1.)ق906-984(نقش شاملوها در تأسیس و تداوم دولت صفویه

**فروغ بازگیر-جهانبخش ثواقب

چکیده ترین طوایف قزلباش بودند که در تأسیس دولت صفویه هاي تاریخی، شاملوها از بزرگترین و پرجمعیتبراساس آگاهی

تصدي مناصب و مقامات اداري، امور فرماندهی نظامی، نقش چشمگیري داشته و در روند حیات دولت صفوي نیز باهایی قدرت در برههبا وجود این،. گی شاهزادگان صفوي و غیره به ایفاي نقش پرداختندداري امر للادارة ایاالت، عهده

. استهاي پادشاهان صفویه بر این نوسان قدرت تأثیر داشتههاي ایلی و سیاستاین طایفه دچار ضعف شد که رقابتاین پژوهش به هدف بررسی نقش شاملوها در تأسیس و تداوم دولت صفویه و چگونگی وضعیت قدرت و نفوذ

در روند تحوالت سیاسی و نظامی دولت صفویه از ابتداي تأسیس این ) نوسان شدت و ضعف قدرت آنان( شاملوها دهد که شاملوها نقش یافتۀ پژوهش نشان می. سامان یافته است.) ق906-984(سلسله تا پایان حکومت شاه طهماسب

اي عوامل، گاه منحنی قدرت آنان با اند و هرچند به سبب پارهاي در تأسیس و تداوم دولت صفوي داشتهمهم و برجستهشد؛ اما در مجموع توانستند جایگاه سیاسی و اجتماعی خویش را در دولت شاه طهماسب حفظ شیب کاهشی همراه می

.و در سلطنت وي از سایر طوایف پیشی گرفتندر روي کار آوردن شاه عباس اول نیز مؤثر واقع شدندکنند و حتی د

هاي کلیديواژه.طهماسب، شاه قزلباشان، شاملوها، شاه اسماعیلصفویه،

.عصر صفوي به چاپ رسیده استتمدن شیعه دروهمکاري قطب فرهنگاین مقاله با-1 دانشیار تاریخ دانشگاه لرستانjahan_savagheb@yahoo.com٢٠٠١٥bazgir.F@com.yahooپژوهشگر **

4/7/94: تاریخ پذیرش2/10/93:تاریخ وصول

)پژوهشی-علمی(هاي تاریخیپژوهشدانشگاه اصفهان- انسانی دانشکده ادبیات و علومهفتمدورة جدید، سال سال پنجاه و یکم،

48-19ص،1394بهار ، )25پیاپی (اول شمارة

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/20

مقدمهدهـم هجـري سـدة آغـاز گیري دولت صفویه در شکل

در ایـران، بـه عنـوان دولتـی کـه .) ق907سـال (قمري یکی از فصول مهم ،هب تشیع را به رسمیت شناخت مذ

پیش از تأسیس ایـن دولـت، . تاریخ اسالم و ایران است کشور دچـار آشـفتگی سیاسـی، هـرج و مـرج و نـزاع

، )به دالیـل مـذهبی، سیاسـی و نـژادي (الطوایف ملوك. تشتت فرهنگی و اخالقی و عدم وحدت مـذهبی بـود

ــا موجــب وجــود برخــی ویژگــی ــه شــه برخــیده ک. گران دولت صفویه را یـک دولـت ملـی بداننـد پژوهش

وسـعت سـرزمینی و : ها عبارتند از برخی از این ویژگی 250(جغرافیــاي گــسترده، عمــر طــوالنی ایــن سلــسله

، توانایی این دولت در ایجـاد وحـدت سیاسـی و )سالکه در واقـع بـا رسـمی کـردن تـشیع در ایـران (مذهبی

از استقالل کـشور ، دفاع )هویت ایرانی را شکل بخشید در برابر تهاجمـات بیگانگـان، مطـرح شـدن در سـطح

به ویژه بـا غـرب، و ؛جهانی و گسترش روابط خارجی ....برقراري پیوند میان دین و دولت و

در روي کار آمدن دولت صفویه، اتحادیه ایلی و جنبش ــرون از ــروي آن بی ــشتر نی ــه خاســتگاه بی قزلباشــان، ک

ه در آناتولی و سوریه قرار داشـت، ویژبه ؛مرزهاي ایران از جملـۀ ایـن طوایـف . نقش اساسی و محوري داشتند

ا، ذوالقـدرها، لوهـا، اسـتاجلوه توان از روملوها، تکه میهـاي حلـب که از تـرکمن ،و شاملوها قاجارها، افشارها

گیري نهضت صفویه و گـسترش با شکل . بودند، نام برد ترکـان بـه علـل ایـن ،تدریجی آن در آناتولی و سوریه

سیاســی و مــذهبی بــه طریقــت صــفویه پیوســتند و بــا در ،اي که از نظـر نظـامی از خـود نـشان دادنـد توانایی

ویـژه در بـه ؛تکاپوهاي شیوخ صفوي وارد عمل شـدند زمان شیخ جنید که چندین سال را در سوریه و آنـاتولی گذراند و توانست با جذب طوایف مختلف ترکمان بـه

وي نظـامی کارآمـد در اقـدامات جهـادي عنوان یک نیر این نیروي نظامی پس از وي . استفاده کند هااز آن خود

شیخ حیدر که تشکیالت منظمی بـه ،در خدمت پسرش آنان داد و چندین نوبت در کنار وي به عملیات جهادي

اسـماعیل قـرار ،پرداختند و سپس در خدمت فرزنـد او شروانشاهیان و الوند گرفتند تا اینکه اسماعیل با غلبه بر

.م1501/ .ق907موفق شد در تابستان قویونلومیرزا آق .گذاري کند و دولت صفویه را بنیاد نهددر تبریزتاج

یکی از این طوایـف قزلبـاش کـه عامـل اصـلی در بـه شوند، طایفۀ شـاملو قدرت رسیدن صفویه محسوب می

بود که از همان آغاز با پیوسـتن بـه طریقـت صـفویه و ویژه در عرصۀ ؛ به براز وفاداري، خدمات چشمگیري را ا

نظامی، به قدرت رسیدن شاه اسماعیل و تأسیس دولـت کوشش شده تـا بـه این پژوهش در. صفویه انجام دادند

نقش طایفۀ شاملو در تأسیس دولت صفویه و اقـدامات و کارکردهاي سیاسی، نظامی و دیـوانی آنـان در زمـان

ســدة دهــم (صــفوي ســبطهماشــاه اســماعیل و شــاه بنیاد اصلی پژوهش بر طرح ایـن .پرداخته شود ) هجري

شاملوها چه نقشی در تأسـیس -1: قرار دارد دو پرسش رونـد قـدرت و -2انـد؟ و تداوم دولت صفویه داشـته

نفــوذ شــاملوها در دوره حاکمیــت دو پادشــاه نخــست ــفویه، ــماعیلص ــبو اولاس ــۀ طهماس اول، در عرص

نظامی چگونه بوده است؟تحوالت سیاسی و شاملو طایفۀمفروض نخست پژوهش آن است که

آمدن و تداوم حیات سیاسی نیرویی تأثیرگذار در پدیدمفروض دوم پژوهش به این . سلسلۀ صفویه بوده است

نکته اشاره دارد که شاملوها از آغاز دولت صفویه تا روندي از نوسان قدرت ، طهماسبپایان سلطنت شاه

)حضور فعال و . اندرا تجربه کرده) عفت و ضشدهاي نظامی، سیاسی و اداري، کارآمد این طایفه در عرصه

شد و به افزایش قدرت و نفوذ آنان در دولت منجر می

٢١/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

نگرانی صفویان از این امر و نیز رقابت سایر طوایف .شدکاهش قدرت آنان میموجب

ی اهمیت شناخت تاریخ ایران در ادوار گوناگون و آگاهها و از جایگاه ایالت و قبایل در ساختار حکومت

مناسبات آنها با حکومتگران و نیز روند تنازع قدرت و هاي مؤثر در ارکان هاي موجود در میان گروهتنش

دولت، ضرورت این پژوهش را مطرح کرد تا نقش یکی در تحوالت عصر صفویه بررسی )شاملوها(از این قبایل

تبیین جایگاه ،این پژوهشهدف ،از این رو. شوددر روند شاملوها به عنوان یکی از قبایل مهم قزلباش

تأسیس و تداوم حیات سیاسی دولت صفویه، چگونگی : مورد(مناسبات سالطین صفوي با ایالت حامی خود

وذ شاملوها در فو بررسی فرایند قدرت و ن) شاملوها.عرصۀ تحوالت این دولت است

روش پژوهشهاي تاریخی است و با از نوع پژوهشاین پژوهش

تحلیلی -توجه به ماهیت موضوع، به روش توصیفیدر این روش، گردآوري اطالعات به . انجام شده است

اي با تکیه بر منابع تاریخی و در نظر شیوة کتابخانههاي جدید در این باره، فراهم و با تجزیه داشتن پژوهش

.استو تحلیل و استنتاج عقلی پردازش شده

پیشینۀ پژوهشهاي برآگاهیافزون در بررسی پیشینۀ موضوع،

اي که متون تاریخی عصر صفویه در شرح وقایع پراکندهنظامی دربارة حضور قبایل مختلف قزلباش به - سیاسی

:نظیر،پژوهانهاي صفویهاند و یا در نوشتهدست دادهو دیگران ) 1372(، سیوري)1371(، سومر)1361(هینتس

اجمال و به صورت عام از نقش ایالت حامی صفویه بهدر تأسیس این سلسله سخن به میان آمده است، مواردي

. به این مقوله نزدیک استتوان نام برد کهرا می

ایران اي که اوضاع سیاسیدر مقاله) 1377(پور حاجیانصفوي را بررسی نموده، در در دورة شاه طهماسب

ت قزلباش در آغازین هاي ایالمبحثی به درگیريسیوري . هاي سلطنت این پادشاه نیز پرداخته استسال

دولت صفوي در زمان در بررسی مناصب عمدة) 1380(به برخی مناصب سران طهماسبو شاه شاه اسماعیل

هاي درون ایلی آنان ر در دولت و نیز رقابتطوایف مؤثدر مقالۀ خود که به حذف ) 1384(قرقلو .اشاره دارد

قزلباشان از قدرت مرکزي اشاره دارد، شورش امراي استاجلو و درگیري آنها را با روملوها در آغاز سلطنت

) 1384(میرجعفري . بازبینی کرده استطهماسبشاه ولی به برخی تنیز در شوریدگان شاه اسماعیل در آنا

هاي مورخان صفوي دربارة آمدن این مریدان گزارشسرافرازي . کرده استترکمن به حضور وي اشاره

به نقش ) 1385(لو و هموبه نقش طایفۀ تکه) 1384(قویونلو در تثبیت و تضعیف دولت صفوي طایفۀ آق

اما نقش شاملوها به ها؛رغم این نمونهبه.پرداخته استصورت مستقل و منسجم در حوزة مطالعات این

تواند پژوهشگران قرار نگرفته است و پژوهش حاضر می.تر مطالعه کندرا برطرف و این مقوله را تخصصیاین خأل

و پیوند با طریقت صفویهخاستگاه شاملوهاهاي تاریخی، سـازمان بنیـادین طریقـت بر اساس آگاهی

گـذاري الدین اردبیلی پایه صفویه که به دست شیخ صفی نیز ) شام(تا آناتولی شرقی و سوریه ،شد، عالوه بر ایران

دار تـرکمن از افراد قبایـل گلـه گسترش یافت و بسیاري افـراد . که در آن نواحی ساکن بودند، بدان پیوسته بودنـد

صـفویه شـدند این قبایـل بعـدها نخبـۀ نیـروي جنگـی بـه تأکیـد فـاروق سـومر، ترکـان ).10: 1372سیوري، (

مرکز و جنوب آناتولی بـه نـام قزلبـاش و بـا معتقـدات صـفوي بـه عناصر اولیۀ تشکیل دهندة دولـت شیعی، از و ایـن دولـت بـر اثـر ) 7: 1371سومر، (رفتندشمار می

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/22

از ایـن رو، . مساعی قبایل چادرنشین ترك به وجود آمد در سدة دهم هجـري در دولـت صـفویه زمـام امـور بـه

رنشین قزلباش بـود و مـأموران عـالی دست بزرگان چاد ان سپاه از میان آنان مقام درباري و حکام ایاالت و سردار

ارتش نیز از افراد سپاهی همین قبایـل . شدندمیبرگزیده در ).477: 1354پیگولوسکایا و دیگـران، (شدفراهم می

مفهوم دقیق، نام قزلباش تنها بـه قبایـل ترکمنـی اطـالق شــد کــه ســاکن آنــاتولی شــرقی، شــمال ســوریه و مــی

صـفویه را پذیرفتـه، تارتفاعات ارمنستان بودند و دعـو دبیل شدند؛ لکن سرانجام ایـن مرید مشایخ صفویه در ار

نام بـا مـسامحه در مـورد بعـض طرفـداران غیرتـرکمن نـامی کـه در ابتـدا عثمانیـان از ؛صفویه نیز پذیرفته شد

رنـگ دوازده ي تحقیر نسبت به کاله مخـصوص قرمز روبـه کـار ،ترك که حیدر براي پیروان خـود سـاخته بـود

بردند؛ امـا از سـوي صـفویه همچـون نـشان افتخـار میسـیوري، ؛4/427: 1353خوانـدمیر، : نـگ (پذیرفته شـد

).311: 1380امورتی، ؛19: 1372طایفـه 32این قبایل ترکمان که اروج بیگ بیات آنهـا را

و از بودنـد سـاکن آنـاتولی ،)67: 1338بیـات، (داندمیل سیاسی، اجتمـاعی و مـذهبی علبنا بر .م14. /ق8سدة

ر زمان تشکیل دولت که د ندهایی به ایران داشت مهاجرتبـسیار محتمـل «. تر شد یافتهتر و سازمان صفوي گسترده

است که ترکمنان طرفدار صفویان، بیشتر در آذربایجـان، بنـابراین، . آسیاي صغیر و شمال سـوریه پراکنـده بودنـد

تصادفی نبود که جنید، در دوران آوارگی خود با اطمینان » .کـرد ر مـی به کمک و اقبال مریدان به ایـن منـاطق سـف

قبایل مزبور که اعتقادات شـیعی ) 274: 1380، 1رویمر(و شیخ جنید و جانشینانش را ماننـد ائمـه داشتندافراطی

نگریستند، حاضر بـه هرگونـه و پیامبر و یا حتی خدا می فداکاري براي آنان بودند و جزو مریدان شـیوخ صـفوي

، 1رویمـر (شـدند ) شیخ جنید و پس از او شـیخ حیـدر (: هـاي در گزارش . )7: 1361هینتس، ؛284-286: 1380

جویانـه آمیختـه اسـت و اي سـتیزه که با روحیـه خنجیبازرگان ونیزي که از شائبۀ گزافه خالی نیست، از عـشق و شور افراطی مریدان صفوي به شیوخ و رهبـران خـود

خنجـی، (تا سرحد الوهیت سخن بـه میـان آمـده اسـت ــان ون؛270-265: 1382 ــزي، بازرگ ــه ) 456: 1381ی ک

نمایانگر پیوند روحانی پیروان ترکمن با رهبران طریقـت امـورتی، اتحـاد بـین قزلباشـان و شـیوخ .صفویه اسـت کـه بـه وظـایف و استنظامی دانسته ايهاردبیل را رابط

جنید با آگـاهی . تعهداتی بین شیخ و پیروانش منجر شد دارکات از توان بالقوة نظامی طریقت صفوي، در شروع ت

خویش این توان نظامی را بـا رضـایت کامـل » سلطنت«قزلباشـــان گـــسترش داد و همـــین قزلباشـــان بعـــدها سرسپردگی کاملی به تقاضاهاي شیوخ تا زمـان پیـروزي

).313: 1380امـورتی، (اسماعیل از خـود نـشان دادنـد نهضت صفویه که با ناکامی جنید در رسیدن بـه قـدرت

حیدر ،بود، درزمان فرزندش براي مدتی دچار وقفه شده ــرکمن ــت اوزون حــسن ت ــه از حمای ــران ،ک ــاه ای پادش

اي یافت و ایـن رونـق بـیش از رونق تازه ،برخوردار بود . همه با هجوم تعداد زیاد زائران به اردبیل چشمگیر شـد ؛موطن این صوفیان و پیروان مانند گذشته همان روم بود

نـاطق جنـوبی یعنی ترکیۀ آسیاي صغیر و بیش از همه م یعنـی سـوریه، گـیالن و ؛مان، تکه و حمید، شـام آن قره

مناطق جنوب غربی و مغرب دریاي ،طالش و به عبارتی .)87: 1361هینتس، (خزر

یکی از این قبایل که وارد طریقت صفویه شدند و افـراد آن در زمرة مریـدان وفـادار و پـرتالش شـیوخ صـفوي

هـا سـوریه مـدة آن درآمدند، شاملوها بودند که مسکن ع و ) 95: 1361؛ هینـــتس، 24: 1380، 2رویمـــر) (شـــام(

تر در حـوالی حلـب و ادرنـه و طرسـوس و سـایر دقیق: 1361تاریخ قزلباشان، (هاي شام سکنی داشتند سرزمین

) هاي سوریۀ شمالی یا حلب از ترکمن (طایفۀ شاملو ).8ترین طایفۀ نقطه اتکاي دولت صفویه به حـساب که مهم

٢٣/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

آمـد، در میـان حلـب و عینتـاب قـشالق و در میـان میها کردند و بعدها به اوبه گمرق ییالق می سیواس و گرون

بیگـدلی، : شدند؛ از جملـه ي مختلفی تقسیم می )هاتیره(لو، اوجی، بیچرلـو، عبـدللو، گیرلو، خدابنده اینانلو، عرب

-208، 59: 1371سـومر، )(نلقاز(کرامتلو، اجرلو، نلقاص ــو؛214 ــاملوها.)426و203: 1390، هم ــداد ش ــه تع ک

سـومر، (ها جزو مریدان شیخ حیـدر بودنـد زیادي از آن از زمان وي از چنـان مـوقعیتی برخـوردار ،)426: 1390

مقـام مهـم خلیفگـی شـیخ بودند که حسین بیگ شاملو خلیفه وظیفـه تبلیـغ ).59سومر، (عهده داشت حیدر را بر

آوري مریـدان و ععقاید و تعالیم طریقت صفوي و جمـ ؛ 9: 1361هینـتس، (پول براي شیوخ صـفوي را داشـت

داراي نفـوذ )خلیفه(دارندة این مقام ).16: 1371سومر، -تـوجهی بـراي خـود و هـم و موقعیت سیاسی درخـور

شـاملوها از همـان آغـاز عـالوه بـر . هایش بود ايطایفههاي سیاسی نزد شیوخ صفوي، مریدان وفادار کسب مقام

. دادنـد وي نظامی نهـضت صـفویه را تـشکیل مـی و نیر گمان تعـداد زیـادي از مریـدانی کـه بـه شـیخ جنیـد بی

در . پیوسته بودند، از طایفۀ شاملوي ساکن در شام بودنـد زمان شیخ حیدر نیز ایـن مریـدان و صـوفیان از ممالـک

روملـو، (آمدنـد روم و شام به دیدار وي با نـذورات مـی اهللا ه شـیخ حیـدر بـا خلیـل در نبردي ک ).2/859: 1384شاه داشت، حسین بیگ با نیروهاي شـاملوي زیـر شروان

فرمان خود، فرمانـدهی دسـت چـپ را برعهـده داشـت ). 58: 1383امینـی، ؛27: 1384آراي شاه اسماعیل، عالم(

فرزنـد حیـدر نیـز حـضور ، علیشاملوها در کنار سلطان نبرد بـا وقتی که رستم بیگ ترکمان براي . مؤثري داشتند

بایسنقر میرزا؛ پسران حیـدر را از زنـدان اسـتخر فـارس دوازده هزار سوار از صـوفیان روم و شـام در «آزاد کرد،

» .نزد او جمع شده، متوجـه دفـع بایـسنقر میـرزا شـدند علـی بـا در نبردي کـه سـلطان ). 889/ 2: 1384روملو، (

شاه براي کمک به رستم میرزا انجام داد، یسار شروان فرخ

للـۀ ،ا به حـسین بیـگ شـاملو فرماندهی دست راست ر آراي صفوي، عالم(خود و نیروهاي زیر فرمان وي سپرد

سـلطان .)30: 1384آراي شاه اسـماعیل، عالم ؛34: 1363از (علی هنگام مرگ، برادرانش را به صوفیان پاك اعتقاد

،که یکی از آنان حسین بیگ شاملو بـود ) اهل اختصاص جا وقتی حسین در همین . ا به گیالن ببرند سپرد که آنها ر

تو «:او گفت ،بیگ اصرار کرد در کنار سلطان علی بماند للۀ بـرادران مـن بـاش و بـه تربیـت تـو و امـداد ائمـۀ

آراي شـاه عالم(» .خروج خواهد کردمعصومین این پسر پس در پی فرمـان مرشـد و ).35-34: 1384اسماعیل،

گاه کـه و آناگزیر راهی شدانجام مأموریت خطیر خود ن علی از دنیا رفت، باز حسین بیگ للـه بـه همـراه سلطان

و با احترام خادم بیگ نعش مرشد کامل را به اردبیل برد ــرد ــن ک ــه، (دف ــترآبادي، 65: 1372وال ).30: 1366؛ اس

، )حـدود دویـست نفـر (حسین بیگ لله و دیگر صوفیان ۀ تالشـی کـه برادران سلطان علـی را برداشـته و بـا همـ

انجام مأموران رستم میرزا ترکمان براي دستگیري ایشان دادند، آنها را به الهیجان گیالن نـزد کارکیـا میـرزا علـی

).112: 1378جنابدي، ؛4/442: 1353خواندمیر، (بردند انتخاب گیالن براي پناه گـرفتن، بـه پیـشنهاد جمعـی از

کـه تعیـین شـد در جلـسۀ مـشورتی » امراي دولتخـواه «؛69: 1383امینـی، (هـا بـود حسین بیگ لله یکـی از آن

وي سپس در ).1/45: 1383قمی، ؛38: 1370خواندمیر، ــت اســماعیل در الهیجــان از او و نهــضت دوران غیب

هـا صفوي مواظبت کرد و ارتباط مریدان را از دوردسـت او بـراي کـشورستانی با وي حفظ کرد تا زمـان خـروج

نیز یکـی از کـسانی کـه در فـراهم در این ایام . رسیدفراــی از ــت عمل ــشورت و حمای ــۀ م ــرایط و ارائ آوردن شاسماعیل براي دستیابی به قدرت نقش چـشمگیري ایفـا

بـر اثـر همـین . همان حسین بیگ للـۀ شـاملو بـود ،کردنفوذ فزایندة طایفۀ شاملو در نهـضت و دولـت ها،تالش

م صفوي تا جایی پیش رفت که حسین بیگ شـاملو مقـا

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/24

وي ابتـدا در ).69: 1383امینی، (دار بود للگی را نیز عهده و ) 902/ 2: 1384روملــو، (خــدمت ســلطانعلی پادشــاه

سپس للگی اسماعیل را که با سـن انـدك مرشـد کامـل تـاریخ قزلباشـان، (طریقت صفویه بود، برعهـده داشـت

،و به عنوان یکی از افـراد نزدیـک و در واقـع ) 8: 1361در همـۀ امـور ،اسماعیل که خردسال بود مشاور باتجربۀ

مقام للگـی ماننـد .)21: 1372سیوري، (کرد خدمت می سـالجقه در انمقام اتابکی بود که از زمان حکومت ترک

دار تربیـت شـاهزادگان بـود و از عهده ،ایران مرسوم شد .نفوذ زیادي برخوردار بود

گیـري شـاملوها از همـان ابتـداي شـکل ،به طور کلـی ت صفویه به آن ملحـق شـده و در زمـرة مریـدان طریق

:تــاریخ قزلباشــان(قـدیمی و باســابقۀ خانــدان صــفوي کـه در نـد و از نیروهاي مهم نظامی آنان بود ) 1361:8

شاملوها بـا اعتقـاد . بیشتر نبردها حضوري فعال داشتند راسخ و کامل از دستورات مرشـد کامـل اطاعـت و بـا

کردند و نقـش محـوري فداکاري تمام از او حمایت می خود را نیز در کمـک کـردن بـه اسـماعیل در تأسـیس

وجود شخصیت برجـسته . نمودندمیدولت صفوي ایفا حسین بیگ شاملو، کـه یکـی از هفـت تـن طرفـداران فدایی طریقت صـفویه بـود و اهـل اختـصاص نامیـده

در خدمت شاه اسـماعیل خـود بیـانگر نقـش ،شدندمیطایفـه در تـشکیل دولـت برجسته و حائز اهمیت ایـن

نفــوذ چــشمگیر شــاملوها، کــه درآغــاز .صــفویه اســتتـر صفویه از سایر قبایل قزلبـاش بزرگتـر و پرجمعیـت

کـه تا بـدان پایـه رسـید ) 8: 1361تاریخ قزلباشان، (بودندحسین بیگ لله با به قدرت رسیدن شاه اسماعیل در سـال

ت مهـم در مقام امیراالمرایی را که از جملـه مقامـا . ق907؛ 8: همـان (ابتداي حکومت صـفویه بـود، بـه دسـت آورد

).266: 1342؛ غفاري، 39: 1369شیرازي، نگـاران ایـن عـصر هـاي واقعـه شگونه کـه از گـزار آن

آید، هنگام تشکیل دولت صفوي یکـی از طـوایفی برمی

که افراد زیادي از نیروهاي خـود را در خـدمت دولـت ــرار داد ــدشــاملوها بود،صــفوي ق ــو،(ن / 1384:2رومل

ــیرازي،؛935 ــه،؛1369:37،38شـ ؛1372:79،84والـمنــشی،؛55/ 1383:1قمــی،؛1378:131جنابــدي،

پـس از اینکـه . ق906ال به سـ . )48، 45، 1377:1/44الهیجان به سوي اردبیل آمـد و در ارجـوان اسماعیل از

حاکم اردبیل با همکـاري ،متوجه شد علی بیگ چاکرلو حمد تـالش سـپاه انبـوهی در اختیـار دارنـد، در میرزا م

دو تـن از مـشاوران، ،اي که برگزار کـرد جلسۀ مشاوره بیگ، از امیران شـاملو ) عبدي(حسین بیگ لله و عابدین

یافتنـد و حضور داشتند کـه در خلـوت خـاص وي بار اسماعیل در انتخاب گزینـۀ مانـدن یـا رفـتن بـا ایـشان

بـستن از مشاوران رخت پیشنهاد. رایزنی کرد مشاوره و آوردن به مکانی دیگر بود که لشکرکشی به ل و رو اردبی

همـین . دیار گرجستان در دستور عملیات قـرار گرفـت ابتـدا بـه فراخـوانی ،مشاوران با جلـب نظـر اسـماعیل

سپس بـه سـوي قرابـاغ و مریدان از اکناف پرداختند و ؛ 448/ 4: 1353خوانـدمیر، (گوگچه دنگیز راهی شـدند

ــی،ا ــدمیر،؛ 89و1383:86مین در .)46-1370:45خوانویژه حسین بیگ و عبدي بیگ از به ؛شاملوها ،این مکان

خود فداکاري نشان داده و توانستند جان اسماعیل را از از نوادگـان جهانـشاه ،خطري که سلطان حسین بـارانی

نجـات دهنـد ،قراقویونلو براي وي تـدارك دیـده بـود ــی،( ــدمیر، ؛ 1383:90امین ؛451-450/ 4: 1353خوان

نـشان این حضور و مشاوره .)53-51/ 1: 1383قمی،دهندة قدرت و نفـوذ بـاالي ایـن طایفـه در کنـار شـاه

پس از آن در نبـرد شـرور بـا شکـست .اسماعیل است الوند میرزا که اسماعیل به عنوان اولین پادشـاه صـفوي

دارنـد کـه نگاران اذعـان وقایعگذاري کرد، در ایران تاج یکی از عوامل اصلی موفقیت شاه اسماعیل در به دست گرفتن قدرت و تشکیل دولت صفویه، تالش مریدان و هواداران ترکمان طریقت صفویه در آنـاتولی و حـضور

٢٥/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

هـاي آنـان در کمـک ها و فداکاري قبیلۀ شاملو و تالش دادن به شاه اسماعیل در دستیابی به قدرت مورد تأکیـد

ــاآن ــوده ــگ(ب ــه، : ن ــو، 117: 1372وال : 1384؛ روملنویسندة تاریخ غزها نیز بر نقش شـاملوها در ).2/974

: 1390سـومر، (تأسیس دولت صفویه تأکید کرده است مؤلف گمنام در کتاب خود، طوایـف قزلبـاش را ). 426

قـسم اول را بـه ذکـر : کرده اسـت بنديقسم تقسیم دوص داده و اختـصا ،جماعتی که در دست راست هـستند

تـاریخ (اسـت در صدر این قسم، طایفۀ شاملو را آورده این نکتـه بـه لحـاظ اهمیـت ایـن ).8: 1361قزلباشان،

.طایفه و جایگاه آن در میـان ایـل قزلبـاش بـوده اسـت بیات، موقعیت ایل شاملو در دولت صـفویه را همچـون

گویـد مـی کنـد و دربار در اسـپانیا وصـف مـی رؤسايبیات، (ایران خاص افراد این ایل است ریاست دربار در

1338 :67(.

صفوينقش شاملوها در حکومت شاه اسماعیل در چند ملوها در دورة حکومت شاه اسماعیل نقش شا

هاي نظامی، فعالیت:شامل،بحث استمحور قابلداشتن مناصب و مقامات اداري، دراختیارتصدي

، که در داري للگی شاهزادگانعهدهوحکومت ایاالت.شودادامه به تبیین آنها پرداخته می

هاي نظامی شاملوها فعالیتدر آغاز ماهیتی نظامی ،دولتی که شاه اسماعیل بنیاد نهاد اساس ارتش بـر . اي بودداشت و ساختار ارتش آن قبیله

نیروهاي ایلی قزلباش قرار داشـت کـه در یـاري رهبـر دمات نظـامی، پیوستند و در ازاي این خـ خود به هم می

. آوردنـد هر طایفه ایالتی از کشور را به تیول خود درمی بازرگان ونیزي در طی اقامت خود در تبریز دیده است

ویـژه از ناحیـۀ آنـاتولی و بـه ؛که دائم از اکناف کـشور دسـته سـپاهی بـه زیـر درفـش دسـته ،مانعثمانی و قره

طایایی اسماعیل نیز به ایشان ع . اندآمدهاسماعیل گرد می داشـته اسـت درخور مقام و منصب هریک ارزانی مـی

ــزي، ( ــان ونی ــوفیان و .)441: 1381بازرگ ــتن ص پیوسپیروان صفوي از شام و دیاربکر و سـیواس و بـایبرد و دیگر نواحی به اسماعیل پس از دریافـت خبـر خـروج

هاي مورخان داخلی نیز آشکارا با آب و وي در گزارش / 1377:1منـشی، ؛1383:103امینـی، (تاب آمده است

زمانی که اسماعیل در ارزنجان نقشۀ یـورش .)45، 44از طوایـف مریـدان و «کـرد، به شروان را طراحـی مـی

معتقـدان و صـوفیۀ قـدیم قریــب هفـت هـزار کــس از و روملو و ) ورساق(استاجلو و شاملو و تکلو و روسلق

غیرهم داغ و ذوالقدرلو و افشار و قاجار و صوفیۀ قراجه قزوینــی،(وي گــرد آمدنــد » در بارگــاه ســلطنت ســپاه

التـــواریخ، خالصـــه؛1383:1/55قمـــی،؛1363:392قــشون «، االخبـار تکملـه بـه تعبیـر نویـسندة . )3: 1334

قشون صوفیان و غازیان از اویماقات روملو و شـاملو و و دیـاربکر ]؟[رذوالقدر از بطون روم و شام و متون مص

و حدود دوازده هزار نفـر جمـع »ردندشروع در آمدن ک در همــین مکــان امــراي .)1369:38شــیرازي،(شــدند

بزرگ صوفیه نظیر حسین بیگ لله شـاملو، ابـدال بیـگ ذوالقدر و خلفا بیگ طـالش و بیـرام بیـگ قرامـانلو در خدمتش بودند و عبدي بیگ شاملو بـا سیـصد نفـر بـه

،اندمیرخو؛34-35/ 1371:1شاملو،(خدمت او رسید 1370:45(.

هـاي اولیـۀ اسـماعیل بـراي به سـبب ضـرورت جنـگ یکـی از تصرف کشور و بنیاد گذاشتن سلسلۀ صـفویه،

حـضور در ، هاي فعالیت شاملوها در ایـن عـصر عرصهدر دوران حکومـت شـاه . ها و امـور نظـامی بـود جنگ

اسماعیل در بیشتر نبردهاي نظامی، فرماندهی سـپاه کـه در اختیار افـراد زبـده و باتجربـه ،بودنقشی بسیار مهم

بیشتر سابقۀ طوالنی شاملوها، علتگرفت و به قرار می شـاه اسـماعیل در . شـد به افراد این طایفه واگـذار مـی

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/26

به خصوص در امـور نظـامی بـا ایـن ؛بسیاري از موارد کرد و نظر آنان را به کار فرماندهان باتجربه مشورت می

رنگ در سمت فرمانـدهی دلیل این حضور پر . بستمیهاي نظـامی داراي آن بود که این طایفه از لحاظ فعالیت

اي ارائـه داده تجارب زیادي بـوده و خـدمات برجـسته عالوه بر حسین بیگ لله شاملو که از فرمانـدهان . بودند

بیـگ ) عابدین(عبدي رفت،برجستۀ نظامی به شمار می شــاه شــاملو نیــز از فرمانــدهان ممتــاز و مــورد توجــه

وي از سـرزمین شـام بـه خـدمت شـاه . اسماعیل بـود اسماعیل رسید و مورد نظر وي واقع شد و از همۀ امـرا

تــاریخ (برتــري یافــت و ســپس حــاکم هــرات گردیــد وي از سرداران باتجربـه و شـجاع ) 1361:9قزلباشان،

هاي نظـامی بـا وي مـشورت بود و اسماعیل در عرصه ــی ــردم ــو،(ک ــه،وا؛1384:2/960رومل . )1372:113ل

خان شاملو نیز در برخی از نبردهاي نظامی بـه دورمیشعنوان فرمانده مورد توجه شخص شـاه اسـماعیل بـوده

در . )1378:185جنابـدي، ؛ 30: 1379خورشـاه، (استدو ،شاهیسار شروان در نبرد اسماعیل با فرخ . ق906سال

ز تن از فرماندهان سپاه، حسین بیگ لله و عابدین بیگ ا عابـدین بیـگ در ایـن عملیـات بـسیار . بودندشاملوهابـا عبـاراتی بلیـغ فتوحات شاهیکه در جنگیددالورانه

ــت ــه اس ــرار گرفت ــسین ق ــورد تح ــی(م در .)131:امیندر جنـگ شـرور بـا الونـد میـرزا ترکمـان، . ق907سال

حسین بیگ لله و عابدین بیگ شاملو با نیروهاي شاملو ؛1384:2/974روملـو، (ندزیر فرمان خود حضور داشـت

در نبـرد شـاه .)1378:148جنابدي، ؛1372:117واله،. ق908قویونلـو در سـال اسماعیل بـا سـلطان مـراد آق

عابدین بیگ شاملو از جانب راست و حسین بیـگ للـه پرداختنـد و بـه همـراه شاملو از جانب چپ بـه پیکـار

هـا کردنـد تـا بـر حریـف دیگر غازیان صفوي دالوري ؛1384:2/984روملـو، ؛1383:195امینی،(روز شدند پی

بــه نقــل مؤلــف ،در همــین ســال. )1383:1/77قمــی،

در نبرد با سپاه مشترك عثمـانی و الونـد میـرزا، گمنام،حسین بیگ لله فرمانده و سردار سپاه بـود و دورمـیش خان شاملو نیز حضور داشت و توانست سـر مـصطفی

در این نبـرد بـا . تن جدا سازد سردار عثمانی را از ،پاشاشجاعت شاملوها پیروزي نصیب اسماعیل شد و الونـد

آراي شـاه اسـماعیل، عـالم (شکست خورد و کشته شد این گزارش در سایر متـون ایـن .)80-72و 1384:66

ــده اســت ــی . دوره نیام ــر م ــه نظ ــورخ، ب ــن م رســد ایهـاي عالءالدولـه لشکرکشی الوند همزمـان بـا فعالیـت

ر در تهیۀ لشکر براي درگیري بـا شـاه اسـماعیل ذوالقدــدي، ( ــی، 159-161: 1378جنابـ -178: 1383؛ امینـ

قویونلــو و و یــا نبــرد مــشترك ســلطان مــراد آق) 183-271: 1383امینـی، (عالءالدوله علیه پادشاه صفوي را

در هم آمیخته و به ) 204-195: 1378؛ جنابدي، 2851در ایـن . کـرده اسـت اشتباه نیروهـاي عثمـانی را ذکـر

هاي به دست آمده بیشتر مرهـون ها نیز پیروزي عملیاتهاي محمدخان استاجلوسـت کـه از سـوي شـاه تالش

امینـی، (اسماعیل به حکومت دیاربکر گماشته شده بـود ).200: 1378جنابدي، ؛282: 1383

از قـالع مرتفـع و (براي فتح قلعۀ اسـتاو . ق909در سال حسین و سرنگونی ) مازندرانمستحکم منطقه فیروزکوه

کیا چالوي، عابدین بیـگ تـواچی شـاملو کـه صـاحب » شیر بیشۀ شجاعت و مردانگی «از او به فتوحات شاهی

با سه هزار سوار که جمعـی از آن از طایفـۀ ،کندیاد می بـه عنــوان پیـشقراول درگیـر جنـگ بــا ،شـاملو بودنـد

:1383امینـی، (د شـ نیروهاي ده هزار نفرة مدافع قلعـه ـ ایـن سـردار شـاملو ،در همین عملیـات .)225 ر اثـر ب

ـ . اصابت تیر زخمی شد پیـروزي ااین نبـرد سـرانجام بنیروهاي صفوي پایان یافت که نقش حسین بیگ شاملو

رود بر محصوران و فتح قلعـه و در برگرداندن آب حبله خوانـدمیر، (اسـت آشـکار دستگیري حسین کیا کـامال

: 1384روملو،؛224-1383:230امینی،؛4/477: 1353

٢٧/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

حـاکم ،در سرکوب و دسـتگیري محمـد کـره .)2/997سرکوب شـورش رئـیس ابرقوه، تصرف یزد و ابرقوه و

عموي محمد کره و اسیر گرفتن تعداد زیـادي غیبی پسر ، شاملوها و سرداران آنها .ق910از نیروهاي وي در سال

چون دورمیش خان و عبدي بیگ حضور داشتند و ایـن / 4: 1353خواندمیر، (ها به دست آنان انجام شد روزيپی

-1379:29خورشــاه،؛1383:241امینــی،؛481-478ــو،؛30 ــی،؛1005-1384:2/1003رومل : 1363قزوین

در نبــرد بــا شیرصــارم کــرد، از . ق912در ســال .)400شاملویان عبدي بیگ و دورمیش خان با نیروهاي خـود

؛دورمیش خان زخمـی شـد در این نبرد . شرکت داشتند از . کرداما از روي غیرت همچنان در میدان مقاومت می

عبـدي . شاه اسماعیل او را خطاب فرزنـدي داد ،این رو بیگ در این نبرد با فداکاري جان خود را در راه دولـت

ــت داد ــفویه از دس ــی، (ص ــشی ؛404: 1363قزوین منال در س .)2/1014: 1384روملو، ؛123: 1378قزوینی،

براي نبرد با عالءالدولۀ ذوالقـدر، از سـوي شـاه . ق913اسماعیل حسین بیگ لله شـاملو بـه عنـوان فرمانـده در

این نیـرو بـه . رأس چهارهزار نفر از قزلباشان اعزام شد عنوان مقدمۀ سپاه پس از عبور از رودخانۀ البستان مورد

فرزنـد عالءالدولـه قـرار ،حملۀ غافلگیرانۀ سـاروقپالن زیرا قزلباشان براي فراهم کردن علوفه پراکنـده ؛فتندگر

ـ . شـدند و از دشـمن غافـل ماندنــد ر اثـر ایـن حملــۀ بناگهانی، حسین بیـگ تعـدادي از نیروهـاي خـود را از ــه ــست از معرک ــت توان ــه زحم ــود ب ــت داد و خ دس

آراي شـاه عالم ؛1018-1384:2/1017روملو،(بگریزد).160-1372:159،واله ؛207-1384:205اسماعیل،ــا فــداکاري دو فرمانــده از شــاملوها . ق914در ســال ب

بغداد بدون جنـگ و ) حسین بیگ لله و دورمیش خان (خواندمیر، ؛292-1383:291امینی،(خونریزي فتح شد

پــس از ایــن فــتح، ســرکوب و تــسلیم ) 4/493: 1353حـاکم مقتـدر و جنگجـوي ،ملک شـاه رسـتم عباسـی

سین بیگ لله و دیگر امـراي همـراه لرستان به دست ح امینـی، ؛497/ 4: 1353خوانـدمیر، (وي صورت گرفت

-170: 1372والـه، ؛1378:216جنابدي، ؛1383:310ساز مرو با شیبک خان اوزبـک در نبرد سرنوشت ). 172

حسین بیگ لله، زینل خـان (نیز شاملوها . ق916به سال عـالم (شـتند ر دا ال و مؤث حضوري فع ) و دورمیش خان ــفوي، ــو،؛1363:314آراي ص -1048/ 1384:2رومل

.)112-110/ 1: 1383قمی،؛1052و ) حـاکم هـرات (حسین بیـگ شـاملو . ق918در سال

زینل خان شاملو بـا نیروهـاي خـود بـه امیـر یاراحمـد کــه منــصب وکالــت را داشــت ) نجــم ثــانی( خــوزانی

امینی، (شدندپیوستند و براي نبرد با اوزبکان با او راهی ــدمیر، ؛375: 1383 ــشی،؛4/526: 1353خوان : 1377من

نجم در ایـن عملیـات پس از شکست امیر .)1/67-68منصب که به سبب عدم حمایت قزلباشان از این صاحب

رخ داد، حسین بیگ لله جانانه به مدت دوماه از تاجیکاما با رسیدن ؛هرات در برابر محاصرة اوزبکان دفاع کرد

اي کمکی اوزبک ناگزیر شهر تسلیم عبیداهللا خان نیروهــدمیر413: 1363قزوینــی،(اوزبــک شــد :1370،؛ خوان

در نبرد مهم چالدران با .)1383:1/125قمی، ؛81-82از سران شاملو دورمـیش خـان، . ق920عثمانی در سال

زینل خان، حسین بیگ لله، سلیمان بیگ و اخی سلطان ماعیل حـضور داشـتند در دست راسـت سـپاه شـاه اسـ

اما در این نبرد، عثمانیان کـه ؛)1384:2/1084روملو،(تجهیــزات نظــامی برتــر از صــفویه نفــرات و از لحــاظ

، سـپاه شـاه اسـماعیل را ، با کمک آتش توپخانـه بودندبرخی ).546-4/547: 1353خواندمیر، (شکست دادند

بـا نظـر محمـدخان از منابع دورمیش خان شاملو را که آسا بـه دشـمن مخالفـت کـرد و تاجلو در حملۀ برق اس

هـا پیشنهاد داد پس از استقرار نیروهـاي عثمـانی بـه آن آراي شـاه عـالم ؛1083/ 1384:2روملـو، (حمله شـود ــی،؛521-1384:520اســماعیل، ــشی قزوین : 1378من

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/28

از عوامـل شکـست دولـت )1/70: 1377؛ منشی، 135ایـن رغـم بـه .اندتهدانسصفویه از سلطان سلیم عثمانی

دیدگاه باید گفـت کـه کـشته شـدن حـسین بیـگ للـه ــدران ــو،(درچال ــاري، ؛ 1384:2/1087رومل : 1342غف

دهنـدة ایـن خود نشان )1361:8تاریخ قزلباشان، ؛277است که شـاملوها در ایـن نبـرد نیـز نهایـت تـالش و

پذیرش نظـر دورمـیش اند و کاربستهبهفداکاري خود را شاه اسماعیل بیانگر اعتناي شاه بـه درایـت خان توسط

نظامی وي بوده و این که شـاملوها در جلـسۀ مـشاورة توان ایـن هرچند نمی . اندر داشته نظامی شاه حضور مؤث

نکته را نادیده گرفت که دورمیش خان شاملو بـه دلیـل و برخی اختالفات شخـصی طلبی و خودخواهی قدرت

شـیرازي، : نـگ (ربکرحـاکم دیـا ،با محمدخان استاجلو در شکـــست شـــاه )1377:1/70منـــشی،؛1369:45

اقـدام .تأثیر نبـوده اسـت اسماعیل از سلطان عثمانی بی آقا (ی مازندران ام محل شاه اسماعیل در مطیع کردن حک

حـاکم محمد روزافزون والی مازنـدران، میرعبـدالکریم ملک کـاووس و ملـک ساري، سید حسن هزارجریبی،

ـ . ق924در سال ) رستمدار امبهمن حک ر اثـر حـضور بو سران آنها چون دورمیش خان و زینل مؤثر این طایفه

ــان ــه در گــزارش خ ــوده ک ــان آمــده ب ــاي مورخ ه:1369شـیرازي، ؛559-4/562: 1353خواندمیر، (است

ــه،؛57-56 ــو،؛270-1372:269والــ :1384روملــــی، ؛1111، 2/996-999 ــشی قزوینـ ؛1378:136منـ

قمـــی،؛ 304: 1378جنابـــدي،؛1379:74اه،خورشـــ.)1384:127آراي شـاه اسـماعیل، عالم ؛1383:1/140

کـه ) فومن و رشت (مطیع کردن امیره دباج حاکم گیالن زد نیز بـه دسـت دورمـیش خـان و دم از خودسري می

.)564-4/563: 1353خوانـدمیر، (زینل خان انجام شد دو سردار را بـاز پس از این عملیات، شاه اسماعیل این

علی بیک، معروف به عوض به مدد شاه تامأموریت داد برابر نیروهاي عثمانی سلطان حاکم بغداد بشتابند که در

آن دو پـس از .)564: همـان (از شاه کمک خواسته بـود آمیز این مأموریت، در نزدیکـی سـاوه بـه انجام موفقیت

در سـال .)567: همـان (خدمت شاه اسـماعیل رسـیدند شاه اسماعیل، دورمیش خان و زینل خان شاملو . ق926

را مأموریت داد تا به یـیالق فیروزکـوه رفتـه و مـستقر شوند تا اگر اوزبکان بـه خراسـان لـشکر کـشیدند، بـه

:1383قمـی، ؛567: همـان (کمک سپاه خراسـان برونـد ظاهرا .)1378:314جنابدي، ؛277: 1372واله، ؛1/146

نب اوزبکـان در میـان نبـوده، چون تهدید خاصی از جا شاه اسماعیل بـه زودي دورمـیش خـان را بـه حـضور فراخواند و او را به قم که در اختیارش بود، روانـه کـرد

: 1353خوانــدمیر، (تــا بــه ادارة امــور مربوطــه بپــردازد ؛ هرچند بنا به گزارشی چیزي نگذشـت کـه در )4/568

ـ . ق927سال ه خبر لشکرکشی عبیـداهللا خـان اوزبـک بخراسان به دربار رسید و شاه اسماعیل بار دیگر دسـتور داد دورمیش خان و زینل خان بـه مـدد سـپاه خراسـان

اهللا دورمیش خـان شـاملو، خواجـه حبیـب . راهی شوند دار امـور قـم کـرد و بـه وزیر را به جاي خویش عهـده

از آن سوي عبیـداهللا خـان . سوي خراسان عزیمت نمود رات چـون کـاري از پـیش پس از چند روز محاصرة هـ ).572: همان(نبرد، به ماوراءالنهر بازگشت

شـاملوها از لحـاظ نظـامی، در بـه قـدرت ،در مجموع رسیدن شاه اسماعیل و پس از دستیابی او بـه حکومـت

بـا اوزبکـان و (در بیشتر نبردهاي داخلـی و خـارجی او اي بـه عنـوان فرمانـدهان هاي برجسته الیتفع) عثمانیان

.اندکننده داشتهنیروهاي عملونظامی

شاملوها دیوانیفعالیتهاي حکومت صفوي در عصر حاکمیـت یکی از ویژگی

به لحاظ همـین .اي آن است شاه اسماعیل، ساختار قبیله ساختار، حکومت شهرها و نـواحی مختلـف کـشور در

شـاه بـراي حمایـت و . دست افراد ایالت قـرار داشـت

٢٩/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

بـود و از آنـان هـم در مشورت به اشراف ایلـی متکـی خـود و هـم در امـور مملکتـی یـاري خدمات شخصی

همچنین، در امور مربوط به اعمـال و اجـراي . طلبیدمیبیـات، (گرفـت عدالت و کار جنگ از آنـان کمـک مـی

ــن رو).67-78: 1338 ــان ،از ای ــزي همچن تمرکزگریاي متعـدد بـود و هدف و فعالیت عمـدة رهبـران قبیلـه

همچنـان ،رغم نیرومندتر شـدن مرکزي به ساالريدیوانکـشور عمـال . اي قـرار داشـت زیر سلطۀ اشرافیت قبیله

بین قبایل متعدد تقسیم شده بود و آنها اسما در چیـزي رهبـران با این حال، این . به نام دولت ادغام شده بودند

هاي فراوان، در این رغم منازعات و کشمکش اي به قبیلهکردنـد و حکومـت مرکـزي را میدوره با هم همکاري

آنها با حـضور در عملیـات . ندکشیدچالش نمی بهقویا گرفـت، صورت می زیادي که در آغاز حکومت صفویه

هـاي تـازه آوردنـد و سـرزمین ثروت کافی به دست می : کن(گرفت تصرف شده در اختیار سران قبایل قرار می

از بـه تعبیـر متـی، دولـت صـفویه ). 54: 1386نویدي، تکیـه روزي که شکل گرفت، به نیروي نظامی قزلبـاش

عشایر ترکمنی کـه در ازاي خـدمت نظـامی بـه .داشتچـون )47: 1393متـی، (اي تسلط داشتند شاه، بر منطقه

نظامی دولـت بـر در ابتداي تشکیل دولت صفویه، بنیه ، رواز ایــنروي اتحادیــۀ ایلــی قزلباشــان اســتوار بــود؛

ایالت تـرکمن حـامی دولـت (رؤساي طوایف قزلباش انتظار داشتند که مناصب مهم سیاسی، نظامی و ) صفویه

این طریق نفـوذ خـود را اداري را در دست بگیرند تا از هـاي آغـازین در سـال ،بنـابراین . عمال کنند در دولت ا

دولت صفویه، شاه اسماعیل به ناچار و با آگاهی از این ظـامی و حتـی بیشتر مناصـب اداري، سیاسـی، ن مسأله،

شـاملوها ،دراین میان . مذهبی را به امراي قزلباش سپرد ول به قدرت رسـیدن دولـت صـفویه و ؤکه خود را مس

دانـستند و تـشکیل نسبت به دیگر طوایف سزاوارتر می دانـستند، پـاداش هاي خـود مـی دولت را مرهون تالش

ي مقامـات اصـلی تصد ،خدماتی را که انجام داده بودند .نستنددادولت می

ترین مناصب دولتی که در ابتداي تشکیل دولـت از مهم وکیل نفـس (مقام وکالت ،داشتزیاديصفویه اهمیت شاه در این دوره بـه عنـوان مرشـد . بود) نفیس همایون

کامل طریقت صفویه در امور معنوي و به عنوان پادشـاه مقام وکالـت در ةدارند. در امور دنیوي داراي اختیار بود

شـاه ةمعنـوي و دنیـوي بـه عنـوان نماینـد ۀیطهردو ح شد و در امور سیاسی، فرماندهی نظـامی و محسوب می

ي مقام صدر داراي نفـوذ قابـل گزینش افراد براي تصد218: 1380و همو، 113: 1382سیوري، (هی بود توج(.

از شخص شـاه پسدارندة مقام وکالت ،به طور خالصه کسی که در دولـت نخستین. امور مملکت بود ةهمه کار

صفویه مقام وکالت نفس نفـیس همـایون را بـه دسـت ، از اهـل للـۀ شـاه اسـماعیل حسین بیگ شاملو ،گرفت

اختــصاص و از فرمانــدهان قزلبــاش بــود کــه در ســال / 4: 1353خوانـدمیر، (به این مقام منصوب شد . ق907واله، ؛1378:155جنابدي، ؛1371:66خواندمیر،؛ 468

این خود نشان دهندة نقش بارز شـاملوها .)123: 1372در تأسیس دولت صفویه و نفوذ بـاالي آنـان نـزد شـاه

حسین بیگ شاملو شش سـال داراي مقـام .اسماعیل بود و بـه گفتـه (ق914وکالت و امیراالمرایی بود تا در سال

الدین عزل شد و یک ایرانی به نام امیر نجم ) 915برخی معـروف چی،سفرهیگ مسعود گیالنی همراه با محمدب

قزوینـی، (سلطان استاجلو جانشین وي شـدند به چایان ؛1342:272غفــاري،؛ 1383:445امینــی،؛ 1363:394

براي برکناري حسین بیـگ .)1334:3التواریخ،خالصه رسـد او بـه نظـر نمـی و شاملو علتی ذکر نـشده اسـت

ایـن عـزل . ه بـود دمرتکب خالف یا دسیسۀ سیاسی ش اي سیاسی بود و بیانگر نگرانی اسـماعیل از هبیشتر مسأل

او را بـر هفت یـا هـشت قدرت امراي قزلباش بود که ــد ــشانده بودن و همــو، 220: 1380ســیوري، (تخــت ن

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/30

خان شاملو هنوز از نظر شاه ،با این حال .)115: 1382زیرا اندکی پـس از برکنـاري از وکالـت، در ؛نیفتاده بود

ف بغداد رفتـه و آنجـا را رأس سپاه صفویان براي تصر منـشی، ؛291-1383:292امینـی، (ف شده است متصر.)1383:31وحید،؛1/40: 1371شاملو،؛1377:1/57

املو چـون از در گزارشی آمده است که حسین بیگ شـ ، از نظر شاه افتاد و عزل شـد ساروقپالن شکست خورد

است اما این دلیل ظاهر امر ؛)8: 1361تاریخ قزلباشان، (زیرا عاقالنه نیست که با یـک سـهل ؛نیستو پذیرفتنی

انگاري در نبرد، فردي با آن همه سابقۀ خدمت و تجربه دلیـل اصـلی آن اسـت کـه . به یکباره کنار گذاشته شود

کم از افزایش قدرت افراد طایفۀ شاملو شاه اسماعیل کم و دخالت بیش از حد آنان در امور کشور احساس خطر

یابی شـاملوها، این نگرانی را داشت که با قدرت او .کردکوتـاه شـده و فقـط در دست وي از دخالت در امـور

تـصمیم ،بنـابراین .ظاهر عنوان شـاهی را داشـته باشـد گرفت مناصب اصلی دولت را از دست آنان خارج و با کاهش قـدرت آنـان، از تمرکـز قـدرت در دسـت ایـن

تـاریخ در . کنـد طایفۀ نیرومند از قزلباشـان جلـوگیري آمده است زمـانی . ق914در ذکر حوادث سال آرا جهان

که شاه اسماعیل قـصد عزیمـت تـسخیر عـراق عـرب در ییالق همدان منصب عالی وکالت به امیر نجم ،نمود

زرگر رشتی داده شد و در پشت احکام مهـر بـر بـاالي مدار بر حساب نهاد و ترکان را دیگر در امـور ،امرا زده

بـا ایـن .)271: 1342غفـاري، (ال مدخل نداد ملک و م اقدام، کارهاي مالی را از دست امراي ترك خـارج کـرد و با گذشت زمان توجهش به برخی امرا که در تـشکیل

. کمتر شد،دولت صفویه نقش مهمی داشتنددر تحلیلی دیگر، عامل مهم در برکناري حسین بیـگ و

ــتی توســط ــر نجــم رش ــار آوردن امی ــه روي ک ــاه ب شاسماعیل، آشفتگی وضع اقتصادي و عدم توانایی سـران

زیـرا سـران ؛هاي آن بوده است قزلباش به رفع دشواري قزلباش فاقـد درك و آگـاهی الزم بـراي حـل مـشکل

اقتــصادي کــشور بودنــد و افــزون بــر ایــن، بیــشتر بــه ،از ایـن رو . اندیشیدندزراندوزي و گردآوري ثروت می

ولیـۀ سـران قزلبـاش بـراي رغـم ضـرورت تقویـت ا بهامـا اینـک ؛ها و براندازي حکام محلی پیروزي در جنگ

ــه ســبب وخامــت شــرایط اقتــصادي و آســیب هــاي بکشاورزي و بازرگانی، الزم بود افراد کاردان براي بهبود

توجه به این ضـرورت و نیـز . اوضاع بر سر کار بیایند ر، شـاه انتقال قدرت از قزلباشان بـه ایرانیـان دیوانـساال

: ك.ن(اسماعیل را در انجام این تصمیم راسـخ سـاخت شاه اسماعیل ،در واقع .)607-605: 1375پارسادوست،

از کاهش قدرت خود احساس خطر کـرد کـه مناصـب عمدة دولتی را از سـران قزلبـاش و از جملـه شـاملوها

قـدر داراي نفـوذ و شاملوها آن ،اما با وجود این ؛ گرفت؛خواسـت ه اسماعیل هرچند که مـی قدرت بودند که شا

ولی به طور کامل نتوانست آنها را مهار و حذف کنـد و تري را بـه آنـان بـسپارد و مجبور بود که مناصب پایین

حتی در برخی از نبردها ماننـد مـرو و چالـدران نیـز از حضور افراد طایفۀ شـاملو اسـتفاده کـرد کـه پیـشتر در

.دفعالیت نظامی شاملوها بدان اشاره شاز دیگر افراد معتبر طایفۀ شاملو، دورمـیش خـان بـود کـه

ایـن مقـام نیـز . دار بودآقاسی دیوان را عهده منصب ایشیک خــود از مناصــب مهــم دولــت بــود کــه ســمت ریاســت تشریفات و مسؤولیت برقراري نظم و ترتیـب در مجـالس

و ) 8: 1368میـرزا سـمیعا، : نـگ (درباري را بر عهده داشته : همـان (این مقـام والیـت ري و شـهریار بـود تیول دارندة

و 1باشـی بیگ شاملو نیز مقام تواچی) عابدین(عبدي ).54؛ 45: 1371خوانــدمیر، (سپهــساالري را بــر عهــده داشــت

ــی، ــدي، 49/ 1: 1383قم ــز در ).1378:155؛ جناب وي نیاسـماعیل بـا او در امـور مـشورت بزرگانی بـود کـه زمرة).131و 108، 86: 1383امینی، ( کردمی

شاملوها و حکومت ایاالتشاملوها چون در به قدرت رساندن صفویه نقش مهمی

٣١/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

گیري شـاه اسـماعیل از او انتظـار پس از قدرت ،داشتندداشتند عالوه بر مناصب مهم اداري، حکومت برخـی از ایاالت مهم را نیز به آنان واگذار کند تا عالوه بـر نفـوذ

در سـال . کـسب کننـد هـم سیاسی، نفـوذ اقتـصادي را قویونلو در نبـرد پس از شکست سلطان مراد آق .ق908

ــوالغی ــم ب ــدان (آل ــی هم ــماعیل ،)در نزدیک ــاه اس شوي .حکومت یزد را به تیول حسین بیگ لله شـاملو داد

یـا شـعیب (در ابتدا یکی از شاملویان به نام جوقه بیگ را به داروغگی یزد فرستاد کـه بـه دسـت خواجـه ) آقا

وزیر سلطان مراد کـه بـر شـهر دسـت ،حمد ساروهی اقزوینـی، ؛478/ 4: 1353خوانـدمیر، (کشته شـد ،یافتتیــول کــه در دســت . )1383:232امینــی،؛1363:400

شد که آن ایالت عمـران و باعث می ،امراي قزلباش بود چون حاکم ایالت موظف نبـود درآمـد ؛آبادانی پیدا کند

بـرعکس امـالك ؛ریـز کنـد ایالت را به خزانه دولت وا خالصه سلطنتی که فشار مالیاتی از سوي ناظر شـاه بـر

.کردمردم منطقه فشار زیادي وارد میپــس از عــزل حــسین بیــگ شــاملو از .ق914در ســال

ایالـت از منصب امیراالمرایی، حکومت بـاکو و شـابران جنابـدي، ؛1369:48شیرازي،(به او واگذار شد شیروان

ــش؛1378:266 ــاري، ؛98/ 1قمــی، ؛60ی، من ؛273غفحکومت ایاالت قزوین، . ق915در سال .)42/ 1شاملو،

ساوه، ساوجبالغ، خوار و ري به زینل بیـگ شـاملو بـا ؛1378:125منـشی قزوینـی، (لقب خـانی واگـذار شـد

خورشـــاه،؛1372:177، والـــه؛1363:407قزوینـــی،شــاه ،ق پــس از نبــرد مــرو916در ســال .)1379:37

اســماعیل حکومــت و داروغگــی ایالــت هــرات را بــه ؛4/516: 1353خوانـدمیر، (حسین بیگ للـه شـاملو داد

ر دسـت او د. ق918کـه تـا سـال ) 1369:50شیرازي،خان شاملو حکومت اسـترآباد زینل. ق918در سال . بود

، خوانـدمیر ؛1384:2/1124روملـو، (را در دست داشت .ق919در سال .)1/150: 1383قمی،؛1371:100،101

پس از اینکه حاکم هرات در نبـرد غجـدوان از عبیـداهللا شاه اسماعیل بـه خراسـان ،زبک شکست خورد وخان ا

رفته، اوزبکـان را فـراري داد و حکومـت هـرات را بـه - 81: 1371خوانـدمیر، (زینل خان شاملو واگـذار کـرد

؛4/538: 1353خواندمیر، ؛9: 1361؛ تاریخ قزلباشان، 82شاه اسماعیل پـس از اینکـه زینـل ).276: 1342فاري، غ

چینی سایر امراي طوایف قزلباش خان شاملو را با دسیسه حاکم ،حاکم بلخ و امیر خان موصلو ،دیو سلطان روملو (

از حکومت هرات عزل کـرد، حکومـت قـزوین را ) قاین.)4/553: 1353؛ خواندمیر، 272: 1342غفاري، (به او داد

در فیروزکــوه در جنــگ بــا زیــنش . ق934وي در ســال غفـاري، ؛10: 1361تـاریخ قزلباشـان، (اوزبک کشته شد

1342 :284.(از دورمیش خان شاملو به عنـوان حـاکم .ق924در سال

، 4/568: 1353خوانـدمیر، (والیت قم یـاد شـده اسـت ــی،؛ 572 ــۀ ؛)1383:1/140قم ــوان داروغ ــه عن ــز ب نی

ذکـر ،اصفهانی بود حسین رش میرزا شاه یاصفهان که وز ــده اســت :1384روملــو،؛1/151: 1383قمــی، (ش

،میرزا شاه حـسین اصـفهانی . ق927در سال .)2/1127بـه دربـار و ويوزیر دورمیش خان شاملو از نزدیکـی

نفوذ او در کارهاي دیوانی حسادت کرد و چون آشکارا جرأت مخالفت با خان شاملو را نداشت، به طور پنهانی

،سماعیل از احتمال شـورش امیرخـان موصـلو نزد شاه ا حاکم هرات و افتادن خراسان در دست اوزبکان سـخن

تا شاه اسماعیل گفت و چنان قضیه را بحرانی جلوه داد را راضی کرد کـه حکـم دسـتگیري امیرخـان را صـادر

دورمیش خـان شـاملو وي سپس پیشنهاد کرد که . نمایدمیرخـان بـه جـاي ا ،که مردي کـاردان و شـجاع اسـت

زیـرا وي خواهـد توانـست در آبـادانی ؛منصوب شـود ،بـدین ترتیـب . هرات و سایر نواحی خراسـان بکوشـد

خان شاملو از دربـار دور و بـه ایالـت هـرات و للگـی -1379:74خورشـاه، (شاهزاده سام میرزا فرستاده شـد

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/32

دورمیش خان چـون امـور خراسـان را در اختیـار .)75بـه زینـل خـان را2ادایالـت اسـترآب حکومـت گرفت،

الـدین نیشابور و اسـفراین را بـه زیـن شاملو، حکومت وحکومت سبزوار را هماننـد گذشـته بـه سلطان شاملو

؛ 1353:4/591خوانـدمیر، (چگرکه سـلطان شـاملو داد دورمیش .)1/150: 1383قمی، ؛1384:2/1124روملو،

ه خان توانایی خود را عالوه بر امور نظـامی در امـر ادار هـرات در زمـان به گزارش منابع، .ایاالت نیز نشان داد

ــی وي ــت حکمران ــادانی و نظــم و امنی ــران و آب از عم. کـرد برخوردار بود و او بـه حـال مـردم رسـیدگی مـی

خود مـدیون وزیـرش ۀاین امر به نوب دورمیش خان در / 4: 1353خوانـدمیر، (بـود سـاوجی اهللا خواجه حبیـب

ــو،؛591-586 ؛1153-1384:2/1124،1154روملـــــدمیر ــاه،؛118-1371:116،خوانـ ؛ 1379:76خورشـ

جنابـدي، ؛1372:294واله،؛168-1383:1/166قمی،1378:346-348(.

حـاکم پیـشتر زینل خـان شـاملو کـه به . ق927در سال ه بـود به امارت دارالملک اسـترآباد رسـید و قزوین بود

لـسلطنه دستور داده شد همـراه دورمـیش خـان بـه دارا میـرزا بـه طهماسـب امیرخان را همـراه بـا ،هرات رفته

خورشـاه، (که این مأموریـت انجـام شـد ،دربار بفرستند -با اصرار و پـی ). 4/585: 1353؛ خواندمیر، 75: 1379اهللا که هردو حسین و خواجه حبیب هاي میرزا شاه گیري

ایرانی بودند، سرانجام امیرخان احضار شـد و از تاجیک: 1384روملـو، (درگذشـت . ق928ه افتـاد و در نظر شـا

خوانـدمیر، ؛76-75: 1379؛ خورشاه، 2/1124-1121میـــان ایـــن بـــه دلیـــل دشـــمنی).112-115: 1371

با ترکان ایرانیاندیوانساالران تاجیک و نظامیان قزلباش امیرخـان .) ق927در سـال ( دلیل دیگر آن بود کـه . بود

الـدین محمـد بـن موصلو از روي حسادت، امیر غیـاث النـسب ري کـه منـصب امیر یوسف از سادات صـحیح

قضاوت و صدارت خراسان را داشت و بـسیار پـرآوازه

؛584-4/582: 1353خوانـدمیر، (بود، بـه قتـل رسـاند -2/1120: 1384روملــو،؛338-1378:340جنابــدي،

هرچند ترکان نیز از هردو .)58: 1369؛ شیرازي، 1121میرزا شـاه حـسین . انتقام گرفتند تاجیکمنصب صاحب

به(وي قلی رکابدار به بهانۀ اختالف مالی با را مهتر شاه کمک قورچیانی کـه در کـاخ سـلطنتی هب.) ق929سال

. با ضرب شمشیر پـاره پـاره کردنـد ،تبریز حاضر بودند برعهـده داشـت و را مـسند وکالـت میرزا در این زمان

اي کـه بـه به گونـه ؛بسیار مورد توجه شاه اسماعیل بود کرد و شـاه همـواره هیچ کدام از امراي بزرگ اعتنا نمی

ــود ــصاحبت وي ب ــی،(در م ؛152-1383:1/151قم-595/ 4: 1353خوانــدمیر، ؛78-1379:76خورشــاه،

: 1378جنابدي، ؛1129-1127/ 1384:2روملو،؛596وزیر دورمـیش ،اهللا ساوجی خواجه حبیب .)353-355

شـاملویان طهماسـب یز در آغاز سـلطنت شـاه خان را ن / 2: 1384، روملو؛ 133-1371:136،خواندمیر(کشتند خان امیراز.)164-163/ 1383:1قمی، ؛1153-1154خالصـه (یاد شده اسـت ساوه حاکم نیز با عنوان شاملو

به طور خالصه باید گفت کـه ادارة . )1334:7التواریخ،ات، قـم، قـزوین، تبریـز، بیشتر ایاالت مهـم ماننـد هـر

در دست افراد کـاردان و بـا تجربـۀ ... استرآباد، ساوه و .طایفۀ شاملو بود

للگی شاهزادگانوشاملوها هـایی کـه شـاملوها در آن فعالیـت یکی دیگر از زمینـه

نخستین. منصب اتابکی یا للگی شاهزادگان بود داشتند،یـگ از کسی که این منصب را برعهده داشت، حـسین ب

مقـام للـه ماننـد مـشاوري زبـده و . طایفه شاملوها بود وقتـی کـه ) امور تربیتی و نظـامی (باتجربه از هر لحاظ

کـرد و همیـشه در هـر شاهزاده خردسال بود، عمل مـی حسین . گرفتکاري مورد مشورت شخص شاه قرار می

برادر شـاه اسـماعیل بیگ به عنوان لله سلطانعلی میرزا،

٣٣/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

للـه نقـش مهمـی در تربیـت . یفه کرده بود نیز انجام وظ اش شاهزادگان داشته و شاهزاده از لحاظ روحی بـه للـه

وابسته بود؛ براي مثال، اسماعیل که حسین بیگ شـاملو کـرد و اش بود، در بیشتر کارهـا بـا او مـشورت مـی لله

، 86، 69: 1383امینـی، : نـگ (بسیار زیر نفوذ وي بـود رسـد، ندان معتبر به نظر نمی به روایتی که چ ).131و94

پس از به قدرت رسیدن نیـز للگـی فرزنـدش اسماعیلطهماسب میرزا را هنگـام تولـدش بـه همـین شـخص

زیـرا ؛)451: 1384آراي شاه اسماعیل، تاریخ عالم (سپردغالب منابع اشاره دارند کـه للگـی ایـن شـاهزاده را بـه

ــدمیر، (امیرخــان موصــلوي ترکمــان داد / 4: 1353خوانمنـشی ؛89: 1371؛ خواندمیر، 375: 1383امینی، ؛553

: 1372واله، ؛74/ 1: 1377منشی، ؛136: 1378قزوینی، ــاملو، 247 ــه1/47: 1371؛ ش ــواریخ، ؛ خالص : 1334الت

که شـاهزاده سـام . ق923در سال ).35: 1383؛وحید، 6میرزا متولـد شـد، شـاه اسـماعیل مقـام للگـی او را بـه

پرد و آنهــا را بــه حکومــت دورمــیش خــان شــاملو ســ؛ منـشی قزوینـی، 111: 1371خوانـدمیر، (خراسان فرسـتاد

: 1383قمـی، ؛4/555: 1353خواندمیر، ؛143، 137: 1378که دورمیش خـان حـاکم هـرات . ق927در سال ).1/156

بــود، او در مقــام للگــی ســام میــرزا همچنــان بــاقی بــود ؛119: 1371؛ خوانــــدمیر، 4/586: 1353خوانــــدمیر، (

منـصب للگـی ). 291: 1372؛ والـه، 299: 1378جنابدي، یکی از مقاماتی بود که شاملوها از این طریق اعمـال نفـوذ

.کردندبسیار زیادي در امور کشورداري بر شاه تحمیل میــوع ــاه ،در مجم ــت ش ــان حکوم ــاملو در زم ــۀ ش طایف

رفت اسماعیل از بزرگترین طوایف قزلباش به شمار می ــاریخ قزلباشــ( کــه از موقعیــت و نفــوذ )8: 1361ان، ت

سیاسی و نظامی باالیی برخوردار بود؛ زیرا ایـن طایفـه اي بـود هاي با نفـوذ و برجـسته داراي افراد و شخصیت

که در تأسیس دولت صفویه نقش مهمی ایفـا کردنـد و هــاي خــود را در پــس از تــشکیل دولــت نیــز فعالیــت

تن مناصـب و هاي نظامی، اداره ایاالت مهـم، داشـ زمینهآقاســی امیراالمرایــی، وکالــت، ایــشیک(مقامــات اداري

و نیـز در للگـی شـاهزادگان کـه شـاملوها ... ) باشی و دانـستند؛ داشتن این منـصب را از افتخـارات خـود مـی

شاملوها در هر شرایطی وظیفـۀ خـود را بـه .ادامه دادند بهترین شکل ممکن انجام داده و بـا فـداکاري تمـام در

ولت صفویه بودند و برخـی اوقـات بـا خانـدان خدمت د کردند؛ مانند ازدواج شاه اسماعیل بـا شاهی نیز وصلت می

تاریخ شاه اسـماعیل، (دختر عبدي بیگ شاملو تاجلوبیگم،و ازدواج عبدي بیـگ شـاملو بـا خـواهر ) 82- 80: 1384

: 1377منـشی، ؛9: 1361تـاریخ قزلباشـان، (شاه اسماعیل که این نشان دهنـدة اهمیـت ) 1383:1/163؛ قمی، 1/222

. باالي این طایفه در دولت صفویه استــماعیل ــاه اس ــت ش ــر حکوم ــاملوها در اواخ ــه، ش البت

از جملـه . موقعیتشان نسبت بـه گذشـته تـضعیف شـد طلبی تمایالت جاه : دالیل این کاهش قدرت عبارتند از

خواسـتند بـا و تکبر بیش از حد افراد این طایفه که مـی عقاید تندروانۀ خود بر شاه و تمام امور حکومت مسلط شده و به قولی پیام نهضت صـفوي را در آنـاتولی نیـز

بنـابراین، . و قدرت خود را تثبیـت کننـد هندگسترش د طلبانه با هدف شـاه اسـماعیل چون این تمایالت قدرت

در ،خواست خـودش شـخص اول دولـت باشـد که می د شـاه اسـماعیل بـراي برقـراري تضاد بود، موجب شـ

تعادل و ثبات سیاسی در کشور، میـان تـرکمن قزلبـاش و بـراي ) سـاالران دیـوان (ان تاجیکـ و ) نیروي نظـامی (

جلــوگیري از رقابــت بــین طوایــف متعــدد قزلبــاش و را وارد تاجیـک محدودکردن قدرت قزلباشـان، عناصـر

این سیاست کـاهش قـدرت . صحنۀ قدرت سیاسی کند هاي مکرر طوایف مختلف قزلباش به درگیري قزلباشان

شاه اسـماعیل تاحـدودي . براي کسب قدرت منجر شد ؛توانست قدرت شاملوها را تحت کنتـرل خـود درآورد

یکـی از (که ويولی پس از جنگ چالدران و شکست

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/34

و ناامیـدي ) اي قزلباشان بود هاي طایفهدالیل آن رقابت اي کشور، تـا انـدازه گیري از ادارهو کنارهصفويشاه پاد

هـم از . شاملوها بار دیگر قدرت خود را بازیابی کردنـد ــراي نامــدار درگــاه شــاه ایــن رو، منــشی در شــرح ام

صاحب طبـل و علـم و خیـل و حـشم « که طهماسبو اسمشان در دفاتر دیوان اعلـی ثبـت بـوده، در » بودند

معظـم «رأس همه طایفۀ شاملو را بـا ایـن عبـارت کـه ــف ــوق و قزلطوای ــدمت و حق ــدمت خ ــه ق ــاش و ب ب

ذکـر » سپاري از همه در پیش و سردفتر اویماقاتنـد جاننویسد که در زمان شاه اسـماعیل و ظهـور کند و می می

شأن در میـان دولت صفویه، امراي بزرگ و خانان عالی وي سپس حسین بیگ للـه، عبـدي . طایفۀ شاملو بودند

رمـیش خـان، بیگ، دورمیش خان، حسین خان برادر دو بـرد را نام مـی ) و کسان دیگر (زینل خان، آغزیوار خان

که به مناصب بلند و تیوالت ارجمند از سایر اویماقـات .)1377:1/222منشی،(امتیاز داشتند

طهماسبنقش شاملوها در دوره حکومت شاه شاملوها افزون بر حضور در طهماسب،در دورة شاه

سلطنت وي و شورش در هاي آغازیناي سالنزاع قبیلهتصدي مناصب در عرصۀ نظامی، ادارة ایاالت،خراسان،

خدماتی داري للگی شاهزادگانو مقامات اداري، عهدهاند که در مجموع، در را به دولت صفویه انجام داده

در . راستاي تثبیت و تداوم قدرت این سلسله بوده است. شوندیها بررسی و تبیین مادامۀ مقاله، این فعالیت

قزلباشانهاي داخلی درگیريدوم حکومت خود تا ۀنیم که شاه اسماعیل در گفته شد

حدودي موفق شد که سیاست کاهش قدرت قزلباشـان در زمان او میانرا اعمال کند و طایفۀ شاملو که در این

از فعالیت و نفوذ بـیش از حـد ،اي داشتندنقش برجسته لی را از دست آنها خـارج آنان کاسته شد و مقامات اص

.م1524/.ق930س از مرگ شاه اسماعیل در سال پ.کردکـه بـه طهماسـب، شـاه جانشین او در آغاز سلطنت و

جــوان و بــسیار )ده ســالگی(دلیــل کــم ســن و ســالی طلبـی قزلباشـان و جـدال بـر سـر تجربه بود، قدرت بی

تصاحب مناصب و مقامات کـشور، یـک دورة ده سـالۀ اخلی و تسلط قزلباشان بر امـور کـشور را هاي د رقابت

هاي داخلی خـسارات فراوانـی پدید آورد که این جنگ در واقع، . )113: 1384سرافرازي، (را بر کشور وارد کرد

اي بـر سـویه حتی پیش از جنگ چالدران کشمکش سـه خاندان سـلطنتی صـفویان (» دودمان«سر قدرت در بین

» تاجیــک«و ) کمــانقبایـل تر (» اویمــاق«، )در آن زمـان در ایـن . درگرفته بـود ) اشراف شهري و دیوانی ایرانی (

. کشمکش بغرنج بارها عالیق اساسی طرفین چهره نمود هـا و اسماعیل با واگذاري منصب مهم وکیل به تاجیـک

گیري از شرکت مـؤثر در امـور دیـوانی پـس از با کناره چالدران، قدرت غیرنظامی را در اختیـار عناصـرتاجیک

با به تخـت نشـستن شـاه . )189: 1380بنانی، (ار داد قرطهماسب، قزلباشان بار دیگر اوضاع را مناسب یافتـه و

از دسـت رفتـۀ خـود به سرعت بـراي کـسب مقامـات تالش کردند تا قدرت را از دسـت شـاه جـوان خـارج

ــد ــره .کنن ــا به ــو ب ــلطان رومل ــو س ــام دی ــري از مق گیدانـدن منـصب امیراالمرایی بـا شـیوة جـسورانه و برگر

وکیل به قزلباشان و فایق گردانیدن امیراالمرا بر وکیل و سلـسلۀ صـفوي را در ) ترین مقـام مـذهبی عالی(صدر

ــرار داد رقابــت درون . موقعیــت ســقوط و سراشــیبی قــالۀ ــیادت ده س ــله از آن، س ــایس حاص ــی و دس قبیلگ

اي از هــرج و مــرج تبــدیل کــرد قزلباشــان را بــه دوره).190: 1380بنانی، (

هنگامی که طهماسب به سلطنت رسید، هریک از قبایل امراي اسـتاجلو .اي از ایران داراي امالکی بودند در نقطه

بیشتر در آذربایجان، قـسمتی از عـراق عجـم و کرمـان جـز لوهـا بـه بودند، شاملوها در خراسان بودنـد و تکـه

٣٥/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

. اصفهان و همدان، عراق عجم را نیز در دسـت داشـتند . بردنـد سـر مـی تر در آذربایجـان و اران بـه روملوها بیش

ذوالقدرها در فـارس، موصـلوها در بغـداد، قاجارهـا و ها در حوالی گنجه و بردعه و افشارها در منـاطق قرامان

ایـن در .)73: 1371سـومر، (گیلویه سکونت داشـتند کوهیعنــی ؛درگیــري میــان دو قبیلــۀ عمــده و بــزرگایــام

ـ . روملوها و استاجلوها بود دیوسـلطان (ايران قبیلـه رهبهـا در پـی با این جنـگ ) روملو و کپک سلطان استاجلو

آن بودند تا وکالت و مشاورة شـاه را در دسـت گیرنـد ــشی، ؛2/1141: 1384روملــو،( و وي را ) 1/77: 1377من

آنچه سران قبایل در نظـر داشـتند، . زیر نفوذ خود درآورند ایـاالت مهـم واگذاري زمین بیشتر به خود و حکمرانی بر

همان قبایلی که صفویان را بـه تـاج و تخـت رسـانده . بوداي ائتالفی بـا یکـدیگر بودند و زیر رهبري اسماعیل رابطه

داشتند، شروع به جنگ با یکـدیگر کردنـد تـا بـه مقـام و موقعیتی نائـل شـوند کـه بـه وسـیلۀ آن بهتـر بتواننـد بـر

نـد طهماسب اعمال نفوذ کـرده و بـه نـام او حکومـت کن دراین میان، موضع طایفۀ شاملو ایـن .)60: 1386نویدي، (

بود که بیشتر امراي بزرگ آنان مانند دورمیش خان، حـاکم هرات و زینل خان، حاکم استرآباد خـود را از ایـن جـدال کنار کشیده و به طور جدي هیچ یک از طـرفین درگیـري

د امراي شـاملو کـه زیـا اما برخی دیگر از را یاري نکردند؛ داراي نفوذ و سرشناس نبودنـد، ماننـد دمـري سـلطان بـه

لو و ذوالقـدر از دیوسـلطان روملـو بـراي همراه امراي تکه کـه بـه ، حمایت کردند ) کپک سلطان (مقابله با استاجلوها

- 2/1146: 1384روملـو، (شکست استاجلوها منجـر شـد ؛ 7: 1363؛ صــــفوي، 87- 88: 1379؛ خورشــــاه، 1149

ــدي، تتــوي، ؛81- 1/77: 1377؛ منــشی، 382: 1378جنابشــامل (گانــه شــاملوها در اتحادیــۀ ســه.)5591/ 8: 1378

دیوسلطان روملو ، کپک سلطان استاجلو و چوهـه سـلطان براي ادارة امـور دولـت تـشکیل . ق932که در سال ) تکلو

.شد، هیچ نقشی نداشتند

،هاي داخلی که تقریبا ده سال به طول انجامید این جنگ طلبــی نظمــی در داخــل کــشور و فرصــتیموجــب بــ

ــسایگان ــان(هم ــان و عثمانی ــان ) اوزبک ــده و خراس شپـس . چندین بار مورد تاخت و تاز اوزبکان قرار گرفت

، بـا توطئـه .)ق933تا 930(از سه سال سلطۀ روملوها چینی، نزاع و درگیري مجدد، قدرت بـه دسـت طایفـۀ

رة امـور لو افتاد و چوهه سـلطان امـر وکالـت و ادا تکهــت ــه دس ــام ب ــارات تم ــدرت و اختی ــا ق ــشور را ب ک

بیشتر مناصـب ،در نتیجه .)170/ 1383:1قمی،(گرفت.لوها قرار گرفت دولتی و حکومت ایاالت در دست تکه

سن کم فقـط تماشـاگر علتشاه جوان به ،در این میان عرصۀ رقابت و جـدال و نـزاع میـان طوایـف مختلـف

امـا او ؛توانست ببـرد نمی قزلباش بوده و کاري از پیش جز نامی از شاهی نداشـت، بـراي سـلطنت خـود بهکه

.کرداحساس خطر جدي می

شورش شاملویاندر هـرات کـه حـاکم آن حـسین خـان . ق932در سال

بـا (شاملو، فرزند عبدي بیـگ و بـرادر دورمـیش خـان حاکم پیشین بود، شـورش )حسین بیگ لله اشتباه نشود

اعتراض سپاهیان مستقر در .رخ داد جمعی از شاملویان خراسان نسبت به عدم دریافت حقوق و مواجب خـود؛

،خوانـدمیر (از جمله عوامـل ایـن شـورش بـوده اسـت ضـعف . )1154-1153/ 1384:2روملو، ؛1371:134

ساختار اقتصادي خراسان در به تعویـق افتـادن حقـوق حدود سی سال لشکرکشی اوزبکان . لشکریان مؤثر بود

ه ایــن ســرزمین و ســوزاندن مــزارع و از بــین رفــتن بــخیز به اختالل در نظـام کـشاورزي هاي حاصل سرزمینو ) که از دیرباز به انبار غلۀ ایران مشهور بـود (خراسان

غارت شهرها و کاسته شدن از رونق اقتصادي و تجاري خراسان انجامید که این وضعیت خود به کاهش درآمـد

و خالی بودن خزانـه )1386:51ر،پوحاجیان(این ایالت

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/36

و معوق ماندن حقـوق و ) هرات بود واسفراین که جز (همین امر . منجرشدمواجب سپاهیان مستقر در خراسان

از دالیل ظاهري شورش شاملوها و قتل خواجه حبیـب . ق932، در سـال وزیر حسین خان شـاملو ، اهللا ساوجی

؛137-1371:133،خواندمیر(در هرات ذکر شده است در تـذکره طهماسـب شـاه ) 164-1383:1/163قمی،

کند که ناگزیر براین شورش شاملوها صبر خود بیان می ایــن گونــه .)1363:5صــفوي،(در پـیش گرفتــه اســت

حوادث بر وضعیت داخلی نظام صـفوي و نیـز اوضـاع به تعبیر . گذاشتمرزي با همسایگان تأثیر نامطلوب می

چـون اخـتالف امـراي «ره، نگـاران آن دو یکی از واقعه اهللا و اسـتیالي شـامیان و درگاه و قتـل خواجـه حبیـب

مردن دورمیش خان و قتـل بـرون سـلطان و پریـشانی بـه ،خراسان به عبیدخان رسید، از آب آمویه عبور کرده

گاه با خیل و سپاه روانۀ شهر طوس شـد و آن. مرو آمد :1384روملـو، (» .آن شهر را چون دایره در میان گرفت

)1383:1/170نیز قمی،؛2/1151بـراي دفـع عبیـدخان طهماسبکه شاه . ق935در سال

زبک که به خراسان حمله کرده و هرات را بـه مـدت واحـاکم هـرات ،روانه شـد ،هفت ماه محاصره کرده بود

ــود ــاملو ب ــان ش ــسین خ ــو،(ح ؛ 1384:2/1173روملجنابدي، ؛1371:147،خواندمیر؛1379:101خورشاه،

ــا .)1/180: 1383قمــی،؛1378:394 ــرد جــام ب در نبشـماري از امـراي تعـداد بـی . ق935زبکان در سـال او

در . حضور داشتند ،لو که در دربار داراي نفوذ بودند تکهتعدادي نیـز از امـراي طهماسبجناح راست سپاه شاه

حسین خان، تبرك خـان، پیرقلـی سـلطان :مانند ،شاملوسـاز بـه ن نبـرد مهـم و سرنوشـت در ای . حضور داشتند

لوها خیانت کرده و از میـدان دلیل رقابت قزلباشان، تکه -1373:12اي،افوشـته ؛1363:12صفوي،(فرار کردند

بـه . )148: 1371خواندمیر، ؛1366:59استرآبادي، ؛14نگاران، حسین خـان شـاملو و گزارش بسیاري از وقایع

به شـاه، شـجاعانه در نیروهاي زیر فرمان او با وفاداري بر اوزبکان غلبه طهماسبکنار او ایستادند تا اینکه شاه

:1378جنابــدي،؛1179، 1384:2/1176روملــو،(کــرد.)94/ 1383:1منشی،؛1/188: 1383قمی، ؛395

ها لطمۀ شدیدي لوپس از نبرد جام بود که به اعتبار تکه ی شـاملوها را کـه بـا سیاسـت طهماسبوارد شد و شاه

،ماهرانه نقش مهمـی در پیـروزي وي در جـام داشـتند او حکومت هـرات را . مورد توجه خاص خود قرار داد

؛1179/ 1384:2روملـو، (به حسین خان شـاملو سـپرد گونـه و آن ) 1377:1/94منـشی، ؛1378:400جنابدي،

شاه گفته، شاه ایالت خراسان را به بـرادر که ایلچی نظام او ] للگی[و حسین خان را به اتابکی خود سام میرزا داد

شـاملوها ،از این رو .)1379:103خورشاه،(تعیین نمود یافتـه و مـورد خـود را باز بار دیگر اعتبار از دست رفتۀ

این موقعیت شـاملوها . ه پادشاه صفوي قرار گرفتند توجلوهــا قــرار گرفــت و در مــورد حــسادت و کینــۀ تکــه

در پـی ایـن سـتیزه، . تضعیف جایگاه شاملوها برآمدنـد وقتی حسین خان شاملو در برابر اوزبکان که هـرات را

از دربار کمک طلبیـد، چوهـه ،در محاصره گرفته بودند سلطان از فرستادن نیرو به هرات سستی ورزید و خـان شاملو که توان ایستادگی در برابـر اوزبکـان را در خـود

پس از مصالحه بـا عبـداهللا خـان اوزبـک، بـه ،دیدنمیهمراه سام میرزا بـه سیـستان و والیـت کـیج و مکـران

روملـو، (رفته و پس از مطیع کردن آنان روانۀ شیراز شد ــی،؛1384:2/1181 ــشی،؛1383:1/215قم :1377من

این عمل حسین خـان شـاملو را طهماسبشاه .)1/95اي براي به قدرت رساندن سام میرزا خودسرانه و توطئه

بـه طهماسـب جب بدبینی شـاه قلمداد کرد و همین مو .)1386:54پور،حاجیان(شاملوها شد

بـراي دفـع عبیـداهللا طهماسـب که شاه . ق936در سال شـاملوها بـه رهبـري ،خان اوزبک راهی خراسـان شـد

آغزیوارخان، تبرك سلطان، قراسـلطان، حـسن سـلطان،

٣٧/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

علی سـلطان و محمـود سـلطان بـا ده هـزار نفـر شـاه ـ طهماسب .)201/ 1384:1قمـی، (درا همراهـی کردن

رقابـت و علتتوان مطرح کرد که به این احتمال را می لوهـا بودنـد لوها و شاملوها، این تکه حسادت میان تکه

این فکر را تلقین کردند که حـسین طهماسبکه به شاه و رساندن طهماسبخان شاملو قصد شورش علیه شاه

املوها سام میرزا به قدرت را دارد تا شـاه دیگـر بـه شـ اعتماد نکرده و از ترس خیانت، آنها را در لـشکر خـود

ــد ــع. راه نده ــه ،در واق ــلطان تک ــه س ــون چوه ــو چ لتوانست حضور فرد نیرومنـدي مثـل حـسین خـان نمی

شاملو را در دربار تحمـل کنـد و موقعیـت خـود را در تصمیم به توطئه و قتل خان شاملو گرفت ،دیدخطر می

ــیرازي،( ــو،؛66-1369:68شـ ؛1384:2/1198روملـــرافرازي،؛81-1377:1/82منـــشی، .)1384:116سـ

لو تـصمیم گرفـت در یـک مهمـانی، چوهه سلطان تکه بـه گـزارش حـسن بیـگ . خان شاملو را به قتل برساند

ایـن او را از طهماسـب برخی از مالزمان شـاه «روملو، از ایــن .)1384:2/1198روملــو،(»قــضیه آگــاه کردنــد

ان چنین برداشت کرد که شاملوها آنقدر در توسخن می داراي نفوذ بودنـد کـه جاسوسـان، دربار شاه طهماسب

شاه طهماسـب . کردندآنها را از اوضاع دربار خبردار می این رقابت طوایف قزلباش و بازیچه قرار گـرفتن که از

به تنگ آمده بود، بـا رسـیدن بـه سـن هجـده سـالگی و فـرار چوهـه سـلطان لوها گرفته تصمیم به حذف تکه بهانـه کـرد تـا خـود را از دسـت در نبرد با اوزبکان را

لو و شـاملو بـر گستاخی دو طایفۀ تکه . لوها برهاند تکهسر تصاحب قدرت به حدي رسیده بود که در درگیري آنها در خیمه شاه طهماسب، دو تیر از سـوي شـاملوها

-1198/ 2: 1384روملــو، (بــه تــاج شــاه اصــابت کــرد.)214/ 1: 1383؛ قمــی، 163: 1371خوانــدمیر، ؛1199

ادبانـه و گـستاخانه گاه این صحنۀ بیشاه طهماسب هیچ را از ذهن خود فراموش نکرد و به آنها سـوءظن داشـته

اما به گفتۀ خود صبر پیشه کـرد تـا بـه اعتماد بود؛ و بی . موقع شر آنان را از سر خویش کم کند

دو طایفه، چون کـشیک دراین صحنۀ رقابت و درگیري خانه در اختیار قورچیـان ذوالقـدر بـود کـه از متحـدان

لـو شاملوها بودند، در به قتل رساندن چوهه سلطان تکه لوهـا نیـز هرچنـد کـه تکـه . با شاملوها همکاري کردند

هـا بـه قتـل سیصد تن از شـاملوها را در ایـن درگیـري یر سرانجام شاملوها با جلب همکـاري سـا رساندند؛ اما

که خان شاملو براي همراه کردن آنان بـا خـود (طوایف لوها را از قدرت موفق شدند تکه ) پول زیادي خرج کرد

عام این طایفـه نیز فرمان قتلکنار بزنند و شاه طهماسب در اردوي .ق 937این حادثه کـه در سـال . را صادر کرد

در ییالق گندمان اصفهان بـه سـرحد فـارس رخ شاهیپـس . مشهور شد » آفت تکلو «ر ماده تاریخ به از نظ داد،

از این واقعه، شاه طهماسب هدایایی گرانبهـا بـه همـراه نشان امیراالمرایی براي حـسین خـان شـاملو فرسـتاد و منصب امیراالمرایی مشترکا به او و عبداهللا خان استاجلو

/ 2: 1384روملو، (زادة شاه بودند، داده شد که هردو عمه ؛ منشی 67-71: 1369شیرازي، ؛1203، 1200-1199

. 1/215: 1383؛ قمــــی، 159-161: 1378قزوینــــی، .)34: 1334مالکمال، ؛409-411: 1378جنابدي،

این احتمال وجود دارد که شاه طهماسب با پیش گرفتن اندازي بین طوایف، موفـق شـد بـا مـدارا سیاست تفرقه

جلـب کردن و متحد شدن با شاملوها همکاري آنهـا را لوهـا را از سـر راه قـدرت خـود بـردارد و در کند تا تکـه

فرصت مناسب بتواند شر شاملوها را نیز از سـر خـود کـم بـر اثـر .ق914دراین میان، شاملوها نیز کـه از سـال . کند

سیاست شاه اسماعیل نفوذ آنها در دولت کاهش یافته بـود، ـ ا موفق شدند بار دیگر قدرت از دسـت رفتـۀ خـود را احی

عوامل مؤثر براین احیـاي دوبـارة قـدرت شـاملویان . کنندتجربگی شاه طهماسب، مقاومت و جوانی و بی : عبارتند از

بـا . ق935شجاعتی که شـاملویان در نبـرد جـام در سـال

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/38

اوزبکان داشتند و سایر نبردهاي داخلی و ظهور شخـصیت .قدرتمندي مانند حسین خان شاملو

املوها نتوانست زیـاد دوام اما این احیاي قدرت براي ش داشته باشد؛ چون خان شاملو کـه پـس از قتـل چوهـه

را در دســت طهماســبلــو، وکالــت شــاه ســلطان تکــهاشتباهات دیگر سران طوایف قزلباش را تکـرار ،داشت

او بیـشتر . کرده و درصدد تقویـت طایفـۀ خـود برآمـد والیات را به عنوان تیول به امراي طایفۀ شاملو سـپرد و

در امور دولت با . شتر مقامات و مناصب را به آنان داد بیکـرد، بـه میـل خـود افـراد را عـزل و استقالل رفتار می

نمود و به شـاه طهماسـب اجـازة دخالـت در نصب می طلبـی او بـه حـدي افـزایش جاه. دادامور حکومت نمی

یافت که با انجام کارهاي خودسرانه نظیر قتل امیرجعفر بیگ نورکمال اصفهانی به جـاي ساوجی و نصب احمد

دشـمنی بـا عبـداهللا و در منصب وزارت دیوان اعلی اوخان استاجلو که مورد توجـه شـاه بـود، خـشم شـاه را

؛ 1209/ 3: 1384روملـو، (نسبت به شاملوها برانگیخت :1383قمـی، ؛1342:286غفاري، ؛1369:71،شیرازي

ر د.)1370:54،طهماســـبآراي شـــاه عـــالم؛218/ 1طهماسبآمده که آن دو تیري که به تاج شاه هاگزارشموجب کدورت خاطر شاه از شاملوها شـده و ،نشست

به مرور زمان برخـی از کارهـاي خودسـرانه کـه خـان اي انـداخت کـه شاه را به فکـر حیلـه ،شاملو انجام داد

یکی از این کارها این بود کـه . شاملوها را سرکوب کند یرازي شاه هماهنگ شده بود کـه حکیم ش ،با قاسم بیگ

زهر به خورد شاه بدهد و حتـی یکـی از اقـوام حـسین که از افراد نزدیک بـه شـاه ) باشتان قراتاي (خان شاملو

ولی شـاه از ایـن ؛در شیشه شراب شاه زهر ریخت ،بودالنهر فـرار نقشه آگاه شد و حکیم و باشتان قرا به ماوراء

ـ . کردند د کـه ایـن توطئـه بـه اطرافیان نیز به شـاه گفتنچـون کـه او قـصد ؛تحریک خان شاملو صورت گرفته

و دولت صفوي را کند داشته است با عثمانیان همکاري

:1378جنابـدي، (به دست شاهزاده سـام میـرزا بدهـد روملـــو،؛162-1371:163،خوانـــدمیر؛428-427

؛.224-225/ 1383:1قمـی، ؛1223-1222/ 1384:3منـشی قزوینـی، ؛1370:55،طهماسـب آراي شـاه عالم

1378:165-164.(ــد ــه هرچن ــت ک ــروري اس ــه ض ــن نکت ــه ای ــاره ب اش

هاي خان شـاملو عـصبانیت شـاه را تحریـک خودسريکرده بود و اطرافیان شاه که از نفوذ شـاملوها در دربـار

ا هـر توطئـه و اتفـاقی را کـه رخ هرجـ ،ناراحت بودند دادند تا ذهن شـاه را یآن را به شاملوها نسبت م ،دادمی

امــا در مجمــوع شــاه ؛ نــسبت بــه آنهــا بــدبین ســازندلوها رها از زمانی که خود را از زیر سلطۀ تکه طهماسب

همان موقع به فکر دفع شـر شـاملوها نیـز بـود و ،کردهمواره به دنبال فرصت مناسب و بهانۀ الزم بـراي ایـن

چرا کـه شـاملوها در تأسـیس دولـت صـفوي ؛کار بود نقش انکارناپذیري داشتند و خود را داراي حـق دانـسته

از ایـن . نیز به اهمیت آنان واقـف بـود طهماسبو شاه بـدین . توانست آنهـا را دفـع کنـد رو، بدون بهانۀ الزم نمی

ترتیب، همۀ این مسائل دست بـه دسـت هـم داد تـا شـاه طهماسب تصمیم گرفت خان شاملو را به طرز فجیعی بـه

روملـو، (سر او را بر نیزه در اردو بچرخاننـد قتل برساند و گونه بـا کـشته شـدن حـسین خـان این).3/1223: 1384

.نیز پایان یافت.)ق940- 937(برتري سه سالۀ شاملوها ش چون در ابتداي حکومت سـن طهماسبشاه در واقع،

هـا و طلبـی گـر جـاه فقـط نظـاره ،تجربه بود اندك و بی نـگ داخلـی بـین طوایـف ها و رقابت و ج خواهیزیاده

اما همیشه ؛مختلف قزلباش بر سر قدرت در دربار بود این قصد را داشت که خود به طـور مطلـق امـور را در

وي تنها راه چاره را دراین دید که با صـبر . دست بگیرد بـا ،از ایـن رو . بـه ایـن هـدف دسـت یابـد و بردباري

لوهـا و گذشت زمان اندك اندك استاجلوها، سپس تکـه المـرا حـسین گاه طایفۀ قدرتمند شاملو را با قتل امیرا آن

٣٩/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

به حاشیه رانـد و از دسـت . ق940خان شاملو در سال با این اقدام، شاه طهماسـب در .رؤساي قبایل نجات یافت

دولت صاحب قدرت مطلقه شـد و خـود را از زیـر نفـوذ قدرتمندترین طایفۀ قزلباش نجات داد و توانست نفسی به

پس از قتل خان شاملو برخی از اطرافیـان او .راحتی بکشد که در دربـار صـاحب نفـوذ بودنـد، سـعی کردنـد شـاه را ــدانی شــدند ــت دســتگیر و زن ــی عاقب ــد؛ ول مــسموم کنن

).289: 1342غفاري، . 79: 1369شیرازي، (بدین ترتیب، با قتل خان شاملو، موقعیت و اعتبـار گذشـته

ــضعیف شــد ــسیار ت ــه عوا. شــاملوها ب ــؤثر از جمل ــل م مطلبـی خـان جاه) 1: برتضعیف جایگاه شاملوها عبارتند از

شاملو پس از رسیدن به مقام وکالت کـه درصـدد تقویـت اش بـود و بیـشتر ایـاالت و موقعیت و نفوذ خود و طایفـه

مقامات مهم را از آن خود کرده و قصد داشت دسـت شـاه رقابت و دشـمنی بـا سـایر ) 2را در امور کشور کوتاه کند؛

ــاش؛ ــف قزلب ــاه ) 3طوای ــه ش ــه علی ــدن توطئ ــکار ش آشاهمـال ) 4شـد؛ که به خان شاملو نسبت داده می طهماسب،

قـوي ) 5و . ق 940و سستی در نبرد با عثمانیـان در سـال شدن این گمان که حسین خان شـاملو قـصد پیوسـتن بـه

.عثمانیان و رساندن سام میرزا به سلطنت را داردحـسین خـان و شـورش موقعیت شاملوها پس از قتـل

تر از مهم. آغزیوار خان شاملو بیش از پیش تضعیف شد یکپارچگی و طهماسبسن کم شاه علتهمه اینکه به

وري صفوي که پس از فوت شـاه اسـماعیل تاتحاد امپرا از دســت رفتــه بــود و رقابــت و دشــمنی قزلباشــان بــا

بـین ) اتـابکی (یکدیگر بر سر تصاحب منـصب للگـی و ذوالقدر زمینه را براي حملۀ عثمانی بـه لو، روملو تکه

ها در این چهار حملۀ عثمانی .خاك ایران فراهم ساخت : نـگ (تکلو، اوالمه سـلطان زمان با همکاري افراد قبیله

و بــرادر شــاه، ) 1218-1215، 1384:3/1205روملــو،و1299-1302همـان، (القاص میـرزا صـورت گرفـت

کـان در شـرق نیـز اوزب ،از طرف دیگر ) 1325-1315

مثل همیشه خراسان را تـا سیـستان مـورد حملـه قـرار طهماسـب دادند و این اختالفات موجب شـد کـه شـاه

هایی کـه یکی از سیاست .هاي زیادي تحمل کند سختیشاه بـراي کاسـتن از مـشکالت داخلـی، پـرداختن بـه حمالت خارجی، دفاع از کشور و تداوم سیاسـت شـاه

قـدرت قزلباشـان در پـیش اسماعیل مبنـی بـر کـاهش عـام قتـل .گرفت، بازیابی اقتدار از دست رفتۀ خود بـود

لوها و قتل خان شاملو و تضعیف موقعیت شاملوها تکهطهماسـب در راستاي همین سیاسـت بـود؛ چـون شـاه

هاي ایلی در نهایـت بـه ضـرر دانست که این رقابت میموفق شد سرانجام وي .اتحاد دولت صفویه خواهد بود

درت مهار نشدنی قزلباشان را، که در مجموع به ضـرر قدولت صـفویه بـود، در زمـام خـود درآورده و بـه نفـع

.مهار کندیشسلطنت خو

اقدامات نظامی شاملوها هـاي ایلـی قزلباشـان در شد، رقابت طور که اشاره همان

زد و دربار عالوه بر اینکه به منازعات داخلی دامـن مـی اندیشی وقت خود را صرف چاره شد شاه تمام باعث می

براي رفع این اختالفات داخلی کند، همچنـین موجـب شد که دشمنان در خارج از مرزهـا چـشم طمـع بـه می

اوزبکـان کـه همیـشه ،دراین میان . خاك کشور بدوزند پـس از مـرگ شـاه درنـگ بـی ،مترصد فرصـت بودنـد

اسماعیل و بـا آگـاهی از مـشکالتی کـه شـاه جـوان و صفوي با آن دست به گریبـان بـود، جنـگ و تجربه بی

شـاملوها کـه ،دراین میـان . گریزهایی را به راه انداختند ــات خراســان را در دســت داشــتند ــا والی ــن ،غالب درای

.هاي نظامی با اوزبکان حضوري فعال داشتنددرگیريبـه حـاکم هـرات ،دورمیش خان شاملو . ق931درسال و )ین خـان بعـدا حـس (بـرادرش حـسین میـرزا همراهی

اهللا ساوجی در برابر حمله کوجم وزیرش خواجه حبیب که از او خواسته بود بدون جنگ هـرات را خان اوزبک

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/40

ایــن تــالش و . شــجاعانه مقاومــت کــرد،تــسلیم کنــدفداکاري شاملوها و تجربه دورمـیش خـان در دفـاع از شهر موجب شد که اوزبکان مأیوس از فتح شهر روانـۀ

ــوند ــاوراءالنهر ش ــو،رو(م ؛1138-1139/ 1384:2ملــی، ــشی قزوین ــدي،؛1378:149من -1378:365جناب

در .)340: 1372واله، ؛157-158/ 1383:1قمی،؛364زبــک، در وعبیــدخان ا. ق932سلــسله حمــالت ســال

شرایطی که در دربار آتش اختالفات داخلی بـاال گرفتـه اهللا و بود و با فوت دورمیش خان و قتل خواجه حبیـب

شورش شاملوها در هرات، ایالت هرات در دست برون نیـز طهماسـب لو که در دربار شـاه سلطان از طایفه تکه

ط بودند قرار داشـت، اوزبکـان پـس از شـش مـاه مسل.و راهی استرآباد شدند کردند محاصره مشهد را تصرف

زینل خان شاملو براي کمک روانۀ دربار ،حاکم استرآباد مختلف قزلباش خواسـت کـه شد و از رؤساي طوایف

بــه مــسألۀ اوزبکــان ،ایــن اختالفــات را کنــار گذاشــتههـاي طلبـی اما این طوایف آنقدر سـرگرم جـاه ؛بپردازند

خود بودند که به درخواست وي اعتنـایی نکردنـد و او زینـل .ناگزیر براي حفظ ایالت خود راهی استرآباد شـد

دانـست کـه بـه تنهـایی تـاب مقاومـت خان چون مـی خان اســترآباد را ، بــه ري فــرار کــرد و عبیــدآوردمــین

عاقبت دربار . تصرف کرد و سپس خود به بلخ بازگشت حـاکم بـسطام و دمـري ،لـو صفوي، اخی سـلطان تکـه

نفـر بـه جانـب 2500حاکم دامغان را با ،سلطان شاملو خراسان فرستاد و در ري زینل خان شاملو نیز بـه آنـان

را از دســت عبــدالعزیز پیوســت و بــه اتفــاق اســترآباددر جنـگ بـسطام بـه ،با این حـال .اوزبک نجات دادند

تعداد علترغم تالش اخی سلطان و دمري سلطان به زیاد اوزبکان، نیروهاي صفوي شکست خـورده و ایـن

در .دو سردار شجاع به دسـتور عبیـدخان کـشته شـدند نبردهاي متعدد صفویه با عبیداهللا خـان اوزبـک در ایـن

ها ري بودند که درگزارش شاملوها از نیروهاي مؤث زمان

خورشـاه، ؛1369:46شـیرازي، (نام آنها برجسته اسـت والـه، ؛1157-1159/ 1384:2روملو،؛.1379:96-95ــدي،؛1372:344-342 ــشی،؛1378:393جنابــ منــ1377:1 /109-84(

نیز که جغتاي بهادر با سه هزار اوزبـک . ق932در سال الـدین سـلطان شـاملو بـا ن حمله کـرد، زیـن به خراسا

نیروهاي خود بـه نبـرد بـا آنـان رفتـه، هفتـصد نفـر از اوزبکان را به قتل رسانید و بقیه به بخـارا فـرار کردنـد

قمــی،؛1372:348والــه،؛1152/ 1384:2روملــو،(جکرگه سلطان شاملو نیـز در نبـرد بـا . )169/ 1383:1

سر او را نزد عبیـدخان زینش بهادر اوزبک کشته شد و :1378منشی قزوینـی، ؛173/ 1383:1قمی،(فرستادند

:1369شیرازي، ؛1165-1166/ 1384:2روملو، ؛154منتـشا . ق937در نبرد سال .)1378:387جنابدي، ؛64

آغزیوار خـان به همراهی حاکم مشهد ،سلطان استاجلو و،روملـ (اوزبکـان را فـراري داد ،شاملو حـاکم نیـشابور

ــشی،؛.1202-1201/ 1384:2 ؛98/ 1377:1منــــــآغزیوار خان شاملو بار دیگـر بـا .)1375:61مستوفی،

محمد خان اوزبک نبرد کرد و بـسیاري از اوزبکـان دینطهماســبرا کــشته، ســرهاي آنــان را بــراي شــاه

کـه . ق938در سـال .)1196/ 1384:2روملـو، (فرستادطهماسـب علیـه شـاه حـاکم آذربایجـان ، لوالمه تکه وا

شورش کرد و سلطان سلیمان عثمانی را براي حمله بـه از تبریـز بـه خـوي طهماسـب ایران تحریک نمود، شاه

ایـن حملـه از امـراي در. مخالفـان را فـراري داد ،رفتهــی ــاه را همراهـ ــان شـ ــسین خـ ــاملو حـ ــۀ شـ طایفـ

حسین .)1342:286غفاري، ؛1378:415جنابدي،(کرددر . ق939ار خان شـاملو در سـال اه آغزیو خان به همر

؛224/ 1383:1قمی،(نبرد با اوزبکان نیز حضور داشتند رجـستان در سـال گدر فـتح .)1212/ 1384:3روملو،

حسین خان شاملو نیز بـه همـراه سـایر امـراي . ق939-1213/ 1384:3روملـو، (طوایف دیگر حضور داشت

٤١/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

-5636/ 1378:8تتــوي،؛1363:16صــفوي،؛ 1212.)102/ 1377:1منشی،؛ 5635

المـه وکه یک بـار دیگـر بـه تحریـک ا . ق940در سال لو، سلطان سلیمان عثمانی به همراه وزیرش سلطان تکه

برد از شاملوها ابراهیم پاشا به ایران حمله کرد، در این ن معروف بـه اوغـالن خلیفـه ،باشیمحمد خلیفه قورچی

در تـذکرة طهماسـب شـاه . قراول سپاه صفوي بود پیشخود بیان کرده که از هفت هزار نیرویی که داشته است؛

لو باهم افرادي مثل حسین خان شاملو و غازي خان تکه گوید بـه خـاطر ایـن وي می . اختالف و دشمنی داشتند

اختالف و نفاقی کـه سـرداران در دل داشـتند و همـین نقطه ضعف بزرگ سپاه بود، آنهـا منتظـر شکـست وي

:1363صـفوي، (کردنـد وبی مبـارزه نمـی بودند و به خـ طهماسـب شاید دلیل این سستی آن باشد که شـاه .)29

چون خواسته است که در پی سیاسـت کـاهش قـدرت آنان نیـز شاملوها پایان دهد،ۀسه سالۀقزلباشان به سلط

همـین . نـد اهجنگیـد ل کرده و به خوبی نمی در نبرد تعل بـه سـب طهمااعتمـادي شـاه موضوع خود موجب بـی

ــود شــاملوها را تــاشــاملوها شــد و در پــی فرصــت بنیز حـاکم هـرات خلیفـه . ق941در سال . سرکوب کند

،سلطان شاملو با اوزبکان که به هرات حمله کرده بودند ــا ــلطان او را تنه ــه س ــان خلیف ــون اطرافی ــد و چ جنگی

نفر به قتـل 900گذاشتند؛ وي و سلطان ابراهیم امینی با :1379خورشاه، ؛164-1371:170،خواندمیر(رسیدند

:1378جنابـــدي،؛103-1377:1/104منـــشی،؛135ــاه ؛443 ــالم آراي ش ــبع در .)61-1370:62،طهماسکه سـلطان سـلیمان عثمـانی بـه تحریـک . ق955سال

از جمله امراي شـاملو ،القاص میرزا به ایران حمله کرد چرنـداب ،حاضـر بودنـد طهماسـب که در اردوي شاه

توان نام بـرد ن شاملو و حسن سلطان شاملو را می سلطاقمی، ؛1378:193منشی قزوینی، ؛ 1369:98شیرازي،(

ــال .)327/ 1383:1 ــکی، . ق958در س ــاکم ش ــه ح ک

درویش محمد خان شورش کرد، کوسه پیرقلی چریـده از مالزمان چرنداب سلطان شاملو او را سـرکوب کـرد

در سـال .)1377:1/136منـشی، ؛1342:300غفاري،(در شــورش خــان احمــد حــاکم گــیالن، شــاه . ق975

خلیفه شاملو و احمد خلیفه وفادار شاملو ولی طهماسبقمـــی،؛1454-1455/ 1384:3روملـــو،(را فرســـتاد

1383:1 /471(.

ایاالت ةنقش شاملوها در اداردر زمینـۀ اداره کـردن طهماسـب شاملوها در زمان شاه حکومـت اسـترآباد در . ل بودنـد ایاالت نیز بـسیار فعـا

؛1379:87خورشــاه،(دســت زینــل خــان شــاملو بــوداو حکومــت قــزوین و . )1157-1384:1159روملــو،

.)1342:284غفـاري، (برعهده داشته بـود هرات را هم حکومـت ایالـت خراسـان و هـرات در . ق930در سال

ــاملو ــگ ش ــدي بی ــد عب ــان فرزن ــیش خ ــت دورم دسواله، ؛1378:364جنابدي، ؛1371:127،خواندمیر(بود

ــی،؛ 1372:326 ــترآبادي،. 1383:1/156قم :1366اسبا منـصب دورمیش خان . )1138/ 1384:2روملو، ؛57

در هـرات از دنیـا . ق932امیراالمراي خراسان در سـال . )1384:2/1143روملـو، ؛163/ 1383:1قمـی، (رفـت

هان بـا از مریدان قـدیمی و بـا سـابقه و از فرمانـد ويتجربه بوده و خدمات قابـل تـوجهی در امـور نظـامی،

. ها، تربیت شاهزادگان صفوي انجـام داده بـود مأموریتبـراي طهماسـب پـس از مـرگش شـاه ،به همین دلیـل

قدردانی از زحمات او حکومت ایالت هرات را با لقـب ۀ شاه نیـز خانی به برادرش حسین میرزا داد که پسر عم

پـس . )1383:1/163قمـی، ؛1378:371جنابدي،(بود از نبرد جـام چـون حـسین خـان شـاملو در جنـگ بـا

از طـرف شـاه ،اوزبکان بـا شـجاعت نبـرد کـرده بـود حکومت هرات و امیراالمرایی خراسان بـه او طهماسب

ــال ــا سـ ــد و وي تـ ــرات . ق936داده شـ ــاکم هـ حـ

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/42

روملو، ؛1379:103خورشاه، ؛1342:284غفاري،(بود/ 1383:1قمـی، ؛94/ 1377:1منشی، ؛2/1179: 1384.)33: 1334؛ مالکمال، 188

دمري سلطان شاملو حاکم دامغـان بـود . ق932در سال خورشـاه، ؛1378:393جنابـدي، ؛1369:46شیرازي،(

:1383قمـی، ؛342-1372:344واله، ؛1379:96-95الدین حکومت اسفراین در دست زین و )173-171/ 1

روملـو، ؛ 1361:10تاریخ قزلباشـان، (بود سلطان شاملو / 1383:1قمــی،؛ 1372:348والــه،؛ 1384:2/1152جگرکـه سـلطان شـاملو حـاکم . ق 934در سال .)169

منــشی قزوینــی،؛173/ 1383:1قمــی،(ســبزوار بــود ؛1342:284غفـاري، ؛1369:64شیرازي،؛ 1378:154) 393: 1378جنابدي،؛ 1165-1166/ 1384:2روملو،

ــاملو . ق937در ســال ــشابور آغزیوارخــان ش حــاکم نیــود ــو،(ب ــشی،؛1230-1233/ 1384:3رومل :1377من

قراسـلطان . ق941در سال ) 61: 1375؛ مستوفی، 1/98روملـو، (حاکم طـبس گیلکـی بـود ) قرا ایشیک (شاملو ؛ 172-175: 1371؛خواندمیر، 1202-1201/ 2: 1384

ــی، ــشی قزوین ــاه، ؛ 168: 1378من -136: 1379خورشو . ق941پــس از شــورش ســام میــرزا در ســال . )134

راهی شدن او بـه سیـستان، اسـتقبال و پـذیرایی ملـک سلطان محمود سیستانی از سام میرزا دربـار صـفوي را نگران نمود و شاه طهماسـب بـراي نظـارت بیـشتر بـر سیستان، احمد سلطان شاملو را به عنـوان وکیـل بـه آن

شـاه همچنــین حکومـت چهـار ناحیــۀ . دایالـت فرسـتا سیستان شامل گرمسیر، خاش، خشکرود و نیه و بنـدان

تا 944احمد سلطان شاملو از سال .را به او واگذار کرد ــود . ق952 ــستان ب ــدت هــشت ســال حــاکم سی ــه م ب

ــستانی، ( ــاري، 155-159: 1344سیـ ؛ 98: 1342؛ غفـ: 1384دهمـرده، ؛246: 1370آراي شاه طهماسب، عالمــود کــه همــایون .)354-353 در زمــان حکومــت او ب

پادشاه گورکانی به سیستان آمـد و احمـد سـلطان از او

وقتـی شـاه طهماسـب بـا همـایون سپس. استقبال کرد دیدار کرد، احمد سلطان شاملو از جمله امرایی بود کـه پادشاه صفوي از آنان خواست به همایون کمک کنند تا

؛ 218-211: 1371نـدمیر، خوا(قندهار را تصرف نمایند ؛ 1292-1289/ 3: 1384؛ روملو، 152: 1379خورشاه، -497: 1378؛ جنابـــدي، 310-303/ 1: 1383قمـــی،

ــالم485 ــب، ؛ ع ــاه طهماس . )246-260: 1370آراي شرفتن سـام میـرزا و آغزیـوار شـاملو از هـرات، خلیفـه سلطان شاملو بر مسند حکومـت هـرات نشـست و در

-1235/ 3: 1384روملـو، (کان کشته شـد جنگ با اوزب .)168-169: 1378؛منشی قزوینی، 1233

حکومت ایج، نیریـز، فـسا و شـبانکاره . ق955در سال در دست چرنـداب سـلطان شـاملو )حکومت دارابجرد (

ــود ــیرازي، (بـ ــی، 98: 1369شـ ؛ 327/ 1: 1383؛ قمـــاه، ــی، 170: 1379خورش ــشی قزوین ) 192: 1378؛ من

و حاکم سـمنان، خـوار و فیروزکـوه حسن سلطان شامل حـاکم .ق959سـال ) 192: 1378منشی قزوینـی، (بود

: 1384روملــو، (اســفراین مجنــون ســلطان شــاملو بــودحاکم قم و . ق969سال ) 1/361: 1383؛ قمی، 3/1363

؛ 1455/ 3: 1384روملـو، (خلیفه شاملو بود اردستان ولی از . ق975در حوادث سـال . )471، 1/436: 1383قمی،

احمد خلیفۀ وفادار شاملو به عنوان حـاکم سـنقور یـاد ولـی . ق977در سـال . )1/471: 1383قمی، (شده است

خلیفه از حکومت قم و اردستان عزل و الکاي مغانـات .ق981در سـال .)563/ 1: 1383قمـی، (به او داده شد

ها مالزم بهرام میرزا بـود و در خلیفه شاملو که سال ولیحـاکم ،ها شجاعت زیـادي بـروز داده بـود نبرد با قزاق

. 581:همـان (دامغان بود و به حکومت مشهد نیز رسـید اواخـر سـلطنت شـاه در .)1361:10تاریخ قزلباشـان،

قلی بیگ شاملو حکومت سبزوار را طهماسب نیز حسین بر عهده داشت که بـا همـین منـصب بـه خـدمت شـاه

بـه او باشـی قاسیآاسماعیل دوم رسید و منصب ایشیک

٤٣/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

ــان فــوت شــاه ). 1383:1/633قمــی،(داده شــد در زماز طایفۀ شـاملو پـنج نفـر از امـراي معتبـر و طهماسب

بودنـد، کـه » صـاحب نقـاره و علـم «صاحب ایالـت و خلیفــه اوچــی بــود کــه تــرین آنهــا، اول ولــیبرجــسته

حکومت مشهد را داشت و از امـراي معتبـر و صـاحب اي شـاملو در قـشون او سپاه زیادي بود و بیشتر میرزاه

قرار داشتند؛ دوم فوالدخلیفـه شـاملو حـاکم همـدان و خلیفه شاملو که از حکومت استرآباد عـزل سوم سلیمان

- 223/ 1: 1377منشی، (بردو در دربار به سر می شده بود ؛ مـــستوفی، 72: 1383؛ وحیـــد، 407: 1372؛ والـــه، 222

1375 :97(.

نللگی شاهزادگادر منصب شاملوها شاملوها بازهم این نقش قدیمی طهماسبدر زمان شاه

دار خود را در زمینه تربیت شـاهزادگان همچنـان عهـده بودند و انجام این خـدمت را یـک افتخـار بـراي خـود

ــی ــستندم ــاه . ق930در ســال . دان للگــی طهماســبششاهزاده سام میرزا را بـه دورمـیش خـان شـاملو سـپرد

قمـی، ؛ 364: 1378، بـدي جنا؛2/1138: 1384، روملو(:1371،خوانـــدمیر؛1363:5صـــفوي،؛ 1383:1/156این منـصب را .ق931و پس از فوت وي در سال ) 127

ــاملو ــان ش ــسین خ ــه ح ــان (ب ــیش خ ــرادر دورم ) باز نبـرد جـام در سـال پـس .)1363:3صـفوي، (سـپرد للگـی سـام میـرزا را بـازهم بـه طهماسـب شاه . ق935

خورشاه،؛ 1342:284ري،غفا(حسین خان شاملو سپرد ــدي،؛1379:103 ــدمیر400-1378:401جناب ،؛خوانــو،؛ 1371:152 ــی، 2/1179: 1384روملـ : 1383؛ قمـ

شود کـه شـاه از این اقداماین نکته دریافت می . )1/188ــی ــب نم ــت طهماس ــرادرش در دس ــی ب ــت للگ خواس

که شاید به این دلیل. جز شاملوها باشداي دیگر به طایفهبنـا بـه .ق919خـودش از هنگـام تولـد در سـال للگی

بـر عهـده حـسین بیـگ از طایفـه شـاملو بـوده روایتی

آراي شـاه ؛ عـالم 398: 1363آراي صـفوي، عـالم (استکه محمد میرزا . ق938در سال .)451: 1384اسماعیل،

متولد شد، شاه طهماسب حسین خان شاملو را به عنوان در سـال .)1384:3/1546روملـو، (للۀ او انتخاب کـرد

نیز سام میرزا را به حکومت هـرات گماشـت و . ق941للگی او را به آغزیوار خان شاملو پـسر دمـري سـلطان

ــپرد ــان(س ــفوي، ؛3/1214: هم ؛ منــشی 16: 1363صآغزیوار در هرات همت خـود را .)167: 1378قزوینی،

مصروف رسیدگی به احوال سـپاه و طبقـات محتلـف و علمـا را مـورد تکـریم قـرار داد مردم کرد و سـادات

اما پس از گذشت شش ماه و ؛)3/1230: 1384روملو، (وقتی خبر قتل حسین خان شاملو؛ که پیـشتر للـه اندي،

سام میرزا و هم پـدر زن آغزیـوار خـان بـود و سـقوط طایفه شاملو در دربار، در هرات به آغزیوار خان رسـید،

خـان شـاملو وي ترسید که او نیز به سرنوشت حـسین پـسر (دچار شود؛ زیرا درایـن اوقـات، باشـتان قراتـاي

که به نقلی در شیشۀ شراب شاه زهـر ریختـه ) قرایوزياش از مـاوراءالنهر فـرار بود و پس از فاش شدن توطئه

نزد سـام میـرزا و آغزیـوار خـان کرده بود نیز به هرات را بـه شـورش علیـه دربـار تحریـک آمده بود و آن دو

ز این رو، آغزیـوار خـان هـرات را بـه خلیفـه ا. کردمیسلطان شاملو میرآخـور سـپرد و خـود راهـی تـصرف قندهار شد؛ اما از کامران میرزا پسر بابر جغتاي شکست

شاهزاده سام میرزا نیـز کـه از شـورش . کشته شد خورد و علیه شاه طهماسب پشیمان شده بود، بـه اجبـار بـه طـرف

وي در . ه سیستان رفـت نشینی کرد و سپس بگرمسیر عقب قرا (طبس گیلکی حاکم آنجا قراسلطان شاملو و باشتان قرا

و دیگر افرادي را که مشوق شـورش وي بودنـد، ) ایشیکبه قتل رسانده، سرهایـشان را نـزد شـاه طهماسـب بـراي

: 1371خواندمیر، ؛1230- 1233: همان(عذرخواهی فرستاد ان، شـ قزلباتاریخ ؛251- 254/ 1: 1383قمی، ؛172- 175

باید گفت شورش آغزیوارخان براي به قدرت ) 10: 1361

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/44

رساندن سام میرزا فقط به علت کشته شدن حسین خـان و تضعیف موقعیت شاملوها در دربار نبـود و در واقـع، ایـن آخرین تیر ترکش شاملوها براي به دسـت گـرفتن نفـوذ و قدرت در دولت بود که از سوي آغزیوارخان پرتـاب شـد؛

.به جایی راه نبرداما

دیگر مناصب دولتی شاملوهاجنگ داخلی به ایـن طهماسبدر ابتداي حکومت شاه

خواست قدرت و نفوذ اي می خاطر برپا شد که هر قبیله فزاینده در امور کشور ازآن خودش باشـد و بزرگـان او

بـه . مناصب و مقامات باالي دولتی را در دست بگیرنـد در سیدن بـه مقامـات بـاال طلبی و ر سبب همین قدرت

بود که به مدت یک دهه قبایل مختلـف قزلبـاش دولتقـدرت را از دسـت شـاه ،جنگ داخلی به راه انداختـه

ــب ــد طهماس ــارج کردن ــب، . خ ــن مناص ــۀ ای از جملــود ــی ب ــال امیراالمرای ــه از س ــا 930ک از آن . ق933تدر اختیــار . ق937تــا 933، از ســال دیوســلطان روملــو

لو و پس از کشته شـدن وي در سـال تکهچوهه سلطان این مقـام را مـشترکا بـه حـسین طهماسبشاه . ق937

و او تـا سـال خان شاملو و عبـداهللا خـان اسـتاجلو داد ؛67-1369:71، شـیرازي (این مقـام را دارا بـود . ق940

و 2/1203: 1384، روملــــو ؛1334:34مالکمــــال،-1/215: 1383؛ قمــی، 285: 1342غفــاري،؛3/1398

به روایتـی در .)159-161: 1378؛ منشی قزوینی، 213امیراالمرایی هرات به اغزیوار خـان شـاملو . ق941سال

اوغــالن (محمــد خلیفــه .)48: 1383وحیــد، (داده شــدداراي منـصب قـورچی . ق940شاملو در سـال ) خلیفه

فرسـتاده ونیـزي در . )119: 1379خورشـاه، (باشی بود یفــه شــاملو در زمــرة یــساوالن ســفرنامۀ خــود از قراخل

صحبت شاه طهماسب نام بـرده کـه مـردي سـوارکار و شجاع بوده و شاه براي وي احتـرام زیـادي قائـل بـوده

اش به نام احمد را شـاه قـورچی پسر نوزده ساله . است

دو تا از برادران این شخص در خـدمت . خود کرده بود یگـري بهرام میرزا برادر شاه بودند، یکی یـساقی او و د

ــورچی ــره، (ق ــه ســلطان . )17: 1393ممب همچنین،خلیف: 1378منشی قزوینی، (شاملو داراي منصب میرآخور بود

؛ عالم آراي شاه طهماسـب، 1371:163خواندمیر، ؛168ــو، 58: 1370 ــال .)3/1230: 1384؛ رومل . ق971در سباشی دیوان قلی بیگ شاملو داراي منصب یساول حسین

؛557: 1378جنابـدي، ؛633، 442/ 1: 1383قمی، (بودوي در .)89: 1366اســترآبادي، ؛309: 2؛134غفـاري،

پیرمحمدخان بن جـانی بیـگ همان سال همراه فرستادة به دربار شاه طهماسب آمـده بـود، سلطان، والی بلخ که

/ 1: 1383قمـی، (به رسم سـفارت بـه بلـخ اعـزام شـد اکره او بار دیگر با منصب یساول قورچی براي مذ .)442

.)467: همان(احمد گیالنی فرستاده شدنزد خان

نتیجههـاي بر اساس آنچه در این پژوهش بـر مبنـاي آگـاهی

تاریخی به دست آمد، طایفۀ شاملو از بزرگترین طوایف قزلباش بودند که در تأسیس دولت صفوي نقش مهمـی ایفا کردنـد و در سـابقۀ خـدمتگزاري از سـایر طوایـف

ایفـه بـا اشـتیاق خـود را در خـدمت این ط .پیش بودند طریقــت صــفویه قــرار داده و در ابتــدا نقــش محــوري خویش را به عنوان نیروهـاي نظـامی فعـال در خـدمت

شاملوها با حضور فعال خود، . شیوخ صفوي ایفا کردند اسماعیل تا زمان جلوس بر تخت سـلطنت حمایـت از

چون این طایفه در تأسیس دولت صـفویه نقـش . کردنداند؛ شاه اسماعیل م، برجسته و غیرقابل انکاري داشته مه

هـاي آنـان دو نیز بـراي قـدردانی از خـدمات و تـالش را بـه ) وکالت و امیراالمرایـی (مهم دولت منصب بسیار

گیري دولت صفویه، این طایفـه درآغازشکل. آنان سپرد در امور سیاسی، نظامی و اداري بسیار قدرتمند و داراي

بیشتر ایاالت مهم به دست افراد این طایفه نفوذ بودند و

٤٥/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

طلبی این طایفه و اختالفاتی کـه اما قدرت شد؛اداره می گاه بر سر تصاحب قدرت با سایر طوایـف داشـتند، در

براي همـین بـود کـه . نهایت به ضرر دولت صفویه بود د و در کنترل خـود رشاه اسماعیل قدرت آنان را مهار ک

به بعد آنان را از قـدرت کنـار .ق915درآورد و از سال که کشمکش طهماسباما در دهۀ اول سلطنت شاه ؛زد

یابی به مقامـات و مناصـب بـه اوج دست داخلی بر سر خود رسیده بود و هر قبیله سعی در حفظ برتـري خـود در دربار داشت؛ بالطبع شاملوها نیـز بـراي رسـیدن بـه

دند و بـه کرجایگاه باالتر در تشکیالت دولتی تالش می در دربـار داراي قـدرت .) ق940تا 937(مدت سه سال

شاملوها بـا عملکـرد خـود در ،با این حال.مطلق بودند ، طهماسـب این مدت خشم شـاه را برانگیختنـد و شـاه

. را بـه قتـل رسـاند ) السلطنهوکیل (حسین خان شاملو پس از آن شاملوها موقعیتشان تضعیف شد و قدرتـشان

ــتی گذا ــه کاس ــرو ب ــال تش ــد . ق940و از س ــه بع برقابـت و اخـتالف طوایـف . ترشـد رنـگ فعالیتشان کم

قزلباش با یکـدیگر افـزون بـر آشـفته سـاختن اوضـاع تحریـک داخلی، دشمنان؛ اوزبکـان و عثمانیـان را نیـز

. کردنـد ها به مرزهاي کشور حملـه مـی کرد و مدت میشاه طهماسب با صبر و حوصله، سیاست کاهش قدرت

گیري کرد و به آرامی طوایف مختلف را را پی قزلباشانآنهـا را مهـار و راه برداشت و قـدرت یکی از سر یکی

هـا در ها و کشاکشاین جدال،به طور کلی . محدود کرد از جمله شـاملوها بـود و قزلباش؛نهایت به ضرر طوایف

رغــم جــا شــدن قــدرت از ایــن قبایــل، بــهموجــب جابــهولـت صـفوي انجـام داده هایی که بـراي تأسـیس د تالش

هـا یعنی تاجیکبودند، به سایر نیروهاي مؤثر در حکومت؛ رغم کاهش نسبی قدرت شاملوها؛ امـا همچنـان بـه به. شد

عنوان یکی از طوایف مهـم در ارکـان دولـت صـفوي بـه خدمت مشغول بودند و در اواخـر سـدة دهـم هجـري در

ر مطـرح بندي نزاع قبایلی در خراسان فعال بـوده و د دسته

.کـار بـستند کردن عباس میرزا براي پادشاهی اقداماتی را به آنان در دورة شاه عباس، در میـان سـایر طوایـف قزلبـاش مقام اول را پیدا کردند و بیشتر امراي صفوي در ایـن دوره

.از میان این طایفه بودند

هاپی نوشتتواچی یا تواجی، جارچی، شخصی بـود کـه از جانـب -1

ان و فرماندهان براي رساندن احکام و فرامین مـأمور پادشاه.رئیس تواچیان:باشیتواچی. شدمی.)4/591: 1353(خواندمیر، جرجان نوشته است -2

منابعهاکتاب) الف

از شـیخ ). 1366. (استرآبادي، حسن بن مرتضی حـسینی -، بـه اهتمـام احـسان صفی تا شاه صـفی از تـاریخ سـلطانی

.علمی: اشراقی، تهرانــته- ــدایت افوش ــن ه ــود ب ــزي، محم ). 1373. (اهللاي نظن

: ، به اهتمام احسان اشراقی، تهـران اآلثار فی ذکراالخیار نقاوه.علمی و فرهنگی

ــورتی، ب- ــفوي «). 1380. (س. ام ــذهب در دوره ص ، »م، پـژوهش دانـشگاه کمبـریج، )دوره صـفویان (تاریخ ایـران

.جامی: ترجمه یعقوب آژند، تهرانفتوحـات ). 1383. (مینی هروي، امیر صدرالدین ابـراهیم ا-

انجمـن : ، تصحیح و تعلیق محمدرضا نصیري، تهـران شاهی.آثار و مفاخر فرهنگی

ســفرنامه بازرگــان ونیــزي در ). 1381. (بازرگــان ونیــزي-هاي ونیزیان در ایـران، ترجمـه منـوچهر سفرنامه: ، در ایران

.خوارزمی: امیري، تهراناقتـصادي دورة -ساختار اجتمـاعی «). 1380. (ینبنانی، ام -

، سـیوري و دیگـران، ترجمـه و تـدوین صـفویان ،»صفوي.مولی: یعقوب آژند، تهران

، با حواشی و دون ژوان ایرانی ). 1338. (بیات، اروج بیگ -: نیـا، تهـران هایی از لسترنج، ترجمه مسعود رجـب یادداشت

.بنگاه ترجمه و نشر کتاب

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/46

شــاه اســماعیل اول ). 1375. (نــوچهرپارسادوســت، م-شرکت : جا، بی پادشاهی با اثرهاي دیرپاي در ایران و ایرانی

.سهامی انتشارتـاریخ ایـران از ). 1354). (و دیگران . (و.پیگولوسکایا، ن -

، ترجمـه کـریم هیجدهم میالدي دوران باستان تا پایان سده .پیام: کشاورز، تهران

، بـه اهتمـام میرهاشـم ]گمنـام [). 1361. (تاریخ قزلباشان -.بهنام: محدث، تهران

). 1378. (خـان قزوینـی و آصـف )قاضـی (تتوي، احمـد -. فکر روز و کلبه: داود، تهران، به کوشش علی آلتاریخ الفی

ــسین - ــن ح ــسن ب ــگ ح ــرزا بی ــدي، می ). 1378. (جناب: ، به کوشش غالمرضا طباطبایی مجـد، تهـران الصفویهروضه

.ت دکتر محمود افشاربنیاد موقوفا: تصحیح ابـراهیم دهگـان، اراك ). 1334. (التواریخخالصه-

.چاپ فروردینتـاریخ ). 1382. (اهللا بـن روزبهـان خنجی اصفهانی، فضل -

میـراث : ، تصحیح محمداکبر عـشیق، تهـران آراي امینی عالم.مکتوب

تـاریخ شـاه اسـماعیل و ). 1370. (خواندمیر، امیر محمود -ــ ــاه طهماس ــفويش ــدعلی ب ص ــشیه محم ــصحیح و تح ، ت.گستره: جراحی، تهران

). 1353. (الـدین الحـسینی الدین بن همام خواندمیر، غیاث -، بـه کوشـش محمـد السیر فی اخبار افراد بـشر تاریخ حبیب

.فروشی خیامکتاب: ، تهران4دبیرسیافی، جتـاریخ اپلچـی نظـام ). 1379. (خورشاه بن قباد الحسینی -

دا، و تحشیه محمدرضا نصیري، کوئیچی هانـه ، تصحیح شاه.انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: تهران

، تـصحیح و التـواریخ احـسن ). 1384. (بیگروملو، حسن -ــوایی ، ج ــسین ن ــشیه عبدالح ــدي3دوره ( 3و 2تح ، )جل

.اساطیر: تهرانــرت1رویمــر- ــران در راه عــصر ). 1380. (، هــانس روب ای

، ترجمـه آذر آهنچـی، 1750تا 1350تاریخ ایران از : جدید.دانشگاه تهران: تهران

ــر- ــفویان«). 1380. (ر. ، ه2رویم ــران ، »دورة ص ــاریخ ای ت، پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمـه یعقـوب )دوره صفویان (

.جامی: آژند، تهران

نقش ترکان آناتولی در تـشکیل و ). 1371. (سومر، فاروق -ی و محمدتقی ، ترجمه احسان اشراق ي دولت صفوي توسعه

.گستره: امامی، تهرانتـاریخ، ) هـا تـرکمن (تاریخ غزهـا ). 1390. (--------

: ، ترجمه وهاب ولی، تهـران هااي و حماسه تشکیالت طایفه .پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

، ترجمه کامبیز ایران عصر صفوي ). 1372. (سیوري، راجر -.مرکز: عزیزي، تهران

مناصب عمده دولت صفوي در «). 1380. (-------- -، بنانی و دیگران، ترجمه و صفویان، »زمان شاه اسماعیل اول

.213-237مولی، : تدوین یعقوب آژند، تهرانمناصب عمده دولت صـفوي در «). 1380. (-------- -

، بنانی و دیگران، ترجمـه صفویان، »زمان شاه طهماسب اول .ولیم: و تدوین یعقوب آژند، تهران

تحقیقاتی در تاریخ ایران عـصر ). 1382. (--------- -فـرد، ترجمه عباسـقلی غفـاري ،)مقاالت يمجموعه(صفوي

.امیرکبیر: محمدباقر آرام، تهران، تصحیح حـسن الخاقانیقصص). 1371. (قلیشاملو، ولی -

وزارت فرهنــگ و ارشــاد : ، تهــران1ســادات ناصــري ، ج .اسالمی

). عبــدي بیــگ(العابــدین علــی زیــن،)نویــدي(شــیرازي-: ، تصحیح عبدالحسین نـوایی، تهـران االخبارتکمله). 1369(

.نیتذکره شاه ). 1363. (بن اسماعیل) شاه(صفوي، طهماسب -

.شرق: ، با مقدمه امراهللا صفري، تهرانطهماسب، تصحیح اصـغر ]گمنام). [1384. (آراي شاه اسماعیل عالم-

.ی و فرهنگیعلم: منتظرصاحب، تهران، بـه کوشـش ]گمنـام ). [1370. (آراي شاه طهماسب عالم-

.دنیاي کتاب: جاایرج افشار، بی، بـه کوشـش یـداهللا ]گمنـام ). [1363. (آراي صفوي عالم-

.اطالعات: شکري، تهران، بـا آراتاریخ جهان ). 1342. (غفاري قزوینی، قاضی احمد -

. فظفروشی حاکتاب: دیباچه حسن نراقی، تهران، التـواریخ لـب ). 1363. (قزوینی، یحیـی بـن عبـداللطیف -

.بنیاد و گویا: جابی، تـصحیح التـواریخ خالصـه ). 1383. (قمی، قاضی احمـد -

٤٧/دولت صفویهنقش شاملوها در تأسیس و تداوم

.دانشگاه تهران: ، تهران1احسان اشراقی، جزوال صــفویه و : ایــران در بحــران). 1393. (متــی، رودي-

.مرکز: ، ترجمه حسن افشار، تهرانسقوط اصفهان، به کوشش التواریخزبده). 1375. (مستوفی، محمدمحسن -

.بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار: بهروز گودرزي، تهرانــال- ــال). 1334. (مالکم ــاریخ مالکم ــراهیم ت ــصحیح اب ، ت

.چاپ فروردین: دهگان، اراك، ترجمـه سـفرنامه میکلـه ممبـره ). 1393. (ممبره، میکلـه -

.تا پژوهشبه: ساسان طهماسبی، اصفهان، تـصحیح و االخبارجواهر). 1378. (منشی قزوینی، بوداق -

. میراث مکتوب: نژاد، تهرانتعلیقات محسن بهرام، آراي عباسـی تـاریخ عـالم ). 1377. (منشی، اسکندر بیگ -

. دنیاي کتاب: ، تهران1تصحیح محمداسماعیل رضوانی، جادي اقتـص -تغییرات اجتمـاعی ). 1386. (نویدي، داریوش -

.نی: ، ترجمه هاشم آقاجري، تهراندر ایران عصر صفويایران در (خلدبرین ). 1372. (واله اصفهانی، محمدیوسف -

بنیـاد : ، به کوشش میرهاشم محدث، تهران )روزگار صفویان .موقوفات دکتر محمود افشار

تـاریخ جهـان ). 1383. (وحید قزوینی، میرزا محمـدطاهر -ــی ــعید م آراي عباس ــصحیح س ــران ، ت ــادق، ته : یرمحمدص

.پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگیتــشکیل دولــت ملــی در ایــران ). 1361. (هینــتس، والتــر-

ــت آق ــفوي حکوم ــت ص ــور دول ــو و ظه ــه قویونل ، ترجم.خوارزمی: کیکاووس جهانداري، تهران

مقاالت) باوضـاع سیاسـی ایـران در «). 1386. (حاجیان پور، حمید -

، سـال تاریخ در آینه پـژوهش ، »ب صفوي دوره شاه طهماس .43-58چهارم، شماره چهارم، زمستان،

بررسی حکومت مستقیم صفوي «). 1384. (دهمرده، برات-مجموعه مقاالت همـایش صـفویه در گـسترة ، » در سیستان

: ، به کوشـش مقـصودعلی صـادقی، تبریـز تاریخ ایران زمین .351-366ستوده،

نقش طایفه تکلو در تثبیت و «). 1384. (سرافرازي، عباس -مجلـه ، »تضعیف دولت صفوي تـا پایـان دورة شـاه عبـاس

هاي دانـشکده ادبیـات و علـوم انـسانی مطالعات و پژوهش . 138-139، دورة دوم، شمارة چهل، بهار، دانشگاه اصفهان

ــه آق «). 1385. (--------- - ــش طایف ــو در نق قویونل، »ظهور شاه عبـاس اول تثبیت و تضعیف خاندان صفوي تا

نامـۀ ، ویـژه پژوهشنامۀ علوم انسانی دانشگاه شهید بهـشتی . 153-168، زمستان، 52تاریخ، ش

حــذف قزلباشــان از قــدرت «). 1384. (قرقلــو، کیــومرث-ــراي اســتاجلو : مرکــزي ــازبینی شــورش ام ، »)931-933(ب

مجموعه مقاالت همـایش صـفویه در گـسترة تـاریخ ایـران -726سـتوده، : وشش مقصودعلی صادقی، تبریـز ، به ک زمین687.

شوریدگان شـاه اسـماعیل « ). 1384. (میرجعفري، حسین -مجموعـه مقـاالت همـایش ، »در آناتولی در گذشته و حـال

به کوشش مقـصودعلی صفویه در گسترة تاریخ ایران زمین، .905-916ستوده، : صادقی، تبریز

1394بهار ،)25پیاپی(هفتم، شمارة اول دورة جدید، سالسال پنجاه و یکم،هاي تاریخی،پژوهش/48