχήμα του διακεκριμένου Γερμανού αιγυπτιο λόγου και ερευνητή των πρώιμων με γάλων πολιτι σμών Jan Ass mann (Γιαν Άσμαν)3 Αντιπαροντικά λειτουργεί ο μύθος όταν εκκι νώντας από ελλειμματικές εμπειρίες του παρόντος προσηλώ νεται στην ανάμνηση και επίκληση ενός ηρωι κού υπο δειγshyματικού παρελ θόντος φαινόμενο που απαντά πχ στα ομηρικά έπη Μια κα τά σταση που μας θυ μίζει όμως και τις περιπτώσεις εκείνες που στις μέρες μας η στροφή σε ένδοshyξες σελί δες του ελληνι κού πα ρελθόντος λει τουργεί ως ψυχο λογική διαφυγή από την διαχρο νική δυσ λειτουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους Η θεμελιώ νουσα λειshyτουργία του μύθου για την οποία ο Assmann φέρει ως παρά δειγμα τον μύθο του Όσιρι στην Αίγυπτο και την πα ρά δοση της Εξόδου για το Ισ ραήλ ανα δεικνύεται στις περιshyπτώσεις εκείνες όπου κατα στάσεις του παρόντος ορώνται υπό το φως ιστορικών ή μυshyθικών επει σοδίων που τις θε με λιώ νουν και τις πα ρου σιάζουν ως λογικές επιβεβλη μένες ή επι θυμητές από τους θε ούς Κι εδώ δεν μπορεί να αποφευχθεί ο πα ραλληλι σμός με ιδιότυ πες κα ταστάσεις της νεοελ λη νι κής ζωής όπως πχ ο ρόλος που ακόμη και σήμεshyρα παί ζει η δεκαε τία του 1940 για την πολιτική υπόσταση αρκετών κομματικών και εν γένει ιδεολογικών μορφω μά των Η ανησυ χητικά άνετη εφαρμογή του σχήματος του Assmann στην περί πτωση της λει τουρ γίας όχι κάποιου μύθου αλλά του ιστο ρικού παρελθόντος στην χώρα μας καshyταδει κνύει πως το παρελθόν αυτό όπως συχνά το αντι λαμβανόμαστε δεν έχει τόσο την μορφή έγκυρων (κατά το δυνατόν) πορισμάτων της επιστήμης όσο μυθο πλαστικών αφηγήσεων με λειτουργία αντιπαροντική θεμελιώνουσα ή και τα δύο Δεδομένων λοιshyπόν των ιδιαιτε ροτήτων που χαρακτηρίζουν την σχέση μας με το παρελθόν εί ναι σηshyμαντικό να μπορεί κανείς να χαρτογραφήσει σε μια δεδο μένη στιγμή την περιρρέουσα μεθοδολογική ατμόσφαιρα σε ότι αφορά την με λέτη εν νοιών σαν αυτές που προαναshyφέραμε laquoέθνοςraquo laquoφυλήraquo laquoγλώσσαraquo laquoκατα γωγήraquo laquoσυνέχειαraquo Για τον σκοπό αυτό είναι αναγκαίο να διερευνηθεί το ποιοι είναι οι παράγο ντες που κα θορίζουν ή προσπα θούν να καθορίσουν αυτή την ατμό σφαιρα Είναι πχ ο laquoαγω νιστικός χώροςraquo των επαγshy

3 J Assmann Das kulturelle Gedaumlchtnis Schrift Erinnerung und politische Identitaumlt in fruumlhen Hochkultu ren (C H Beck Muumln chen 1992 υπό έκδοση και στα ελληνικά από την παρούσα σειρά των ΠΕΚ) σελ 78 κε

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

9

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

γελματιών της έρευ νας είναι η πλευρά των μη ακαδημαϊκών μεν αλλά αξιό λογων και νηφά λιων ερευνητών του εκά στοτε αντικει μένου ή μή πως είναι οι άλλες νοσηρές κατη γορίες laquoφιλά θλωνraquo Η απάντηση είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται στην Ελλάδα μια δραμαshyτική άνθηση του φαινομένου που θα μπορούσε κανείς να ονομάσει αρχαιογνωστικό ψευδεπιστη μονικό ερασιτεχνισμό Αυτός αντανακλάται στον αριθμό και στην απή χηση ενός πολυ δαίδαλου πλέον δικτύου εκλαϊκευμένων εντύπων και βι βλίων που κα ταπιάshyνονται με το απώτερο και απώτατο παρελ θόν της Ελλά δας Η πρό σβαση σε αυτά είναι η ευκολό τερη δυνατή αφού μπορεί να τα βρει κανείς σχεδόν σε όλα τα περί πτερα και βιβλιοπω λεία ενώ κά ποιοι από τους εκδότες και συγ γρα φείς τους διαθέτουν και μόνιshyμο ή εφή μερο τη λεο πτικό βήμα Καθώς αρκετά από τα έντυπα αυτά έχουν πλέον πίσω τους πολλά χρόνια laquoδραστηριότηταςraquo η φιλοσοφία της θεματο λογίας το ύφος και οι ιδεολο γικές κατευθύν σεις έχουν απασχολήσει πολλές φορές τα τελευταία χρόνια σοshyβαρές με λέτες και άρθρα4 Σαν αποτέλεσμα το συνήθως νοσηρό ιδεολογικό τους στίγshyμα και η μη επιστημονική τους στόχευση είναι στοιχεία που έχουν γίνει γνωστά σε ένα σημαντικό μέρος του ανα γνωστικού κοινού Παρrsquo όλα αυτά ο κίνδυνος να παρα συρθεί κανείς από τους εν λόγω επιτήδειους εμπό ρους ή laquoερευ νητέςraquo μειω μένης επιστημο νικότητας συνή θως φορείς ακραίας και επικίν δυ νης ιδεολογικο ποίησης του παρελθόντος είναι πάντοτε υπαρκτός Και τούτο διότι με γάλα όπλα τους παραμένουν ο εκλαϊκευμέ νος χα ρακτή ρας των πε ριοδικών και βι βλίων τους αλλά και η ενσω μάτωση στην φιλο σοφία τους σύγ χρο νων τάσεων όπως η φιλολογία του laquoανεξήγητουraquo (laquoάγνωστηraquo ιστορία προϊ στο ρικά laquoμυστή ριαraquo κλπ) ή η ευφά νταστη συνωμο σιολογία και εσχατολογία Υπέρ τους λει τουργεί επίσης και η έλλειψη δυνατότη τας ελέγχου και επαλή θευ σης των γρα φομένων και των βι βλιογραshyφικών παραπο μπών (όπου υπάρ χουν) από την πλευρά πολλών αναγνωστών οι οποίοι δεν έχουν εύκολη πρό σβαση στις εξειδι κευμένες βι βλιοθήκες και εξοικείωση με τον επιστη μο νικό τρόπο ερ γα σίας Είναι πράγματι γεγονός ότι η επιρροή που ασκούν τα τελευταία χρόνια αρκετά από τα laquoαρχαιολατρικούraquo ή laquoελληνοκεντρικούraquo πε ριεχομένου γραφόμενα σε ένα τμήμα του ευ ρύτερου κοινού είναι τόσο υπαρκτή όσο και ουσιαστική Μια απλή περιήγηση στις πλή θος ιστοσε λίδες του διαδικτύου που μό νιμα ή περιστασιακά πραγματεύονται θέshyματα ελ ληνικής ιστορίας αρκεί για να προκαλέσει έκπληξη και ανησυ χία για την μεshyγάλη απήχηση που έχουν οι κάθε είδους νεόκοπες ψευδεπιστη μονικές κα τασκευές Στους αμέτρη τους αυτούς ιστοχώ ρους απουσιά ζει δραματικά η πιο βασική προϋπόθεση της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας η συγχρονία (context) δη λαδή η εξειδικευshy

4 Μια σειρά αξιόλογων και ιδιαίτερα ενημερωτικών άρθρων σχετικών με το θέμα μπο ρεί να βρει κανείς πχ στο περιοδικό Άρδην τχ 52 ΙανουάριοςshyΜάρτιος 2005 με κεντρικό θέμα Έλ ληνες Ινδοευρωπαίοι ή εξωγήινοι (από τους αρχαίους Έλληνες στα UFO)

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

μένη γνώση της ακριβούς ιστορικής συ νάφειας των εννοιών των προσώπων και των πραγμά των Αντι θέ τως παρε λαύ νουν ακραία και επιθε τική αμάθεια εξίσου επικίνδυνη ημι μάθεια χον δρο ει δώς αναχρονιστικές πληροφορίες ακατάσχετη συ νωμο σιολο γία φανατι σμένη προσκόλ ληση σε έννοιες δίχως αποσαφηνισμένο πε ριεχό μενο και φυσικά η συνή θης ιδεολο γικο ποίηση με τις γνωστές νεοελληνικού τύπου μανιχαϊ στικές πο λώshyσεις με ταφυτευμέ νες στο παρελθόν Ο συνδυασμός φλογερού ιστορικού ενδιαφέροντος βαθιάς αμάθειας αθερά πευ της ιδε ολογικοποίησης και αυτονόητης αυτοπεποίθησης για το ατο μικό επί πεδο γνώσεων φθάνει ίσως στο απόγειό του με το ndashόχι εντελώς νέο πά ντωςndash φαινό μενο των διαφόshyρων διχα στικών σχημάτων περί της ελ ληνικής ιστο ρίας Η αξιολο γική δια βάθμιση διαshyφό ρων πε ριόδων της ιστο ρίας ενός λαού δη λαδή της ζωής των ανθρώπων του παρελshyθό ντος σε laquoσκοτεινέςraquo και laquoφωτεινέςraquo καθώς και η laquoαπάρ νησηraquo ή διαγραφή ολόκληshyρων ιστορικών περιόδων (πχ της βυζαντινής ή όποιας άλλης) αποτελούν συ μπτώματα μιας υπα νάπτυ κτης αντίλη ψης της ιστο ρίας Η επι στημονική ιστο ρική έρευνα στο χεύει πά ντοτε πρωτί στως στην κατα νόηση των φαινομένων και δευτερευόντως στην αξιο λόshyγησή τους Το χα ρακτηρι στικό πλεό νασμα της δεύτερης προδίδει συ νήθως το βαθύ έλshyλειμμα της πρώτης Εντούτοις τόσο η μετα τροπή του παρελθό ντος σε πεδίο εκτόνω σης πνευματι κών ή και ψυχι κών νό σων όσο και η ανα χρονιστική επι βίωση στον 21ο αιώνα ιστορι κών ιδεολη ψιών του 19ου ή και προηγούμενων αιώνων γνωρί ζουν στην χώρα μας μια διόλου ευκατα φρό νητη ενίοτε ανη συ χητική απή χηση5 Η διαμόρφωση μιας νέας θρη σκείας (νεο παγα νι σμός) όχι μέσα από μεταφυσικές ή φιλοσοφικές ανα ζητήσεις αλλά από τον συνδυασμό ιδεολογικοποίησης και ψευδεπιστημονικής μυθο μανίας συνιshyστά ίσως την πιο ακραία και μάλλον αναπάντεχη κατάληξη του κακώς εν νοού μενου αρχαιογνω στι κού ερασιτεχνισμού στην χώρα μας Γιατί όμως οι ανωτέρω τάσεις δεν αναχαιτίζονται σε αποτελεσματικό βαθμό από την επί σημη αρχαιο γνωστική έρευνα Η βα σική αιτία για αυτό είναι ότι οι εξειδι κευμέ νες επι στημο νικές έρευνες ακόμη κι όταν υπάρχουν τα κριτήρια διά κρισής τους από τους άνευ ή αμφιβόλου επι στημοσύνης laquoαντα γωνιστέςraquo τους δεν έχουν τον απα ραίτητο για το μέσο κοινό εκλαϊκευτικό χα ρα κτήρα Πραγματεύο νται ως επί το πλείστον ειδικά θέματα συχνά χωρίς ευρύτερο ενδιαφέρον και κατά κανόνα απαι τούν συστηματικές προϋπάρχουσες γνώ σεις από την πλευρά του αναγνώστη Στο ση μείο αυτό δεν βοηθά σίγουρα και το ελ λιπές αρχαιο γνω στικό υπό βα θρο καθώς και η αδυναμία διάκρισης μεταξύ επιστή μης και μυθο πλασίας που κληρο δοτεί το ελ ληνικό σχολείο και δυστυχώς ενίοτε και το πα νε πι στή μιο στους αποφοί τους του

5 Χαρακτηριστική είναι μεταξύ άλλων και η διαμόρφωση ιδιότυπων laquoτομέων ευθύνηςraquo προτιμώμενων δη λαδή ιστο ρικών περιόδων για την εκτόνωση των διαφόρων ιδεολογημάτων η ελληνική αρχαιότητα και προϊστορία προshyσελκύουν παραδο σιακά το ενδιαφέρον της ακροδεξιάς ενώ η νεώτερη ελληνική ιστορία έχει σε διά φορα επί πεδα περιέλθει στην σφαίρα επιρροής τμημάτων της αριστεράς

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

11

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

Δεν θα περίμενε άλλωστε κανείς κάτι διαφορετικό σε μια χώρα όπου η αδυναμία του κράτους να επενδύσει συστηματικά στο ndashκατά τα άλλα ένδοξοndash παρελθόν αντιshyκα τοπτρίζεται σε μια μάλ λον ευ τρά πελη κατάσταση που συνήθως ξεχνάμε ότι στην Ελ λάδα δεν υπάρ χουν καν ανε ξάρτητες πα νεπιστημιακές σχολές για τις διάφορες ειδι κεύσεις (ου σιαστικά ξεχωριστές επιστήμες πλέον) εντός των ευρύτερων χώρων της ιστορίας και της αρχαιολογίας Δεν υπάρχει δη λαδή η δυνατότητα αυτοδύναμων εξειδι κευμέ νων προπτυχιακών σπουδών σε πεδία όπως πχ η προϊστορική αρχαιολο γία η βυζα ντινή ιστορία κλπ Με τους πιο πολλούς από τους αποφοίτους τους στην αρχαιοshyλογία καταδικασμένους κατrsquo ουσίαν σε ανεργία τα ΙστορικάshyΑρχαιο λογικά Ιν στιτούτα καταλήγουν να μοιά ζουν με μια θε ωρη τικής κατεύθυνσης συνέχεια του Λυ κείου Αποshyτελούν δηλαδή το αναχρονι στικό αντί στοιχο μιας (φανταστικής ευτυχώς) υπερ σχολής laquoΘετικών Επιστη μώνraquo στην οποία θα έπρεπε κανείς να φοιτήσει ασχέτως του αν θα ήθελε να γίνει μα θη ματι κός φυ σικός ή χημικός Σαν αποτέλεσμα δεν είναι περίεργο που ενίοτε ο σχολικού τύπου εγκυ κλοπαιshyδισμός ο οποίος παρά τις προσπάθειες των ακαδημαϊκών διδασκό ντων του κάθε αντιshyκειμένου καταλήγει συχνά να υπο καθιστά την επιστημονική ειδίκευση στους προπτυshyχια κούς κύ κλους σπου δών μπορεί να γίνει κι αυτός σκαλοπάτι για να περιέλθει κα νείς στην σφαίρα επιρροής όσων κινούνται ασυγκρίτως καλύτερα στο ίδιο πε δίο Εκείνων οι οποίοι υπό σχονται και προσφέ ρουν laquoκαλύτεροraquo περισσότερο και ελ κυστι κότερο εγκυshyκλο παιδι σμό σε όσους έχουν πέσει στην παγίδα της εξομοίωσής του με την πραγματική επιστη μονική έρευνα Με βα ρύ γδουπους τίτλους και θελκτική ει κονογράφηση οι έμποshyροι της ψευδεπιστήμης μετα τρέ πουν έτσι το μειο νέκτημά τους έναντι της επί σημης έρευ νας δηλαδή την προ χειρό τητα και την επιδερ μική πραγ μάτευση των ζητη μάτων σε πλεονέ κτημα Δεν χρειάζε ται πχ να μά θουν τι σημαί νει η συγχρονική έρευνα εις βά θος αφού αποδίδει πολύ πε ρισσότερο να την εκτεί νουν σε απεριόρι στο χρονικό εύρος με επιφα νειακό φυσικά τρόπο Κάνο ντας άλ ματα ανάμεσα στις χιλιετίες και ρευστο ποιώshyντας τον ιστορικό χρόνο μπο ρούν να κάνουν άνετη laquoδειγματοληψίαraquo στοι χείων που εν συ νεχεία παρου σιάζο νται να laquoτεκμηριώνουνraquo το εκάστοτε πο μπώ δες προκατα σκευαshyσμένο ιδε ολό γημα Με αυτόν τον τρόπο αφενός μεν παρασύ ρουν όσους δεν έχουν μάθει πόσο δια φορεshyτική είναι η διαδικασία παραγωγής της γνώσης από αυτήν της απλής από κτη σής της και αφε τέρου θωρακί ζονται απέναντι στην επιστήμη Και τούτο διότι λόγω της συ χνά δια χρονικής διάστασης της laquoέρευναςraquo η ανα σκευή των laquoστοι χείωνraquo χρειάζεται συνήshyθως μια σχεδόν διε πι στημο νική επιχεί ρηση αφού κα νείς δεν είναι ειδικός σε όλες τις επο χές Κάτι τέ τοιο είναι βεβαίως πρα κτικά δύ σκολο οπότε δεν είναι περί εργο που οι πε ρισσότε ροι Έλληνες επι στήμο νες απο φεύγουν την αντιπαρά θεση με το laquoπα ράλ ληλο σύ μπανraquo του διαρ κώς διο γκούμε νου ψευδε πιστημονι κού κύματος6

6 Το ίδιο συμβαίνει σε μεγάλο βαθμό και στο εξωτερικό Ωστόσο μια αξιόλογη προσπάθεια ανασκευής του εν μέρει ψευδεπι στημονι κού υποβάθρου πολλών δημοφιλών θεωριών και κινημάτων (όπως πχ το Zeitgeist) εκ μέρους ειδιshy

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Εάν οι ανωτέρω παρατηρήσεις έχουν σημασία είναι επειδή το θέμα του παρό ντος βι βλίου ανήκει κατεξοχήν σε εκείνα που η υγιής προσέγγισή τους κυρίως από τον μέσο αναγνώστη δυσχεραίνεται σε μεγάλο βαθμό από την γενικότερη ατμόσφαιρα που σκια γραφήθηκε Λίγα ιστορικά και αρχαιολογικά προβλήματα (ίσως μόνον η σχέση ελληνι σμούshyχριστιανισμού) έχουν υποφέρει τα τελευταία χρόνια στην Ελ λάδα τόσο πολύ από τις εισβολές στον ερευνητικό laquoαγωνιστικό χώροraquo των laquoκακών φιλάθλωνraquo της ψευδεπι στή μης και της ιδεολογικοποίησης όσο η laquoκα ταγωγήraquo ή laquo(προ)έλευση των Ελ λή νωνraquo Στα κεφάλαια μάλιστα που ακο λουθούν θα κατα δειχθεί ότι το γενικότερο θέμα της προέλευ σης του ελληνικού πολιτισμού περιλαμ βάνει πολλούς επιμέρους τοshyμείς έρευνας οι οποίοι είναι εξίσου ευαίσθητοι με το ευρύτερο ζητούμενο Σε αυτούς ανήκουν πχ η σχέση έθνους και γλώσσας (κεφ Ι) έθνους και laquoφυλήςraquo πολιτιστικής και laquoφυλετικήςraquo (ή γενετι κής) συνέ χειαςασυνέχειας (κεφ VIII2) αλλά και ακόμη πιο ειδικά θέματα όπως είναι η ταυτότητα της μινωικής γλώσσας και η ύπαρξη ή όχι laquoάγνωshyστωνraquo προϊστορι κών ελληνι κών γραφών (κεφ ΙΙΙ4) Αυτός είναι ο κύριος λόγος που το εισαγωγικό κεφάλαιο ήταν αναγκαίο να εκφράshyσει εγκαίρως όχι τι είναι αλλά κυρίως τι δεν είναι το παρόν βιβλίο ποια είναι η αφετηρία από την οποία αυτό δεν ξεκινά Το ποιος είναι ο δικός του τρό πος έρευνας είναι κάτι που θα αναδειχθεί βαθμιαία στις επόμενες σελίδες Σε αυ τές θα κα ταστεί πιθανότατα σαφές πόσο μεγάλες είναι οι παγίδες που κρύβει η γηπεδική και ιδεολογικοποιημένη προσέγshyγιση εξαιρετικά δύσκολων και σύνθετων επιστη μονι κών προβλημάτων Πόσο εύκολα μπορεί να καταλήξουμε να υιο θετούμε αναξιό πιστες ή επικίνδυνες απαντήσεις για ερωshyτήσεις που τέθη καν λάθος ή έχουν απα ντηθεί ήδη σωστά από άλλους Ή πόσο ανύπο πτα είναι δυ νατό να βρεθούμε να μας συ ναρπάζουν μυστή ρια που έχουν πλέον λυθεί και εντυπωσιακές θεωρίες που έχουν προ πολ λού ανατραπεί Επίσης κάποιες φορές ίσως φθά νουμε και σε σημείο να μην μπορούμε πια να εκτιμήσουμε ορθά την αξιοπιστία μιας πληροφο ρίας ιδίως όταν πχ αυτή φαίνεται ότι θα μπορούσε να λει τουργήσει προς τέρshyψιν της μιας ή της άλλης κατηγορίας laquoοπαδώνraquo της παραεπιστήμης Το γεγο νός όμως ότι μια πληρο φορία ευχαριστεί ή δυσαρεστεί τους λάθος ανθρώπους για τους λάθος λό γους δεν σημαί νει φυσικά ότι η ίδια η πληροφορία είναι οπωσδή ποτε λανθα σμένη Τον Φε βρουάριο του 2007 επί παραδείγματι σε μια καταχώρηση σε ιστολόγιο του ελληνικού δια δικτύου ο συγγραφέας ξεκινώντας από υγιές αρχαιογνωστικό ενδιαφέshyρον συνοψίζει με αμεσό τητα και γλαφυρό χιούμορ ndashόχι πάντως με από λυτη ακρίβεια όπως θα δούμε στο κεφάλαιο Vndash κά ποιες από τις τελευταίες και δυνητικώς laquoπαρεξηshyγήσιμεςraquo εξε λίξεις στην έρευνα της πιο επίμαχης ίσως περιόδου για το ζήτημα της πρώshyτης αρ χής του ελληνι κού πολιτισμού της 3ης χιλιετίας πΧ7

κών από ένα ευρύ φάσμα επιστημών γίνεται στο αμερικανικό περιοδικό Skeptic7 Καταχωρήθηκε από τον Αθανάσιο Αναγνωστόπουλο δικηγόρο και Δρ Ποινικού Δικαίου στις 24 Φεβρουα ρίου 2007 στο blog laquoΣυ νιστολό γιοraquo httpsynistologiowordpresscom20070224ΠόθενshyκαιshyπότεshyοιshyΈλληνες

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

13

ΠΟ ΘΕΝ Η ΠΛΗΡΟ Φ ΟΡΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

laquoΕν τῳ Ινστιτούτῳ Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου του Ρουπρέ χτου Κα ρόshyλου εν Ειδελβέργῃ επικρατεί βαθεία πλην περίφροντις ακαδημαϊκή σιωπή Διο πτροφό ροι βοη θοί ανοίγωσι και μελετώσι εκ νέου τους σεβασμίους κο νιοβριθείς τό μους των βι βλιοθηshyκών Οι πρωτοετείς φοιτηταί διαισθάνονται ότι η ακαδημαϊκή μα καριότης έχει δια ταραχθεί υπό τινος καινοφανούς απροσμένου συμβάντος Αυτός ο Διευθυντής του Ινστι τούτου Καshyθηγητής κ Ιωσήφ Μαράνος περιπατών επί της Οδού των Φιλοσό φων ατενίζει την νύμφην του Νέκα ρος σύν νους Άπαντες διερωτώνται χαμηλοφώνως και στεντορείως από κοινού και καθrsquo έκα στον εν τῃ Κυρίᾳ Οδῴ και εν ταις αγυιαίς της Παλαιάς Πόλεως Πόθεν και πότε οι Έλληνες Κάπως έτσι υποθέτω θα άρχιζε η ιστορία μου αν την περιέγραφε κάποιος δημο σιοshyγράφος των μέσων του 19ου αιώνα με την δικαιολογημένη τάση της εποχής προς στόμφο και εντυπω σιθη ρία Η ιστορία μου όμως δεν διαδραματίζεται τόσο παλιά αντί θετα η αρχή της βρίσκεται κάπου στις αρχές της δεκαετίας του 1990 Σύμφωνα με την Ιστορία που διδαχθήκαμε όλοι μας στο σχολείο τα πρώτα ελλη νικά φύλα ήρθαν σε αυτό που κάποτε θα γινόταν η Ελλάδα περί το 2000 πΧ Ήταν οι Αι ολείς και οι Αχαιοί εγκαινιάζοντας μια μεταναστευτική διαδικασία που έληξε περί το 1200 πΧ όταν κατέ φθασαν και οι τελευταίοι έποικοι οι Δωριείς σε μία κίνηση που ωνομά στηκε lsquolsquoκάθο δος των Δω ριέωνrsquorsquo Σωστά Όχι βέβαια Το 1998 δημοσιεύεται στην Χαϊδελβέργη η πολυαναμενόμενη δίτομη υφηγεσία του Jo seph Maran Kulturwandel auf dem Griechischen Festland und den Kykladen im spaumlten 3 Jahrtau send v Chr (Πολιτιστική μεταβολή στην ελληνική ηπειρωτική χώρα και στις Κυshyκλάδες κατά την ύστερη τρίτη προ Χριστού χιλιετία) Το βασικό αρχαιολο γικό εύρημα της εργασίας αντι στρατευόταν τον τίτλο της Δεν υπήρξε καμία άξια λό γου πολιτιστική μεταshyβολή Όποιοι και να ήταν οι κάτοικοι της ελληνικής χερσονήσου και των νήσων εκεί γύρω στο 2200 πΧ όπως και να ονομαστῄ ο πολιτισμός που είχαν αναπτύξει και φυσικά όποιο εθνικ(ιστικ)ό κατηγόρημα και να του αποδοθῄ εκείνων ήταν οι απόγονοι που μια μέρα θα έχτιζαν την Πύλη των Λεόντων θα έγραφαν καταλό γους εμπορευμάτων με ένα περί εργο και ατελές συλλαβάριο και θα έκαιγαν το ιερό πτολίεθρο της Τροίας Όλα αυτά από το μακρινό 1998 έχουν γίνει κοινή γνώση στους κύκλους των πε φωτι σμέshyνων ειδικών είναι Gemeingut ας πούμε Τα επιστημονικά εγχειρίδια ξανα γράφτη καν νέες υποθέ σεις διατυπώθηκαν ο Μαράν έγινε διάσημος Το κε ντρικό όμως το αιώνιο το αρshyχαίο το αεί υπεκρέον ερώτημα εξακολουθεί να στοιχειώνῃ τους επίδο ξους προϊστορικούς αρχαιολό γους Πόθεν και πότε οι Έλληνεςraquo

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι

laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Πόθεν και πότε οι Έλληνες ndashδηλαδή από πού και πότε αυτοί έφθασαν στην χερ σό νησο της νοτιοανατολικής Ευρώπης που αποκαλούμε σήμερα μη τρο πολιτική Ελ λάδαndash είναι λοιπόν το ερώτημα που θα μας απασχολήσει σε αυτό το βιβλίο Ως γνωστόν όμως για να λάβουμε τις σωστές απαντήσεις πρέ πει να θέ σουμε τις σω στές ερωτήσεις Και ο καshyλύτε ρος τρόπος να ελέγξει κανείς την ορθό τητα του ερω τήματος που έχει θέσει είναι να μην το θεωρήσει αυτο νόητα σωστό να το θέσει υπό αυστηρή κρίση και εν συνεχεία αν είναι επιβε βλημένο να μην δι στάσει να το ανα σκευάσει Αν θέλουμε συνεπώς να ακριβο λο γούμε η ερώτηση που τίθεται ως προμετωπίδα και τίτλος του παρόντος βιshyβλίου ίσως επι κοινω νιακά να μην βλά πτει εντε λώς την προοπτική μιας κάποιας εμποshyρικής επιτυχίας του εί ναι όμως στην πραγματι κότητα η λάθος ερώτηση Είναι ωστόσο μια λάθος ερώ τηση που προ τάσσεται σκοπίμως προκει μένου να laquoπαshyγιδεύσειraquo όσους έχουν συνηθίσει να την θέτουν αυτονόητα με αυτόν τον τρόπο Διότι ο στόχος του βιβλίου είναι να τους οδηγήσει στο να γνω ρίσουν πτυχές και προ βλήshyματα της προϊστο ρίας της Ελλά δας και γενικό τερα του ευρα σιατικού χώρου με έναν τρόπο λίγο διαφορε τικό από εκείνον που απειλεί να γίνει συνήθης στην χώρα μας (βλ εισαγωγή) Ας αρχί σουμε λοιπόν αμέσως εξετάζοντας πρώτα το τε λευ ταίο κομμάτι του ερω τήματος δηλαδή τους laquoΈλληνεςraquo Οι συνθήκες που οδήγησαν στην δημιουργία των Ελλήνων ως ομάδας αν θρώ πων με σαφή αντίληψη κοινής ταυτότητας μπορούν να εντοπισθούν για πρώτη φορά επιστημοshyνικά μόλις την 1η χιλιετία πΧ8 Το γεγονός αυτό δεν ση μαίνει βε βαίως ανα γκαστικά πως μια τέτοια αντίληψη δεν προϋπήρχε ίσως της περιόδου αυτής Σημαίνει απλώς ότι επί του παρόντος δεν μπορούμε ελλείψει κατάλληλων πηγών να διερευ νήσουμε αυτό το ενδεχό μενο επιστημονικά Από την εποχή που πρωτοε ντοπίζεται από την έρευνα δηλαδή από τους ιστορικούς χρόνους της αρ χαιότητας ως σή μερα το αί σθημα αυτό του συνανήκειν προσέλαβε με την πά ροδο του χρόνου διάφο ρες μορ φές ή γνώρισε τροπο ποιήσεις σε επιμέρους συστα τικά του Η έν νοια πχ του laquoέθνουςraquo των Ελλή νων (ή των Γάλλων ή των Γερμα νών κλπ) όπως εν μέρει την κα τανοούμε σή μερα είναι

8 A A Lund Hellenentum und Hellenizitaumlt Zur Ethnogenese und zur Ethnizitaumlt der antiken Hellenen Histo ria 54 2005 σελ 1shy17 με πλούσια περαιτέρω βιβλιογραφία Βλ επίσης C Renfrew The archaeology of identity στο G B Peterson (επιμ) The Tanner Lectures on Human Values 15 (Uni versity of Utah Press Salt Lake City 1994) σελ 336 κε

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

16

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

ελληνική ως προς την εξω τε ρική της μορφή (στην ελληνική αρ χαιότητα έθνη ονομάζοshyνταν οι πολιτικές εκείνες ενό τητες που δεν είχαν ως άξονα συγκρότησης την οικιστική και πολι τική οντότητα της πό λεως) αλλά νεώτερη ευρωπαϊκή ως προς την σημασία της είναι ένα κλη ροδότημα των εξελίξεων του ευρωπαϊκού 18ου και 19ου αι ώνα αναshyγόμενο στην Συνθήκη της Βε στφα λίας (1648) και ταυ τι σμένο πλέον με την έννοια του έθνουςshyκράτους και της συγκεκριμένης γεω γραφικής του επικρά τειας Μια τέτοια αντίληψη του όρου στο πλαίσιο της έρευνας της προϊστορίας ndashόπως άλ λω στε και παλαιότερων φάσεων της ιστο ρίαςndash είναι φυσικά προβληματική Δί πλα στον σύγ χρονο αυτόν ορισμό της έννοιας laquoέθνοςraquo υπάρχει εντού τοις και ένας άλλος δια τυπωμέ νος σε μια εποχή πολύ παλαιότερη από αυτήν της δημιουργίας των ευρωshyπαϊκών εθνικών κρατών Πρόκειται βεβαίως για το ὅμαιμον ὁμόγλωσσον ὁμό θρησκον και ὁμότροπον του Ηροδό του (5ος αιώνας πΧ)9 δηλαδή για την συγγέ νεια αίμα τος και πολιτι σμού (γλώσσας θρη σκείας εθίμων) ως κριτηρίου διάκρι σης μιας εθνικής ομάδας Παρά το γεγονός ότι το έθνος είναι μια έννοια τόσο πο λυσυζητημένη όσο ίσως καμιά άλλη στις επιστήμες του πολιτισμού μερικοί από τους πιο έγκυ ρους και αποδεκτούς σύγχρονους ορισμούς της εμπεριέ χουν κάποια στοι χεία της αντίληψης του Ηροδότου με σημαντι κές ωστόσο τρο πο ποιή σεις Έτσι ο Max Weber πιστεύει ότι laquoομά δες ανθρώπων οι οποίες επί τη βάσει ομοιοτήshyτων της εξωτερικής συμπεριφο ράς ή των εθίμων ή και των δύο ή ανα μνή σεων αποικιshyσμών και περιπλανή σεων διατηρούν μια υποκειμενική πί στη σε μια κοινή κατα γωγή [] μπορούμε να τις ονομάσουμε εθνικές ομάδες ασχέτως του αν υπάρχει ή όχι και συγγέshyνεια αίμα τοςraquo10 Σύμφωνα με την Βρετα νίδα εθνο λόγο Tamara Dragadze το έθνος μπορεί να ορι στεί ως laquoένα συ μπαγές σύνολο αν θρώ πων ιστορικά εδραιωμένων σε μια δεδομένη επικρά τεια οι οποίοι μοιράζο νται σχετικά στα θερές ιδιαιτερότητες γλώσσας και πο λιτι σμού αναγνωρίζουν επομένως την ενότητά τους και την διαφορά τους από άλλες παρό μοιες ομάδες (αυτοσυνει δησία) και την εκφράζουν με ένα όνομα αυτοπροσshyδιορισμού (εθνωνύ μιο)raquo11 Στους ορισμούς αυτούς τονίζεται η σημα σία της υποκειμεshyνικής πίστης σε μια κοινή κατα γωγή και του αυτοπροσ διορι σμού μιας εθνικής ομάδας ως προς άλλες παρόμοιες ομάδες ανθρώπων ενώ ελάσσονα ρόλο παίζει η πι θανότητα πραγματικής συγ γέ νειας αίματος Σε αντίθεση με την σημερινή έννοια του έθνουςshyκράτους οι τελευταίες αυτές προσεγ γίσεις του ζητήματος της εθνικότητας δύνανται δίχως αμφιβολία να έχουν

9 Ἡροδότου Ἱστοριῶν Θʹ VIII 144 13shy15 (Έκδοση C Hude [επιμ] Herodoti Historiae Libri IshyIV [Clarendon Oxford 1967]) laquoαὗτις δὲ τὸ Ἑλληνικόν ἐὸν ὅμαιμόν τε καὶ ὁμόγλωσσον καὶ θεῶν ἱδρύματά τε κοινὰ καὶ θυσίαι ἤθεά τε ὁμότροπαraquo10 M Weber Wirtschaft und Gesellschaft Grundriszlig der verstehenden Soziologie (5η έκδ Tuumlbingen 1972 [1η έκδ 1922]) σελ 5611 Τ Dragadze The place of ldquoethnosrdquo theory in Soviet anthropology στο E Gellner (επιμ) Soviet and West ern Anthropol ogy (Duckworth London 1980) σελ 162

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

17

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

εφαρμογή στην αναζήτηση και μελέτη ομάδων με κοινή εθνική συνείδηση σε διά φορες περιοχές του κό σμου τόσο στο παρόν όσο και στο εγγύς ή κάπως απώ τερο παρελθόν Δυστυχώς όμως κι αυτές δεν μπορούν να βοηθήσουν πολύ στον προσ διορισμό εθνι κών ομάδων στην περί οδο της προϊστορίας πριν δη λαδή κατα γρα φεί η αντί ληψη εθνικής ταυτότητας της εκά στοτε ομάδας ανθρώπων Εντού τοις η παραδοχή αυτή δεν υπήρshyξε πάντοτε αυτονόητη στην προϊστο ρική έρευνα Στο πα ρελθόν υπήρξαν περίοδοι που θεω ρήθηκε ότι στοιχεία όπως το ὁμότροπον οι laquoομοιότητες της εξω τερικής συμπε ριshyφοράς ή των εθίμων ή και των δύοraquo ή οι laquoσχε τικά σταθερές ιδιαι τερότητες πολιτι σμούraquo είναι δυνατό να εντοπιστούν με την βοή θεια του αρχαιο λογικού υλικού και εν συνεχεία να αποδοθούν σε συ γκεκρι μένα έθνη Αρ χαιο λόγοι όπως ο Gordon Childe (βλ κατ σελ 24) καλλιέργησαν την ιδέα ότι μια στα θερά επανεμ φανιζόμενη ομάδα κατα λοίshyπων (κεραμεικής κτισμάτων εργα λείων ταφι κών εθί μων κλπ) αποτελεί έναν σαφώς διακρινόμενο αρχαιολο γικό laquoπο λιτι σμόraquo ο οποίος με την σειρά του μπορεί να θε ωρη θεί η υλική έκφραση μιας συγκεκριμέ νης ομά δας ανθρώ πων12 Η άποψη αυτή που για όποιον δεν έχει ιδιαίτερη επαφή με την εξέλιξη της αρshyχαιολο γικής θεωρητικής σκέψης ηχεί ίσως αυτονόητα σω στή μπορεί μεν να εκφράshyστηκε και από την αγγλοσαξονική έρευνα ανάγεται όμως στην γερμα νική laquoδιδαχή των πολιτι στικών κύκλωνraquo (Kulturkreislehre) που ανα πτύχθηκε στο πρώτο ήμισυ του 20ού αι ώ να13 Βάση της ιδέας αυτής υπήρξε η γενικότερη τάση από δοσης των αρχαιολογι κών κατα λοίπων σε συ γκεκριμένα έθνη Η τελευταία πρωτοεμφανίζεται στους Γερμα νούς ου μα νιστές του 16ου αιώνα και έχει μακρά ιστορία14 ενώ ιδιαιτέρως τον 19ο αι ώνα αξιο ποιή θηκε κατά την διαδικασία διαμόρ φωσης των σύγχρονων εθνικών ταυ το τήτων Η θεωρία περί laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo που αναπτύχθηκε αρχικά από την εθνο λογία και την ιστορία της τέ χνης μεταφυτεύθηκε στον χώρο της προϊστορίας και πρωτοϊ στοshyρίας κυρίως από τον Gustaf Kossinna (Γκούσταβ Κοσίνα) Εν συνεχεία υιοθετήθηκε από τους περισ σότε ρους Γερ μανούς αρ χαιολό γους των αρχών του 20ού αιώνα και εν τέλει προσελήφθη και από τον αγγλό φωνο χώρο15 Χαρακτηρι στικό της υπήρξε η αναζήshy

12 V G Childe The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) σελ vshyvi C Renfrew Archae ology and Lanshyguage The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 23 κε 214 κε 13 Για μια σύντομη επισκόπηση βλ R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologi schen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε 14 Για μια επισκόπηση με πλήθος βιβλιογραφικών παραπομπών βλ S Jones The Archae ology of Ethnicity Constructshying Identi ties in the Past and Present (Routledge London 1997) S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschicht lichen Archaumlologie Germania 78 2000 (1) σελ 139shy177 U Sommer Mate rielle Kultur und Ethnizitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materieller Kultur Tuumlbin ger Archaumlologische Ta schenbuumlcher 4 (Waxmann Muumlnster 2003) σελ 205shy22315 Βλ πχ G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlolo gie Man nusshyBiblio thek 6 (Wuumlrzburg 1911) Βλ επίσης U Veit Gus taf Kossinna und V Gordon Childe Ansaumltze zu einer theo retischen Grundleshygung der Vorgeschichte Saeculum 35 1984 σελ 326shy364

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

18

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

τηση laquoαυ στηρά οριοθετη μένων πο λιτιστι κών επαρχιώνraquo (Kulturprovinzen)16 δηλαδή ενός κα νόνα μιας σταθε ρής ομά δας αρχαιολογικών χαρακτηριστικών η δια σπορά της οποίας στον χάρτη πι στευόταν ότι κα ταδείκνυε αυτόματα την εξάπλωση ενός συγκεshyκριμέ νου λαού Ο λαός αυτός ταυτιζόταν ακολούθως σχεδόν αυτονόητα με τον πρόshyγονο ενός από τους σύγχρονους λαούς και έτσι ήταν εύκολο να προσλά βει η με λέτη της προϊστορίας τον χαρακτήρα μιας laquoεξαιρε τικά εθνικής επι στή μηςraquo17 Η θεωρία του Kos sinna περί laquoπολιτιστικών επαρ χιώνraquo αναπτύχθηκε όπως θα δούμε αναλυτικότερα στο κεφάλαιο ΙΙ1 υπό την επίδραση των πορισμά των της γλωσσολοshyγίας περί της ύπαρξης ενός ιν δοευρωπαϊκού λαού γλωσσι κού πατέρα των περισσοτέshyρων ευ ρωπαϊ κών πληθυσμών και της προϊστορικής εξά πλωσής του Η εξάπλωση αυτή πιστευό ταν μάλι στα ότι μαρτυρείται γραπτώς στις αρ χαίες ινδι κές Βέδες όπου γίνεται λόγος για τις εισβολές των πολεμοχαρών laquoΑρίωνraquo (Aryas) στην βόρειo Ινδία Όταν εν συνεχεία η εξάπλω ση των Αρίων συ σχετίστηκε με την ιδέα της φυλετικής τους ανωτεshyρότητας η τελευ ταία επρόκειτο να συνδυαστεί με την σειρά της με την αυτόματη ταύshyτιση αρ χαι ολογι κών πολι τισμών και εθνών ή laquoφυ λώνraquo Μέσω αυτής της πρακτικής η αφετηρία της εξάπλωσης των Πρωτοϊνδοευρω παίωνshyΑρίων δηλαδή η κοιτίδα τους θα εντοπι ζό ταν αρχαιολο γικώς από τον Kos sinna σε μία από τις περιοχές που υποδείκνυε τότε και η γλωσ σολο γική έρευνα Αυτή ήταν η κε ντρική και βόρειος Ευρώπη ήτοι η ζώνη των γερμανι κών φύλων και γλωσσών18 Στην συνέχεια η πεποί θηση αυτή κα τάλληλα επε ξεργα σμένη από την ναζι στική προπαshyγάνδα θα αποκτούσε διαχρονική διά σταση (δηλαδή σύνδεση με τις μετέ πειτα φάσεις της γερμανικής ιστορίας) και θα οδη γούσε στο δόγμα της laquoαρίας φυ λήςraquo και της υποτιshyθέμε νης εξά πλω σής της σε όλη την Ευ ρώπη με αφε τηρία τον βορρά Ταυτό χρονα η μέσω της laquoδιδαχής των πολιτιστι κών κύ κλωνraquo αρχαιολο γική laquoεπαλή θευσηraquo των γερμαshyνικών εκ στρα τειών κατά την εποχή της Μετανά στευσης των Λαών θα προ σέφερε μια επι πλέον ιστο ρική laquoκα τοχύρωσηraquo των εκ στρατειών της ναζι στικής Γερμανίας σε όλη την Ευ ρώπη Η κακοποίηση της εξίσωσης αρχαιολογικού πολιτισμού και έθνους από την ναshyζιστική ιδεολογία είναι μόνο ένας από τους λόγους για τους οποί ους η ιδέα αυτή έχει σήμερα σε μεγάλο βαθμό εγκαταλειφθεί Πλέον έχει γίνει συνείδηση στην αρ χαιολοshyγία ότι η έννοια του αρχαιολογικού πολι τισμού είναι απλώς ένα εργαλείο ταξινόμησης των υλι κών κατα λοίπων Δεν υποδη λώνει απαραίτητα και μια εθνική ή άλλη πραγματιshy

16 G Kossinna Die Herkunft der Germanen Zur Methode der Siedlungsarchaumlologie MannusshyBibliothek 6 (Wuumlrz burg 1911) σελ 317 G Kossinna Die deutsche Vorgeschichte eine hervorragend nationale Wissenschaft MannusshyBibliothek 9 (Wuumlrzshyburg 1912)18 G Kossinna Die indogermanische Frage archaumlologisch beantwortet Zeitschrift fuumlr Ethnologie 34 1902 σελ 161shy222

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

19

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

κότητα ούτε μπορεί να αποδοθεί οπωσδήποτε σε μια συγκεκρι μένη εθνική ομάδα19 Δεν είναι όλοι όσοι οδη γούν ένα γερμανικό αυτοκί νητο οπωσ δήποτε Γερμανοί ούτε όσοι φο ρούν ιταλικό κου στούμι απαραιτήτως Ιταλοί Τα πιο πολλά στοιχεία υλι κού πολιτιshyσμού οφείλονται σε πα ράγοντες μη laquoεθνι κούςraquo όπως πχ στην ανάγκη ή επιθυμία προshyσαρ μογής στο εκάστοτε φυ σικό κοι νωνικό και οικο νομικό περιβάλλον ενώ η εθνική ταυ τότητα βασίζεται σε στοι χεία εν πολλοίς μη υλικά όπως είναι πχ η γλώσσα η θρηshyσκεία η κοινή ιστο ρία οι κοι νές αξίες και μορφές συμπε ριφοράς Μόνο λίγα από αυτά τα στοιχεία ενδέ χεται να αφή σουν ίχνη στο αρχαιολογικό υλικό Είναι επίσης δεδο μένο ότι η εθνι κότητα δεν πρέπει να ταυτίζεται με την έννοια της laquoφυλήςraquo που ακόμα κι αν την θεωρήσουμε υπαρκτή (βλ κεφ VIII2 σελ 466 κε) είναι χαρακτηριστικό σχετικό με την φυ σική ανθρωπο λογία και όχι με την κοι νωνία και τον πολιτισμό20 Αυτό που έχει όμως την μεγαλύτερη σημασία είναι η επίγνωση ότι η εθνική ταυ τόshyτητα και συνείδηση ειδικά υπό την μορφή του αυτοπροσδιορισμού μιας ομά δας ανshyθρώπων είναι μια έννοια εξαιρετικά πολυδιάστατη και ρευστή ένα ανοι χτό δυ ναμικό σύστημα Για παράδειγμα ο όρος laquoκελτικόςraquo έχει τουλάχι στον οκτώ έν νοιες των έτσι χαρακτηριζόμενων πληθυσμών από τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους των πλη θυσμών που ίσως πράγματι αυτοαπο καλούνταν έτσι μιας γλωσσικής ομάδας (κελτιshyκής) ενός αριθμού αρ χαιολο γικών πολιτισμών στην κε ντρική και δυτική Ευ ρώπη ενός καλλιτεχνι κού ρυθ μού του πολεμοχαρούς και ανε ξάρτητου πνεύματος των Κελτών της ιρλανδι κής τέχνης της 1ης χιλιετίας μΧ ενώ υπάρχουν και οι σύγχρονες χρή σεις που αναφέρονται στην laquoκελτική κληρονο μιάraquo21 Η εθνικότητα μπορεί να είναι θέμα συνθηshyκών θέμα βαθμού θέμα αυτοσυνει δησίας (υποκειμενικό) ή εξαρ τώμενο από τον εκάshyστοτε παρατηρητή (αντικειμενικό) αλλά και ένα φαινό μενο που δεν μένει οπωσδή ποτε αναλλοίωτο στον χώρο και στον χρόνο Αν μά λιστα δεν υπάρχουν στο εγγύς περιβάλshyλον άλλες ομάδες ανθρώπων ως προς τις οποίες να ανακύψει η ανάγκη αυτο προσδιοριshyσμού τότε μπορεί να μην αναπτυχθεί καν εθνική ταυτότητα22

19 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 214 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 171 463 κε R Prien Archaumlologie und Migration Ver gleichende Studien zur archaumlolo gischen Nachweis bar keit von Wanderungsbewegunshygen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 39 κε20 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 18921 C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jonathan Cape London 1987) σελ 211 κε 22 F Barth (επιμ) Ethnic Groups and Boundaries (Little Brown Boston 1969) σελ 18 Για μια συνοπτική έκθεση των σχετικών απόψεων του Νορβηγού εθνολόγου Frederick Barth βλ U Sommer Materielle Kultur und Ethni zitaumlt ndash eine sinnlose Fragestellung στο U Veit ndash T L Kienlin ndash Chr Kuumlmmel ndash S Schmidt (επιμ) Spuren und Botschaften Interpretatio nen materiel ler Kultur Tuumlbinger Archaumlologische Taschenbuumlcher 4 (Wax mann Muumlnster 2003) σελ 208 κε Βλ επίσης C Renfrew Archaeology and Language The Puzzle of IndoshyEuropean Origins (Jona than Cape London 1987) σελ 217 όπου παρατίθεται η περίπτωση μιας αφρι κανικής φυλής χωρίς εθνωνύμιο και με τελείως ρευστή συνείδηση ως προς την κοινή καταγωγή ή ταυτό τητα των μελών της

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

20

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η έννοια της εθνι κής και πολιτιστικής συ νείδησης συσχετιζόμενη ποικιλοτρό πως και με τις εκά στοτε κρατικές οντότη τες δεν υπήρξε πχ πάντα σταθερή μέσα στις χιshyλιετίες της ελληνικής ιστορίας για να μην χάνουμε την επαφή και με το βα σικό μας ερώτημα Το ζήτημα είναι ιδιαίτερα περίπλοκο κάτι που αποδεικνύεται και από τον άμεσο εκτρο χιασμό εκείνων που δεν το αντιμετω πίζουν ως τέτοιο Υπάρχουν λόγου χά ριν στην χώρα μας ακόμη και σήμερα ορισμένοι αμφισβητίες της ελληνι κότητας του βυζα ντινού ελληνι σμού Και τούτο διότι το γεγονός ότι η αίσθηση εθνικής συ νείδησης στους βυζα ντινούς χρόνους δεν ταυτίζεται ακριβώς με την δική μας σή μερα ή με αυτήν στην αρ χαιότητα σκανδαλίζει όσους αντιλαμ βάνονται την έν νοια της εθνικότητας ως ένα κλειστό μονοδιά στατο και αναλλοί ωτο σύ στημα Τέτοια φαινόμενα προδίδουν με εύ γλωττο τρόπο την έλλειψη όχι μόνο της συναί σθησης πολυπλοκότητας του προβλήshyματος αλλά ακόμα και των πιο βασικών κρι τηρίων διερεύ νησής του Ένα από τα βασικά αυτά κριτήρια είναι πιθανώς το μόνο που υπό προϋποθέ σεις μποshyρεί να προσφέρει έναν αντικειμενικό τρόπο αναζή τησης συγκε κριμένων ομά δων ανshyθρώπων στην προϊστορία Εάν πχ μπορούμε σήμερα να πούμε με βε βαιό τητα ότι οι κάshyτοικοι της Ελλάδας στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού (περ 1700shy1050 πΧ) ήταν Έλ ληνες αυτό οφείλε ται στην αποκρυ πτογράφηση της Γραμμικής Β γραφής από τους Michael Ventris (Μάικλ Βέντρις) και John Chadwick (Τζον Τσάντγουικ) την δεκαετία του 1950 η οποία απέ δειξε μια για πά ντα ότι η διοικητική γλώσσα των μυκηναϊκών ανα κτό ρων ήταν μια πρώιμη μορφή της ελληνικής (βλ κεφ ΙΙΙ4) Με την ελπίδα ότι οι όψι μοι αμφισβητίες της χριστιανι κής συνέχειας του αρχαίου ελληνικού κό σμου δεν χρειάζο νται αποκρυshyπτογράφηση των βυζαντι νών ελληνι κών μπο ρούμε ίσως ήδη να υποψια στούμε τι είναι αυτό που πραγμα τικά αναζητούμε πώς δηλαδή μπο ρούμε να διακρί νουμε αντικειμενικά και δια χρονικά ndashεισχω ρώντας πιθανώς ακόμα και στην προϊ στορίαndash τον όρο laquoΈλλη ναςraquo ασχέτως των υπο κειμενι κών κατη γο ριών εθνικών πολιτι κών ή πολιτι στι κών στις οποίες ενέ τασσαν οι ίδιοι οι Έλ ληνες ή κά ποιοι εξ αυτών τον εαυτό τους σε διάφορες περιόδους Αρχί ζουμε ως εκ τούτου να φθάνουμε στην ερώ τηση που πρέ πει εξαρ χής να θέ σουμε Η σω στή ερώτηση δεν είναι επομένως πότε πρωτοεμ φανί ζονται στην μη τροπολι τική Ελshyλάδα οι Έλληνες αλλά πότε πρωτοεμ φανί ζεται η ελλη νική γλώσσα Η γλώσσα μοιάζει πράγματι να είναι ένα πολύ βασικό κριτήριο εντοπισμού και ίσως ορισμού συγκεκριμένων ανθρώπινων ομάδων με ταξύ αυτών και των Ελλή νων αν φυshyσικά ψάχνουμε κάτι που να τις διαφοροποιεί αντικειμε νικά αλλά και διαχρονικά από άλλες ομάδες ανθρώπων ανεξαρτήτως του πώς αυτοπροσδιορί ζονταν κατά περιόδους οι ίδιες οι ομάδες ή κάποιες υποο μάδες τους Αυτό το laquoανε ξαρτήτωςraquo ως προς το θέμα του αυ τοπροσ διορι σμού δεν υπαινίσσεται ότι ο τελευ ταίος είναι φαι νόμενο ήσσονος σημασίας Είναι αυτονόητο πως δεν πρέπει να μας δια φεύ γει ότι δεν υπάρχει κατrsquo ανά γshyκην ταύ τιση συγκεκριμένων εθνικών ή πολιτι κών ομά δων με μια συγκεκριμένη γλώσσα Στον αραβικό κόσμο διαφορετι κές εθνι κές ομάδες μιλούν διαλέκτους της ίδιας γλώσshy

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

21

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

σας ενώ το ίδιο φαινόμενο έχουμε και στην Ευρώπη όπου πχ γερμανόφω νοι και γαλshyλόφωνοι πληθυ σμοί είναι διαμοιρα σμένοι σε πολλά έθνηshyκράτη Πρέπει ωστόσο να αποφασί σουμε τι είδους ερώτημα θα θέ σουμε Και στην προκειμένη περίπτωση που η έρευνα εκτεί νεται στο με γάλο χρονικό βά θος της προϊστορίας η γλώσσα προ κρίνεται ως κρι τήριο αντικειμενικής και διαχρονικής διαφοροποίησης των αν θρώπινων ομά δων Εντούτοις είναι χρήσιμο να αναρωτηθεί κανείς αν ακόμη και η γλώσσα μπορεί να προσφέρει όντως ένα αξιόπιστο κριτήριο αντικειμενικής (ανεξάρτητης δηλαδή από την προ βλη ματι κή του αυτοπροσδιορισμού) ομαδοποίησης των ανθρώπι νων πληθυshyσμών έναν τέλειο ορισμό τους ή αν υπάρχουν και σε αυτή την εξίσωση κά ποιοι περιοshyρισμοί Είναι όλοι οι ομιλούντες την ελληνική απαραιτήτως και Έλ ληνες Σί γουρα όχι Αν προ σπα θή σουμε να κάνουμε για λίγο τον συνήγορο του δια βό λου θα δούμε αμέ σως ότι τα ελληνικά μπορεί κάποιος να τα έχει διδα χθεί και ως ξένη γλώσσα άρα ο ορισμός μας μοιάζει να περιορί ζεται αυτομά τως στους έχοντες την ελληνική ως γλώσσα μητριshyκή Μήπως όμως και με αυ τόν τον περιορισμό ο ορισμός είναι ατελής Τι συμβαίνει πχ σε περιπτώσεις που κά ποιος αν και γεννημένος στην Ελλάδα από Έλληνες γονείς μετανα στεύει σε μικρή ηλικία σε μια χώρα με τελείως διαφορετική νοοshyτροπία τρόπο ζωής και αντίληψης των δια προσωπικών σχέσεων Ή ακόμη αν γεννηθεί από Έλληνες γονείς στην ίδια την χώρα αυτή εκτεθειμένος από την πρώτη στιγμή στην κυ ρίαρχη επίδραση του πολιτισμού που τον περιβάλ λει Ακόμη κι αν δεν απολέ σει με την πάροδο του χρόνου την γνώση της ελληνικής γλώσ σας αυτή πιθανότατα θα στε ρείται για πά ντα του πολιτισμικού περιεχομένου της πε ριορι ζόμενη απλώς να δίνει ενίοτε στον φο ρέα της την δυνατό τητα ελληνόφωνης έκ φρα σης της νοο τροπίας των συνηθειών της ιδιοσυγκρασίας και εν τέλει της πολιτιστικής ανθρωπολογίας όχι του ελληνικού αλλά του ξένου πολι τισμού Και βε βαίως αυτή είναι μια πραγματικότητα ανεξάρτητη από το πρόshyβλημα του αυ το προσ διο ρισμού αφού ένας τέτοιος άνθρωπος ίσως θεωρεί εαυ τόν κομμάτι του ευρύ τε ρου ελληνικού έθνους ασχέτως του σύγχρονου έθνουςshyκρά τους στο οποίο ζει Σε περιπτώσεις σαν κι αυτές όπου οι έννοιες laquoελληνόφωνοςraquo και laquoΈλλη ναςraquo μποshyρούν να διακριθούν ξεκάθαρα όπου δηλαδή η γνώση της ελληνικής έχει απλά τον χαρα κτήρα μιας επιμέρους laquoδεξιότηταςraquo αναδεικνύεται η σχετικότητα και αυ τού του κριτη ρίου laquoαντικειμενικήςraquo ταξινόμησης των αν θρώπινων ομάδων Με άλλα λόγια η κοινή γλώσσα μπορεί να μην σημαίνει οπωσδήποτε κοινή εθνική συ νείδηση και μπορεί να μην σημαίνει επίσης και κοινή πολιτι στική ταυτότητα Το γεγονός όμως ότι κά ποιος που μιλά ελλη νικά δεν είναι οπωσδήποτε και Έλ ληνας δεν σημαίνει ότι δεν ισχύει και το αντί στροφο κάποιος που μιλά ελληνικά δεν είναι απα ραίτητα Έλληνας ένας Έλληνας όμως ndashαν δεν περιορί σουμε τον όρο στην εντελώς σύγχρονη έννοια του υπηκόου ενός έθνουςshyκράτουςndash θα μιλά οπωσδή ποτε ελ ληνικά Η κατάσταση δεν αλλάζει ακόμη κι αν τυχόν επιθυ μούμε να επε κτείνουμε τον χαραshyκτηρισμό laquoΈλλη ναςraquo και σε αλλόγλωσσους οι οποίοι βρέθηκαν σε διάφορες ιστο ρικές

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

22

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

περιό δους υπό την στενότατη επίδραση ελληνι κών στοι χείων παι δείας και πο λιτι σμού άρα έγιναν φορείς τῆς παιδεύ σεως τῆς ἡμετέρας Βασικός άξονας των στοιχείων αυτών ήταν πάντοτε η ελληνική γλώσσα μέ το χοι της οποίας γίνο νταν συχνά σε μεγάλο βαθshyμό και οι εκάστοτε αλλόγλωσ σοι Ανα ζητώντας επομέ νως τους Έλληνες θα οδηγηshyθούμε είτε αμέσως είτε εμμέσως στο ίδιο σημείο Όπως έχει πει ο φι λόλογος Myles Dil lon για την ήδη αναφερ θείσα περί πτωση των Κελ τών laquoμε τον όρο Κέλ τες εννοώ τους ανθρώ πους που μι λού σαν μια κελτική διά λε κτο όχι όσους έθαβαν τους νεκρούς τους σε νε κρο ταφεία τεφρο δόχων ή είχαν φυλ λόσχημα ξίφη ή ένα συγκεκρι μένο είδος κε ραμεικής Η γλώσσα είναι το κριτή ριο Αυτός δεν είναι ένας αλά θητος ισχυ ρι σμός εγνωσμένης αλήθειαςmiddot είναι απλά μια συμφωνη μένη χρήση του όρου στην οποία επιμέshyνουν οι γλωσσολό γοιraquo23 Σε αυτήν την χρήση θα επιμείνουμε κι εμείς Διερωτώμενοι λοιπόν laquoπόθεν και πότε η ελληνική γλώσσαraquo έχουμε θέσει ένα ερώτημα που αν μη τι άλλο αρχί ζει να μοιάζει πιο σωστό Παραμένει όμως το πρόβλημα πώς είναι δυνα τόν το ερώτημα αυτό να απαντηshyθεί να εντοπιστεί δη λαδή μια γλώσσα αν οι απαρ χές της ανάγο νται στην πε ρίοδο πριν από την καταγραφή της Αναφέραμε προη γουμένως ότι αυτό μπορεί ίσως να γίνει υπό προ ϋποθέ σεις Η βασικό τερη εξ αυτών είναι η διε πιστη μονικό τητα Μέσω της αρχαιοshyλογικής μελέ της του υλι κού πολιτισμού σε συνδυα σμό με την διερεύνηση των οικονοshyμικών δη μογρα φικών και κοινωνικών μεταβο λών μπορεί να επιδιωχθεί η ανί χνευση της συνέ χειας ή ασυ νέχειας στην κατοί κηση μιας περιοχής από μια συγκεκρι μένη ομάshyδα ανθρώ πων Και μέσω του συ σχετισμού των ανωτέρω στοιχείων με πο ρί σματα της ιστορικής γλωσσο λο γίας η αναζήτηση των φορέων μιας γλώσ σας μπορεί να καταστεί δυνατή και στην πε ρί οδο της προϊ στορίας Το ζήτημα του προσδιο ρισμού των απαρχών της ελληνι κής γλώσ σας και επομέ νως και του ελ ληνικού πολι τισμού είναι πράγ ματι ενσω ματωμένο σε ένα ευ ρύτερο και περί πλοκο διεπι στημονικό πρόβλημα Πρόκει ται φυσικά για το ινδο ευρω παϊκό πρό βλημα που μνημο νεύσαμε ήδη ακροθι γώς και που αφορά την ύπαρξη και προϊστορική εξά πλωση των Ινδοευρωπαίων των φορέων της γλώσ σαςshyπρογόνου των πε ρισσοτέρων ευρωπαϊκών αλλά και των ινδοϊ ρανι κών γλωσshyσών (βλ κεφ ΙΙ1) Προτού όμως στρέψουμε την προσοχή μας στο σύνθετο αυτό επιστημονικό πρόshyβλημα είναι απαραίτητο να διερευνηθεί αν με την αποσαφήνιση του όρου laquo Έλλη νεςraquo εξασφαλί στηκε πλέον πλήρως η ορθότητα του βασικού ερωτήμα τος Η απά ντηση είναι όχι Διότι μένει ακόμα να υποβληθούν σε κρι τική τα δύο αλληλέν δετα ερωτήματα laquoπόshyθεν και πότεraquo και ιδιαιτέρως το πρώτο εκ των δύο Ο λόγος για τον οποίο είναι ανα γκαία και εδώ η κριτική είναι επειδή ένα από τα μεγαλύ τερα λάθη ενός ερωτήματος είναι να

23 M Dillon Διάλεξη με θέμα laquoThe Coming of the Celtsraquo παρατιθέμενη στο D E Ev ans The contribution of nonshyCeltiberian Continental Celtic to the reconstruction of the Celtic ldquoGrund spracherdquo στο K H Schmidt (επιμ) Indogershymanisch und Keltisch (Ludwig Rechert Wiesbaden 1977) σελ 67

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

23

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

προ καταλαμ βάνει να εμπεριέχει ήδη τις απαντή σεις του Και διερωτώμενοι laquoπόθενraquo δεν κά νουμε τί ποτε άλλο από το να προκατα λαμβά νουμε την απάντηση λαμβά νοντας εκ των προτέρων ως δεδο μένο ότι οι φορείς της ελληνικής γλώσσας έφθασαν στον ελshyληνικό χώρο οπωσδή ποτε από κάπου αλ λού Γιατί λοιπόν αυτό το laquoπόθενraquo μας έρχεται τόσο αυτο νόητα στο μυαλό Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο ΙΙΙ η ιδέα της μεταναστευτικής ελεύ σεως των Ελshyλήνων σε μια προχωρημένη φάση της προϊστορίας ανάγεται εν μέρει σε κάποιες αμφιλεγόμε νες πληροφορίες των αρ χαίων πηγών σε συν δυασμό με την διαπί στωση της ύπαρ ξης στην ελληνική γλώσσα ορισμένων μη ελληνικών λέξεων και το πω νυμίων που ερ μη νεύθη καν ως το laquoπροελληνικό γλωσσικό υπόστρωμαraquo Η ιδέα αυτή ενισχύθηκε όμως περαι τέρω και από κάποιες συγκεκριμένες αντιλή ψεις εντός της γλωσσο λο γίας περί του χρονι κού βάθους των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και κατά συνέπεια περί της αρ χαιότητας της παρουσίας τους στις διάφορες πε ριοχές (βλ κεφ ΙΙ1 σελ 43 κε) Στην πραγμα τικότητα ωστόσο δεν εί ναι αυτονόητο ότι μια γλωσσολογική διαπίστωshyση όπως αυτή της γενε τικής συγγένειας μιας ομάδας γλωσσών θα πρέπει οπωσδήποshyτε να συνδυαστεί με την ιδέα μιας μεγά λης μετα ναστευτικής κίνη σης Η εξήγηση για αυτή την κυρίαρχη τάση είναι αρκετά σύν θετη και σε ότι αφορά το σκέλος laquoευθύνηςraquo της γλωσσολογίας θα χρειαστεί να φθάσουμε σε ένα προχωρη μένο σημείο του βιβλίου προκειμένου να αντι ληφθούμε τι πραγματικά συμβαί νει Η ίδια τάση συνδέεται όμως άμεσα και με την σημασία που έχει δοθεί στο φαινό μενο των μετα ναστεύσεων από την αρχαιολογία αλλά και από άλλες επιστήμες (κοι νωνιολο γία εθνολογία ανθρωπο λοshyγία) στα πλαίσια της προσπάθειας ερμηνείας των πολιτι στικών μεταβολών24 Ειδικά στην αρχαι ολογία ο ρόλος των μετα ναστεύ σεων είναι σε μεγάλο βαθμό συνδε δεμένος με την εξέλιξη της αρ χαιολογικής θεωρίας και ιδιαιτέρως της αγ γλόshyφωνης τους δύο περασμένους αιώνες Μια συνοπτική επισκόπηση της εξέλι ξης αυ τής εν μέρει ως μικρή πα ρέκβαση εί ναι απολύτως απαραίτητη για να γίνει κατα νοητό ότι οι μετα να στεύ σεις δεν είναι παρά μόνο μία από τις πολλές ερμη νευτικές δυνατότητες που έχουν προ ταθεί και εφαρμοστεί στην έρευνα της προϊ στορίας Η επισκό πηση αυτή είναι επίσης ανα γκαία και για την σω στή κατα νόηση πολλών από τις ως τώρα διατυπωθεί σες απόψεις επί του προβλήματος της καταγω γής της ελλη νι κής και άλλων ευρωπαϊκών γλωσσών απόψεις που θα συ ναντή σουμε στα επό μενα κεφάλαια του βιβλίου αυτού αρχής γενομένης από το κε φά λαιο ΙΙ1 όπου αναλύεται το ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα Ο μεταναστευτισμός (migrationism) δηλαδή η αντίληψη ότι κάθε μορφής πολι τιshyστική μεταβολή οφείλεται κατά βάσιν σε μεταναστευτικές κινήσεις λαών υπήρξε η βαshy

24 Για μια επισκόπηση της σχετικής ιστορίας της έρευνας βλ R Prien Archaumlologie und Migra tion Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wan derungsbewegungen Universitaumltsforschungen zur praumlhistori schen Archaumloshylogie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε Βλ επίσης M John son Archaeologi cal Theory An Introducshytion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 15 κε C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Methods and Practice (Thames amp Hud son London 2000) σελ 463 κε

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

24

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

σική πα ραδοχή στους πρώιμους χρόνους της αρχαιολογίας και ιδιαί τερα της αγγλοσαshyξονικής ως τα μέσα του 19ου αιώνα Επρόκειτο βε βαίως για μια εποχή που το μεγαλύshyτερο μέρος του αρχαιολογικού έργου ήταν αφιερω μένο λιγότερο στην θεωρία και πεshyρισσότερο στην απόκτηση των βασι κών γνώ σεων για την προϊστορία Η έμφαση διδόshyταν συνεπώς στην δημιουργία των χρο νολογικών συστη μάτων και στην διαπίστωση της πολιτισμικής ακο λουθίας σε κάθε πε ριοχή Ο μεταναστευτι σμός ως μια εύκολη καshyτανοητή και ικανοποιη τική εξή γηση επι κράτησε εύκολα και η κυριαρχία του δεν κλονίshyστηκε ούτε όταν από τα τέλη του 19ου αι ώνα άρχισαν να διατυπώνονται εναλλα κτικές προτάσεις ερμηνείας της πολιτιστικής αλ λαγής όπως ο εξελικτισμός (evolu tionism) και η θεωρία της διάχυσης ή ντιφουζιονισμός (diffu sionism)25 Η τελευταία αυτή τάση για παράδειγμα που τονίζει την διάχυση ιδεών και τεχνολογικών καινο τομιών αποτελούσε για πολύ καιρό μιαν άλλη όψη του μετανα στευτι σμού αφού η δια σπορά πολιτιστικών στοιχείων συχνά εξισωνό ταν ndashκαι κά ποιες φορές ακόμα εξισώνε ταιndash με μεταναστεύσεις πληθυσμών Ο μεταναστευτι σμός και ο ντιφουζιονισμός είναι οι ιδέες που κυριαρχούν στο έργο της σημαντικό τερης μορφής της αγγλοσαξονικής αρχαιολογικής θεωρίας του πρώτου μισού του 20ού αιώνα του εδρεύο ντος στην Βρετανία Αυστραλού Vere Gordon Childe (Βερ Γκόρντον Τσάιλντ) Στα πολλά και σημαντικά έργα του για την ευρωπαϊκή προϊshyστορία26 δεσπόζει η ιδέα ότι σχεδόν κάθε σημα ντική πολιτι στική μεταβολή στην περίshyοδο αυτή της ανθρωπότητας πρέπει να αποδοθεί σε με ταναστεύσεις Οι αντιλήψεις περί μεταναστευτι σμού του Childe εμπεριείχαν σε με γάλο ποσο στό και την ιδέα της διάχυshyσης που αφο ρούσε όλα σχεδόν τα ση μα ντικά πολι τιστικά επιτεύγματα όπως πχ την γραφή τον τροχό και την μεταλ λουργία και που κατrsquo αυτόν είχε σαφή κα τεύ θυνση από την Μεσο ποταμία προς την Ευ ρώπη Η ευρωπαϊκή και αιγαιακή προϊστορία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά η έκ φραση του δόγματος ex oriente lux ο laquoκα ταυγασμός της ευρωπαϊshyκής βαρ βα ρότη τας από τον πολιτισμό της Ανατο λήςraquo27

Η ιδέα πως κάθε αλλαγή στον υλικό πολιτισμό μιας συγκεκριμένης περιο χής πρέshyπει να αποδίδεται σε μεταναστεύσεις ήταν αναπόφευκτη και στην περί πτωση της ήδη αναφερ θείσας γερμανικής θεωρίας των laquoπολιτιστικών κύ κλωνraquo (Kultur kreis lehre) Και τούτο διότι ήταν το φυσικό αποτέλεσμα της αυ τονόητης και σχε δόν μηχανιστικής ταύshyτισης της διασποράς συγκεκριμένων πολιτιστικών στοιχείων στον προϊστορικό χάρτη

25 Από τον αγγλικό όρο diffusion=διάχυση διάδοση26 Βλ πχ V G Childe The Dawn of European Civilization (Kegan Paul Trench amp Trub ner Lon don 1925) Του ιδίου The Danube in Prehistory (Clarendon Press Oxford 1929) Του ιδίου Man Makes Himself (Watts London 1936) Του ιδίου What Happened in History (Penguin Har mondsworth 1942) Του ιδίου Prehistoric Migrations in Europe (H Asche houg Oslo 1950) Του ιδίου Social Evolution (Shuman New York 1951)27 V G Childe Retrospect Antiquity 32 1958 σελ 69

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

25

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

με συγκεκρι μένα έθνη Η άποψη αυτή εκτός από ορισμένες αξιοση μείωτες εξαιρέσεις28 κυριάρ χησε στην Γερ μανία από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο και όπως είδαμε υπέστη πλήρη πολιτική και ιδεολογική εκμε τάλλευση από το ναζιστικό καθε στώς Κι ενώ η ατμόσφαιρα στην Γερμανία μετά τον Βʹ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν άφηνε πολλά περιθώρια (τουλάχιστον ανοιχτής) περαιτέρω έκφρασης των προπολεμι κών θεω ριών περί μετανάστευσης και ταύτισης αρχαιολογικών πο λιτισμών και εθνών από την δεκαε τία του 1950 το τοπίο άρχισε να αλλάζει ρι ζικά και στην αγγλοσαξο νική αρshyχαιολο γική θεωρία Στις αρχές της δεκαετίας ήταν ο Grahame Clark (Γκράχαμ Κλαρκ) εκείνος που προβάλ λοντας την σημασία του οικολογι κού παράγοντα για την εξέλιshyξη του πολιτι σμού έκανε τις πρώτες απόπειρες να απαγκιστρώσει την αρχαιολογική σκέψη από την ιδέα των μεταναστεύ σεων29 αλλά και εκείνος που φώτισε ίσως την πραγ μα τική αιτία της κυριαρχίας του μετα ναστευτισμού στην αγγλόφωνη αρχαιο λοshyγική παράδοση τον υποσυνεί δητο εγκλωβισμό της βρετανικής έρευνας στην ιδέα των επανα λαμβανόμενων εισβο λών που χαρα κτηρίζουν την ιστορία της ίδιας της Αγ γλίας (εισβολές Ρω μαίων Σαξόνων Νορ μανδών) μια εικόνα που μεταφυτεύ θηκε άκριτα στην προϊστορία όχι μόνο της Βρετα νίας αλλά και της Ευρώπης30 Και αυτό δεν ήταν παρά μόνον η αρχή Τα χρόνια που ακολού θησαν έφεραν μία από τις σημαντικότερες εξελίshyξεις στην αγγλοσαξονική αρχαι ολογική σκέψη στο πλαίσιο της οποίας ο τροχός της ερμηνείας των πολιτι στικών μετα βολών πήρε στροφή εκατόν ογδόντα μοιρών Η εξέλιξη αυτή ήταν η γέννηση της λεγόμενης Νέας ή ndashόταν έπαψε πια να είναι νέαndash Διαδικαστικής Αρχαιολογίας (New ή Processual Archaeology)31 Με βασι κούς πρωτα γω νιshyστές τον Lewis Binford (Λιούις Μπίνφορντ) στις ΗΠΑ και τους David Clark (Ντέι βιντ Κλαρκ) και Colin Renfrew (Κόλιν Ρένφριου) στην Αγ γλία η καινούρια αυτή αντίληψη έστρεψε τα νώτα στις ως τότε δημοφιλείς προτάσεις ερ μηνείας της πο λιτιστι κής αλλαshyγής τον μετα να στευτισμό και την θεωρία της διάχυ σης (ντιφου ζιονι σμό) Η νέα προshyσέγγιση εκκι νούσε από πορίσματα της εθνολογίας και της κοινωνι κής αν θρωπο λογίας

28 Βλ κυρίως E Wahle Zur ethnischen Deutung fruumlhgeschichtlicher Kulturen Gren zen der fruumlh geschichtli chen Erkennt nis I Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissen schaften Philologisch Historische Klasse 2 Abhandlung Jahrgang 194041 (Heidelberg 1941) όπου ο Ernst Wahle πρώτος κάτοχος της έδρας προϊστορίας στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέρ γης αναφέρεται στην πιθανότητα οι laquoπολιτιστικοί κύκλοιraquo του Gustaf Kossinna να αντικατο πτρίζουν άλλα φαινόμενα όπως πχ διαφορετικές μορφές οικονομικής οργά νωσης 29 G Clark Prehistoric Europe The Economic Basis (Methuen London 1952)30 G Clark The invasion hypothesis in British Archaeology Antiquity 40 1966 σελ 172shy189 31 Για μια σύντομη εισαγωγή στην Νέα Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeological Theory An Introduc tion (Black well Publishing Oxford 1999) σελ 12 κε C Renfrew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hudshyson London 2000) σελ 38 κε και 465 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προη γούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτικές εφαρμογές [Ινστιτούτο του βιβλίουshyΑ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) και υπό το πρίσμα και της κλασικής αρχαιολογίας το βιβλίο του T Houmll scher Κλασική αρχαιο λογία Βασικές γνώσεις (University Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 33 κε και κυρίως 41 κε

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

26

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

και εξέ φραζε με τον πιο έντονο τρόπο όχι πλέον τον ρόλο εξω γε νών πα ραγόντων αλλά αντιθέτως την ιδέα της εντο πιότητας της αυ τόχθο νης πολι τιστι κής εξέλιξης Κινηshyτήριος μοχλός της ανάπτυξης του πολιτι σμού θε ωρή θηκε η δια δι κασία προ σαρ μογής του ανθρώπου στις συνεχείς αλ λα γές και προκλήσεις του φυ σικού και κοι νωνικού του περιβάλλοντος Με αυτή την φι λοσοφία η Νέα Αρ χαιο λογία επιδό θηκε στην αναζήτηshyση των αν θρωπολογι κών σταθε ρών των γενι κότερων νόμων που πί στεψε ότι διέπουν την ανθρώ πινη συμπεριφορά Σε αυτό το πλαίσιο δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στα συμπεshyράσματα που θα μπορούσαν να προκύψουν από τις συ γκρίσεις με ταξύ πολι τισμών αποshyμακρυσμένων μεταξύ τους γεω γραφικά και χρονολο γικά Δόθηκε επίσης μεγάλη έμshyφαση στην εισαγωγή και ευρεία χρήση όσο το δυνατόν πιο laquoαντικει μενικώνraquo μεθόδων στην αρχαιολογία όπως πχ οι φυσι κοχημικές μέ θοδοι χρονολόγη σης και η στατιστική Βασικά ερ γαλεία της Δια δικα στικής Αρχαιολογίας έγι ναν η γενίκευση και η πα ραshyγωγή (de ductio) δη λαδή η διατύ πωση γενικευτικών υποθέ σεων ή μοντέλων η ισχύς των οποίων δοκιμάζεται εν συνεχεία ως προς την εκάστοτε ερευνώμενη περί πτωση Μία από τις πιο χα ρακτηριστικές και αναμφίβολα σοφές laquoεμμο νέςraquo της Διαδικα στικής Αρ χαιο λογίας είναι να προσπαθεί όχι απλά να περιγράψει αλλά κυ ρίως να εξηγήσει τα πολιτι σμικά φαινόμενα ιδιαίτερα εκείνα που αντιμε τωπί ζονται πολ λές φο ρές ως δεδοshyμένα και μη χρήζοντα ερμηνείας Ένας από τους παράγοντες που έδω σαν ώθηση στην ανάπτυξη της Νέας Αρχαιολογίας οι νέες δυνα τότη τες που υπο σχόταν στην αρχαιοshyλογία η στενό τερη συ νεργασία της με τις άλ λες επι στήμες και ιδίως με τις φυσικές καshyθ όρισε και ένα ακόμα χαρακτηρι στικό της την αισιοδοξία της ως προς το πόσα πράγshyματα μπο ρούμε τελικά να laquoεκμαι εύσουμεraquo από το αρ χαιολογικό υλικό για το εγγύς αλλά και απώ τατο παρελθόν Έναν από τους μεγαλύτερους θριάμβους των αντιλήψεων της Νέας Αρχαι ολο γίας έφερε η ανατροπή της παραδοσιακής χρονολογίας της ευρωπαϊκής προϊστο ρίας μέσω της εισα γωγής της ραδιοχρονολόγησης Ήταν μια εξέλιξη που φάνηκε να δί νει την χαshyριστική βολή στις θεωρίες του μεταναστευτισμού και της διάχυσης Η μέθοδος του ρα διενεργού άνθρακα (C14) που είχε ανακαλυ φθεί το 1949 από τον Αμερικανό χηshyμικό Willard Libby32 έδωσε την δυνατό τητα μιας χρονολόγησης των πολιτισμών της ευρωπαϊ κής προϊ στορίας ανε ξάρτητης από την παραδο σιακή την στηριζόμενη σε επιshyσφαλείς συ γκρί σεις και αμφίβολες επαφές με τους μέσω γρα πτών πηγών ήδη χρονολοshyγημένους πολι τισμούς (Μεσοποταμία Αίγυπτο Ελλάδα) Μέσω της ραδιο χρονολόγηshyσης αποδεί χθηκε ότι πολλές πολι τιστικές φάσεις στην Ευρώπη στοιχεία των οποίων αποδίδονταν σε επιρ ροές από τους μεγάλους πολιτι σμούς της ανατο λικής Μεσογείου ήταν στην πραγμα τικό τητα κατά αρκετούς αιώ νες αρχαιότε ρες από την εποχή των υποshy

32 Για μια εύληπτη περιγραφή της μεθόδου βλ C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theo ries Methods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 137 κε

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

27

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

τιθέμενων επι δρά σεων33 Μία από τις πιο σημαντι κές πεποιθήσεις της Νέας Αρχαιοshyλογίας και ιδιαιτέ ρως του Ren frew αυτή της αυτόνομης ανάπτυξης της μεταλλουργίας στην Ευρώπη34 επιβεβαιώ θηκε επι πλέον και με νέες ανακαλύψεις όπως αυτή του χαλshyκολιθικού νεκρο ταφείου της Βάρνας στην Βουλγαρία (περ 4400 πΧ) το 1972 με την αρχαιό τερη γνω στή συσσώρευση χρυσού στον κόσμο (βλ κεφ VI σελ 291)35 Η ανατροπή πολλών εδραιωμένων αντιλήψεων ήταν πλέον δεδομένη Κάποιοι εκ των κεντρικών πρω ταγωνιστών του ρεύ ματος της Νέας Αρχαιολογίας προ σπάθη σαν να αναδει χθούν σε πραγματικό αντίβαρο των βασικών φορέων της παλαιάς προσέγγιshyσης και κυ ρίως του Gordon Childe ενώ ταυτόχρονα οι νέες τά σεις ο αντι ντιφουζιονιshyσμός και ο αντιμεταναστευτισμός εξελίχθη καν σε ένα είδος δόγμα τος Η προ σπά θεια της νέας θεω ρητικής αντίληψης να εκτοπίσει πλή ρως την πα ραδο σιακή εκ φράστηκε εκτός των άλλων και στο επίπεδο της ορολογίας όπου όροι όπως πχ η laquoεπανάσταση του ραδιενεργού άνθρακαraquo (radiocarbon revolu tion) ήρθαν σε υπαινικτική αντιδιαshyστολή προς αντίστοι χους παλαιότε ρους (κυρίως την laquoνεολι θική και αστική επανάshyστασηraquo [Neo lithicurban revolu tion] του Childe) αλλά και με χαρακτηριστικούς τίτshyλους άρ θρων36

Πρέπει βεβαίως να επισημάνουμε ότι η απόρριψη των εξωγενών παραγό ντων και ει δικά των μεταναστεύσεων στην εξέλιξη του πολιτισμού δεν υπήρξε μονοπώ λιο της Νέας Αρχαιολογίας Στην πρώην Σοβιετική Ένωση ο ιστορικός υλισμός απέδιδε ήδη από πολύ νωρίτερα την διαμόρφωση των πολι τισμών απο κλειστικά σε οικο νομικο κοιshyνω νικά αίτια37 Στα πλαίσια της σοβιετι κής αρχαιολο γίας οι εξωτερικές επιδρά σεις στην ιστο ρική πορεία των λαών της άλλοτε Σοβιετι κής Ενω σης αποκλείο νται ενώ οι μεshyτα ναστεύσεις όχι μόνο δεν παίζουν κανένα ρόλο αλλά αποσιωπώνται κιόλας σε όσες πε ριπτώσεις είναι ιδιαίτερα προφανείς (όπως πχ ο ρόλος των Γότθων Βα ράγγων και Βίκινγκ στην δη μιουργία διαφόρων πο λιτι σμών της Ρωσίας) Η ίδια τάση παρατηρεί ται και στην Ισπα νία του Φράνκο όπου η άποψη περί εισαγωγής του κελτοϊ βηρι κού πολιshyτισμού (βʹ μισό της 1ης χιλιε τίας πΧ) στην Ισπανία μέσω μετανα στεύσεων ήταν πραshy

33 C Renfrew Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape Lon don 1973) σελ 84 κε εικ 18 20shy22 C Renfrew ndash P Bahn Archaeology Theories Meth ods and Practice (Thames amp Hudson London 2000) σελ 131 κε και 488shy489 (η περί πτωση των νεολιθικών μεγα λιθικών μνημείων της δυτικής Ευρώπης)34 C Renfrew The autonomy of the southshyeast European copper age Proceedings of the Prehis toric Society 36 1969 σελ 12shy47 Του ιδίου Before Civilization The Radiocarbon Revolution and Prehistoric Europe (Jonathan Cape London 1973) σελ 167 κε35 C Renfrew Varna and the social context of early metallurgy Antiquity 52 1978 σελ 199shy20336 Βλ πχ το C Renfrew Wessex without Mycenae Annual of the British School of Athens 63 1968 σελ 277shy285 όπου απορρίπτεται (σωστά όπως αποδείχθηκε) η ιδέα μυκηναϊκών επιρ ροών στον πολιτισμό του Έσσεξ στην νο τιο shyανατολική Αγγλία και τονίζεται ο αυτόνομος χαρα κτήρας της εξέλιξης και ακμής του Βλ επrsquo αυτού και κεφ IV 37 R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbar keit von Wanderungsshybewegungen Univer sitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 37 κε

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

28

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

κτικά απαγορευ μένη38 Παρόμοια φαινόμενα υπήρξαν και στην Ιτα λία του Μουσο λίνι όπως και σε βαλ κα νικές χώρες (Σερβία Ρουμα νία Αλβανία)39 Εί ναι ενδιαφέ ρον λοι πόν ότι η ιδέα της ενδογενούς ή αυτόχθο νης εξέλιξης των πολιτι σμών δεν ξεπήδησε μόνο από τον αθώο εν θουσιασμό της Νέας Αρχαιολογίας αλλά και από τους ιδεολογι κούς δογ ματι σμούς κα θώς και τις εθνικιστικές ή και ρατσιστικές αντι λή ψεις ολο κληρω τικών καθε στώ των Όσον αφορά δε κάποιους τουλάχιστον από τους έν θερμους υπο στη ρικτές της laquoαυ τοχθονίας των Ελλήνωνraquo στην χώρα μας δεν προ έρχο νται ακρι βώς απrsquo όσο γνωρίζει ο γράφων από τους κόλ πους της Νέας Αρ χαιολο γίας Στο πλαίσιο των αποκλειστικώς αρχαιολογικών κινήτρων της τελευταίας οι πα λαιοί τρόποι ερμηνείας των πολιτι στικών αλ λαγών δη λαδή ο μεταναστευτισμός και η θεω ρία της διάχυσης δεν θεωρήθηκαν πλέον απλώς αναχρονιστικοί αλλά και υποβαθμίζο ντες την φύση της αρχαιολο γίας ως επιστήμης Και τούτο διότι μία από τις βασικές τάσεις της Νέας Αρχαιο λογίας ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ υπήρξε ο θετι κισμός Μέσω της ενσωshyμάτωσης στις αρχαιολογικές μεθόδους στοιχείων των φυσι κών και άλ λων επιστη μών έγινε προ σπάθεια να εδραιωθεί η αρχαιολογία στην συ νεί δηση της κοινής γνώμης ως πραγμα τική επιστήμη Τι ακριβώς σημαίνει αυτό ndashκαι ποια σημασία έχει ίσως και για μας στην Ελλάδα ειδικά εν σχέσει προς το θέμα αυτού του βι βλίουndash καθίστα ται σαφές από ένα ανέκδοτο που παραδίδε ται σε διά φορες εκδοχές και αφορά τον Lewis Binford κυρίαρχη μορφή της Νέας Αρχαιολο γίας στην Αμε ρική Λέγεται δηλαδή ότι καθώς μια μέρα ο Binford πή γαινε στην δουλειά του με το τρένο κά ποιος που καθόταν απέ ναντί του είδε ότι διά βαζε ένα αρχαιο λογικό βιβλίο και τον ρώ τησε αν είναι αρχαι ολό γος Όταν ο Binford απά ντησε κατα φατικά ο άγνω στος είπε ενθουσιωδώς laquoΥπέ ροχα Εγώ είμαι οδο ντία τρος αλλά στον ελεύ θερο χρόνο μου είμαι ερασιτέχνης αρχαι ολό γοςraquo Τότε ο Binford απάντησε laquoΘαυμάσια Εγώ εί μαι αρχαιο λόγος και στον ελεύθερο χρόνο μου ερασιτέχνης οδοντία τροςraquo Πίσω από την απά ντηση του Binford κρυβόταν φυσικά η αποστροφή πολ λών αρshyχαιολό γων της επο χής του για την αντίληψη της αρχαιολογίας ως μιας δρα στη ριότητας που κινείται ανάμεσα στα όρια της επιστήμης και του απλού χό μπι ως κάτι που λίγο πολύ μπορεί να κάνει ο κα θένας Το ηθικό δίδαγμα του ανεκδό του θα μπορούσε να έχει πάμπολλους παραλήπτες στην χώρα μας κα κώς εννοού με νους ερασιτέχνες ερευνητές όχι μόνο γενικώς της ελληνικής αρχαιότη τας και προϊστορίας αλλά και ειδικότερα του θέ ματος αυτού του βιβλίου Η αρ χαιολογία δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ο καθέshyνας Και όταν κάποιος κα ταπιάνεται χω ρίς την αναγκαία επιστημονική κα τάρτιση και νοο τροπία με ορι σμένα από τα δυ σκολότερα προβλήματά της όπως αυτό που θα μας απα σχολή σει εδώ οφείλει αν μη τι άλλο να δια τηρεί το μέ τρο και την συ ναίσθηση του

38 Όπ σελ 38 με περαιτέρω βιβλιογραφικές παραπομπές 39 S Brather Ethnische Identitaumlten als Konstrukte der fruumlhgeschichtlichen Archaumlologie Germa nia 78 2000 (1) σελ 148 κε

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

29

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

ση μείου αφετηρίας του χωρίς υπερβο λές και ψευ δαισθήσεις επιστημονικής αυθε ντίας Πρό κειται για την ίδια συ ναίσθηση που σί γουρα θα είχε αν επιχειρούσε να χει ρουρ γή σει κά ποιον με αποκλειστικά εφό δια την συχνή ανάγνωση ιατρικών άρθρων σε εκλαϊ κευshyμένα πε ριοδικά και τα πορίσματα laquoερευνώνraquo ερασιτεχνών γιατρών Αυτός ο laquoεξεπιστημονισμόςraquo της αρχαιολογίας η αναμφισβήτητη διεύ ρυνση του μεθο δολογικού οπλοστασίου της αλλά και η συστηματοποίηση και η εμβάθυνση της ερ μηνείας των πολι τιστικών μεταβολών που επέφεραν οι αναζη τήσεις της Νέας Αρχαι ο λο γίας έθε σαν αυστηρούς όρους που θα απέ τρεπαν πλέον μια για πάντα την κά ποτε τόσο προσφιλή επίκληση με τανα στεύσεων και διαχύσεων πο λιτιστικών στοιshyχείων στην μελέτη της προϊ στο ρίας Το θε τικό επα κόλουθο ήταν ότι η πα λαιά αυτή τάση που φυ σικά δεν ήταν δυνα τό να εκλείψει οριστικά θα προσλάμβανε πλέον και αυτή μια πιο συ γκροτημένη και συ στημα τική μορφή Παρά λοιπόν την επι κράτηση της Νέας Αρχαιο λογίας και τα βαριά πλήγματα που δέχτηκαν οι πα ρα δοσια κές ερμηνευτιshyκές προσεγγί σεις στους νέ ους κανό νες υπήρξαν ήδη από νω ρίς και αρκε τές εξαι ρέσεις τά σεις ανανέω σης και εκσυγχρονι σμού των πα λαιών ιδεών Ήδη στην δεκαετία του 1970 εμφανίστηκε στην αρχαιολογία το πρώτο συ στη ματικό μοντέλο μετανάστευσης προϊόν της συνεργασίας του Αμερικανού αρχαι ολόγου Alshybert Ammerman (Άλμπερτ Άμερμαν) με τον Ιταλό γενετιστή Luigi Luca CavallishySforza (Λουί τζι Λούκα ΚαβάλιshyΣφόρτσα) Επρό κειτο για το μο ντέλο του laquoκύματος προώθηshyσηςraquo (wave of advance) το οποίο αφορά την εξάπλωση του νεολιθι κού τρόπου ζωής δηλαδή της γεωρ γικής οικο νομίας40 Όπως θα παρουσιάσουμε αναλυτικά στο κεφά λαιο VΙI (σελ 348) το μοντέλο αυτό χρησι μοποιήθηκε από τον Colin Renfrew στην θεωρία του για την κατα γωγή και διασπορά των ιν δοευρω παϊκών γλωσσών Στην δεκαετία του 1980 η προσπά θεια συ στηματικής διε ρεύνη σης των μεταναστεύσεων και ταξινόμη σης των διαφό ρων μορφών τους συνε χί στηκε εντός του αγγλόφωνου χώρου41 Στα τέλη της ίδιας δεκαε τίας το ερέθι σμα για έναν νέο γύρο συζητή σεων σχετικών με τον ρόλο της με τανάστευσης έδωσε ο Δα νός αρχαιολό γος Kristian Kristi ansen (Κριστιάν Κριστιάνshyσεν) ο οποίος από οπαδός της αυτό χθο νης εξέλιξης κατέ ληξε να αποδεχθεί την πιθαshyνότητα μετανα στεύσεων στην περί πτωση της ει σαγωγής πολιτιστι κών στοιχείων της ύστερης Νεολι θικής Εποχής από την κε ντρική Ευ ρώπη στην Δανία42 Αρκετά χρόνια αργότερα το 2005 ο Kristi ansen προ σχώρησε σε μια ερμηνεία μεταναστευτισμού και

40 A J Ammerman ndash L L CavallishySforza A population model for the diffusion on early farming in Europe στο C Renfrew (επιμ) The Explanation of Culture Change Models in Prehistory (Duckworth London 1973) σελ 343shy357 41 I Rouse Migrations in Prehistory Inferring Population Movement from Cultural Remains (Yale University Press New Haven 1986)42 K Kristiansen Prehistoric migration ndash The case of the Single Grave and Corded Ware Cultures Journal of Dan ish Archaeology 8 1989 σελ 211shy225 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Mig ration Vergleichende Studien zur archaumlologishyschen Nachweisbar keit von Wanderungsbewegun gen Universitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Ar chaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

30

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

στο θέμα της δια σποράς των ινδοευρωπαϊ κών γλωσ σών (βλ κεφ IV σελ 181 κε και VII6 σελ 389 κε) Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 την σκυ τάλη πήρε ο Αμε ρικανός ανθρω πολό γος David Anthony (Ντέιβιντ Άντονυ) ο οποίος τό νισε την έλ λειψη μεθό δου στην προσέγshyγιση του φαινομέ νου από πλευράς αρ χαιολο γίας αλλά και την ανάγκη να παραχθούν μο ντέλα για κάθε τύπο μετα νά στευσης ξεχωρι στά43 Ο ίδιος ενέ ταξε στην δική του απόshyπειρα προϋπάρ χουσες μελέτες από τον χώρο της κοι νωνιολογίας και κατόρ θωσε να δημιουρ γήσει ένα άρτιο μοντέλο ταξινόμησης των διαφόρων ειδών μετα να στεύσεων το οποίο λαμ βάνει υπrsquo όψιν την πολυπλοκό τητα του φαινομένου Είχε εντούτοις την μάλλον ατυχή έμπνευση να προ σπαθήσει να καταδείξει την σημασία των μετανα στεύshyσεων με το πα ράδειγμα της υπο τι θέμενης μεταναστευτι κής εξάπλω σης νομαδικών λαών από τις στέ πες του βορείου Πό ντου στην ανατο λική Ευ ρώπη κατά την Χαλκολιshyθική Εποχή Πρό κειται φυσικά για την αμφιλε γό μενη εκείνη περί πτωση μετανά στευσης που εδώ και δεκαετίες έχει συνδεθεί όσο καμιά άλλη με το ινδοευρω παϊκό πρό βλημα και που θα εξετάσουμε λε πτομερώς στα επό μενα κεφάλαια Η κριτική που θα δεχόταν για αυτό ο An thony ήταν προ δια γεγραμ μένη και η σχετική αντιπαράθεση εκφράστηκε με εύγλωτ τους τίτ λους άρ θρων44 Οι τελευταίες αυτές εξελίξεις έλαβαν χώρα στο πλαίσιο μιας νέας φάσης θε ωρη τικών προβληματισμών αλλά και αντιπαραθέσεων Πρόκειται για την πε ρίοδο εκ δήλωσης της μεγάλης αντίδρα σης όχι μόνο σε επιμέρους πτυχές αλλά σε όλη την κε ντρική φιshyλοσοφία της Διαδικαστι κής Αρχαιολογίας Αυτή προήλθε από πολ λές κατευθύνσεις και εκφρά στηκε με διάφο ρες ετερόκλητες προσεγγίσεις που από την δεκαετία του 1990 συνοψίζο νται υπό τον γε νικό όρο Μεταδιαδικα στική Αρχαιο λογία (PostshyProcessual Archae ology)45 Σημαίνο ντες εκπρόσωποί της είναι οι Βρετα νοί Ian Hodder ( Ίαν Χόshyντερ ανασκα φέας του σημαντικού νεολιθικού οι κισμού Τσατάλ Χογιούκ [Ccedilatal Houml yuumlk]

43 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 Του ιδίου Prehistoric migration as social proc ess στο J Chapman ndash H Hamerow (επιμ) Migrations and Invasions in Archaeological Expla nation British Archaeological Reports 664 (Archaeopress Oxford 1997) σελ 21shy32 Βλ επίσης R Prien Archaumlologie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nachweisbarkeit von Wanderungsbewe gungen Universi taumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 32 κε και 43 κε 44 D Anthony Migration in archaeology The baby and the bathwater American Anthro pologist 92 1990 σελ 895shy914 J Chapman The baby and the bathwater pull ing the plug on migrations American Anthro pologist 94 1992 σελ 169shy174 D An thony The bath refilled migration in archaeology again American Anthropologist 94 1992 σελ 174shy176 45 Για μια εισαγωγή στην Μεταδιαδικαστική Αρχαιολογία βλ M Johnson Archaeologi cal Theory An Introduc tion (Blackwell Publishing Oxford 1999) σελ 98 κε C Ren frew ndash P Bahn Archae ology Theories Methods and Prac tice (Thames amp Hud son Lon don 2000) σελ 483 κε Για μια συνοπτική επισκόπηση στην ελληνική γλώσσα βλ την ελληνική μετάφραση της προηγούμενης έκδοσης του τελευταίου (C Renfrew ndash P Bahn Αρχαιολογία θεωρίες μεθοδολογία και πρακτι κές εφαρμογές [Ινστιτούτο του Βιβλίου shy Μ Καρδαμί τσα Αθήνα 2001]) Βλ επίσης T Houmll scher Κλασική αρχαιολογία Βασικές γνώ σεις (Uni versity Studio Press Θεσσαλονίκη 2005) σελ 42 κε

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

31

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

στην Ανατολία βλ κεφ VII4 σελ 353) Michael Shanks (Μάικλ Σανκς) Christo pher Tilley (Κρίστοφερ Τίλυ) και John Bar rett (Τζον Μπάρετ) Στο πλαίσιο των νέων αυτών τά σεων τονίζε ται πλέον ο ιδιαίτε ρος χαρακτήρας κάθε πολιτισμικού φαινομένου ενώ αντιμε τωπίζεται με σαφή απο στροφή η αγάπη της Νέας Αρχαι ο λο γίας για τις γενικεύσεις η εμμονή της δη λαδή στην αναζήτηση ανθρωπολοshyγικών σταθε ρών γενικών και σχεδόν μηχα νιστικών μορ φών συμπερι φοράς και αντίshyδρα σης του ανθρώ που στις απαιτή σεις του περιβάλ λοντός του Με γάλη έμφαση δίνε ται τώρα σε πολυδιάστατους παράγοντες όπως ο συμβο λι σμός και η ιδεο λογία ενώ ο άνshyθρωπος δεν περιο ρίζεται να αντιδρά απλώς στις προκλή σεις του περιβάλλο ντος αλλά ανακτά αξιόλογη θέση στην δια μόρφωσή του Ση μαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της Με τα διαδικαστικής όπως άλλωστε και της Διαδικαστικής Αρχαιολο γίας έπαιξαν και στοι χεία της ακαδημαϊκής πα ράδο σης στην Αγ γλία όπου ιδιαί τερα στο Κέιμπριτζ κάθε γε νιά φοιτητών σχεδόν οφείλει να αμφισβητεί τις αντιλήψεις των δα σκά λων της Μία από τις πιο σημαίνουσες περιπτώσεις έρευνας που κινήθηκε μακριά από τα στεshyγανά τόσο της Διαδικαστικής όσο και της Μεταδιαδικαστικής Αρ χαιολογίας αποτεshyλούν οι νεοντιφουζιονιστικές αντιλήψεις του Βρε τανού αρχαιο λόγου An drew Sher ratt (Άντριου Σέρατ) Παρότι προήλθε μέσα από τους κόλπους της Διαδι καστι κής Αρχαιοshyλογίας στα τέλη της δε καε τίας του 1960 ακο λού θησε έναν διαφορε τικό δρόμο Μέσω της έν νοιας του laquoδιεθνούς συστήμα τοςraquo και του μοντέλου laquoπυ ρήναςshyπερι φέρειαshyπαρυshyφέςraquo που έχουν ως σημείο ανα φοράς τον σουμεριακό πολιτισμό Ου ρούκ στην ύστερη 4η χιλιε τία πΧ (βλ κεφ VII5 σελ 375 κε) ο Sherratt κατόρθωσε να κάνει τις πα λαιές θεωρίες διάχυ σης πάλι επίκαιρες και να επι χειρηματο λογήσει πειστικά υπέρ της εξάshyπλωσης σημαντι κών στοι χείων πολι τι σμού από την Μεσο ποταμία46 Όπως θα δούμε στο κεφάλαιο VII6 (σελ 393 κε) η πίστη του στην σημα σία της πολιτιστικής διάχυshyσης τον οδή γησε στο να την επικαλεστεί και ως έναν από τους βασι κούς μη χανισμούς που πιθανώς συ νετέλεσαν στην διάδοση των ινδοευρω παϊκών γλωσσών Η ερευνητική διαδρομή του Andrew Sherratt διδάσκει ότι η ποιότητα της επιστη μονικής εργασίας δεν κρίνεται τόσο από το κατά πόσο αυτή συνά δει με τις τρέχου σες ακαδημαϊ κές μόδες όσο από το επίπεδο της μεθο δολο γίας και της επιχειρη μα τολογίας της Προς ένα τέτοιο υψηλότερο επιστημονικό επίπεδο οδεύει πλέον με αρκετή καθυshyστέ ρηση όχι μόνο η έρευνα της πολιτιστικής διάχυσης αλλά και της με τανάστευ σης στην προϊστορία και πρωτοϊστορία Τα θεμέλια για μια συστη ματική διερεύ νηση των μετανα στεύσεων έχουν τεθεί τόσο στον αγγλόφωνο όσο και στον γερ μανόφωνο χώρο

46 Βλ πχ A Sherratt What would a BronzeshyAge world system look like Relations between temperate Europe and the Mediterranean in later prehistory Journal of Euro pean Archaeology 1 1993 σελ 1shy58 Του ιδίου Core Periph ery and Margin Perspec tives on the Bronze Age στο C Mathers ndash S Stoddart (επιμ) Development and Decline in the Mediterrashynean Bronze Age Shef eld Archaeological Monographs 8 (Shef eld University Press Shefeld 1994) σελ 335shy345 Βλ επίσης του ιδίου Economy and Society in Prehistoric Europe Changing Perspectives (Edinburgh University Press Edinshyburgh 1997) και httpwwwarchatlasorg

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

32

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

Η πρόσ ληψη της αγγλοσαξονικής αρχαιο λογικής θεω ρίας στην Γερμανία από την δεshyκαετία του 1990 και εξής οδήγησε σε μια εκ νέου διέγερση και του εκεί ενδιαφέροντος για το φαινό μενο των μετα ναστεύ σεων47 Αυτό εκδηλώνε ται σε θεωρητικό επίπεδο με μελέτες για την αρχαιολο γική αποδειξιμότητά τους ενώ οι περιπτώσεις που διερευνώshyνται προέρχονται κατά βάσιν από τον χώρο της πρώιμης (κυρίως μεσαιωνικής) ιστοshyρίας Όσον αφορά την ελληνική αρχαιολογία η απουσία μιας αντίληψης γεω γραφικώς ευρύτερης του σημερινού ελληνικού χώ ρου έχει καταστήσει την άρ θρωση θεωρη τικού λόγου σχεδόν αδύνατη Όπως πα ρατη ρεί σωστά ο Κώ στας Κωτσά κης στην Ελλάδα η αρχαιολογική θεωρητική σκέψη δεν μπόρεσε δυστυχώς να επωφελη θεί από το ότι ένας από τους βασι κούς πρωτα γωνιστές της πα γκοσμίως o Colin Renfrew είναι κατά βάσιν ερευνη τής της προϊστο ρίας του Αιγαίου48 Σκοπός της κάπως εκτεταμένης αλλά απολύτως αναγκαίας αυτής παρέκ βασης ήταν να καταδειχθεί ότι στις μέρες μας δεν είναι πλέον ούτε αυτονόητο ούτε εύκολο να διεshyρωτάται κανείς laquoπόθενraquo στην έρευνα της προϊστορίας Η εποχή της εύκολης επίκλη σης μετανα στεύσεων ως από μηχανής θεού για την εξήγηση των πολιτιστι κών μεταβο λών στην περί οδο αυτή του ανθρώπινου πολιτισμού έχει σίγουρα πα ρέλθει ανεπιστρε πτί Η πολυπλοκό τητα του φαι νομένου της μετανάστευσης και η ιδιαίτερη προσοχή με την οποία πρέπει αυτό να αντιμετωπίζεται έχει γίνει συνεί δηση όχι μόνο στην αρχαιοshyλογία αλλά και σε άλλες επιστήμες Είναι χαρακτηρι στικό ότι παρά το πλήθος των γραφομέ νων για την με τανάστευση πορίσματα και μοντέλα με γενική ισχύ δεν έχουν δια μορφω θεί ακόμα ούτε στην κοινωνιολογία στους κόλπους της οποίας η διε ρεύνηση του φαι νομένου ξεκίνησε ήδη από τον 19ο αιώνα αλλά ούτε και στην ανθρωπολογία ή στην εθνολογία49 Εντούτοις ως αποτέ λεσμα της ως τώρα διαπάλης επί του θέματος στην ιστορία της έρευνας έχουν πλέον τεθεί αυστη ρές προϋποθέσεις για την αποδοshyχή της με τανάστευσης πληθυ σμών ακόμα και της διάχυσης ιδεών και καινοτομιών ως εξηγή σεων για τις πολιτιστικές μετα βολές Το laquoπόθενraquo δεν είναι επομένως ένα δεδοshyμένο ερώ τημα προς απά ντησιν αλλά απλώς μία από τις πολλές υποθέσεις προς απόshyδειξιν

47 Για μια επισκόπηση της ιστορίας της έρευνας στον γερμανόφωνο χώρο βλ R Prien Archaumlolo gie und Migration Verglei chende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsbewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlshyhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 34 κε48 K Kotsakis The powerful past theoretical trends in Greek archaeology στο I Hodder (επιμ) Archaeologi cal Theory in Europe The Last Three Decades (Routledge London and New York 1991) σελ 81 Βλ επίσης το σύνολο του άρθρου (σελ 65shy90) για μια επισκόπηση των λίγων εξαιρέσεων θεωρητικών προβληματισμών στην ελληνική προϊστορική αρχαιολογία Βλ επίσης και M Nikolaidou ndash D Kokkinidou Epos history metahistory in Aegean Bronze Age Studshyies στο S P Morris ndash R Lafneur (επιμ) Epos Re considering Greek Epic and Aegean Bronze Age Archaeology Proceedings of the 11th International Aegean Conference Los Angeles UCLA ndash The J Paul Getty Villa 20shy23 April 2006 Aegaeum 28 (LiegravegeshyAustin 2007) σελ 35shy48 με παραπομπή 25 49 R Prien Archaumlolo gie und Migration Vergleichende Studien zur archaumlologischen Nach weisbarkeit von Wanderungsshybewegungen Uni versitaumltsforschungen zur praumlhistorischen Archaumlologie Band 120 (Dr Rudolf Habelt Bonn 2005) σελ 11 κε και 28 κε

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

33

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ

Συνοψίζοντας στο κεφάλαιο αυτό προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε εκτενώς κατά βάshyσιν αυτό που ο John Chadwick συνεργάτης του Mi chael Ventris στην αποκρυ πτογράshyφηση της Γραμμικής Β εξέφρασε κάποτε επι γραμματικά Ότι δηλαδή laquoη ερώτηση ldquoαπό πού ήρθαν οι Έλληνεςrdquo είναι δίχως νόημα Μπο ρούμε να αρχί σουμε να μιλάμε για τους Έλ ληνες μόνο μετά την διαμόρ φωση της ελληνικής γλώσσας ως ανα γνωρίσιμου διαshyκριτού κλάδου της ινδο ευρω παϊκήςraquo50 Δεν αναζη τούμε επομέ νως τόσο την έλευση ενός έθνους αλλά περισσότερο τις συνθήκες δια μόρ φωσης μιας γλώσσας Το δεύτερο φαινόμενο εν δέχεται βεβαίως να εμπε ριέχει σε κά ποια μορφή και το πρώτο αφού η εν λόγω γλώσσα συνδέεται ή συν δέθηκε κάποια στιγμή με έναν συγκεκρι μένο γεωγραshyφικό χώρο Η σχέση όμως μεταξύ laquoέλευσηςraquo και laquoδιαμόρφωσηςraquo συνιστά όπως σιγά σιγά θα διαπιστώ σουμε κομμάτι μιας διαδι κασίας η οποία υπήρξε μάλλον πολύ πιο σύνθετη απrsquo όσο φαντα ζό μαστε Σε ποια περίοδο της προϊστορίας πρέπει επί παραδείγματι να στραφούμε για να εντο πί σουμε αυτή την διαδικασία Υπάρχει ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο στο οποίο μια γλώσσα μπορεί να θεωρηθεί laquoδιαμορφωμένηraquo Ή μήπως η ορθή διατύ πωση του κεντρι κού ερωτήματος η οποία πιστεύουμε ότι επιτεύχθηκε σε αυτό το κεφάλαιο απειshyλεί να μας κάνει να εγκαταλείψουμε άλλη μια γνωστή ροπή αυτήν της ανα ζήτησης ενός περίπου απόλυ του χρονικού σημείου εκκί νη σης του ελληνι κού πολι τισμού Ο κίνshyδυνος να αναζητά κα νείς κάτι που δεν υπάρ χει προβάλλει σε αυτό το σημείο με έντονο τρόπο Όπως θα διαπιστώσουμε προς το τέλος αυτής της έρευνας η απελευθέρωση της σκέψης μας από την τάση ανα ζήτη σης του laquoση μείου μηδένraquo της απόλυτης δηλαδή χροshyνικής στιγμής κατά την οποία οι Έλληνες laquoπροκατα σκευασμένοιraquo γλωσσικά (ή ίσως και εθνικά) ει σέρχονται στον ελλαδικό χώρο51 είναι αναγκαία συνθήκη για την κα τα νόηση των απα ντήσεων του ερωτή ματος που έχουμε θέσει Εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση όμως για την παρακολούθηση των θεμά των που ανα πτύσσονται σε αυτό το βιβλίο είναι και ένα βασικό γνωστικό υπόβαθρο στους δύο βασι κούς άξονες του ζητήματος στο ινδοευρωπαϊκό πρόβλημα και στην αιγαι ακή προϊστο ρία Διότι από την στιγμή που καταλή ξαμε στο ότι εκείνο που ανα ζητούμε είναι οι συνθή κες διαμόρφωσης μιας γλώσσας είναι λογικό να στραφούμε καταρχάς στην ίδια την γλώσσα αυτή Με αυτόν τον τρόπο θα οδη γηθούμε στην μεγάλη προβλημα τική της ινδο ευρωπαϊκής γλωσ σικής οικογέ νειας στην οποία ανήκει η ελληνική γλώσσα Και αφού στο άμεσο ενδιαφέρον μας εί ναι επίσης να ανακαλύψουμε και πότε καθώς και

50 J Chadwick Discussion of V I Georgiev The arrival of the Greeks in Greece the linguistic evi dence στο R A Crossland ndash A Birchall (επιμ) Bronze Age Migrations in the Aegean Ar chaeological and Linguistic Problems in Greek Prehisshytory Proceedings of the First International Colloquium on Aegean Pre history Shef eld 24shy26 March 1970 (Duckshyworth London 1973) σελ 25451 Για μια συστηματική ανασκευή αυτής της ιδέας βλ και C Renfrew ldquoEver in process of becomingrdquo The autochshythony of the Greeks στο J A Koumoulides (επιμ) The Good Idea Democracy and Ancient Greece (Aristide D Caratzas New Rochelle 1995) σελ 7shy27

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

34

I laquoΠΟ ΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ Ε ΛΛΗΝΕΣraquo

υπό ποιες συνθήκες αυτή η γλώσσα πρωτοεμ φανίζεται στον ελλαδικό χώρο θα εί ναι η περιοχή αυτή της Ευ ρώπης στην οποία θα στραφούμε στην συνέχεια Θα εξε τά σουμε έτσι κα ταρ χάς εν συνόψει τις πλη ροφορίες που μπορεί να μας δώσει η αρ χαιο λογία για την προϊ στορική κατοί κηση της Ελλάδας και γενικότερα του Αιγαίου

Οι επόμενες σελίδες δεν είναι διαθέσιμες για προεπισκόπηση

• Εξώφυλλο
• Σελίδα τίτλου
• Title Page
• Περιεχόμενα
• Πρόλογος του Άγγελου Χανιώτη
• Πρόλογος του συγγραφέα
• ΕΙΣΑΓΩΓΗ Πόθεν η υπεύθυνη πληροφόρηση για την ιστορία και την προϊστορία
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι laquoΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣraquo ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣ
• ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗΡΙΑ
• • ΙΙ1 Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος ndash Η παραδοσιακή θεωρία
  • ΙΙ2 Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου
  • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙI ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
    • • ΙΙΙ1 Οι αρχαίες παραδόσεις
      • ΙΙΙ2 Τα laquoπροελληνικά υποστρώματαraquo
      • ΙΙΙ3 Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας πΧ
      • ΙΙΙ4 Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας
      • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ (18ος - 16ος ΑΙΩΝΑΣ πΧ)
        • ΚΕΦΑΛΑΙΟ V ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ KATA ΤΗN ΥΣΤΕΡΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ - ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ CETINA
        • • V1 Εισαγωγή ndash Ιστορία της έρευνας
          • V2 Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους (25ος-23ος αι πΧ) και το laquoδιεθνές πνεύμαraquo των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V3 Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V4 Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Διαδρόμους και τα πραγματικά της αίτια
          • V5 Οι laquoΑργοναύτες των δυτικών Βαλκανίωνraquo και το μεσογειακό πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας πΧ
          • V6 Το φαινόμενο Cetina και η laquoέλευση των Ελλήνωνraquo
          • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙ Η laquoΣΚΟΤΕΙΝΗraquo 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ πΧ
            • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙI ΕΞΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩΡΓΙΑΣ TOY COLIN RENFREW
            • • VII1 Εισαγωγή
              • VII2 Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης για την κοιτίδα καιτην διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
              • VII3 Η κριτική της γενετικής συγγένειας το γλωσσικό οικογενειακό δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία
              • VII4 Η laquoανατολιακή υπόθεσηraquo εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός
              • VII5 Τα μεγάλα προβλήματα οι ινδοϊρανικές γλώσσες και η μη ινδοευρωπαϊκή laquoσφήναraquo των γλωσσών της Μεσοποταμίας
              • VII6 Το laquoπεριστέρι ανάμεσα στις γάτεςraquo ο αντίλογος στην θεωρία γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασίατης
              • • ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙIΙ ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ
                • • VIIΙ1 Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας
                  • VIIΙ2 Η laquoαρχαιολογία των κυττάρωνraquo πληθυσμιακή γενετική
                  • VIIΙ3 Έλληνες εις τα εξ ων συνετέθησαν
                  • • ENGLISH SUMMARY laquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENraquo - THE MAINSTREAM SCIENTIFIC RESPONSES AND THE PRESENT STATE OF RESEARCH ON THE FIRST BEGINNING OF THE GREEK CIVILISATION
                    • • OVERVIEW OF CONTENTS
                      • ENGLISH SUMMARY
                      • INTRODUCTION WHENCE THE RELIABLE INFORMATION ABOUT HISTORY AND PREHISTORY
                      • CHAPTER I ldquoTHE GREEKS WHENCE AND WHENrdquo THEORETICAL ANALYSIS AND MODIFICATION OF THE QUESTION
                      • CHAPTER ΙΙ A LANGUAGE AND A LAND THE LINGUISTIC AND ARCHAEOLOGICAL STARTING-POINTS
                      • CHAPTER ΙΙΙ THE PHILOLOGICAL RESEARCH AND THE EARLIEST DOCUMENTS OF THE GREEK LANGUAGE
                      • CHAPTER IV THE SHAFT GRAVE PERIOD (18th-16th CENTURIES BC)
                      • CHAPTER V THE CULTURAL CHANGES ON THE GREEK MAINLAND IN THE LATE 3rd MILLENNIUM BC ndash THE CETINA PHENOMENON
                      • CHAPTER VI THE ldquoDARKrdquo 4th MILLENNIUM BC
                      • CHAPTER VII INDO-EUROPEANISATION=NEOLITHISATIONCOLIN RENFREWrsquoS LANGUAGE-FARMING THEORY
                      • CHAPTER VIIΙ BACK TO THE PALAEOLITHIC
                      • • ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
                        • ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
                        • ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
                        • ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ