Helge ØdegårdSamla minne

Band 1 og 2

Søner, svigerdøtrer og barnebarn vil med dette takke Helge Ødegård for at han har skrive ned og delt sine mangfaldige

opplevingar og røynsler med oss. Band 1 vart samla i samband med feiringa av Helge sin

80-årsdag i 2003. Til Helge sin 90-årsdag i 2013 vart band 2 samla og begge banda gitt ut saman.

Trondheim – Langesund – Oslo

August 2013

Ødegårdbrørne Forlag AS

1

Helge ØdegårdMinneBand 1

Søner, svigerdøtrer og barnebarn vil med dette takke Helge Ødegård for at han har skrive ned og delt sine

mangfaldige opplevingar og røynsler med oss. Dette har vi markert med å samle hans

litterære produksjon i samband med feiringa av Helge

sin 80 årsdag.

Trondheim – Langesund – Oslo

August 2003.

Ødegårdbrørne Forlag AS

2

Innhald:

Personalia. Helge Ødegård side 6Selfangst side 79. april 1940 side 10Jakt på "Sachsen" april 1940 side 11Lensmannen side 12På igjengrodde tufter side 13Jul i Spania 1945 side 14Fyrbøtar på "Eron Baron" side 17Heim til jul 1939 side 23Solkultus, eller? side 25Dekksgut side 26"Munkøy" eks "Arild" eks "Sachsen" side 33"Vestis" forliser side 34Katastrofar i Vesterisen side 36Gamle skrifter side 37"Ei tid va" - Korn side 39Eit godt år side 40Til Middelhavet for første gang side 42"Herkules" side 44Episodar side 45Forteljingar side 47Då atombomba small side 49Øggars-Åmund side 51Skipskatt. side 53Sachen side 55Vesteristuren 1940 side 56Jakt på moskus. side 63Når gamle minner blir friska opp side 65Innveksling av pengar side 66«Flemsøy» side 67Elektrisk kraft side 68Ein dag i juni 1930 side 70"Siak" side 72Vêret side 75Tømmermannen side 76Møte med tannkosten side 77Møte med nye våpen side 78"Grunnmusa" side 80Tradisjon på fiskebåt side 81Havet gav og tok side 82Nortraship side 85Trekkfugl side 86Mangletre side 87Brunost side 88Tur til Aust-Grønland 1940 side 90London 1946 side 92Skadevêr 1962 side 95I vår barndom var folk på 75 år gamle side 96Nordholmen – 45 side 97

3

Jubileum på Jan Mayen. (Sunnmørsposten 4. 4. 95) side 98Miner og minner side 99Barndoms vår side 101Våpentilstand side 103Sommar side 105Vesterisen 1952 side 107"Gud signe maten på vårt bord” side 108Høner før og nå side 109Nålys side 110Godfar side 111Dekksgut side 113"Taksauer" side 115Katten i steikeomnen side 117Min fyrste film side 118Stiftsprost Jensen's Læsebog side 119Jakt på gauper side 120Oppvekst i ei lita bygd side 121Skutene som var i Vesterisen i 40 side 124Tronge tider side 125Konfirmasjon for 60 år sidan side 126”Fiskehella” side 127Merra som datt i havet side 128”Physik og Oekonomisk Beskrivelse over Fogderiet Søndmør” side 129Vartdals-soga bind 1V side 131Kefirmjølk side 132Prestestova på Hareid side 134Sola borte om vinteren på N. Vartdal side 136Lindormen på Vartdal side 137«Jektestø» side 139Ukjent Tungemål side 140Om Ishavsskuter side 141Informasjon om Vesterisen side 142Femti år side 1435. desember 1944 sett frå N. Vartdal side 144"Nordholmen" side 145"Nordholmen" til England 1945 side 146”Nordholmen” 1945. Dei som var heime side 151Beskrivelse over Fogderiet Søndmør (Hans Strøm). side 152Langøytangen fyrstasjon side 153Barn i krig side 157Sildefiske på Vestlandet side 158S/S "Beljanne" side 159Bokmerket side 162Elling Årseth side 163"Grimsøy” side 164Flagget side 165Dødsfall og gravøl side 166Hjort side 168Hongkong før og no side 169"Handalause Jo" side 170Flørauden og kråker side 171

4

"Polhavet" Vesterisen april 1940 side 172Isbjørn side 173Bil side 174Krigen 1940 side 175Frå den gamle skulen side 176Trusking. side 177Barn – Vaksen side 178Årstider side 179Polhavet side 183Vesterisen 1951 side 184“Årvak” side 185Valkamp på Vartdal i gamle dagar side 186Mørket side 187Løvetann side 188Sommaren 1930 side 189Compund maskiner side 190Disposisjon Ishavet side 191

Band 2 side 192

5

Personalia. Helge Ødegård.

Helge Ødegård. Fødd på Nordre Vartdal den 25.08.1923. Konfirmert hausten 1938. Første "stilling", gardsdreng i Borgund vinterhalvåret 1939, lønn kr. 15,- pr mnd. Fangstmann på "Buskøy" frå Vartdal i Stretet 1939, full fangst, god tur. Mønstra på "Bjørkhaug" frå Ålesund som dekksgut november 1939. Hyre som dekksgut kr. 49,50 pr. mnd. Krigsrisikotillegg kr. 18- pr. døgn i høgaste risikosone. Mønstret av "Bjørkhaug" 3. mars 1940 i Ålesund. Fangstmann på "Buskøy" Vesterisen 1940. Matros på "Furenak" til Aust-Grønland hausten 1940. Fyrbøtar på ”Nordholmen” frå 1942. Vart med til England vinteren 1945, "Nordholmen" vart "kapra" av norske motortorpedobåtar februar 1945. Seilte "ute", kom heim sommaren 1947. Tok verkstadtid og maskinistskule. Begynte på "Sjannøy" sommaren 1950. Slutta på "Sjannøy" 1954. Maskinist på "Nordholmen" frå 1954 til 1959. Meir maskinistskule 59-60. Maskinist på "Giskøy" frå Ålesund på fiske i Ghana, (Afrika), 1960/61. Seinare maskinist i Nordsjøfart inntil 1966. Fyrbetjent på Langøytangen fyr frå 1966. Pensjonert 1. november 1990.

6

Selfangst.

Selfangstskuter: Ei slik skute er sterkbygd. Den er fullspanta, det vil sei der er lite mellomrom mellom spant, der er hudplankar på 3-4 tommar og innerhud. Garnering på omtrent det same som ytterhud. Stamn og kjøl er av ekstra dimensjon. Kjølen er bolta saman med innerkjølen (kjølsvinet). I masta er der ei utkikstønne, gjerne 17 til over 20 meter over dekk. Førstereisgutar blir ofte lurt til å mate kjølsvinet, stuerten sender ut ei bøtte med avfall og ber guten gi dette til kjølsvinet. Du finn svinet i rommet, seier han. Stakkars den som ”biter” på. Eg kjenner ein eldre mann som ble kalla kjølsvinet i lang tid. Men den spøken kjente vi som voks opp i fangst og fiskarmiljø.

Lugaren forut hadde 12 køyer, 3 køyer i lengda og to køyer i høgda. Nå var vi bare ti mann som skulle ligge der så der var 2 køyer ledig. Men på sildefiske med 15 mann i lugaren var der 3 dobbelkøyar, litt trongt å ligge i dobbelkøy. Der var ein lang benk på kvar side av lugaren. Under den benken var der ei skuffe til kvar køy. Der i skuffa hadde vi brød, margarin, pålegg. Brød baka stuerten, men margarin og pålegg kjøpte vi personleg før vi drog på tur. Pålegg var for det meste sirup. Vi hadde to varme måltider for dag, middag og kveld. Ennå huskar eg kvar mann om bord, trur nesten det er berre eg som lever nå, er ikkje sikker på ein som enda i Canada. Ein fall overbord frå ei frakteskute om omkom slik. Ein fall for mordarhand, kom i krangel med naboen og vart drepen med ein hammar. Kona hans og bikkja fekk same skjebne.

Seksti år tilbake i tid. Min første tur på selfangst var sommaren 1939, eg såg litt yngre ut enn nå. Var 15,5 år gammal. Såg vel ut som ein gut på 15 år ser ut i dag, var vel heller litt mindre og tyngre enn ein vanleg gut på 15 år er nå, var heilt fri for magemusklar. Men var nok meir vant til arbeid, det var mykje kroppsarbeid den tid. Ting som kunne lette tungt arbeid og slit var nesten ikkje funnet opp. Det var vanleg med selfangst der eg var fødd og vaks opp, vi unge hørte på dei litt eldre når de kom heim og fortalde. Vi hørte om gode turar og om bomturar, vi var ikkje ukjent med frost og kulde. Ja, vi fikk høre om forlis, skuter som kom i skruing og fikk så mye skade de sakk. Vi hørte også om mange som miste livet i forlis.

I mange år hadde sommarturen på selfangst gitt svake resultat. Da i 1939 var det ikkje så mange vaksne som ville på selfangst, derfor måtte de fylle opp med yngre gutar. Det med unge var både pluss og minus. De unge var kvikke, det var ofte ein måtte hoppe frå skuta til isen. For ein gut på 15-16 år var slik hopping bare ”barneleik”. Ja, eg hadde fått jobb som fangstmann og var glad for det, mye betre enn ein plass som dreng på austlandet. Denne sommarturen går til Stretet mellom Island og Grønland. Klappmusa legg seg da opp på drivisen for skifte pels. Det er det vi kallar hårfelling, denne hårfellinga foregår i juni- juli. Men i forkant av fangsten prøvde de fleste skutene å drive litt fiske etter håkjerring. Av denne fisken er det bare levra vi nyttar. Levra blir dampa til tran. Ei slik håkjerring kan bli opptil 8 meter lang og slike fiskar har fleire hundrede liter med lever. Men når vi fisket var ikkje alle håkjerringar 8 meter, nei der var små og store. Men eg trur nok de aller fleste vi fiska var over 3 meter. Vi hadde ein jernkrok som var cirka 2 meter, denne kroken krøkte vi i ryggen på fisken. Men var det store fiskar heldt ikkje ryggen, da slo vi ei rennelykke på mantelveieren og fikk tak på fisken. Når fisken var kommen ombord var ein mann klar med kniv og med eit langt snitt ble fisken spretta så levra kom ut. Når levra var fri kasta vi fisken på sjøen. For oss såg det ikkje ut som håkjerringa merka at den fekk spretta opp hele buken. Nå den kom i sjøen igjen fortsette den å symje rundt som alt var ok. Rundt skuta kunne der symje mange fiskar som hadde mista ein del av sitt indre. Håkjerring er ein rovfisk og kannibal, ofte åt ho sine slektningar som var fast på angelen. Men den lever på dypt vann så den er ufarleg for folk, håkjerringa har ein tanngard som er nifs, 5 til 7 rader med tenner i overmunnen og 2 rader i undermunnen. Skinnet er som grovt sandpapir, den som bruker kniven for å ut levera må bruke vottar, elles blir fingrane oppskrapet.

7

I mai begynte vi å ta om bord utrustning, vi måtte ta ombord fleire tankar, segl måtte om bord og bendsle fast til bommar og masteringar, revliner måtte inn. De eldre var voldsamt påpasseleg med segl, vi unge skulle lære. Dette var støttesegl, men i nokre tilfelle kunne segl bety liv, eller død. Maskinkraft i fiskebåtar var ikkje meir enn vel 30 år da i 1939. Norge hadde ein nokså stor flåte med seglskuter helt til 1920. Det var mye som skulle om bord, 140 tonn med kull, damphest i maskinrommet. Proviant for 15 mann i 3 månader, utrustning for linefiske etter håkjerring, og også alt som skulle til for fangst av sel. Det var store ting og der var småting som måtte med. Men kvar skute hadde sin egen lagerplass på sjøbua, det hjelpte mykje når så mykje skulle om bord. For ein ung gut var det mye å legge merke til og ta med for seinare bruk.

Ferdig med utrustning var vi klar til å dra rett etter 17. mai. Vi reiste frå Ålesund litt seint på morgonen, komne ut frå land blåste det ein stiv kuling og det var mye bårer. Sjøsjuka meldte seg nokså kvikt, middagen var potetball med tilbehør. Stuerten var mest kjent som «Ball-Ola», var berømt for sin potetball med saltflesk og saltkjøtt. Eg åt potetball og spydde, åt meir potetball og spydde, det hjelpte, etter noen timar var sjøsjuka borte, for denne turen.

Etter tre døgn i sjøen såg vi land, Langenes på Island. Vi gikk nå langs kysten av Island, eg huskar mange namn frå denne turen ennå. Røferhavn, Melrakkarsletta, og andre namn som dukkar opp. Spesielt husker eg Grimsøy. Der på Grimsøyflaket venta båtar frå Heimbygda på post, vi hadde med post til båtar som låg ved Island på torskefiske. 1. skyttaren fortalde ein historie frå Grimsøy som eg husker ennå. Ei jul låg der fast is helt inn til Island, de vaksne gikk inn til Island for å delta i julemessa. På veg ut til Grimsøya blåste det opp, isen dreiv til havs og alle kom bort. Det var bare nokre gamle og barna igjen på Grimsøy, etter dette fikk de egen kyrkje og prest. Eg aldri fått historia stadfesta, men historia kan være sann. Der på Grimsøyflaket låg der også mange fiskebåtar frå Færøyane, de fiska torsk med handsnøre. Mange av de båtane hadde berre segl, der var mange mann på kvar båt. De drog frå Færøyane tidleg på våren og låg ute til de hadde last, eller til hauststormane kom.

Da vi hadde fått levert posten fikk vi ombord fersk torsk, den smakte godt. Frå Grimsøy gikk til Cap North, frå den tok vi kurs mot Grønland. Men vi skulle ikkje helt til kysten av Grønland, vi skulle fiske håkjerring på dypt vann. Så da vi kom så langt skipperen mente vi skulle prøve fiskelykka var det å lodde seg fram til passe djupne og botnforhold. Den tid var det djupvasslodd vi brukte, eit blylodd på fleire kilo, i enden på loddet var der eit hol slik kunne fylle feit eller talg. Når loddet kom opp såg ein kva slags botn der var. Håkjæringsfiske er fint linefiske, bare ein linestubb ute i gangen. Lina stod ein 3-4 timar så det ble tid til søvn. Vi fant ein god fiskeplass og fiska mykje håkjerring, levra ble dampa til tran. Vi hadde 180 fat med tran, så der var nok mange håkjerringar som måtte late livet.

Tida for fangst kom, vi slutta med linefiske og gjorde oss klar for fangsting. Vi måtte tømme nokre tankar for kol og vi måtte finne fram det vi hadde bruk for om skipperen fann fram til fangst. Samen med ei anna skute gjekk vi inn i isen. Det å gå i is var ei stor oppleving, skipperen stod i tønna og kommanderte. Sol og is, knaking i skroget, kvite isbrear og blå fjell på Grønland. Dette er ting ein nesten aldri gløymer. Vi unge fekk også ny erfaring, nå var det ikkje å styre etter kompas, nei nå måtte vi styre etter kommando. Mannen i tønna kommanderte styrbord og babord eller stødi. Vi måtte styre klar isflak så godt vi kunne. Nyttar ikkje å nekte, vi fikk mykje kjeft. Det var ikkje så enkelt å styre klar isflak, men vi lærte etter kvart. Husker vi så nokre få klappmus, vår skipper spurte om vi kunne få dei dyra. Han ville vi unge uerfarne skulle få litt innføring i flåing og slikt. Den andre skuta hadde ikkje så mange unge uvante, så vi fikk dyra om bord og fikk prøve oss på flåing. Mange av oss unge hadde flått før, men det var ein sau og slikt. Det var litt annleis å flå klappmus, her var der nesten 10 centimeter med spekk.

8

Klappmusa vi fangstar på der i stretet kan bli 2,5 meter lang, hannen kan veie nesten 300 kilo, ho klappmusa cirka 200 kilo. I tida da den har pelskifte êt den ikkje, så spekket minkar etter som tida går. Så for selfangarar er det fint om de kan komme i fangst tidleg. Dyra ligg som helst i små flokkar på passe store isflak, 10- 15 dyr saman, men som regel ikkje langt til neste flak med dyr på. Når dyra ligg slik er der alltid ein «vaktmann», eit dyr som ofte løfter på hovudet og ser seg rundt. Det er denne vaktmannen det gjelder å få skutt først. Når den letter på hovudet og strekker nakken passer det godt med hovudskot. Eit skot i hovudet med blyspiss knuser hovudet fullstendig, ein hører bare eit klask når hovudet treffer isen. De andre dyra ligg i slike tilfelle roleg, så kan ein flink skyttar plukke først ut de dyr som ligg nærmast iskanten. Med to skyttarar i sving blir som oftast alle dyra på isflaket skutt. I slik fangst går skuta først i, fangstfolka kjem etter med båt og flår. Den tid måtte vi ro, 2 mann rodde og ein sat bak og hamla, var vi 4 mann i båten stod ein i baugen og skjøv vekk flak. Når båten er lasta må de til skuta å få lossa, om bord blir skinna lagt i lag, «plattet» heiter det. I dagar med mye fangst er hele mannskapet med, vakt og frivakt. Da er der to fangstbåtar i sving. I dagar med lite fangst er det bare ein vakt i arbeid, mannskapet er delt i to vakter. Det er babord og styrbord vakt. Vi hadde 4 mann på kvar vakt, babord og styrbord vakt. Med 9 fangstfolk hadde vi også ein dagmann. Eg var dagmann, gjekk frå kl. 06 til kl. 18, 12 timar kvar dag. Det var hardt arbeid, lite søvn under fangsting, vi kunne fangste både eit og to døgn utan søvn. Når vi hadde dekket full av fangst eller det ikkje var meir fangst fikk vi var fikk vi nokre timar i køya. Men alltid var der arbeid med kol, alltid måtte vi ha tankar klar for spekk. Så heldig vi var med fangst dette året brukte vi lite kol, så her var det å lage bingar på dekk. Baksane var fulle. 140 tonn med kol var mange tak, mange pøser vi måtte hale opp frå tanken til dekk.

Var det ikkje fangsting så var det spekking, spekking var ein grisejobb. Vi hadde spesielle benker, (spekkbenkar), til dette arbeide. Nokre kjøta, det vil seie at ein skar kjøtet vekk frå spekket. Spekket måtte være mest mogleg rent for kjøtt, var visstnok noko med kvalitet og pris. Når vi var ferdig med spekking var det salting av skinn. Når skinna var salta og på plass fekk frivakta gå til køys, vakta måtte da gå i gang å tømme neste tank for kol. Det tok mange timar å tømme ein tank for kol, når den var tom måtte den også gjerast rein. Mens mannskapet holt på med kol og tankar var skipper på leiting etter meir fangst. Fann skipperen meir fangst var det slutt på søvnen for frivakta, men ingen sure miner for det. Hardt arbeid betydde pengar når turen var slutt. For oss som var unge var dette spennande. Ledige stunder var der nok ikkje denne turen, ein fangstmann hadde med grammofon. Eg kan ikkje huske grammofonen var i bruk før på heimturen.

9

9. april 1940.

Vesterissesongen 1940 var eg fangstmann ombord på "Buskøy", frå Vartdal. Eg var då mellom 16 og 17 år. Dagen den 9. april huskar eg enno. Selfangsten i Vesterisen var ujamn dette året. Dei beste skutene med kraftige maskiner hadde til dels gode fangstar av sel og "kvitungar". Dei gamle skutene med svake stimmaskiner hadde stort sett lite fangst. Då vi kom fram til 9. april hadde vi drive med "plukkfangst" nokre dagar. Plukkfangst, det ligg i ordet, stort sett er det å fange enkelt dyr. Det kan variere frå 30 - 40 dyr til eit par hundre for dag, ja dårlege dagar kan det bli berre nokre få dyr. Det er mest "blueback" som blir fanga slik. Ein går langs iskanten og plukkar dei dyra ein får augo på. Dei blir skotne og huka med langtroer, (bambusstenger med ein ongul i enden). Då i 1940 var dette litt dyrplageri, vi skaut ikkje dyra før dei vart huka med langtroa. Etter krigen vart alle dyr skotne før vi huka dei med angletroa. Den 9. april starta som vanleg. Det var vaktskifte kl. 6 om morgonen. Straks det var lyst nok gjekk 1. skyttaren i tynna og vi begynte å leite etter "blueback". I slik plukkfangst var det vanleg at skipperen låg til litt før frukost, omtrent kl. 8 om morgonen. Men denne dagen var skipperen tidleg vaken. Han gjekk til "bestikken" og slo på radioen, på mellombølgje. Normalt skulle der ikkje vere noko på mellombølgje så tidleg på morgonen. Det som var vanleg var å lytte på fiskeribølgja. Det måtte vere noko i kveldsnytt 8. april, skipperen hadde merka seg.

Eg stod fram ved luka og flådde på ein "blueback" då eg fekk sjå skipperen kom ut frå styrehuset heilt illraud i fjeset og nedover halsen. Eg lurte på kva han var "forbanna" for, han blei raud i fjeset når han var sint. Men han skreik ut: "Det er krig, tyskarane har gått i land på mange plassar i "Norge". Han ropte også opp til skyttaren, "Det er krig", eg minnest Sandvik svarte, "Krig ja vel", så eit par sekund seinare, til rormannen: "Kom litt styrbord". Dette med krig var så uverkeleg, vi fatta det liksom ikkje. Vi fortsette med fangsting omtrent som ein normal dag. Dei som ikkje var opptekne med fangst eller hadde rortørn sat mykje og høyrde på Vigra radio. Meldingar om overfallet strøymde på. Enno kan eg ikkje fatte at vi ikkje "purra" frivakta og fortalde kva som hadde hendt. Men frivakta vart ikkje "purra" før til vanleg tid. Det vil sei kl. 11. 30, då hadde vi vist om krigen i nærmare 5 timar. Frivakta tok meldinga vår som ein spøk. "Fyraren" vart sur og sint: "Slikt er altfor alvorleg å spøke med”, sa han. Ja, "fyraren", han Lars, var litt eldre, var vel midt i 30 åra kan eg tenke meg. Så i forhold til oss 16-17 åringane var han gamal. Ja, sjølv Lars måtte godta vi var i krig. Lars var nygift, han tok krigen tungt, tenkte mykje på dei heime. Denne dagen, den 9. april gjekk omtrent som ingenting skulle ha hendt. Eg kan ikkje huske om vi såg den tyske selfangaren "Sachsen" den dagen, men vi var nok i "same sjøen".

Når eg tenker på denne dagen, ja då blir liksom så rart og uverkeleg kor seint vi vart klar over kva som hadde skjedd. Eg vil nok tru dei som var eldre oppfatta situasjonen. Men den første dagen var det liksom vi ikkje reagerte i det heile. Det vi ikkje purra frivakta før til vaktskifte? Då vi fekk frivakt kl. 1200 gjekk vi til køys som vanleg, dei fleste av oss. Skipperane brukte radioen som vanleg, hadde tyskarane hatt der eit "kaperskip" hadde dei peila inn heile selfangstflåten på eit blunk. Lei på kvelden, vi hadde "samla" oss litt var det mange som "forbanna" Tyskland og Hitler. Men den 9. april var stort sett ein dag med vanleg vakter og fangsting. Ein ting var uvanleg denne datoen, skipperen var nesten ikkje i tynna for heile dagen. Det var nok ikkje greitt å vere skipper når slikt hender, kjerring og ungar heime og ansvar for mannskap og skute.

Langesund den 28. mars 1990. Helge Ødegård

10

Jakt på "Sachsen" april 1940

Vesterissesongen 1940 deltok den tyske selfangaren "Sachsen". "Sachsen" var bygd i 1938, eg trur den også var i Vesterisen 1939. Det tyske selskapet hadde to skuter, den andre var "Storis", den var innkjøpt frå Tromsø. Nå var den omdøypt til "Leipzig". Leipzig fraus inne i Austersjøen vinter 1940 og kom såleis ikkje til Vesterisen 1940.

"Sachsen" hadde norsk fangstleiar og eit par norske i tillegg til denne. Vi såg "Sachsen" fleire gangar før 9. april, den var naturlegvis mest saman med skutene frå Tromsø. Skuta var litt uvanleg, var derfor lett å kjenne. Vil tru den var ei lettvint, god skute i Vesterisen.

Det store "krigsrådet" vart halde den 11. april. Etter mitt minne var der 27 skuter med i denne samlinga. Alle skipperane samla seg ombord i "Veslekari", det var mest plass ombord på "Veslekari".

Kva som vart bestemt på dette møte veit eg ikkje, "befalet" informerte ikkje mannskapet så godt før krigen. Avstanden frå mannskapslugaren til dei akterut var "lang" i den tid.

Då møtet var slutt kom skipperen på "Buskøy" ombord og sa vi skulle leite opp "Sachsen". Vi venta motstand frå mannskapet der. Alle gevær ombord på "Buskøy" kom på dekk og vart ladd med fulle magasin, der var dei som også la ei patron i løpet.

Bakgrunnen for denne hendinga var senkinga av "panserskipa" "Norge" og "Eidsvoll" i Narvik. Skipperen på "Veslekari" hadde ein son ombord i eit av dei skipa.

Vi høyrde om denne brutale senkinga av dei to skipa. Vi var alle opprørte og harme. "Runne Johan", (Johan Brandal), skipperen på "Veslekari", som hadde ein son der, var nok litt ekstra harm. I tillegg til "Panserskipa" var der også mange andre ting vi høyrde om brutalitet frå dei tyske soldatane. Vi høyrde om sivile som vart tekne og brukt som gislar. Det var så mange ting vi høyrde.

Frå mannskapet på "Veslekari" høyrde eg seinare at skipperen gjekk i tønna. Då han var komen på plass, sa han: "Full fart forover og styrbord, eg har ein son å hemne", om dette stemmer veit eg ikkje. Men det vart fortalt slik då vi låg i lag med "Veslekari" på Svalbard. Vi "rota rundt" og leita etter "Sachsen" ei tid, men så fekk vi vite at skuta hadde stukke av. "Sachsen" hadde sett dei norske ombord i ei tromsøyskute og forlete Vesterisen. Seinare veit vi at "Sachsen" gjekk til Murmansk.

Slagplanen skipperane hadde lagt var visstnok at "Veslekari" skulle renne "Sachsen" i senk og mannskapet skulle takast til fange. Men slik vi var til sinns den dagen er eg redd der ville bli få fangar. Hatet til tyskarane var voldsamt.

Nå seinare i livet har eg ofte vore glad vi ikkje fann "Sachsen". Det tyske mannskapet var nok vanlege menneske, som vi norske. Dei hadde nok lite med overfallet på Norge å gjere. Seinare viste det seg at skipperen på "Veslekari" ikkje hadde mist ein son ved overfallet i Narvik. Sonen hans var heime på permisjon den tid. Men det var ikkje berre "panserskipa", det var alle meldingar som strøymde inn som opprørte oss.

Får vel sitere Terje Vigen. " Kan hende det var best det gikk som det gikk".

Dette er slik eg huskar denne hendinga, litt feil kan der vel vere. Men det som hender i unge år sit godt.

Baneåsen 28, 3970 Langesund den 2. 4. 90

Helge Ødegård, .

11

Lensmannen

I min barndom var lensmannen ein "busemann", vi fekk høyre at vist vi gjorde "fantestykke" kom lensmannen å tok oss. Han brukte å setje fantegutar i kjellaren sin. Vi gjekk no klar lensmannen. Det var Flydahl, som var lensmann i min barndom. Eg huskar ikkje han brukte hest og kjerre, det var før mi tid. No var det sonen som kjørte han med motorsykkel. Dette var ein motorsykkel med sidevogn. Det var ikkje ofte vi såg bil eller motorsykkel på den tid. So same kva respekt vi hadde for lensmannskjellaren måtte vi møte opp å sjå på motorsykkelen. Lensmannen var nok på Vartdal heller ofte den tid. Eg må nesten tru han var som ein vegsjef? og elles trur eg han kravde inn jordskatt. Må vel her fortelje om vegstell den tid. Kvar gardbrukar måtte gruse og stelle eit vegstykke. Denne veglengda kvar gard hadde vart kalla ei "rode". Denne "roda" vart bestemt etter "gardskylda". Dette med skyld har ingenting med skuld å gjere. Det var ein måte å taksere gardsverdien på. Må vel samanliknast med eigedomsskatt. Eg trur Flydahl var nokså ny som Lensmann då dei skulle legge om "vegrodene" på Vartdal. Han hadde vel på papiret regna ut kor langt stykke kvar gard måtte gruse. Men so var det å få sette dette ut i praksis. Der fortalde dei eldre at han sat i kjerra, på eine kjerrehjulet hadde han surra ein kjepp og sat der og talde for kvar gong hjulet gjekk rund. Når distansen var oppmålt sette dei eit merke. Der vart rodesteinen sett. Rodesteinen var merka med gardsnr. og bruksnr. Kvar vart det av alle merkesteinane? "Gamlekarane" tvilte hardt på denne metoden for rodemerking. Eg trur ikkje dei heilt forstod dette med kjerrehjulet og distanse. Dei nådde vel aldri opp i "kringmål" og slike regnemåtar den tid dei gjekk på skule. Flydahl var nok utdanna underoffiser, eller noko slikt. Ja, dei dreiv å kontrollerte desse rodene, men alt stemte. Kvar gardbrukar måtte gruse frå sin rodestein til den neste. Dette vart gjort om våren. Det var lurt å vere tidleg ute med dette pliktarbeidet. Kom du først til grushola var der gjerne litt laust grus, det fraus laust i kulden. Den som kom seinare måtte hakke laust grusen. Vi ungane måtte plukke vekk stein, der skulle ikkje vere mykje stein i veggrusen. Lensmannen kontrollerte at folk grusa skikkeleg. Det var litt nok freistande å spreie grusen litt tynt. Eg trur der var berre grusing som var pliktarbeid. Lensmannen betalte ekstra for reparasjon av stikkrenner og slikt. Slikt arbeid vart sett bort på akkord. Folk møtte opp og gav tilbod, den som var billegast fekk jobben. Eg veit ikkje kvar lensmannen fekk pengar til dette i frå, men det var vel fylke eller kommunen som betalte. For dei som er born i dag må eg vel fortelje at grusen vart frakta til vegstykke med hest og "hjulslede". Der var nok dei som hadde nokså lang veg til grushola. Ein gong i 30 åra vart det ei ordning med vegvaktar. Då kom den nye tid. Gardsbruk vart no fritekne for pliktarbeid med vegen. No vart også bilen teken i bruk til gruskjøring. Det var slutt med å plukke steinen vekk, no vart grusen sålda. Det var no betalte folk som tok over grusing og stell av vegen. So no vart det meir lovleg å kome med kritikk.

Langesund den 04. 11. 9l.

Helge Ødegård.

12

På igjengrodde tufter.

I stranda sør for "Øggaren" på Nordre- Vartdal var der bufaste folk ein gong i "gamle dagar". I min barndom og oppvekst var der tydelege merker etter husmur. Farsyster vår synte oss kvar åren var, eller rettare kvar den hadde vore. Huset hadde stått nær bakkekanten i Tore-Andreasteigen. Sjøvegen ned til sjøåkrane er litt lenger sør. Sjøåkrane var mellom bakken og fjøra.

Sist eg var heime på "Øggaren" forsøkte eg å finne tilbake til desse merker etter gamal busetting. Eg trur eg fann plassen der huset hadde stått, men eg er ikkje sikker. Der tufta syntest godt for 50 år sidan var der no stor granskog. Eg leita lenge og trur eg fann tufta. Sjøvegen var lett å finne, den ligg der enno. Sjøåkrane gjekk burt då nyevegen kom. Der ligg vel litt igjen ovanfor vegen, men gamle kulturminne forsvinn når den nye tid tek over. Der var ofte snakk om denne garden i min barndom. Der var få eller ikkje sagn i det heile. Ein gong i midelalderen var der ei sak om "tvende" ødegårder, var dette Øggaren og denne bustaden sør i Stranda?

Kva hadde hendt? var det svartedauden som hadde herja eller var det andre ting? Far hadde eit sagn om ras. Der hadde gått eit slikt ras og då var det berre ei lita jenta som vart berga. Denne vesle jenta fann dei drivande i vogga ut på fjorden, ho var uskadd. Far hadde lita tru på denne segna, dette med eit lite barn drivande i vogga på sjøen er omtrent som eit vandresegn. Far hadde mest tru på svartedauden.

Eg vil ikkje sjå heilt vekk frå ras. Ein plass noko nord for den plassen eg skriv om heiter Fonna. Den som ser dette stykke i dag kan vel lure på namnet. Men der gjekk eit jord og steinras der i 1865. Då var der mest uframkomeleg på grunn av vatn og gjørme. Dei måtte heilt ned i fjøra for å kome seg over rasstaden. So der er nok ikkje fritt for "fonnafare". Men dette med fråflytting kan vel også ha tilknyting til både ras og svartedauden. Var der ras på den tid pesten herja vart ikkje slike gardar opp igjen bygde. Der vart mange ledige gardar å velje mellom.

Når ein går slik og let minner strøyme på, då er det leit å tenke på kor lite vi tek vare på det som dei eldre fortalde. Fantasien kom også i sving, her på denne plassen har der budd og arbeid folk i mange år. Berre den sjøvegen har dei lagt mykje arbeid i, bryte jord og lage åker har også kraft mykje arbeid. So eg vil tru der har butt folk i fleire generasjonar.

Denne buplassen var ei uløyst gåte i min barndom. Med dei moderne hjelpemidlar arkeologane har i dag kunne dei vel tidfeste busettinga.

Når eg skriv dette er det for at sagnet ikkje skal forsvinne. Eg lurer på kor mange på Nøre-Vartdal som veit kvar denne plassen var ? Langesund den 1. november 199l Helge Ødegård

13

Jul i Spania 1945.

S/s Eron Baron" kom til Torrevieja i Spania rett før jul 1945. Torrevieja var en liten by, den hadde mellom fire og fem tusen innbyggere. Tror det var dagen før lillejulaften vi ankom denne plassen. Vi ankret på "reden”, der var ikke kaier. Ikke før var ankret nådd bunn før "carabinos" strømmet ombord. Jeg tror ”carabinos" var en slags vaktsoldater. De kom der i sine trekantetete hatter. Du skulle tro det var soldater fra napoleonstiden. Uniformene lignet på billeder fra den tiden. Hva de skulle overvåke hos oss vet jeg ikke. Men dette var i den tid diktaturet hadde makten i Spania. Vi ble ikke plaget av de carabinos som var ombord. Men vi regnet dem som fascister og holdt enn viss avstand.

Inne på stranden lå der store hauger med salt. Dette var havsalt, en produksjon av salt sjø og solvarme. Vil tro der lå mange års produksjon av dette saltet. Under krigen hadde det nok vært lite eksport av denne varen. Vi skulle nå laste full last cirka 5500 tonn. Det saltet vi lastet skulle brukes av Hydro Fabrikker på Herøya. Det ble ikke noe lasting før jul. Dekksfolka hadde mye med arbeid med å gjøre rent i rommet. Kullstøv og dritt fra lasten vi losset i Alger måtte vekk før vi fikk laste salt. Matrosene hadde fått akkord på dette arbeidet. Betaling for jobben fikk de i spanske penger. Men for å slippe bryet med å dele pengen kjøpte de 96% for hele summen.

Julaften jobbet vi maskinfolka til kl. 12. Jeg og "Bodø" vasket kondenseren, vi hadde akkord på den, fri når vi var ferdig. Dette var en passe formiddagsjobb. Vi jobbet hardt og var ferdig før kl. 11. Vi vasket og stelte oss til den store høytid. Ferdig med personlig hygiene var det tid for en dram. Jeg hadde fått tak i en flaske "San Pedro" og inviterte "Bodø" på en dram. Der kom snart flere gjester, så den flasken varte ikke lenge. Men det var flere som hadde brennevin, vi koset oss med noen drinker mens vi ventet på julematen. Sener kom maskinsjefen akterut med en flaske til sine. Skipperen kom med fire flasker, to til dekk og to til maskinfolka. Både skipper og maskinsjef sa noen pene ord til oss. Maskinsjefen tok seg noen drammer sammen med sine folk. Dette var den første i fredsjul på fem år. Jeg vet ikke hvordan mine skipskamerater hadde feiret krigsjulene, det hadde nok vært så "ymse".

Jeg sitter her og lurer på hvordan jeg fikk penger til å handle for. Stemmer avregningboken har jeg ikke tatt ut penger før den 29. desember. Her kan vel skipperen ha satt feil dato, eller jeg kan ha drevet litt tuskhandel. Ser jeg har kjøpt sigaretter. Slike innkjøp hos skipperen var for min del bare for videresalg, jeg røkte ikke. Men den 29. desember har jeg tatt opp 300 pesetas, de kostet meg kr. 129, 69. Denne summen virker ikke stor i dag, men var 23 % av månedshyren, så her var jeg nok lettsindig. Det var nok nyttår som skulle feires.

Julemiddagen var nok svinestek med tilbehør, julemiddag ble servert kl. 17. På tross av alle drammene vi hadde tatt før middagen var vi i bra form. Det ble verre senere. Vi hadde bra med dram og vin, så vi forsatte festen utover kvelden. Der ble litt "trøbbel" og slagsmål på maskinsiden. Slik festing satte jeg lite pris på. Det ble nok etter hvert lite hyggelig i messen vår. Så jeg gikk inn til dekksfolka og ønsket dem god jul og pratet litt. Mens jeg satt der ble jeg tørst. Matrosene hadde en 4 liters glassbalong de hentet drikkevann i midtskips. Der var det en ferskvannspumpe ved siden av byssedøra, vi hadde ikke ferskvann akterut. Denne ballongen hang over messebordet, jeg hentet den ned og tok en god slurk. Det jeg ikke var klar over var at nå var vannet byttet ut med 96 % sprit. Halsen snørte seg helt sammen og jeg hadde vansker med stemmebåndene i flere dager. Så den drinken kan jeg ikke anbefale. Jeg gikk tilbake til vår messe, der satt "Småland" med en flaske, så jeg slo meg i lag ham. Vi snakket sammen og i samtalens løp nevnte jeg han med fornavn. ”Du Folke”, sa jeg, men da begynte "Småland å gråte. ”Nå har ingen kallet meg for Folke på 15 år”, sa han. Folke hadde ”seglat forenom masten" i mange år, ja han hadde seglat med "normenn og britter". Nå i julen lengtet han nok hjem. Jeg vet ikke noe om hans familieforhold, var den noen som ventet på

14

ham? Folke var liten og mager, cirka 60 kg. Men dette var en fyrbøter av "klasse", han holdt stimen på den røde streken. Når vi løste av "Småland" på dørken var stimen på topp og fyrgangen klar til slagging. Det var denne julenatten Folke fortalte om venting på hyre i Spania og "fottur" fra Spania til Italia. Tror der lå en viss lengsel etter den jenten som han måtte ta avskjed med på grensen til Frankrike. Han hadde i alle fall gode minner fra den tiden han bodde sammen med henne.

Første juledag var nok blåmandag for mange, det var nok en virksom dag for tømmermenn. Jeg for min del var sjelden fyllesyk, så egg og bacon smakte godt også den dagen. Der var jo også anledning til reparasjon for de som trengte slikt.

Vi lå til ankers og måtte ha båt for å komme i land, det var satt ut vakt som rodde oss til og fra. Med den skipperen vi hadde vil jeg tro slik transport var satt til et minimum, her var nok lovens minstekrav og ikke noe mer. I land var der fristelser, barer med gode rimelige varer og to horehus. Der var 4 jenter i det ene og 7 stk. i det andre. Drikkevarer fikk vi også naturligvis på bordellene, men da til litt høyere pris enn på de andre skjenkestedene. Nå er de vel noen som lurer på hvordan vi fant fram til de husene med jenter. Her hadde vi gode guider, straks vi satte foten i land var vi omringet av agenter. Her var gutter fra 10 års alder og oppover i sving. De lå i skarp konkurranse om kunder til de to husene. Hadde vel noen peseta for hver kunde kan jeg tenke meg. Det var ikke bare anbefaling for husene, men de kom også med sterk ros om bestemte jenter. Husker spesielt en liten gutt som roste voldsomt en som het Maria. Spansk var for de fleste av oss et ukjent språk. Men Pedro var en god skuespiller, så vi fikk hele senen, fra vi kom inn til akten var slutt. Ingen tvil om at Maria var den beste av de 11 jentene vi kunne velge mellom. Som vanlig var reklamen sterkt overdrevet. Jeg kan tenke meg de jentene hadde god butikk denne julen. Vi sjøfolk måtte vel betale andre priser enn de fastboende. Foruten "Eron Baron" lå der to andre norske skip og lastet salt. Så her var det nok omsetningsrekord både på bordellene og barene. Det kan ikke nektes at vi slo om oss med penger. Ja ikke alle hadde så mye penger å bruke. Stavanger hadde lite tilgode på boka, men på en eller annen måte hadde han fått knabbet fire klippfisker fra proviantrommet. Han som vi andre hadde lyst på jenter og mente" bacalao" skulle være godt byttemiddel. Han måtte gi fra seg to fisker til vakten, men fikk både noen drammer og det andre han hadde lyst på for de to andre fiskene. Det bød seg ikke flere sjanser til å komme i proviantrommet, så her måtte vi bruke kontanter.

Saltet ble fraktet til skipssiden med store lektere. Det ble skuflet i store jernfat, skipets vinsjer ble brukt til å hive fatene til luka. Der var en eller annen slags anordning så fatene kunne tømmes lettvint. Men når vi skulle laste 5500 tonn på denne måten måtte det ta noen dager. Salt er tungt, men likevel --.

Vi maskinfolk hadde fine dager. Med så mange mann i maskinrommet var det ofte et problem for maskinistene å holde alle i arbeid. Vi hadde nok kjelesjau og vi feide rør og gjorde reint i sotkassene. Dette var vanlig arbeid under land. Førstemaskinisten hadde problemer med alkoholen. Men det var en mann vi fyrbøtere satte pris på så vi forsøkte å dekke han best mulig. Må vel si der var mange som hadde dette problem ombord i "Eron Baron". Selv hadde jeg nesten det motsatte problem. Jeg var tillitsmann og med de problem vi etter hvert fikk angående kost og div. annet måtte jeg være forsiktig. Skipstillitsmannen var ikke fredet den gang. Jeg tror heller det er rettere å si han var jaget vilt. Vi var beskyttet i loven, men da under den forutsetning der ikke var rettmessig klage på oss. Så jeg måtte forsiktig, ikke drikke så mye at jeg at ikke kom på jobb kl. 07 om morgenen.

Årsskiftet 1945 -46 ble feiret omtrent på samme vis som julen. Skipper og maskinsjef kom ikke med flasker til den høytiden, men vi hadde tatt opp penger og der var fritt salg i land. Vi var flere stykker som etter kveldsmat reiste i land. Vi feiret nyttår på barene sammen med

15

stedets befolkning. Vi ble godt mottatt, men det var ikke lett å få forbindelse med jentene. Den gang var de spanske jenter godt voktet. De skulle gå uberørt inn i ekteskapet, under slike forhold kan bedre forstå behov for horehus. Mannfolk skulle helst ha litt erfaring før de kom i brudesengen.

Dette var min første jul i varmere strøk. Spania var den gang nærmest et lukket land. Det var en politistat, borgerkrigen var slutt, men ikke glemt. Denne krigen hadde nok satt landet mange år tilbake økonomisk. Der var vel også kommet et styre som ikke satte folkets velferd først på programmet.

Langesund 26. november 1991

16

Fyrbøter på "Eron Baron"

24. november 1945 mønstret jeg på S/s "Eron Baron" fra Oslo, som fyrbøter. Påmønstring skjedde i Newcastle Upon Tyne. Hyrebetingelser var tariff, månedshyren var cirka kr. 530. Jeg hadde gått på "polet" i Newcastle en stund. Dette med "polet må dere ikke helt ta bokstavelig. Det var et arbeidskontor for sjøfolk. Slike "pol" ble opprettet i noen havnebyer i Storbritannia under krigen. Når vi var ferdig med ferie og oppsparte fridager meldte vi oss på dette "polet". Der ble vi registrert og fikk dagpenger. Vi hadde plikt til å møte opp der hver dag. Men stod vi langt nede på ventelisten kunne vi få slippe frammøte så ofte. Men de som stod først måtte møte på kontoret hver dag.

Jeg hadde mønstret av "Siak" der i Newcastle og bodde på Det Norske Sjømannshotell. Den norske stat hadde slike sjømannshoteller på flere plasser i Storbritannia. Der vi bodde bra og rimelig. Dette hotellet lå i Osborn Road, en stille god gate. Var litt langt fra sentrum. Vi måtte ta buss for å komme oss til "polet", men bussen kostet ikke mange penny. På dette hotellet var der to avd. en for offiserer og en for vanlig mannskap. På offisersavd. var der tomannsrom, vi på andre avd. lå fem - seks stykker på samme rom. Det var noe dyrere på avd. for offiserer. Kosten var lik for begge avdelinger.

Bestyreren for dette hotellet hadde fått klage fra naboer. Vi sjøfolk var ikke forsiktig nok når vi gikk til køys. De hadde sett mannfolk uten klær om kvelden. Nå gikk vaktmesteren og drog for blendingsgardiner hver kveld før det ble mørkt. Rett over gaten var der en ung dame som hver morgen kl. 0830 kledde av seg i badet. Der stod hun naken og stelte kroppen. Dette var vi mellom femten og tyve mann som så hver morgen, men vi klaget ikke!

Newcastle var en god plass. Vi holdt oss mye på Big Market. Half Moon var den baren vi helst tok innpå. Det var nok jentene som gjorde utslaget, ølet var nok samme kvalitet over alt. Nå i ettertid tror jeg vi valgte feil. Det hadde nok vært bedre å leite etter jenter i andre miljøer. De jentene vi fant på Half Moon var nok ikke Guds beste barn. Men vi fant vel det vi lette etter.

"Eron Baron" lå i Hull, så jeg måtte ta tog dit. Nå var jeg blitt vant med togreiser i Storbritannia, så den reisen gikk greit. Det gikk greit å finne skipet. Så var det den vanlige rutinen når en kommer ombord i en ny båt: Til skipperen med papirene og akterut for å få lugar. Videre til stuerten for å få køyklær. Der fikk vi to ulltepper og ett putevar, madrassen arvet vi etter den som mønstret av. I min køye var der to madrasser, jeg lurte på å vrake den ene, men jeg beholdt begge to. Som ny mann om bord måtte jeg ta til takke med en lugar for 4 mann. Vi var to fyrbøtere og to lempere i den lugaren. De to lemperene og jeg var unge, men den andre fyrbøteren var nok 50 år

Vi var 6 fyrbøtere, to lempere, en donkeymann og en smører på maskinsiden. Der var en firemannslugar, resten var tomannslugarer. "Baronen" var bygget i England en gang før hundreårsskiftet. Båten var slitt, 5 år i konvoi hadde satt spor. Tror heller ikke vedlikehold hadde stått først på programmet før krigen eller. Lugarene var dårlige, selv med den tids målestokk. Vi hadde naturligvis mye kakerlakker. Men rottene var verre. Der var rotter over alt, de sprang rundt beina på oss mens vi spiste. Spesielt ble dette til plage med kullast, nå fant de ikke noe å spise i rommet. I den firemannslugaren jeg fikk var der lekkasje. Ved overvann på dekk stod der vann over dørken i lugaren, denne lugaren lå mot dekk.

"Eron Baron" var en stor båt etter den tids forhold, den var på 5500 tonn. Båten hadde gått "cross", (Atlanterhavsfart), mesteparten av krigen. Nå losset den last fra Canada. Kosten var god, var det pytt i panne til kvelds fikk vi to speilegg i tillegg hver. Dette var noe helt annet enn det jeg var vant til fra kystbåtene som provianterte i England. "Eron Baron" hadde

17

proviantert i Canada. Skipet gikk ennå for Notra Ship, men ble overtatt av rederiet ved månedsskiftet november/desember. Vi merket snart på kostholdet at rederiet hadde overtatt. Rederiet var før krigen kjent som et "sulterederi", nå gjaldt det å få kostøret tilbake til fortiden. Tviler på om rederiet ville ha fraktene tilbake til den "gamle tid". Jeg ble valgt til tillitsmann. Fikk mye "trøbbel" med skipperen angående kosten. Ja, det var noe uvant for de gamle skipperne å ha tillitsmann ombord. Tillitsmannen var beskyttet av inngåtte avtaler. Han kunne ikke "sparkes" uten god grunn. Det å være tillitsmann var en "dritjobb". En måtte alltid passe jobben, fikk skipperen den minste ting å henge seg i, ja da stod en svakt. Vanskelig å stille krav når en personlig ikke står sterkt.

Vi lastet kull for Alger. Jeg hadde aldri vært i Middelhavet før, så jeg gledet meg til denne turen. Vi hadde godt vær på turen nedover. På fyrdørken hadde vi gode dager, "Eron Baron" var lettfyrt med gode kull, og det hadde vi. Det holdt som oftest med en påfyring i timen. Det holdt også med slagging av en fyrgang i vakten. Vi slo over en fyrgang så halve fyren var kald og klar for utraking ved vaktskiftet. Så slagging var det første vi gjorde når vi kom på vakt. Lemperene hadde det også fint, fulle bakser, kullene rant ut på dørken selv. Stort sett var deres arbeid å hive opp slagget og stelle messen. Maten måtte hentes i byssa midtskips og bæres akterut. Maten ble "bakket" opp i byssa, det ble brukt stålbakker med hank. I denne hanken ble trædd en bærebøyle så en kunne bære 3 - 4 bakker på samme tid. En bakke til suppe, en til poteter og så videre. Men det kunne bli mange "bløyter" for den som hadde jobb å få maten akterut. De unge guttene hadde også liten erfaring i å vurdere den beste sjanse til å komme tørr over dekk.

Fyrdørken på "Baronen" var stor og romslig, den beste dørk jeg har vært på. Der var to svære kjeler med tre fyrganger i hver kjele. Midtfyren lå lavest, vingfyrene lå høyt, vil tro de var minst 1, 5 meter fra dørken. Det var litt vanskelig å fyre de høye fyrgangene til å begynne med. Men med etter hvert gikk det fint.

Vi hadde av de svære amerikanske kornskuflene, de tok mye og var gode redskaper. Der var også stimvinsj for å hive opp slagget. Ellers var der de vanlige redskaper en fyrbøter må ha. Det var: En sleis, denne sleisen er et langt stålspett. "Sleisen" brukte vi for å lette slagget opp fra fyrristen, dette for å få bedre trekk. Vi hadde også ristekniv, denne ble brukt til å åpne rommet mellom ristene, dette også for å bedre trekken. Men også for å forhindre at slagget brente seg fast på ristene. Der var også noe vi brukte om vi skulle skifte rister, denne redskapen kalte vi ristetangen. Men det var ikke ofte vi måtte skifte rister i sjøen, det var slikt som ble utført ved kjelesjau når kjelen var kald. Men det hendte vi fikk kull som brant seg så hardt på ristene at de ble ødelagt, da måtte vi skifte. Dette var en varm og hard jobb. Ja, der var naturligvis feiekoster. Vi måtte feie kjelerørene for sot. Der var røykrør og stagrør, en kost til røykrør og en til stagrør. De rørene hadde ikke samme innvendig diameter. Men feiing ble som oftest utført under land, men skipet lå stille. På" Eron Baron" hadde vi naturtrekk, på gamle båter var dette vanlig. På denne turen var vi ikke plaget med kjelene, senere fikk vi ofte lekke rør.

Kjelerommet var i forkant av maskinrommet. Vi fyrbøtere brukte som oftest maskinleideren. Men vi hadde en leider som gikk direkte fra fyrdørken til toppristen. Denne brukte vi ved lufteturer og ellers når vi skulle snarturer fra dørken til dekk. Vi kunne slippe å gå over dekk i dårlig vær. "Tunnelen" hadde oppgang til dekksmessa, så den brukte vi når der var mye sjø på akterdekk. Dekksfolka tok også tunnelen for å komme midtskips om natten når været var stygt. Etter vaktskift vasket vi oss på bakdørken i maskinrommet. Akterut i vaskerommet var der ikke varmt vann, vi måtte hente vann i pumpen ved byssa. Dette var en handpumpe, vi pumpet opp vann. Ved siden av pumpen var der en stimkran til å varme vannet med.

18

Ombord på "Eron Baron " hadde de hatt en stygg ulykke på fyrdørken under krigen. Hoveddamprøret på en av kjelene revnet og dampen strømmet ut. Begge fyrbøterne på vakt ble stygt forbrent, de døde av skadene. De levde noen timer, hadde naturligvis store smerter. Mannskapet "pøste" på med rå egg for å døyve smertene og minske brannskaden. Det fortalt de brukte en hel kartong med egg. Men da de var i proviantrommet og hentet den andre eggkartongen protesterte stuerten, det gikk for mye egg. Det var visstnok ikke mer enn stuerten overlevde denne protesten.

Denne ulykken med de to fyrbøterne ble aldri omsnakket, den tid jeg var ombord i "Baronen". Da jeg kom ombord i slutten av 1945 var der ennå flere som hadde stått ombord den tid ulykken skjedde. Jeg tror dette med de forbrente kameratene var for sårt til å snakke om. Så dette er ting jeg har pikket opp andre steder. Jeg mener dette med den protesterende stuerten virker noe søkt.

Vi kom til Alger en gang i desember måned. Middelhavet lå der blått og fint, slik jeg hadde sett det på postkort. Alger var en fin by, kan ikke huske den var noe særlig ødelagt av krigen. Men et stykke ut fra kullpiren lå vrak, det var bare akterskipet som lå der. S/s "Bjørkhaug" krigsforliste der på havnen. Jeg hadde vært dekksgutt på Bjørkhaug og kjente igjen dette vraket. "Bjørkhaug" lå og lastet, eller losset, landminer. Lasten eksploderte og forskipet blåste vekk. Det var snakk om et hiv med landminer som styrtet i rommet. Denne eksplosjonen skjedde i kaffetiden på ettermiddag. Dekksfolka var forut til kaffe, de omkom alle. Fyrbøterne hadde lugarer akterut, de ble berget. Midtskips omkom noen, andre kom fra det med livet i behold. Jeg møtte maskinsjefen i London, han hadde fått ødelagt hørselen på grunn av eksplosjonen. Det er litt uklart hvor mange arabere som ble drept, på grunn av denne ulykken. Har hørt tall mellom tusen og femten hundre.

Vi la til ved kullpiren. For å komme til byen måtte vi gå gjennom araberkvarteret. Dette var en spasertur vi burde ta i dagslys, edru, ikke være alene. Etter kveldsmat når vi gikk i land var vi flere sammen, og edru var vi også. Da var det også dagslys. Om kvelden, eller natten, når vi skulle ombord var dette med edru og flere sammen litt annerledes.

Alger var en flott by, fine parker og beplanting. For første gang så jeg palmer, temperaturen var også noe annet enn jeg var vant til på denne tid av året. Her gikk vi lettkledd langt ut i desember måned. Vi tok ikke opp penger, her var det marked for brukte klær. Jeg solgte en gammel dressjakke, betalte 5 pund for hele dressen i 1940. Nå fikk jeg mer bare for jakken og den var brukt i 5 år. Vi hadde ikke så mye klær å unnvære. Men der var en smarting som fant på å tømme madrassen for treull og solgte trekket. Slike madrasstrekk gikk som " varmt hvetebrød". Jeg hadde to madrasser i køya og solgte det ene trekket. Selv med en madrass mindre lå jeg bra, verre med de som måtte ligge på bar køyebunn.

Der var ikke mye å kjøpe i Alger, men det vanlige fikk vi. Der var bordeller og barer. På barene fikk vi noe konjakk. På etiketten av konjakkflaskene stod der SOS. Men der burde ha vært et dødninghode. Folk som drakk mye av dette stoffet ble ikke bare vanlig beruset. De ble helt forandret, noen fikk "dilla". Så det var kraftige saker. Bordellene var som vanlig. Der var franske jenter, de fleste hadde tjenestegjort der mesteparten av krigen. Så der måtte mange drammer til før de jentene ble vakre.

Har nemt vi måtte gå gjennom araberbyen for å komme til og fra sentrum. Dette var ikke noen ufarlig spasertur om natten. Vi hadde en matros ombord som ble kalt "Stavanger". Denne matrosen hadde lite klær, han ville gjerne ha en tur i land. Men hadde ikke lyst til å gå i land i dongeribuksen. Han fikk låne dress og skjorte av båtsmann. Fint "dresset" gikk han i land. Neste morgen var ikke "Stavanger" kommet ombord til arbeidstid. Vi regnet med han hadde sovnet på bordellen. Dette med tiltørning kl. 07 om morgenen ble ikke tatt så høytidelig.

19

Tørnet vi til etter frokost ble slikt godtatt. Her Alger med sol og varme var det vanlig vi gikk på dekk når vi hadde spist. Vi stilte oss ved rekka for å se på livet i land. Som vi stod der fikk vi se Stavanger komme opp gangveien. Han var helt naken og hadde blod i ansiktet. Stavanger var blitt slått ned og ranet, der gikk dressen til båtsmann. Noe annet av verdi var nok ikke gått tapt. Må tilstå der ble noe "humring" da vi fikk se Stavanger komme netto opp gangveien. Vi var vant til litt av hvert, men- -. Der var også en annen matros som ble robbet og ranet for alle klær. Men han hadde fått hjelp av engelske soldater, fikk lånt et ullteppe. Stuerten mistet klokken. Noen mente han slapp for billig. På kosten merket vi godt den "nye tid". Vi skulle tilbake til kostøret fra før krigen. Dette gjorde stuerten lite populær. Vi på fyrbøtersiden gikk klar slike overfall, vi tilskrev dette vår høye moral. Men er ikke sikker på om vi ble trodd.

Der var ikke like farlig for alle å holde seg i araberbyen. Harry, en av lemperene fikk forbindelse der. En natt jeg kom ombord lå der en jente i køyen til Harry. Vi var sammen på en firemannslugar. Jenten var pen, svart hår og mørke øyne, brun i ansiktet. Jeg forstår ikke hvordan Harry hadde fått henne ombord. Der var vakt på kaien og vi hadde vaktmann ombord. Men det er vel slik, kjærligheten overvinner alle vansker. Jenten var vekk da vi ble purret kl. 0630 neste morgen.

Da vi skulle gå fra Alger forsøkte Harry å rømme. Vi så en som gikk i land med ett ullteppe på kroppen. Dette teppet skjulte også ansiktet. Vi trodde det var en araber som hadde vært om bord og nå gikk i land. Men vakten på kaien var nok mer oppmerksom, Harry ble stoppet og sendt ombord igjen. Harry var "sorry" i flere dager etter denne historien. Her hadde han møtt den store kjærligheten. Jenten hadde skrevet navn og adresse i passet til Harry, med arabiske bokstaver. Men der var det mange jenter som hadde notert sin adresse i det passet. Harry var 18 år.

Ved avgang Alger var der ordre om Torrevieja i Spania, vi skulle laste salt for Porsgrunn. Denne ordren ble dårlig mottatt. Der var få av krigsseilerne som ønsket å komme hjem til fedrelandet. Det var den store uvisse om forholdene i Norge. Ingen kunne fortelle hva en sjømann kunne regne med i tilfelle avmønstring i Norge. De fleste ombord var gamle "uteseilere", flere hadde vært borte fra Norge i 10 år og mer. Der var mange spørsmål og problem. Vi kan bare ta avholdspolitikken i gamlelandet, den var noe annet enn de var vant til de senere år. De fleste om bord fryktet å komme hjem til Norge. De hadde dårlig erfaring med arbeidsløshet fra før krigen. Med halve handelsflåten tapt regnet de med stramt arbeidsmarked for sjøfolk. Noen fryktet å komme hjem, de var gift i England og hadde kone hjemme. Ja, dette var bare donkeymann ombord hos oss. Flere stykker hadde sine faste jenter i England. De regnet England som sitt hjemland. I krigens tid hadde mange tatt ferie og fridager i engelske byer. I England var der under krigen stor mangel på menn, yngre mannfolk tjenestegjorde som soldater. De var ofte stasjonert i utlandet. Var vekk i årevis.

Julen i Torrevieja har jeg skrevet om spesielt. Derfor ikke noe her.

Vi var ferdig lastet cirka 10. januar l946. I Biscayabukta fikk vi ruskevær. Det ble mye overvann, kaldt og surt også. Vi så ikke fram til vinter i Norge med glede. Vi måtte innom Newcastle for bunnkring. Der fikk flere avmønstring, donkeymann var en av de som gikk i land. Båtsmann sluttet også, der kom ikke noen nye. Smøreren ble donkeymann og en matros rykket opp som båtsmann. Noen kamerater forlot oss. Litt trist å se skipskamerater gå i land med sjømannssekken over skulderen

Da vi ankom til Porsgrunn kom den norske kona til donkeymannen ombord. Hun var bosatt i Sandefjord, så veien til Porsgrunn var ikke lang. Da vi så denne damen ble vi noe forbauset over det valg donkeymann hadde gjort. Dette var en virkelig stilig dame. Hun hadde fin

20

oppførsel og var fikst kledd. Under oppholdet i Hull hadde donkeymannen fått ombord sin engelske hustru. Det var forskjell på de to. Den engelske kvinnen så ut som hun var funnet i rennesteinen. Var nok også det som hadde hendt. Donkeymann hadde sikkert møtt henne der. Donkeymann var en flink mann, jeg tror han var av en de som ble ødelagt i krigen. Skal tro hvordan det gikk ham?

Jeg har tatt opp kr. 115 i Porsgrunn, da er tannpleie medregnet. Det ble nok ikke så mye til fest, men helt fri gikk vi ikke. Der var ikke vinmonopol i Porsgrunn den gang. Men brennevin fikk den som hadde penger. Der var folk som levde av det som kalles "gauking". De kjøpte brennevin på nærmeste pol og solgte videre med stor fortjeneste. Dette var nok ikke lovlig, men hva gjør ikke folk for penger.

Vi hadde en lørdagskveld i Porsgrunn. Det ble en kveld på restaurant, der fikk vi øl. Det ble noe magert å sitte der å drikke øl, så vi fikk kontakt med en "gauk". Betalte kr. 50 på forskudd for en flaske dobbeltrenset. Mannen forsvant for å hente flasken, men kom ikke tilbake. Da restauranten stengte gikk vi rundt å lette etter denne "gauken". Vi fant han og pengene fikk vi. En gjeng med fulle fyrbøtere var ikke det beste å komme ut for.

I Porsgrunn ble en matros sykeavmønstret. Han hadde tuberkulose. Matrosen var fra Ullsfjord, en kjekk, stille gutt. Kunne vel være noen og tyve år. Noen år senere traff jeg en jente fra Ullsfjord. Jeg spurte hvordan det gikk med denne matrosen. Jenten og gutten var i nær slekt, hun fortalte at gutten dødde av sykdommen. Han kom tilbake til Ullsfjord som lik. Seilt i faresoner 5 år og så dø når krigen var slutt. Skjebner er så ulike.

Fra Porsgrunn gikk vi til Rotterdam. Vi skulle laste kull for Trondheim. I Rotterdam tok jeg, i følge min avregningsbok, ikke opp penger. Nå lurer jeg på hvor pengene til landloven kom fra. Husker vi var i land og festet litt. Gjorde vel litt penger på sigaretter kan jeg tenke.

"Iron Baron" hadde tanker under maskindørken. De ble brukt til kjelevann. Dette var vanlig ferskvann, vi drakk av dette vannet. I Porsgrunn hadde vi fått ny "chief", den nye var en sparemann. Nå hadde han "sluset" inn vann på maskintankene fra elven. Vi kom på vakt kl. 16 og ante ingenting om dette. Så vi drakk av maskintankene som vanlig. Vi ble alvorlig syke. Det startet med verk i magen, gikk over til oppkast og det rant ut bak som vann. Vi måtte bare gi opp, orket ikke å arbeide. Får vel være glad vi slapp så billig. Det var hardt å være syk, men nesten verre at kamerater måtte gjøre vår jobb.

Vi bunkret i Rotterdam, fikk bare subb. Kullene brant seg på ristene og vi måtte slagge to fyrer i vakten. Men selv med to rene fyrer var hardt det å holde stimen. Når vakten var slutt måtte vi hvile oss lenge før vi orket å gå opp maskinleideren. Vaktkameraten min fikk dryppert der i Rotterdam, den gikk i pungen. Det var nok det harde arbeidet som gjorde dette. Det ble lite fyring på hans kjel. Desto hardere måtte jeg slite. Men vi gikk aldri ut og klaget på en syk kamerat. Var noen lat kunne vi ta et oppgjør, men privat, uten innblanding fra maskinister.

Ved ankomst til Trondheim hadde vi livbåtmanøver, det var kaldt, sludd og litt vind. Da vi var ferdig med denne manøveren kom der beskjed: Ta med kaffekjelene og kom til byssa. I byssa stod skipperen med fire flasker rom. To flasker i kjelen til maskin og to til dekk, sukker og vann til etterfylling. 4 flasker var ikke mye til tyve mann, men det var nok til å vekke lysten til mer. Vinmonopolet var ikke stengt, så vi sendte folk i land for proviantering. Da kvelden kom gikk vi på restaurant "Hjorten". Det var den restauranten som var mest besøkt av sjøfolk da. Vi hadde med brennevin til å spe opp ølet med. Da restauranten stengte gikk fleste av fyrbøterne til en hjemmefest. De fikk forbindelse med en som ordnet med brennevin, hus til fest ble også "fikset". Jeg tuslet meg ombord, skulle ha fridag neste dag. Men da det ble

21

morgen var jeg alene fyrbøter ombord. Fridagen måtte derfor vente, maskinistene måtte ha noen å hjelpe seg i maskin.

Vi gikk til Narvik og lastet malm for Barrow i England. Denne malmlasten var hard for dette gamle skroget. Men vi kom vel fram til Barrow, der gikk det kvikt å losse. Vi fikk ordre om Porsgrunn, laste salpeter for Egypt. Var innom Adrossan i Skottland for bunkring. Fikk førsteklasses kull, nå var det moro å være på dørken. Vi lastet denne salpeteren og turen til Alexandria begynte. Vi gikk til Newcastle for bunkring, der fikk jeg avmønstring.

Nå var jeg tilbake til utgangspunktet. Tok inn på samme hotell og etter ferie og fridager var det på "polet" igjen. Nå var jeg kjent i denne byen og likte meg godt. Avmønstringen var liten, 18£ 9 skilling og 10, 5 penny, eller kr. 327, 35. Men hadde tatt opp 62 pund i Barrow, så jeg var ikke fri for penger. Jeg har gode minner om mine skipskamerater fra "Eron Baron". De hadde 5 harde år bak seg. Har ofte lurt på hvordan det gikk med dem. Noen var harde på "flasken". Tror ikke jeg har truffet igjen noen av dem. En matros har hørt litt om. Det er Per, han var sønn til en enke ikke langt fra Stavanger. Per var stor og sterk, snill som dagen var lang. Han hadde stått ombord i "Eron Baron" fra før krigen. Per ville gjerne hjem til sin mor. Han sparte og forsaket for å ha litt penger i avmønstring før hjemreisen. Flere ganger mønstret han av og skulle reise hjem. Men så var det, den første drammen. Sist jeg hørte om Per kom han til Stavanger, men også der gikk det galt. Vil tro Per til slutt kom på "svarteliste" og ble nektet hyre.

Langesund den 29, november l99l

Helge Ødegård

22

Heim til jul 1939. Rett før jul 1939 kom "Bjørkhaug til Ålesund med ein last kol. Vi kom frå England. Båten hadde hatt ein last med papirmasse frå Trøndelag til ein by på austkysten av England. Kol var returlast, vi skulle til Hommelvik og laste meir papirmasse for England. Litt historie: "Bjørkhaug" var frå Ålesund, den tilhøyrde Elling Aarseth. Dei fleste ombord var frå Ålesund eller distriktet rundt om. Frå Vartdal var tre stykker. Det var Johannes Kristoffersen, (matros), Svein Sætre, (fyrbøtar) og eg, (Helge Ødegård, dekksgut). Då vi lasta kol i England såg det ut til jul i Ålesund. Men den som er på sjøen må rekne med mange" skjær i sjøen". Få du litt ruskevêr blir det forseinking. Vi måtte helst ikkje kome tidleg til Ålesund heller, då vart båten utlossa før jul. Men denne turen hadde vi full klaff. Trur det var kvelden før vesle julaftan vi kom til Ålesund. Dei første som kom ombord var tollarane, litt beslag vart gjort. Men dei fann ikkje alt. Vi hadde kjøpt julegåver i England. Jungmannen og eg fekk nokre timar fri på lasteplassen. Vi gjekk inn på ein slik "sixpence store". Alt der kosta 6 pence. Pengeverdien var ikkje den same som i dag. Det var greitt å handle på slike plassar med faste prisar, då spesielt for den som ikkje kunne språket. Vi kunne ikkje engelsk nokon av oss to. Der på den "storen" var det berre å plukke det vi ville ha og betale i kassa på veg ut. Vi hadde litt problem med det engelske pengesystemet. Det med pund, shilling og pence var ikkje lett. Handelen gjekk fint, vi fann ting som var passe til julegåver. No i dag vil nok folk lure på kva ein kunne få for 6 pence. Ja, pengane var meir verdt. Vi sjøfolk hadde krigstillegg. I fart på Nordsjøen var dette tillegget kr. 18 pr. døgn. Krigstillegget "dreia" frå vi gjekk frå Noreg til vi var tilbake. I dag verkar vel kr. 18 lite, men hyra mi som dekksgut var kr, 49, 50 pr. månad. Krigstillegget var likt for alle, kr. 18 for skipper, det same for dekksgut. Det må vere rett å minne om den risiko vi tok. Der var mange norske sjøfolk som hadde mist livet under krigsforlis den hausten. Då vi var fortøydd i Ålesund gjekk vi straks i gang med å gjere lukene klar for lossing. Vi ville gjerne ha alt klart i god tid før jul. Så dette med klargjering for lossing gjekk kvikt.

Vi tre frå Vartdal fekk fri i jula. Julaftan reiste vi heim. Vi tok båten som gjekk til Hareid, Hjørungavåg, Vartdal og vidare sørover. Der var nok ikkje rutebåt til NordreVartdal, sidan vi som var der frå tok den ruta. Då vi kom ombord i Ålesund var båten "tjåkka" full. Trur det var "Erik Jarl" som hadde ruta den dagen.

Bør vel fortelje litt om dei forhold passasjerar i Møre Fylke hadde den tid. Dei som kom først ombord fekk lugar og sitteplass. Dei som kom seinare fylte opp på mellomdekk. Der på mellomdekk var der også ofte andre passasjerar. Hest, ku og sau vart også plassert der. Hestar, kyr, og oksar var vanleg fraktgods den tid. Det var ofte eit tidsfordriv å godsnakke med dyra på ein tur til byen. Dei som kom sist ombord vart dekkspassasjerar, nå det var mange som reiste. Den dagen vart det dekksplass på oss tre frå Vartdal. Der var mange om måtte stå på dekk denne turen. Der var litt ly i akterkant av overbygninga. Den som kom seg inn til skorsteinen fekk også litt varme frå den. Båtane var kolfyrte og der gjekk mykje varme opp skorsteinen. Det bles og regna, rett survêr. Då vi kom til Eltrane fekk vi mykje sjø. Folk vart sjøsjuke og hang over rekka og spydde. Eg var vant til sjøen, så eg slapp den skamma. Eg huskar ei ung jente som hang over rekka og mata krabben. Då vi runda Eltren fekk vi ein sjø over dekk. Mange av oss fekk seg ei bløyte. Sjøen tok også med seg ein koffert. Det var den unge sjøsjuke jenta som åtte denne kofferten. Vi såg kofferten flaut bak båten, men ein kunne ikkje snu å forsøka å få tak i den. Jenta som miste kofferten stod der sorgfull og gret. Kan tenkje meg det var ei tenestjente som hadde fått fri i

23

jula. Ho hadde vel kjøpt julegåver til sysken, mor og far. Der fôr alt ho hadde kjøpt. I kofferten hadde ho nok også mesteparten av dei kler ho åtte. Jenta hadde vel spart i lang tid for å kjøpe ei lita gåve til sine nærmaste. Då vi kom til Hareid og fekk folk i land der var det betre plass. No fekk vi sleppe under dekk, det var godt å kome inn i varmen. Vi fraus der på dekk. Folk hadde ikkje så varme kler å ha på seg i dei åra. På føtene hadde vi tynne sko, skolettar, støvletter og slikt var ikkje i handelen. Om der var hadde vi ikkje råd til å kjøpe. Då vi kom til Vartdal tok Johannes og eg drosje til NøreVartdal. Brukvisa var å gå dette stykket, men no var det jul. Vi hadde berga unna "tolla" dei julegåvene vi hadde med frå England. Gåver frå det store utland vart sett pris på. Det var godt å få feire jul saman med slekt, venner og bygdafolk. Jula i NøreVartdal vart feira på vanleg vis. Juletrefesten var 2. juledag. Treet var pynta med "glitter og stas". Ennå rådde dei gamle stearinlysa, vi hadde ikkje råd til elektriske lys. Att det gjekk bra med levande lys og så mykje folk! Tredje juledag var det å kome seg tilbake til "Bjørkhaug" og jobben. Dei som ikkje kom heim til jul hadde hatt det godt. Der var mykje god mat og dei var innbodne til juletrefest. Trur det var frelsesarmeen som inviterte. Eg har hatt mange juler sidan 1939. Der er juler eg huskar, men mange er vekk. Frå denne jula eg skriv om er det vel den såre gråten frå jenta som miste kofferten sin som sit best minnet. Langesund den 1. desember 1991

Helge Ødegård.

24

Solkultus, eller?

( MøreNytt den 21. desember 1991 ) Er det gamal solkultus eller er det slik som ØggarsMads fortalde til sine barnebarn? Her det slik han fortalde om labyrintane på Vartdalsfjella: Då han var i framveksten måtte dei gjete. Mads vaks opp i Knutegarden på Myklebust. Dei gjette på "Dalaheia" og i ledige stunder laga dei "Romarborg". Slik eit av barnebarna hans, (ØggarsMarta), høyrde han skildra om denne "romarborga", var det ein labyrint. ØggarsMads vart gamal, men var åndsklar til det siste. Han hadde ein god hukommelse, vil også tru han var ein flink forteljar. ØggarsMarta hadde også eit godt minne. Det eg nå skriv fortalde ho meg då Knut Kvien "fann" desse labyrintane. Ho trudde dette var ting gjetargutane hadde laga. Her kan det vere fleire forklaringar: 1) Dette er solkultus frå gamle tider. 2) Gjetarane utvida og forbetra gamle labyrintar dei fann. 3) Dette er "romarborga" som oldefar fortalde gjetargutane laga i ledige stunder når dei passa buskapen. Helge Ødegård

25

Dekksgut. Hausten 1939, den store verdskrigen hadde vart eit par månader Polen var okkupert. På vestfronten var det stille. Soldatane låg i sine stillingar, det var den franske Maginotlinja og den tyske Siegfriedlinja, (Vestvollen). Dette var forsvarsverk oppført i mellomkrigsåra. Den franske Maginotlinja var regna som noko av det beste forsvarsverk i heile verda. Den tyske Vestvoll var vel også av dei betre. Soldatane på begge sider hadde problem med å få tida til å gå. Telefonkrigen vart denne periode av verdskrigen kalla. På sjøen var der ikkje same fredeleg tilstand. Ubåtkrigen starta straks krigen var i gang. Dei tyske ubåtane var klar til aksjon frå første dag. Krigen var ikkje gamal før den første norske båten krigsforliste og norske sjøfolk miste livet. Då krigen tok til fekk alle norske sjøfolk lov til å mønstre av om dei ville. Dei kunne mønstre av på dagen, dei spesielle hyrekontraktar om tid og stad for avmønstring vart sett ut av kraft. Eg trur det same galdt for svenske sjøfolk. Huskar der låg to svenske skip i Ålesund lenge. Dei låg der på grunn av mannskapsmangel. Sjømannsorganisasjonane og Rederiforeninga vart samde om krigstillegg for sjøfolk. Havet vart delt opp i soner. Der var soner med 200 % krigstillegg og mindre etter som risikoen vart vurdert. Nordsjøen vart vurdert til høgaste sone. Ingen tvil om Nordsjøen, den var den farlegaste sona for sjøfolk. Her var det kort veg for ubåtane å gå for å finne "bytte". Fly kunne bombe skip, eller "droppe" magnetminer ved austkysten av England. Tyskarane hadde gjort forbetringar på minene sine. Dei begynte med magnetminer, dei minene var skumle. Slike miner vart slept i skipsleia der det ikkje var for djupt. Der kunne vere fleire "hakk" på ei slik mine, så ein eller to båtar kunne gå uskadde over mina. Ein båt som brukte same leia seinare og følte seg trygg, kunne utløyse den. Den gamle måten med minesveiping dugde lite mot desse minene. Men etter kvart vart der funne opp forsvar også mot denne minetypa. Eg hadde gått heime ei stund hausten 1939. Hadde gjort ein god tur i Stretet, men hadde lyst til "sjøs". I slutten av oktober månad høyrde eg at "Bjørkhaug" låg i Ålesund og der kunne der vere jobb å få. Eg "manna" meg opp og gjekk på telefonsentralen og ringde Elling Aarseth, det var hans båt. Eg fekk med ein gong lovnad på jobb som dekksgut. Elling var frå Vartdal og tok gjerne folk frå heimkommuna si ombord på båtane i rederiet. Vi frå Vartdal vart vel nesten prioritert vil eg tru. Eg hadde også vore ombord i "Buskøy" i Stretet, så derfor. Eg gjekk heim til foreldra mine og sa frå om den nye jobben. Så kjempeglade vart dei nok ikkje, men eg vart ikkje møtt med sterke protestar. Mor var fort i sving med å pakke det eg måtte ha av kler og slikt. Den tid måtte vi også ha køyklær, krus, kniv og gaffel. Eg kan ikkje huske om vi måtte ha madrass også. Må vel tilstå eg var litt stolt av meg sjølv, hadde skaffa meg jobb på eiga hand. Det også utan å rådføre meg med nokon. Eg var då 16 år gamal. Ruteforbindelsen var ikkje så god den tid. Mjølkebåten gjekk til Ålesund om morgonen, og kom tilbake om kvelden. Det gjekk nokre timar, så hadde Elling Aarset ringt til telefonsentralen og sagt han ville sende ein båt for å hente oss. Eg hadde i mellomtida fått vite att Johannes Kristoffersen, også frå Nøre Vartdal skulle ombord i "Bjørkhaug", som matros. Eg var glad Johannes skulle ombord i same båt. Det var nesten som å få lag med ein "storebror". Elling hadde sendt ein liten slepebåt han hadde. Den kom til kai på NøreVartdal og henta oss. Det hadde fort gått rykte i bygda at Johannes og eg skulle reise til "sjøs". Så då båten kom for å hente oss var mykje bygdafolk møtt opp. Må vel sei det var med "blanda følelser" vi tok farvel. Vi skulle ut i det store ukjende. Der var vel dei som lurte på om det var siste gang dei såg oss. Vi kom ombord i "Bjørkhaug" og så var det på mønstringskontoret for å mønstre. Eg kan ikkje huske om eg måtte ha skriftleg løyve frå foreldre. Sjøfartsbok vart ikkje brukt, eg fekk eit stempel i dåpsattesten. Var det Brøgger mønstringsmannen heitte tru?

26

Det var dotter til mønstringsmannen som tok seg av det praktiske ved mønstringa. "Bjørkhaug" var på 3200 tonn, den var innkjøpt frå Holland i 1938, trur eg. Den kom vel som erstatning for "Duks" som forliste i Østersjøen. Bjørkhaug" var av den vanlege typen skip. Høg bakk, pop og midskip. To luker på fordekk og to på akterdekk, Ein bom på luke 1 og 4, 2 bommar for luke 2 og 3. luke. Men der var berre ein vinsj ved kvar luke. Den tid hadde vi aldri hørt snakk om patentluker, nei her var det skjerstokkar og lukelemmar. "Bjørkhaug" hadde gått ein sesong i "pianøttfarta" på Vest-Afrika. Der hadde dei fått ombord ein apekatt og ein mulatt. Mulatten var frå KappVerdeøyane, Teodor heitte han. Kapp Verde øyane var portugisisk koloni den tid. Teodor ville svært gjerne bli rekna som portugisar. Apekatten var visstnok kjøpt, og betalt. Teodor var komen ombord som blindpassasjer. No var han messegut.

I mange kleskap hang der tropehjelmar, her var det sjøfolk som hadde seglt på tropane! Ser vi foto av sjøfolk som seila på varmen i den tid har nesten alle tropehjelm på hovudet. Eg hadde innfødt maskinassistent ombord på "Giskøy" då vi var i Ghana i 1960. Han fortalde at såg dei kvite utan tropehjelm før krigen trudde dei det var slike som hadde fått solstikk og hadde "tørna". På "Bjørkhaug" hadde dekksfolka lugarar forut, maskinfolka akterut. Vi var 8 mann på dekk, Båtsmann, 3 matrosar, 2 lettmatrosar, jungmann og dekksgut. Slik eg huskar det var der ein 4 manns lugar og to 2 mannslugarar. Vi hadde også messa der under bakken. Der var også eit vaskerom, men så kaldt og trist. Der var heller ikkje vatn i vaskerommet, vi måtte midskips for å hente vatn. Vi var ikkje så godt vande med lugarar på fiskebåtane, men lugarane på "Bjørkhaug" var tristare enn vanleg. Det var mykje "jobbing" på turen frå Ålesund til Langstein. Vi skulle gjere reint etter kollasten. Roma måtte feiast og spylast, det same måte overbaksen. Nå skulle denne overbaksen fyllast med papirmasse. Så det var hard kjør det døgnet det tok til lasteplass. Vi var også mange nye dekksfolk, det gjorde ikkje arbeide lettare. Tek litt tid å bli kjent ombord på ein båt.

Langstein er ein liten plass langt inn i Trondheimsfjorden. Det var nok berre ein utskipingsplass. Lastearbeidarane kom frå omlandet der. Eg huskar dei "bisna" på apekatten. Mange av dei såg nok også ein neger for første gang. Det var ikkje så ofte vi såg folk med annan hudfarge i Noreg før krigen. Apekattar sprang heller ikkje i trea til kvardags. Personleg kom eg etter kvart til å like Teodor betre enn apekatten. Apa kunne vere full av f- ,den var sur og grinet. Det tok nokre dagar å få lasten ombord, vi brukte våre egne vinsjar. Vi dekksfolka var vinsjemenn, eg vart sett til å kjøre vinsj på treerluka. Må tilstå eg fekk litt kjeft stundom. Det var ikkje alltid så greitt å få hivet på rett plass. Men øving gjer meister, det gjekk betre etter kvart. Kan ikkje huske vi var i land på den plassen, der var vel ingen ting å gå på. Vi var vel også nokså trøtte når kvelden kom. Etter arbeidstid måtte vi dekksfolka legge presenning på lukene så lasten ikkje skuld bli skadd av regn. Slikt tok tid. Dette var overtidsarbeid, kr. 1 pr. time. Vi fekk lasten ombord og losen tok oss til Grip, der gjekk han frå borde. Turen til England begynte. Før vi kvitta losen vart livbåtane svinga ut og gjort klar. Vi hadde også ein ekstra livbåt ståande på treerluka. Vil nok også tru vi hadde redningsflåtar. Dette arbeidet med å gjere livbåtane klar sette nok litt alvor i oss. Sjølv eg som var ung forstod kva dette betydde.

Hyra mi som dekksgut var kr. 49, 50 pr. månad. Vi sjøfolk hadde krigstillegg. I fart på Nordsjøen var dette tillegget kr. 18 pr. døgn. Krigstillegget "dreia" frå vi gjekk frå Noreg til vi var tilbake. Krigstillegget var likt for alle, kr. 18 for skipper, det same for dekksgut. Det må

27

vere rett å minne om den risiko vi tok. Der var mange norske sjøfolk som hadde mist livet under krigsforlis den hausten.

Ei lita historie om dette tillegget: Med 18 kroner pr. døgn auka månadsløna mi som dekksgut mykje. Ein dag eg sto til rors sa skipperen til meg: ”No tener du mykje pengar dekken.” ”Ja”, svara eg, ”no sparer eg til min første million!” Det var ein replikk som slo ann. Ein million var slik ein ufatteleg sum, så den historia gjekk båten rundt på ein augneblikk.

Skipperen på "Bjørkhaug" var ein eldre mann. Han hadde seglt skipper på seglskuter den første verdskrigen. Då hadde han mist mange mann ved torpedering. Han ville ikkje at vi dekksfolka som budde forut skulle gå til køys der, då spesielt om natta. Så vi sov stundom i offisersmessa, eller vi "slang" oss på maskinristene. Litt uvanleg vart også vaktene sett, dekksfolka vart delt i to vakter. Vi var fire mann på kvar vakt, vanleg var to mann. Nå i ettertid forstår eg at skipperen gjorde dette for ta vare på mannskapet. Vi var ein mann til rors og ein gjekk utkik. På "Bjørkhaug" var der "åpen" bru. Det vil sei, der var ikkje rorhus. Rormannen stod under "open himmel", der var ein liten "platt" cirka 0, 50 x o, 50 meter bak rattet. Det var rormannen sin plass. Det kunne ofte vere surt å stå der ein heil time. Vi hadde ikkje utkikk på bakken. Utkiken var også på brua, der var eit lite overbygg på kvar side av brua. Vakthavande styrmann hadde overbygget til lo, utkiken fekk det til le. Der til le var minst ly for vinden. På "Bjørkhaug" med dobbel vakt fekk både rormann og utkik avløysing etter ein time. Styrmannen måtte stå der heile vakta. Skulle vakthavande sjå i kart måtte han i bestikken, det var ei trapp ned. Vi fekk litt grapsevêr, så eg måtte spy litt, elles gjekk overfarta fint. Trur vi fekk landkjenning ved Peterhead, vi passerte i alle fall Aberdeen på veg sørover mot losseplass. På turen langs med kysten av England hadde vi fint ver. Huskar eg stod på dekk saman med Svein Sætre, då kom der eit fly nokså lavt. Dette flyet var litt forunderleg. Det hadde ein stor ring, frå vengespiss til vengespiss. Vi forundra vi oss over dette flyet, nå veit eg dette var forsøk på uskadeleggjering av magnetiske miner. Ringen flyet hadde var magnetisk. Eg trur dette forsøket på minerydding var mislukka. Flyet flaug lavt og kom nesten til skipssida. Svein var ofte litt av ein skøyar. han tok eit kosteskaft og "skaut" på flyet. Flygarane flirte og vinka til oss, dei var så nær vi så såg ansikta godt. Vi kom til losseplassen, vil nok tru det var i Thames ned for London. Vi var ikkje i dokk, ved lavvatn stod vi på grunn. Men der var det berre gjørme, så skipet tok ikkje skade av dette. Her vart også våre vinsjar brukt, men nå var det engelske vinsjemenn. Vi hadde eit uhell, mastefestet for ein lossebom slitna og bommen fall ned. Merkeleg nok vart ingen skadd då bommen fall i rommet. Etter eit lite opphald forsette lossearbeidet som før. Kva om noko slikt hadde hendt i dag? Kan ikkje huske vi var i land på denne losseplassen. På dei plassane i Thames er det ofte langt til by eller tettstad. Så vi heldt oss ombord. Huskar fleire av oss sydde sjømannssekkar, seglduk til sekkar" heldt" rederiet. Det var vanskeleg å få skikkeleg "skap" på botnen i sjømannssekken. Men eg fekk den godkjent av far då eg kom heim. Sjømannssekken eg sydde kom bort, nå heng slike sekker på utstilling hjå folk. Eg fekk lære å spleise vier, båtsmannen var snill slik. Min jobb som dekksgut var også å vere messegut for dekksfolka. Men eg kan ikkje klage, det var ikkje så ofte dei brukte kjeft. Det kunne bli litt knapp tid for oppvask, ein time til oppvask for 8 mann var i minste lag. Messa skulle også reingjerast på den tida. Vil også tilstå eg likte betre arbeid på dekk, enn reingjering og oppvask. Ein ting minnest eg, der var luftvernstilling like nær losseplassen. Ein dag hadde dei øving med sperreballong. Må vel nesten fortelje kva dette var. Det var store ballongar som var fylt med gass. Dei skulle forhindre fly å angripe visse mål. Soldatane hadde oppe ein slik ballong og skulle vinsje den tilbake. Men i ei vindrosse sleit den seg og reiste. Det var rart å sjå farta den hadde, steig til

28

vers og drog mot Nordsjøen. Er litt usikker på om dei ballongane var til stor hjelp ved flyangrep. Ferdig utlossa gjekk vi lenger nord på kysten for å laste kol for Ålesund. Er litt usikker kva by vi gjekk til, men den kan hende vi lasta i Middelsbrough. Folk reiste over elva på ei plattform. Transporter kalla dei denne plattforma. Billetten kosta nokre "småører". Plattforma hang i vier og der var vel "løypekatter" som gjekk på vieren. Vi låg saman med ein norsk båt som lasta der, "Ragni" var namnet, trur eg. Ein svenske låg der også å lasta. Vi skulle gå ut på same høgvatn som det to båtane. Så der vart visstnok litt tull med utklareringspapir for "Bjørkhaug". Vi måtte vente til neste høgvatn. Svensken og "Ragni" gjekk ut og krigsforliste begge to. Der kom vekk fleire mann på begge båtane. Når ein er ung og dum tenkjer ein lite på personleg fare. Eg såg på nokre soldatar som hadde øving eit stykke borte, tykte synd i dei som skulle i krigen. Men krigen var vel mykje nærmare for meg enn for dei. Dette var nok helst ei gjeng med heimevernssoldatar som aldri kom i krig. Krigen for oss sjøfolk låg berre rett ut for hamna, miner låg i leia og ubåtar lurte lenger ute.

Ei hending huskar eg spesielt frå denne byen der vi lasta kol, hendinga skapte diskusjon i messa. "Bodø" var i land ein kveld, der hadde han møtt ei jente som dreiv "forretning" på kveldstid. Han vart med ho heim og betale eit pund for natta. Han måtte i badet og skrubbast rein før dei gjekk til køys. Gamlekarane reagerte på prisen. Fem shilling var dyrt nok, meinte dei. Kaste vekk eit heilt pund, det var sløsing med pengar. "Bodø" kjøpte også morgonkåpe av silke som julegåve til mora si, det også var litt råflott. Morgonkåpa var det tilgiving for, men så mykje for ei jente, nei. Vil nok tru det var ei slik luksushore Bodø var saman med. Det med bad og slikt var ikkje i kvarmanns hus då. Vi lasta kol, så det gjorde vel godt med litt reingjering. Men baderom og slik var ikkje vanleg i England på den tid. Så dette var nok ei jente av høgare klasse, eller ei som slo seg opp på krigen. Vi kom ut på neste høgvatn og turen mot Ålesund tok til. Kan ikkje huske der hende noko spesielt, vi var naturlegvis spente på om det ville klaffe med jul i Ålesund. Vi fekk jula i Ålesund. Mellom jul og nyttår vart der litt av- og påmønstring. Der var nokre nye på dekk, det same i maskin. Bodø mønstra av og reiste heim, så mor hans fekk morgonkåpe av silke. Ferdig utlossa gjekk turen til Hommelvik, meir papirmasse for England. Då vi låg i Ålesund fekk styrmennene "bestikk" på brua. Ei av dekkshyttene som tilhøyrde "Veslekari" vart plassert der. For styrmennene var nok dette eit stort gode. Hommelvik var ein bra stor plass, der var vi mykje i land. Eg vart sett til vaktmann ombord, gjekk vakt 8 timar kvar natt. Der var lite å vakte på, men eg måtte purre ut folk til arbeidstid. Byssekomfyren skulle vere slagga og klar til kokken tørna ut. Men der låg gjerne ein liten godbit i byssa for den som var vaktmann. Fortøyingar var ikkje noko problem der i Hommelvik. Vi fekk nyttår der på lasteplassen. Vi høyrde om stor fest på Folkets Hus. Statsministeren, (Nygårdsvoll), skulle tale. Festen hadde dei fleste lyst på. Der var eit lite problem, vi burde ha litt sterkt for å få festhumør. I Hommelvik var der ikkje vinmonopol, så vi måtte til Trondheim. Eg vart utteken til innkjøpssjef, var vaktmann og fri om dagen. Fekk med to koffertar og innkjøpsliste, samt pengar. Der var eit minus, eg var berre 16 år og aldersgrensa for innkjøp på Vinmonopolet var 21 år. Får du ikkje kjøpe, så ta drosje og la sjåføren handle, var rådet eg fekk. Vanleg kjøpte folk dobbelrensa på polet den tid, den var billig. Men vi var rike. Krigstillegget for førre tur hadde vi fått utbetalt i Ålesund. Så her gjekk det på 60% sprit og andre flasker i litt høgare pris. Handelen gjekk greitt, eg fekk handle på eit "pol". Fekk

29

visstnok berre 4 flasker i gangen. På dei andre vinmonopola, der var 3 "pol" i Trondheim, handla drosjesjåføren. Eg kom tilbake til Hommelvik, og kvar mann fekk sin bestilling. Eg trur ingen handla meir enn ei flaske. Dei fleste ombord på "Bjørkhaug" var på nyttårsfesten, eg også fekk fri til den festen. Nygårdsvoll heldt tale. Ei lita setning sette seg fast hjå meg. "Vi må halde oss nøytral. Same kva side vi skulle kome inn på i krigen, så misser vi sjølvråderetten vår", sa han.

Festen vart nok litt "livat" etter kvart, men stort sett gjekk det fint. Eg gjekk litt tidleg ombord, var "småpussa". Lei litt på natta kom politiet ombord med kokken, han hadde fått delirium og var heilt rasande. Dei hadde han i handjern, men eg måtte beundre politibetjenten. Han tok seg god tid, snakka roleg og pent med kokken og fekk roa han ned. Politibetjenten var der til kokken hadde sovna, då tok han handjerna vekk. Eg måtte love å sjå innom kokkelugaren av og til. Det var ein hard oppleving å sjå kokken slik, kokken huska ingenting av det som hadde hendt om natta. Eg fekk mange spørsmål frå han dagane etterpå. Må legge til, kokken var ein kjekk flink mann. Såg aldri noko tull av han seinare. Ein ting huskar eg frå Hommelvik. Svein Sætre kom ombord og sa der var ei jente som hadde lyst å møte meg. Svein var ikkje den eg trudde mest på, så eg heldt dette for lureri. Men eg lurte meg i land og møtte opp der eg skulle møte denne jenta. Eg vart ikkje lurt, jenta var der ho. Det var vel gjerne den første jenta eg hadde stemnemøte med, slikt sit i minnet. Fått lasta ombord var det hard kjør. Lukene skulle på og lukepresenningar skalkast. Der var mange lukekilar som skulle drivast fast. Bommane skulle leggast ned. Fortøyingar måtte under dekk. Der vart også sett ein talje på rorflyndra, rortalje kalla båtsmannen den. Til slutt var det livbåtane, dei vart svinga ut og gjort klar. Vi kontrollerte at alt som skulle vere ombord i livbåtane var på plass. Økser vart lagt slik vi kunne kappe surringar kvikt. Krigen mot handelsfartøy hadde auka. Der kom ofte melding om krigsforlis i avisene. Ei hending frå turen til England huskar eg. Det er den svenske tankbåten vi såg. Det vil sei, det var ein halv tankbåt. Den virka ny, "Gustav E. Reuter" heitte den. Det var forskipet som låg og dreiv der i Nordsjøen. Vi gjekk nær dette skipet, der var folk på brua. Etter litt signalisering gjekk vi vidare. Så skipperen vår fekk nok beskjed, dei ikkje trong hjelp. Dei venta vel på slepebåt, vil eg tru. Eg veit ikkje kva som hadde hendt med den båten, var det krigen, eller anna. Kva med mannskapet på akterskipet ? Denne turen ankra vi ut for Aberdeen, var vel dårleg ver. Vi hadde styrbord anker ute. Då vi skulle hive opp ankeret rauk driva på ankerspelet. Kjettingen rausa ut i voldsam fart. Eg var i kjettingkassa og kveila kjetting. I full fart fekk eg kaste meg over delingsveggen til babords kjettingkasse. Der var eg velberga. Eg berga livet, styrmann stod på bakken og venta på blod og kjøtrestar. Det var voldsamt som kjettingen hamra og slo. Den rausa ut i full fart. Vi måtte stikke frå oss ankeret og fleire lås kjetting. Eg var redd der eg krøkte meg saman i babord kjettingkasse. Der er svære kjettingslykker på ein 3000 tonnar, og så som dei slang! Eg kan ikkje huske noko spesielt frå losseplassen, er ikkje sikker på kvar vi lossa. Eg huskar naturlegvis hjulbåtar som var brukt til slepebåtar. Der var mange av dei. Fleire av desse slepebåtane hadde ikkje kondensar. Brukt stim gjekk rett til vers saman med kolrøyken.

Vi lasta kol for Bergen i Hull. Eg gjekk vaktmann, vi hadde hamnearbeidarar som "trimma" lasten. Formannen kom og spurte etter candle`s, dette forstod eg ikkje. Men han tende eit "ljos", då gjekk det opp for meg kva han vanta. Eg fann fram talglys og gav han. Eg har huska dette namnet seinare. Jungmann og eg var på land. Vi skulle vel handle. " Her kan vi snakke så mye stygt vi vil, det er ingen som forstår oss", sa jungmannen. " Nei det må Dere være

30

forsiktig med, her er mange som forstår norsk her", sa ein mann. Vi var på sjømannskyrkja om kvelden. Der møtte vi denne mannen, han var sjømannsprest. Men han let seg ikkje merke, "kjende" oss ikkje. Det var ikkje berre kol vi skulle laste, vi skulle ha koks på dekk. Vi måtte sette opp dekksstøtter og strekke netting for å halde koksa på plass. Dette var ein hard jobb. Kokslasta "raga" jamhøgt med bakken. For å kome til og frå midskips måtte vi tråkke i den koksa. Du kan tenke deg korleis lugarane såg ut. Den vanlege lugarinngangen frå dekk vart stengd. Der var nedgang frå bakken, den nedgangen måtte vi nå ta i bruk. Eg kan ikkje huske, men der vart vel strekt ei line vi kunne halde i om været vart stygt. Denne turen over Nordsjøen skulle vi gå i konvoi. Konvoien vart samla ved Leith. Vi låg fleire dagar for anker og venta før alle skip som skulle i konvoien var på plass. Den ventetida tok på humøret. Alle slapp opp for røyk, tobakk og slikt var tollvarer og forsegla. Vi låg i engelsk hamn og tollseglet måtte ikkje brytast. Ingen kom seg i land for å kjøpe tobakk i forretningar. Ein mann hadde tobakk, det var skipperen. Han hadde ei halv boks røykjetobakk. Den hadde han i sovelugaren sin. Ein dag var boksa med tobakken vekk. Det var fyrbøtarane som fekk skulda for tjuveriet. Merkeleg nok hadde han rett. Seinare fortalde "tjuven" korleis det gjekk for seg. Han skulle opp å "tørne" luftlyra då han fekk sjå tobakksboksa. Freistinga vart for stor, han gjekk inn og "knabba" tobakken. Men han gjekk langt inn i kolbaksen kvar gang han "måtte" ha ein røyk. Men den dagen drog skipperen i land og kjøpte tobakk så alle fekk. Ei lita historie om velferd og økonomi. Skipperen kjøpte badekar i England denne turen. Badekaret var brukt, han var skipper og åtte i "Bjørkhaug". Vi var nok ikkje rikfolk i Noreg på den tid. Badekaret vart plassert på kollasten i rommet. Det vart lossa i Bergen og sendt til Kvitsøy der skipperen budde. Han var vel gjerne den første der som fekk bad. Det vart ein stor konvoi. Vi var over femti skip. Eskorten var også svær, der var 15 eller 16 eskortefartøy. Det var første gang i konvoi for de fleste av oss. Trur skipa i konvoien gjekk i tre rekker. Eskorteskipa hadde sine posisjonar rundt konvoien. Der var mykje morsing frå dei. Det var voldsamt skarpt lys frå morselampane. Denne turen fekk vi merke synkeminer. Det var vel få av oss som hadde erfaring med slikt. Det skrangla og rista i heile skipet når synkeminene small. Vi trudde det var ubåtar som hadde fått sin "bekomst". Denne smellen av synkeminer er lite hyggeleg, det er eit tydeleg varsel om fare. Men nå slapp alle med skrekken. Eg har ofte lurt på kva som var i denne konvoien. Konvoien måtte vere svært verdifull skal vi dømme etter den store styrken på eskorte. Men det kunne vel også vere treningsprogram for den engelske marine. Dette med eskorte av konvoiar vart viktigare etter kvart som sjøkrigen mot handelsskip hardna til. Då vi nærma oss norskekysten vart konvoien oppløyst, nå vart vi åleine. Det var kuling og mykje sjø, i tillegg også dårleg sikt. Navigatørane var litt usikre, men vi fekk sjå ei redningsskøyte. Den var stasjonert på Haugsholmen, redningskøyta losa oss inn i smult farvatn. Der fekk vi los, eller kjentmann, ombord. Så turen til Bergen gjekk fint. I Bergen gjekk lossing av lasten fint. Vi hadde mist litt av dekkslasta, vinters dag i Nordsjøen var vel ikkje slikt uvanleg. Eg trur mange av oss merka krigen, det vart nervepress. Så denne turen var det mange som mønstra av. Vi tre frå Vartdal slutta. Vi fekk avmønstring i Ålesund, ”Bjørkhaug" skulle gå endå ein tur med papirmasse frå Trøndelag. Det var stopp i Ålesund, for av- og påmønstring. Huskar eg rett var det ein søndag vi mønstra av.

Vi tre tok inn på eit hotell i byen. I Bergen hadde vi handla litt for å feire avmønstring. Det vart nok litt mykje feiring, vi hadde opplevd mykje. Bra med pengar i avmønstring hadde vi

31

også. Det var nok godt vi mønstra av. Dette var siste turen "Bjørkhaug" hadde til Noreg. Hadde vi stått ombord ein tur til hadde det blitt fem år med i krigsseilas. Ikkje alle som drog ut med "Bjørkhaug" kom heim. Fleire av dei vi var saman med der miste livet ved krigsforlis. Eg såg igjen "Bjørkhaug" ein gang seinare. Den kom til Ålesund på tur til England. Eg var då ombord i "Buskøy", vi gjorde klar til Vesteristuren 1940. "Bjørkhaug" krigsforliste i Alger, den lasta tyske og italienske landminer. Minene skulle vere ufarleg, men der skjedde ein eksplosjon. Heile forskipet bles vekk. Dette var i kaffitida på ettermiddag, dekksfolka var forut til kaffi. Dei kom vekk alle. Akterut slapp maskinfolka frå det med livet. Midskips vart nokre berga og fleire vart drepne. Denne eksplosjonen gjorde også stor skade på sivile i Alger. Har høyrt tal på over tusen drepne arabarar. Vraket av "Bjørkhaug" låg på hamna i Alger då vi lossa kol der før jul 1945. Vi såg "poppen" og aktermasta. Langesund den 6. januar 1992

Helge Ødegård

32

"Munkøy" eks "Arild" eks "Sachsen"

Leo Oterhals, Molde.

Ditt brev dat. 27. 01. 92.

"Sachsen" ble bygget i 1938, den er oppgitt i div. skriv til å være 150 tonn. Min tyske kilde oppgir den til 106 gross tonn. Den hadde en etter den tids forhold en kraftig motor. Tror med stor sikkerhet jeg kan si det var en dieselmotor. Der var ikke mange, om det var noen norske skuter med dieselmotor på den tid.

Skuten var i Vesterisen første gang i 1939. Da med delvis tysk og norsk mannskap. De norske var fra Tromsø, eller distriktet rundt der. "Sachsen" var også på fangst i Vesterisen i 1940.

Den 9. april 1940 kom krigen, "Sachsen" lå i Vesterisen noen få dager etter denne dato. Jeg var på den tid fangstmann på "Buskøy". Sammen med "Veslekari" og "Furenak" gjorde vi forsøk på å "ta" "Sachsen". Men vi fant ikke skuten igjen. Nå senere vet jeg at skuten gikk til Murmansk. Det norske mannskapet ble overført til en skute fra Tromsø før "Sachsen" forlot fangstfeltet. Etter den norske kapitulasjon gikk skuta tilbake til Tyskland.

"Sachsen" ble brukt til værobservatørskip 1943/44. Vil tro det var i arktiske farvann. Skuta gikk fra Tromsø en av første dagene i januar 1944. Men fikk motorhavari og måtte slepes i havn av en tysk ubåt. Dette var visstnok den siste turen som observatørskip.

Jeg vet ikke hvordan skuten etter krigen kom på norske hender. Da skuten etter krigen kom på fangstfeltet var navnet "Arild". Tror bestemt den hørte hjemme i Tromsø. Katastrofeåret 1952 kom den til Island. Den hadde en del skade og hadde mistet en mann.

"Arild" var ille ute i den stormen, maskinrommet ble nesten fylt av en sjø. Skipperen mente de hadde vært ille ute dersom de ikke hadde hatt dieselmotor. Vannet gikk langt opp på motoren, men den gikk like bra.

Jeg tror ikke "Arild" var noen "heldig" skute. Den ble i alle fall solgt. Den tid skuta var "Munkøy" og hørte hjemme i Molde vet jeg lite om. Den kom senere til Brandal og forliste ikke lenge etter. Jeg husker ikke hva navn den fikk i Brandal. Her kan Henrik Landmark gi opplysninger.

Som ett lite tillegg kan jeg opplyse: Det tyske rederiet kjøpte "Storis" fra Tromsø. Den ble kalt "Leipzig, skuten kom ikke i Vesterisen i 1940, den frøs fast i Østersjøen. "Leipzig" ble også benyttet som observasjonskip. Den var ubevæpnet og stasjonert i farvannet rundt Svalbard. Dette var 1940/41, husker vi så skuten i Ålesund sommeren 1941.

Det de opplysninger jeg kan gi om "Munkøy" eks, eks, eks. Skuten ble ikke noen "lykkestjerne", liksom det ikke ville klaffe.

33

"Vestis" forliser.

Tida går fort, nå er det 40 år sidan ''Vestis'' forliste i Vesterisen. Datoen for forliset trur eg var søndag 23. mars, året 1952. På den tida var eg maskinist på "Sjannøy''. "Vestis" og "Sjannøy" var på ein måte "kameratskuter". Det var gjerne slik den tid, eit par skuter heldt lag. Eit slikt lag var ofte praktisk, skipperane kunne samrå om saker og ting. Det var dette med å finne fangst, Vesterisen var stor og fangsten kunne ligge både i sør og nord. Men dei eldre skipperane hadde sine teikn, dei såg på isforhold og bygde på erfaring. Når ein fekk snakke med ein kollega så vart uklare forhold omsnakka og ofte oppklart. Dette med "kameratskuter'' gav også tryggleik. Skulle det hende noko var der ei skute ikkje lang unna. Dette med kameratskuter har vel berga menneskeliv, vil eg tru.

Tilbake til 1952, alle skutene var på leiting etter fangst. Dei fleste Sunnmørs-skutene var samla i ein flokk. Vi høyrde "Veslekari" hadde funne klappmus litt lenger vest. Men det var før lovleg fangstdato. I Vesterisen var der lovleg og fangste etter ein bestemt dato. Eg trur den datoen var 23 mars. Vi var mange skuter som var på leiting. Så tidleg på året blir der mørkt om natta i Vesterisen. Om natta var det vanleg å legge stilt. Det hjelper lite å leite etter fangst i nattemørkret.

Ein kveld vi la stilt, var dei fleste skutene frå Sunnmøre samla. På selfangstskutene gjekk vi to vakter. 2. skyttar hadde vakt frå kl. 00. 00 til kl. 06. 00, då gjekk 1. skyttar på til kl. 12. 00. 2. skyttar gjekk så. til kl. 18. 00 og 1. skyttar til kl. 24. 00. Maskinfolk hadde same vaktordning, maskinisten hadde vakt saman med 1. skyttar. Maskinassistenten var på vakt. saman med 2. skyttar. Den vakta frå kl. 00. 00 til kl. 06. 00 var som oftast ei stille fin vakt. Hadde vi hatt fangsting om dagen skulle skinna spylast og stellast, elles var det lite å gjere på nattevakta. Men vi som låg akterut kjende ofte "eim" av matlukt frå byssa. Dei som var på den vakta hadde ofte eit godt nattmåltid.

Ja, skutene la stilt og kl. 24 var det vaktskifte. Dei fleste skipperane hadde stått i "tønna. " heile dagen og skulle stå der også neste dag, så dei kraup tidleg til køys. Men "Store-Kvien" på ''Kvitungen" hadde "trøbbel" med radioen, så han var vaken. Kvien merka at isen forandra seg, begynte å sette saman. Så Kvitungen gjekk lenger ut. Då Kvien fekk radioen i orden begynte han å kalle på skutene og fortelje om den nye situasjonen. Skutene begynte å gå til ein sikrare plass. Men det hadde nok teke litt tid før Kvien hadde fått i stand radioen

Då. han kom med sin advarsel var isen tung og "teit". Personleg søv eg godt, men den natta vakna eg av tung "bauging". Såg på klokka og undra meg over 2. skyttaren som brukte skuta så hard om natta. Men sovna til igjen og sov til eg vart purra kl. 05. 30. Vi låg ennå stilt, det var for mørkt til å leite etter fangst. Då vi kom i messa fekk vi vite grunn for den harde "bauinga". Det var nok litt meir dramatisk enn eg var klar over. Skipperen, (Jon Hamar), vart purra og for opp i riggen litt lettkledd. Så det var han som brukte skuta hardt den natta. Hamar fortalde seinare, "eg fekk ein isfot, så eg måtte ta ein sjanse. Det hadde knapt gått med ei anna skute, men ho ("Sjannøy") "vere" propellen så godt.” Då vi låg der kalla ''Vestis" på oss og bad oss ta det med ro ei stund, dei hadde blitt fast der inne. "Vestis" fekk is på roret og sleit rorleidninga. Det tok litt tid og få denne reparert, og i mellomtid vart skuta fast.

Skipperen på "Vestis" trudde det skulle gå å få skuta laus og ut av knipa. Ja, vi tok det med ro og venta på "Vestis". Då vi hadde frukost kom 1. skyttaren med "gladmelding", no kjem ho sa han. Det tok litt tid for skuta kom, men det var ikkje "Vestis", det var "Grande''. Den skuta var også litt hardt ute, ho hadde fått ein del skade, men dei kom seg ut. ''Vestis låg forsatt fast. Isforholda vart verre og skipperen på "Sjannøy'' tok til bli litt uroleg. "Eg trur dei snart må forlate skuta skal vi berge mannskapet", sa han. Det var ikkje lett for Hamar å forslå dette for

34

skipperen på "Vestis", men han sa korleis det var der vi låg. Isen la fort på, og der var sver isbaks utanfor. Avstanden til "Vestis" berre auka. Skipperen på "Vestis" måtte berre gi opp vona om å få skuta ut. Den hadde fått mykje skade. Maskinisten fortalde at då han skulle i lugaren og hente diverse utstyr var skutesida komen så langt inn at det var snautt han fekk opp lugardøra. I maskinromet var bunkerstankane komne nesten inn til motoren.

Klokkeslett kva tid dei forlet skuta huskar eg ikkje, det måtte vere rundt middagstider. Dei hadde langt å gå før dei nådde iskanten. På "Sjannøy" låra vi ein fangstbåt. Den låg ved iskanten og ''plukka" opp mannskapet frå "Vestis" etter kvart dei nådde så langt. Det tok litt tid for alle kom seg fram. Der var dei som var unge og spreke, dei kom først. Der var også litt forskjell på kor mykje personleg utstyr dei drog på, nokre hadde lite, andre meir. Litt låg vel igjen når folk vart slitne. Så vidt eg huskar var Lervik, (skipperen), ein av dei siste vi fekk ombord. For Lervik var dette eit hardt slag. Han i lag med maskinisten åtte skuta, så her var det personleg økonomisk tap. "Vestis" var ei fin skuta. Dei hadde hatt mange gode turar og kosta på skuta ettersom dei makta. Dei hadde skifta motor og gjort andre forbetringar på skuta. Då Lervik sette seg på luka, heilt utsliten etter marsjen, såg vi tårer i augo hans. Eg forstår godt korleis han hadde det i den stunda. Skuta han var glad i og den litt uvisse framtida.

Ja, no var vi to mannskap ombord i "Sjannøy". Dette med dobbelt mannskap er litt problem. Men på selfangstskutene er der "kutyme'' for slikt. Det forliste mannskapet tok i bruk køyene til dei som hadde frivakt. Fangstmennene tok frivakta sine køyer forut og dei andre akterut. Vi skøya med dette, no slapp vi å legge oss i kalde køyer. Stuerten fekk litt hjelp i byssa, det vart litt mykje arbeid og koke til dobbelt mannskap. Men alt dette gjekk svert greitt.

Då vi låg å venta på folka frå "Vestis'', var Hamar ofte i riggen, isen la fort på kanten. Der var også mykje is utanfor den råka vi låg i. Det var stor tung is og dønning. Mesteparten av mannskapet på ”Sjannøy" stod på halvdekk og følgde med dei som kom over isen. Eg var der ilag med dei andre. Hamar kom og stod der ei stund. Han gjorde eit lite teikn, ville snakke med meg. Vi gjekk over til andre sida av "kaisinga". Hamar sa: "Isen set fort i hop, eg skal få skuta ut, men det er ikkje sikker ho blir heil. Når eg slår full fart vil eg ha alt motoren tåler". Då forstod eg litt av alvoret.

Straks vi hadde fått alle ombord slo Hamar full fart. Men han slapp å bruke skuta hardt. Hamar hadde funne seg ei smal råk, og vi kom uskadde klar isen. Då vi var på veg ut kalla "Furenak” på oss, dei hadde naturlegvis følgt med på radioen og var glad alt gjekk godt. Aksnes, skipperen på ''Furenak", fortalde at der dei låg var det godt "avhold" og trygt å ligge. Vi tok peiling på ''Furenak'' og stemde ditt. Då vi kom fram fekk vi sjå nokre få skuter i fangst. Dei hadde funne eit lite selkast. Aksnes meinte vel vi skulle ha litt premie for berginga av mannskapet på "Vestis". Det var derfor han kalla på oss. Når det er gått 40 år skal ein vere forsiktig, men eg trur vi fangsta over 500 kvitungar i det kastet.

Mannskapet på "Vestis" vart ombord hjå nokre dagar. Men på ein måte hadde dei flaks. "Veslekari" hadde fått skader så dei måtte avbryte fangsten og gå heim. Vi leverte det forliste mannskapet til "Veslekari" og den gjekk til Ålesund. Vil tru der vart same fordeling av køyplass på ''Veslekari" som det vi hadde på "Sjannøy".

1952 var det store katastrofeåret i Vesterisen. Mannskapet på "Vestis" var heldig, dei kom frå det med livet i behald. Seinare forliste der 5 skuter det året. Mannskapet på dei skutene fekk alle ei våt grav. Men det er ei anna historie.

Langesund 12. mars 1992.

35

Helge Ødegård

36

Katastrofar i VesterisenTil Vikebladet/Vestposten. Ulsteinvik.

Takk for artikkel om katastrofar i Vesterisen. Då eg var ung høyrde vi om alle skutene som forliste påska 1917. Vi fekk forlis også seinare, men som oftast kom folk frå det med livet i behald. Vi som er eldre huskar då "Nyken" gjekk ned på veg til New Foundland, der miste heile mannskapet livet. Same året forliste også ei skute frå Tromsø på veg til Vesterisen, på den skuta kom også alle bort.

Men det var vel ingen som kunne tru vi skulle få ei slik katastrofe i 1952. Skutene var fornya og sett i god stand, ikkje var dei nedlasta av kol slik som i 1917. 5 skuter forliste, ingen av dei sende ut naudrop. Ingen kan fortelje kva som skjedde, vart skutene knuste i isen, eller nedbrotne av sjøen? Vi som var i Vesterisen det året huskar stormen, vi huskar også den uvissa som rådde då rykta om forlis kom.

Som eit 40 års minne skreiv eg om då "Vestis" forliste i Vesterisen, dette skjedde også i 1952. Lite ante vi då "Vestis" forliste at vi skulle få ei katastrofe med tap av 78 mann.

Der er vel folk i lokalmiljøet som vil "mimre" litt om den dagen vi "plukka" opp folka frå "Vestis".

Langesund 30. mars 92 Helge Ødegård

37

Gamle skrifter. Nå i juli mnd. 92 var vi søskena i "Ura" på Nordre Vartdal og skifte etter våre foreldre, og tidlegare slekter. Der var ting som høyrde til vår barndomsheim, men også ting som høyrde til i "Jensgarden". Far og Jens var brør so dei gamle tinga var slikt som hadde høyrt til farsslekta frå gamalt. Vi må nok takke Øggars-Marta, (farsøster vår), ho hadde vit til å samle å ta vare på ting frå farne slekter. Ja far var også flink til å passe på det som hadde høyrt den eldre slekt til. Men med ein stor barneflokk er det ikkje lett å halde ungane vekk frå saker og ting. Vi delte gamle kister og skrin, å få ein ting som våre forfedre har hatt gir litt ettertanke. Det er vel dette med "røter". På mitt "lodd" kom der mellom anna nokre gamle skrifter, (bøker). Eg fekk ein gamal bibel. Der er vekk nokre blad, so eg kan ikkje finne kva tid den er utgitt. Men den er kjøpt i juli mnd. 1831. På første side står der, med fin handskrift. " Denne guds lag tilhører os : Jetmund Pedersen og Hans Rasmusen Sætre. Vi kjøpte den i året 1831 i juli måned for 1 daler og 3 skilling”". Det fortel vel litt om den økonomiske "stoda" når to mann "spleiser" på ein bibel. Etter det eg kan finne ut var dei to ikkje av det som hadde minst råd. Dei "sat" begge to på bra gardar, i 1825 var skatt og tidend på "Gullikgarden" 5 spd. 3 ort og 20 skilling. Ja, dei to har gått saman om bibelkjøp. Vi kan vel regne med at Bibelen var berre til bruk på søndag og høgtidsdagar. På den tid budde vel folk på Sætre samla, utskifting kom seinare. Det var sikkert høgtid når dei samlast og tok fram Bibelen. Gotisk skrift var vanleg den tid. Men språket måtte vel falle litt tungt. Eg veit ikkje korleis Bibelen kom nord på Øggaren. Men Jetmund har vel løyst ut "Lars-Hans". I skifte etter far sin har då Ingeborg, (farmor), fått denne Bibelen. Eller det kan vere "Ura-Hilde", søster til farmor, sin part av farsarven. Der var mange religiøse skrifter, så dei gamle hadde vel tru og trøyst i religionen. Der var bønnebøker og salmebøker. Men rundt 1900 er der ei forandring. Den første bok eg finn som ikkje er av rein religiøs art er utgitt i 1892. Det er "En liden Visebok for hjemmet, utgivet av Karl Seip". Men også i den er der meste åndelige songar. Men både Ivar Åsen og Vinje har fått plass i denne viseboka. Eg fann også ei bok utgitt i 1895. Det er Haakon Haakonsen, undertittel ”En Norsk Robinson”. Det er Falck-Ytter som er forfattar. Boka er utgitt på Falck Ytters Forlag, og dette var fjerde opplag. Det skulle vel ikkje vere nødvendig å reklamere for denne boka. Boka er som kjent filma, eg såg filmen ilag med eit barnebarn. Haakon Haakonson hadde det verkeleg spennande. Huskar eg las boka i min barndom, den virka sterkt på meg. Like sterkt inntrykk som filmen gjorde på den guten eg sat i lag med på kino. Der var også to praktbind utgitt i 1897: Fridtjof Nansen" Fram over Polhavet”. Forstår ikkje at far har hatt råd til å kjøpe slike dyre bøker. Ja, eg må vel nemne ei "lefse" av ei lesebok eg fann. "Læsebok for Folkeskolen og Folkehjemmet". Udgiven efter offentlig Foranstaltning. Boka er trykt i 1863, den er på dansk. Jens var født i 1865 so boka kom vel til gards då han fekk bruk for lesebok. Det måtte vere ei stor lette for borna då dei fekk lesebok på eige språk. Eg ser at Jens har lært å skrive namnet sitt i 1876. Han begynte vel på skulen i 1873, vil eg tru. Som skikka var har alle søskena skrive sitt namn i leseboka.

Eg undrast litt på kva som skjedde rundt litteraturen ved hundreårsskiftet. Fekk folk betre råd? Vart bøker billigare på den tid, eller miste religionen litt makt? Kva tid kom der bokhandel i Ålesund? Den Bibelen eg skriv om, måtte dei til Bergen for å få kjøpt den? Eller vanka der rundt skreppehandlarar med bøker? Nokre svar veit eg. Fiske tok seg opp då rundt 1890 -

38

1900. Dekksbåten kom på den tid, der vart drive sildefisket. Sildefisket kom i tillegg til det tradisjonelle torskefiske. I vår farsslekt var der før 1890 berre religiøse bøker. Etter den tid er der overvekt av annan litteratur. Det er mykje historie og oppdagelsereiser. Ikkje mange romanar. Dei romanane vi fann var utgitt etter 1945, dei fleste. Men slikt har ei naturleg forklaring. Der var ikkje økonomi til kjøp av bøker i mellomkrigstida. Går vi tilbake til våre besteforeldre og oldeforeldre var dei vel som oftast meir religiøse enn vi er i dag. Men eg har også ein liten misstanke om at bibelen var eit statussymbol. Ein stor bibel med jarnbeslag var vel nesten som ein Mercedes i dag. Den Bibelen Oldefar og Hans Sætre kjøpte i 1831 har ikkje slike beslag. Det var vel ein bruksting, vil eg håpe. Eg trur der ligg gamle skrifter i mange hus på Vartdal. Det burde vere ei oppgåve for Historielaget å få registert slikt. Langesund den 1. september 1992. Helge Ødegård.

39

" Ei tid va"Korn

Takk til Peder Måseide for artikkelen om ei tid som er slutt. Det er godt einkvan skriv så unge slekter kan få litt innsyn i gamle skikkar og bruksmåtar. Litt om "røven": På N. Vartdal var "røven" dei kornbanda vi la på nedste strengen når vi hesja. Kornbandet vart sett med stylen ned og neket lagt over strengen. Vi sette eit band på kvar si side av strengen. Dette vart som ei tunnel, når ingen såg oss kunne vi krype heile hesja til endes i denne tunnelen. Eg veit ikkje kvifor denne måten å hesje korn på vart brukt, men det låg vel erfaring bak. Dei gamle hadde namn på dei fleste ting. Det som vart lagt på øvste strengen, (troa), vart kalla "skuren". Lettsynnavind om hausten var velkomen, då tørka kornet godt i hesjane. Kornhesjane hadde ikkje så mange strenger som ei høyhes. Ja. i min barndom var der troer øvst. To troer var vanleg. Til feste for desse troene var det nytta hesband. Tynne bjørkegreiner var kløyvde og brukt til band. Men troer til hes gjekk av bruk etter kvart. På "Øggaren” i N. Vartdal der eg voks opp var heile "fjellsida" "veita" opp slik at vatnet samla seg i "jylet", der truskehjulet stod. Når det var "vassflø" om hausten snakka dei gamle om truskevatn. Men N. Vartdal og Masdal gjekk saman om truskeverk tidleg, trur de var under den første verdskrigen. Vi var fleire gardar saman om trusking, truskelag kalla dei det. Eg heldt ei sjedde i handa for mindre enn ein månad sidan. Den var stokken innmed ein løde-stav. Det var ikkje alle som viste kva slags reiskap vi fann. Langesund den 1. september 92. Helge Ødegård

40

Eit godt år.

Vi har året 1936, skuta er "Polhavet". Sildefisket, brukbart. Full fangst i Vesterisen og Stretet. Eg har historia frå to stykke, det er Johannes og Martin. I Vesterisen var "Polhavet" saman med fleire skuter på leiting etter fangst. Ein dag hadde skipperen på "Polhavet" og skipperen på "Kvitungen" sett "teikn" til eit klappmuskast. Dei la stilt om kvelden, som vanleg. Men då det vart mørkt sløkte dei alle lys og gjekk mot klappmuskastet. Her er det eit lite avvik mellom det dei to fortel. Martin fortel at "Grande" vart med inn til fangsten. Johannes meiner det var berre "Polhavet og "Kvitungen" som lurte seg av garde i mørkret. Men att alle lys vart sløkte ombord og dei gjekk mot kastet i mørkret er begge samde om.

Fangsten låg tett, første dagen var det hard jobbing. Dei flådde på isen og "jolla" skinna ombord Tal på fangst første dagen har eg ikkje. Men hadde dei mellom 800 og 1000 dyr vil eg sei dei hadde ein god dag. Dette er mi vurdering i forhold til kva vi hadde den beste dagen i 1952 med "Sjannøy", då fangsta vi 1100 dyr. Då hadde vi ideelle forhold, vi hadde også meir maskinkraft enn "Polhavet" hadde i 1936. Johan Vartdal på "Polhavet" var ein flink skipper. Eg er sikker på han brukte kikkerten ofte og leita opp beste "reima". Klappmusa ligg ikkje så tett som selen. Det å finne "feitaste" reima er det som ofte skil ein "storskipper" frå ein middels skipper. Spesielt gjeld dette når der er mange om "beinet". På "Polhavet" fangsta dei så lenge det var lyst. Då hadde dei dekket fullt av skinn. Då kvelden kom var det å få stelt den haugen med skinn som låg på dekk. "Polhavet" var kolfyrt, dei hadde kol i spekktankane og lausfangstrommet. Når dei fekk fangst så tidleg i turen hadde dei ikkje brukt mykje kol. Nesten berre det som hadde gått med på overseglinga frå Ålesund. Nå måtte spekktankane tømast for å få plass for fangsten. Skuta måtte vere klar til fangst neste dag. Spekktankane var "trimma" fulle med kol. Når ein skulle begynne å ta kol frå ein slik tank måtte ein starte med bysseskufla, låg på kne og grov med denne skufla til der vart plass for ein mann ned på tanken. Det å begynne på ein slik tank vart kalla å "sprette" tanken. Når ein fekk rom nok var det to mann nede. Dei skufla kol i ei pøs og ein mann på dekk drog opp og tømde den. Når ein skulle fylle kolbaksen brukte ein enten ein stamp, eller ei trillebår. Nå med så mykje fangst måtte ein berre "dumpe" kolet på sjøen. På ein slik spekktank var der cirka 7 til 8 tonn med kol. Så der var mange pøser som skulle fyllast og halast opp på dekk og tømmast over rekka. Det å gjere "Polhavet" klar for fangst dagen etter tok heile natta. Fangstfolka var ikkje i køya. Skipperen kom opp då det var lyst nok til fangsting. Folka vart straks sende på isen. Dei slo i hel og flådde heile dagen. Då kvelden kom var dekket atter fullt av skinn. Så var det same "leiken" på nytt. Tømming av tankar for kol, stelle fangsten og få den under dekk. Nå fortel Martin ei lita historie. Han og Ragnvald var på ein tank i lag. Dei vart samde om ei lita arbeidsfordeling. Ein skulle skufle i pøsa, den andre skulle ta seg ein liten lur, i koldungen. Dette gjekk fint, det vart litt hardt for den som skulle "mate" pøsa, men det gjekk. På den måten fekk dei seg litt søvn. Då det vart morgon og lyst nok til fangsting, vart dei sende på isen på nytt. Heller ikkje denne natta hadde dei vore i køya. Men nå begynte dei å føle seg slitne. Den dagen vart Martin biten av ei klappmus. Det vart eit stygt sår han fekk. Men Martin forsette med fangsting resten av dagen. Då kvelden kom var han akterut og skipperen såg på såret. "Er det så mykje", sa han. "Ja, då må eg sy også då." Han kokte litt sytråd og sydde såret. Martin vart sett til rors resten av fangstinga.

Då det lysna tredje dagen var folka heilt utslitne, heller ikkje denne natta var dei i køya. Dei sende ein mann akterut og bad om nokre timars kvile. "Ja, ta to timar i køya då", sa skipperen. Etter to timar søvn, var det på isen igjen. Mannskapet var ungdom på sitt beste, men eg vil tru dei var stive og støle etter fleire dagars hardt arbeid og lite søvn. Fangsting i slike "kast" er hardt arbeid. Dei brukte "hakkapiken" for avliving, få dyr vart skotne. Fangstfolka måtte gå, springe og hoppe frå flak til flak. Også denne dagen vart dekket fullt av fangst. Kvelden kom med same slit, tømming av tankar og stell av dagens fangst.

Her vil eg ta ei samanlikning. "Kvitungen" hadde då motor, dei hadde ikkje det problemet at tankane måte tømmast for kol. Her var det berre å pumpe dieseloljen på sjøen. Eg veit ikkje

41

om det var motordreva pumpe eller det var handpumpe dei hadde til dette bruk. Det gjer ikkje stor forskjell. Berre ein mann som kom til å pumpe i gangen. Det vil sei at nesten alle fangstfolka kunne sove om natta. Når "Polhavet" fangsta like mykje som "Kvitungen" den turen forstår vi litt av det slit som låg bak. Ja, Johannes fortel, med tydeleg stoltheit. " Vi hadde fleire dyr enn "Kvitungen". "Polhavet" har hatt eit godt mannskap, men det hadde nok også "Kvitungen". Eg forundrar meg over at "Polhavet" kunne konkurrere med "Kvitungen " under slike ulike forhold. Men Johan Vartdal dreiv både skute og mannskap hardt. Men så hadde dei også "valuta" for slitet. "Polhavet" fekk full fangst og tok på heimveg. På veg heim var dei innom Jan Mayen og tok med post frå dei som overvintra der. Vel heime var det spekking og levering av fangsten. I den tid var spekking utført for hand. Spekking er å få skinnet reint for spekk. Det var eit "dritarbeid". Men det var slikt som høyrde med for ishavsfolk.

I mai gjekk "Polhavet" på ny tur, til Stretet denne gang. Der var det først fiske etter håkjæring og så fangst på klappmus. I Strætet samlar klappmusa seg for hårfelling. Dei røyter den gamle pelsen og får ny. Under denne "prosessen" samlar dei seg i flokkar og ligg på isen. I godt ver med solskin kvir gjerne dyra seg for å gå i sjøen. Håkjæringsfisket blir avbrote når tida for fangst kjem. Blei det lite fangst vart det gjerne litt fiske etter håkjæring når fangsttida var slutt

Då det vart tid for fangst var "Polhavet" saman med fleire skuter på leiting etter fangst. Dei "baua" ut og inn, ingen fangst å finne. Når ein er på leiting etter fangst er kikkerten ofte i bruk. Skipperane snakka ofte om kikkertsikte. Dei ønskte klart ver og god sikt. Det var ikkje alle skipperane som var like flinke med langkikkerten. Bruk av langkikkert er litt vanskeleg. Skutene gjekk samla. Dei stoppa og la stilt for å kikkring. Skipperen på "Polhavet" gjorde seg ferdig med langkikkerten. La den i kassa og steig ut av tynna. Han virka slapp og trøtt då han kom ned tynneleideren. Mannskapet stod på dekk og venta på resultatet av kikkringa. Då Johan kom ned kremta han og sa: "Der ligg fangst lenger inne, men det er ikkje nødvendig å dra med seg alle skutene. Nå går frivakta fram i lugaren og vise seg ikkje på ei stund. Dokke andre tek fram slangen og gjer klar for vassfylling". Sjølv gjekk han akterut og sende ein skyttar i tynna. For dei andre skutene var dette eit tydeleg signal. Skipperen på "Polhavet" hadde ikkje sett fangst. Dei andre skutene gjekk vidare på leiting etter fangst. "Polhavet" tok det med ro til skutene var ute av sikte. Då forsette dei i den retning skipperen hadde sett dyr på isen. Då dei kom inn til fangsten fekk dei ideelle forhold. Slakk is og dyr som ikkje lett gjekk i vatnet. Skyttarane var på baugen og skaut, fangstfolka kom etter med fangstbåtane og flådde. Etter kvar dei fekk full båt var dei på skutsida og lossa. Dei heldt på slik til dei hadde fullt dekk. Skuta vart nokså "rank" på slutten. Med fullt dekk var det berre å begynne å spekke av. Men først måtte dei tømme spekktankar for kol. Dei ”måtte” ha plass for spekket. For å få arbeide til å gå lettast muleg vart mykje av fangsten lossa på isflaket der skuta låg fortøydd. Kola vart for det meste styrta på sjøen, det var ikkje plass for kol på dekk. Ferdig med "kolinga" var det å begynne med spekking. Alt dette var hardt arbeid i mange døgn. Men folka såg for seg ein kort tur med god lott. Så arbeidet gjekk fort unna. "Polhavet" fekk full fangst og turen vart kort.

Det vart også ein bra lott. Johannes fortel dei hadde over to tusen kroner på lott det året. Vanleg god årsforteneste for ein fiskar dei åra låg på rundt tusen kroner. To tusen kroner var over ei halv årslønn for ein lærar, så det var mykje pengar. Det fortel også litt om dei økonomiske forhold ein vanleg fiskar hadde. Då "Polhavet" var utlossa etter denne Streteturen kom Johannes og Martin heim. Dei var då "fulle" av pengar. Ein søndag gjekk dei til butikken og kjøpte "snop". (Anne Marja opna når kundane kom, søndag som måndag). Vi gutungane fekk smake både karamellar og drops. Slikt var ikkje "kvardagskost" i den tid, så det har eg huska sidan.

Langesund den 15. september 92.

Helge Ødegård

42

Til Middelhavet for første gang.

I slutten av november 1945 gjekk eg ombord i "Eron Baron" frå Oslo. Båten lasta kol i Hull for Alger i Algerie. Eg hadde aldri før vore i Middelhavet Må tilstå at det var spennande og få kome til sol og sommar vinters dag.

Vi hadde bra fint ver på turen nedover. Båten hadde bunkra i Hull og vi fekk gode kol. Det heldt med ei påfyring i timen, så vi fyrbøtarane hadde gode dagar.

Då vi kom til Alger, såg eg vraket av "Bjørkhaug", var dekksgut der nokre månader i 39/40. "Bjørkhaug" krigsforliste på hamna i Alger. Den lasta landminer, og noko av lasten eksploderte. Mange av mannskapet miste livet. Der vart også store skader i land. Har høyrt snakk om over tusen drepne arabarar. Møtte maskinsjefen, (Strand frå Volda), i London, der fekk eg opplysningar om "Bjørkhaug" og skjebna til mannskapet. Eg kjende igjen "Bjørkhaug", det var berre akterskipet som låg der. Forskipet bles vekk då lasta gjekk i lufta.

Det var noko heilt nytt å kome til ein by i ein fransk koloni. Husa var stort sett kvite, var ofte bygd slik at andre etasje dekte over fortauet. Dette er vel gjerne gjort slik for å få skugge. Eg fekk også sjå palmar for første gong. Palmar var slik vi kjende igjen frå bibelsoga og julefortellingar. Varmt var det også der, i alle fall mykje varmare enn vi var van til frå Nord- Europa.

Vi lossa på kolpiren, det var eit lite stykke å gå til sentrum. Slik vi låg til måtte vi gå gjennom bydelen der dei "innfødde" budde. Vi heldt alltid saman fleire stykke om kvelden når vi skulle i land og måtte gå gjennom denne bydelen. Då var vi også edru. Det var ofte verre leid på natta når vi skulle ombord.

Stort sett heldt vi lag då også. Men ikkje alle var like villig til å slutte festen på same tid. Det var dei som tok vegen gjennom denne bydelen åleine. Då var dei gjerne ikkje heilt edru!

Det var ikkje pengar dei "innfødde" var ute etter. Det var kler og sko. Der var skrikande mangel på slikt. Vi selde gamle kler for god pris. Eg fekk over 1000 frank for ei gamal jakke som var brukt i nesten 6 år, meir enn den kosta ny. Kan vel også tilstå at vi skar opp madrassane og riste ut treulla. Madrasstrekk gjekk for svimlande prisar. Der var mange som låg hardt ei tid frametter; Kva vi brukte pengane til? spør du. Må berre tilstå, det var til "piker, vin og sang", noko anna var der ikkje å få kjøpt.

"Stavanger" ville gjerne ha ein tur i land ein kveld, men han mangla skikkeleg kler. Han lånte dress av båtsmannen, dei var bra like av storleik. "Stavanger" hadde litt problem med alkoholen, han ville gjerne sjå botnen av flaska før han slutta for kvelden. Det vart slik at dei matrosane han var saman med gjekk ombord, og "Stavanger" stogga igjen åleine. Då det vart morgon var ikkje "Stavanger" komen ombord. Det var vel ingen som brydde seg noko særleg om det, han hadde vel kome i lag med ei jente. vi hadde frukost kl. 0830, og som skikk og bruk er på varmen gjekk i på dekk straks vi hadde ete. Vi stod der og såg på byen og folkelivet. Då fekk vi sjå noko uventa. Der kom ein heilt naken mann over gangvegen. Det var "Stavanger" som kom ombord, han var nedslegen på veg ombord. Nå kom han "naken som frå mors liv", der var ikkje ein tråd på kroppen hans. Men han hadde ein stor kul i panna og eit blått augo. Der forsvann dressen som var lånt, men han kom frå det med livet i behald. "Stavanger" var ikkje den einaste som vart rana. Det gjekk like eins med ein annan matros. Men han hadde fått lånt eit ullteppe av nokre engelske soldatar, så han slapp å kome naken over landgangen. Stuerten vart også neds1egen, men politiet kom før dei fekk kle av han. Der gjekk berre klokka og dressjakka. Vi på fyrbøtarsida gjekk klar, ingen av oss vart rana. Skal ikkje legge skjul på at vi "hoverte" litt. "Dei har så dårleg moral på dekks-sida", sa

43

"donkeymann". Den tid var der forskjell på dekk og maskin-sida. Nesten slik ein skulle tru mannskapet ikkje var på same båt. På fyrbøtarsida hadde vi ein lempar som hadde fått tak i ei jente der i denne "skumle" bydelen. Han gjekk rundt der kvar kveld, men det hende aldri noko med han. Siste dagen vi låg der i Alger forsøkte denne lemparen å røme. Han stengde eit ullteppe over skuldrene og tok ein handduk over hovudet. Vi såg han gjekk i land, men trudde det var ein arabar som hadde hatt eit ærend ombord. Lemparen vart stoppa av vakta i porten, og så han vart jaga ombord igjen. Eg vil tru det var best slik. Men jenta vart nok skuffa. Lemparen tok dette tungt i fleire dagar, han var 18 år gamal. Frå Alger gjekk vi til Torrevieja i Spania for å laste salt for Noreg. Denne byen vart seinare turistmål for mange nordmenn. Men då i 1945 var det nesten berre eksport av salt dei levde av. Vi fekk jul og nyttår der i Torrevieja. Det var mi første jul til sjøs, ei noko annleis jul enn eg var van med. Når det nå lid mot vinter kunne eg godt tenke meg ein tur sørover. Men trur eg ville sløyfe dette med "piker vin og sang". Rett skal vere rett, eg tusla litt rundt i Alger edru og såg meg rundt. Det var ein fin by. Eg forstår dei franske som hadde lite lyst til å gi frå seg denne byen og landet. Men det var nok rett at arabarane fekk lov til å styre seg sjølve.

Ja, dette var min første tur til ein plass der ikkje snøen kjem rundt juletider. Ein fin oppleving var det. Det ein opplever som ung sit godt i minnet.

Langesund den 09. 11. 92. Helge Ødegård

44

"Herkules"

Nå ein dag las eg om sjøforklaring på forliset av "Herkules 2". Når dette var "Herkules 2" er det naturleg og tru der var ein "Herkules" før denne toaren. Eg fann denne skuta på biblioteket her i Langesund. I ei bok som er skriven av to russarar. Boka heiter "En russisk sjømann på "Fram". Må tilstå at eg aldri var klar over at der var ein russar ombord på "Fram" under Sydpolekspedisjonen. Men nå veit eg dette. Denne russaren heitte Aleksander Kutsjin, han hadde studert i Bergen. Han hadde studert oseanografi, og vart med "Fram" på grunn av: ”Udsedvanlige evner og talent på det oseanografiske område", sitat frå "Morgenbladet".

Russarane var ute etter ein passande båt for ein ekspedisjon i område rundt Svalbard. "Råderetten" over Svalbard var ikkje avgjort på den tid. Så interessa for Svalbard var no stor frå russisk side. Kutsjon vart send til Norge for å kjøpe eit høveleg skip for ein artisk ekspedisjon. Han såg på fleire skip. Kom til Ålesund 17. mai 1912, og der såg han på "Herkules". Sitat frå Kutsjin: " Den er bygd i 1908, spesielt for fangst ved Grønland, og har fått ishud i år. Motoren er en 16 hestekrefters "Alpha", og den virker fortreffelig. Vi kjøpte den med forsendelse til Trondheim". "Herkules" kom til Aleksandrosk med norsk mannskap, frå Ålesund? Skuta gjekk ut på ekspedisjon i 1912. Den kom aldri tilbake. I 1934 vart der funne spor etter denne ekspedisjonen. Veiseløya vart omdøypt til Herkuelsøya. Dei trur skuta fraus inne, der var lite proviant ombord. Berre proviant for ein ekspedisjon på nokre månader. Skjebna til mannskapet er uviss, men med lite mat og streng kulde--- Dette var skjebna til den første "Herkules" frå Ålesund. For folk som er interessert i opplysningar frå ishavet vil eg anbefale denne vesle boka. På side 137 i boka finn vi eit foto av ei skute, sikkert "Herkules".

"Tidene forandrar seg, og skutene med den". Kva med skuta før den vart seld ?

Langesund den 1. desember 92.

Helge Ødegård

45

Episodar.

Når ein har levd lenge er episodar som dykkar opp. Då helst når eg ligg og dreg meg før det er tid til å stå opp.

Nå ein morgon hadde eg ein snartur til Frankrike. Trur det var til Dieppe. i slutten av krigen 1939-45 var eg ombord i ein liten Tønsbergbåt. Vi gjekk med forsyningar frå England til Frankrike.

Det tok alltid nokre dagar å losse båten. Kraner og losseutstyr i hamnene var ofte krigsskadd. Tyskarane sprengde det dei fekk tid til av hamneanlegg før dei trekte seg ut. Forsyningar er viktig i krig. Ein kveld var vi to mann som gjekk i land. Eg var saman med ein svensk matros på min alder. Det var ikkje ofte eg kom i lag med folk på min alder då i slutten av krigen. Dei fleste ombord var gamle folk, 30 år og oppetter.

Denne svensken hadde seilt på norske båtar mesteparten av krigen. Han var frå Småland og vart difor kalla det. Småland hadde gått på land ei tid i Canada. Der hadde han budd saman med ei fransktalande jente, så han "babla" litt fransk.

Der var ikkje mykje vi kunne gjere i land. Kan vel nesten sei det var val mellom bordell eller bar. Byen var av full kolonitropper, frå Marokko. Desse soldatane fylte opp bordellane kvar kveld, så skikkelege folk gjekk ikkje der. Ja, då var det å finne ein bra bar. Det finn du på kvar gatehjørne i Frankrike.

Må vel også fortelje at Småland forsøkte å bli moderat avhaldsmann. Han hadde god grunn til slikt. Kvar gang han tok seg ei fylle dukka der opp ein slange og stod ved køya hans. Denne slangen var over to meter lang. Den stod der ved køykanten og svaia litt fram og tilbake.

Vi tok nokre drinkar, og hadde det hyggeleg. Småland var ein kjekk gut. Då vi skulle gå ombord var det mørkt. Blending i Frankrike som her i Noreg. Vi runda eit gatehjørne og gjekk oss på eit lik. Vi lyste med ein lighter, der var mykje blod på fortauet. Vi gjekk berre vidare, lite vi kunne gjere. Litt etter fekk vi kvar si geværpipe i brystet. Då fekk vi skrekken. Småland sleppte ut det han hadde i endetarmen, det lukta vondt. Det var franske soldatar som stoppa oss. Dei forklarte kvifor, dei var på "jakt" etter ein soldat frå desse kolonitroppene. Det var ein av dei som hadde "tørna". Denne soldaten gjekk rundt i gatene og skaut folk. Det var noko med ei jente som hadde svikta. Det var snakk om 10-12 skotne. Småland forstod det soldatane fortalde. Vi fekk eskorte ombord, då følte vi oss trygge. Småland gjekk i vaskerommet, slangen dukka nok opp lei på natta.

Eg gjekk i fyrbøtarmessa. Der sat donkeymann saman med ein eg ikkje kjende, han var ombord på ein annan norsk båt som låg der. Denne mannen presenterte seg som "Kråkisland", på norsk blir vel dette Kråkerøy. Han og donkeymann var gamle skipskameratar. Då dei hadde snakka ei stund begynte dei å lure på om kvar Leif Grønnevet var blitt av. Dei var ikkje sikker på om han levde lenger. Eg kunne fortelje at det var ikkje lenge sidan eg såg Leif.

Dei to hadde vore saman med Leif på ein båt som vart bomba i Bari, (det er ein by i Italia). (Eg skreiv om dette den 2. desember). Nå i dag, (3. desember), les eg i avisa (spalta det hendte i dag): "En av de verste ulykker for de allierte under den andre verdskrig skjedde da havnen i Bari på ltalias østkyst overraskende ble angrepet av tyske bombefly. Hele 17 skip ble ødelagt, og over 1000 mennesker mistet livet, blandt dem 8 norske sjøfolk. Et av skipene var lastet med sennepgass, og gassen som strømmet ut var hovedårsak til at så mange omkom, " sitat slutt.

46

Dei to var saman med Leif i ei dramatisk hending. Eg hadde vore i lag med denne donkeymannen i fleire månader, før denne kvelden. Men han hadde aldri nemnt dette forliset med eit ord. Det losna vel litt då denne kameraten kom ombord. Det forundra meg at eg i ein by i Frankrike skulle møte to mann som sat å snakka om ein kjenning frå Vartdal. Verda er ikkje alltid så stor.

Når eg skriv om denne svensken og slangen er det vel ikkje alle som likar det eg skriv. Men husk, eg skriv om folk som har levd i krig i fem år. Dei levde i dag, morgondagen var uviss. Mange hadde sett skipskameratar døy ved krigsforlis. Dei har hatt ei påkjenning som mange gangar låg over det dei fleste tåler. Det kunne vere godt å ta ein dram for å gløyme, sjølv om slangen dukka opp om natta etterpå.

Langesund den 2. desember 92. Helge Ødegård

47

Forteljingar.

Oskar Garnes var ein flink forteljar. Vi hadde mange hyggelege stunder i messa når han kom med historier frå sin lange tid på ishavet. Eg skal gjenta ei historie. Garnes var skipper på ei skute, dei låg fastefrosne i Kvitesjøen. Eit stykke frå skuta var slakk is. Mannskapet vart sett i sving med å sage råk fram til "slakken". Dei hadde med issag den tid, det vart brukt issag og litt dynamitt. Dei saga isen i passe flak og stakk dei lause isstykka inn under isen og tok skuta fram i råke etter kvart. Etter nesten 14 dagars arbeid hadde dei berre eit lite dagsverk igjen til "slakken". Mannskapet slutta arbeid arbeide då det mørkna. Dei såg fram til morgondagen då skuta skulle kome laus. Då dei vakna neste dag og det vart lyst fekk dei seg ein liten overrasking. Isen hadde opna seg, men i motsett retning av der dei hadde laga den råka. 14 dagars arbeid var bortkasta. Mannskapet var litt sure ei stund, dei hadde arbeid hardt i to viker. Men alle var glad dei nå hadde fått sjanse til fangst igjen. Litt moro hadde dei også då dei låg faste. Dei hadde ein maskinist som påstod han aldri sov på vakt. Men når skuta låg fast var der lite å gjere for maskinfolka. Dei tok opp stimen ein gang for vakta, og "mova" maskina av og til. Elles var det lite dei kunne ta seg til. På dei gamle skutene hadde dei ein lang maskinbenk. Det var ofte godt å få "slange" seg på denne benken. I maskinromet var der varmt og lunt. Ja, alle ombord var klar over at maskinisten tok seg ein lur på vakta. Dei gjekk lenge og lurte på korleis dei skulle ta han på "fersk gjerning".

Ei natt såg dei maskinisten sov der på benken. Ein mann lurte seg ned og fekk surre han fast. Så var det til styrehuset og slå full fart med maskintelegrafen. Det vart eit voldsamt ståk i maskinromet. Maskinisten kom seg laus og oppdaga han var lurt. Elles er der mange historier som går om skuter som låg fast i Kvitesjøen. Mannskapet fann ofte på ting for å få litt moro. Det gjekk ofte sport i det å lure sine kameratar. På "Buskø" hadde dei i lang tid ein storskøyar som maskinist. Det var utruleg kor flink Petter var til lure skipskameratar. Men det var uskuldig moro, han lurte ikkje dei som var "lite for seg". Ein gang låg skuta fast i Kvitesjøen brukte dei dynamitt for å få skuta laus. Petter tok papiret av ei "dynamittpatron". Han fekk tak i ei kokt potet. Denne poteta "knødde" han til og laga ei ladning som passa i dette papiret. Ein luntestubb vart så stukke i denne blandinga. Så gjekk turen til byssa, der heldt stuerten på med middagen. Maskinisten la seg over halvdøra og lurte på om stuerten hadde fyrstikker. Ja, stuerten hadde fyr og Petter fekk tent lunta, den var kort. Då Petter hadde fått fyr var han "uheldig" han miste ladninga ned på byssedørken. Lunta låg der, den freste og brann. Stuerten miste heilt fatninga han nærmast hoppa over halvdøra og sprang på isen. Der stod han bak ein isknult og venta på smellen. Maskinisten og resten av mannskapet hadde moro i fleire dagar. Dei kunne ikkje forstå korleis stuerten greidde å kome seg over halvdøra så kvikt. Han var litt opp i åra og heller tjukkfallen. Sjølv unge gutar på 17 18 år hadde vanskar med å kome over den halvdøra i fart.

På dei kolfyrte skutene var det ikkje ofte maskinfolka gjekk på do. Følte dei trong til noko gjorde dette på kolskufla og slengde "driten" inn på fyren. På "Buskøy" var det ein dag dei dreiv litt "mobbing" av maskinisten. Dei bles i talerøret og når maskinisten tok av tvitten og skulle høyre kva det galdt slo dei vatn i røret. Petter vart litt "småforbanna" og lurte på hemn. Han "dreit" i ei tom fiskeballboks. På denne boksa lodda han lokk, i dette lokket sette han eit rør. Då dette var gjort la han boksa inn på fyrgangen og varma den godt. Så tok han boksa med smitanga og så bles han i talerøret til styrehuset. Der i styrehuset var der fullt av folk. Dei tok av tvitten til røret og opp kom der ei lukt som var mykje verre enn verst. Mannskapet måtte røme rorhuset i ei fart. Lukta sette seg i tak og vegger, det tok lang tid å få lufta ut.

I Stretet på håkjæringsfiske blir håkjæring brukt til agn. Ein tek eit stykke av fisken og skjer i passe stykke. Ein dag vart angskjeraren plaga, kniven beit ikkje. Det var ikkje råd til å få av ryggen på håkjæringa. Maskinisten kom då til og undra seg, "Det var no merkeleg at kniven ikkje bit på dette. La eg få prøve", men kniven beit ikkje betre for han heller. "Nei dette må vi

48

undersøke", sa han. Dei tok for seg agnstykket og i ryggen fann dei eit stomp med vier. "Ja, det er nå merkeleg kva den håkjæringa kan sluke, eg har sett forskjellig men dette er toppen", sa maskinisten. Ja, angskjeraren måtte også undre seg over kva den fisken rota i seg. Han hadde ikkje mistru til maskinisten. Men den som hadde lurt vieren på plass var nok skøyaren frå maskina.

Eg huskar ei historie ein skipper fortalde. Han var i tynna, skuta låg fast, dette var Kvitesjøen. Mannskapet var på isen og drog ombord skinn. Dei hadde fangst liggande langt unna skuta. Skipperen heldt augo med mannskapet, isen var litt utrygg, så han heldt kikerten fast på karane. Der var 9 mann som kom i rad og rekke, dei drog kvar si drog med skinn. Så oppdaga han ein isbjørn som kom luntande etter mannskapet. Avstanden var stor, så han fekk ikkje varsku folka. Isbjørnen kom nærare og nærare, så steig den med framlabbane på skinna til den bakarste av karane. Han snudde for å sjå for å sjå kva som heldt igjen. Då han såg bjørnen slepte han dragartauet og sprang. Dei andre karane slepte også taua og fekk opp farta, då dei vart klar over kva slags "kamerat" dei hadde fått. Dei hadde ikkje våpen så her var det berre å få kome seg langt vekk. Men bjørnen var fornøgd med skinna, så karane slapp med skrekken. Bjørnen låg og åt på fangsten så lenge dei fekk fram ein skyttar. Så i byte for nokre kvitungskinn fekk dei eit isbjørnskinn. Men farta karane fekk, ja det kosa den skipperen seg over 25 år seinare.

"Isflora" vart forlengd i 1939, dei reiv også ut stimmaskina og sette inn motor. Skuta vart på ein måte heilt fornya Den vart då utrusta for torsketur til Vest-Grønland. Dei låg i Ålesund og rusta ut for denne turen. "Kvitungen" med "store Kvien” som skipper kom og la på sida med "Isflora". Då spratt Richard Larsen ut på dekk og "skreik": "Gå vekk med de småskutan dei ligg bare her å gnage og gnage". Det var ikkje meir enn "Store Kvien" tolte denne spøken, men om ei stund kom det med eit stort sukk:" Ja, vi skulle ha vært forlengt vi og".

Då før krigen tok "Isflora" til å bli litt "mjuk" i baugen. Ein dag dei hadde litt hard "bauing" sat der ein kar på benken og drog på seg kler. Karen hadde ei underbukse som var sund i skrittet. Med han sat der fekk skuta seg eit støyt på styrbord. Ei sprekk i benken opna seg og litt skinn av "taska" gleid ned i denne sprekka. Så fekk skuta ein støyt på andre sida, benken small saman og mannen var fast. Det vart skrik og skrål, dei forsøkte med litt av kvart for å få karen fri. Forsøka var vel meir og mindre gjort med beste "hensikt". Det var moro å sjå korleis han streva og sleit. Ein kar kom med kniv og ville skjere, men då vart der panikk. Ja, dei fekk mannen fri, tok eit spett og opna sprekken. Mannen fekk store blåmerke og hadde litt vanskar med å gå dei første dagane. Men det var berre skinn som kom i klemme, så skaden var liten.

Litt skikk og bruk: Noko som vart kalla mønstring var mykje i bruk. Stort sett var dette å dra ut kjønnredskapen på kvarandre. På "Buskø" var det nesten "farleg" å gå forbi byssedøra. Stuerten var "hissig" på denne mønstringa. Der låg ofte ein unggut over dørstokken til byssa. Stuerten drog fram utstyret og såg på det. Så gjekk han tilbake til matstellet, han vaska vel hendene før han tok i mat. Denne stuerten var vel sirka 50 år då eg var saman med han. Han reiste som stuert i handelsflåten under krigen. Men der fekk han vanskar på grunn av denne "mønstringa". Dei trudde han var homofil, men eg trur det var berre gamal vane. Elles dreiv vi med sirup. Når ein kamerat låg og i sovnen hadde sparka av seg køyklær smurte vi sirup på "småkaren". Det var leit å vakne opp å merka at "utstyret" var seigt av sirup. Men det verste var å sjå korleis kameratane kosa seg. Ja, min tur i dag og din i morgon.

Langesund den 5. 12. 92.

Helge Ødegård

49

Då atombomba small.

Folk opplevde vel den første atombomba på forskjellig vis. Eg var i Hamburg då denne bomba "small". Båten eg var på då hadde ein last med poteter til den engelske arme'. Lasta tok vi inn i Hull, trur eg. I Europa hadde det vore "fred" i 3 månader. Elben, (elva opp til Hamburg), og hamneområdet i Hamburg var nå rydda for miner. Potetene vart lossa i Hamburg. Det hadde teke 3 månader å få dette område fritt for miner. Nå kom hamna i Hamburg i bruk. Vi var første båt i Hamburg etter at Tyskland kapitulerte.

Mannskapet hadde ikkje vanleg landlov. Berre halve mannskapet fekk lov til å gå i land. Vi som gjekk i land fekk store armband, "Alliert Merscant Navy, stod der på det bindet. På eit skilt vi skulle ha på brøstet stod der det same. Tyskarane trudde vi var ein slags politi. Var det noko tyskarane hadde respekt for, så var det politi.

Vi var nok ikkje så mange som halve mannskapet som gjekk i land. Men vi var ein liten flokk. "Trondheim" var ny ombord, han hadde mønstra på i Noreg. ”Trondheim" var i "heimeflåten" under krigen, hadde hatt fleire turar til Hamburg i den tida. Han var bra kjend der. Vi tok trikken til Sant Pauli. "Trondheim" og dei andre gjekk på bordell. Odd og eg rusla litt rundt i gatene. Kan vel like godt tilstå med ein gang, vi lurte på jenter. Der var mange pene jenter å sjå. Men når eg ville gjere eit forsøk var dei aldri bra nok for Odd. ”Vent å sjå”, sa han. ”Det dukkar nok opp noko likare”. Men heilt brått vart der folketomt, ikkje eit menneske å sjå i gata. Der var portforbod, trur det var kl. 21.00. Vi ante ingenting om dette portforbodet. Vi forstod ingen ting, ikkje var det råd til å kome seg ombord. Trikken hadde stoppa, ikkje var der drosjar. Hotell var ikkje å oppdrive. Vi gjekk til ein park og la oss under eit tre. Men så begynte det å regne. Surt og kaldt var det også. Vi høyrde geværskot litt unna. Motorsyklar "brølte" i gatene, det var uhyggeleg. Motorsyklane vi høyrde var militærpatruljar. Det var ikkje heilt ufarleg å køyre patruljer på motorsykkel. Der var unge tyskarar som spente stålstreng over gata. Dei hengde strengen i slik høgd at soldatane skulle få strengen i strupen. Var visstnok "varulvar" dei vart kalla dei som dreiv med slikt. Vi vart til slutt så frosne at vi måtte finne på noko. Gjekk litt rundt i gatene til vi fann ein politistasjon. Der fekk vi sitje til neste morgon. Portforbodet vart heva kl. 06,00. då begynte trikken å gå. Vi tok trikken ombord, då vi løyste billett begynte konduktøren å "bable" om ei bombe. Det var lite vi forstod, men vi "skilde ut":” "Eine svære bomben”, og ”Japan". Vi trudde det hadde vore kraftige flyangrep over Japan. Då vi kom ombord fekk vi meir om denne "svære" bomba. Telegrafisten hadde fått nyhetar. Størrelsen på bomba var det store spørsmål. Den var samanlikna med fleire tusen tonn TNT. Donkeymannen hadde sett ein båt med nokre hundre tonn TNT gå i lufta. Nå kom dei med ei bombe som var mange gonger sterkare enn den eksplosjonen. Han trudde ikkje på historia om denne "svære" bomba. Dei har ikkje store nok fly til å frakte slike tunge bomber, sa han. Der kom fleire opplysningar om bomba seinare på dagen. Donkeymannen vart overtydd. Vi forstod dette var noko nytt, men elles gjekk det langt over vår forstand. Vi hadde vel knapt nok høyrt om atomet. Atombomba var den store løyndommen under krigen. Berre nokre få vitskapskapsmenn og toppolitikarar viste om denne bomba.

Eg veit ikkje korleis tyskarane reagerte på atombomba. Men dei hadde erfaring med flyangrep og bombing. Vanleg bombing i Hamburg kravde vel fleire menneskeliv enn den atombomba tok i Hiroshima. Hamburg var omtrent totalt rasert. Eg var innom mange bomba byar den tid eg var på båt i slutten av, og etter krigen. Men øydelegginga i dei fleste byar var små samanlikna med Hamburg. Vi tok trikken frå hamneområde til Sant Pauli, det var langt. På denne strekninga var der ikkje uskadde hus, dei fleste låg i ruinar. Trikkelinja var rydda for murrestar. Trikken gjekk som i ei grøft. Murrestane rakk til over vindua på trikken. Der var ikkje glas i trikkevindua, dei var utblesne. Så Hamburg hadde fått sin del av krigen. Men vi følte ikkje medynk med innbyggjarane. Hatet var ennå levande, dei hadde fått smake litt av

50

det dei gav til andre. Dette hatet som gror så lett opp, og forsvinn så seint. Eg fortel nå noko eg skamma meg over. Vi gjekk der i gatene og åt sjokolade, ungane såg på oss med svoltne augo. Dette fortel litt om hatet som gror fram i ein krig. Hiroshima vart utsletta på nokre sekund. Å rasere Hamburg tok fleire år. Eg trur det er verre å bli bomba over lang tid enn å bli utsletta på nokre få sekund. Innbyggjarane i Hamburg venta flyangrep kvar natt, det måtte slite på nervane.

Atombomba vart slept den 6. august 1945. Vi kom til England (Hull) den 14. august 1945, den dagen kapitulerte Japan. Den andre verdskrigen var slutt. I England fekk dei to dagar fri for å feire sigeren. Vi i den norske handelsflåte fekk også to fridagar, for å feire freden. Det var to festlege dagar. Den store krigen var slutt, men ikkje alle fekk fred.

Langesund den 3. 1. 93 Helge Ødegård

51

Øggars-Åmund.

Peder Hanson Sætre var den første av vår slekt på Øggaren. Peder var frå Pegarden på Sætre. Han vart gift med Ingeborg Knutsd. Sulebust. Segna fortel at Peder, (Øggars-Pe), tente hjå presten i Dimnasund. Ein gong han skulle ''setje føre styret" på prestebåten ramla han or båten, og ned i støa og skadde eine beinet. I Vartdalssoga står der han sidan hadde "trefot". Men det trur eg er feil, vi vart fortalt han hadde stiv fot.

Segna fortel at første vinteren Peder og kona var gift budde dei ombord i ei jakt. Denne jakta stod på land i fjøra ned for Gullikgarden ein plass. Det vart fortalt at Åmund var laga i ei jekteveng sør i "Sessfjørå".

Åmund Ødegaard vart fødd 1775. Han var eldste barn til Peder Hanson Ødegård (Sætre) og kona Ingeborg. Peder og kona fekk to barn til, det var: Knut f. 1779 og Marte f. 1788. Åmund vart gift med Anne Olsd. Nøringset. Dei fekk eitt barn, det var ei jente. Ho vart kalla Ingeborg. Amund blir vel rekna som vår stamfar. I min barndom høyrde vi forskjellige historier om Åmund. Han var ein flink smed. Åmund dreiv også med jakt. Gardsbruket brydde han seg lite om. Svigersonen fortalde at dei åra Åmund dreiv Øggaren vart der aldri køyrt opp åkerreiner. Det var vanleg å køyre opp åkereiner kvart år. Der det er brattlendt sig åkermolda unna bakken. På den tid brukte dei same åkeren år etter år. Åmund dreiv Øggaren i 26 år. Så åkeren var nok skrinn i øvste ende då Åmund let frå seg jorda. Åmund let frå seg garden og tok kår berre 47 år gamal. Etter at Mads, (svigersonen), tok over garden møtte Åmund aldri opp i truskinga før siste truske- dagen. Då hadde dei "stømølje". På Øggarden kokte dei eit kuhaud til denne mølja. Det måltidet ville Åmund vere med på.

Åmund var flink som smed, Han var nok mest sjølvlært i dette yrke. Faren (Øggars-Pe) dreiv litt med smiarbeid, men vi veit ikkje om han var flink. I Jensgarden på Øggaren er der ein stein som ber merke etter smiarbeid. Der er eit firkanta hol for ambolten og eit lite rundt hol der meiselen var festa. Steinen er stor og stødig, den er i passe arbeidshøgde.

Vi veit Åmund hadde forskjellige oppdrag som smed. Han laga mellom anna låser, så han var flink. Lat meg fortelje ei lita historia frå smia. Dette med framand hat og redsle for framande er ikkje nokon ny "oppfinning". Åmund stod ein dag i smia. Då kom der eit fantefylgje til gards. Ein mann kom i smia, han virka litt pågåande og kom litt med trussel. Åmund såg mannen hadde ein kniv stokken inn under trøyeerma. Åmund følte seg trua. Han tok smitanga og varma den godt, så kneip han mannen over handleddet med denne varme tanga. Fanten sette i eit skrik og sprang saman med resten av følgje til båten og forsvann. Må vel unnskylde Åmund litt, Øggaren var då ”einbølt", der var langt til folk. Denne historia fortel oss litt om tilhøve for reisande folk då først på 1800 talet. Det nytta nok ikkje for ein ”splint" å springe til lensmannen å klage.

Det er fortalt at Åmund laga eitt staburdslås for presten. Då presten fekk låsen svor han: "Nå skal han, (ein av husmennene på prestegarden), stå ute''.

Vil nok tru det var jakt som var Åmund sin store lidenskap. Han brukte "gildre", ( sjølvskot). På. den tok han og søskenbarnet, (Hans Årskog), 3 gauper eit år. Åmund hadde denne "gildra" si sør i Hjellen. Då eg var barn viste dei oss kvar den "gildra" hadde stått. Ein kveld Åmund skulle "skyte sjåa" for ljoren høyrde han det small. Neste morgon låg der ei daud gaupe ved sjølvskotet.

Men Åmund vart klar over at åtet var røyrd etter at denne gaupa var skota. Han rigge difor opp sjølvskotet igjen. Han var heldig og fekk ei gaupe til. Den tredje gaupa fekk han og Hans Årskog lenger fram i dalen, trur det var i Gamlegardshjellen. Åmund låg etter rev og ''slenter" (oter). Han låg ei natt og jakta etter ”slenter" sør ved Oterhaugen. Det snøa mykje så Åmund vart heilt nedsnøa. Då kom der ein rev og sprang rett over han. Reven vart skremd, den bjeffa

52

då den oppdaga Åmund. Men den natta var det slenter Åmund var ute etter, så reven slapp unna.

Åmund hadde også ei historie om bjørn. Ein kveld om hausten skulle han "sete" inn merra. Ho stod tjora ned på Myra, merra var så uroleg. Men Åmund tok henne i grima og leidde henne opp Jylet. Då høyrde han noko som traska bak dei, han snudde seg og såg. I halvmørkret fekk han sjå ein bjørn som tusla nokre meter bak merra. Men han fekk merra uskadd på stallen. Der var både bjørn og ulv på Vartdal i den tid. Bjørn var nok heller sjeldan, men ulv var dei meir plaga med.

Åmund fortalde at han ein dag fann ein "mjølrakke" sovande på nausttaket. (Nå kan du lure på kva slags dyr som sov der). Mjølrakken var nok sjeldan på Vartdal også i den tid. Eit år høyrde Åmund om mykje kobbe i Synesvågen på Vigra. Han rusta seg ut for kobbejakt og drog ut til Vigra, vil tru han rodde. Før han reiste batt han ei død flaggermus på børsepipa, det skulle gi god jaktlukke. Men i dette tilfelle virka det ikkje, Det vart ingen kobbe på han.

Åmund hadde ikkje søner, så der var ingen som tok over som smed. Svigersonen hadde nok ikkje interesse i den leid. Så kunsten å smi gjekk ut av slekta då Åmund var vekk. Det er få av oss som har fått den arven. August Liavåg hadde litt av denne gåva. Men kunsten å smi tok Åmund med seg i grava. Vi har heller ikkje arva den jaktiveren Åmund hadde. Hadde han hatt søner ville dei nok teke over litt både av smeden og jegeren.

Ja, det er nok rett å skrive om bygdedoktoren. Åmund hadde doktorbok, han hadde også "snippert". Doktorboka er på Øggaren enno, men "snipperten" er borte. Denne "snipperten" vart brukt til årelating. Når folk vart sjuke den tid var årelating mykje brukt. Det dårlege blodet måtte ut. Dei hadde tru på slikt. Vi har ikkje høyrt Åmund tok livet av folk med dokteringa si, men vi veit heller ikkje om nokon vart lækte. Ein smed i den tid var litt meir enn vanlege folk. Åmund var også lagrettemann.

Åmund var også med i borgarvernet 1807-1814. Generasjonen som var før oss huska kården som Åmund hadde. Den var mykje brukt når dei skulle finne "dropar" på torvtaket. Dei såg kvar taket "draup", og stakk kården opp gjennom never og torv. På den måten lokaliserte dei lekkasjen. Men også kården forsvann. Borgarvernet hadde vaktteneste ved varden på Melshornet. Dei vart også utkommandert då kanonbåtar var i kamp med ein engelsk fregatt "nord i djupa". Kanonbåtane var stasjonert i Ålesund, dei fekk gitt fregatten grunnskot. Etter kampen la krigsskipet seg ut på "Langgrunnsøyla" for å tette skroget. Dei. krenga skuta over så dei nådde lekkasjen. Det var vanleg å drive trenaglar i slike grunnskott, dei brukte også blybøter.

Kanonkulene laga runde hol. I Hareidsfjøra fann dei seinare kanonkuler som stamma frå dette sjøslaget. Ja, sjøslaget var slutt før dei frå Vartdal kom seg over fjorden.

Åmund var også i Bergen, skulle vel selje gaupeskinna. Det blir fortalt han kjøpe seg hatt der, den betalte han 40 daler for. Dette var eit døme på kor lite pengane var verdt eit tid då. Dette var før Noregs Bank vart oppretta.

Vi kjenner alle til denne sølvskatten. Folk måtte betale ein ekstra skatt i sølv. Dette sølvet og ekstraskatten vart pålagt folk for å få nok midlar til Noregs Bank. Åmund betalte 3 spd. , 3 ort og 16 sk. i sølvskatt, dette var i 1816. Denne sølvskatten var nok eit tungt løft for folk. Folk måtte gi frå seg sølvsaker for å betale denne skatten. Vi veit ikkje kva Amund leverte inn av sølv. Men der gjekk vel ei sølvkanne eller noko slikt.

Langesund 5. 1. 93. Helge Ødegård

53

Skipskatt.

Ein skipskatt har, som oftast, gode dagar. Få katter har vel så mange gode dagar som ein skipskatt. På same vis som mannskapet ombord har vel slike katter lite samkvem med det mottsette kjønn. Ja, nå skriv eg om ei tid før jentene tok jobb ombord på skip. Katten eg skriv om var på båt der det var berre mannfolk. Så der stilte vi likt. Katten hadde vel sine forbindelser med ”damer” han lik dei han var saman med på båten. Katten hadde det gjerne litt enklare enn oss andre. Vil tru "Knurr", som han vart kalla, hadde mindre språkproblem enn vi andre ombord. Det gjekk vel like bra å snakke med franske "kattejenter" som med engelske. Båten gjekk stort England – Frankrike. Rivalane i land var vel like friske på båe sider av kanalen, så litt slagsmål måtte til.

Må også fortelje at denne katten høyrde til på fyrbøtarsida ombord. Han hadde ikkje noko samkvem med dei på matrossida. Der var i den tid litt avstand mellom dekksfolk og maskinfolk. Hadde ”Knurr” merka seg det?

Det var vinteren 1945 eg kom i lag med ”Knurr”. Han var ombord på ein liten båt frå Tønsberg, eg mønstra på den båten som fyrbøtar. Katten hadde fått namnet sitt av den koselege lyden den laga når vi tok han på fanget. Den var det vi kallar ein kosekatt.

Då eg kom ombord fekk eg utlevert køyklær. Det var 3 ullteppe og eit putetrekk, om eg huskar rett. Vi fekk byte køyklær når vi hadde brukt dei 3 månader. Eg fekk med ein gong ”Knurr” til køykamerat. Når der kom nye folk på fyrbøtarsida brukte "Knurr" å byte køy. Katten hadde sans for reine køyklær, eg har alltid likt kattar, så ”Knurr” var velkomen i mi køy.

Ja, "Knurr" var køykameraten min ei tid, men så kom der ein ny fyrbøtar ombord. Han fekk reine køyklær, ”Knurr" skifte då køy. Det var ikkje det han mislikte meg, nei de var reine køyklær som det dufta godt av. Må tilstå eg var litt skuffa, men livet er slik ein føler seg ofte sviken.

Den nye fyrbøtaren var frå Ålesund. Mellom han og "Knurr" vart det vennskap som eg sjeldan har sett mellom dyr og menneske. Når Leif, (det var namnet den nye), var på vakt sat "Knurr" på messebenken og venta til Leif kom igjen. "Knurr” fekk mange godord og klapp frå Leif når han kom frå vakt. Når dei to hadde kosa seg ei stund var det kaffi for Leif og mat for ”Knurr”. Det med mat til "Knurr" var 1itt for seg sjølv. Leif kjempa for godbitar til katten, berre det beste var bra nok. Kom det ein godbit til fyrbøtarmessa hadde "Knurr" førsterett til å forsyne seg. Det hende vi fekk ei boks med hermetisk krabbe. Denne krabben var det beste ”Knurr” kunne tenkje seg. Vi andre i messa likte også godt denne krabben. Men etter at Leif kom ombord gjekk krabben rett i kattemagen. Det nytta lite å snakke til Leif om dette, vi alle måtte forstå at når ”Knurr” likte denne maten måtte den få forsyne seg først, og mest. Vi kunne for moro skuld krangle litt med Leif om denne kattematen. Men alle i fyrbøtarmessa unte katten det beste. Den var vel på ein måte ”mascotten” vår.

Det vennskap og kameratskap mellom dyr og menneske som vart mellom Leif og ”Knurr” eit godt minne. Når Leif var fri var han og "Knurr" saman. Var Leif i land gjekk ”Knurr” å venta til Leif kom ombord. Han gjekk ikkje til køys for Leif også var klar for køya. "Knurr" bytte heller ikkje køy, når der kom nye folk ombord. Han heldt seg i køya til Leif sjølv om den nye fyrbøtaren hadde reine køyklær.

Dette var i slutten av krigen, Leif hadde nok hatt mange harde og vonde år. Eg trur dette vennskapen med ”Knurr” gjorde Leif godt. Var nok også godt for "Knurr" å få ein slik god kamerat. Det var godt for oss alle å ha denne "mascoten” ombord. Vi var mange nasjonar i

54

fyrbøtarmessa, men alle var glad i "Knurr". I ettertid er det rart å tenke på at slitne, krigstrøytte sjøfolk kunne ha slike kjensler for eit lite dyr.

Nå er nok Leif pensjonist, eg trur han lever enno. Skal tru han har katt?

Langesund den12. mars 1993. Helge Ødegård

55

Sachen

Til Ishavsmuseet, Brandal. Vedlagt er beretningen fra besetningen på "Sachsen", dette er slik de opplevde dagene rundt 9. april 1940. Der er ikke stor forskjell på denne beretning og slik jeg oppfattet situasjonen den tiden. Jeg kan ikke huske vi var så nær "Sachsen", men denne beretning stemmer godt med det Reidar Sætre fortalte. Reidar Sætre var "lemper" på "Veslekari". Vil nok tro at "Veslekari" var litt lenger fremme enn "Buskøy". Så dette stemmer nokså bra med mine opplevelser. Den oversettelse jeg har fått er lagt nokså nær opp til den tyske tekst. Jeg har ikke forandret på noe, dere vil legge merke til navn på skuter. Jeg har ikke forandret på dette, selv om jeg husker de skutene det her er snakk om. Ja, der en jeg ikke kan huske, det er "August". En ting er rart, hvorfor tenkte ingen på å ta "Sachsen" til prise og mannskapet til fange? Jeg hørte aldri snakk om noe slikt. Det var bare å senke "Sachsen", mannskapet---? Der var mer i den sendingen fra Slinger til Per Myklebust. Ta forbindelse med Per så vil du nok få tilsendt resten av dette materiell. Langesund den 31. mars 1993. Med hilsen. Helge Ødegård.

56

Vesteristuren 1940.

Vesteris-sesongen 1940 var eg fangstmann ombord på "Buskøy" frå Vartdal. Huskar eg rett var vi 11 fangstmenn ombord. Der var 3 stykke frå Vartdal: Peder Remmen, Magne Sætre og Helge Ødegård. To frå Langevågen, ein frå Ørsta, to frå Måndalen, 2 frå Volda og ein mann frå Syvden. I tillegg til dei 11 fangstmennene låg også fyrbøtaren, Lars Tøsse, i lugaren forut.

Akterut var: Skipper Hans Sætre frå Vartdal, 1. skyttar Arnulf Sandvik, 2. skyttar (Elias ?) Akre, maskinist Jon Drabløs, og stuert Ola Tørlen. Dette skulle gi eit mannskap på 16 mann.

"Buskøy" hadde dampmaskin. Vi måtte bunkre mykje kol til ein slik tur. Kola fekk vi ombord frå kollageret i Hjørungavåg. Det var innført mykje kol til Noreg på grunn av krigen, der var meir kol på lager enn vanleg. Kollageret i Hjørungavåg var vel nesten som eit reservelager å rekne. Det var gammalt og umoderne. Vil nok tru vi bunkra 100 tonn, eller vel så det.

Men før vi kom så langt vi bunkra, hadde vi teke ombord spekk-tankane, dei var lagra på Skjerva. Det var litt "liv" å få tankane på plass i rommet. Men 1. skyttaren var flink og hadde stått for dette arbeide i mange år ombord på "Buskøy". Vi tok ombord 9 spekktankar i alt. Då vi bunkra til turen vart alle tankane fylte med kol. Vi hadde også litt kol i "lausfangst-rommet". Eg huskar ikkje kvar segla var lagra, det kan hende vi tok dei ombord på Vartdal. "Buskøy" hadde storseil og fokkeseil, på stormasta. Til aktermasta hadde den ein trehuk. Det tok tid å "bendsle" under segla. Dei eldre godtok ikkje slurv på slikt arbeid, det skulle gjerast skikkeleg. Så vidt eg huskar la vi inn 2 rev på storseglet før vi gjekk ut frå Ålesund.

Det tok nokre dagar å gjere skuta klar til turen, det var ikkje slikt hastverk i den tida. Vi var på Vartdal og provianterte litt. Det vi kalla "småproviant" vart kjøpt der. Kvar mann heldt seg med pålegg, dette hadde vi i ei skuffe under køya. Vi hadde nokre boksar med sild i olje, litt ost og mykje sirup. På lange turar var det sirup på skivene til alle måltider. Pålegg og slikt var det vi kalla "småproviant". Dette pålegget og det vi elles trong på turen betalte vi ikkje kontant. Slikt vart trekt, når vi fekk oppgjer for turen.

Eg huskar ikkje dato for "utsegling" dette året, men vil tru vi gjekk 14. mars. Den 13. gjekk vi ikkje, det er ein slik ulukkesdag. Fangstskuter gjekk ikkje ut den 13., eller på fredag. Vi gjekk over Hustadvika og gjekk ut frå land ved Bjørnsund, om eg huskar rett. Fekk litt ruskevêr med motstamp den første dagen. Eg fekk sjøverk og spydde litt. Folk var litt redde drivminer då først i krigen, seinare vart vi litt likegyldige for denne minefaren. Eg huskar vi hadde ein lyskastar montert på baugen, om natta stod vi utkik der og såg etter miner. Det var ein sur jobb å stå utkik der. Det var freistande og få litt livd av svineryggen. Eg trur aldri vi kunne få augo på ei drivmine i skinnet frå ein lyskastar. Eg huskar enno kor kaldt og surt det var å stå vakt der på baugen. Overseglinga til Vesterisen tok vel mellom 3 og 4 dagar. Som vanleg på ein tur til Vesterisen vart skuta litt nedisa det siste døgnet før vi kom fram. Då vi fekk livd av isen, banka vi skuta rein for is og tok ned segla. Vi tok kol frå spektankane og fylte kolbaksane. Skuta vart også gjort klar til fangst. "Kortjoller" og "langjolle" vart rigga opp. Baugleideren, hakkapikar, langtroer og slipestein kom på plass. Knivane vart slipte og personlig utstyr var ettersett. Vi hadde nokre dagar å leite før det var lovleg å begynne fangsten. Den tid trur eg ikkje det var fast dato for utsegling. Det var lovleg å begynne fangsting den 23. mars kl. 6 om morgonen. Eit år eller to vart fangstdato sett til kl. 0000 den 23. mars. Men då var det på livet laust, dei som hadde funne fangst begynte kl. 0000. Då var dei heilt mørkt og nesten livsfarleg å gå på isen. Der small skot og ikkje alle kunne sjå kva som rørde seg, det kunne vere sel, men også folk. Så seinare vart det lovleg å begynne kl. 0600, den 23. mars.

57

Slik eg huskar det året var der kaldt og mykje skjelis og surpe. Skuter med lita maskinkraft hadde vanskar. "Polhavet" og ''lsflora" hadde fått dieselmotor, dette var første turen i isen som motorskuter. "Kvitungen" og "Veslemari" hadde fått motor før. Dei 4 skutene, pluss "Veslekari" heldt lag. "Veslekari" hadde over 300 "damphestar", var også spesiell god i slik is. Vi såg desse 5 skutene i nord og sør, dei tok seg fram i is som vi ikkje kunne tenke på. Vi kalla dei 5 skutene "storuksane". Huskar ein dag vi såg "Veslekari" og "Polhavet" tok seg fram i nyfrossen is. Isen var for "tung" for "Veslekari", "Polhavet" kunne ingenting med den isen. Dei hadde surra skutene saman, "Polhavet" var surra til hekken på "Veslekari", så "Kari" drog og "Polhavet" skubba. På den måten kom dei seg fram. Dette var eit triks som småskutene, dei vi kalla "hakkapikar", frå Troms og Hammerfest brukte i slike høve. Men denne isen tok hardt på ishuda, både "Polhavet" og "Veslekari" fekk stor skade på ishuda dette året.

Eg vil tru dei fekk denne skaden då dei tok seg fram denne dagen. "Polhavet" måtte avbryte turen på grunn av den skadde ishuda. Dette skjedde før dei kom i fangst. Dei andre av desse 11 ”storuksane" fann eit bra selkast og hadde gode fangstar. Vi andre skutene kom litt seint til dette kastet. Det var lite fangst vi fekk. Vi kunne ikkje konkurrere med skuter som hadde meir maskinkraft. Så skipperen la seg i utkanten av kastet og fanga der. Men "Veslekari", ”Kvitungen", "Veslemari" og "Isflora" hadde "storfangst". På "Buskøy" tok vi nok vel 1000 dyr i dette selkastet. Klappmuskastet var nok ikkje tilgjengeleg dette året. Klappmusa kasta nok lenger inne og isen var vanskeleg i 1940. Vi plukka litt blueback etter vi var ferdig med fangst av kvitungar.

"Fridtjof" som hadde langt mindre maskinkraft enn "Buskøy" hadde mykje fangst. Eg trur den hadde over 3000 dyr. "Fridtjof" var saman med ei skute frå Hammerfest. Eg trur skuta var "Veiding", dei to fann seg eit lite selkast. Med berre to skuter i lag vart det bra fangst på begge. Dei to skutene hadde samfangst. Når ein har samfangst blir fangsten talt opp og delt, dette blir gjort om kvelden etter fangsting. Med på teljinga er folk frå den skuta ein har samfangst med. Fangsten kan delast likt eller i forhold til størrelsen på mannskapet ombord på skutene. "Fridtjof" og "Veiding" var gamle umoderne skuter med små maskiner. Det var vel derfor dei forsøkte å finne fangst utan å måtte konkurrere med dei skutene som tok seg betre fram i isen. Per Kvien var skipper på "Fridtjof" det året. Av skutene frå Vartdal var det "Veslekari" og "Fridtjof" som hadde bra fangst. ”Buskøy", "Furenak" og "Sæl" hadde lite, "Polhavet" ingenting. 9. april 1940.

Dagen den 9. april huskar eg enno. Selfangsten i Vesterisen var ujamn dette året. Dei beste skutene med kraftige maskiner hadde tildels gode fangstar av sel og "kvitungar". Dei gamle skutene med svake stim-maskiner hadde stort sett lite fangst.

Då vi kom fram til 9. april hadde vi drive med "plukkfangst" nokre dagar. Plukkfangst, det ligg i ordet, stort sett er det å fange enkelt dyr. Det kan variere frå 30 - 40 dyr til eit par hundre for dag, ja dårlege dagar kan det bli berre nokre få dyr. Det er mest "blueback" som blir fange slik. Ein går langs iskanten og plukkar dei dyra ein får augo på. Dei blir skotne og huka med langtroer, (bambusstenger med ein ongul i enden). Då i 1940 var dette litt dyrplageri, vi skaut ikkje dyra før dei vart huka med langtroa. Etter krigen vart alle dyr skotne før vi huka dei med angletroa. Den 9. april starta som vanleg. Det var vaktskifte kl. 6 om morgonen. Straks det var lyst nok gjekk 1. skyttaren i tynna og vi begynte å leite etter "blueback". I slik plukkfangst var det vanleg at skipperen låg til litt før frukost, omtrent kl. 8 om morgonen. Men denne dagen var skipperen tidleg vaken Han gjekk til "bestikken" og slo på radioen, på mellombølgje. Normalt skulle der ikkje vere noko på mellombølgje så tidleg på morgonen. Det som var vanleg var å lytte på fiskeribølgja. Det måtte vere noko i kveldsnytt 8. april, skipperen hadde merka seg.

58

Eg stod fram ved luka og flådde på ein "blueback" då eg fekk sjå skipperen kom ut frå styrehuset heilt illraud i fjeset og nedover halsen. Eg lurte på kva han var "forbanna" for, han blei raud i fjeset når han var sint. Men han skreik ut: "Det er krig, tyskarane har gått i land på mange plassar i Norge". Han ropte også opp til skyttaren, "Det er krig", eg minnes Sandvik svarte, "Krig ja vel", så eit par sekund seinare, til rormannen: "Kom litt styrbord".

Dette med krig var så uverkeleg, vi fatta det liksom ikkje. Vi forsette med fangsting omtrent som ein normal dag. Dei som ikkje var opptekne med fangst eller hadde rortørn sat mykje og høyrde på Vigra radio. Meldingar om overfallet strøymde på. Enno kan eg ikkje fatte at vi ikkje "purra" frivakta og fortalde kva som hadde hendt. Men frivakta vart ikkje "purra" før til vanleg tid. Det vil sei kl. 11.30, då hadde vi visst om krigen i nærmare 5 timar. Frivakta tok meldinga vår som ein spøk. "Fyraren" vart sur og sint: "Slikt er altfor alvorleg å spøke med", sa han. Ja, "fyraren", han Lars, var litt eldre, var vel midt i 30 åra kan eg tenke meg. Så i forhold til oss 16-17 åringane var han gamal. Ja, sjølv Lars måtte godta vi var i krig. Lars var nygift, han tok krigen tungt, tenkte mykje på dei heime. Denne dagen den 9. april, gjekk omtrent som ingenting skulle ha hendt. Eg kan ikkje huske om vi såg den tyske selfangaren "Sachsen" den dagen, men vi var nok i "same sjøen".

Når eg tenker på denne dagen, ja då blir liksom så rart og uverkeleg kor seint vi vart klar over kva som hadde skjedd. Eg vil nok tru dei som var eldre oppfatta situasjonen. Men den første dagen var det liksom vi ikkje reagerte i det heile.

Det vi ikkje purra frivakta før til vaktskifte ? Då vi fekk frivakt kl. 1200 gjekk vi til køys som vanleg, dei fleste av oss.

Skipperane brukte radioen som vanleg, hadde tyskarane hatt der eit "kaperskip" hadde dei peila inn heile selfangstflåten på eit blunk.

Lei på kvelden, vi hadde "samla" oss litt var det mange som "forbanna" Tyskland og Hitler. Men den 9. april var stort sett ein dag med vanleg vakter og fangsting.

Ein ting var uvanleg denne datoen, skipperen var nesten ikkje i tynna for heile dagen. Det var nok ikkje greitt å vere skipper når slikt hender, kjerring og ungar heime og ansvar for mannskap og skute.

På grunn av krigen minka interessa for fangst vekk, ja den forsvann vel heilt. Det store spørsmål var :Kvar skal vi ta vegen? Skipperane på "Buskøy", "Furenak", "Sæl" og "Hvalrossen" bestemte seg for Svalbard. Vi gjekk frå Vesterisen med kurs for Svalbard. Kan aldri tenke meg vi hadde kart over Svalbard ombord. Men eg veit skipperen på "Buskøy" hadde "tent verneplikta" si på oppsynsskip. Dei var då stasjonert ei tid på Svalbard. Det kan tenkjast at også dei andre skipperane var litt kjent i dette farvatnet. Det var sunnmørsskuter som deltok på fangst etter kvalross der.

Eg huskar ikkje nå kor mange døgn det tok frå Vesterisen til Svalbard. Det tok nok mellom 3 og 4 døgn, vi hadde godt ver. Vi fekk Svalbard i sikte ein ettermiddag. Isfjorden var nokolunde isfri, vi slapp å "bauge" oss inn. Då vi passerte Kapp Linne, (Isfjord radio), vart vi observert av betjeninga der. Dei forsøkte å få forbindelse med skutene, utan resultat. Fjordisen i Adventfjorden var ikkje "gått" ennå. Isen var over ein meter tjukk og låg samanhengande ut heile fjorden. Vi la til iskanten og fortøydde litt tidleg på morgonen. Det var ein slik dag som sit i minnet heile livet. Sol, is og blå fjell, ein mektig natur! Slikt ein aldri gløymer.

På isen låg der mykje sel, (snadd), den låg i sola og naut livet. Vi fangstfolka fekk jaktiver, to - tre mann fekk låne kvar sitt gevær av skyttaren og drog på seljakt. Men skyttaren lovde å ete

59

rå den snadden dei fekk. Han slapp å ete rått snaddekjøt den dagen, snadden dukka i pustehola sine då jegerane nærma seg.

Dei kom ombord med ei sundskota alke, det var fangsten den dagen. Å fangste snadd er ikkje for amatørar, den er vâr. Då vi hadde lege der nokre timar fekk vi sjå røyk av ein båt som kom ut Adventfjorden frå Longyearbyen. Båten var "Isbjørn", ein isbrytar som var stasjonert der. Denne "Isbjørn" hadde dagen før brote råk ut fjorden, men denne råka hadde vi ikkje fått augo på. "Isbjørn" var send ut for å få klarlagt kva skutene skulle der. Dei frykta det var tyske soldatar som skulle "besette" Svalbard. Isfjord radio hadde rapport om 4 skuter som gjekk inn. Skutene hadde ikkje svart på anrop, så dette var mystisk. Ja, "Isbjørn" kom ut og alt vart oppklart. Nå tilbaud "Isbjørn" oss slep inn til Longyear. Men skipperane likte dårleg dette med slep, dei var nok redd for skade på skutene.

"Isbjørn" hadde ein maskin på 800 hestekrefter. Etter norske forhold var dette ei kraftig isbrytar. "Isbjørn" gjekk først og dei 4 skutene skulle følgje etter. Men råka var full av isflak, så skutene klarte ikkje å "ta" råka etter isbrytaren. "Isbjørn" måtte ta "tamp" på oss, då gjekk det bra. Seinare såg vi den slepte inn 10-12 skuter i slengen.

Skutene kom til Longyearbyen og la til ved iskanten i råka. Vi kan ikkje klage på mottaket vi fekk. Vi var i messa og fekk middag, fiskebollar i kvit saus. Der var også dans, men på dansen var der vel minst 50 mannfolk for kvar jente. Krigen var tema kvar vi kom, mange ville gjerne til Noreg for å jage tyskarane ut av landet. Dei 4 skutene var første skipsanløpet det året og nå leid det mot slutten av april. Siste båt hadde nok forlete Longyear oktober - november. Så dei hadde vore isolert i mange månader. Huskar eg rett var der over 800 mann og 12 kvinner som overvintra i Longyear det året.

Vi 4 skutene var dei første av selfangarane som kom til Svalbard. Men etter kvart kom nesten alle skutene dit. Nordlandsskutene tok også omvegen til Svalbard. Eg trur det aldri, før eller seinare, har vore samla så mange ishavsskuter på ein plass. "Fridtjof Nansen" var sendt til Vesterisen for å få klarlagt korleis det var med ishavsskutene, den kom også innom Longyear. Vi var forbausa og imponert over kor lett den skar seg inn i tjukk is. Den hadde visstnok 1600 hestekrefter, det var litt meir enn vi var vant med. Det var første og einaste gangen eg såg denne båten. Den grunnstøytte og forliste ved Jan Mayen hausten 1940.

Vi låg i Longyearbyen ei stund, vil tru det var cirka 10-12 dagar. Store Norske hadde problem med å få skipe ut kol. Dei skutene som hadde litt plass i rommet fylte opp rommet med kol. "Buskøy" tok også med kol til Noreg. Dette kolet leverte vi seinare på Skjervøy i Nord-Troms.

Mange av skutene gjekk frå Svalbard samstundes. Det hadde vore eit lett bytte for ein ubåt, men overfarta gjekk fint. Vi kom til Hammerfest litt seint ein kveld, der gjekk vi til kai og fortøydde. Men vi hadde ikkje lege der lenge for flyalarmen ulte.

Dette var den første flyalarm for dei aller fleste av oss. Vi vart vitskremt, sprang på land og leita etter eit tilfluktsrom. Eg huskar ein kar frå ei Brandals-skute, han miste treskoa då han kom på kaia. Mannen snubla i desse treskoa, men såg seg ikkje tilbake. Skoa vart liggande til han kom attande. Vi fann ein kjellar der det var tilfluktsrom, den var nesten full av halvnakne kvinnfolk og ungar. Dei var like redde som vi andre. Fly kom der ikkje, så den flyalarmen var falsk. Seinare under krigen vart vi meir vande med flyalarm. Vi var ikkje så snare til å finne tilfluktsrom. Det var ikkje alltid der kom fly sjølv om flyalarmen gjekk.

Vi kom til Tromsø, der spekka vi av, og leverte fangsten. Skuta vart vaska rein for spekk og blod. Dette er arbeid som er vanleg når fangsten er levert. Vi vaska også spekk-kler, stima dei

60

godt i sterk kaustisk-lut. Mor var ikkje heilt fornøgd med klesvasken min då eg kom heim. Vi gjekk til Skjervøy og lossa den kola som vart lasta ombord på Svalbard.

"Buskøy" vart sett på slipp der i Tromsø. Det var nok litt småskader på ishud og slikt. Vi stod på land ein dag eller to. Maskinfolka hadde "kjelesjau" og stelte maskina i stand.

Heilt til fangsten var levert var heile mannskapet ombord. Men nå tok det til å minke på mannskapet. Dei militære mobiliserte folk som var i den alderen. Dei hadde nok bruk for meir folk. Arnulf Sandvik, (1. skyttaren), var ein av vårt mannskap som kom i uniform. Det var rart å møte han som marinegast. Eg trur Sandvik hadde tenestegjort i marina som rekrutt. Der var fleire som kom i marina, av vårt mannskap kom ingen i hæren.

På "Buskøy" vart vi teke godt vare på. Vi fekk mat kvar dag og vi vart ikkje "mobba" til å forlate skuta. Det var ikkje slik på alle skutene. Der var skuter der mannskapet nesten vart mobba i land. På dei skutene gjorde skipperane lite for mannskapet, provianten tok slutt og mannskapet hadde det utriveleg. Stuerten på "Buskøy" slutta, trur han kom i marina. Men vi hadde ein fangstmann som var flink som kokk. Det var ein eldre ungkar frå Måndalen. Så vi leid ingen nød.

I Tromsø var det fredelege forhold. Flyalarm hadde vi tidt og ofte, men flyangrep slapp vi. Ja, der var eit angrep. Der låg ein stor kryssar, (Devonshire ?), ankra i Tromsøysundet, brått kom det eit fly ned Tromsdalen og slepte 3 bomber. Flyet kom så brått at angrepet var over før flyalarmen gjekk. Ingen av bombene trefte kryssaren, men der vart ein voldsam sjøsprøyt i sundet. Antilufts-kanonene på kryssaren kom litt seint i sving, men det dundra voldsamt då dei kom seg i gang. Flyet forsvann ut mot havet.

Det var lite vi fekk "frette" heimanfrå. Vi frå Vartdal høyrde eit rykte om ein soldat frå Vartdal som var fallen. Vi var spent på om dette rykte var sant. Eg veit ikkje korleis vi fekk tak i dette rykte. Så ein dag fekk vi sjå to fiskebåtar frå Sunnmøre. Vi vart snart klar over at båtane kom frå den tyskkontrollerte sona i Noreg. Vi var "svoltne" på nytt frå Sunnmøre. Det var godt å få sikre opplysningar frå heimplassen. Vi frå Vartdal fekk namnet på soldaten frå Vartdal som var fallen. Det var Leif Vartdal, frå N. Vartdal. På "Buskøy" var vi to unggutar frå N. Vartdal. Dette med Leif tok vi tungt. Vi hadde kjent Leif frå vi var små, han var nokre få år eldre enn oss. Vi var ikkje vant med krig og ufred, det gamle folk døydde var naturleg. Men å misse livet for ei kule, det var noko heilt anna, og berre 22 år gamal.

Det var naturlegvis mange ting frå krigen der sør, vi fekk vite. Det var bombing av byar og båtar. Vi fekk høyre om Molde og Kristiansund, litt hadde vi høyrt før, men nå fekk vi det meir detaljert. Vi fekk også høyre kritikk av dei soldatane England hadde sendt for å hjelpe oss. Dei soldatane fekk ikkje berre godord. Det var godt å få ferske nyhetar frå Sunnmøre.

Det var lite å ta seg til i Tromsø. Mange av oss var i den alder då interessa for jenter så smått vakna. Men det var ikkje lett for oss vanlege å konkurrere med folk i uniform. Det vart ofte slik vi lånte ein fangstbåt og rodde over sundet til Tromsdalen. Der var ei ferje som gjekk over Tromsøysundet, men vi hadde lite pengar, derfor rodde vi.

I Tromsdalen var det lettare å få tak i jenter. Konkurransen var ikkje så stor der, og jentene var like pene som i Tromsø. Tromsdalen var då ei bondebygda, folk dreiv gardsbruk og fiske. Vi vart godt kjende der, det likna på forholda der vi voks opp. Tromsdalen var ein triveleg plass.

Vi hadde lite pengar, vi fekk nokre kr. på forskot for fangsten. Men der var heller ikkje så mykje å bruke pengar til i Tromsø då. Ølkjelleren var open den første tida vi var i Tromsø,

61

men der var vi for unge. Det hende vi fekk sleppe inn, men som oftast vart vi nekta. Kioskane hadde lite lesestoff, dei selde blad og magasin som var gamle og brukte. Aviser kom vel ut kvar dag, vil eg tru, men dei mangla nok avispapir. Der var nok dagar som vart litt lange, men vi var unge og då tek ein livet lett.

Nord i byen var ein fangeleir, det hende vi tok ein tur dit. Fangane gjekk der bak eit gjerde. Dette gjerde var ikkje stort meir enn eit hønsegjerde. Vi såg på desse fangane og det hende vi spytta innom nettingen. Stort sett var dette tyske sjøfolk, der var ikkje soldatar i denne fangeleiren.

Vi låg i Tromsø ut mai månad. Alt var så uvist, det var snakk om eit tur til Strætet, men den vart "droppa". Så nå var det å finne ein plass der skutene kunne ligge litt tryggare, og billigare, enn i Tromsø. Huskar eg rett gjekk vi til Henriksvik på Kvaløya. Det var Aarseth-skutene "Buskøy", "Furenak" og "Veslekari". På "Veslekari" var der berre 3 mann igjen. Det var skipperen, maskinisten og ein lempar. Med så lite mannskap var det vanskeleg for "Veslekari" å få fortøydd. "Buskøy" skulle derfor fortøye først og vi skulle hjelpe til med fortøying av "Veslekari". "Buskøy" ankra og vi fortøydde "Kari" langs sida av "Buskøy". Vi låg nokre få dagar på denne plassen. Dette var reine "bondelandet", litt langt mellom husa. Folk dreiv gardsbruk og fiske. Det var lett å bli kjent med ungdom på den plassen.

Men ein ettermiddag kom ein av våre ombord. Det var ein frå Langevågen som var utskriven til marina. Han fortalde at dei norske styrkane hadde gitt opp kampen. Kongen og regjering hadde reist til England. Til England hadde også mange av marinefartøya tatt vegen. Dei som var ombord på desse fartøya fekk fritt val, den som ikkje ville til England slapp. Vår mann hadde valt han ikkje ville bli med.

Det vart litt "oppstandelse" då denne guten kom ombord. Vi ante ingen ting om denne kapitulasjonen. Så dette kom som eit sjokk. Det vi høyrde i radio dagane før tydde ikkje på nederlag for våre styrkar. Meldingane vi fekk var positive. Tyskarane var jaga ut av Narvik, dei var nå på retrett mot Sverige. Så krigen gjekk bra for dei norske og allierte styrkane på Narvikfronten. Vi høyrde om framgang for dei tyske i Belgia, Holland og Frankrike. Men vi trudde ikkje dette skulle ha betydning for fronten i Noreg.

Vi var ikkje vant til krig. På den tid trudde vi alt vi høyrde i radioen. Seinare vart vi nok litt meir skeptiske. Men stort sett trudde vi nok det våre "stemmer" i London fortalde heile krigen. I ein krig blir der litt propaganda på begge sider.

Då situasjonen var litt meir avklara, gjekk vi til Tromsø. Mannskapet som høyrde "Buskøy" til kom etter kvart ombord. Eg trur alle våre etter kvart fann skuta og vart med sørover.

"Buskøy" saman med andre av Aarseth-skutene tok på veg heim til Sunnmøre. Då vi passerte Bodø fekk vi, for første gong, sjå korleis terrorbombing virka. Der var nesten ikkje hus å sjå, berre skorsteinspipene og murane stod igjen. Dette synet virka sterkt på oss. Ja, det sit i minne ennå. Turen sørover gjekk greitt heilt til vi kom til Sandnessjøen. Der i Sandnessjøen møtte vi tyskarane for første gang. Heilt uventa begynte kuler å "kvine". Det var tyske soldatar som ville stoppe oss. Ja, vi stoppa og der kom soldatar ombord. Det var ingen ombord som kunne tysk, men soldatane fekk forklart vi måtte ha kvitt flagg i formasta. Skipperen forsøkte å forklare at vi ikkje hadde kvitt flagg ombord. Den eldste av soldatane peika på det kvite forkleet stuerten gjekk i, det var bra nok til dette bruk. Så resten av turen hang forkleet i fortoppen. Eg trur vi var dei første båtane som gjekk leia frå Tromsø til Ålesund etter kapitulasjonen i 1940.

62

På turen vidare sørover såg vi også Kristiansund, det såg like ille ut der som i Bodø. Vi kom til Vartdal søndag den 16. juni, det var nok litt på ettermiddag. Eg huskar denne dagen, sol og sommar. På Vartdal møtte mykje folk opp og skulle "frette". Dei ville vite korleis vi hadde hatt det, og det var dei som gjerne ville høyre om folk frå andre skuter. Dei frå Vartdal kunne vi fortelje om. Vi viste at Leif Aarseth kom i marina og drog til England. Jon Aarset mønstra ombord på ein lastebåt i Tromsø, og reiste "ut". Jon vart torpedert og kom vekk. Konene til Per og Rolf Kvien kom også, dei var spent på korleis det var med sine. Der kunne vi fortelje at både "Kvitungen" og "Fridtjof" var på veg heim, dei hadde gode fangstar, og alt var vel. Også vi fekk "frette" nytt. Det var dette med Leif Vartdal, (Nils- Leif), han fall i kamp med fallskjermsoldatar ved Dombås. Vi hadde høyrt dette før, men nå fekk vi alt meir klargjort. Der var mykje å snakke om i ei slik stund.

Vesteristuren 1940 var lang, den hadde vart i over 3 månader, men nå var vi heime. Det var godt å kome heim etter ein slik tur. Vi var ikkje rike på gods og gull, men vi kom heim med livet i behald.

Langesund 29. mai 1993. Helge Ødegård.

63

Jakt på moskus. Den som var ung i "gamle" dagar minnest litt av kvart. Denne forteljinga ligg over femti år tilbake i tid. Men den sit bra i minnet ennå. Det var seinsommar, eller haust, 1940. "Furenak" var på ein ekspedisjonstur til Aust-Grønland. For dei som er heilt unge er det vel rett å nemne at det var dette året vi vart okkupert av tyskarane. "Furenak" var utrusta for dansk rekning, men seinare er det opplyst at tysk vêrvarsling stod bak. Vêrvarsling er av stor betyding, og spesielt gjeld dette i krig. Dårleg vêr har øydelagt mange felttog. "Furenak" var etter ei lang oversegling komen til ein plass på Aust-Grønland, Cape Biot heiter plassen. Den ligg ikkje langt frå Kong Oscars Fjord. Det var eit "blodslit" å få all utrusting på land. Vi hadde med material til to hus, tonnevis med kol, og proviant for fire mann i to år. Rommet var fullt av ting som danskane hadde med. Vi surra saman fangstbåtane og laga ein flåte, det letta arbeidet mykje. Det var også laga line frå skuta til land, så vi hadde "halande" båt. Vi hadde mist mykje av utstyret i ein storm nordvest av Jan Mayen. Alt vi hadde på dekk gjekk overbord. Vi fekk eit "brott" som la skuta flat, tobakksboksar og anna utstyr frå overkøyer på styrbord fann vi igjen i underkøyer på babord. I maskinrommet stod sjøen over dørken, halvdøra på le side hadde stått open. Kavringtønner på dekk var knuste i surringane. Vi "sløra" unna vinden med eit rev inne på fokka, skuta hadde styringsfart med berre denne vesle segl-lappen. Sjøane fylte skuta frå akterenden til baugen, skipperen las i bibelen, det var litt utriveleg ombord. Men vi kom til Jan Mayen og fekk livd av land, der fekk gjort skuta sjøklar igjen. Då utrustinga for ekspedisjonen var komen i land måtte vi fylle vatn. Vi gjekk til Kong Oscars Fjord for å finne ferskvatn. Det var nok også meininga å sjå etter moskusdyr. Fangsten denne turen var privat, den var litt av hyra. Rederiet skulle ikkje ha del i den fangsten. Det gjekk fint å fylle vatn. Fann ei elv som hadde ein liten foss rett ved fjøra. Vi fylte vatnet i tønner og rodde dei ombord, der fylte vi vatnet over til vasstanken. Det vart nokre vender å ro, vi hadde ikkje så mange tomtønner, og skulle ha 3-4 tonn vatn. Ferdig med vatnet var det jakta! Vi gjekk lenger inn i fjorden og fekk auga på ein flokk moskusdyr. Det var 6 dyr som gjekk å beitte eit stykke frå sjøen. Ein fangstbåt vart låra, bestmannen og Oskar, utrusta seg med gevær og ammunisjon. Oskar var ein eldre ungkar som denne turen var matros, men han hadde vore skyttar på ishavet i "ein menneskealder". Då vi kom i land skulle Oskar lade geværet, men det var så fullt av gravrust at patrona ikkje gjekk i løpet. Eg trur aldri eg har sett så sinna mann, han tok geværet og slo det over kneet, geværet datt i to. Eg fekk ordre om å ro ombord i ei viss fart for å hente eit anna. Det geværet var bra. Då eg kom tilbake med geværet var Oskar like blid og smilande som vanleg. Det var litt spennande om vi kom på skothald av dyra. Men det var nesten som å "sanke" kyr. Då dyra såg oss, tok dei ikkje flukta. Nei dei gjorde seg klar til forsvar, eit forsvar mot ulv. Dei danna noko som på "fint" heiter "karre". Dei laga som ein firkant, der var to kalvar, dei vart plassert inne i firkanten. Dei vaksne dyra stod med hovudet ut mot oss. Dette er eit godt forsvar mot ulv. Men det hjelper lite mot dei som har gevær. Alle dyra vart skotne. Det var litt arbeid å flå så mange dyr, men vi vart vant slikt arbeid. "Innmaten" let vi ligge, men kjøt og skinn bar vi ombord. Det var eit slit å få alt dette til skuta, det røynde på rygg og skulder. Vegen til fangstbåten virka lang før alt kjøtet var ombord. Skinna var spesielt tunge, der var

64

også hovudet med på nokre skinn. Den danske ekspedisjonsleiaren skulle ha dette som ein jakttrofé. Ombord vart kjøtet salta i tønner. Ja, vi smakte naturlegvis ferskt moskuskjøt. Trur det var "sosakjøt" stuerten laga. Dette kjøtet var utruleg godt, var som ein smak av sauekjøt. Dyra hadde hatt ein god sommar, der var mykje talg. På ribbeina var der nok minst ein tomme med feitt. Vi var ikkje så redd litt feitt den tid. For nokre viker sidan var eg i lag med to av systrene mine, det vart snakk om mat. "Huskar du kor godt det moskuskjøtet smakte", sa ei av dei. Då vi kom tilbake til Ålesund delte vi dette kjøtet, det vart nokre kilo på kvar. "Furenak" hadde eit mannskap på 9 mann den turen. Ja, dette er ein tur eg minnest, på godt og vondt. Den som har sett Aust-Grønland ein fin dag tidleg på hausten vil ha eit minne for livet. Langesund den 31. mai 1993. Helge Ødegård

65

Når gamle minner blir friska opp.

Krigsvåren 1940 var eg fangstmann ombord på "Buskøy". Dei norske styrkane i sør Noreg kapitulere, men i Nord-Noreg heldt kampane fram. Skutene som var i Vesterisen det året måtte gjere eit val, tilbake til Sunnmøre kunne vi ikkje gå. Den tyske hærmakt hadde teke over vår landsdel. Skipperane på ishavsskutene diskuterte kvar vi skulle gjere av oss. Der var forslag om Island, det var snakk om Svalbard. Det vart Svalbard i første omgang. Vi låg på Svalbard ei stund, alle fangstskutene kom ditt. Men vi måtte få levert fangsten før den vart skadd. Meldingane vi fekk frå kampane rundt Narvik var positive. Vi såg ingen fare i å gå til Tromsø. Rekna med at tyskarane var ute av Noreg før sommaren var slutt. Alle skutene gjekk til Tromsø, der fekk vi levert fangsten. Mannskapet på skutene forsvann litt etter kvart. Dei som var i den alder vart mobilisert, dei fleste kom i marinen. På "Buskøy" var der mange unge, vi vart gåande ombord, eller skal vi sei liggande. Der var lite å ta seg til i Tromsø den tid. Vi var i den alder vi så smått hadde begynt få interesse for jenter. Men i Tromsø var konkurransen stor. Der var det marinegastar og andre i uniform, jentene fell lett for folk i uniform. Men Tromsøysundet er ikkje breitt, i Tromsdalen var ikkje konkurransen like hard. Vi drog derfor ofte ditt. Den tid var der ikkje så utbygt i Tromsdalen som nå. Der var nokre få gardsbruk, men der var mange fine jenter. Eg kom i lag med ei jente der, ho heitte Miriam, (namnet er oppdikta, naturlegvis). Ho var svarthåra og hadde brune augo, pen jente. Eg spurte ein gong kor gamal ho var: "Eg blir 16 ", sa ho. Nå veit eg at når jentene har fylt femten, så blir dei seksten. Vi var saman nokre kveldar, meir vart det ikkje av det. Vi kom nok ikkje lenger enn vi heldt kvarandre i hendene. Ungdommen var "skikkelege" den tid. Dei norske styrkane måtte gi opp kampen, våre styresmakter drog til England. Sunnmørs-skutene tok leia til Sunnmøre. Så der vart ikkje meir forbindelse med Miriam frå Tromsdalen.

Mange år seinare (1979) var eg i Tromsø. Det var landsmøte i Norsk Fyrtjenestemannslag. Ein formiddag vi hadde pause tok eg ein tur på byen. Då eg gjekk der på gamle trakter og mimra litt om 1940 kom eg på Miriam. Det hadde vore artig å få møtt ho igjen tenkte eg. Det var så vidt eg hadde tenkt frå meg så kom ho. Ho kom ut frå ein butikk. Var som eg huska ho frå 40 år tilbake. Ja, ho hadde vokse nokre centimeter og lagt på seg nokre kilo. Var ein tanke drygare over rompa, og bresta var litt fyldigare. Men alt dette kledde ho så godt, ho var nesten penare enn eg huska. Ho hadde på seg "same" grøne kjolen som stod så godt til håret. Eg var litt forfjamsa til å begynne med. Men eg tok meg saman og gjekk bort og helsa, "Hei Miriam", sa eg. Ho såg på meg og sa: ”Kjenner du meg". "Ja huskar du ikkje vi var saman i Tromsdalen våren 1940, sa eg. Då vart ho litt forbausa og rar. "Eg vart jo fødd i 1964", sa ho. Så tenkte ho ei stund. " Det må jaggu meg vær bessmor mi du kjenner, ho også heiter Miriam", sa ho.

Det er få gangar eg har følt meg så flau. Eg hadde mest lyst til å krype under asfalten. Men jenta var hyggeleg ho, ville gjerne prate litt. Vi fekk oppklart at det var bestemora eg kjende: "Du må reis bort å snakk med ho bessmor", sa ho. "Ho bur bort i Tromsdalen ennå. Nå er ho enka og "allting". Det vart ikkje det eg tok mot til å møte bestemora. Men det var eit rart møte, sjå ei jente som ikkje hadde forandra seg noko serleg på 40 år. Hadde eg ikkje snakka til denne jenta, berre sett ho, ja då hadde eg nå gått rundt og trudd at alderen ikkje hadde "bite" på den Miriam eg kjende. Men ennå er eg forundra over at jenta kunne vere så lik mormora si. Slik eg huskar mormora då ho var på same alder.

Langesund den 15. juni 1993.

Helge Ødegård

66

Innveksling av penger. En dag så jeg i fjernsynet at rubler skulle innveksles. Gamle rubler skulle erstattet med nye. I Norge hadde vi en lignende innveksling rett etter krigen. Dette for å få orden på pengesystemet, ble det sagt. Men det var nok også for å få bort "svarte penger". Det var mange som hadde tjent penger som de ikke hadde skattet for. Penger en ikke kunne gjøre rede for ble ikke erstattet. Nesten på samme tid ble en lignende ordning gjennomført i Frankrike. Her er det jeg vil fortelle: En tid ble Dronningensgt. 6, (Kystverkets kontorbygning), brukt til noe annet enn nå. Tilfeldigvis ble jeg kjent med en jente som i krigens tid hadde tjenestegjort på Dronningensgt. 6, jenten var fransk. I slutten av krigen og etter krigen var jeg ombord på en liten båt fra Tønsberg, vi gikk mye med forsyninger fra England til Frankrike. Som oftest ble vi liggende noen dager på losseplass, mye av utstyret i de franske havnene var ødelagt. Det tok som oftest tid å få losset båten. I en av de franske havnene ble vi kjent med en jente som drev en bar. Jenten snakket brukbart norsk, hun fortalte at hun hadde arbeidet i Oslo under krigen. Baren jenten hadde var en bra plass, vi var mye der. Det er ikke ofte en møter franske som snakker norsk, var derfor interessant å møte denne jenten. Båten kom tilbake til denne havnen rett etter att den franske pengesaneringen gjennomført. Vi troppet opp på baren for å ha en prat med jenten "vår". Men hun var ikke å treffe, der var noen jenter som fortalte ett eller annet. Men vi forstod ikke nok fransk, fikk derfor ikke sammenhengen. Ombord hadde vi en svensk matros som kunne litt fransk. Han hadde vært samboer med en jente fra den fransktalende delen i Canada. Svensken vart henta og vi fikk historien. Den jenta vi kjente, og likte, hadde arbeid som prostituert i Oslo under krigen. Hun hadde tjent godt og samlet seg opp mye penger. Nå kom denne saneringa av "francen". Jenten kunne ikke få vekslet inn pengene. Dette ble for hardt. Hun festet tau i taket og steg opp på ett bord. Så laget hun en "lykke" og la rundt halsen. Da dette var gjort hoppet hun av bordet, og livet var slutt. Men før jenten gjorde dette, hadde hun stablet bordet fullt av francsedler. Ja, enden var trist, og unødig. Langesund den 29. juli 93. Helge Ødegård

67

«Flemsøy»

Las om «Flemsøy» i Vikebladet/Vestposten 11. desember. Såg skuta fekk mykje juling i Kvitesjøen, så store skader skuta vart skeiv. ”Flemsøy ” vart saga i to saga og retta opp, så mastene kom i linje igjen.

Der ligg ei gamal nesten glømt historie ein plass i hovudet mitt. Eg trur det var Jon Hamar som fortalde den. ”Flemsøy” saman med ”Fortuna” kom i vanskar, det såg ut til forlis. Slik skipperane såg det ville mannskapet kome i store vanskar.

Dei to skipperane samrådde seg og vart eining om ei løysing. Gå med ei skute så lenge den flaut, spare den andre skuta. Når ”Flemsøy” var ferdig , ville dei flytte mannskapet over til ”Fortuna” og forsette mot kanten med håp om berging. ”Flemsøy” vart første skuta, det vart hard bauing, skuta vart ikkje spart. ”Fortuna” heldt seg i kjølvatnet, ”Flemsøy” flaut til dei kom seg ut, men då var skuta meir eller mindre knust. Slik eg huskar denne soga låg bakmasta til babord og formasta til styrbord. Det var ikkje skuta det gjaldt denne gangen, det var livet til mannskapet. ”Fortuna” fekk heller liten skade.

Eg har trutt dette skjedde i Stretet, men det er lenge sidan eg høyrde denne historia, så --.

Lever det att nokon som huskar dette. Er historia er slik eg huskar den, er dette ei av dei dramatiske hendingane i vårt ishavsliv. Så den som veit, kom igjen og fortel!

Langesund 18.08.93Helge Ødegård

68

Elektrisk kraft.

På Vartdal var vi litt seine når det gjaldt denne nye energikjelda. På andre sida av fjorden hadde dei bygd kraftstasjon slik at dei som hadde råd, (og ville), kunne få elektrisk lys. I første omgang var det nok berre lys for dei fleste. Vi som såg over fjorden misunnte dei dette skarpe lyset. Hareid Kommune bygde kraftverk i ”dyrtida” og fekk vanskar med økonomien. Vartdal kommune klarte seg stort sett bra då ”krakket” kom etter den oppgangen som var under den første verdskrigen.

Bror til far, han Andreas, budde i Hjørungavåg. Den tid vi var barn var vi stundom på besøk der. Dette elektriske var ei stor oppleving, snudde vi litt på noko dei kalla ein brytar kom der lys i taket. Ei pære kalla dei dette som lyset kom frå, det var mange nye ord å lære. Der var leidningar rundt veggane, ja det var mykje rart som fylgde med dette nye. Vi undra oss mykje over lyset dei hadde over inngangsdøra. Brytaren for utelyset stod ved døra til stova, vi måtte springe over kjøkengolvet for å sjå om der kom lys i den pæra der ute. Vi forsøkte fleire gangar å snu på brytaren, springe fort ut for å sjå om vi klarte å kome ut før pæra lyste. Men pæra lyste alltid når vi kom ut. Alt dette nye var ikkje lett å forstå for oss barn, eg trur ikkje dei vaksne heller forstod alt. Når vi var på besøk der i «Myra» fekk vi ofte med heim brukte lyspærer, det var fine leiker, ikkje alle barn på N. Vartdal eigde lyspærer.

Når vi kom heim og såg parafinlampen måtte vi tilstå den var ikkje så bra som dette elektriske. Det var ikkje berre å snu på ein brytar når vi ville ha lys, nei lampekrukka måtte fyllast med parafin, lampeglaset måtte pussast, veiken måtta jamnast. Vi barna fekk ikkje lov til å tende lampen før vi vart store. Parafinlampen gav heller ikkje dette skarpe klare lyset som kom frå lyspæra. Nei, parafinlampen kom dårleg ut samanlikna med dette vi hadde sett på andre sida av fjorden.

På Vartdal snakka dei ofte og mykje om å bygge ut «Risaskarelva», men slik utbygging ville koste pengar og folk hadde lite lyst til å låne. Dei kommunar som hadde bygd kraftverk og lånt pengar under den første verdskrigen, kom svært dårleg ut dei fleste. Sparebankar gjekk konkurs, mange miste sparepengar, kommunar kom i vanskar. Så det var ikkje rart dei som sat i heradsstyret var redd å låne pengar. Det store «krakket» som kom etter første verdskrigen sette nok utviklinga fleire år tilbake.

Der var mange og lange diskusjonar i heradsstyret om elektrisk kraft, utbygging var dyrt og der var lite pengar mellom folk. Men ettersom tida gjekk såg folk meir og meir der måtte byggast kraftverk. Då dei starta med denne utbygging var eg cirka 10 år, nå vart det mykje nytt å sjå og høyre. Der kom folk og stakk ut lina, dei sette ei stikke i jorda der stolpen skulle stå. Så sette bygdefolka i gang med å grave hol og setje opp stolpar. Det var vanlege enkle stolpar og det var A master og nokre få T master. T mastene der spennet var langt vart laga på plassen der dei skulle brukast, trur eg. Dette var betong master. Her kom det mange nye ord og uttrykk. Det var mykje å lære for nyfikne unggutar. Moro var det også å klive i stolpane, det hende dei som strekte strengane gløymde å ta med stolpeskoa. Fann vi stolpesko hadde vi verkeleg moro, men vi laga også våre egne klatresko. Så om ikkje vi kom over vanlege stolpesko kom vi også til topps med våre enkle ”heimelaga” stolpesko. Det var spennande å klatre i dei høge stolpane. Vi klatra mykje i stolpane før straumen vart tilkopla. Merkeleg nok kom vi alle uskadde frå denne leiken.

Straumen vart tilkopla, der kom elektrikar frå mange kantar, her var det arbeid å få. Der var mange hus som skulle ha innlagt denne elektriske straumen. Dei fleste hadde straum berre til nokre få lyspærer. Der var nokre få som også tinga kraft både til lys og elektrisk komfyr. Dei fleste hadde ei ”vippe” som sløkte lyset når forbruket var større enn det dei betalte for. Hadde folk tinga og betalte for 100 vatt, slo denne vippa ut når forbruket var for stort. Skulle folk i

69

fjøsen og bruke lys der måtte dei gjerne slå av ei pære i huset. Eldre folk hadde visse vanskar med denne straumen, dei trudde på ein måte den rann gjennom strengane som vatn. Trudde dei som budde lavt fekk meir og sterkare straum. Ei eldre kone fekk elektrisk komfyr, den likte ho godt. Der var berre eit minus, den kokte så seint poteter. Ja, kona brukte den gamle potetgryta, buken av gryta tok så vidt ned på plata. Så det var nok ikkje feil med komfyren. Ein mann oppdaga lekkasje på komfyren, to morgonar på rad hadde kona turka vatn under denne komfyren. Nei det var ikkje heilt enkelt å ta dette nye i bruk. Dei eldre den gang hadde nok same problem som vi gamle føler vi har i dag, alt dette nye som strøymer på. Men folk lærde etter kvart, straumen var komen for å bli. Parafinlampen vart stuva vekk, seinare minka det også mykje på vedhogsten. Ei tid var og ei anna vart. Folk på Vartdal var komne inn i den nye tid. Trur det byr på vanskar for dei unge å forstå korleis vi klarte oss i ”gamle dagar”.

Langesund den 08.09.93.

Helge Ødegård

70

Ein dag i juni 1930.

Vi som er eldre huskar mangt frå den tid vi var barn, ofte er det litt vanskeleg å tidfeste våre minner. Men den 27. juni 1930 kan eg tidfeste, då vart den yngste søster vår fødd, så den datoen er «vitnefast». Eg må vel først fortelje om hurtigruta, i barndom gjekk hurtigruta ofte «indre», (Vartdalsfjorden). Vi såg hurtigruta kom nord fjorden, den var full av flagg, alle signalflagg hang oppe. Vi borna lurte på kvifor hurtigruta flagga så mykje. Mor fortalde dei skulle døype prinsessa denne dagen, ho fekk namnet Ragnhild, prinsessa var fødd den 9. juni. Dette var den første kongelege som vart boren til dåpen i Noreg på fleire hundre år. Folk var litt opptekne med dei kongelege i den tid. Då Olav og Martha gifte seg samla folk seg sør hjå han Sess-Mads, han hadde radio, så der fekk dei høyre korleis det gjekk føre seg i kyrkja når kongelege gifte seg. Dette med radio var nesten som eit under, lyden kom ut frå ei kasse på veggen. Ja, det var vel den nye tid som kom. Nå hadde Martha og Olav fått ei jente, ho skulle døypast denne dagen, derfor alle flagga på hurtigruta. Var det «Kronprins Olav» som gjekk nord fjorden og var «flaggsmykka» den dagen?

Vi hadde sol og varme denne dagen, sol og varme var heilt vanleg alle dagar då vi var barn. Men eg huskar dagen. Mor vart litt dårleg då det lei litt ut på føremiddag, vi var ikkje vant med at mor låg. Eg trur ikkje vi, (Jenny og eg), ante mor venta barn. Jenny, (søster mi), og eg leika som vanleg, den dagen forsøkte vi å trene ein kattunge til å dra eit lite lass. Den var slett ikkje villig til å vere hest. Då vi hadde leika ei stund såg vi Jo-Ragna, (jordmora), kom, ho hadde med seg den kofferten ho hadde småungar i. Vi forstod då ho kom med ein unge til oss i Ura, vi visste jordmora delte ut ungar. Når Jo-Ragna kom med den kofferten i handa då kom ho med ein bror eller syster til folk. Eg var nesten 7 år og Jenny mangla litt på åttande året, vi var nok vanlege opplyste om korleis born kom til verda, men vi trudde fullt og fast på den kofferten til jordmora. Trur barn veit litt meir i dag, vårt barnebarn som var 5 år då broren vart fødd, fortalde om barnet som låg i magen til mora. Der låg ungen i vatn, den låg i dette vatnet for å ikkje bli skadd. Mat og slikt fekk den gjennom «navlestrengen», så nå fortel foreldra meir om korleis barn blir til og korleis dei vert fødde. Storken og kofferten til jordmora er det vel ingen som trur på lenger.

Midt i leiken med kattungen kom Jens, (farbroren vår), og spurte om eg ville bli med på setra, han kunne trenge litt hjelp til å passe hesten. Klart eg ville bli med til setra. Folk hadde bestemt dei ville flytte kyrne fram på Høgebakken den dagen, seterlivet skulle ta til nå. Det var ekstra tidleg dei flytte på setra det året. Det var kjekt å få bli med til Høgebakken, slett ikkje verst å bli spurt om å hjelpe til med hesten. Jens lasta på hjulsleden det som skulle fram på setra, det var nok litt av kvart. Der var litt turr ved og der var mjølkespann og div. anna. På Høgebakken var det mykje som måtte ordnast. ”Mokedungen” som låg utanfor ”dungedøra” måtte kjørast vekk, nokre kubåsar trong litt vøling. Der var mangt som måtte stellast på etter ein lang vinter. Eg kan ikkje minnast eg kjeda meg den dagen, Jens heldt meg nok passeleg i sving.

Men då vi kom heim vart eg skuffa, det var ikkje den nye syster vår var som skuffa meg. Nei det var den ormen som Tore-Ivar-Andreas hadde funne i fjøra. Han Tore-Ivar-Andreas skulle tette ein omn og tok ein tur til Øggars-fjøra for å finne leire, då fann han ein orm som låg samankrulla på ein stein. Alt folk i bygda hadde vore der og sett ormen, i alle fall alle ungar på N. Vartdal hadde møtt opp for å sjå dette sjeldne synet. Men då eg kom heim hadde dei teke livet av ormen og kasta ”liket” av den på sjøen. Så eg var den einaste som ikkje fekk sjå ormen, dei andre ungane snakka om ormen i lang tid. Eg trur ormen vart større og lenger etter som tida gjekk. Det vi hadde fått ei syster var ikkje den store hendinga, nei det var den ormen eg ikkje fekk sjå. Folk snakka om korleis ormen var komen over fjorden, dei trudde helst den var ”boren ” av fugl. Vi visste der var orm på andre sida av Vartdalsfjorden. Men på Vartdalssida var ormen ”vekk-mana”, så vi var fri for slike uting. Det gamle sagnet om korleis

71

vi vart fri orm på Vartdal fekk vi fortalt ofte. Det var nesten nifst med den lindormen som braut ned fjellet og laga Masdalklova. Den braut ned og tok med seg ei stor furu til det bålet på S. Vartdal der ormane vart brent. Vil tru folk på N. Vartdal og Sætre vart litt oppskremte når denne lindormen kom forbi med eit kjempetre i ”kjeften”.

Det nytta ikkje å fortelje om alt eg hadde opplevd på setra, nei slikt drukna i dette snakket om denne ormen. Ho nyfødde syster mi kom nok også litt i ”bakevja ” i forhold til det Tore-Ivar-Andreas fann i fjøra.

Ja, dette var slik ein 7. åring opplevde den 27. juni 1930. Var det ikkje for fødselsdagen til Palma kunne eg ikkje tidfeste år eller dato, men nå--. 70 år er lang tid når ein ser framover, men bakover er det som ”eit pust i sivet”.

Ja, ho syster vår fyller 70 år den 27. juni dette året, ormen er vel nesten glømt. Vi var 7 søsken som voks opp i Ura, 5 av oss lever ennå. Livsvilkår i Noreg har forandra seg mykje på desse 70 åra, dei harde trettiåra var harde for mange.

Langesund 19.09.93.

Helge Ødegård

72

"Siak" En av de første dagene i mars 1945 mønstret jeg på S/S "Siak" av Tønsberg, som fyrbøter. Påmønstringen skjedde i London. Jeg kom over til England med "Nordholmen" av Vartdal. Under sildefiske 1945 ble vi "kapret" av norske motortorpedobåter. Dette skjedde i januar 1945. Mannskapet på "Nordholmen" måtte innom diverse leirer for kontroll. Spionfrykten var stor, det gjaldt å sile ut de som kunne mistenkes for slik virksomhet. Etter noen få uker ble alle fra "Nordholmen" sluppet fri. Vi skulle nå fordeles til krigsinnsats. Noen hadde ønsker om marinen, andre handelsflåten. Der var 3 stk. som fikk gå tilbake til "Nordholmen" som vaktmenn. En eldre mann valgte hæren, der ble han skomaker. Vi som valgte handelsflåten ble registret på "polet". Det var et register for hyresøkende. Hyresøkende er vel litt misvisende, sjøfolk hadde plikt til å seile. Etter ferie og avspasering av fridager måtte de søke hyre, eller bli straffet. Vi hadde plikt til å stå ombord i 6 måneder. Når en meldte seg på polet kunne være heldig eller uheldig, det kunne bli jobb første dag du var ledig, eller det kunne gå noen dager før en båt hadde bruk for folk. Registret på "polet" og klar til jobb fikk vi dagpenger. Tror det var 5 pung og 17 shilling for uken. Jeg ble påmønstret og fikk en adresse der jeg skulle gå ombord. "Siak" lå i Barking, det er en liten plass langt ned i London "roveret". For sikkerhets skyld fikk jeg adressen skriftlig. Fikk også litt opplysninger om tog og buss. Jeg måtte skifte tog, ta buss og siste stykke var det å ta beina fatt. Det var godt å ha reisemålet på papir, min engelsk var lik null. Men med en papirlapp å vise fram gikk dette godt. Må skryte av folk i Storbritannia, så hjelpsom som de var! Jeg måtte fram med den adr. lappen å si, "Exkuse, can you help me". Skal si folk var hjelpsomme, om den første jeg spurte ikke kunne hjelpe gav han seg ikke for der fantes en som kunne. De passet at jeg byttet tog på rett plass, samme skjedde da jeg måtte skifte over til buss. De klappet meg på skulderen og sa "Good luck may friend". Vi nordmenn fikk vel gjerne litt spesial servise i England under krigen. Vi var alliert og vår handelsflåte gjorde en god innsats når det gjaldt forsyninger til Storbritannia under krigen. Jeg hadde det inntrykk alle viste om Norge og nordmenn. Det var en fordel å kunne presentere seg som norsk. Siste stykke på vei til båten måtte jeg gå, det var ikke så langt. Jeg tok sjømannssekken på skulderen og kofferten i hånden og begynte på vegen. Mens jeg gikk hørte jeg flydur, la ikke noe spesielt merke til den. Men folk begynte å springe, så plutselig stoppet flystøyen, da gikk et lys opp for meg. Dette var en V 1, (flying bomb). Jeg hadde hørt om denne flygende bomben, men aldri sett den før. Dette var et førerløst fly, det gikk ut en bestemt distanse og der stoppet motoren og flyet styrtet. Det var lastet med cirka 1000 kilo med sprengstoff. De aller fleste av de førerløse flyene ble skutt ned før de nådde sine mål. Men 1000 kilo med sprengstoff kunne gjøre stor skade der de traff. Cirka 6000 mennesker mistet livet i London på grunn av bombing fra V1 og V2. V2 var raketter, det var ikke oppfunnet våpen til forsvar mot raketter da i 1945. Da jeg hørte dette flyet kuttet ut motoren, ble redd. For meg så det ut som flyet kom til å lande der jeg var. Jeg la meg flat på bakken, tok sekken over hode og ventet på den store smellen. Men V1 landet langt vekk fra den plassen jeg lå, hørte senere den landet i en mølle og noen mennesker mistet livet. Ja, det var bare å forsette, fant båten og gikk ombord. Først til skipperen med papirer og så akterut. Det første en blir spurt om når en kommer om bord i en ny båt er hva båt en kommer fra. Jeg fortalte min historie om, dette var første båt etter jeg kom til England. Jeg ble naturligvis litt av ett midtpunkt, alle skulle vite om forhold i Norge. Det var lenge siden de hadde snakket med noen som nyss var kommet over Nordsjøen.

Jeg prøvde å fortelle så godt jeg kunne. Men når jeg fikk spørsmål om jeg kjente hun eller han i forskjellige byer måtte jeg melde pass. Men forholdene i Norge var vel noe bedre enn de

73

hadde ventet, da spesielt forsyninger av mat. Der var vel få eller ingen som direkte svalt i hel i Norge under krigen. Det var vel fisken som reddet oss. Fyrbøterne hadde lugarer på styrbord side akterut, matrosene på babord. Der var felles nedgang, kom først til messen, så var der to lugarer. Det var en firemanns lugar og en tomanns-lugar. Båten var bygget i Trondheim i 1930, så den var ikke så gammel. Lugarene var bra. Nå var der innført ny ordning, vi fikk køyklær. Det var 2 ulltepper og pute, og putetrekk, ja madrass. Dette var stort framskritt fra den gang vi måtte holde alt slikt selv. Nå var der også skaffetøy i messa. Nedgangen var skjermet for lys om natten. Der var en seildukgardin vi drog for før vi åpnet døren. Dette var viktig, ett lite lysblaff kunne være nok for ubåtene. Der var ikke lys å se på havet i krigsårene. "Siak" lastet kull for Frankrike. Vi skulle til Sant Malo i Frankrike. Vi gikk i konvoi, så vidt jeg husker var dette en liten konvoi, 10 til 15 skip. For meg var dette uvant og spennende. Men jeg gled fort inn i rutinen. Jeg mønstret på som fyrbøter, dette var større forhold enn jeg var vant til. Men vil si det gikk bra. På fyrbøtersiden var vi flere nasjoner, det var litt språkproblem. Men det gikk bra, Latvia snakket godt norsk, når han ville. Ellers gikk det på ”engelsk og norsk", mine engelsk-kunnskaper økte for hver dag. Vil nok tro uttalen varierte en del fra normalspråket. Må vel også nevne "Knurr", det var skipskatten. Den holdt til på fyrbøtersiden. Når der kom nye folk ombord skiftet alltid katten køy, den tok da køyen til den nye mannen. Vi lurte på om det hadde noe med renslighet å gjøre. Den nye fyrbøteren fikk rene køyklær. Det gikk 3 måneder mellom hver gang vi fikk rene køyklær. Ellers hadde "Knurr" førsterett til å velge pålegg. All hermetisk krabbe gikk til katten, for det var livretten for knurr. Navnet "Knurr" hadde den fått av den knurrende lyden katter bruker når de er i godlag. På turen til Sant Malo måtte vi passere kanaløyene, de var erobret av tyskerne. Der var anlagt kanonstillinger, vi passerte der i dagslys. Naturligvis måtte tyskerne fyre av noen skudd, men det var helst for moro skyld. Vi holdt god avstand så granatene nådde ikke fram. Kanaløyene var besatt av tyskere helt til krigen sluttet. De allierte brydde seg ikke om å ta igjen de øyene, de hadde liten betydning for krigens utfall. Da vi kom til Sant Malo var dokkportene i havnen sprengt, det var gjort før tyskerne trakk seg tilbake. Vi gikk inn på høyvann og fortøyde båten til kaien. Ved lavvann var havna helt tørr. Kosten ombord på "Siak" var bra, båter som gikk i kystfart hadde stort sett dårlige kosthold enn skip som gikk "cross". Men for meg som kom fra Norge var det mye og god mat. Offiserene ombord var grei, bortsett fra skipperen. Han kom ombord der som vikar siste turen båten var i Norge. "Siak" var på en måte regnet som "straffeskip". Vi i maskin merket ikke så mye til skipperen, her var det maskinsjefen som bestemte. Maskinsjefen hadde stått ombord i 12-13 år. Hadde hatt ferie noen få dager de 5 krigsårene. Det var en "sparemann", men hyggelig og grei. Han var over 2 meter rundt livet, men kvikk i bevegelsene. Maskinsjefen forsatte også på "Siak" etter krigen. Han ble der til båten ble solgt, da hadde han stått ombord i 26 år. 1. maskinisten var over 60 år, var fra Haugesundkanten. Han drømte om få seg en frakteskute når krigen var slutt. Hadde spinket og spart hele krigen for å få oppfylt denne drømmen om frakteskuten.

Som de fleste andre om bord hadde også 1. maskinisten fast følge. Styrmennene hadde vi maskinfolk ikke noe forhold til, men matrosene klaget ikke. Det var skipperen som var vanskelig. På dekkssiden fikk folk sparken for "no ting". Da krigen var slutt tok skipperen ferie, vi fikk da bra forhold ombord.

74

Vi gjorde flere turer på Frankrike før krigen var slutt. Da krigen nærmet seg slutten var vi på tur til Rouane. Vi gikk opp Sone sammen med flere andre skip. Ennå husker jeg duften av poppel, den var så frisk. Da vi rundet en sving i elven kom det norske flagget opp på en flaggstang. Det var en stor og god følelse å se vårt flagg ble heist. Mustad, han med fiskekroker, hadde en fabrikk der. De brukte å heise norsk flagg når norske skip passerte. Det var en fin "gest", for oss sjøfolk var det en god opplevelse. På vei opp Rouen begynte rykter om tysk kapitulasjon og svirre. Telegrafisten kom stadig med ferske nyheter, han var forresten fra Canada. Vi kom til Rouane og fortøyde ved kai der. Ikke lenge etter vi var fortøyd kom den endelige beskjed, de tyske styrker hadde kapitulert betingelsesløst.

Vi følte på oss at her ville det bli fest i land. Men den gang ei. Vi lå innenfor porten og der var militær vakt. Vakten hadde klar ordre, ingen sjøfolk fikk gå i land. Jeg har aldri fått klarhet i hvorfor vi sjøfolk ikke skulle få lov til å feire freden. Men det var vel en eller annen høy offiser som fant på noe. Jeg hadde voldsomt lyst til å feire slutten på krigen. Litt utenfor porten og gjerdet rundt kaien lå der en norsk båt. Mitt engelske ordforråd var minimalt, det var engelsk soldat i porten. Jeg tok en "spansk", løy at bror min var ombord i denne norske båten som lå der utenfor gjerdet. Jeg fikk lov til å gå på besøk til denne båten. Men måtte love å være tilbake til ett bestemt klokkeslett. Da skulle denne soldaten gå av vakt. Ja den som ikke kom tilbake var jeg. Da jeg møtte opp i porten langt på natt var der nye vakter, men ingen spørsmål. Den landlovsnektelsen for sjøfolk var trukket tilbake i løpet av kvelden. De franske feiret dagen med dans og vin i gatene, synd jeg ikke kunne fransk, eller kunne danse.

Langesund 12.10.93.

Helge Ødegård

75

Vêret.

I dag kjem vêrmelding i radio, fjernsyn og i aviser, vi kan også slå på tekst-tv, og sjå korleis ver temp. er og skal bli. Temperatur på Canariøyane i Middelhavet og elles i Europa les vi også av på tekst-tv. Vi som dreg på åra og har sett våre beste dagar huskar korleis ver melding var i våre unge år, kva skal vi sei --.

Før 1940 var der vêrvarsel i Sunnmørsposten kvar dag, Sunnmørsposten kom til N. Vartdal ein gong på kvelden. Men då hadde våre lokale vêrprofetar hatt sine observasjonar og gjort seg opp ei meining om veret neste dag. Vi kan berre sei som sant er, dei lokale vêrprofetane hadde like ofte rett som meteorologiske. Når eg tenker tilbake er det med beundring eg huskar kor treffsikker mange eldre var når dei tydde teikn i naturen og “spådde” morgondagens vêr. Men la oss ikkje gløyme, der låg lang røynsle i dette med “vêrvarsel”. Folk i Noreg bur i eit land der veret avgjer liv og lagnad til mange. Både på land og sjø måtte ein ta veret med når noko skulle planleggjast, eller gjerast. Det gjeng ennå gjetord om “styremenn” på åttringen, som var ekstra flinke med “vêrvarsel”. Om kvelden før dei gjekk til køys såg dei på skyer og gjorde seg opp ei meining kva vêr dei hadde i vente. Tidleg på morgonen var dei atter ute og tok sine teikn. Det var skyene, var der stor fart i “draget”?, var der ein skybanke i vest? Var det trygt å legge ut? Der var nokre få som var meir akta som “vêrmenn” enn andre, dette var folk som vart sett opp til.

Eg var vêrobservatør på Langøytangen fyr i nokre år, vi gjorde observasjonar for meteorologiske, det som forundra meg var skyene. Skyer skifte ofte farge og fasong, dette har med vêr og vind å gjere. Der er skyer som tyder godt vêr, og der er skyer som tolkast som uvêrsskyer. Det var nok helst i skyene dei eldre tok sine teikn om det vêret som var ventande. Men det såg også korleis dyr og fuglar oppførte seg. Nå er det få som ser etter teikn i naturen når dei lurer på kva vêr vi har ventande, vi trur på meteorologiske og slær på fjernsynet. Der i den ” kassa” får vi spådom om vêret for den neste dag og mange dagar framover. Vi kan sei mykje stygt om meteorologane men vêrvarsel dei gir oss stemmer ofte.

Under krigen 1940-45 var der lite eller ikkje vêrvarsel. Farsyster mi ho Øggars-Marta var flink med varsel om vêret, det var mest i høyonna vi høyrde på henne når ho spådde om vêret. Drog skodda inn om Eltrane på morgonen var det usikkert om vêret ville halde. Kom skodda så langt som inn mot Vartdalshornet vart det regn før dagen var slutt. Som oftast stemte dette varselet. Andre varsel ho hadde stemte ikkje så bra, men det var varsel som heller var gamal tru, eller overtru. Ho trudde vêret ville snu på fredag, for fredagen var ikkje vika lik. Men fredag eller måndag, det var og er skyer og vind som gir oss godt og lagleg vêr, eller skadevêr. Dette med fredag som ulukkesdag hang i lenge, veit ikkje om vi er fri den overtrua ennå. Botna denne overtrua i langfredagen?

Vêrobservasjonar tok ein voldsom oppsving under krigen 40-45. Meteorologane vart rådspurde når krigshandlingar vart planlagde. Der var krigshandlingar ein helst skulle utføre når veret var mindre bra, helst i skodde og lite sikt, motsett var det angrep der ein skulle ha godt vêr. Skulle meteorologane kunne spå rett om vêret måtte dei ha kjennskap til vêr og barometerstand i arktiske strøk. Der kom meteorologiske stasjonar på Grønland, Jan Mayen, og Svalbard. Både dei allierte og tyskarane hadde stasjonar der, det lukkast dei allierte å øydelegge dei fleste tyske stasjonane på Grønland og Svalbard. Men det kosta kamp og strid, der gjekk mange norske liv i den striden.

Langesund 01.10.93. Helge Ødegård

76

Tømmermannen. Det var i 1947 eg kom i lag med denne tømmermannen. Vi hadde mønstra ombord på ein nybygd båt, alt var lagt til rette for mannskapet. Det var einmannslugarar for dei fleste, berre unggutane måtte dele lugar. Vi hadde stor messe, med pantery, der var kjøleskap i messa. For oss som kom frå skip som var bygde i mellomkrigsåra og før, var dette som ein draum. Tømmermann var det vi må kalle litt eldre. Dei fleste av oss mellom 16 og 30 år, tømmermannen var nok ikkje langt frå 60. Han starta "sjølivet" ombord på seglskuter. Tømmermann var flink å fortelje. Han fortalde om selfangst, hadde mønstra på ein av dei store stimbarkane frå Tønsberg på selfangst. Det vart bomtur, nesten ikkje fangst. På heimtur fekk dei ein storm frå nordvest, dei sløra unna med fulle seil. Master og rær stod som bogar, riggen var som felestreng. Alle venta at skuta skulle miste riggen, men den heldt. Denne tungdrivne skuta logga mellom 15 og 16 knop. Det var den verste seilas tømmermannen hadde opplevd. Han trudde skipperen hadde lyst å gjere slutt på livet. Tømmermannen mønstra på skuter i langfart. Han kom i land i New York, gjekk der å venta på jobb. Eg trur han hadde rømt frå eit norsk skip. Ein morgon vakna han ombord på ei fransk skute på veg til Australia, skuta var lasta med parafin i fat. Han vakna med ein hovudverk som han aldri har kjent, verken før eller seinare. Korleis han var komen ombord forstod han ikkje, men det gjekk etterkvart opp for han. Sjøfolk den gongen var ikkje ukjent med sjanghaiing. Han var "dopa" og sendt ombord i denne franske skuta. Han hadde lite med kler, berre det han låg i då han vakna. Dei fleste av mannskapet var komen ombord på same vis som vår tømmermann. Det var ei blanding av fullbefarne sjøfolk og "havnerotter". Mykje slagsmål og "trubbel" før kvar mann fann sin "rang". Turen til Australia tok nesten 6 månader, kosten ombord var bra. Den var mykje betre enn på dei fleste norske skuter. Vår venn leid mykje vondt på grunn av dårleg utrustning. Det vart spesielt ille då dei kom ned til dei "rolling forties", der fekk dei snøstorm og frost. Ein dag han stod til rors kom skipperen og gav han ei god sjøtrøye. Det var å gåve tømmermannen sette pris på og aldri gløymde. Kom til Australia vart han avmønstra. Han arbeidde nokre år på land i Australia, men så reiste han til Amerika. Fekk seg ein bra jobb på land der. Han fortalde mange rare historier frå Amerika og Australia. Ei historie frå Amerika var litt utruleg, han fortalde om ei sekt som vart kalla "Holly Jumpers". Når denne sekta hadde møter og slikt dreiv dei med bønn og hopping. Det var noko med gudstrua, det gjaldt å hoppe så høgt ein berre klarte. For dei unge gutane gjaldt det å hoppe høgt, lett å få “drag” på jenter for den som var ein flink hoppar. Men seinare har eg lese mykje om denne sekta, så dette tømmermannen fortalde var sant. Eg trur nesten tømmermann var medlem av denne sekta ei stund, han var sikkert ein god hoppar i ungdommen. Etter mange år i utlandet reiste tømmermannen heim ein tur, berre for ei kort tid! Men så kom kjærleiken, han vart gift og slo seg til ro i Noreg.

Langesund 09.10.93.

Helge Ødegård

77

Møte med tannkosten. Mitt første møte med tannkosten var ikkje planlagt. Der var ingen offentleg tannrøkt på Vartdal i min barndom. I aviser og delvis på andre måtar var der reklame for tannkrem. Då eg var barn var tannkrem identisk med Stomatol. Det var berre denne eine tannkremen vi kjende til. Det same var det med sigarettar, der var det Teddy. Ho Anne-Marja som dreiv handel på Nøre-Vartdal hadde Teddy, men eg tvilar på om ho hadde Stomatol på lager. Far var fiskar på "snurpebåt", trur det var "Sjøfuglen”. Ein vinter fekk han tannverk og måtte til tannlege, visstnok i Haugesund. Tanna vart trekt og tannverken var vekk. Men denne tannlegen anbefalte tannpuss. Far kjøpte tannkost og ei tube med tannkrem, Stomatol. Eg trur tannkosten vart lite brukt, det var ikkje så enkelt å drive med puss av tenner på fiskebåtane i den tid. Tannkosten og tannkrem pakka far ut av "tølene" sine då turen var slutt og han kom heim. Tannkosten og tannkremen vart liggande, kan ikkje huske far pussa tenner. Dei som gjekk med "tobakkskråa" i munnen heile dagen hadde vel ikkje så mykje trong for tannpuss. Tobakkspyttet drap vel både "Karius og Baktus". Far døydde 76 år gamal, han hadde dei fleste tennene i behald heilt til slutt. Ein søndag hadde vi ungane fått tak i tannkosten og Stomatolen. Det var sommar og fint ver, så vi vaska oss ute ved "renna". Dei fleste hadde "renne" den tid, dei demde opp ei elv og sette inn ei trerenne eller eit jarnrøyr. "Renna" var der vi henta reint vatn til koking og slikt. Ja, vi hadde fått tak i tannkosten og krem, nå pussa vi tennene etter tur og orden. Det var den eldste først og den yngste til slutt. Den yngste som var med då var nok eg. Dei to syskena som var yngre var for små til slikt. Så vi var 5 stykker som fekk vårt første møte med tannkosten denne søndagen før vi gjekk til høgmesse i kyrkja. Ja, dette med tenner og tannpuss har forandra seg mykje den tid eg huskar. Eg kan ikkje huske kva tid eg starta med regulær tannpuss. Men eg var nok godt over konfirmasjonsalderen. Skuletannrøkt vart "innført" på Vartdal ein gang under krigen. Då vart det både "boring" og plombering. Skuleungane fekk visstnok også litt undervisning korleis dei skulle pusse og stelle tenner. Dette var eit barndomsminne som dukka opp ein dag vi hadde møte i eldrerådet. Der var det ein tannlege som kåserte om stell av tenner på pasientar i eldreomsorg. Ja, mykje har forandra seg på 65 år. Langesund den 11.10.93. Helge Ødegård

78

Møte med nye våpen Vinteren 1945 vart "Nordholmen" frå Vartdal "kapra" og ført til England. For dei fleste av oss var dette ei stor oppleving. Vi som var unge hadde i mange år hatt lyst til turen over Nordsjøen. Alle som kom til England under krigen måtte granskast, tyske spionar skulle "silast" ut. Mannskapet på "Nordholmen" var innom to leirar, må vel nesten kalle det fangeleirar. Den første var Canon Park, det var venteleir. Då vi skulle til forhøyr kom vi til "Patriotskolen". Men vi vart ikkje der lenge, ingen av våre vart mistenkte for tyskarsympati. Vi kom ut frå denne granskinga og vart plassert på Shafterburry Hotel. Så var det å gå frå det eine kontoret til det andre. Vi måtte ha pass, der var legeundersøking og vi skulle velje yrke. Ja, å velje yrke var lett, handelsflåten eller det militære. Valde vi militær, måtte vi velje hær eller marine. Ein eldre fiskar ville gjerne bli soldat, han kom til Skottland. Der vart han skomakar i den norske armeen. Dei som ville i marinen, kom dit. Dei fleste av oss ville i handelsflåten, eg også valde den. På "poolen" vart eg registrert som fyrbøtar. Straks vi var registret fekk vi pengar. Det gjekk ei tid før eg fekk jobb. Shaftesburry Hotel var gamalt og nedslite. Den norske regjering hadde også eit anna hotell, det var County Hotel, dette hotellet var nytt rett før krigen. Saman med ein eldre ungkar frå Ørsta flytte eg til County Hotell. Hotellet var bra, men maten var ikkje så god som på Shaftesburry Hotel. Ein laurdag var eg og denne ungkaren på "byen". Vi kosa oss med litt øl, seinare tok vi ein tur til Piccadilly Street. Vi såg etter jenter. Men ein laurdagskveld, med byen full av amerikanarar var dette vekk kasta tid. Amerikanarane hadde brøstet fullt av medaljar og lommeboka var stinn av pengar. Den dagen nytta det ikkje for ein unggut frå Vartdal og ein tilårskomen ungkar frå Ørsta å få sjanse med jentene på Piccadilly. Vi rusla "heim" til hotellet og gjekk til køys. Men vi fekk ikkje nattero heile natta. Trur kl. var vel 2 då ein V 2 slo ned ikkje langt frå hotellet. Vi hadde rom i toppetasjen, heile hotellet riste og skaka. Vindua klirra og sengene flytte seg på golvet. Vi vakna, heilt forskrekka, men vart snart klar over kva som hadde hendt. Vi roa oss litt, men redde var vi. Ungkaren stod fram på golvet og heldt opp underbuksa med nevane, der stod A. V. med raude bokstavar i lininga. Då kom han med eit utsegn eg ikkje har gløymt: "Dei gir seg faen ikkje før dei treffe meg", sa han. Slik eg tolka det i augneblinken såg han seg som krigens mål nr. 1. Eg vart så full av lått at eg måtte gå til køys og dra sengkleda over hovudet. Søndag var vi ute og fann staden der raketten hadde slått ned. Eit heilt kvartal var omtrent jamna med jorda. Eg veit ikkje talet på drepne eller såra. Folk i London overnatta mykje i bomberom eller på undergrunnen, så tap av menneskeliv var gjerne ikkje så stort. Ein av første dagane i mars fekk eg jobb. Det var på ein liten båt frå Tønsberg. Båten var det som vart kalla ein "coaster". Det var litt vondt å ta farvel med kameratane frå "Nordholmen". Vi var nok litt usikker på om vi møttest igjen. "Siak", (båten eg skulle ombord på), låg i Thames, på ein plass som heiter Barking. Det vart ei lang og kronglete reise før eg fann fram. På hyrekontoret gav dei meg eg ein lapp der adr. stod. Det var tog eit stykke, så skifte buss to gangar, siste stykke måtte eg gå. Med kunnskapar i engelsk lik null var denne reisa ikkje enkel. Men mine medpassasjerar hjelpte meg, så alt gjekk fint. Var eg usikker drog eg fram papirlappen med adr. og "stotra" fram "excuse me". Skal seie eg fekk hjelp, var den første som fekk sjå lappen usikker, leita han fram ein som kunne og visste. Eg fekk vel nærmast ein "fadder" som skulle omtrent same veg. Så lenge eg

79

lever kjem eg til å huske den velvilje medpassasjerane viste meg. Vi var alliert, og den norske handelsflåten var verdsett for sin innsats i krigen. Sjølv nå i seinare tid har eg møtt menneske frå England som takkar vår handelsflåte for innsatsen. Eg kom fram til siste haldeplass for bussen. Der måtte "fadderen" ta ein annan buss. Han tok meg i handa og sa, "Good luck my friend". Eg fekk vite retninga eg skulle gå og tok beina fatt. Då eg hadde traska eit stykke høyrde eg flytur. Folk vart urolege og forsvann. Eg såg til vers og såg eit lite rart fly, men eg reagerte ikkje noko særleg. Men så stoppa motorduren på flyet, då rann det opp eit lys, dette er V 1. Flyet begynte å stupe, det hadde retning mot der eg stod. Eg kasta meg flat og drog sjømannssekken over hovudet. Det gjekk ei stund så høyrde eg smellen. Men denne flygande bomba slo ned eit godt stykke frå der eg låg. Så eg var langt unna faresona. Ikkje alle var så heldig som eg. V 1 råke ei mylne eller noko liknande, der vart fleire drepne. Denne V 1 var eit førarlaust fly. "Flying bomb" vart den ofte kalla. Flyet vart lasta med ammunisjon og sendt ut mot mål i England. Når flyet hadde gått ut distansen stoppa motoren, flyet styrta og eksploderte. V 2 var ein rakett, lasta med ammunisjon, målet var London. Stort sett var det sivile som vart råka av desse terrorvåpena. Dei virka skremmande begge to. Langesund den 18. 10. 93. Helge Ødegård

80

"Grunnmusa" Såg der var planar for gjenreising av kvernhus i Hovdebygda. Stundom skal det lite til for gamle minner dukkar opp. Det var krigs-hausten 1940. Folk hadde fått krigen inn på livet, import av korn fall nesten bort. Folk begynte å snakke om maling på dei gamle bygdekvernene. På N. Vartdal var der fleire kvernhus, dei hadde nok vore lite i bruk dei siste åra. Men nå ville folk gjerne male litt mjøl sjølve. Saman med fleire gardar på Nøre-Vartdal hadde Øggaren kvernhus ved "Storelva". Nå ville eigarane av kverna setje den i stand, korn vart dyrka på gardane. Det med maling av kornet var gamal tradisjon, folk kunne dette. Arbeid med vøling av kvern og kvernhus vart sett i gang. Eg vart med på dette arbeidet saman med farbroren min. Der var mange mann med på denne jobben. Vi heiste opp overkverna, den vart hoggen og stelt. Mjølkiste og kornteine vart reparert, slok og steme det same. Kvernkallen vart og ettersett, kallen var i orden. Men underlageret, det som står under vatn, var utslite. "Oss må ha ny "grunnmus"”, sa Nils- Andreas. "Grunnmus" var namnet dei hadde på dette underlageret. Eg vart send til Ålesund for å få tak i eit slikt lager. Eg var berre 17 år og kunne vel lettast unnverast i arbeidet med kverna. "Du fer ei slik "grunnmus" hjå han blokkmakar Bryne", sa dei. Eg tok med det gamle lageret og reiste med mjølkebåten til Ålesund. Blokkmakaren var lett å finne. Då eg kom inn i butikken, var der ein ung jente bak disken. Eg var åleine kunde, så jenta spurde straks kva ho kunne hjelpe med. Eg sa som sant var at eg skulle ha ei ny "grunnmus, den gamle var utslita. I "Storm og stilla" skriv Ivar Åsen: "Ragnhild vart raud som ei hjupa". Men jenta bak disken vart mykje raudare enn "ei hjupa". Ho såg på meg som eg skulle vere eit rart, farleg dyr, så forsvann ho inn i eit anna rom. Det gjekk ei stund, så kom der ut ein kar. Eg forstod at dette var blokkmakaren sjølv, han lurte på kva eg skulle ha. Eg gjentok dette om "grunnmusa", og leita opp den gamle eg hadde med. "Det tek til å bli vanskeleg med pokkenholt nå, (eit spesielt hardt treslag), men dette skal eg klare", sa han. Blokkmakaren lovde "grunnmusa" ferdig i god tid før mjølkebåten skulle gå frå Ålesund. Så eg gjekk i Ålesund og dreiv til tida var koma då eg kunne hente lageret. Blokkmakaren skulle ha nokre kroner for jobben, pokkenholten var nesten det som kosta mest. Eg kom tilbake til Nøre- Vartdal med dette lageret, og neste dag var "grunnmusa" på plass. Vi mol mykje korn på denne kverna krigsåra. Den vart ikkje forsegla, så vi mol vel nesten lovleg. Litt meir enn vi hadde anvising på mol vi nok i seine nattetimar. "Grunnmusa" heldt "koken" heile krigen. Litt om ein blokkmakar: Dette var ein handverkar som laga blokker. På båtane i den tid var der brukt mykje blokker, og blokker av mange slag. Det var blokker i riggen, der var fotblokker, kasteblokker, der var taljer av mange slag. Så det å vere blokkmakar var ein bra leveveg. Blokkmakaren hadde blokker på lager, og skulle ein ha noko spesielt, fabrikkerte han det som skulle til. Langesund den 22. 11. 93. Helge Ødegård

81

Tradisjon på fiskebåt.

På fiskebåtar var det tradisjon at menn med vaksne døtre lovde dei vekk til unggutane. Vi som var unge vart gjerne litt blyge når dei "gamlingane" lovde oss jentene sine. Til blygare vi var, til meir moro var dette for dei eldre. Martin fortel om sin første tur til Lofoten, med "Petra". Han delte køy med kokken. Denne kokken hadde eit barn og det var ei jente. Kokken hadde gard og jenta var då naturlegvis "jordataus".

Går vi litt tilbake i tid var det eit stor pluss for ei jente å vere "jordataus". Martin hadde ikkje vore mange dagane ombord før "gamlingane ”lurte på om han hadde fått lovnad på den dottera kokken hadde. Var det landlege kom skipperen traskande over dekk i heimelaga tresko. Han lurte svert på korleis det gjekk med kokken og Martin. "Du må forstå ditt eige beste" sa han. "Pen jente og bra jord, du er "framfødd" om du får kokken til å love deg jenta". Men kokken var ikkje heilt villig, han ville tenke seg godt om. "Du må forsøke å snakke med han om kvelden før han sovnar", sa skipperen. På slutten av turen kom dei så langt han halvvegs vart lovd jenta. Men det var jorda, kokken forlangte eit voldsamt kår. Men her kom skipperen med eit godt råd. "Du forstår det Martin, det å legge kår til kokken er som å setje pengar i banken. Når kokken døyr er alt han har spart i hop ditt. Så skriv kontrakt"! Det var ikkje alle av dei andre "gamlingane" som meinte det same som skipperen. Der var dei som kom med advarsel, "kokken kan leve til han blir nesten 100 år, og når du skal passe og pleie han så lenge, blir det dyrt", sa dei. Kontrakt vart ikkje skrive, Martin fekk ikkje kokken som svigerfar og kårmann.

Martin vart også far til jenter. Då vi var saman var den eldste i konfirmasjonsalderen, eller vel så det. Vi var nå komen til kring 1950, det hadde vorte ei anna tid. Unggutane var meir frimodige, dei nesten likte å bli erta med jenter. Martin var populær og godt likt. Dei unge gutane fann ut han hadde ei jente i passe alder. Det var spesielt smøraren og Arne som tinga på den jenta Martin hadde. Martin stilte strenge krav, dei unge gutane måtte kome seg opp og fram i verda før dei kunne få dottera. Smøraren måtte minst bli maskinassistent, Arne som var fangstmann måtte først få seg jobb som skyttar. Ja, vi alle hadde moro av diskusjon og pruting mellom Martin og dei unge gutane. Smøraren vart maskinsjef og Arne kaptein, men då var jenta gift. Ho leita seg ein ektemake på eiga hand, Martin vart vel ikkje spurt. No er jenta bestemor, Martin oldefar. Smøraren og Arne fann seg jenter og vart gifte. Ho som vart gift med Arne vart tidleg enke. Arne døydde i ei ulykke ombord på eit skip, der han var skipper. Det var ein svært flink, kjekk mann, som døydde så altfor tidleg. Eg held Arne for den flinkaste ungguten eg har vore saman med.

Langesund den 21.12.93Helge Ødegård

82

Havet gav og tok. Havet har skaffa levebrød for mange på Vartdal. Slik også i mi slekt. Men havet har også teke av mine slektningar. Av mine nære slektningar tok havet 3 stykker i ei periode på 50 år. Den første var Petrus Ødegård, bror til far, nr. 2 var Augustinus Ødegård, han var søskenbarnet mitt. Den siste var Hans Ødegård, yngste broren min. Petrus i 1902, August nyttårsnatta mellom 1913 og 14, Hans kom vekk i Vesterisen 1952. Petrus Ødegård kom vekk på ein "dekka" "møring" frå Vartdal, den heitte "Albatross". Andreas Sætre åtte båten og var "styremann". Det var 5 mann som miste livet i det forliset, alle frå Vartdal. Vi veit ikkje korleis forliset skjedde, alle ombord kom vekk. Dette hende vinteren 1902, visstnok den 4. februar 1902. "Albatross" "låg" etter torsken på Alnes. Dei vart overraska av ein nordveststorm, og måtte "halde unna" "sør om Djupa". Ville vel forsøke å kome seg til Fosnavågen. Folk som dreiv "nord om Djupa" var helst lite kjende der sør, på den tid. Far trudde dei siglde seg på eit fall som heiter Kråka. Alt som vart funne igjen etter forliset var sjøskrinet hans Petrus, skrinet vart funne i fjøra på Remøya. Ja, slik vart det fortalt. Vartdalssoga set dette forliset til natta mellom 3. og 4. februar 1902. Petrus var fiskar og småbrukar, han kjøpte Ura då Hans Ødegård døydde i 1899. Hans Ødegård, (Ura Hans), var gift med Hilde Sætre, ho var morsøster hans Petrus. Hilde var frå Gullikgarden på Sætre, "UraHans” og Hilde hadde ikkje born. Det var derfor naturleg at Petrus overtok Ura då mannen til Hilde døydde. Vi høyrde mykje om Petrus då vi var barn. Eg trur det var ein snill og godsleg mann. Eg kjem på ei historie som hende siste hausten han levde. Petrus dreiv og mol korn, kverna er ikkje langt frå Nilsgarden. Det var nok litt langsamt der i kvernhuset. Petrus var derfor ofte i Nilsgarden og prata. Ein gong han kom der sa han: " Nå "rek" eg her så ofte, du blir nok nøydd til å kalle meg "oppatt", du Laura”. ”Ja, eg skal "slenge" deg attpå”, sa Laura. Ho gjekk då med barn. Laura fekk ei jente, det var etter at Petrus kom vekk. Jenta vart kalla Solveig Petra, så Nils Laura heldt lovnaden. Men Solveig Petra døydde berre 5 år gamal. Petrus vart 33 år gamal, han var ugift. For dei som sat att som enkjer etter dette forliset vart livet hardt. Dei sosiale tilboda var ikkje så bra i den tid. Så i tillegg til sorg over han som kom bort, banka også svolt og fattigdom på døra. Dette med fattigdom var vel verst på Bjørndalen og Sætre. Det er fortalt att "kjerringane" på Søre-Vartdal laga til matsending til dei på Bjørndalen. Anne Olave Sætre miste mannen, Petter, og sonen Andreas den natta. Elias Melbø, som miste også livet i dette forliset, var brorson til mannen. Petter Sætre og Anne Olave hadde seks barn, alle var vaksne då faren kom vekk. Anne Olave var eit drivande kvinnfolk. Ho starta handel og greidde seg vel etter måten bra. Anne Marta, enkja etter Andreas Sætre, flytte nord på Stupeneset. Mannen hadde kjøpt eit stykke der nokre år før han kom vekk. Ho fekk litt hjelp til å setje opp hus. Stovehuset var lite, det var bygd saman med løa. Eg huskar ikkje andre hus som var bygd på den måten. Eg trur dette var ein "standard" for enkjer som fekk litt hjelp. Det var nok ein levning frå den tid vi var saman med Ulstein og Hareid. Eg har høyrt om liknande hus i Hareid. Stupeneset var langt frå folk, den tid. Anne Marta hadde nok ofte tunge stunder. Sat igjen som enkje med 4 små barn, det eldste var 5 år då faren kom vekk.

På Bjørndalen sat Regine Bjørndal igjen med 7 barn. Den eldste var 19 år, den yngste årsgamal. Det vart nok tronge tider, ein liten tungdriven gard. Inntekta som mannen vanleg skaffa på fiske fall bort. Dei sosiale tilboda vi er vant med, fanst ikkje.

83

Augustinus Ødegård kom vekk då "Isspurven" frå Brandal forliste. Dette skjedde nyttårsnatta 1913 -14. "Isspurven" dreiv etter sild på havet utanfor Halten, dei vart nok overraska av storm. "Rap" ei anna skute frå Brandal, forliste også denne natta. Denne skuta køyrde seg opp på eit skjer, ved Hammaroddane nord for Kristiansund. Mange av mannskapet kom vekk, men nokre kom seg oppå skjeret og vart berga, så her veit vi korleis forliset skjedde. "Isspurven" kom sporlaust vekk, ingen veit kva som hende. Men med så ureint farvatn ved Halten og rundt der, er det nok mest truleg at dei kom inn i fallgarden og forliste der. "Isspurven" var ei heller lita skute. Den heitte før "Skjold", men vart omdøypt til "Isspurven". Var bygd som seglar, men fekk innsett motor. Motoren var nok liten, det var vanleg med 10 til 15 hestekrefter i skuter på denne storleik. Så dei hadde segla å lite på. Motoren var nok mest til hjelp i isen, eller når det var vindstille. Ved dette forliset kom der bort 8 mann. Skipperen var frå Brandal, han var gift, dei andre 7 var ugifte. Kona til skipperen miste mannen og ein son. Så det var harde bod som kom frå havet, ho sat igjen som enkje med 7 ukonfirmerte barn. Augustinus Ødegård, (han vart kalla August til dagleg), vart 23 år gamal, han var ugift. August var ein replikkunstnar, vi høyrde mange "hermer" etter han i barndommen. Hans Ødegård kom vekk då "Buskøy" forliste i Vesterisen 1952. "Buskøy" var "fornya", hadde fått motor og ny baug, så skuta var i god stand. Men "Buskøy" fekk tidleg skade på propellen denne turen. Dei skutene som forliste fangsta litt lenger vest enn der dei fleste skutene var. Stormen og isforholda var nok verre der vest. Det var 5 skuter som forliste med "mann og mus" i Vesterisen den stormen. Skutene var: "Buskøy", "Pels", "Vårglimt", "Brattind" og "Ringsel". Der var til saman 78 mann på dei 5 skutene, i tillegg miste "Arild" ein mann i same stormen. Vi veit svert lite om korleis dei 5 skutene forliste. Tromsøskuta "Arild" var i lag med dei 5 skutene som forliste då stormen kom. "Arild" kom seg klar av isen, men var nær forlis på grunn av storm og voldsom sjø. Dei heldt det for eit under dei klarte seg. Skuta kom seg inn til Island, hadde mist ein mann, og hadde fått skade i stormen. Så om dei 5 skutene vart knuste av isen, eller om dei vart nedbrotne i åpen sjø, veit ingen. Vi veit at skutene ikkje fekk sende ut signal i radioen. Dette tyder på at antenna for radiosendaren var nedisa. Det var mykje ising i denne stormen. Om skutene hadde fått sendt ut nødsignal ville det nok vere til lita nytte. Der var nok ingen som kunne ha kome dei til hjelp.

84

På "Buskøy" kom der vekk 20 mann, av dei var 7 frå Vartdal. Dei 7 var :

Elling Myklebust f. 1908, kone og fem barn. Leif Aarseth f. 1912, kone og to barn. Gisle Myklebust f. 1914, kone. Odd Bjørndal f. 1917, kone og tre barn. Hans Ødegård f. 1928, ugift, Johan Sætre f. 1933, ugift. Jarle Romestrand, f. 1935 ugift.

Dei sosiale tilhøve var betre nå enn i 1902, så direkte naud leid vel ingen av dei etterlatne. Men sorg og sakn fekk dei føle. Mor sa ein gong: "Det hadde vore lettare om det var ei grav å gå til". Det vart leita lenge etter desse skutene. Men sikre spor etter forlisa vart ikkje funne. Synske personar "såg" dei forliste mannskapa på isen, slike "syn" gjorde det vondt for dei etterlatne. Det var lett å tru dei sakna fraus og svalt i hel på isen. Så sterk stormen var, med grov sjø då skutene forliste, kom nok ingen seg på isen. Dei slapp å lide lenge, dei som miste livet i Vesterisen året 1952. Eg trur det einaste funn som er gjort etter desse 3 forlisa er sjøskrinet hans Petrus. Langesund 14. mars 1994. Helge Ødegård

85

Nortraship

Kjære kamerat. Laurdag fekk vi oss ein overrasking på fjernsynet. Vi hadde ikkje venta å sjå Einar Kvalsvik opptre på den sena. Du er den første eg kjenner personleg som deltek i "Kvitt eller dobbelt". Så dette vart litt meir personleg enn når det er ukjente. Eg forsøkte meg på spørsmåla, nokre svar hadde eg rett, andre klarte eg ikkje. Eg også svarte Hyssing Olsen på spørsmålet om øvste sjef i Nortra Ship. Etter krigen var eg ombord i ein Bellskipsbåt, der var Øvind Lorentsen redar. Det var rart eg ikkje huska han var sjef i Nortra Ship. Men der stoppa det heilt opp, eg sat i fred og ro, du var på sena.

Eg vil håpe du får halde fram nokre "rundar". Dei unge i dag veit lite om krigen. Her i Telemark var ungdommar intervjua angåande 9. april. Der var ingen som hadde "peiling" på kva denne datoen betydde for oss. Kva veit dei då om krigen? Det må vere litt som manglar på historielesing i skulen. Den 9. april 1940 er vel ein av dei mest dramatiske dagane i norsk historie. Vi veit ikkje korleis det hadde gått med krigen om Noreg hadde kapitulert den dagen. Den tyske marine leid store tap, ville ein invasjon i England vere muleg dersom den tyske marine var uskadd?

Vi veit kva den Norske handelsflåte betydde for krigens gang. Men dei unge i dag veit svert lite. Det norske folk veit svert lite om dei påkjenningar norske sjøfolk var utsette for. Då krigen var slutt fekk dei lite hjelp for sine problem. Det var enkelt å sparke folk med alkoholproblem, ingen spurte, "Kvifor drikker Jeppe". Nå kjem "katastrofe-teamet" for den minste ulukke, bra er det. Men i forhold til påkjenning dei norske sjøfolk hadde under krigen blir ein hotellbrand liten. Dette gjeld enten du segla på norskekysten eller du var i Atlanteren. Spesielt i slutten av krigen var norskekysten lei. Ja, vi er spent på forsettelsen, vi kryssar fingrane og håper det beste. Eg har hatt litt forbindelse med han fagdommaren. Kjende han frå den tid han var i Norsk Sjømannsforbund. Ja, han var litt "raudfarga". Eg har bøkene han har forfatta om sjøfolk under krigen, det er godt lesestoff.

Vi har det godt begge to, helsa er bra og når vi set "tæring etter næring" har vi nok pensjon. Vi var 6 viker på Gran Canaria i vinter. Det gjorde godt med 6 viker sommar i januar og februar. Vi drøymde ikkje om slik velstand då vi låg i Vesterisen i 1940. Ja, lukke til vidare, hels til kona. Eg skal helse frå Kjellaug. Beste helsing Langesund den 12, april 1994. Helge Ødegård

86

Trekkfugl.

I min barndom var der mykje gråtrast i bjørkaskogen heime. Det var spesielt i beiteområde for kyrne, "Berget" vi kalla, trasten heldt seg. Denne trasten vart kalla "skitartrast", han hadde den leie uvanen den skeit på folk som kom nær reiret. Eg huskar ho "Sevrina" hadde ein striesekk over skuldrene når ho skulle hente kyrne der sør i "Berget". Men det var det med ho Sevrine, ho hadde eit litt " heftig temperament". Når trasten vart nærgåande tok ho sekken av skuldrene og vifta med denne, ho skjente og brukte munn også. Så når ho Sevrina kom heim med kyrne hadde ho mykje avføring av trast i håret og på klærna. Dersom ein gjekk stilt og varleg i skogen heldt trasten stort sett fred. Ja, dette var eit minne frå tidleg barndom.

Det som skjedde var at eit år var der nesten ikkje trast som hadde reir der i skogen på Øggaren. Folk snakka litt om dette, men eg kan ikkje huske dei hadde noko forklaring på kva som hadde skjedd. Ja, det var vel ikkje noko som opptok folk så mykje heller. Nå veit vi meir om dei farar som våre trekkfuglar er utsette for, ei lever eit farefullt liv.

Eg skal nå fortelje ei hending om ein stor stareflokk: Eg var ombord på ein liten Nordsjøbåt. Vi var på veg frå Frankrike til Horten, dette var rett før påske. Vi hadde fint vårvêr med mange varmegrader. Då vi kom opp langs vestkysten av Danmark, vart det omslag i vêret. Temperaturen fall med minst 10 grader, vi fekk nordleg kuling. Ei natt fekk vi båten "full" av starar, der var starar i tusenvis. I maskinrommet var der starar, i byssa var der starar, men mesteparten av stareflokken "landa" på fordekket. Vi såg noko som ingen av oss hadde sett før, på dekk klumpa staren seg saman i "ballar". Der var "ballar" så store som 60 toms garnblåser. Det var vel for å halde varmen staren "klumpa" seg saman slik. Då morgonen kom letta stareflokken, dei som kunne lette. Der låg daude starar over alt, matrosane skufla dei daude starane over rekka. Det gjekk for seint og plukke ein og ein død stare. Dei brukte feiekost og skuffel. Fått starelika overbord, spylte dei heile båten. Det var ein heller trist dag. Dette var vel starar som skulle til Noreg. Det er over 30 år sidan denne hendinga, men ennå vert eg litt trist når eg huskar alle starane som døydde den natta. Ikkje veit eg kvifor staren landa ombord hia. oss. Dei vart gjerne overraska av motvind og kulde. Eg trur dette vêromslaget kom litt brått. Dette at staren "klumpa" seg saman i store "ballar" undra vi oss over, ingen av oss hadde høyrt om slikt før.

Er det slik at trekkfugl kjem tilbake til same stad år etter år, var der nok dei som sakna "sin" stare denne våren eg nå fortel om. Det var nok noko liknande som hadde hendt med den "skitartrasta", eg huskar frå min barndom. Det kan vere både pluss og minus å flyge i flokk.

Langesund den 9. mai 1994. Helge Ødegård

87

Mangletre.

Det er ikkje lett å forklare korleis eit mangletre vart brukt. Mangletreet vart ikkje brukt til å stryke kler med. Det var nok helst brukt som klesrulle. Mor hadde og brukte mangletre. Det som manglar på det bilete, vi ser i Vikebladet/Vestposten 7. mai 94, er rullen som høyrde med. Eg har sett bilete av mange mangletre, men rullen har aldri vore med på bilete. Det er lenge sidan eg har sett mangletre i bruk, men eg huskar korleis det vart brukt. Hadde eg fått demonstrert mangletre og rullen som høyrer med trur eg folk ville forstå virkemåten. Mor hadde og brukte også eit strykejern ho fylte med glør for få det varmt. Der var som ein skorstein på dette strykejernet, litt blå røyk kom ofte ut av denne skorsteinen når mor strauk kler. Det minte om dampbåtane som var å sjå i fjorden. Det hende vi "lånte" strykejernet, når mor var vekk, dette jernet var så fint å ha til dampbåt når vi leika. Helge Ødegård

88

Brunost. Høyrde i radioen ein morgon at forbruk og produksjon av brunostgjekk tilbake. Vi forbrukarar svikta brunosten, vi har gått over til forbruk av andre ostetypar. Dette er vel ei følgje av opne grenser og reiser til det store utland. I min barndom brukte vi eit osteslag som vi kalla surost. Den vart også kalla "kjæringost". I "gamle dagar", før mi tid vart denne osten laga heime. Saman med ein farbror besøkte vi eit eldre ektepar, kona laga til mat. Då huskar eg ho gjekk til senga og tok fram ost. Ho lurte på om denne osten var ferdig, (mogen). Dette var det dei kalla kjæringost, eller surost. Osten måtte vel ha litt varme for å bli mogen, så sengavarmen vart nytta. Ja, dette var litt utanom det eg skulle fortelje om. Vinteren 1947 mønstra eg på "Beljanne", ein såkalla tungløftsbåt. Vi tok den ny ut frå Newcastle. Første turen gjekk til New York, der skulle vi laste lokomotiv for Kina. Dette var før kommunistane hadde teke makta i Kina. Lokomotiva vi skulle frakte var gåve frå noko dei kalla "UNRA". Der var stor mangel på jernbanemateriell i Kina. Dei hadde i mange år kjempa mot Japan, så kom borgarkrigen, krigen hadde øydelagt lokomotiv og jernbaner. Ei så stor gåve frå "UNRA" vekte oppsikt. Vi lasta 49 lokomotiv med "tender", (kolvogn). Så med dagens pengeverdi var nok dette ei gåve i milliardklasse. Så ein dag vart dette markert, der kom ombord folk frå Washington, den norske ambassadøren var med i det følgje. Vi vaska og pynta båten i fleire dagar før denne hendinga. Stuerten "fiksa" mat, "storkarane" fekk mat i salongen til skipperen, kva dei fekk veit eg ikkje. Alle avisene i New York sende journalistar og fotografar ombord, dei skulle vel skrive både om gåva og om storfolka vi hadde på besøk. Stuerten laga noko han kalla osteanrettning for journalistane. Han dekka på bord med alle slags ostar. Journalistane kom inn og fekk sjå osten, "Norwegian cheese", var det ein som sa. Så opna dei veskene sine og på null komma null var osten vekk. Stuerten snakka ofte om dette, hadde aldri sett så frekke folk. Ikkje veit eg om journalistar er frekkare enn andre, men.. Det var lite norsk ost stuerten hadde med frå Noreg, og der forsvann all brunosten. På "Beljanne" mangla vi ikkje mat, kosthaldet var godt. Men vi sakna brunost, der var pålegg nok, men likevel var der noko som mangla. Vi lasta om bord lokomotiva, det tok litt tid. Kvart lokomotiv måtte surrast og stemplast godt, lokomotiva vog 120 tonn. Turen til Kina var lang, trur vi brukte 30 døgn frå New York til Hongkong. Vi gjekk Panamakanalen til Stillehavet, og Stillehavet var stilt. Vi hadde vel knapt ein kuling på heile turen. Men litt tilbake til den berømte brunosten. Ein dag fekk messeguten vår utlevert nytt oppvaskmiddel. Det var amerikansk stangsåpe. Denne såpa var brun, hadde farge som norsk brunost. Messeguten stod i "penteriet" med oppvasken, då kom der inn ein eldre fyrbøtar. Fyrbøtaren såg såpa og trudde det var ost, tok eit stort stykke i munnen. Men då han kjende smaken vart han rasande, sprang over lokomotiva til midskipet. Der tok han stuerten i middagsluren. Stuerten fekk ei voldsom overhaling. "Det var nå f. at vi ikkje fekk brunosten før den var øydelagt", sa fyrbøtaren. Stuerten forstod ingen ting, messeguten måtte forklare om denne osten. Fyrbøtaren vart flau, nå spekulerte han på om fleire kunne bli lurt. Saman med messeguten skar dei til passe stykke av denne såpa og sette på bordet til kaffitid kl. 15. Det fyrste folk tok på skivene var det dei trudde var brunost. Det vart litt liv i messa, men dei fleste tok spøken fint. Etter kaffi vart det spørsmål om fleire kunne bli lurt. Ein lettmatros som heitte Jim hadde ikkje møtt opp til kaffi. Til kveldsmat vart såpa sett på borda igjen. Alle var spent på om Jim ville forsyne seg av "brunosten". Eg sat ved bordet tvers over for Jim. Det var spennande då Jim fekk augo på "osten", han forsynte seg godt og begynte å tygge. Til å begynne med togg han fort, men det gjekk seinare og seinare. Til slutt spytta han "ostetygga"

89

ut, men då sprakk vi andre. Vi var vel 20 mann som låg flate over borde og brølte. Jim tok spøken fint, spesielt då han fekk forklart att nesten alle hadde smakt på "osten" kl. 15. Stuerten var ulukkeleg, hadde han visst vi sette så stor pris på brunost, skulle han ha proviantert meir av denne. Ein ting var sikkert, aldri meir osteanrettning for journalistar.

Langesund 7. juni 1994. Helge Ødegård

90

Tur til Aust-Grønland 1940.

Såg i Sunnmørsposten for 15. august at ishavsskuta "Furenak" gjekk til Aust-Grønland denne datoen i 1940. Ja, tida går, ikkje rart det er ein eldre mann som ser på meg i spegelen når eg tek skjegget om morgonen. Det er 55 år sidan, eg fylte 17 år på den turen.

Det var nok ein tysk ekspedisjon, men det var berre danskar som skulle drive denne vervarslingsstasjonen. Vi vart fortalt at Danmark måtte drive litt virksomheit på Aust-Grønland kvart år, dette hadde noko med dommen i Haag gjere.

Eg trur det er berre to som lever igjen av dei som var mannskap ombord på "Furenak" denne turen. Eg huskar godt turen, har elles hatt forbindelse med ein tyskar som har forska på tysk vêrvarsling i arktiske områder under krigen.

Vi tok ombord forsyningar i Ålesund. Det var litt av kvart, det var ein heilt ny stasjon som skulle byggast der på Aust-Grønland. Vi hadde med mykje trematerial, og elles var der litt av kvart som trongst for overvintring. Huskar vi hadde mykje kol i sekker. Vi vart litt forundra då der kom så mange gevær, norske militær-karabinar. I utrustinga var der mykje norsk militært utstyr, huskar spesielt gevær og ryggsekker. Ryggsekker var der så mange at besetninga ombord fekk kvar sin. Eg hadde denne ryggsekken i mange år. Det var ein god ryggsekk, den hadde "meis” slikt var ikkje vanleg på "rypesekker" den tid. Men danskane hadde forklaring på alt dette norske militærutstyret. Vi fatta ikkje at det var ein tysk ekspedisjon vi skulle ut på. Men i ettertid er det lett å vere klok.

Vi gjekk langt nord før vi gjekk til sjøs. Trur vi var heilt til Senja før vi stakk til havs. Det var mykje motvind og ruskevêr. Komne litt nordvest av Jan Mayen fekk vi storm. Ei natt fekk vi ein stygg brottsjø. Bestmannen sa at sjøen braut ut i høgd med salingshornet på masta. Det var ikkje mykje gods igjen på dekk då skuta retta seg opp igjen etter dette brotet. Ein matros som låg i overkøy på styrbord side fann seg igjen på bordet. Tobakksboksar frå styrbord overkøyer fann vi igjen i babords underkøyer. Eg var i byssa og skulle koke kaffi, eg høyrde vi fekk ein sjø. Byssedøra på styrbord lak mykje, så eg flytte meg over til babord, der var halvdøra open. Då vi fekk brotet såg eg berre sjø, eg stod i sjø til livet. I maskinromet stod også halvdøra på le side open. Då eg liksom kom til meg sjølv, tenkte eg på fyrbøtaren som hadde vakt. Eg såg ingenting då eg kom inn på maskinrista, alt var berre stim og "gove". Maskinromet var fylt med sjø til godt over dørken. Men fyrgangen var ikkje sløkt.

Vi hadde nokre kavringstønnar surra på dekk, dei vart knuste der dei stod. Trematerialen vi hadde på dekk var vekk, same ein motorbåt som var surra på babords side. Men heldigvis heldt surringane for bensinfata vi hadde med, dei var surra langs rekka på styrbord. Det var store fat, 400 liter. Hadde fata losna ville rekkene bli knuste og då -. Før dette hende låg vi og "bakka", hadde inne eit rev i storseglet, det same i fokka. Då vi fekk denne sjøen slitna "direkstrekken". Bommen vart då hengande i storseglet. dette tolte ikkje "liket" det slitna.

Skuta vart kasta rundt så, vi fekk akterenden mot vind og sjø. Slik ''stoda'' vart var det berre å "sløre" unna, skuta hadde styrefart berre med denne reva fokka. Heldigvis var det ikkje lenge for det lysna av dag, så vi fekk sjå. Det var eit slit å få rydde dekk. Vi hadde mykje material på galgedekk, den hadde ikkje sjøen teke, men nå vart den kasta overbord. Vi rydda dekk for alt som kunne kastas for hand. Men å få bensinfata på havet var verre. Vi fekk rigge til talje og laga ein "sliks'' frå romluka til babords rekke. Med list og lempe fekk vi fata opp på luka og så var det å passe på når skuta la seg mot babord, då gjekk fata over rekka. Sjøen braut over akterenden og det hende skuta vart. fylt heilt til baugen. Danskane såg vi lite til, dei budde akterut og der heldt dei seg.

91

Den tid var det ikkje så lett å vere navigatør, det var ikkje berre å trykke på ein knapp å få posisjon den tid. Sola hadde vi ikkje sett på mange dagar, så skipper og bestmann var nok litt usikker på posisjonen. Men vi heldt unna vind og sjø. Så fekk vi sjå land, dei trudde ei stund det var Island. Men det vi såg var Jan Mayen. Vi gjekk så vi fekk livd av land, der ankra vi. Det var godt å få kvile litt. På Jan Mayen var der ein norsk vervarslingsstasjon. Dei som var der trudde tyskarane var komne og skulle hente dei. Dei var spent på om engelskmennene eller tyskarane kom fyrst. Ja, dei kom ombord og fekk oppklart kvifor vi kom der og kvar vi skulde. "Furenak" låg vel eit par dagar der ved Jan Mayen, det var ting vi måtte stelle på etter stormen. Oskar fekk arbeidet med storseglet, det var spleising av ''liket" og sying av seil, litt av ein jobb.

Då skuta var seglklar igjen vart, kursen sett mot Aust-Grønland. Vi. hadde fint vêr på den overseglinga, Der var ikkje is å sjå då vi kom til kysten av Aust-Grønland. Vi gjekk kompaskurs rett inn til Cape Biot, der skulle vervarslingsstasjonen ligge.

Det vart eit slit å få all utrusting i land. Vi surra saman begge fangstbåtane, så det vart ein flåte. Dette letta arbeidet mykje, men alt måtte langt på land. Vi laga bårer og bar, du for eit slit. Vi sleit med denne lossinga frå det var lyst og så lenge vi såg om kvelden. Vi ''vassa" i sjø og bar varene langt på land. Men vi hadde fint ver heile tida under lossinga. Dette med det fine veret var både eit pluss, og eit minus. Hadde lossinga teke litt meir tid hadde nok "Fridtjof Nansen'' teke oss til England. Men det var kan hende "best det gikk som det gikk".

Ferdig med lossinga måtte vi fylle vatn, litt jakt skulle vi også drive. Vi gjekk inn Kong Oscarfjorden, der fann vi ei elv som danna ein foss rett ved fjøra. Vi slo "botnen" av nokre tønner og sette ein fangstbåt på sjøen. Tønnene vart fylte og vi rodde ombord og fylte vatnet på tanken under lugardørken. Det tok litt tid med denne vassfyllinga. Men ferdig med dette var det jakt. Vi fann ein flokk moskusdyr, der var 6 dyr i flokken. Alle dyra vart skotne, vi flådde dyra og parterte skrottane, bar kjøtet ombord. Denne jakta har eg skrive om før, tek den derfor ikkje med her.

Heimreisa gjekk fint, bra vêr. Vi gjekk inn Vestfjorden, trur eg. Kom til Ålesund litt seint ein laurdagskveld. Ikkje noko ”oppstuss" verken då vi gjekk eller då vi kom tilbake.

Langesund 17. 8. 94 Helge Ødegård

92

London 1946. 30. oktober 1946 mønstra eg av M/T "Turicum" i Bristol. Ser eg fekk ei avmønstring på 112 pund, 15 shilling og 1 penny. Dette var cirka 2000 norske kroner. Ein kamerat og eg overnatta i Bristol, neste dag tok vi eit tog frå Bristol til London. Kameraten ville heim, så han drog vidare til New Castle, der tok han rutebåt til Oslo. Den var ikkje vanleg å ta fly då i 1946, folk reiste med båt. Vi var saman ombord på "Turicum" i 6 månader og var gode kameratar, det var litt leit å skilje lag. Eg ville ikkje reise heim ennå, så eg stoppa i London. Det var greitt å bu i London den tid. Den norske regjering hadde eit hotell der vi sjøfolk fekk ta inn. Det var full pensjon på hotellet, så vi hadde det godt. Hotellet var ikkje den standard vi har på hotell i dag, men då i 1946 var det rekna for eit bra hotell. Der budde mange sjøfolk som "gjekk på tørn", som vi sa. Det vil sei dei gjekk å venta på hyre, vi gjekk på "poolen". Dei norske styremaktene hadde ei ordning under krigen som dei kalla "poolen". Sjøfolk gjekk å stempla, som på eit arbeidskontor. Vi fekk pengar kvar vike, poolpengar vart det kalla. Det var vel det vi i dag kallar arbeidsløysetrygd. Vist eg huskar rett fekk vi noko over 5 pund for vika, og betalte cirka 2 pund i vika for hotellet. Så vi hadde 3 pund til lommepengar, 3 pund var omtrent kr. 60. Vil tru det var få engelskmenn som hadde så mykje til eige bruk. For mange var 3 pund lite, men var ein litt forsiktig hadde ein mykje moro for 3 pund i vika. Det kosta lite å gå på kino, ølet var også rimeleg. Sjømannskyrkja låg litt langt unna hotellet, men undergrunn og buss kosta lite. Eg for min del klarte meg godt med 3 pund for vika i lommepengar. Eg vart bra kjent i sentrum av London. Byen var ennå sterkt krigsskadd, gjenreising etter bombinga var nesten ikkje kome i gang. Huskar eg hadde eit merke der eg skulle svinga til høgre, når eg var på veg til sentrum. Det var eit bomba hus på eit hjørne, i kjellaren på huset var der utsal av bakerivarer. I eit vindu på dette utsalet var der utstilling av bakerivarer. Nesten alltid når eg gjekk forbi dette hjørne, låg der ein katt og sov i dette vindtyet. Eg reagerte litt på denne katten som låg der mellom brød, terter og andre bakarvarer, men ein vert van med alt. Eg kom til London 15 år seinare, då var der kome eit høghus på denne tomta, katten og bakeriutsalet var vekk. London hadde mykje å vise fram, vi hadde teknisk museum, der var vi ofte. Her var også kunstmuseum, eg fekk også utbytte av å gå der. På "Turicum" hadde vi ein smørjar som mønstra av same dag som eg, han også kom til London. Denne smørjaren hadde studert teologi, eg veit ikkje kor langt han var komen i sine studiar. Men eg trur han var nesten "prestelærd", når han vart litt pussa "rann" det latin ut av munnen hans. Nok om det, nå hadde alkoholen fått tak i mannen. Ja, dette var ein mann ikkje langt frå 50 år, prestelærd og var smørjar. Men mannen hadde forstand på måleri og slikt. Eg måtte som oftast spandere billett for å få han med på museum. Men det er pengar eg ikkje angrar på. Det er godt å ha selskap med ein som forstår seg på kunst når ein går på slike stader. Mannen kunne stå framfor eit måleri i lang tid og forklare penselstrøk og stilartar, det kunne bli litt keisamt av og til, men--- Han forklarte om Rembrandt og andre store. Velferden for sjøfolk hadde også mange opplegg. Fotballkamp var det nesten kvar laurdag, slikt var gratis for oss sjøfolk. Velferden ordna også billettar til teater og konsertar. Teater hadde eg lite utbytte av, hadde for lite språkkunnskap, dei snakka eit engelsk eg forstod lite av. Vi var også på bryggeribesøk, slike besøk var veldig populære. På bryggeria fekk vi prøvesmake på ølet, vanleg fekk vi drikke gratis øl i 30 minutt. Er nesten utruleg kor mykje øl sume kan få i seg på ein halvtime, når det er gratis! Men så hende det også at dei som drakk mest på så kort tid spydde i bussen på heimtur. Sjømannskyrkja hadde også tilstellingar, kaffi og vaflar var det alltid. Men dei hadde også mange fine kunstnarar på besøk. Eg huskar spesielt Tollefsen på trekkspel, ja Jens Book Jensen var der også. Der var mange fine kveldar på kyrkja. Kyrkja var også ein plass der du kunne råke på kjentfolk. Den som var heldig kunne også få tak i jenter der, der var både

93

norske og engelske. Men jenter var lettare å få fatt i på den svenske sjømannskyrkja, det hende vi besøkte også den. Vil litt tilbake til teknisk museum, der var det mykje rart å sjå. Der var både nytt og gamalt, det nye vi la merke til var ei dør. Denne døra opna seg når vi nærma oss, dette var den store sensasjonen då i 1946. Der var alltid folk som forsøkte denne døra. Det var nesten som eit mirakel, ei dør som opna seg av seg sjølv! Men der var mest gamle ting, det første flyet som flaug over Den engelske kanal hang under taket. Der var også eit av dei fyrste lokomotiva og der var gamle dampmaskiner. England var ei tid ein av dei fremste industrinasjonane. På dette museet kunne ein gå i dagevis, der var mykje av interesse. Det var også billig å gå på museum. Den Zoologiske hagen var naturlegvis også med i programmet. Det same var vokskabinettet. Det kulturelle programmet var godt. Når eg tek med alt dette er det på ein måte å fortelje at livet i London ikkje berre var "øldrikk og svir". Men eg bør vel vere så pass ærleg eg tilstår det var litt av det også. I England såg dei på dette med alkohol på ein litt annan måte enn vi gjorde i Noreg på den tid. Nå flyt alkoholen like fritt her som i England, men i 1946 var det strengare reglar her i Noreg. Det var vanskeleg å få hyrer i London denne hausten, eg vart gåande der i 10 viker. Fekk både jul og nyttår i London. Vi hadde norsk jul, så langt det var råd, men naturlegvis var der mykje blanding. Der hang ei grøn grein, (misteltein), over div. dører på hotellet. Dei hadde den skikka at møtte du nokon av eit anna kjønn i ei dør der det hang ei slik grein skulle ein gi, eller ha, eit kyss. Den skikka likte dei fleste av oss godt! Maten var vel litt uvant, det var mykje pai og slikt. England hadde i åra etter krigen streng rasjonering, kjøt var det lite av, fekk vi fisk var den ikkje god. På hotellet serverte dei ofte kaninkjøt, det var godt. Kaninkjøtet var importert frå Australia. Men julaftan hadde vi kalkun, fyrste gang eg smakte kalkun, dei kalla den "Turku". Vi hadde ei fin og hyggeleg jul. Nokre dagar før jul kom Anders Burås på besøk til hotellet, han var norsk korrespondent i England. Burås ville ha folk med i eit juleprogram. NRK ville sende eit program om korleis sjøfolk i London feira jul. Eg vart ein av dei som deltok i dette. Programmet vart oppteke i BBC nokre få dagar før jul, og vart sendt i Noreg julaftan 1946. Sjølv har eg aldri høyrt dette programmet.

Vi vart godt mottekne i BBC, vart viste litt rundt og fekk også te og kjeks i kantina. Dei hadde dårleg råd i BBC den gangen, nesten alle koppar og kar hadde skar eller brest. Jenta som serverte oss te og kjeks syntest dette var leit. Men dei hadde ikkje råd til fornying. England var på "knea", krigen hadde tappa landet fullstendig for krefter og kapital. Produksjonen låg på eit lavmål. Vinteren 1946- 47 var hard i England. Nesten alt var rasjonert, øl var ikkje rasjonert. Det var lite av kler og sko. Jentene var i manko på strømper, dei farga beina så det såg ut som dei hadde på seg strømper. Jentene er oppfinnsame når det er snakk om kler. Folk var slitne etter nesten 6 år med krig, store tap av menneske både sivile og soldatar. Materielle skader også var store.

Her i Noreg hadde vi det hardt dei første åra etter krigen, men eg trur dei hadde det verre i England. Folk i koloniane var misnøgde, dei også hadde delteke i krigen, på England si side. Nå såg dei fram til sin eigen fridom. Verda var ikkje den same som før krigen. Den 14. januar 1947 fekk eg hyre, båten var eit nybygg. Ja, dette med nybygg er vel ikkje heilt rett. Båten var bygd som krigsskip, den var ein såkalla fregatt. Men så kom freden i 1945 og det vart ikkje bruk for skipet til krig. Det norske rederiet hadde mist fleire skip under krigen og såg seg nytte i denne skipstype. Dei kjøpte to slike skrog og bygde begge om til det som vart kalla "tungløftsbåt", eller meir populært lokomotivbåt. Skipa hadde kraner som kunne løfte 150 tonn. Rederiet hadde hatt fleire slike båtar før krigen, men hadde mist nokre

94

av dei. Nå etter krigen var der stor mangel på slike skip. "Beljanne" var namnet på denne nye båten eg gjekk ombord i. Det andre skipet fekk namnet "Bellocean". Vi var fleire frå hyrekontoret i London som fekk hyre på "Beljanne", men der kom også mange direkte frå Noreg. Det var godt å få kome i arbeid etter 10 viker med lediggang. Langesund den 11. 11. 94. Helge Ødegård

95

Skadevêr 1962.(Sunnmørsposten 17. 02. 95)

Det skal ofte ikkje meir enn nokre få linjer i ei avis for gamle minner dukkar opp. Dette skade været huskar eg godt. Vi kom til ein plass som heiter Brake i Tyskland. Denne byen ligg ikkje langt frå Bremen. Båten eg var på skulle laste kunstgjødsel der for Drogheda i Irland. Vi kom der ein ettermiddag og båten vart gjort klar for lasting. Lasten vi skulle ha låg klar på jernbanevogner. Då det leid litt ut på morgonen, la styrmannen merke til at lasten vår vart kjørt vekk. Vi undra oss litt over dette. Men det gjekk ikkje lenge for vi fekk vite grunnen. Hamnefogden kom ombord og fortalde at det var ventande springflod. Vi måtte fortøye godt for det ville bli svert høgt vatn og mykje vind. Dette var på formiddag. Vi stod ombord og såg korleis vatnet steig, det var litt spennande å sjå. På denne floda steig vatnet mellom 50 og 60 centimeter over brygga. Men det var meir i vente. Hamnekontoret kom med ny beskjed, på kvelden ville vatnet stå mykje høgare enn den floda vi hadde på formiddag. Vi måtte fortøye med alt vi hadde, var ordren vi fekk. Eg huskar der låg ein gresk båt på same kaia, der sjakla dei ut eit anker og brukte kjettingen som fortøying. Dei hadde nok lite trosser ombord. På kvelden vart det ny flod. Vatnet steig no mykje høgare enn på formiddag. Vi stod ombord og følgde med, hadde ein telefonkiosk som merke. Då vatnet var på det høgaste var telefonkiosken nesten under vatn. Vi såg berre taket av denne kiosken. Vatnet stod cirka 2 meter over kaia. Det tok nokre dagar før vi kunne laste, der var skade på kraner og elektriske anlegg. Så vi fekk tid til å sjå litt korleis dei har bygd opp dike til vern mot slike naturskadar. Diket som verna Brake var høgt. Når vi stod på toppen av diket var vi nesten i høgd med hustaka i byen. Vegen inn til byen var under springfloda sperra med sandsekker i høgd med diket. Diket heldt og var høgt nok, så der var små skader i byen. For oss som stod ombord, utan fare for liv og helse, var dette berre ein oppleving som blir huska. Men eg fekk litt meir kjennskap til dei vanskar folk i Tyskland og ikkje minst i Nederland har med storm og springflod. Nokre månader seinare hadde vi ein tur opp Elbe, der var skadane mykje verre. Vi såg ein båt som låg nesten 2 kilometer inn på land. Den hadde havarert der under stormen, det var ein båt på 2000 - 3000 tonn. Det var rart å sjå ein båt ligge på tørre land 2 kilometer frå vatn. Dette var ein eldre båt så dei fann det ikkje lønt å berge den. Den vart brent til skrapjern der den låg.

Helge Ødegård

96

I vår barndom var folk på 75 år gamle.

Kjære kamerat. Ja, tida går og vi blir eldre. Høyrer du fyller 75 år i morgon. I vår barndom var folk på 75 år gamle, heldigvis er det ikkje slik lenger. Nå blir ikkje folk gamle, dei blir berre eldre. Ja, eg ser ikkje forskjell på det å bli eldre og bli gammal. Men det er vel finare og bli eldre enn å bli gammal. Vi som er 70 år og eldre har sett mykje, rart å tenke litt tilbake. Huskar frå barndommen, vi hadde ikkje så mange leiker som barn har i dag, vi måtte finne på ting sjølve. Nå trur eg barn må ha folk til å lære seg å leike. Skulegangen vår var nok ikkje slik som dei unge har det i dag. Ja, vår skulegang var heller ikkje av den beste. Når eg ser tilbake i dag var våre foreldre litt for slappe med "klokkaren". Der var nok fleire som ikkje fekk den lærdom dei hadde rett på. Eg trur nesten han hata somme av elevane. Ja, "klokkaren" hadde for stor makt i bygda. Når vi huskar tilbake var dei gamle utslitne når dei kom i 70 åra. Men så hadde dei også slite mykje både på land og sjø. Det tok på å ro fiske før der kom motor i båtane. På land skulle også alt skje med handemakt. Det var eit slit frå vogge til grav. Men eg trur på mange måtar at folk var meir tilfreds då enn vi er i dag. Nå skrik vi etter meir og fleire godar. Vi som hadde mykje av vår barndom før vi fekk elektrisk kraft og før dei gamle fekk alderstrygd huskar andre tider. Vi voks opp utan fjernsyn, utan radio, få hadde aviser. Det var rart det vart folk av oss. Det var ikkje greitt å bli gamal i den tid, hadde berre å "kåret” å leve av. På mange gradar var det ein kamp og strid om dette "kåret". Dei unge hadde ikkje råd til å legge frå seg det dei skulle, dei gamle hadde berre "kåret" å leve av. Så om vi ikkje får så stor pensjon veit vi den kjem kvar månad. Vi veit kva vi har råd til. Her hjå oss er alt som før, vi sit to gamle i huset og har det bra. Eg var 72 år i august, Kjellaug var 66 i mai. Hans bur i Langesund, han er einsleg, hadde eit sambuarskap som tok slutt. Dei hadde ikkje barn, så nå bur han åleine i eit stor hus. Egil bur i Oslo, han har sambuar og har eit jente som fyller 4 år nyttårskvelden. Egil driv som filmprodusent, det er eit hardt yrke, mange om beinet. Men han likar jobben. Rolf bur og arbeider i Trondheim, der blir han nok resten av livet. Han er gift og har to barn, gut og jente. Ja, Rolf var 44 år nå sist sommar, så tida går fort. Nå til vinter blir det 30 år sidan eg kom til Langesund, så det er den plassen eg har levd lengst. Vi har likt oss god her, nå kan vi ikkje tenke oss å flytte tilbake til Sunnmøre. Vi har bra helse begge to, vi kjenner naturlegvis litt gikt og slikt. Men slikt er ting vi må rekne med, det ville vere rart om kroppen ikkje merka alderen. Ja, eg vil takke for mange gode minner frå barndommen. Det var mykje moro i stova hans Manuel. Han hadde eit godt lag med barn. Der i stova leika vi blindebukk og andre støyande leikar, han Manuel var like blid. Ja, han sat der på stolen sin og las, ja las utan briller. Ungane fekk nok lov til å "herje" litt meir i huset då enn nå. Der var ikkje så mange ting som folk var redde for i den tid.

97

Nordholmen -45Kristian Eikrem, 6076 Moltustranda. Takk for brev. Ser far din er borte, det har gått meg forbi. Vi møttes stundom og då mimra vi alltid om den turen i 1945. Din far var ny ombord i "Nordholmen" den turen, det var mange nye den vinteren. Elles var der mange "faste" på den båten. Mange av fiskarane var aksjonærar, dei "skaut" inn kr. 1000 og vart medeigar. Men då i 1945 var det usikkert, det var nesten dagleg flyangrep på skip og båtar langs kysten, derfor vart mange heime. Eg huskar ikkje kva "stilling" far din fekk då vi kom til England. Dei fleste av oss hamna i Handelsflåten, nokre kom i marina, nokre få fekk kome ombord i "Nordholmen". Eg vart fyrbøtar på ein liten lastebåt som gjekk på Frankrike. Det vart nok eg som kom sist heim av dei som drog over Nordsjøen med "Nordholmen”, eg kom heim sommaren 1947. For oss som var unge var denne turen som ei "gåve frå himmelen", men for dei eldre som hadde kjerring og ungar var det nok litt annleis. Eg vil nok tru far din var litt "nedtrykt", men vi merka ikkje noko slikt. Det var dei som ikkje hadde fått ungen fram i dagslys, eg veit om minst to som hadde barn i vente. Det verste var at dei heime ingenting viste. Då vi kom til England og fekk mykje loff, vi fekk ikkje grovbrød, det vart stopp i avføringa. Vi vart litt opptekne med dette, det var litt unormalt. Men "Taftesund" hadde ei god grei forklaring: "Dette er så fin kost, det blir ikkje avfall, det er ingenting som skal ut", sa han. Der var mange vitsar og skrøner å høyre, vi miste ikkje humøret. Ja, det var ikkje greitt å bli slept ut pågata i London utan å kunne eit ord engelsk. Vi kunne ikkje så mykje vi fekk bestilt eit glas øl. Men det gjekk utruleg bra, vi reiste frå eit kontor til eit anna, hadde adr. på ein lapp. Stod vi fast var det berre å vise lappen til den første og beste. Vi fekk alltid hjelp. Ennå har eg ei godheit for engelskmenn, vi vart så godt mottekne. Vedlagt er der turen med "Furnak" 1940. Eg har meir stoff om tyske vêrvarslingsstasjonar under krigen. Be kameraten din ta kontakt. Tysk vêrvarsling låg langt framme med automatiske vervarslingsstasjonar. Dei hadde fleire slike stasjonar. Ha det godt, kjekt å få brev. Med beste helsing Baneåsen 28, 3970 Langesund 25. 3. 95. Helge Ødegård

98

Jubileum på Jan Mayen.(Sunnmørsposten 4. 4. 95)

Sunnmørsposten, Ålesund.

Ser 6 veteranar frå krigsåra på Jan Mayen deltok i avdekkinga av ein minneplakett over krigsaktivitetane på Jan Mayen krigen 1940-1945. Den met. stasjonen som var i sving i åra før krigen vart forlaten og brent september 1940. Tyskarane forsøkte å få i sving ein meteorologisk stasjon på Jan Mayen. Men dei vart oppdaga av eit britisk krigsskip, deltakarane i den tyske ekspedisjonen vart tekne til fange. Jan Mayen låg som eit "ingenmannsland" nokre månader. Vinteren 1941 vart det bestemt at dei allierte skulle opprette ein meteorlogisk stasjon på Jan Mayen. "Veslekari" som då var på Island vart utrusta for denne ekspedisjonen. Den armerte trålaren "Honninsvåg" var eskortefartøy. På turen til Jan Mayen fekk dei storm og mykje ising. Ein sver isklump fall ned frå fokkestaget og knuste lugarkappa (nedgangen til mannskapslugaren). Dei måtte tilbake til Island for reperasjon, så ekspedisjonen vart forsinka. "Veslekari" vart reparert og saman med "Honningsvåg" kom dei til Jan Mayen. All utrustning for ekspedisjonen kom på land utan store problem. Dei vart oppdaga av eit tysk fly, men flyet angreip ikkje. "Veslekari" hadde visstnok fleire turar med forsyningar til Jan Mayen. Resten av krigen var den meteorlogiske stasjonen i drift. Den var nok til stor nytte for dei allierte. Ein tysk ubåt fekk montert ein automatisk stasjon for vêrobservasjon på Jan Mayen. Tyske meteorloger hadde konstruert slike automatske vêrstasjonar. Desse stasjonane observerte stort sett det meteorlogane hadde bruk for. Så slike stasjonar var til stor nytte for tysk krigsføring. Stasjoner av denne type vart utsett på Svalbard og også på New Foundland.

99

Miner og minner

Kaia var ein samleplass for mannfolk, gamle og unge, i min barndom. Det var moro å høyre dei eldre fortelje. Dei fortalde om segling på liv og daude på ottringane, det var Titran-natta, Solon-natta, og mangt anna. Når dei snakka om storstorm og forlis var det "natta", dei sa. Vi som opplevde Straumfjord- natta, eller Vesterisen 1952, veit kva storstorm og natt er. Det var moro å høyre på dei eldre når dei fortalde frå sjøen. Det hende dei snakka om miner også, då var det drivminer det galdt. Dette var då miner som vart i. utlagde i krigen frå 1914 til 1918. Dei snakka om drivminer i garnlenka, det hende slike miner sette seg fast i garna. Då drog dei inn garn så langt det var forsvarleg og så kappa dei lenka. Så var det å få tak i andre enden, det som vart kalla "slyngen", så drog ein garn så nær mina ein våga. Men ein måtte ofte ofre nokre garn. Eg huskar ei forteljing: Dei låg og drog og fekk sjå ei mine i lenka, den var nær båten. Nett då fekk dei "trøbbel" med koplinga til motoren. Motoren gjekk, men vart ikkje kopla til propellen. Dei snakka om denne hendinga, det var litt nifst. Dei hadde mange slike forteljingar om miner.

Lite ante vi som unggutar at vi skulle få føling med miner. Men vi gjekk ikkje klar, vi fekk det verre enn det dei eldre fortalde om. Dei krigsførande starta med minelegging straks krigen var eit faktum, september 1939. Det galdt å sperre viktige farvatn for fienden, så minefelt kom. Mange av dei utlagde minene sleit fortøyingane og kom i drift, dei var det som vart kalla drivminer

Eg huskar ei minehistorie: Eg var fyrbøtar på ein fiskebåt i fraktfart. Vi hadde hatt ein tur til Namsos og var kome på Folla på veg sørover. Båten var "lettfyrt", med gode kol. Eg tok ei god ”påfyring" og gjekk ein tur til rorhuset for å få ein prat. Der stod bestmannen og rormannen, virka "sure og rare", ville ikkje prate. Ville dei ikkje prate så var det greitt for meg, eg gjekk tilbake til maskinromet, litt skuffa og sur eg også. Lenge etterpå kom eg i snakk med han som var rormann då dette hende: "Huskar du den dagen på Folla då du kom opp i rorhuset”, sa han. ”Ja, det huskar eg”, var svaret. ”Då du opna rorhusdøra såg vi ei mine som forsvann under baugen" sa han. Dei to stod der og venta på "smellen", då eg kom, ikkje rart dei var lite "snakkesalige". Vi gjekk klar, mina strauk nok "hårfint" forbi skutesida. Det er mange som kan fortelje om slike nesten tilfelle. Men ikkje alle gjekk klar. Der var fleire forlis der ingen kom tilbake og kunne fortelje kva som hadde hendt.

Der var drivminer mange plassar. Eg høyrde ei forteljing om ein bas. Dei låg og lyste etter sild. Basen og lettbåtroar rodde i land med trosser til fortøying, det var mørkt. Basen fortel: "Eg sa til lettbåtroraren sleng "plenta" rundt den store steinen der. Men du skal tru lettbåtroaren fekk seg ein skrekk. Steinen var ei helvetes stor hornmina". Han hadde så lett for å kome med bannskap, han Levi.

Ei stormnatt under krigen la vi på sida av ein lekter ved Stornespiren. Mannskapet på lekteren ropte og skreik, dei ville jage oss. Men vi fortøydde langs med den lekteren. Då morgonen kom såg vi heile dekk på lekteren var full av hornminer. Det var nok på grunn av lasten dei ikkje ville ha fortøying ved sida.

Drivminer såg vi ofte, den siste eg såg var i 1952, vi var heimveg frå Stretet. I tiår etter krigen var der miner i drift. Vi som er eldre huskar minemeldingar i radioen. :"Minelignande gjenstand observert", og så kom "posisjonen". Det var ofte slike minemeldingar.

I min barndom var folk flinke til å fortelje. Vi høyrde om sjøslag i Breisundet. Dei fann kanonkuler på Hareidssanden som stamma frå denne trefninga mellom ein engelsk fregatt og dansk/norske kanonbåtar. Vi vart fortalt om då Vartdals-kyrkja vart flytta på muren av stor-storm. Eg trur ikkje vi eldre i dag er så flinke til å fortelje, dei unge har ikkje tid til å lytte. Der

100

er så mykje som hender i dag. Vi skal sjå fjernsyn og høyre radio, der er alltid ein plass ein finn underhaldning. Det er spesialistar, folk som har gått mange år på universitet som fortel i dag. Vi høyrer dei i radio og ser dei på fjernsyn.

Ein haust under krigen dreiv der mange miner inn Breisundet. Heilt inn til Festøya dreiv der miner, men det var nok verst i Brandalsstranda og i Sula. Eg vil håpe der er nokon som vil skrive litt om den hendinga. Der er mangt vi kan minnast om krigen, eg vil håpe mange vil skrive krigsminne, eller andre minner.

Langesund den 4. april 1995 Helge Ødegård

101

Barndoms vår. Våren var ei travel tid. Då skulle all gjødsel ut på åker og eng. Den skulle "spreiast" ut, det var gjort med greip og handemakt. Det var travelt å spreie gjødsel, tok hard på ryggen. Så måtte gjødsela "smuldrast", dei fleste hadde ei spesiell horv til dette. Men dei som ikkje hadde slik horv surra saman bjørkegreiner og laga seg horv på det viset. Markene skulle ryddast, dette galdt både eng og utslått. Det å rydde var stort sett kvinnearbeid. Det var store areal ein måtte rake. Utslåttane måtte ryddast rein for kvist og anna som kunne kome i vegen for ljåen. Vi ungane var ofte med og "bar unna riva". Det vil sei vi bar vekk når der vart dunge framfor riva. Den som raka kunne då få lange drag med riva og arbeidet vart lettare. Lønn for dette arbeide var ofte at vi fekk lov til å tenne på "rydjardungen". Eit arbeid som også vart lagt på ungane var å gjete sauer om våren. Det heitte seg frå gamalt at sauene var "framfødde" når lauvet var stort som eit musøyre. Så sauene vart gjerne utslepte litt tidleg om våren. Men det var ikkje mykje mat å finne i utmarka den tid skogen så vidt tek til å skifte farge frå svart til grønt. Men når våren ikkje var komen lenger var heimebøen freistande for sauene, der var graset kome lenger. Så det var litt arbeid å halde sauene vekk frå det grøne graset på "bøen". Sauene var ofte litt skrinne om våren, dei hadde lam som saug og fann lite mat i utmarka. Åkrane skulle pløyast og kornet skulle såast, ein måtte også horve ned kornet. Seinare skulle potetene i jorda, potetene vart sette kring 17 mai. Med dei reiskap folk hadde i min barndom tok vårvinna lang tid. Til den tid buskapen skulle ut måtte ein sjå over alle gjerde. Slik eg huskar det var det stort sett steingard folk hadde som gjerder. Ein måtte kvar vår "vøle" slike steingardar, det var nok tele og slikt som gjorde at steingjerde tok skade vintrane. Nå i vaksen alder har eg ofte undra meg over alt arbeid det har vore å lage alle steingardane. Alt er gjort med "handemakt", dei hadde vel knapt ein "jarnstaur" til å bryte laus den steinen dei trong. Når vi "vølte" slike gjerde hadde vi steinen for "hand". Men den som sette opp gjerde frå grunnen måtte først finne stein og så mure opp gjerdet. For eit arbeid dei har hatt! Båten skulle også stellast om våren. Når ein fekk varme soldagar om våren vart færingen dregen ut av naustet og ettersett. Den skulle gjerne tjørebredast og vølast, om det trongst. Det kunne vere litt av kvart, årane skulle gjerne laskast, det same keipane. Var "droga" slita måtte den fornyast. Skulle der leggast nye lunnar i støa, vart også dette gjerne gjort om våren. Dette med båten var noko gamlekarane "hadde i seg", det låg nok igjen frå den tid båten var mykje brukt. Når det leid på våren vart det grønt også lenger fram i dalen, då var det tid til å sleppe sauene til sommarbeite. Litt seinare vart kyrne også slepte fram i dalen. Dei vart ikkje flytte fram på sætra i første omgang. Folk hadde sommarfjøs ikkje så langt fram i dalen. Kyrne vart då sette inn i sommarfjøset om kvelden, der vart dei mjølka. Tidleg om morgonen vart dei igjen mjølka og slepte på beite. Vi borna hadde som jobb å finne kyrne og få dei til fjøset før mjølketid om kvelden. Dette vart kalla å "sonke". Det var triveleg å "sanke" dei dagane vi hadde fint vêr. Men eg huskar også dagar det var regn og kaldt, då var det utriveleg. Vi hadde ikkje regnkler, ikkje hadde vi gummistøvlar. Vi var nok ofte gjennomblaute, og frosne. Ein ting som også høyrde våren til var seifiske. Dette seifiske var årvisst, meir og mindre. Seien kom inn i fjorden og vart fiska med det vi kalla "djupesokn". Denne "djupesokna" var eit langt snøre, den hadde ein blystein til lodd. Vi brukte som oftast levande makk som agn. Fiske var gjerne ujamt, ein dag kunne ein få nokre seiar, ein annan dag ingenting. Dette var storsei, så fekk ein nokre få var det mykje mat. Nesten alle mannfolk forsøkte dette fiske, der var også fleire kvinner som møtte opp på "seisjøen", som vi sa. Det var mest nordafor Hauane vi frå N. Vartdal fiska etter seien. Det hende vi rodde over fjorden og forsøkte på "Revet" utfor Hjørungneset. Det var triveleg å ligge på "seisjøen", når vêret var fint. Båtane låg som oftast i ei "klynge", folk prata og hadde det hyggeleg. Men der var også dagar då det bles så vi

102

måtte "andøve" for å halde båten på plass. Seien stod ofte litt knapt, så vi måtte passe "mea". "Mondet" vart også påpassa, seien "tok" best i "brestinga", mellom flod og fjøre. Dorging etter småtorsk, (kroppung), var også slikt ein gjorde om våren. Det var fint å ro langs land med dorga. Vi gutungane stakk også flyndre om våren, vi brukte noko vi kalla flyndrestikkar. Flyndrestikkaren var ein eller to store utretta anglar faststøypt i eit blylodd. Det måtte vere heilt stilt og helst solskin skulle vi sjå flyndra som låg på sandbotn. Det var fine dagar å ligge i framskuten på færingen å kare seg fram med ausekaret og sjå etter flyndre. Det var ikkje alltid så lett å treffe flyndre med "stikkaren". På grunn av lysbryting i sjøen, vart det ofte bom når vi forsøkte å "stikke". Men eg huskar desse dagane på sjøen, solskin og svartstille, det var gode dagar. Langesund 17. 04. 95 Helge Ødegård

103

Våpentilstand Eg fekk feira fred og siger nokre dagar før den 8. mai 1945. Vi hadde ein last meg kol som skulle til Rouen. På veg opp Seine kom der rykte om tysk kapitulasjon. Vi var vel alle klar over at tysk nederlag var nær. På ein måte var vi nok meir forundra over at dei kunne stå i mot så lenge. Tyskland var pressa både frå aust og vest. Amerika og England pressa i vest, russarane gjekk fram med stormskritt i aust. På ferda opp Seine hadde vi ein god oppleving. Då vi runda ein sving i elva vart det norske flagget heist på ei flaggstong. Nesten heile mannskapet på akterdekk og såg over landskapet, det var vår i Frankrike. Dette flagget som heilt uventa vart heist gjorde inntrykk på oss. Frå land hadde dei sett det var ein norsk båt som kom, derfor dette flagget. Seinare kom det fram at Mustad, (han med fiskekrokar), hadde ein fabrikk der. Det var nok ein nordmann, eller to, som helste sine landsmenn på denne måten. Det vart litt stilt på dekk då vi såg flagget vårt kom opp i eit framandt land. På skip i framande hamner såg vi ofte det norske flagget, men vi venta ikkje å sjå det der og då. Dei fleste ombord hadde 5 år med krigsseilas, dei hadde sett det norske flagget i mange konvoiar. Nå kom det opp som ei helsing til oss ombord. Dette flagget har eg huska i 50 år, det gjorde inntrykk. Bøndene langs elva var i full sving med våronna. Det som forundra meg mest var "trekkrafta". Ombord på "Siak" var det nok gjerne eg som hadde mest tilknyting til bondeyrket. Eg var vant med hest for plogen, men her var det lite hestar å sjå. Eg såg mange oksar som drog plogen, men eg såg også kyr som gjorde same teneste. Eg veit ikkje kvifor oksar og kyr vart nytta til trekk-kraft av bøndene, hestane, kvar var dei? Krigen hadde herja også her langs med Seine. Utbrende tanks og sundskotne hus vitna om krigshandlingar. Vi fekk melding om tysk kapitulasjon då vi kom til Rouen 5. mai. Eg kan ikkje minnast den store fredsrusen. Ombord vart det ikkje gjort noko spesielt for å feire kapitulasjonen. I land vart det tyske nederlaget feira. Der var dans i gatene, stor stemning. Ombord hjå oss gjekk mannskapet til køys, som vanleg. Det var berre eg som drog på byen for å feire dagen. Var det uvissa om fred i Noreg som la litt dempar? Litt meir stemning vart det då tyskarane også kapitulerte i Noreg. Men ennå var der stor uvisse ombord, kva med familien heime? Mannskapet var ikkje i feststemning, dei heldt seg for det meste ombord. Eg som var yngst, og hadde minst slitasje av krigen, var ofte på land. Den norske sjømannskyrkja var intakt, der var eg ofte.

Bruene over Seine var vekk, sprengt då tyskarane drog seg ut. Der låg elvelektarar som pongtongbruer, mykje skrik og skrål når dei skulle åpne "brua" for å sleppe båttrafikken igjennom. Når eg les om "festrusen" heime i Noreg fredsdagane undrast eg på kvifor sjøfolka ombord på "Siak" ikkje fekk den same store stemninga. Var dei for utslitne?, eller var det uvissa som la dempar? Få hadde kjennskap til sine der heime. Framtida var også uviss, halve handelsflåten var krigsforlist, ville det bli hyre å få om ein mønstra av og reiste heim? Mange ombord hadde gått arbeidslause i årevis før krigen, slikt set merke. Dei ombord som var litt eldre og huska mellomkrigsåra såg ikkje altfor lyst på framtida. Huskar ein gut frå Lillestrøm fekk telegram frå mor si: "Kom hjem, nå er der lett å få arbeid her", skreiv ho.

Overgang frå krig til fred skapte frykt for framtida, merkeleg nok. Sjøfolk hadde opplevd ein slik overgang då det vart slutt på verdskrigen i 1918. Rederi gjekk konkurs, skip gjekk i opplag, og sjøfolk kom på "bommen".

104

Då vi kom ut frå Frankrike på veg tilbake til England var det ein ting vi ikkje kunne sjå oss mette på. Der var lys på alle skip og båtar, på sidelanterner og topplanterner var der lys. Vi reiv ned presenningen som skjulte lyset i nedgangen for lugarane. Vi skrapa av målinga av lysventilane. Det var vel først då dei fleste "oppdaga" freden. Langesund den 18. 4. 95. Helge Ødegård

105

Sommar.

Slik eg huskar min barndoms sommar var den alltid varm og det var mykje sol, men eg har mine tvil om dette er heilt rett. Det hender eg minnest dagar då vi stod og hesja råhøy i regnvêr og bløyte. Det var utriveleg å hesje gras, når regnet strøymde ned og vi var våte til skinnet. Regnkler hadde vi ikkje. Tidleg i min barndom tørka folk mykje av graset på marka, dei hadde ikkje så mange hesjar. Men eg huskar det vart eit skifte, eg var nok 10- 12 år, det vart ein slik "råtesommar". Folk kjøpte streng og hogg hesjestaur midt i slåtten. Hesjestaur og skårer var elles slikt ein ordna med under vedhogsten. Så den sommaren var nok litt ekstra. Ja, sommaren var slåttetid, alle var med i slåtten, frå dei gamle utslitne som så vidt klarte å gå, til små ungar. Folk var oppe i "otta", før fugl "skeit på jord" var eit ordtak dei hadde. Nattedogga måtte nyttast, for då beit ljåen best. Folk slo både "fjell og fjøre" den tid. Ferdig med langhøyet tok dei fatt på stutthøyet, det slo dei med ljå, (stuttorv). Det var mykje arbeid med stutthøyet. Folk slo rundt stein og innimellom tre og i ur og ruster. Det tok lang tid å lære å bruke stutthorvet skikkeleg. Gardane på N. Vartdal hadde "teigar" sør i stranda. Kvar gard hadde to teigar, der gardane var delte var også teigane delte i to. Det var nokre smale "tarmar" frå fjøre til fjell. Graset nedanfor vegen bar folk opp på ryggen, det dei slo ovanfor vegen var lettare å få til vegen. Dei brukte ofte "dragarbuske", dei hogg ei passe bjørk og la gras på denne og drog det unna bakken. Buska tok ein ikkje med seg opp att, ein hogg ny bjørk for kvart drag. Når ein køyrde graset heim til turkeplass vart denne "dragarbuska" lagt på lasset. Buska vart gjerne kvista til lauvkjer, det som ikkje var brukande til lauvkjer vart ved. Der var også dei som brukte dragslede, (høyslede), for å få graset til turkeplass. Det var vanleg med to måltid før middag i slåtten. Først åt ein morgonmat med det same ein stod opp. Dei fleste hadde då brødskiver, somme hadde pålegg på skivene. Men mange var nok glad dei fekk margarin på skiva. Rundt kl. 0800 til kl0900 hadde ein midmorgon mat, det var også brødskiver. Middag hadde dei fleste rundt kl. 1200. Non var vanlegvis rundt kl. 16-, kveldsmat varierte nok litt. Folk åt til kveld når arbeidsdagen var slutt, då var det ofte graut. Etter middagsmåltidet tok dei fleste vaksne seg ei kvild. Då hadde vi ungane fri ei stund. Ja, vi var ikkje heilt fri, vi måtte passe på at det ikkje kom regn. Såg vi teikn til regn måtte dei vaksne varslast. Kom der regn måtte høyet rakast saman og "setjast". Men vi hadde tid for leik og ikkje forgløyme bading, vi bada mykje. Der var få vaksne som kunne symje, av dei som var besteforeldre den tid huskar eg berre ein som kunne dette. Dei eldre såg gjerne vi barna lærde å symje. Det var sjeldan eldre folk bada. Vi barna måtte kome heim til bestemt tid, høyet skulle snuast når dei eldre stod opp etter middagskvilda. Klokke hadde vi ikkje, men vi hadde sola, på den såg vi omtrent kva klokka var. I god høyterre kunne ein få inn høyet etter 2 dagars turke. Men ofte kunne høyet stå i såter i dagevis før ein fekk det inn. Det var tryggare og betre å hesje, då var ein ikkje så avhengige av vêret. Stutthøyet måtte tørkast på marka, det hang ikkje i hes. Kvaliteten på stutthøyet var nok ofte litt under middels. Slåtten var ei travel tid for alle, men det var nok seterjentene som hadde det verst. Dei måtte stå tidleg opp om morgonen og mjølke, så skulle dei gå fleire kilometer heim til bygda. Komne heim var det å delta i slåtten saman med dei andre. Somme jenter fekk litt fri midt på dagen, men ikkje alle. Når det lei mot kveld måtte dei traske motbakke til setra. Komne fram til setra skulle kyrne mjølkast og fjøsen stellast. Alt som kom nær mjølk måtte vere reint, så det også var mykje arbeid. Det var tungvint å varme vatn på ein liten vedomn. Det var ofte slitsamt å vere seterjente, men det hadde nok også sin sjarm. Når vi minnest setra er det nok "vitjarhelga" som stend klarast i minnet. Ei helg om sommaren var det "vitjarhelg", (seterhelg). Denne helga samlast folk på setra. Det var både bygdefolk og tilreisande gjester. Seterjentene hadde "sett opp" "åfallringe", (rømmekolle), folk som kom til setra hadde med mat av ymse slag. Når vi barna vart litt store fekk vi overnatte på sætra frå laurdag til søndag.

106

Dette var stor stas. Eg har ofte undra meg over kvar vi fann sengeplass, det var nok flatseng, og ofte både fire og fem i ei seng. "Vitjarhelga" var nesten høgdepunktet på sommaren. Ein ting må vel også minnast: Båtane som fiska sild ved Island kom heim og skifte tur. Dei gjorde gjerne to turar kvar sommar. Skikka var at kvar fiskar hadde rett på ei tønne sild til eige bruk. Der var mange fiskarar på Vartdal, dei fleste kjende ein fiskar, så islandssild fekk dei fleste tak i. Eg minnest ennå kor godt det var med spekesild, nypoteter og heimebaka flatbrød. Sommaren var ofte ei travel tid, men det var få som klaga. Det var ikkje "god tone" å klage på hardt arbeid. Folk var vant å slite for føda. For oss barn var sommaren ei fin tid, vi hadde fri frå skulen, og det var mykje leik og moro. Langesund den 1. august 1995. Helge Ødegård

107

Vesterisen 1952.

Asbjørn T. Aagaard som var fangstmann på "Søndmøringen" i 1952 skreiv dagbok. Nå har dotter hans gitt ut ei lita bok basert på denne dagboka. Han har med litt om "Vestis" forlis, eg tjuvlånar eit kapittel: "Etter som tiden går synes sjangsen til å berge dem mindre og mindre. Uhyggen sprer seg over hele feltet. Vinden har økt til liten storm, "Sjannøy" kjemper en innbitt kamp for å holde seg på stedet som den var peilet på, bare det en bragd av dimensjoner. Med ett bryter skipperen på "Sjannøy" stillheten i eteren, han kan forelle at alle fra "Vestis er tatt ombord, alt er vel med dem, i eteren livner det til igjen. En redningsdåd av de sjeldne er brakt vel i havn". Sitat slutt. Trur ikkje skipperen på "Sjannøy", (Jon Hamar), såg på dette som "en redningsdåd av de sjeldne". Han såg det vel mest som ei kvardagshistorie, trur han ville føle seg litt uvel med så mykje ros. Men Jon Hamar gjorde ei bragd denne dagen. Han skulle vel hatt litt ros då han levde. Nå kjem denne rosen litt seint, men redningsdåden Hamar gjorde den sundagen i 1952 har gjort inntrykk. Jon Hamar gjorde det som han såg som si plikt, han gjorde ein svert god jobb. Han fortener den ros han her får. Det er vel dei som har fått medalje for mindre. Det var ein dramatisk dag, spesielt sett på i ettertid. Jon Hamar som måtte ta ansvar for å få berge mannskapet på "Vestis" hadde også ansvar for mannskapet på "Sjannøy". Eg vil tru han hadde det ikkje så lett denne sundagen. Men han var kald og roleg, ein skipper mannskapet hadde tiltru til

Langesund 29. 11. 95.

Helge Ødegård

PS. Litt rart å lese om denne dagen så lenge etterpå. Vi som var mannskap på "Sjannøy" huskar nok dagen, dei fleste av oss. Mannskapet på "Vestis" vil nok huske også dagen, dei måtte forlate skuta. Det var eit slit å kome seg fram til iskanten der fangstbåten til "Sjannøy" låg klar for å "plukke" dei ombord. Det eg har gløymt er kor stilt det var på radioen. Det var ingen som forstyrra redningsaksjonen med prat på fiskeribølgja.

Langesund 29. 11. 95. Helge Ødegård

108

"Gud signe maten på vårt bord,Gud signe oss på sjø og land, og verje oss med veldig hand".

Terje AarsetØrsta

Høyrde Sangtimen søndag den 26. november. Eg merka meg bordbønna vår, må nok sei den gamle bordbønna vår. "Gud signe maten på vårt bord, Gud signe oss på sjø og land, og verje oss med veldig hand". Det er dette med "sjø og land” som skil oss frå dei fleste. Kjellaug hadde ikkje høyrt det slik før ho kom til Vartdal.

Litt rart så mykje samkvem det var med dei "bortan om fjorden". Eg trur også Kjellaug Årskog, (kona til skule Ivar), merka seg denne setninga " på sjø og land", ho var frå Ulstein. Men når vi ser minnesteinen over dei bortkomne på sjøen, ligg det nok nær å be om signing på land og sjø. Der er nok ein viss samanheng mellom sorg over dei bortkomne og signe oss på sjø og land. Eg legg ved mitt skriv. ”Havet gav og tok”. Når ein misser nære slektningar slik får denne bordbønna litt meir meining. Stølen har også ein salme som har gjort inntrykk: "Gud signe vårt folk der dei sigler og ror". Eg huskar ein gong vi rodde over fjorden til Alme. Det var ein slik fin vårdag med svartestille og sol. Nikka Remmen var med og sat i bakskuten. Ho sa ein ting eg har huska sidan. " Nå forstår eg betre denne setninga, "med berre ei fjøl mellom seg og si grav". Det var ofte slik for våre forfedre. Det var berre ei fjøl mellom liv og død. Fjøla har nok i seinare år vorte meir solid, men ikkje trygg.

Takk for sangtimen og gratulerer med 50 årsdagen. God jul og godt nyttår.

Langesund 10. 12. 95. Helge Ødegård

109

Høner før og nå.

Ei rettssak i haust sette tanken i gang, eg forsøkte å minnast korleis hønene hadde det då eg var barn. Var hønene meir tilfreds i "gamle" dagar enn nå, hadde dei det betre? I min barndom gjekk høner stort sett fri. Sommartid måtte dei finne seg å gå i "stengsel", dei vart sette i hønsegjerdet. Dei aller fleste hadde hønsegjerde, dette gjerde var oppsett av hesjestaur og hønsenetting. Hønsegjerdet var cirka 2 meter høgt. Høner er lite flinke til å flyge, så eit par meter høgt gjerde var nok til å halde dei fleste høner innanfor. Det hende enkelte høner kunne flyge over gjerde, slike høner vart gjerne vengeklipte. (klipte litt fjør av vengane). Hønene hadde det laget dei rota og "spauka" i åker og eng, derfor måtte dei i stengsel om våren. Så dei miste litt fridom sommarhalvåret. Men resten av året gjekk hønene fritt, omtrent som dei ville. Egg la hønene frå våren til seint på hausten. Om vinteren fekk dei noko vi kalla "stylka", dei miste fjør, mest i baken, då gjekk mange høner omtrent med "rompa bar". Mange hadde høns i kufjøsen, der hadde dei vagl som hønene sov på om natta. Hønene tok tidleg kveld, men dei var også morgonfuglar. Hanen starta tidleg med "galing". Det var hanen som var sjef i hønsegarden. Når hanen gjekk ei runde var det omtrent som å sjå ein gardist utanfor slottet. Ei skikkeleg hane gjekk med avmålte skritt, ikkje altfor mykje hastverk. Lei på våren hende det at ei høne eller to skifte sinnelag. Dei vart det vi kalla "fulhøner", (ful= sint), sume stadar vart dei kalla klukkhøner, (dei "klukka" når dei kalla på kyllingane). Dette var teikn på at høne var klar for klekking. Det hende at slike høner la egg utan om den faste reirplassen. Fann mor lite egg fleire dagar på rad måtte vi "spionere" litt på hønene. Var der ei som lurte seg vekk kunne vi vere sikker på at ho la egg på ein lur plass. I min barndom kjøpte ikkje folk kyllingar, nei kyllingar vart produsert heime. Eg trur dei la ti til tolv egg under ei høne, denne høne måtte då ligge på egga i 3 viker før egga var utklekte. Det var alltid spenning når tid for utklekking kom, det var spenning om der var kylling i alle egga. Var det få kyllingar fekk hanen skulda, hanen kunne vere lat eller den var "ganglaus". Ein slik hane vart gjerne ikkje langliva. Høyrde aldri det var hønene si skuld. Når ei høne hadde fått kyllingar var ho flink til å passe dei. Ho hadde som eg skreiv før forandra sinnelag. Ei slik kyllingmor hadde ikkje respekt verken for katt eller hane. Unge kattar med lite erfaring forsøkte stundom å "ta" ein kylling, men då fekk den juling. Kyllingmora var ikkje nådig, den som forsøkte seg på kyllingane fekk smake nebbet. Vart det regn kalla kyllingmora på sine små og tok dei under vengene, same når kvelden kom. Men når kyllingane vart store ville høna vere fri, då jaga ho kyllingane frå seg. Når kyllingane var så store kunne vi sjå kva som var høner og hanar, hanar hadde større kam. Det var høner folk ville ha, dei som var hanar måtte late livet. Dette med kjønn var spennande, det hende at dei fleste av kyllingkullet var hanar. Når slikt hende var skuffelsen stor. Det hende også at høner som låg på egg vart lei og slutta, då var alle egga øydelagde. Men dei aller fleste høner som vart "lagde" på egg låg tida ut. Mi tru er at hønene hadde det friare og betre før hønsehald vart industri, "men herom strides i de lærde". Til slutt ei lita historie som ein kamerat som fortalde. Han voks opp på eit bureisingsbruk, dei hadde stor kufjøs, men ikkje så mange kyr. Halve kufjøsen var avdelt til hønsegard. Ein kveld var han med mor si i fjøset, han var då cirka 5 år. Det var litt langdrygt å vente på at mora vart ferdig med fjøsstellet. Han gjekk bort i hønsa og såg på dei, brått fekk han den tanken han skulle "tisse" på ei høne som stod rett ved nettingen. Høna misforstod og trudde ho skulle få ein mark, ho hoppa opp og beit over og ville dra marken til seg. Dette gjorde voldsomt vondt, guten illskreik og ropte på mor. Mora kom til og ville vite kva som hadde hendt, guten fortalde kva han hadde gjort. Men det angra han på, då mora fekk vite han ville "tisse" på hønene vart ho sinna. So guten fekk skikkeleg juling med bjørkeris på blanke rompa. Då sveid det både framme og bak. Han forsøkte aldri meir å "tisse" på hønene.

Langesund 20. november 96, Helge Ødegård

110

Nålys. I Vikebladet/Vestposten sitt julenr. 96 var der eit skriv om ein tur med robåt frå Eika til Bjerkneset jula 1940. Lurer litt på årstalet, var denne turen seinare i krigen tru ? Det var dette med lys på åreblad og hender. Eg var ute for ei hending i same traktene, men det var romjula 1943. På den tid var eg fyrbøtar på "Nordholmen", den låg i opplag på Raudøysundet. Eg måtte ombord for å ta opp stimen, vi skulle gjere klart for sildefisket. Så ein søndag tok eg rutebåten frå Vartdal til Håvoll, der kom Sverre Raudøy og rodde meg ombord i "Nordholmen". Eg stakk fyr under stimkjelen, det tok mange timar å få opp stimen. Lugaren forut var kald og rå, fekk fyr på omnen der. Forsøkte å få det litt hyggeleg ombord, eg var heilt åleine ombord. Leid litt på kvelden kom Sverre og Peder Raudøy og ville ha meg med i land, eg slo lag. Vi besøkte ein kamerat på Håvoll. der spelte vi litt kort og kosa oss. Då det leid mot midnatt gjekk vi ombord i færingen og rodde mot Raudøya. Det sette då inn med ein voldsom slettekave. Då fekk eg sjå eit syn eg aldri har sett, før eller seinare. Det lyste som moreld frå hender og åreblad, Sverre hadde ein vid hatt, hattebremmen lyste som ein glorie rund hovudet hans. Då vi kom til "Nordholmen" lyste det blått frå skorsteinen og mastretoppar. Rundt heile rekka var der blått lys, det var lite hyggeleg å gå ombord. Eg kontrollerte fyren under kjelen og så gjekk eg til køys. Det var utriveleg å vere einsam ombord den natta. Eg visste at dette var dei kalla "Nålys", men likevel -. Eg trur dette med nålys er sjeldan, eg har sett dette lyset denne eine gongen. Far fortalde han såg det ei natt i stranda mellom Hareid og Brandal, då lyste det blått frå alle gjerdestolpar. I "gamle dagar" tok dei nålys som eit dårleg teikn. Ei eller anna ulukke ville skje, gjerne forlis med tap av menneskeliv. Eg visste nålys var ein naturleg ting, men likevel var eg glad då det lysna av dag og der kom folk ombord. Langesund 26. 4. 97 Helge Ødegård

111

Godfar. I påska 1997 var eg til gudsteneste i Vartdalkyrkja. Då var der ein eldre mann frå Barstavika som sette seg på plassen til Bakkegodfar. Eg vart liksom mint litt på morfaren min då eg såg ein mann på denne plassen. Han gamle BakkeJohan hadde fast plass i kyrkja. Ikkje berre fast benk, nei han sat alltid fremst på same benken. Gjekk tidleg til kyrkje, på den måten sikra han seg denne plassen. Vi likte heller dårleg å bli med godfar til kyrkje, det var litt lenge å sitje still. Godfar var streng slik, var vi i kyrkje skulle vi ikkje sitje å "vri" oss for mykje. Barneoppdragelsen var litt annleis den tid enn i dag. Barn måtte lære å lyde. Den tid eg var barn var gudstenesta lang, eg minnest det slik, i alle fall. Preika var lang og tørr, ikkje noko for barn som lite forstod. Det var lenge å sitje still. Gudsteneste i min barndom var ikkje noko for mindre barn. Eit minne har eg frå ei preike. Det er merkeleg nok om ei fluge. Prestane den tid hadde det dei kalla "prestekrage". Ein gong presten stod på "stolen" var der ei fluge som "leika” seg i denne kragen, den smatt inn og ut av desse "pipene" i kragen. Det må vel vere nesten 70 år sidan, men denne fluga huskar eg. Preikene elles er vekk. Godfar var fødd 1855 i Pegarden på Nøre Vartdal. Som barn måtte han tidleg ut for å tene sitt "brød". Eg trur ikkje han var meir enn åtte- ni år då han vart send over fjorden til Sula, han skulle vere noko dei kalla "barnefostre". Det var vel å passe barn som var små. Men det vart vel også andre oppgåver etter som han voks til. Då han vart gamal og senil vandra han mykje der i Sula. Liksom barndommen i Sula kom igjen. Eg trur ikkje han hadde det så vondt der, men han lengta nok ofte heim til mor og far og søskenflokken i Pegarden. Som vanleg i den tida vart fiske noko av levevegen hans. Men han var også på tømmerhogst. Der var eit engelsk selskap som dreiv skogdrift i Vefsn, der var godfar på tømmerhogst. Eg vil tru det var på sommarhalvåret han dreiv med slik tømmerhogst. Torskefiske freista nok meir enn å hogge tømmer. Eg huskar han hadde ei stor sag, ein slik "svans" dei kallar. Ei sag med store tindar, handtak i begge endar av saga. Denne saga var han "redd for", den fekk vi ikkje røre. Pegarden vart delt mellom godfar og broren, Mattias, Godfar fekk det som vart kalla Bakken. Der bygde han stove, løe og bud; (stabbur). Då han bygde stova kjøpte han komfyr til kjøkenet, det var visstnok den fyrste komfyren på N. Vartdal. Elles var det vanleg med grue den tid. Så han var vel på ein måte litt framsynt. Men det var vel gjerne kona, (godmor), som ville ha komfyr. Han var gift med Marta H. Vartdal frå Søre-Vartdal, ho hadde tent hjå presten i Dimnasund. Det var vel gjerne komfyr der i prestekjøkkenet. Godfar var vel det ein må kalla ein slitar. Det var ikkje lett å begynne som bureisar for 120 år sidan. Det var ikkje å setje seg på traktoren å setje plogen i jorda. Nei alt måtte gjerast med handemakt. I tillegg til jorda skulle ein også drive fiske, det var det som gav kontantar. Godfar og broren, (Mattias), hadde åttring saman. Det var nok mange harde tak vinterstid på open båt. Den tid var det segl og årar som dreiv båtane fram. Åttringsårane var lange og tunge, tofta var hard. Det var nok ofte eit slit i timevis for å kome til fiskeplass og like langt tilbake, etter ein hard dag. Eg huskar godfar fortalde at når torsken "gjekk" om våren følgde dei han langt til havs. Det verste dei kom ut for var vindstille, då måtte dei ro halve dagen og vel så det, før det kom til lands. Vi anar nok lite om det slit fiskarane hadde før motoren kom. Det å vere fiskarbonde var eit slit, men det gav nok litt sikkerheit. Slo fiske feil hadde ein jorda å falle tilbake på. Men tidene då rundt 1870 til 1900 var nok ikkje så "heilsvarte". Når godfar makta å koste i båt og huse opp ein gard måtte han ha tent pengar. Sjølv om alt var billeg den tid fekk ein ikkje hus og båt gratis. Der var heller ikkje husbank eller landbruksbank å låne pengar i. Godfar dreiv fiske til han var over 60 år. Han fekk "sjå" den nye tid med motor og dekksbåt. Han voks opp med lys frå ei "kole", fekk oppleve den nye tid med elektrisk lys.

112

Der er mange minner som kjem når eg minnest ein gamal mann. Eit minne kjem fram ofte. Der på Bakken hadde dei ei gamal kvit merr. Eg trur på ein måte godfar og merra åtte kvarandre. Han var vyrk for merra og ho sette lit til han. Denne merra hadde bilskrekk, det var mange øykar som hadde bilskrekk då i 30 åra. Dei var ikkje vant til bil. Ein dag på hausten stod denne merra "tjora" nord for "Bakkeløa", då kom BøOle kjørande. Merra vart redd då ho såg og høyrde bilen. Godfar stod ikkje langt unna, han gjekk mot merra og skulle roe henne. Men ho sleit seg frå tjoret og sprang mot godfar, stilte seg bak ryggen hans og la hovudet over skuldra hans. Godfar rette opp handa og strauk merra over halsen. Dette er eit av dei beste minne eg har om dyr og menneske. Dagen kom då merra var for gamal og måtte slaktast. I den tid vart gjerne gamle dyr slakta heime, dei slapp den lange transporten til slaktehus. Eg trur det var betre å få ei kule i skallen heime enn ei kule på eit slaktehus etter ein lang transport med bil. Då merra hadde fått kula forsvann godfar. Han gjekk rett i senga og drog på seg natthuva. Han låg den dagen, tok ikkje i seg mat. Det var nok ein hard dag for ein gamal mann. Mormor hadde vit nok til å la godfar få fred. Godfar vart gamal, dei siste åra han levde var han senil, det heitte ådreforkalka den tid. Som eg har fortalt før var han ofte i Sula og var "barnfostre", etter han vart senil. Det var barndommen som kom igjen. Liv og lagnad til godfar var nok lik den lagnad mange fekk som vaks opp for 150 år sidan. Dei sleit frå dei var små barn til dei var gamle og heilt utslitne. Men eg trur våre forfedre var meir tilfreds enn vi er. Dei kunne glede seg over små ting, fekk dei ein god dag med høyterre var dei glad og fornøgde. Då alderstrygda vart innført, var det som det kom "manna" frå himmelen. Helge Ødegård

113

Dekksgut. I oktober månad 1939 mønstra eg ombord på S/S "Bjørkhaug" av Ålesund. "Bjørkhaug" var innkjøpt frå Holland i 1938 av Elling Aarseth, den kom vel som erstatning for "Duks" som forliste i Østersjøen. Nå låg "Bjørkhaug" i Ålesund og lossa kol frå England. Vi var 2 frå N. Vartdal som mønstra på "Bjørkhaug", det var Johannes Kristoffersen som matros og eg som dekksgut. For meg var det fint å få lag med Johannes, nesten som ha lag med ein "storebror". Svein Sætre "Gullik Svein" frå Vartdal var fyrbøtar på "Bjørkhaug" den tid. Svein miste livet ved krigsforlis seinare i krigen. Den store verdskrigen var i gang, den starta først i september dette året, først mellom Polen og Tyskland. Polen måtte fort gi opp mot overmakta, landet vart okkupert. Elles var det ikkje så store krigshandlingar på land. På sjøen var det verre, dei tyske ubåtane var i sving frå første krigsdag. Torpedering av handelsfartøy var nesten "dagleg kost". Krigen var ikkje mange dagar gamal før dei første norske sjøfolka miste livet i krigsforlis. Johannes og eg gjekk ombord i "Bjørkhaug" i Ålesund. Båten skulle laste papirmasse for England. Denne lasten skulle vi ta ombord på Langstein, ein liten plass i Trondheimsfjorden. "Bjørkhaug" hadde før gått i "jordnøttfarta" mellom Afrika og Frankrike. På ein av turane hadde dei fått ombord ein blindpassasjer, det var ein mulatt frå Cape Verde. Dei hadde også fått ombord ein apekatt. Ja, apekatten var visstnok kjøpt og betalt. Mulatten frå Cape Verde heitte Teodor, "Tudor" var uttalen. Nå var Tudor messegut, eg likte godt Tudor då vi vart kjende. Apekatten likte eg ikkje så bra, den kunne vere sur og gretten. Når den var i det humøret beit den folk for ingenting. Der på Langstein var både aper og halvnegrar ein sensasjon, eg trur Tudor vakte meir oppsikt enn apekatten. Folk var ikkje vant å sjå folk med ein litt annan hudfarge den tid. Vi fekk lasta ombord og kvitta losen ved Grip. Før vi gjekk til havs gjorde vi redningsmaterialet klart. Vi svinga ut livbåtane og gjorde klar reddingsflåten. Det å svinge ut livbåtane var eit teikn på farleg fart. Det tok nok litt av humøret på dei fleste av oss. Vi dekksfolka fekk nesten forbod mot å ligge i lugarane forut. Skipperen hadde mist mange mann ved eit krigsforlis første verdskrigen, båten han då var skipper på hadde lugarar forut. Turen over Nordsjøen gjekk bra, vi hadde litt kuling og sjø, men det er slikt ein må rekne med i Nordsjøen vinterhalvåret. Vi merka ikkje noko til ubåtar eller slikt. I England merka vi heller lite til krigen. Vi var på land og handla til jul, skulle laste for Ålesund. Litt uvant å handle når ein ikkje kan språket og heller ikkje var fortruleg med pund, shilling og penny. Men ein kjem lang med fingerspråk når folk vil forstå. Vi besøkte også ein "pub" eller to. Det var rart å sjå gamle kvinnfolk sitje på sjappa å drikke øl. Eg var mest vant til å sjå slike gamle i kyrkja og i forsamlingshus. På Vartdal sat ikkje gamle kvinner og drakk øl, så dette med eldre kvinner og øl, var vel nesten kultursjokk. Ja, der var mykje rart og forunderleg å sjå. Før hadde eg vore både i Ålesund og Ørsta, men likevel - - - Jungmannen og eg var på land og handla julegåver, vi fann noko dei kalla ein "sexpence stores". Alt varer der kosta 6 penny. Dette letta mykje strevet med framand valuta. Prisane låg under det vi var vant med frå heimplassane. Vi hadde håp om jul i Ålesund, derfor julegåver. "Bjørkhaug" var ein eldre tungvint båt, det var skjerstokkar og lukelemmar, å ta av og legge på lukelemmar var ein hard jobb. Dekksguten var også messegut for dekksfolka. Fri ein halvtime før middag for å bere mat frå byssa til messa forut. Hadde også fri ein time for å vaske opp etter middag og å vaske litt over messedørken. Elles var det fullt arbeid i lag med dei andre dekksfolka. Eg likte meg godt ombord på "Bjørkhaug", likte kameratane ombord. Nordsjøen vintersdag er hard, då i 1939 - 40 hadde vi også ubåtar og miner i tillegg til storm

114

og uvær. Men når ein er ung og dum tenker ein lite på farar som lurer, sjølv når eg låg på maskinrista fullt påkledd sov eg godt. Vi låg å lasta kol saman med ein båt frå Haugesund og ein frå Sverige. "Bjørkhaug" fekk litt vanskar med lastepapir, vi miste eit "høgvatn". Dei to andre båtane gjekk ut 12 timar før oss, begge båtane vart senka, slik er skjebna. "Bjørkhaug" kom velberga til Ålesund før jul. Vi frå Vartdal fekk feire jul heime. Dette var min første tur til sjøs, og min første tur til det store utland. Eg hadde ein tur til med "Bjørkhaug", også den med papirmasse til England. Vi frå Vartdal mønstra av i Ålesund siste turen "Bjørkhaug" var i Norge. "Bjørkhaug" krigsforliste i Alger, dei fleste av dekksfolka ombord miste livet i det forliset. Langesund 26. juni 1997.

Helge Ødegård

115

"Taksauer"

Ein dag eg åt fårikål kom eg i hug "taksauene". Det hadde seg slik: Dei "bortanom fjorden" hadde lite og dårlege beitemarker for sauene sine. Dei leigde seg beitemark på Vartdalsida. Eg huskar ikkje leigeforhold, men trur dei betalte ein sum pr. dyr. Sauer som kom over fjorden på den måten vart kalla "taksauer". Når våren kom og graset vart grønt fram i dalen kom dei frå Hjørungavåg over fjorden med sauene. Nokre hadde sauene på Rot, nokre leigde beite på N. Vartdal, andre hadde kontakt med folk i Årsetdalen. Sauene hadde ikkje noko mot å få seg ein tur til Vartdal om våren. Dei eldre sauene "entra" båten "frivillig". Sauene har også det laget, der bjellesauen gjeng kjem dei andre etter. Der var gjerne nokre ungdyr som måtte ha litt hjelp for å kome seg ombord. Men stort sett var det små problem med "innlasting". Dei meir velståande frå Hjørungavåg leigde ofte motorbåt for å frakte saueflokken sin over fjorden, men mange rodde. Eg veit ikkje, men der gjekk vel gjerne bod over fjorden når beitene var bra nok til å ta i mot sauene. Trur ikkje folk kom over fjorden utan å få klarlagt om beiteforholda. Når sauene var landa på Vartdalsida vart dei jaga til sumarsbeita. Det var lite problem å få sauene til "dals", dei eldre dyra var kjende og viste kvar dei skulle. Det er ikkje rett å sei dum som ein sau, den har vit nok til sitt bruk. Det var nok få av sameigarane som såg etter sauene sine om sommaren. Men når hausten kom måtte saueflokken tilbake til Hjørungavåg, då var det "sanking". Det var ikkje alltid så lett å finne igjen sauene om hausten. Saueflokken var ikkje alltid samla, ein kunne finne nokre av sauene, men mange mangla. Så var det å reise heim med dei ein hadde funne, ta ein ny dag å leite etter resten. Om hausten ville sauene gjerne tilbake til Hjørungavåg. Så det var ikkje vanskeleg å få dei ombord i båten, det hende der var lam som var litt redde dette ukjente. Dei huska nok ikkje ferda over fjorden for nokre månader sidan. Dei på Vartdal som var "vertar" for desse "taksauene" var også med på "sanking" og leiting etter dei sauene dei hadde i fôring. Det hende vi gjekk i fleire dagar å leitte etter sauer vi ikkje fann saman med flokken dei høyrde til. Sauesanking var mykje kav og skoslit. Eg skal fortelje om ein tur på sauesanking: Då vi sanka fann vi ikkje sauene som høyrde til Jacob Erdal. Det kom ei "snøri" så vi måtte ta det med ro nokre dagar til vêret vart betre. Godvêret kom, yngste bror min og eg tok ein tur til Romedalen, vi trudde saueflokken var der. Det hadde lagt seg ein god del snø i fjella der ved Steinstøylen, nå smelta snøen og der var mykje steinsprang. Vi fann sauene, men dei var ikkje heilt villig til å kome ned på flata. Saueflokken sprang i ei rås langs med fjellet. Då hende det ein ikkje skulle tru, ein stein kom frå fjellet og trefte bjellesauen i bringa så den enda sine dagar der. Vi diskuterte kva vi skulle gjere, likte dårleg å la sauen ligge igjen ved fjellfoten. Vi likte heller ikkje å gå opp å hente den ned. Men vi følte vi måtte få sauen ned på Steinstøylen, det var ei skam å la den ligge der. Eg gjekk opp og fekk tak i ein bakfot på sauen og sprang unna bakken med den ned til sætra. Der var vi trygge.

Kniv hadde vi ikkje med, kunne derfor ikkje flå sauen. Det med kniv fekk vi kritikk for då vi kom heim. Kniven var noko av det første "gamlekarane" tok på om morgonen. Dei sauene som kom frå steinspranget med livet fekk vi med oss heim. Neste dag var det å gå til Steinstøylen for å flå og partere denne "forulukka" sauen. Vi hadde kvar sin ryggsekk, trur det var militærsekker med meis. Vi delte kjøtet likt, eg tok skinnet i tillegg, broren min var 5 år yngre, derfor. Innmat og slikt låg igjen. Vil nok tru der var dei som fekk tankar om tjuvslakt. Turen frå Steinstøylen vart lang, børa vart tyngre og tyngre. Vi var glad då vi kom heim og fekk legge frå oss ryggsekkene. Dette var i 1944, men det med steinsprang som "drap" ein sau sit i minnet ennå.

116

Til slutt vil eg ta med ei historie. Denne historia forstår eg betre nå når høyrselen ikkje er på topp lenger. Der var ein frå Hjørungavåg som høyrde dårleg, han hadde sauene sine på Buset. Ein vår hadde han teke turen over fjorden med saueflokken. Nabokona var frå Vartdal og ville gjerne vite korleis det stod til med slekt og kjenningar på den sida av fjorden. Då mannen kom forbi gav ho seg i prat med han. Ho spurte korleis det var med folk på Vartdal nå. " Ja det er berre velstand, svarte mannen, "Dei er jaga til fjells alle saman, og der var godt med gras.” Langesund 13. 10. 97.

Helge Ødegård

117

Katten i steikeovnen.

Det hendte en gang for lenge siden, da Jenny og jeg var små. Vi hadde en brungrå katt. Denne katten brukte å legge seg inn i steikeovnen for å få det varmt og godt. Vi hadde en stor vedfyrt komfyr i kjøkkenet. Der var ikke elektrisk kraft på Vartdal i den tid. Når komfyren hadde vært i bruk holdt den lenge på varmen. For å slippe litt varme ut i rommet var gjerne døren til steikeovnen litt på "gløtt". Katten hoppet inn i steikeovnen og la seg godt til rette, hadde det lunt og koselig. En gang katten lå der og koset seg ble det litt kaldt i kjøkkenet. Jenny og jeg fryktet at katten skulle begynne å fryse. Vi lukket derfor døren til steikeovnen, så katten ikke skulle få trekk på seg. En stund senere kom mor å skulle koke middag, hun fyrte opp komfyren. Hadde god tørr ved, ovnen ble snart varm. Jenny og jeg var glad komfyren ble varm, nå skulle pus slippe å fryse. Det gikk en stund, så sa vi til mor. "Nå får pus det godt og varmt”. ”Katten?” sa mor. "Ja, katten ligger i steikeovnen, " sa vi. Mor "slengte" opp døren til steikeovnen, døren var så varm hun brente seg litt på fingrene. Der inne i stekeovnen stod katten og trippet. Da døren ble åpnet kom den ut, kjøkkendøren stod åpen. Katten for som et lyn ut døren og til skogs. Det så nesten ut som en gråbrun strek som sprang forbi oss. Den ble vekk i flere dager, og den la seg aldri mer i stekeovnen.

Kattunger: En gang hadde katten fått unger, den hadde de ungene i en hule i "høystålet". Der var 5 kattunger, Jenny og jeg var ofte å så på kattungene. Men vi kunne ikke ha så mange katter, far måtte derfor avlive kattungene. Far kunne ikke få tak i kattungene, hulen der de lå var for trang. Så Jenny og jeg fikk "ordre" om å få frem alle kattungene. Vi krøp inn i hulen og koset oss litt med ungene før vi sendte dem ut til far. Da fikk Jenny en ide, ”Vi holder igjen en kattunge”, hvisket hun til meg. ”Vi beholder denne grå”, hvisket hun, så sa hun litt høyt, ”Denne røde sender vi ikke ut”. Far tok i mot kattungene, "Nå er der ikke flere", sa Jenny, "Bare kom med den røde også", sa far. Vi ble da også nødt til å sende ut den røde. Men den grå lå igjen, den viste ikke far noe om. Far avlivet kattungene, da han kom hjem fortalte han mor om den røde kattungen. "Jenny og Helge forsøkte å lure meg", sa han, " men det gikk ikke, jeg hørte hva de hvisket om", fortalte han til mor. Far ante ikke at han ble lurt, fikk vel litt mistanke da den grå kattungen kom ut fra hulen. Men da var den blitt stor, far orket ikke å avlive store kattunger, så katten fikk leve. Den ble en stor hannkatt, sloss med alle hannkatter den så, som oftest vant den. Men den kom ofte blodig og såret hjem, da ville den gjerne ha litt kos og klem. Langesund den 13, 11, 97.

Helge Ødegård

118

Min fyrste film. Her ein dag hadde eg telefon frå eit barnebarn, ei jente på 6 år Ho hadde sett ein film som heitte Herkules, jenta fortalde om filmen. Den handla om ein gud, men han budde på jorda. Herkules var voldsam sterk, det var den tid gudar budde på jorda, så det var lenge sidan. Eg huskar ennå min fyrste film, var nok litt eldre enn dette barnebarnet, minst 11 år gamal. Ennå sit der minne om denne filmen i hovudet mitt. Film var noko som vi ikkje kom i kontakt med, vi var ikkje ukjent med lysbilete, men film--- På Vartdal hadde vi ikkje elektrisitet då i min første barndom. Det talarane som viste fram lysbilete hadde ein liten parafinlampe som skaffa lys til det apparatet dei brukte. Men det var voldsam fint å få sjå lysbilete frå det "Hellige land", eller samar og rein frå Finnmarksvidda. Underhaldninga vi hadde var nok stort sett "ferdatalarane" som reiste rundt. Men må tilstå at dei som viste lysbilete drog meir folk enn dei som berre snakka, (talte). Rart som det skifter, nå sit vi framfor fjernsynet og ser film kvar dag. Er det ein kveld vi ikkje er fornøgd med det program fjernsynskanalar kan "oppvarte" med leiger vi videokassettar. Vi gløymer den gamle gode "kveldsstunda" med samtaler og forteljingar. Eg trur nesten barn i dag misser noko vi hadde, vi som ikkje hadde radio og fjernsyn. Men la eg gå litt tilbake i tid, til den første filmen eg såg. Risaskaret var utbygd og vi hadde fått elektrisitet. Ein skal vere litt forsiktig når minnet skal 65 år tilbake. Men filmen huskar eg godt, den var laga over ei forteljing av Bjørnstjerne Bjørnson, "En glad gutt". Så vidt eg huskar var det ein som reiste for det Frilynde Ungdomslag som viste filmen. Det var før vi fekk forsamlingshus på N. Vartdal, skulekjellaren var filmlokale. Ennå huskar eg Øyvind som sat der med bukken sin og vart freista av ein jentunge som kom med ei klingre. Bukken vart bytt bort mot denne klingra, men då Øyvind hadde ete opp klingra kom angeren. Vi som var små hadde medynk med guten som hadde mist bukken, vi meinte nok han var blitt lurt. Men alt dette ordna seg, guten fekk igjen bukken, på slutten fekk han jenta også. Der er mange sener eg kan huske av filmen ennå. Denne filmen lik alle andre på den tid var svartkvit. Første fargefilm såg eg under krigen, det var film om ein "storlygar" som heitte Munkhausen. Film i fargar gjorde meir inntrykk, enn svartkvit. Der var lite vald i dei filmane eg såg i mi ungdomstid. Dei handla mykje om kjærleik og romantikk, alltid sigra det gode over det vonde. Dei fekk kvarandre til slutt og levde lukkeleg livet ut. Eg huskar ein film som var litt annleis, det var "Fant". Den filmen sit også godt i minnet. Til slutt skal eg ta med TrysilKnut. Filmen gjekk i Haugesund i "sildetia" under krigen. Vi stilte oss i ei lang kø, kom fram til døra og var dei første som ikkje slapp inn. Stå i kø i timar, fram til døra og ikkje lenger. Men eg såg filmen seinare. I kristelege lag vart det rekna for synd å gå på kino å sjå film. I dag har vi også religiøse filmar, mange av dei er gode.

119

Stiftsprost Jensen's Læsebog.

I minner frå Vartdalstranda står denne boken i inventarlista for skulen. Eg har ei slik bok, den er trykt i 1863, dessverre er berre halve boka uskadd. Eg ser boka var komen på Øggaren i 1870. Forfattaren av boka var stiftsprost, vel ein av dei med høgaste utdanning i Noreg på den tid. Ein som sit inne med gode kunnskapar i skulehistore fortel at dette var den første leseboka for folkeskulen. Der kom ei ny skulelov i 1860, leseboka kom då på grunn av den nye skulelova. Boka vart sett på med mistru. Der stod litt meir enn berre kristendom i denne boka, mange meinte det var nok når barna fekk lære Luthers katekisme og nokre salmar. Det var ikkje berre bra med meir lærdom. På ein måte var nok denne leseboka forsøk på folkeopplysning, den er også utgift for "folkeskolen og folkehjemmet". Sett med våre augo er boka nesten ein vits, men for 130 år var nok boka nyttig lærdom. Vil tru "læseboken" opna nye og vidare horisontar for barn i skulealderen og også for vaksne. I 1860/70 åra sat nok folk og las i lyset frå "kola". Dei fleste arbeidde frå morgon til kveld, det var lite tid å lese. Der var heller ikkje mange aviser eller blad å lese i, bøkene som fanst var religiøse skrifter. Må tilstå det er litt moro å lese i denne boka. Skal ta litt "landkunne": ”Syd for Ungarn ligger Tyrkiet. Det beboes foruden af flere andre folk, også af tyrkerne eller Osmannerne som ikke er kristne, men bekjende seg til en tro, som kaldes Islam. Tyrkiets hovedstad heder Konstantinopel, den er omgiven af en tredobbelt mur, har over 400 moskeer (tyrkiske gudshus) og 30 kristne kirker”. (Nå i 1997 meiner mange at ein moske i Oslo er ein moske for mykje. Ikkje alle relgionar er like tolerante).

”Ny Seeland, i øst for Australia fastland, er to bjergfulde øer adskilte ved et smalt strede. De beboes af Malaier, som er meget krigerske og meget vilde. Dog have de nu aflagt meget af sin vildhet, siden de kom under engelsk herredømme og de fleste af dem have ladet seg kristne. Langt mod nordøst for NyHolland er en flok øer, som heder Sandvichs øerne. Den største af den heder Hawaii. Disse øers beboere er godmodige. Mange af dem have antaget kristendommen og i sin levemåde inrettet seg på Europæisk vis”.

”Mange er ogsaa ivrige til at lære og læse og skrive, men de fleste holde dog mest af at ligge på maven og dovne seg i sine lave hytter. I andre hensender have de vanskeligt for å glemme sin gamle levemåde. Således kan man nok se, at damer i fuld pynt uden videre springe i vandet for at svømme. I Nordøst forde engelske besiddelser ligger på den anden side af Baffinsbugten det kolde og ufruktbare Grønland hvor Danmark har nogle besiddelser”. Afrika. (tek med berre dette) ”Negrene er i almindelighed meget rå og uvidende; men i det indre Guinea bor en stamme, som står langt over de andre i dannelse. Slavehandel er nu forbudt. "Så langt landkunne".

”Ved hjelp af et Forstørelseglas der forstørrer mange tusinde gange, ser man en draape vand forvandles til en liden sø og deri et uhyre antal dyr i mandfoldige skikkelse: med horn som oksen, Tagger som hjorten, lange snabler som elefanten”. (Der var nok ikkje som mange hadde forstørrelseglas på Vartdal i 1860/1870. ) Fjerde afdeling, Kirken. Denne avdeling har fått stor plass i boka, tar med eit par setningar. ”Denne kirke var vel i begynnelsen liden; men nu har udbredt seg over den hele jord, om end langtfra alle mennesker endnu ere bleven lemmer af den. Der gives endnu mange, som tro på frememde guder (afguder), og disse kaldes hedninger. Andre tro vel på en gud, men så vrangt om ham, det bliver bare Hedningetro, og til dette slags høre Mohamedanerne og Mormonerne; begge disse lære rent forferdelige ting baade om gud og mennesker. ”• Våre forfedre las nok " så øyet ble stor og vått". Gotisk skrift, framande ord og uvant setnings oppbygging. Ikkje greitt å vere skulebarn i "hine hårde tider". Har vel bomma på det gammaldagse skriftmålet av og til, men --.

La oss takke Ivar Aasen, som gav oss eit skriftspråk som låg talemålet nær. Langesund solsnudag før jul 1997.

Helge Ødegård

120

Jakt på gauper. Nå i dag er det så mykje snakk om gauper, den er blitt er blitt ei "landeplage" over heile landet. Ja, slik er det skal ein tru lesarinnlegg i aviser. Bestanden har nok auka dei siste åra. Eg las om gaupe som hadde teke hjort og sau i Hjørundfjorden. Då eg las dette huska eg forteljinga om tippoldefaren min, (Øggards Åmund), som jakta på gaupe i "gamle dagar". Eg veit ikkje, men vil tru gaupa hadde teke for seg i saueflokken. Øggards Åmund likte godt jakt, så han forsøkte å ta gaupa med "gildre", (i dette tilfelle sjølvskot). Åmund rigga til gildre sør i Hjellen, det var nok ikkje å enkelt å sette opp eit slikt sjølvskot. Børsa måtte spennast fast, den måtte siktast inn mot eit "åt". Systemet var slik at når dyr drog i åtet så løyste dei ut skotet. Men med dei børsene dei hadde rundt 1800 skulle det nok stor kunnskap til for å rigge til slike "gildrer". Her måtte ein nok ha kunnskap både om størrelse på dyret ein jakta på, også litt kjennskap til vanar dyret hadde. Ein kveld Åmund skulle "skyte for sjåen" høyrde han det small sør i Hjellen. Neste morgon låg der ei død gaupe ved gildra. Åmund såg åtet var rørt etter at denne gaupa var skoten, så han rigga til gildra igjen. Han fekk ei gaupe til på same plassen, Åmund og Hans Årskog fekk også ei gaupe til, same året. Den tok dei fram i NyGjerde ein plass. Dei reiste visstnok til Bergen og selde gaupeskinna. Der kjøpte Åmund seg ein hatt som kosta 40 riksdalar, så pengeverdien var nok lav. Dette skulle tyde på ei tid rundt 1812/1814. Det var langt til Bergen den tid dei måtte ro og segle, få kom så langt. Kva inntrykk gjorde Bergen på ein vanleg mann frå Vartdal rundt 1800 talet? Bergen var nok den største byen i Noreg på den tid. Vi veit Åmund var voldsamt interessert i jakt, han var jeger og smed, hadde lite interesse for gardsbruk. Åmund jakta på rev, oter og andre dyr, i slekta gjekk der mange forteljingar om Amund og jakt. Ein haust høyrde han om mykje kobbe i Synesvågen på Vigra, då rodde han der ut for å skyte kobbe. Før han reiste hang han ei død flaggermus på børsepipa, dette skulle gi god jaktlukke. Man Åmund fekk ikkje kobbe, så det hjelpte ikkje med flaggermus på børsepipa. Åmund fann ein dag ein "melrakke" sovande på nausttaket, torvtak i dei dagar. Dette var i slåtten, skinn på den tid av året var utan verdi, så "melrakken" fekk sove i fred. Litt forklaring for dei unge: Sjåen var det som dekte ljoren. Denne sjåen var gjerne mageskinnet av kveite. Slikt skinn slepte igjennom litt lys. Når dei hadde dekt til glørne i eldstaden for natta drog dei for sjåen, der var då ikkje røyk som skulle opp gjennom ljoren. "Melrakke" er det gamle namnet på fjellrev. Langesund den 2. april 1998 Helge Ødegård

121

Oppvekst i ei lita bygd.

Det er ikkje enkelt å gå over 75 år tilbake i tid. Dei som er unge i dag vil nok tro vi overdriver nokså mykje, men tida var annleis.

Begynner med dødsfall og gravferd. Dødsfall er det minne eg først kan tidfeste, eg var da tre år. Nabokona døydde, husker henne så vidt i live. Den dagen ho døydde leikte vi rundt huset der hun budde. Dottera hennes kom ut og fortalde mora var død, ville vi skulle komme inn å sjå den avdøde. Der var to av hennes barnebarn som var med i leken. Vi gikk inn der låg avdøde på plankar som var lagt over noen krakker. Det var ikkje så lettvint å få tak i kiste den tid. Dei måtte til Ålesund for å få kjøpt kiste og “likklede”. Da vi hadde sett liket gikk vi ut og forsette leiken, vi var nok for små til å forstå dette med død og slikt, den største av oss var 5 år. Denne gravferda husker eg ikkje så mye av.

Den bygda der eg voks opp var delt i to “gravarlag”. Dette var nok noko som låg igjen etter eldre tider, før vi fikk kyrkje måtte folk over fjorden når de skulle begrave sine kjære. Først få båt på sjøen, ro to timar, grave grav, få liket i jorda og så to timar tilbake. Til ein slik jobb måtte der være litt folk, trur nok som oftast berre var mannfolk med på sjølve gravferda. Dei tok liket ut frå heimen med ein enkel seremoni, kjørte eller bar kista til båten. Tilbake til heimen var det gravøl, i tidlegare tider ble det brygget til gravferder. Men da eg voks opp var det slutt med øl til gravferder. Men mat var vanleg, ikkje middag, det var kaffi og brød, (loff), pålegg var ost. Ost på brødskiver var nesten luksus den tid.

Da eg var barn dødde alle heime, kan ikkje huske noen som dødde på sjukehus. Doktor ble vel henta, som oftast. Vi hadde ”doktordag” ein dag i veka, skulle doktor komme til andre tider kosta det mykje pengar. Graver var ikkje tilsatt vi måtte grave sjølv, grava ble gjort ferdig dagen før bisettelse. Gravferd forgjekk frå heimen, kista stod open, som oftast. Når folk hadde fått mat var der ein enkel seremoni. Nokon las frå bibelen og vi song salmar, nå dette var gjort spurte leiaren om der var fleire som ville sjå avdøde, han nemnte da namnet. ”Er der ingen fleire som vil sjå han eller henne spikrar vi på lokket”. Det var skruer i min barndom, men dette med spiker låg igjen. Presten deltok aldri i gravferder, prestebustaden var i hovudsoknet, 2,5 mil unna. Der var fire bord samanspikra som firkant, vi sette ned på kista før vi fylte igjen graven. Når presten fortok jordpåkasting slapp han jord ned på kista gjennom denne firkanten. Vi hørte sand og småstein skrangle på kistelokket. Var det gravferd på vinteren kunne det nok gå fleire månader før jordpåkasting fant sted.

Levevilkår : Det var jordbruk og fiske som var leveveg for de fleste. Industri fantes ikkje i min heimbygd. Der var nokon som forsøkte med sølvrev, dei som fikk det til tente bra. Men ikkje alle kom heldig ut med denne nye næringen. Eg har også et minne som kan tidfestas, det er 1928. Da var den flyulykka der Roald Amundsen omkom, han ville hjelpe til med berging av italienaren Nobile. Det var utlova ein belønning til den som fant spor etter Amundsen. Far var på fiske ved Bjørnøya, ulykka skjedde der, og vi håpet de skulle finne noko, så dei kunne få del i denne belønninga. Men dei fann ikkje noko. I min første barndom gjekk det godt å kombinere fiske og jordbruk, men seinare vart denne kombinasjonen vanskeleg. Norges Bank sette opp kronekursen, dette skapte store vanskar for fiskarar og bønder. Mange hadde lånt pengar i dei gode tider frå 1914 til 1918, nå måtte lån tilbakebetalas etter ein kroneverdi som var langt høgre enn da lånet vart tatt. Både fiskarar og bønder kom i store vanskar. Det hendte fiskarar kom frå tur med full fangst, men når utgiftene var betalt var det ingen netto. Vi hadde et lite småbruk, to kyr og to sauer. Far var på fiske, mor måtte slå graset med ljå og bere inn høyet på ryggen. Dette i tillegg til 7 barn frå 12 til 0 år. Verst var det nok at far ikkje tente pengar, same kor mykje dei fiska vart det lite, eller ikkje pengar i det heile av det. Det vart lite pengar både til mat og andre ting, men nesten alle hadde det vanskeleg. Når fattigdommen er felles er den lettare å bere.

122

Sola var vekk i 16 viker i min heimbygd, det var høge fjell som stengte for solen. Det var ein god dag den dagen vi kunne sjå solstrålar igjen. På andre sida av fjorden hadde de sola heile vinteren, vi verkeleg misunte dei den goda.

Fjorden var mykje vår lekeplass, tenk ein fin soldag om våren, fjorden still som et fjellvatn. Slike dagar var det fint å stikke flyndre, vi strakte ut to store anglar og støypte de fast i eit blylodd. Flyndra ligger på sandbotn så den var lett å sjå, vansken var at lyset vert brote i sjøen. Det var ofte litt vanskeleg å treffe riktig, men med øving kunne vi stikke mange flyndrer på ein god dag. På våren kom også storseien inn på fjorden, dette seifiske var omtrent årviss. På gode dage med godt fiske kunne der ligge 40-50 båtar med to eller fleire menneske på de beste fiskeplassane. På seifiske var det ikkje berre mannfolk, nei gamle kvinnfolk som elles aldri kom i båt kunne møte opp slike dagar. Det var verkeleg mykje liv og moro når seien var villig til å ta agnet. Ofte måtte vi fiske seien på 60-70 meters djup, men det var eit spanande fiske. Seibiff av nyfiska sei --.

Skule: Skulen var tredelt, vi gikk på skule to dagar i veka. Eg har regnet litt på pensum. 20 prosent av skuletida var religion. Har ikkje noko i mot religion, men vil påstå det var fag vi hadde meir bruk for. Vi gjekk to år i første klasse, tre år i andre klasse og to år i tredje klasse. Så det var tre årsklasser i det som var andre klasse, to årsklasser i første og 3. klasse. Skulen var nok utstyrt som vanleg i den tida. Det var slutt med tomannspultar før eg begynte på skolen. Skolen låg rett ved vegen, så vi kan være glad det ikkje var stor biltrafikk. Det vi kalla landsvegen var leikeplassen vi hadde på skulen, landsvegen er nå riksveg og trafikken er stor. Nå er skulen flyttet og vegen også. Det var ikkje ofte der kom biler og avbraut leken i våre friminutt.

Kyrkja : Der var gudsteneste i vår kyrkje 3. kvar søndag, to søndagar i hovudsoknet og den 3. på Vartdal. Det var dei som mente at dei i hovudsoknet trengte nok fleire gudstenester, der var det visstnok litt meir umoral. På Vartdal møtte de fleste opp når der var gudsteneste. Kyrkja var ein samlingsstad, folk møtte opp i god tid før gudstenestene. Kvinnfolka gjekk inn i kyrkja, men mannfolka stod på utsida å diskuterte. Folk kjørte eller gjekk til kyrkje den tid, nokre få sykla.

Barnearbeid : Som barn hadde vi plikter, noko arbeid vi skulle og måtte vi gjere. På vinteren var det mykje fritid, men vår, sommar og haust måtte vi delta i arbeid. Eg trur nok jentene hadde fleire plikter enn gutane, jentene hadde nok pliktarbeid meir fordelt over hele året. Jentene skulle vaske golv og de måtte vaske opp etter måltider, slikt var ikkje arbeid for gutar. Arbeid var fordelt etter kjønn den tid. Vi gutar skulle hogge ved og elles delta i det arbeid mannfolka utførte. Det skulle mye ved til før vi fikk vasskraft, da vi fikk elektrisk kraft var det for de fleste å bruke den berre til lys. Der var få som brukte den til varme eller til elektrisk komfyr. Vi hadde godt med skog på Vartdal og vi var ikkje vant til dette nye. Folk var litt mistruisk til alt elektrisk, gjekk ei sikring så måtte dei på ”bygda” å få tak i ein som kunne skifte sikringar. Ho Anne-Marja hadde elektrisk komfyr, ho likte denne, men poteter kokte den så seint. Men ho Anne-Marja brukte den gamle potetgryta med 3 beint på kokeplata, det var knapt buken av gryta nådde kokeplata. Dei aller fleste fortsette med bjørkaveden til koking og varme. Vedhogging var ofte gamle bestefar og unge gutar som utførte.

Fritid og leik: Det var ikkje mange leikar vi hadde, nokre hadde ein gummiball så vi kunne slå langball. På langball kunne mange delta, der leikte både gutar og jenter saman. Paradis var det nesten bare jenter som leikte, det var liksom ikkje ein guteleik. Nesten ei skam for gutar å delta i slik lek. Jentene hadde også ein lek der de kastet ein ball på veggen, nokre gongar skulle dei klappe i hendene fleire gonger før de tok i mot ballen. Andre gongar kasta dei ballen under knea, det var mange ting dei skulle gjere med den ballen. Men det var berre

123

jenter som leikte med ball på den måten. Det hendte vi gutar sparket fotball, men fotball var berre eldre gutar som hadde, så det var ikkje ofte vi yngre fikk delta. Sykkel hadde nesten ingen ungar da eg voks opp.

Ferdig med 7 års folkeskole og fått ”prestehanda” på oss begynte alvoret. Nokre fikk gå heime. Jenter fikk tenester på gardsbruk, eller de kunne bli noko dei kalla hushjelp, hushjelp var finere enn å ha teneste på gardsbruk. Det var verre for gutar å få jobb, på sommartid kunne de få jobb som dreng, men da måtte de som oftast til austlandet. Da eg var konfirmert fikk eg jobb som dreng i 6 månader, så vart det selfangst. Våren 1939 drog eg på selfangst, 15 år gammal. Vi var heldige, fikk full fangst: 185 fat håkjæringstran og 2000 klappmus, det vart bra med pengar, krigen nærma seg og prisane på feittstoff steig. Men det var slitsamt å fangste 2000 dyr, vi rodde fangstbåtane den tid. Vi hadde nesten 150 tonn med kol som måtte ut av tankane før vi kunne få fangsten på plass. Det var mange døgn med lite søvn og hardt arbeid. Men hardt og mye arbeid var vi ikkje uvant med. Få tenkte vel på lite søvn og hardt arbeid når vi fikk komme heim med full fangst.

På hausten 1939 braut verdskrigen ut, handelsflåten kom med i krigen nesten frå første dag. Det vart lettare å få seg jobb på skip i utanriks fart. Eg fekk meg jobb som dekksgut på ein båt i nordsjøfart. Vi hadde krigstillegg 18 kroner døgnet utanfor Norge, 18 kroner var mykje pengar i den tid. Men med risiko om ein torpedo i skutesida, var nok ikkje dette så mykje. Skipperen hadde mist halve mannskapet i krigen 1914 –18, han gav ingen lov til å ligge i lugaren forut på turen over til England, eller tilbake til Norge. England var ikkje mykje merka av krigen på den tid, livet gjekk nesten som normalt. Vi som kom frå små bygder og var lite vant med litt større forretningar vart overraska. Det vi hadde sett i Ålesund var for nesten ingenting å rekne. Der var noko dei kalla ”sixpense stor”, alt der inne kosta 6 pense. Store forretningar der ein visste alle ting kosta det same, 6 pense. Pengar var eit problem, her var det pund, shilling og pense. Men alt kan lærast, vi unge fekk litt innføring om alt dette utanlandske av eldre som hadde segla ei stund.

124

Skutene som var i Vesterisen i 40

Kjære slektning.

Takkar for brev dat. 01. 06. 98. Odd Vollan har "rita" opp dei skutene som var i Vesterisen i 1940. Han tek også med "Vesleper" i dette skrivet. Eg huskar ikkje spesielt "Vesleper", men trur Odd Vollan har rett. Fann dette i boka "Ishavsfart". Vil tru det er rett å ta ut "Veslemari", men "Fridtjof" bør vere med. Det var Per Kvien som var skipper på "Fridtjof" den turen. Av Aarsetskutene var det "Veslekari" og "Fridtjof" som hadde mest fangst. "Fridtjof" kom på sida med "Kvitungen" og Rolf spurde korleis det hadde gått med fangsten, då han fekk resultatet var han heilt "øsen". "Nei hør på Peren du, hør på Peren”, sa han. "Veslemari" var ikkje Aarset skute lenger, den var Rieber skute. Trur det var Leira som var disponent. Gisle Myklebust veit eg lite om, såg han ein gong i marineuniform. Men kva båt han reiste "vestover" med veit eg ikkje.

Sildefiske 1941: Lista over Vartdalsbåtar som deltok i sildefiske 1941 er rett. Men "Kirkholmen" leigde "Ulf" og hadde ute "bruket", så det bør kome i tillegg til di liste. Karl var skipper og Bjarne Sætre var bas. "Ulf" lasta rund 1000 hektoliter, så for dei som kom frå "Kirkholmen" var nok dette ein liten båt.

Det var nok rett å gi deg forbod mot "veggklatring". Vi blir eldre ettersom åra går, eg likar meg ikkje så godt i stigen lenger. Du er vel helst ein gamal mann i forhold til meg, eg blir 75 dette året. Kjellaug og eg har god helse begge to, vi har det godt. Pensjonen kjem kvar månad og den er rikeleg for vårt forbruk. Huskar då alderstrygda kom, det var som "manna" frå himmelen for dei gamle. Eg deltek litt i politikken, er med i kommunestyret. Er formann i Eldrerådet i Bamble, eg likar eldrerådet. Men eg føler det er tyngre å sete seg inn i saker enn før. Så neste år er det slutt med politikken. Vil håpe du får ut Vartdalssoga om ikkje lenge. Bror til svigermor var i Amerika i 35 år før han "vitja" Hjørungavåg. Det var lite som hadde forandra seg på dei åra, "Ternen" gjekk som før og folk køyrde med hest og "mokslede” som då han reiste i 1912. Men hadde vi vore vekk i 35 år ville vi knapt kjent oss igjen.

Det er på tide å skrive det vi huskar om vår nære fortid. Ha det godt.

Langesund 5. juni 1998.

Beste helsing Helge

125

Tronge tider.

Ein eldre volding fortel : Eg var fangstmann på gamle "Jopeter" i 1930. Skuta var litt "forsarva", den var gamal og vedlikehald var nok litt forsømt dei seinare åra. Dekk over lugaren lak, så det var i få køyer ein låg tørt på overseglingane. Skuta hadde ei lita stimmaskin, men den maskina var heller lite i bruk. Det måtte sparast på kola, kol var etter forholda dyrt, så det var å bruke segla. Vesteristuren var dårleg, skuta vart utrusta for Stretet og voldingen vart også med på den turen. Det økonomiske utbytte av dei to turane, Vesterisen og Stretet var omtrent lik null for mannskapet. Då dei hadde levert den vesle fangsten dei hadde frå Stretet og vaska skuta var dei på rederikontoret for å pengar til heimreise. Der var koma ei lov som "forplikta" rederiet å koste mannskapet heim. Kontoristen las billettprisar i Norsk Rutebok. "Du som skal til Volda, ja det kostar 70 øre. Her er 70 øre, ver så god". Ja, det var berre å ta pengane til billetten og gå. Men så dukka der opp eit problem. Der var ein frå Bodø, "Her er pengar til billett, " sa kontoristen. "Men det tek mange dagar å reise til Bodø” meinte fangstmannen, ”kva med mat?" Kontoristen tenkte seg litt om så kom løysinga, "Gå ombord og slå opp kavringtønna og ta kavring, snakk med stuerten og få deg få deg litt margarin". Så fangstmannen frå Bodø hadde kavring til nistemat frå Brandal til Bodø. Eg vil inderleg håpe denne fangstmannen frå Bodø ikkje hadde kone og barn. Kome heim med ein sekk skitne kler og nokre få kavringar etter to fangstturar i isen!

Men rett skal vere rett, det var nok ikkje så lett å vere redar heller. Det kosta å ruste ut ei skute til tur, når skuta kom heim med lite eller ingen fangst var ikkje konkursen langt unna. Det var ei tid som unge i dag ikkje forstår. Vi som opplevde dei tronge tidene i 30 åra må verkeleg tenke, var det slik? Rundt Holmen i Hjørungavåg låg der "fullt" av fiskebåtar som var konkurs, holmen vart kalla "konkursholmen". Mange konkursramma fiskebåtar vart liggande ved denne holmen i årevis. Bedrifter var konkurs, fiskebåtane tente ikkje pengar, folk svalt. Den tid var det ei skam å kome på sosialen å be om hjelp, det heitte fattigkassa i den tid. Folk svalt hardt og lenge for dei tok vegen til "fattigkassa". Det var heller ikkje lett å få hjelp frå denne "kassa". Fattigkassa gav minst muleg. Den skamma det var å måtte gå til fattigforstandaren for å få litt mat til familien var ikkje lett å bere. Dei som måtte få hjelp frå fattigkassa miste også stemmeretten. Der er nok dei som har det trongt også i dag, men--- Dei harde trettiåra var harde. Dei var harde for arbeidstakar og dei var harde for arbeidsgivar. Det måtte vere hardt for foreldre å sende ungane svoltne til sengs når kvelden kom. Ja, ei tid var og ei anna vart, nå lever dei fleste av oss i det vi kan kalle velstand. Samanlikna med levestandard frå 1930 åra lever vi som rikfolk i dag.

Langesund 7. juni 1998 Helge Ødegård

126

Konfirmasjon for 60 år sidan

Søndag 6. september var der skipa til treff for dei som vart konfirmert i Vartdal kyrkje i 1938 og 1948. Vi møttest til gudsteneste i Vartdal kyrkje. Den søndagen var der også presentasjon av dei som skal bli konfirmantar i 1999. Då eg såg dei unge lurte eg på om vi også hadde eit lite drag av barn i oss for 60 år sidan. Vi som vart konfirmert i 1938 er nå rundt 75 år gamle, så det har runne mykje vatn i havet sidan vi fekk prestehanda på oss. Det var Norderval som var sokneprest då. Kyrkja på Vartdal var "oppussa" den sommaren vi gjekk for presten. Undervisning for konfirmantane vart halde på Varden, (forsamlingshuset på N. Vartdal). Huskar ikkje, men vil tru vi hadde 16/17 treff der. Vi måtte ofte vente på Presten, det var alle grindane på vegen mellom Ørsta og N. Vartdal som stal så mykje tid. Norderval hadde bil og køyrde sjølv, vi var litt forundra over at han aldri kunne lære om alle dei grindane! Stort sett var det nok gamalt nytt vi lærde. Vi hadde mykje religion i skulen den tid, vil tru at omtrent 20 % av skuletida var avsett til bibelsoge, kyrkjesoge, forklaring. Men Norderval tok oss noko vidare enn det vi hadde streva med på skulen. Vi måtte ha ei ny bok, trur den heitte Kristentru og Kristenlære, vi fekk naturlegvis lekse som vi skulle kunne til neste gang. Eg ser tilbake til konfirmasjonstida med glede, vi vart kjende med dei som kom frå andre krinsar på Vartdal. Det var få frå andre krinsar eg kjende før vi begynte å gå for presten. Det var langt mellom Barstadvik og N.Vartdal før krigen, så dei frå Barstavika var ukjende for meg. Sørover var vi litt betre kjende. Kyrkja var ferdig før konfirmasjonen, heile kyrkja var måla, ny altertavle og div. anna. Ikkje alle var like fornøgde med alt det nye, der var dei som ville behalde den gamle altertavla. Dei hadde sett Jesus slik Kinnarsvik måla han i 1908, hadde nok blitt glad denne altertavla.

Nå den 6. September var det fint å få møte kameratar frå den tid vi var unge. Mange hadde reist langt for å møtast denne dagen, av dei som vart konfirmert i 1938 møtte knapt halvparten. Cirka 25 % av dei som vart konfirmert det året låg under torva, 6 gutar, jentene lever alle. Dei som møtte var toleg friske alle, folk på 74-75 år er ikkje utgamle i dag. Vi er ikkje så utslitne som dei gamle var i vår barndom.

Mykje er forandra sidan vi fekk prestehanda på oss, når konfirmasjonen var gjort vart vi rekna for vaksne. Det var då venta vi skulle forsørgje oss sjølve, jentene fekk seg ei teneste, det var gjerne litt verre for gutane å få seg noko. Dei som var heldig kunne få seg eit rom som halvlyting på ein fiskebåt, elles kunne det bli ein drengeplass. Økonomien hindra dei aller fleste frå høgare utdanning.

Det var fint å få møte igjen kameratar frå ungdomstida, koseleg å få snakke saman nokre timar. Men eg må tilstå, det var litt trist å takke og ta avskjed, skal tru om vi møtest meir. Eg vil takke dei som har skipa til denne samlinga. Takk også til dei som jobba på Ramobua denne dagen, dei gjorde det hyggeleg for oss.

Langesund 26. september 1998.

Helge Ødegård

127

”Fiskehella.”

Der er nok få i dag som veit kva ei fiskehelle var og er. Siste haust eg var på N.Vartdal såg eg ei ”fiskehelle”, den ligg ved kjellardøra til Jens-stova på Øggaren. Slike fiskeheller var på ”kvarmanns gard” i eldre tider. Det var ei heller stor steinhelle som var lagt på eit fundament av stein så hella kom i passe arbeidshøgd for å stelle fisk. For ei tid tilbake var fisk middagsmat for dei fleste i sjøbygdene på Sunnmøre. Dei fleste fiska matfisken sjølv, sjølv dei som hadde gard lang unna sjøen hadde naustrett og naust. Fisk til husbruk ordna dei fleste med.

På våren kom seien, den var årviss. Der var år med godt seifiske og år der det ikkje var så bra, men litt sei var der kvar vår. Dette var det vi kalla storsei, den tok vi på snøre, (djupesokn), gjekk der rykte om godt seifiske kunne der ligge fullt av båtar nord for Hauane, eller for ”Revet”. Så seien betydde mykje for folk. Dei som hadde tid var ofte ute med pilk, det var ikkje ofte pilken gav så mykje, men nok til gryta den dagen vart det som oftast. Men det som gav størst fangst om det slo til var kastenota, den gav mest i mengd. Men det var ofte fisk som ikkje var av den mest verdifulle. På hausten var der ofte mykje ”mort”, (seiyngel), når folk ”frette” om mort og sei drog dei ut med kastenota. Mort og småsei heldt seg nær land på hausten, vi nådde den godt med nota. Vi såg fisken i moreld når det var mørkt, vi kasta ikkje heilt på slump. Slo vi med auskar mot ripa så fisken vart skremd lyste der moreld. Der kunne bli nesten bomkast, men også mykje fisk i nota. Vi fekk stundom fisk vi ikkje kasta etter. Frå barndom huskar eg dei kasta i fjøra ned for huset vårt, då dei hadde nota nesten til lands vart der mykje liv i nota. Der var ei stor kveite som sumde i nota og slo med sporen. Då vart det også liv i dei som drog drottane, her måtte nota til lands kvikt. Dei fekk kveita i land, neste dag vart den sendt til Ålesund og seld til ein fiskehandlar.

Men det er best å gå tilbake til ”fiskehella”. Når fisken kom til gards måtte den stellast, fisken vart stelt på denne steinhella. Var folk heldig og fekk godt med mort var det ikkje lite arbeid å ”gane” morten. Dette var mannfolkarbeid, så etter ein lang kveld med roing og kasting måtte fisken stellast. Hadde ein ei kase med mort var det mykje fisk å gane. Stå der i lyset frå ei fjøslykt å ”gane” fisk, ja det gav mat. Gane er å vri hovudet av fisken og dra ut magen, eit grisearbeid. Den morten var 10/15 centimeter, så der var mange fiskar ein måtte gane dersom fisket var bra. Avfallet etter ”ganing” og magedraging vart ofte ”løypt”, (halvkokt), til kumat. Kyrne likte slikt, det var rart å sjå korleis dei stakk hovudet langt nedi bytta for å få tak i fiskerestane. Men dette var før kyrne hadde fått smaken av silo og kraftfôr. Som barn var ikkje mort det beste vi hadde, smaken av fisken var bra. Det var alle beina, det var lite fisk og mykje bein. Fiskebein er det få barn som set pris på, dei er liksom litt ekle å få i munnen og ennå verre om dei set seg fast i halsen. Men det er vel rett å sei, morten heldt svolten vekk frå mange heimar!

Ja, dette vart litt meir enn berre fiskehella, vi skal ikkje så langt tilbake for sjølvfanga fisk var mykje av livsgrunnlaget for bygdene langs sjøen. Fiskehella er eit minne om den tid, den skulle vel hatt ein plass på museum?

Langesund 30. 12. 98

Helge Ødegård

128

Merra som datt i havet.

En dag sommeren 1952 skulle far og mor på kaia og hente noe, det var en tung sekk så de tok hesten og vogn. De hadde da en merr som var en 6 - 7 år gammel, denne merra hadde vært min en gang. Jeg hadde en hest som fikk ”trøbbel” med hjertet og døde. Da kjøpte jeg denne merra, den var da 2 år, den var svært rolig og snill. Da de kom til kaia gikk far til det huset der sekken lå, mor skulle passe merra. Far ble lenge så merra begynte å bli litt lei, den begynte å gå bakover. Mor var litt i andre tanker så hun fulgte ikke skikkelig med, det var det året “Buskøy” forliste og Hans, (broren min), kom vekk. Tankene til mor var nok helst opptatt med dette forliset og Hans.

Merra gikk lenger og lenger bakover, vognen nærmet seg kaikanten og til slutt ramlet vognen rett i sjøen og drog hesten med seg. Far og mor hørte ett voldsomt plask og der forsvant både vogn og hest i dypet. Mor ble voldsomt lei seg, men far tok det heller rolig. “Vi har mistet det som var mer verdt”, sa han, tenkte på Hans. Men så hørte de noe plasking og “prusting” i sjøen ved kai, der fikk de se hesten lå og svømte med vogna på slep. Men merra hadde mist retningssansen så den svømte ut mot fjorden. Far sprang og fikk tak i noen mannfolk som holdt på med en båt i nærheten, mennene fikk en båt på vannet og rodde ut til merra, de fikk merra fri fra vogna. Så rodde de til land med merra bak båten, det gikk fint, merra var flink til å svømme. Da merra var kommet trygt til land rodde de ut og fikk også vogna på land. Far hadde i mellomtiden tørket merra, så godt han kunne.

De lurte nå på om merra hadde blitt skremt der på kaia så den var redd for å komme ditt igjen. De “spente” den for vogna og kjørte forsiktig ut på kaia, men merra var like rolig. Den var ikke blitt skremt av turen ut for brygga, ikke hadde den blitt skadet uhellet heller. Far var lite villig til å fortelle om dette uhellet da merra datt på sjøen.

Langesund 04.05.99

Helge Ødegård

129

Physik og OekonomiskBeskrivelse

overFogderiet Søndmør

beliggendei Bergens Stift i Norge

Ein dag kom eg over denne beskrivelse over Sunnmøre. Boka er datert mars 1762, så dette er eit skriv frå “gamle dagar”. Mi bok er trykt i “Søndmørsposten´´s Bogtrykkeri 1906. Det var nok far som kjøpte denne beskrivelse. Vil gi litt ros til ”Søndmørsposten” som trykte dette skrivet.

For våre yngre må eg vel presentere Hans Strøm. Han var prest i Borgund, trur eg, boka er datert 31. mars 1762 i Ratvika. Hans Strøm var ein prest ”som kunne meir enn sitt fadervår”. Han fortel om fisk, fugl, ville og tamme dyr, åker og eng, bergartar er også med. Han skriv om båt, vêr og vind. I boka les vi om seterdrift, der står om korleis dei køyrde heim kumøk frå setra på vinterføre. Ja, dette med ”kumøk” frå setra på vinterføre , var nesten vanleg på N.Vartdal i min barndom. Ja, sjøormen er også med, men her har han sine tvil. Hans Strøm lurer på om denne sjøormen er størjer som bit kvarandre i halen og såleis liknar på ein lang slange. Men nå når størja er ”borte vekk” kan det ikkje vere størjer i leik som vart sedd i Hessafjorden nå ein dag. Strøm tek også med ord og nemningar, merka meg ”oksepeis” det er omsett til ”en tyremige”. Der er også med vanlege kvinne og mannsnamn. Då eg var barn hende det gamle folk kalla meg Helje, dei sa ikkje Helge. Helje står som mannsnamn i Strøm si bok. Halvemål er også nemnd, ”når bøndene skulle sei ånd, sa dei hånd. Når dei meinte hånd sa dei ånd ”.

Må berre tilstå eg las lettare gotisk skrift for 60 år sidan, der var nokre bøker heime med denne skrifta. Men med tålmod og litt ettertanke går det bra, vil nok gå betre etter kvart. Ja, det er ikkje berre skrifta, der er også ord og vendingar vi ikkje brukar i dag. Namn på plassar er også skrivne på eit anna vis. Så det er ikkje alltid så lett.

Er naturlegvis litt skuffa over kor lett han for over Vartdalstranda, berre nokre få linjer. Han har fått med nokre gode lakseverp. Elles var det dette med motvind, det hende dei måtte dra robåten langs med land. Men eg må nok finne meg i at Vartdalstranda var noko ”Hareids Sogn eier på det faste land”.

Frå dei fleste sogn tek Strøm med folketall, tek med Ørsta som dømme på korleis han la opp sitt arbeid med folketall. Ørstens Sogn. Gaardmend…………… 177Huusmend 7Gamle og gifte Folk 319Unge Folk og Børn 656 Summa 1075 Deriblant Communnikanter 487 ( folk skulle gå til alters, frivillig, eller pålagt).

Det er litt underleg å lese at ”Thomas Langved” hadde ”opfundet Storeggen ” før 1652. Dette er over 100 år før Hans Strøm skriv sitt verk om Sunnmøre. Folk på Nordøyane dreiv sommarfiske på Storegga den tid Strøm var Prest på Sunnmøre. Dei fiska kveite, lange og anna fisk. Dette fiske gav bra inntekt for folk på Nordøyane. ”Thomas Langved bygget en såkalt skute på 3 til 4 lester, på hvilken han kunne holde sjøen ud, og tillige straks virke til sin fisk”. Denne Thomas Langved var nok ein mann litt utanom det vanlege.

130

På ”Sørøyane” dreiv dei også fiske på Storegga før. Men på grunn av eit masseforlis i ein storm var dette fiske slutt der, då Hans Strøm skriv om ”Herrøe Prestegield”

”Forteignelse på Gidsche Goutts udi Norge”.

Det er litt rart å sjå kor mange gardar dette Giskegodset åtte. Det er gardar over heile Sunnmøre og ikkje få gardar i Romsdalen. Så her har det nok vore rikdom ei tid. Eg merkar meg lakseverp i Festøya, dette verpet var ikkje med i landskylda, men betalt med årleg leige. Det var visstnok eit svært godt lakseverp.

I Hjørundfjorden harpunerte dei størje, vanleg tok dei t 10-15 størjer kvar sommar. Strøm fortel også om harpunen dei brukte.

På Runde drog dei lundefugl opp frå reiret i jorda med ”jernkroge”, folk på Runde selde lundefugl, lomvi og alker i massevis. Det hende dei fylte opp båtane med fugl, ikkje rart der var rike folk på Runde! Kva ville dyrevernet sagt i dag om fangsten på lundefugl ?

Det blir for langt å skrive om alle prestegjeld, få tak i denne ”Beskrivelse over Fogderiet Søndmør”. Litt tungvint, men les den helst i originalspråket, med gotisk skrift. Det er ei oppleving å gå 250 år tilbake i tid. Der er mangt vi ser på eit litt anna vis nå enn då Strøm skreiv, men vi kjenner oss igjen i mangt og mykje. Tenk for eit arbeid å skrive så mykje med blekk og penn, brukte han fjørpenn tru ?

Langesund 4. august 2000

Helge Ødegård

131

Vartdals-soga bind 1V.

Dette nye bandet av Vartdals-soga soga var ofte omsnakka då fleire frå Vartdal var saman på Gran Canaria siste vinter. Vi snakka, var einige og ueinige, men ingen av oss hadde boka med. Nå etter lang tid og mykje latskap, nokre få ord om denne boka. Eg er imponert over alt som er kome med. Vi har venta, venta heller lenge på dette bindet, eg trur det var godt redaktøren gav seg tid, der er mykje godt stoff. Eg er overraska over alt som er med. Nå er det den nære fortid og vår nåtid som ligg mellom to permar. Her kan vi gå inn å føre kontroll, dette er ting vi kjenner. Dette er vår historie, det skal godt gjerast å ikkje finne feil, vi finn feil. Men alt er nå samla og står nå mellom to permar. Per Myklebust har gjort ein kjempejobb og skal ha all ære og mykje ros for dette bindet av Vartdals-soga.

Ein ting har eg merka meg. Den generasjonen som kom etter oss har fått andre jobbar og stillingar enn foreldra. Her er legar, professorar og mykje anna fint. Spesielt har eg merka meg at jentene har fått studert og fått gode stillingar. Jentene på min alder sleit frå morgon til kveld på tungdrivne gardsbruk. No lurer eg på om barn av mine jamaldringar og kameratar har så mykje betre intelligens enn den foreldra eg kjente hadde og har, eg trur det ikkje. Det var få av mine jamaldringar som fekk vidare utdanning, slik utdanning kosta pengar. Var det noko som bygdesamfunnet mangla i vår ungdomstid var det pengar. ”Vår” barneskule motiverte oss heller ikkje til vidare skulegang. Stor sett var vel barneskulen rekna som avslutning på ”bokleg” lærdom. Nokre få klarte å få det vi kan kalle vidare utdanning.

Dei fleste av oss huskar det ”spetakkel” som vart då ungdomsskulen kom. Vi høyrde og las om bygdesamfunn som ville bli rasert og mykje anna negativt som ville skje dersom denne ungdomsskulen kom. Eg trur ungdomsskulen stort sett vart til eit gode for små bygdesamfunn. Barn og ungdom fekk meir lærdom enn det barneskulen gav utan dei måtte forlate heimen og nærmiljøet. Eg trur ungdomsskulen kan ta mykje av æra for den ungdomen som har fått studert og kome seg til bra i samfunnet. Det er ikkje berre lærdommen dei fekk på ungdomsskulen, like mykje kan vel motivasjonen dei fekk bety. Økonomi kom også til å spele mindre rolle, folk fekk betre råd, der kom fleire og betre låneordningar. Når dei unge i dag skrik om dårleg tilbod frå Statens Lånekasse, ja då --. Vi hadde ikkje vit til å skrike på staten. Der var kameratar som hadde gode evner og lyst til vidare utdanning, men økonomien stoppa dei. Tenk om vi hadde hatt denne ”lånekassa”!

Men eg vil ikkje misunne dei unge, vi har hatt vår tid. Vi fekk det også mykje betre enn den og dei generasjonane som var før oss. Vi eldre mannfolk kan sitje på aldersheimen og ”mimre” om storm og stille. Vi kan minnast store sildekast, fangst og gode dagar i isen. Jentene vil nok minnast varme stille sommarkveldar på setra, livet var verdt å leve.

Langesund 5. desember 2000

Helge Ødegård

132

Kefirmjølk.

Nå ein kveld tok eg meg eit glas kefirmjølk. Mjølka hadde stått i kjøleskapet ei stund, helst litt for lenge. Mjølka smakte verkeleg surt, godsmaken var vekk. Men då eg fekk denne smaken i munnen var eg plutseleg 50 år tilbake i tid. Eg var ombord i «Sjannøy» på tur i «Stretet». På «Sjannøy» var det vanleg å ha med kefirmjølk, 200 liter i eit stort eikefat var ”standar” utrustning på ein slik tur. Det store eikefatet låg i ”lausfangstromet”, når vi hadde potetball tappa vi av fatet. Dei fleste av oss var vant med surmjølk til potetballen. Dei første vikene tappa vi vanleg kefirmjølk, men når turen hadde vart ei stund var det surmjølk vi fekk av fatet. Dei fleste av oss måtte «tynne» ut denne mjølka med vatn, men det var dei som klarte å få ned mjølka som den var.

Som oftast var det Sigurd som fekk jobben med å tappe mjølk av dette fatet, eg veit ikkje kvifor. Då eg fekk denne sure mjølkesmaken i munnen den kvelden kom der fram eit bilete: Oskar Garnes stikk hovudet ut av rorhusruta og ropar til Sigurd, ”Nå må du ned i romet og tappe litt surmjølk”. Sigurd til byssa og får seg noko å tappe i, når han kjem opp frå romet kjenner vi denne spesielle lukta av sur kefirmjølk. Men til ball og litt utspedd med vatn smakte mjølka slett ikkje så verst, den var betre enn saftblande for dei fleste av oss.

Ein dag for vika var det vanleg med potetball til middag, så 200 liter heldt ei god stund. Huskar eg rett var vi på Sunnmøre-meieri og fekk fylt dette fatet med kefirmjølk. Ja dette var den tid det var sunt å drikke mjølk, ei tid var og ei anna vart. Då først i 50 åra hadde vi ikkje fryseri om bord på fiskebåtane. Proviant var hermetikk eller saltmat. Vi som dreiv selfangst åt mykje selkjøt, godt kjøt. Lever av sel er også god mat, stort sett brukte vi nok for lite av innmaten på selen. Det hende vi kunne få ein isbjørn, var det ein gamal bjørn var kjøtet ofte seigt, mest brukande til kjøtkaker. Men sjølv til kjøtkaker måtte stuerten ha i godt med flesk, elles vart kjøtkakene nokså smaklause og turre. På ein tur i Stretet fekk vi to bjørnar, ein eldgammal og ein ung. Kjøtet av den gamle var hardt og seigt, gjekk til kjøtkaker, Men kjøtet av den unge, ein to åring, var noko anna. Ja, den bjørnen gav oss mange gode måltider. Eg minnest ennå steik av den bjørnen. ”Hvalrossen” hadde fått kveite på håkjæringslina, dei fekk bjørnekjøt i byte med kveite. Det vart eit ”herremåltid” på begge skutene. Det smakar godt med ferskmat når ein har levt på ”saltmat” ei tid. Ja, det var ei tid då vi åt norsk mat, nå veit vi ikkje alltid kva vi får i magen. Slikt som sniglar og froskelår var noko vi las ”heidningar” hadde i seg, men no --. Må tilstå eg har smakt begge deler, merkeleg nok så var både sniglar og froskelår velsmakande. Men det var ikkje den vanlege norske svartsnigelen, froskelåra kom nok også frå framande ”strøk ”. Våre matvanar forandrar seg, mat som vi aldri hadde høyrt om i min barndom er nå kvardagskost, nesten. Nå et folk ”kaninmat” og likar det.

Før krigen likte marinefolk frå austlandet seg dårleg i fiskerioppsynet. Der i fiskerioppsynet var det fisk til middag 6 dagar i vika, på søndag var middagen steikt kveite. Dette var det rykte som gjekk. Så dyr som fisken er i dag er nok dette forandra.

På ishavsskutene går der ofte historier om mat. Eg har ei om dessert på ”Furenak”, dette hende rett etter krigen, i Vesterisen 1946 eller 47. Dei fekk eit lite problem med maskina som dei ordna ei natt. Dei låg i god trygg is, så ingen fare. Fekk ein fangstmann til hjelp og alt ordna seg. Men då dei nesten var ferdig med reparasjonen følte dei seg svoltne. Fekk lyst på egg og flesk. På ”Furenak" var der nedgang til proviantromet frå halvdekk, men den nedgangen var låst med hengelås. Maskinisten fekk tak i nøkkelen, og fangstmannen var send til proviantromet for å hente godsakene. Då mannen kom tilbake var eine støvelen litt rar, den var full av sviskegraut. Stuerten hadde kokt dessert til neste dag, som var søndag. Sviskegraut då rett etter krigen var ikkje kvardagskost. Folk hadde ikkje sett svisker på årevis. Ja det vart litt diskusjon, kva skulle dei gjera? Dei gjekk bak i proviantromet, rydda godt opp og sletta alle spor. Men maskinisten fekk litt problem neste dag, alle akterut undra seg då han ikkje

133

smakte på desserten. Til vanleg var maskinisten den som forsynte godt av dessertskåla. Men ingen kunne vel tru der hadde trakka ein støvel i panna der desserten stod til oppbevaring og det var difor maskinisten ikkje smakte dessert denne dagen.

Langesund 5. desember 2000Helge Ødegård

134

Prestestova på Hareid.

Sist eg var på Sunnmøre fekk eg høve til å sjå «innom» prestestova på Hareid. Eg vart både imponert og skuffa, det er heilt utruleg at denne prestestova ennå står ved Hareidskyrkja. Folk i mange generasjonar har teke vare på denne prestestova. Mange har nok hatt mest lyst til å rive heile stova, det har kosta tid og pengar å halde bygget ved like. Så takk for folk som har teke vare på dette minne frå ei anna tid.

Vi kan lure litt korleis presten hadde det i denne stova, overnatta han der før han heldt gudsteneste på Hareid? Korleis var det med varme, var der åre i gamle dagar ? Det er mykje vi kan lure på, litt veit vi, men mykje av historia om prestestova er borte. Eg vil tru der var gode og vonde dagar i denne stova. Presten var i dei dagar ein storkar, ikkje mange på Hareidslandet hadde to hestar. Folk tok av seg hatten når presten kom ”skridande” på veg inn i kyrkja, det var han ”far” som kom.

Det skuffa meg at «stova» var i bruk som lager av gamle ting frå kyrkja, der låg mellom anna kyrkjebenkar som var tekne ut av kyrkja. Der var heller lite opplysing om denne prestestova. Framandfolk som kjem innom veit like lite om historia til «stova» når dei går ut som då dei kom inn, ei oppslagstavle med litt historie kunne vi ønske. Eg som er frå Vartdal kunne litt om denne stova før eg kom innom. Morfar og mormor tente hjå presten i Dimnasund, så det vart fortalt litt om presten som reiste til Hareid. I kyrkja der møttest folk frå Vartdal, Hareid, Brandal og Hareidsdalen. Frå Vartdal sigle dei eller rodde, dei skifte kler når dei kom til Hareid, dei var ”vyrke” for kyrkjekleda sine den tid. Folk frå N. Vartdal skifte til kyrkjekler på Plassane, dei hadde kjentfolk der.

Morfar fortalde at presten hadde to øyker, ein stor «gjelk» og ei lita merr. Merra var ein slitar som alltid drog det ho klarte, ”gjelken” var ein latslamp som drog minst muleg. ”Gjelken” måtte ofte ha eit drag av svipa for å dra sin del av lasset. Når presten drog til Hareid brukte han både merra og «gjelken», han køyrde over det dei eldre kalla «gamleeidet». Presten var lite hestevant, så den stakkar merra måtte dra «lasset» åleine for det meste. Når dei kom tilbake til prestegarden rann sveitten av merra, «gjelken» hadde ikkje ein sveittedrope.

Kanonkula i prestestova høyrde eg ofte om då eg var barn. Det vart fortalt om eit «sjøslag» nord i «djupa». Ein engelsk fregatt forsøkte seg på eit « raid» mot Ålesund. Der låg to kanonbåtar i Ålesund på den tid. Begge kanonbåtane gjekk ut og tok opp kampen mot denne fregatten. Dei var heldig og fekk gi engelskmannen «grunnskott» så den avbraut kampen og gjekk til havs igjen. Det er også fortalt at fregatten la stilt ut på «Langgrunnssøyla», der krenka dei skipet over så dei kom til for å tette lekkasjen. Til slik reparasjon var det mykje brukt trenaglar og blyplater. Eg vil tru varden på Melshornet vart tennt då fregatten tok seg inn mot land, dei som tilhøyrde kystvernet på Vartdal vart varsla. Men før dei kom seg over fjorden var kampen slutt.

Det var litt snakk om denne kanonkula i prestestova, vi lurte på kor tung den var. Tok med ei fiskevekt, kula vog cirka 15 kilo. Det er ei kule på 32 pund, dette er ei stor kanonkule. Den tid brukte dei vekta av kula som mål på storleiken av kanonen. Det var 6, 12, 18, og 32 pund, dei store lineskipa hadde nok også ennå større kanoner. Men ei kule på 32 pund har nok tilhøyrt ein fregatt, vil tru den hadde 36 kanoner. Våre kanonbåtar hadde to kanoner, ei i baugen og ei i akterenden. Men kanonbåtane var små og lave, så dei var ikkje god å råke med kanoner dei hadde på den tid. Kanonbåtane hadde også nokså «grove» kanoner, dei var frykta av den engelske marine. Kom der vindstille var dei store krigsskipa nesten hjelpelause, dei kunne ikkje manøvrere. Kanonbåtane som brukte årar kunne legge seg i akterenden av krigsskipet, der hadde krigsskipet berre ein eller to kanoner. Litt tungvint var det nok ombord i

135

kanonbåtane, dei skaut frå baugen og akterenden, måtte snu båten for kvart skot. Dei rodde nok på eine sida av båten og hamla på den andre. Det tok også ei tid å lade kanonane.

Når kanonkula hamna i fjøra på Hareid tyder det på at kanonbåtane låg mellom Hareid og denne fregatten dei var i kamp med, skal tru kva folk på Hareid tenkte og trudde denne dagen? Mødrene sprang nok rundt og skulle berge ungane, dei store gutane hadde ikkje vit til å bli redde, dei ville gjerne sjå ”sjøslaget”.

Noreg hadde i 1809 cirka 35 kanonbåtar, 56 kanonjoller og 8 flytane kanonbatteri. Kanonbåtane hadde to kanoner, kanonjollene hadde berre ein kanon. I tillegg til dei farty marina hadde var der faste forsvarsverk i dei fleste byar, i Ålesund har vi Skansen. Dette namnet fortel oss der var eit forsvarsverk, Skansen er eit namn i mange byar.

Kanonkula i prestestova må vel nesten naglast fast, i dag er slike gamle ting verdifulle for folk som ikkje veit forskjell på mitt og ditt. Kula er eit minne om ei tid som var.

Langesund den 5. desember 2000

Helge Ødegård

136

Sola borte om vinteren på N. Vartdal.

På N. Vartdal sakna vi sola i lang tid vintermånadene. På Øggaren var sola borte i 16 viker, på Årskog ennå lenger. Dei «gamle» kunne fortelje kva tid sola «tok kvile» seinhaustes og også kva tid den kom tilbake i februar månad. Vi misunnte dei på andre sida av fjorden som hadde sol kvar dag heile året. Ja, det var vel ikkje slik der heller at alle hadde sol heile vinteren, men det var dei som hadde sol vi la merke til. Det sola ikkje klarte å kome seg over fjella sist i november la vi ikkje så mykje merke til, nei det var den dagen vi kunne få sjå sola når ho kom tilbake som var dagen.

Farsyster mi ho ”Øggars-Marta” hadde i hovudet kva dato vi kunne få sjå eit gløtt av sola om vi gjekk nord på Øggars-Hammaren. Vi fekk gjerne eit varsku dagen i førevegen og vi møtte gjerne opp. Var det fint ver den dagen fekk vi solskin nokre få minutt, men det er stunder eg huskar ennå. Den som har sakna sola ei stund set pris på den når ho viser seg igjen. Eg huskar ikkje datoen då sola skal vise seg på Øggars- Hammaren, men trur det er rundt midten av februar. Den 23. februar skein sola på storsteinen ved Jens-løa, der møtte vi også gjerne opp. Dei eldre fortalde at sola steig med eit haneskritt for dag. Ja, dette med haneskritt fortel nok ikkje så mykje til dei unge i dag. Hanen er ikkje på kvar manns gard lenger. Men den karen hadde eit verkeleg vyrdeleg ganglag, han løfte føtene høgt, tok passe lange steg. Sola går nå sin gang, haneskritt eller ikkje. Var der nokre dagar med overskya ver og der kom ein klarvêrsdag vart vi forundra over kor mykje lenger tid sola var framme, berre etter nokre få dagar, den steig fort.

Men det var også spenning med kva tid sola klarte å ”klive” over fjell og toppar. Vi såg sola var vekk ei stund bak ein fjelltopp, den klarte ikkje å ”klive” over denne toppen ennå. Men etter ein dag eller to ”kleiv” den også over den toppen. Så kom den dagen sola skein frå tidleg morgon til seine kveld, då var det sommar og slåttetid. Det er ikkje så rart sola frå eldre tider var tilbedd, den gav lys og varme. Solfest den dagen folk får att sola er nesten vanleg i dag. Ja, i tillegg til lys og varme var sola også klokke. Sjølv i min barndom såg folk kvar sola stod på himmelen for å bestemme tid på dagen. Sola har ikkje minuttar eller sekundar, nei knapt nok timar. Sola fortalde folk det var tid for mat, middag eller non. Der er mange fjelltoppar eller fjelltuer som har namn etter tid for måltider. Vi har ”middagshornet”, ”nonstua” og mange andre namn som fortel om tid for mat. Nå i vår tid med sommartid vert alle desse gamle merka om middag, non og slikt ein time gale. Men nå et folk middag den tid vi før hadde non, så dei gamle merka kan vi berre gløyme. Ikkje veit eg om dei unge i dag veit kva nonstid er heller. Alle i dag har også klokke, vi tel timar og minuttar, nesten sekund. I min barndom skulle vi ikkje rekke ein buss kl. 1132. Nei mjølkebåten kom morgon og kveld. Den skulle helst ikkje kome før ruta, men ingen vart sur om mjølkebåten var forseinka ein halvtime. Folk møtte opp på kai og slo tida i hel med prat, vi hadde betre tid då eg var ung. Sjølv om vår arbeidstid har blitt kortare åra etter krigen er vi blitt mykje meir forkava og fått mindre tid til sosialt samkvem. Vi levde vel meir i takt med naturen i ”gamle dagar”. Mangt er blitt betre dei siste 50 åra, men vi har også mist nokre goder eg saknar.

Langesund 5.12.00

Helge Ødegård

137

Lindormen på Vartdal.

Dette er den gamle originale forteljinga om lindormen på Vartdal.

Det var ei tid orm var til stor plage på Vartdal, der var orm på kvar tue og under kvar stein. På kalde haustdagar hende det ormen kom inn i husa til, søkte til åren, der var det gjerne litt varmt. Folk prata mykje om denne ormeplaga, dei lurte fælt på om der var botevon å finne. Bygdelaga samla seg og diskuterte ormen, etter eit langt møte samla dei seg om eit strandpunkt, dei sa seg villig til å betale godt til for å få bukt med ormeplaga. Folk på Vartdal har ord på seg for å ikkje opne pungen i «utrengsmål», så ormen var nok til stor plage for dei fleste.

Det gjekk ei tid før der kom ein som ville forsøke å få ormen vekk. Det var ein trollfinn, (finne er det vi nå kallar same ), denne finnen forlangte både gull og sølv for å mane vekk ormen. Det vart harde og lange forhandlingar, men etter mykje prat og mjød-drikking kom dei fram til semje. Mannfolka på Vartdal hadde året før hatt eit godt vikingtokt til andre sia av Nordsjøen, dei var heldig og kom over eit nonnekloster som ikkje hadde vore plyndra før. Der i klosteret var der bra med sylv og også litt gull, så dei kom heim med godt utbytte det året. Men det har hardt å gi frå seg litt av rikdommen, dei huska den harde roturen over Nordsjøen. Det var hardt slit med årane og i baken kjente dei »tresmaken» av tofta. Det var ikkje slik at rikdommen kom rekande på ei fjøl, nei hardt arbeid måtte til. Det var også leit att nonnene på klosteret kom seg unna, slike nonner var regna for gode trufaste trælar, prisen var derfor høg for dei. Kvinnene på Vartdal var på ein måte tilfreds med at nonnene ikkje kom til Vartdal, dei visste mannfolka ofte skifte hug og fekk lyst på slike svarthåra, høgbarma jenter. Prisen finnen forlangte for »ormemaning» var høg, men som alltid var der »prutingsmon». Dei kom fram til ein pris finnen såg seg nøgd med og bygdefolket slapp å grave alt for langt ned i kistene for å få ormen vekk.

Vi veit ikkje kva dette kosta i pengar, der var dei som måtte ut med smør. Eit lass med god turr ved frå kvar gard var viktig, ormen skulle brennast på bål. Der var visstnok to gardar i Barstavika som ikkje ville betale og heller ikkje kome med ved til bålet, dei hadde nok lite tru på denne trollfinnen. Var der lindorm på Vartdal ville ikkje trollmannen ta på seg oppgåva med å få ormen vekk. Der var ingen på Vartdal som hadde sett lindorm, eit eldgammalt kvinnfolk hadde høyrt tippoldefaren snakke om lindorm. Men få sette noko lit til dette kvinnfolket, ho var langt inn i barndommen og hadde aldri vore av dei klokaste heller. Folk meinte det var fritt for lindorm.

Dagen kom då ormemanaren starta jobben, bålet var klart og finnen tok fram posen med der han hadde »medisinen» mot orm. Der var mykje rart i den posen, mellom anna var også ei fløyte av sølv. Finnen song og »mulla» på eit folkemål ingen forstod og så bles han i fløyta. Då han bles i den fløyta kom ormane sigande, alle ormane hadde ein kvist eller kjepp i munnen. Dei måtte alle ha med seg litt brenne til bålet. Der kom orm frå Flåvika i sør og frå Festøya i nord, der var store ormar og der var små, alle med litt brenne til bålet.

Der var folkefest på S. Vartdal den dagen, finnen stod ved bålet og song og »gauka» på dette målet som ingen kunne tolke. Der var folk som passa bålet, det skulle ikkje brenne for hardt og heller ikkje for lite, finnen varsla når dei skulle legge meir ved på. Folk drakk mjød og skar digre skiver av fenalår, dei hadde ein god dag.

Til slutt kom der tre små utslitne ormungar heilt frå Erdalen, alle tre med ein liten kvist i kjeften. Det var nokre jentungar som tykte synd i desse små ormane, dei meinte desse små måtte få leve. Dei større brødrene til jentene heldt søstrene sine over munnen så folk ikkje skulle høyre slik toskeskap. Jentene fekk litt trøst og kvar si turrsild av bestemora, så dei roa

138

seg fort. Då dei tre ormungane var komne på bålet, sa trollmannen : «Dette var slutten, men for å vere sikker skal eg blåse i fløyta ein gong til. » Han bles hardt og lenge, då høyrde folk eit dunder og brak, der kom også eit brøl som frå femti oksar, folk aldri høyrt slikt før. Det var den store lindormen som kom. Der budde ein mann frå Island på Vartdal den tid, han hadde opplevd jordskjelv, vulkan-utbrot, ja han huska strid med skrælingar i Vinland, men dette var det verste i hans liv. Trollmannen vart bleik som eit lik og skalv som ospelauv i storm. Han sette folk i sving med bålet, all veden ville han ha innpå, han jaga også alle langt vekk, berre unge spreke mannfolk fekk hjelpe til med bålet. Lindormen hadde hatt tilhald i Klovevatnet, nå vakna han og måtte ta vegen til bålet. Lindormen braut ned fjellet, såleis vart Masdalklova laga. På vegen mot bålet drog han opp ei stor furu med rota og tok den i kjeften, det var brenne til bålet. Då han kom til bålet kasta han furua på bålet og så gjekk han til åtak på trollmannen. Finnen såg berre ein utveg, han hoppa over bålet, lindormen kom etter. To gonger hoppa finnen over bålet, to gonger kom lindormen etter. Det rauk av kommagane og kofta hadde teke fyr. For trollfinnen var det livet til »låns», då han hoppa over bålet tredje gongen såg han som siste utvegen å kaste armringen sin av gull på bålet. Alle Lindormar er glad i gull, denne også. Lindormen stoppa og skulle få tak i armringen, men varmen var for stor, så der på bålet enda den siste lindormen på Vartdal livet.

Folk snakka mykje om korleis lindormen såg ut, lurte på om fargen var blå eller svart. Dei meinte den hadde »falleman» som ein austlandshest. Men folk hadde ikkje bite seg merke i farge eller kor stor lindormen vart. Men ein ting hadde alle merka seg, når dyret »frøste» av sinne kom der røyk og noko som såg ut som eld frå nasa på den. Det var eit nifst syn då dyret angreip trollmannen, få trudde finnen ville klare å berge livet. Dei fleste »toka» seg langt vekk frå bålet og lindormen. Det var så pass nifst at mange stridsvante mannfolk kneip igjen augo, då det var på det verste. Trollmannen fekk den betaling dei var samde om, han fekk også litt ekstra for dette med lindormen. Så frå den dagen var Vartdal fri for orm. I Barstavika skal der visstnok vere orm på dei to gardane som ikkje ville betale for »ormemaninga».

Plassen der ormebålet stod vart kalla »ormehola» heilt opp til våre dagar, nesten. På grunn av varmen frå bålet brann mykje av jorda vekk og det danna seg ei hole. Der i »ormehola» stod bygningsfolka og saga husmaterial då dei bygde opp igjen S. Vartdal etter brannen i 1877. Då dei rydde »hola» etter at bygningsfolka var ferdig kom dei over eit stor bein, litt brunbrent. Dette beinet vart dessverre ikkje teke vare på, var dette eit bein som stamma frå -- ?

Langesund den 27. august 2000

Helge Ødegård

139

«Jektestø»

Då eg las om den Sunnmørsjekta dei bygg i Bjørkedalen kom der fram gamle minner og segner frå min barndom. Ein gong i «farne tider» var Øggaren på N. Vartdal handelsstad. Den som dreiv handel i gamle dagar måtte ha jekt, det var Bergen som var byen då. Handelsfolk i Bergen kjøpte «bondevarer», og dei tok heim varer frå utlandet som dei selde vidare. Dei hadde også varer frå andre kantar i Noreg. Bergen var handelsbyen for Vestlandet og også for Nord-Noreg. Eg trur ikkje det var heilt uvanleg at mannfolk frå Vartdal hadde ein tur til Bergen.

På Øggaren var der ei stø for jekta, den var helt tydeleg i min barndom. Når jekta hadde hatt siste turen på hausten måtte den på land og i naust. Ei stø der ein kunne dra farkosten på land måtte handelsstaden ha. Det var nok ikkje så lettvint å få så pass store farkostar fram i naustet. Eg går ut frå der var faste lunner i støa, så var det vel å bruke taljer og rå handmakt når jekta skulle i hus for vinteren. Det med stø og naust er gamle tradisjonar i kystbygdene, skip som hørte leidangen måtte på land og i naust. Vi som dreiv sildefiske den tid vi brukte notbåtar huskar det ofte var eit slit å få dei båtane på land og i naust.

Der gjekk segner om jekt og jektestøa, ei segn fortalde der var hellelagt veg frå denne støa over «Myra» og heilt til der »låna» stod. Der var ikkje teikn til slik veg då eg var ung. Men eit år under krigen, (1944), pløgde eg opp det vi kalla myra. Eg lånte meg to øyker som var vant til å dra plogen saman, så det gjekk fint å få snudd grastorva. Dette stykke hadde berre vore overflatedyrka før, der var lite stein. Men vi kom ned på nokre mellomstore heller. Eg kom i hug den gamle segna om hellelagd veg frå naustet. Heilt tydeleg viste hellene at det gamle sagnet var rett, hellene låg frå støa og i retning der husa hadde stått. Men då i 1944 var hellene overgrodde så dei låg omtrent i plogdjupt. Så gamle segn er det ofte noko i, går der segn om fonn eller fare for fonn skal ein ikkje bygge på slike stader. Det er som den hundreårs «bølgja», den kan kome.

På Sætre var der også visstnok ei slik jektestø. Det vart fortalt at Øggars-Pe, (Peder Hansson Sætre), budde i ei jekteveng sør i Gullikfjøra saman med kona Ingeborg den første vinteren dei var ektefolk.

Eg må beundre dei som kan gjenskape slike »jekter» berre etter nokre »fjølbitar» på ein naustvegg.

Langesund 27. 08. 00

Helge Ødegård

140

Ukjent Tungemål.

Nr. 4/2000 har eit innlegg med denne overskrifta. Eg trur ikkje var Arnold Sandvik som var i radioen. Eg tok min «læretid» ombord på ”Buskøy” i 1939, der var Sandvik 1. skyttar og Peder Åkre 2. skyttar. Arnold Sandvik hadde vel lite ”halvemål”, om han hadde ein liten sleng. Eg frå Vartdal ville vel ikkje merke så lett om der kom ”litt halvemål”. Men Peder Åkre han snakka ”halvemål”. Åkre kom frå Hjørundfjorden og der var nok ”halvemålet” i bruk litt lenge. I min barndom snakka eldre folk på Vartdal ”halvemål”, vi unge forsøkte å kome oss vekk frå denne dialekta.

Eg veit Peder Åkre var bestmann på ”Sunnmøringen” nokre av dei åra skuta gjekk for Nanok. Så her har Ivar Ytterland hørt Peder Åkre i radioen, Sandvik sto nok i ”tynna”.

141

Om Ishavsskuter

Johan Ottesen, Ulsteinvik.

«Sachsen» vart ikkje omdøypt, vi fangsta i lag med den i 1940, den var framleis «Sachsen». Men der var også ein trålar som heitte ”Sachsen”, i band nr. 1V av Vartdalssoga er det foto av denne trålaren. Fotoet skulle vise selfangaren ”Sachsen” Det tyske selskapet kjøpte også «Storis» frå Tromsø, (trur det var frå Tromsø), den vart omdøypt til «Leipzig«. «Leipzig» kom ikkje til Vesterisen 1940, den fraus inne i Østersjøen det året, såg den i Ålesund 1942.

«Buskøy» gjekk ut frå Laukvik, eg har ikkje opplysningar om kvar denne norske tyskaren, (Bradly), kom ombord. Trur denne mannen var eit tysk barn som kom til Noreg etter 1. verdskrigen og voks opp i Bergen. Den «kilda», (Peter Sætre), eg hadde om turen «Buskøy» hadde til Grønland er død. Han busette seg i Canada, men dødde for få år sidan. Men det rette er ein tysk/nordmann, resten nordmenn. Der var forresten ein som skulle overvintre som hadde teke med kona. Mangt rart som hende krigsåra.

«Veslekari» var bergingsfarty, stasjonert på Island heilt til den var rekvirert av Royal Navy 1943. Trur den var stasjonert på Falklandsøyane. Kontakt Per Myklebust, Lindev. 10, 6100 Volda, trur Per har litt opplysningar om «Veslekari«. Bror min Asbjørn Ødegård var matros på «Veslekari» då den reiste til Grønland 1940, var der ombord til skuta vart rekvirert av Royal Navy. Men han er dessverre død og eg trur alle som vart med skuta til Grønland i 1940 også er borte.

«Flemsøy»: Det var Jon Hamar som fortalde historia om «Flemsøy» til meg. Eg er sikker på han la hendinga til Stretet. Det var «Flemsøy» og «Fortuna». Dei to skipperane såg det som einaste utveg å ofre skutene for å berge livet, bruke ei skute så lenge den flaut. Så ta mannskapet ombord i den andre skuta og håpe denne ville halde til dei kom seg ut. ”Dette var livet til låns”. «Flemsøy» hadde mest maskinkraft, derfor «Flemsøy» først. Skuta flaut til dei kom seg ut, men skaden var stor. Vil tru dette hende i 1935. Dette er ei historie og eit «drama « som burde kome på prent. Skal tru der er folk igjen som huskar denne historia, kan du forsøke Ruben Brandal?

Eg deler gjerne det eg veit med andre, så ta kontakt om du trur eg kan gi deg «tips». Er glad du skriv om skuter, vi litt eldre huskar skutene, du skriv godt.

Langesund 1. mars 2001

Med helsingHelge Ødegård

142

Informasjon om VesterisenMagnus Sefland. Takk for tilsendt materiell, der var mykje nytt for meg.

"Buskøy"Sverre Rudi : Skipper på "Buskøy" Vesterisen 1947, Johan Rudi 1. skyttar, (bomtur).

FANGST Stretet 1947 : Arnolf Sandvik skipper. Mannskap sommarfangst 1939: Asbjørn Ødegård ikkje fangstmann denne turen, elles rett.

Vesterisen 1940:

Skipper: Hans Sætre, Vartdal1. skyttar : Arnolf Sandvik, Tjørvåg2. skyttar : Peder Åkre, Tussvik. ( Åkre var frå Hjørundfjorden, trur han var busett i Tussvika)Maskinist: Jon Drabløs, DalsfjordMaskinassistent: Lars Tøsse, SpjelkavikStuert: Ola Tørlen, ÅlesundFangstmann : Peder Remmen, N. Vartdal " : Helge Ødegård, N. Vartdal " : Magne Sætre, Vartdal " : Lars Salen, Langevåg " : Ragnar Salen, Langevåg " : Johan Mork, Ørsta ( Trur fornamnet var Johan. Vart kalla Morka-Joen ) " : Adolf Monstad ?, Måndalen ( meiner Monstad var etter- namnet) " : Uviss , Måndalen " : Uviss , Syvde ( Trur han var frå austlandet, boset i Syvde) " : Hans Håskjold, Volda " : Gudmund Rusten, Volda

Operasjon "Fritham"

Martin Ulstein frå Ulsteinvik var med der. Uviss om han var ombord på "Selis", eller "Isbjørn". Martin var stuert på "Veslemari" i Vesterisen 1940, han tok seg jobb på Svalbard då vi kom ditt frå Vesterisen. Vart vel evakuert 1941. Han fortalde så levande frå si tid som soldat på Svalbard, synd vi ikkje har han på band. Var på ei tilstelling i Forsvarsmuseet, der var dei som huska Martin Ulstein frå den tid.

Vi hadde store vanskar med å få tak i folk som var om bord på ”Buskøy” turen til aust Grønland 1941. Var heldig som fann Peter Sætre til slutt. Aarseth rederiet ville nok helst at alt gjekk i ”gløymeboka”. Dei som tok hyre på ”Buskøy” denne turen såg det nok som ein vanleg tur med proviant og forsyning til fangstfolka. Halvor Devold viste nok meir, men det var den tapte Grønlandssaka som var tung å svelgje.

Har du Internet , så send ”koden”. Min er : h.odegar@online.no

Langesund den 27. april 2001

Helge Ødegård

143

Femti år.

Femti år er lenge i ein manns liv, men det er vel langt mindre enn «et pust i sivet». Når eg ser tilbake 50 år har det skjedd mykje. For meg er dette med 50 år litt lett å tidfeste, vår eldste son er 50 år 2001. Han vart fødd den 21 juni 1951, derfor er det lett for meg å huske tilbake til det året. Eg var då maskinist på ”Sjannøy”, vi var på fangsttur i Stretet då der kom telegram, eg hadde blitt far til ein gut. 1951 hadde vi ennå litt av den «gamle» tid, på vinteren fiska vi sild med snurpenot og drivgarn som før. Vi hadde fått motor i begge notbåtane og der var motor i lettbåten. Dei fleste «basane» hadde slutta med blylodd og messingstreng. Nå hadde dei fått ekkolodd i lettbåten, dei kunne sjå silda på ein skjerm. Før følte dei silda "slo" mot blylodd og messingstreng. Men ennå var det mange av sildebasane som brukte blyloddet når dei skulle taksere kor mange hektoliter dei hadde i nota, rart med den gamle følelsen i fingrane. Kraftblokk og slikt låg ennå mange år fram i tid. Ennå var det hardt manuelt arbeid å fiske sild, dette då spesielt for dei som dreiv med garn. Men det var heller ikkje ein latmannsjobb å drive med snurpenot, der var mange harde tak å ta før silda var klar til "hoving”. Å vere fiskar var slitsamt, det mest slitsame var nok å vere linefiskar på båtar som dreiv på vest-Grønland. Det var ikkje så mange harde tak, det var det jamne slitet. Der var mange onglar som skulle egnast og mange torskar som måtte sprettast og flekkast. Der var lange dagar og kort tid i køya. Ennå var det mangt som måtte gjerast med ”handmakt”, men den nye tid med mindre slit var ikkje langt unna.

På gardsbruk var der ennå mykje av den gamle tid som rådde, nokre få hadde fått traktor. Dei fleste hadde silo, men ennå var der mange som brukte ljåen og slo stutthøy. Men det med ljå og stutthøy vart nok meir og meir slutt, det gav for lite igjen for arbeide. Det lønte seg betre for ein med eit småbruk å vere fiskar, så her er vi nok i eit tidsskilje. Bonden vart heilårs bonde nesten, han kunne framleis delta i sildefiske om vinteren, då klarte kona og resten av familia stellet på garden. dei små gardsbruka som ikkje kunne fø ei familie kom i faresona. Det vart vanskeleg å få jobb på fiskebåt visst ein ikkje kunne drive heile året. Torskefisket på Vest- Grønland var lønnsamt, fiskaren vart nå meir og meir heilårsfiskar.

Helge Ødegård 30-06-2001

144

5. desember 1944 sett frå N. Vartdal.

Såg i ”MøreNytt” om ein flygar frå Australia som kom til Ørsta for å få klargjort ting som hende under flyangrep på ein konvoi i Ørstafjorden denne datoen.

Datoen var vel nesten ein normal dag på N. Vartdal, ein ting var utanom dei daglege gjeremåla. Der var dugnadsarbeid for ”Varden”, vi skulle inn i dalen for å hogge ved til oppvarming av forsamlingshuset vårt. Den store ”bedehusomnen” forlangte mykje ved, men då gav han også god varme. Stort sett var der vel ein mann frå kvart hus på N. Vartdal som møtte opp. Vi gjekk litt langt inn i dalen, skulle ta bjørk ikkje lang frå ” Lissefjellet”. Det var nok litt seint på året vi skulle ha denne vedhogsten, men eg trur dette var noko med barfrosten å gjere. Når ein skal dra bjørkestomnar med tau er dette mykje lettare når marka er godt tela.

Då vi kom inn der vi skulle hogge såg vi ein hubro, den sat høgt på ei grein. Det vart litt diskusjon om hubro og ugler kunne sjå i dagslys. Men då vi kom nær denne fuglen kom den seg på vengene, klarte seg godt også i dagslys såg det ut for. Dette er første og einaste gang eg har sett hubro, eldre folk fortalde at hubro når den sat slik likna den mykje på ein ”reivunge”. Der var mykje likskap på eit spebarn slik vi eldre huskar dette gamle med "lindar" og ”reivar”. Nå er det vel få igjen som har sett ein ”reivunge”, spør oldemora korleis ein slik unge såg ut.

Vi starta hogsten, fordelte arbeidet etter alder og rang. Vi som var unge og spreke drog ”strangar” til vegen og dei eldre saga og kvista. Med så mykje folk i arbeid vart det snart ein bra dunge med ved klar til henting. Det var nok meininga å kjøre veden heim når snøen kom. Vi hadde naturlegvis matpause, då der kom mange gode historier. Krigen som rasa vart diskutert, Hitler fekk sin dom. Vi trudde alle krigen snart var slutt. Vi lurte på korleis det ville bli for dei som skulle på ”silda” etter nyttår, ville det bli trygt?

Då vi sat der med mat og godprat var vi avbrotne av bråk frå fly, der kom fleire fly over ”Isflåa”, dei flaug omtrent fram til ”Saudeskaret” og snudde sørover igjen. Vi såg det var engelske fly og ante det var ”noko i gang”. Eg kan ikkje huske vi såg granatar frå luftvern, men vi trudde og ante dette var eit angrep på ein konvoi. Der var mange slike flyangrep på skip hausten 1944.

Flya forsvann og vi heldt fram med vedhogsten. Då vi kom heim fekk vi ”frette” kva flya skulle og kva dei hadde gjort. Flya hadde gått til angrep på ein konvoi i Ørstafjorden. Der var folk frå N. Vartdal som hadde hatt eit ærend til Ørstavik, dei sykla til Ørsta den tid. Det var nok avtale med ein skreddar som skulle sy ei bukse eller noko slikt. Vi fekk vite om skip som var senka og nedskotne fly. Naturlegvis var der gått mange menneskeliv.

Nå i ettertid ser eg kontrasten, vi sit ein flokk mannfolk rundt eit bål og kosar oss med mat og godprat. I Ørstafjorden, på same tid, nokre kilometer unna rasar der krig. Der er ungdom som misser livet, andre får skadar dei må slite med resten av si levetid. Krig må vere det mest meiningslause vi kan ta oss til. Manneætta ligg nok ikkje så langt frå dyreslekta som vi trur.

Langesund den 31. 05. 2001.

Helge Ødegård

145

"Nordholmen. "

Såg "Nordholmen" på nesten "turre" land i "MøreNytt" for ei tid sidan. Eg var klar over at "Nordholmen" enda sine dagar i Pentlandsundet. Men det er første gang eg har fått kjennskap til korleis forliset skjedde. Har alltid trudd dei navigerte feil og køyrde båten på eit skjer.

"Nordholmen" vart på ein måte "min" båt, eg var ung då eg kom om bord der og når ein er ung fester minner seg. Eg kom om bord der som lempar/dekksmann. Dette var under kringen 40/45, "Nordholmen" dreiv sildefiske om vinteren og fraktfart resten av året. Dette med fraktfart var mest for å halde båten unna den tyske "vernemakta". Svært mange av norske fiskebåtar vart rekvirert av denne "vernemakta". Mange av desse båtane vart utrusta med kanoner og vart tyske marinebåtar, andre av fiskebåtane gjekk med proviant og andre forsyningar for den tyske hermakt. Fraktfart gav nok ikkje det store overskott til rederiet, men båten var i sving. Vi var også to haustar på feitsilda med bruket til "Bjørnøy", Anton Standal var skipper dei turane. Vi fiska det som vart kalla ”kril”, småsild så lang som ei fyrstikke. Dette var nok rovfiske av verste sort. Men her nytta det ikkje å ”krangle” med folk nordfrå, vi ”søringar” var mykje vere, vi tok både egg og ungar. Vi tok silda før den fekk gyte.

Eg var hjelpemann i maskina og dekksmann nokre månar, men så mønstra assistent, (Lars Liadal), av og eg fekk denne jobben. Maskinrommet på "Nordholmen var som vanleg på fiskebåtar på den storleik. Ei stimkjel med to fyrgangar, ei compundmaskin på 150-160 hestekrefter. Båten heldt vel litt over 8 knopp, men vi kunne presse den til noko meir. Det hende vi hadde litt meir trykk på kjelen enn det sikkerheitsventilen var regulert til. Odin Engeset var fast maskinist på "Nordholmen, men han var ombord berre på storsildfisket. Så på fraktfart hadde eg forskjellige maskinistar som sjef. Elling Myklebust var der ein sommar, Sigurd Holstad, Bernt Barstad og ein eg ikkje huskar namnet på. Eg var om bord på "Nordholmen" til 1945, då vi kom til England kom eg over til andre større båtar.

Eg kom atter om bord i ”Nordholmen” som maskinist, motor nå. Det er då motoren kom ombord Knut Grønnevet kom med denne kjende replikken ”Dei får det fint nå maskinistane, eit hol å smørje og eit å tenke på ”. Siste gongen eg såg ”Nordholmen” var ein gang eg reiste med hurtigruta til Florø, då låg ”Nordholmen” i Måløy. Eg måtte naturlegvis om bord, var rundt heile båten ikkje minst i maskinrommet. Det meste ombord var som før.

Eg er litt uviss kvifor ”Nordholmen” fekk motor, Knut Grønnevet meinte det var lite lønt å modernisere og koste mykje på gamle båtar. Langt betre å koste ny båt, då fekk ein båten som ein ville ha den. Men her kom nok økonomi og andre ukjente ting til.

På hausten då ”Nordholmen” låg på verkstad, (Liåen), var det ofte berre Knut Grønnevet og eg om bord, så då fekk eg ofte litt ”lærdom ”. Eg fekk også oppleve båten vart litt forbetra etter som økonomien vart betre. Skipperen sette nok mest pris på balanseroret, fiskarane fekk faste blokker i keisinga i staden for kasteblokker. Det var ikkje heilt ufarleg å passe kasteblokka når notbåtane skulle opp.

I 1943 hadde båten full klasse, låg på Liåen frå våren til hausten. Lugaren vart reven ut og rustbanka. Då dei montere på plass, kom der ei tverskipskøy fram i skarpen. Det var fyrbøtaren sin køy, nesten som å få eigen lugar. Der var mykje mindre støy enn den køya rett ned for leideren. ”Akterut” var der fire lugarar, halve køya til stuerten gjekk inn i lugaren til maskinisten og halve køya til bestmannen inn til skipperen. Ein svert god utnytting av plassen. ”Nordholmen” hadde eit lite rom bak keisinga, var nok brukt som ”agnrom”. ”Nordholmen” ”slengde” hardt på akterenden, ein gang båten gjekk ut frå Ålesund var der litt sjø utanfor Runde. Heilt plutseleg tok båten ei kraftig overhaling, maten på messebordet for i dørken, osten forsvann heilt ut til byssa.

146

"Nordholmen" til England 1945

Krigshandlingar på kysten av Noreg hadde hardna mykje til ut over sommaren og hausten 1944. Der var ofte flyangrep på skip og mindre båtar, sjølv mindre rutebåtar vart angripne av fly. Folk som skulle delta på sildefiske vinteren 1945 følte seg utrygge, meir utrygge enn dei hadde følt seg krigsåra før. Før var det minefaren vi hadde frykta, kan ikkje huske vi frykta angrep frå fly. Så det var fiskarar som ikkje ville delta på sildefiske vinter 1945, dei sa opp "roma" sine. For nokre båtar var det ikkje så lett å skaffe folk nok denne vinteren.

"Nordholmen" vart utrusta som vanleg, men der mange nye fjes å sjå då fiskarane kom om bord. Ja, sjølv "akterut" var der nye folk, Odin Engeseth, maskinisten, tok fri, Bernt Barstad kom om bord som vikar for Odin. Elles var som vanleg: Knut Grønnevet skipper, Karl Halse bestmann, Johan Halse stuert. Bjarne Sætre som fleire år hadde vore notbas på "Nordholmen" skulle om bord i "Senior" som bas, derfor skulle vi ha Magnus Hatløy frå Karmøy som notbas denne vinteren. Magnus Hatløy hadde med ein mann som lettbåtroar. Der var ikkje motor i lettbåten den tid, 2 mann rodde lettbåten når basen skulle leite etter sild. Ekkolodd og slikt hadde vi nesten ikkje teke til å snakke om.

Det er nok litt feil å sei" Nordholmen" vart utrusta som vanleg. Det tok til å verte vanskeleg med mat, så vi som skulle bli med "Nordholmen" måtte ha med poteter. Eg huskar ikkje om det også var andre ting vi måtte ha med.

"Nordholmen" hadde også fått ei ny not, (brukt 42 famnar om eg huskar rett), det var "Langvin" rederiet som selde ei not som var lite brukt. ("Langvin" vart bomba i 1940 og låg til reparasjon på Liåen heile krigen). Proviant fekk vi sikkert om bord det rasjonen sa vi hadde rett på. Litt proviant kom også om bord via "svartebørs", på veg sørover var vi innom Syvden og då kom der om bord ein halv okse. Så vi kom ikkje til å lide naud denne vinteren heller, vi hadde kjøt, fisk og sild ville vi få, ein flink stuert var på plass.

Båtar med motor hadde litt vanskar med å få olje. Den oljen dei fekk var nesten farleg, det tende nesten like lett som bensin. Men kol som "Nordholmen" brukte var det nok av, men mykje av kola var av svært dårleg kvalitet. Då vi "bunkra" kol i Ålesund snakka vi litt med kranføraren og stakk til han ei eske sigarettar, eg røyke ikkje, men hadde tobakkskort. Kranføraren slapp grabben ned i det lageret som den tyske marine rekna som sitt. Vi fekk fyrsteklasses kol, utruleg kva goder nokre sigarettar kunne gi dei krigsåra. Kolbaksane var fylte og vi fylte også ein av midskipsbingane med kol, var ikkje sikker vi fekk kol seinare på vinteren.

25. januar 1945 var vi på veg sørover. Vi skulle gå til møtest med D/S "Sjøglimt", hadde med Magnus Hatløy, (notbasen ). Det var ikkje slik som nå at rutebåtar gjekk og kom, nei alt var usikkert. Men avtalen var at Magnus skulle kome nordover med "Sjøglimt", eg trur bror til Magnus, (Harald), var notbas på "Sjøglimt". Vi hadde også med ein fiskar, (Steinar Liland), som skulle om bord i "Sjøglimt". Alt dette var avtalt på forhand, men nå kom ikkje Magnus Hatløy nordover med "Sjøglimt", han kom med "Vågholm". Det hadde nok skjedd ein eller anna missforståelse. "Nordholmen" og "Vågholm" møtte kvarandre i Rautingsundet, om bord til oss kom notbasen og ein fiskar. Men vi vart ikkje kvitt Steinar Liland som skulle ombord i "Sjøglimt", så han fekk gratis tur til England i staden for sildefiske vinteren 1945. Rart korleis ein liten ting kan forandre saker og ting.

Vi hadde ankra opp der i Rautingsundet, vart liggjande der ei stund, skipperen ville gjerne høyre vêrmelding før vi tok laust. Det vart også lytta på nytt frå London, heilt ulovleg. For få radioen utlevert måtte skipperen skrive under på papir der han lovde å ikkje lytte på London. Men det var naturleg nok "fiskeribølgja" som vart nytta mest. Nå vart det meldt om sild på

147

innsig i Bulandet. Varpankeret kom opp i ei fart og med full fart i maskina nordover til Bulandet. I staden for den indre leia , gjekk vi ytre, ut om alt. Det var kortare å gå ytre enn den indre leia. Dei fleste av fiskarane gjekk nok til køys for å vere utkvilde til det store "sildeslaget" vi venta på om nokre timar.

Men ut på kvelden fekk folk på dekk sjå nokre "skuggar”, nesten ut i horisonten. Det var klart fint måneskin, såg vi såg der var noko, men kva? Var det tyske "snellbåtar", eller var det allierte motortorpedobåtar? Vi såg desse båtane ei stund, men så kom alle tre båtane mot oss frå kvar sin kant. Ein av båtane kom nesten på sida av "Nordholmen”, der kom eit spørsmål og det kom på norsk: ”Er der tyskarar ombord?”, svaret var naturlegvis, nei. Så kom denne båten så nær dei kasta om bord til oss tobakk og brød, (loff). Der kom også spørsmål om vi hadde brennstoff nok til Shetland. Med mange tonn kol på dekk var det ikkje lett å svare nei på dette spørsmålet. Dei tre båtane la seg nesten på sida av kvarandre og hadde nok ein liten konferanse. Så kom ein av båtane tilbake til oss, la heilt på sida denne gangen. Nokre marinefolk hoppa om bord til oss, vi stod der fram på dekk og forstod lite. ”Nå veit dykk vel kva som skal skje”, sa bestmannen, (Karl Halse), vi såg vel litt uforståande ut vil eg tru. Men så kom dette, "Nå skal vi til England, karar". For oss unge var dette nesten som å vinne det store lodd. Vi hadde lengta etter ein slik tur lenge, nå kom dette som ei gåve, heilt uventa. Men for dei eldre gifte karane var ikkje denne bodskapen like velkome. Der gjekk nok nokre tankar heim til kone og barn. Dette slapp vi som hadde berre ei sjel og ei skjorte, for oss var dette eventyret vi hadde lengta etter i mange år.

Kursen vart sett mot Shetland, fekk nok kursen av den fenriken som kom om bord til oss. Få båtar har nok gått ver Nordsjøen med så god eksskorte, ein MTB forut og ein på kvar side. Tyske marinebåtar var ikkje å sjå, heller ikkje tyske fly. Desse MTBane kunne også bite godt frå seg, kunne fyre av fleire tusen skot i minuttet. Vi fekk litt vanskar, den minste fart på dei tre marinefartøya var 9 knop "Nordholmen" kunne vel klare 8, 5 knop. Men vi hadde ei råd, meir trykk på stimkjelen. Vi sette opp trykket med 20 pound og då fossa "Nordholmen" av garde med 9 knop. Skipperen sende to mann til hjelp i maskina, ein til hjelp for maskinisten og ein til fyrbøtaren. Vi i maskina var glad for litt hjelp, det var hard fyring når maskina gjekk for fullt og vel så det. Vi var glad for gode kol, angra ikkje på dei sigarettane kranføraren fekk. Nå fekk alle nok tobakk, god gamaldags tobakk som dei hadde lengta etter i mange år. Vi som var i maskina hadde god kontakt med dei meinige marinefolka, dei var ofte innom maskinrista og varma seg.

Det var cirka midnatt då vi gjekk ut frå norskekysten. Nordsjøen låg som eit fjellvatn, få gangar eg har sett Nordsjøen så blid. Vi såg Shetland før det vart mørkt den 26. januar, kl 21 låg vi fortøydd Lervik. Første natta låg vi om bord, neste dag vart vi tekne i land og innkvarterte i ein interneringsleir. Marinefolk overtok båten den tid vi var i land på Shetland, men det var ikkje mange dagar.

Der var mange spørsmål som var stilte der i denne leiren, men det gjekk på engelsk. Berre å tilstå, framande språk var ikkje vår sterkaste side. Heldigvis hadde vi Karl L. Halse med som fiskar, han var utdanna som kaptein. Karl L. Halse hadde lang fartstid "utanriks" og var god i engelsk. Litt merkeleg, Karl L. var kapra av ein tysk raider under krigen. Kom til Frankrike, vart send heim til Noreg over Tyskland. Nå kapra igjen, over til andre sida av krigen. Karl L. var ein god mann å ha med. Der i denne leiren var der eit eldre ektepar frå ei øy i Helgeland. Mannen var komen i "søkelyset" for illegalt arbeid. Dei var tekne over til England, begge to. Nå hadde dei som ein jobb der i denne leiren.

Mannen kom med mange praktiske opplysningar vi fekk bruk for seinare, vi fekk vite om det som venta oss seinare. Det var "Canon Park” og ”Patriotskulen", dette var plassar der alle som kom til England under krigen vart granska. Men det hende noko meir der i leiren, plutseleg

148

stod Ragnvald Myklebust utanfor porten og ville snakke. Eg har litt tvil om dette var heilt lovleg, men Rangvald fekk snakke så mykje han ville. Han fekk vite mykje og vi fekk vel også vite mykje. Ragnvald reiste over til England våren 1941, han og Svein Sætre reiste saman, Svein krigsforliste og miste livet. Ragnvald var nå ombord på ein av dei marinebåtane som ofte hadde turar til Noreg. Vi fekk også snakke med Gisle Myklebust, han var også med i denne Shjetlandsgjengen. Gisle Mykjebust var i Vesterisen 1940, kom til Tromsø og vart mobilisert til marina og reiste til England då styrkane i Nord-Noreg kapitulerte. Dette var for oss eit uventa møte, vil nok tru det var uventa for Ragnvald og Gisle også. Dei hadde nok ikkje venta å sjå "Nordholmen" på hamna i Lervik i januar 1945. Krigen var ikkje slutt ennå, men vi såg det verste var over. Rangvald fekk ein tur til Noreg seinare, han skreiv brev til Laurits Grønnevet og fortalde om "Nordholmen" og at alle om bord hadde det bra. Det var klart "Nordholmen" var sakna, der kom ikkje livsteikn frå oss. Båtar fekk sild og melde inn sild, men ikkje "Nordholmen. Så folk trudde det verste, båten hadde gått på ei mine var det dei fleste trudde. Der var ein garnbåt frå Karmøya som såg vi vart tekne, men dei våga ikkje å fortelje noko. Dei hadde hatt litt å gjere med Gestapo før, så dei var redde. Så dei heime ante ingenting om oss før dette brevet frå Ragnvald kom til Vartdal. Laurits Grønnevet fortalde at han stengde postkontoret ei stund då han opna og las dette brev frå Ragnvald, (L. Grønnevet var postopnar på Vartdal). Eg vil tru bodskapen i brevet gjekk fort til alle som hadde slektningar om bord i "Nordholmen". Brevet var postlagt i Fosnavågen, så Ragnvald hadde nok hatt ein tur til Sunnmøre.

Vi var i denne leiren nokre dagar, så kom vi om bord i båten igjen. Det var visstnok bestemt vi skulle til Bukcie i Skottland. Vi hadde norske marinefolk om bord, til eskorte hadde vi ein av dei nye skipa som var bygd til fiskerioppsyn. Var det "Nordkapp”, eller var det "Norkynn"? Turen til Bukcie var utan problem, vi maskinfolka og dei på dekk hadde vårt daglege arbeid. Marinefolka var stort sett passasjerar, men var nok med som vakter. Vi la "Nordholmen" frå oss der i Bukcie, var nok litt uvisse på kva framtida ville gi oss. Trur vi var klar over vi skulle til London for gransking, der var spionfare også i England. Vi tok tog frå Bukcie til London, kan ikkje huske vi bytte tog, det var nattog vi hadde. Kom til London på morgonkvisten huskar eg. Så var det rett til Canonpark, dette var ein stor leir. Det var snakk om mange hundre mann der, mange nasjonar. Der var også mange norske, ein norsk student var tolk. Men eg trur det er rett å sei Karl L. var betre i engelsk enn denne studenten, men det var ”no problem”. Vi låg i store salar, er litt vanskeleg å huske kor mange senger der var. Men trur vi mannskapet frå "Nordholmen" stort sett låg i same salen. Der var velferdsoffiser, så vi hadde det nok bra, men vi sakna fridommen. Maten var nok litt annleis vi var vant, men ikkje vond. Der var litt lange køar når så mange skulle ha mat til same tid, gjekk litt fort unna når jentene la maten på tallerken, der var ei jente som alltid røkte. Jenta hadde aldri tid til å slå oska av sigaretten, så var du uheldig å få maten din når oska datt kunne oska hamne rett i maten din. Ikkje heilt som det skulle, men ---. Der i den leiren kan eg ikkje huske avhør. Vi var ei tid i denne leiren, men etter kvart kom vi over til Patriotskulen. Der vart vi og avhørte, det var engelske offiserar som kunne norsk som stod for avhøyr.

Der var også norske offiserar som deltok stundom. Skipperen var spurt om han kunne garantere for alle, ”Eg har kjent alle frå dei kom ut frå holet”, svarte han. ”Dei er reine alle saman”. Men vi måtte bli der nokre dagar, same kva skipperen sa. Men til slutt var vi alle ute og fri, men fri og fri. Alle frå "Nordholmen" vart innkvarterte på Shaftesburry Hotel, dette var eit eldre noko nedslite hotell. Trur dette hotellet var kjøpt av norske myndigheiter for at sjøfolk og soldatar/marine folk skulle få husly dersom dei var i "byen". Der var nok ikkje høg standar på hotellet, men der var god mat. Vi var vel heller ikkje vant med hotell i høgaste prisklasse. Der var mykje folk som budde på dette hotellet, sjøfolk som hadde fri ein kveld "stakk " gjerne innom og såg etter kjentfolk. Leif Grønnevet kom innom ein kveld, vi var overraska både han og vi. Leif "stakk over" 1940. Det var nå også litt av eit treff. Leif hadde nok ikkje venta å sjå bror sin på det hotellet, "Kjentfolk også i byen i dag ", sa Leif, då han

149

såg ein kjenning frå Vartdal. Der var svært mange som kom over frå Sverige. Der kom fulle fly nesten kvar dag med unge gutar frå Sverige. Der i Sverige hadde dei ei underleg ordning. Alt som desse unge kjøpte på avbetaling var den norske stat ansvarleg for. Mange hadde kjøpt dyre klokker, som dei nå selde for å skaffe lommepengar. Fleire av oss kjøpe slike klokker, den eg kjøpte gjekk i over 40 år

Vi fekk grundig legeundersøking, trur vi hadde norsk lege. Der var vaksinasjon og det var mange sprøyter. Det var mange kontor, og mange adresser vi skulle til. Vi fekk litt trening i det å finne fram i ein stor by. Men dei engelske var flinke til å hjelpe oss, vi hadde ein "lapp" med adressa. Når vi hadde lært å sei ”excuse”, var det berre å vise fram adressa, vi fekk alltid hjelp. Vi vart flinke til å ta oss fram etter kvart. Når alt dette med lege, pass, og div. anna var over, var det på polet. Ja dette var ikkje det norske vinmonopolet. Nei det var det norske hyrekontoret, her vart vi granska og "funnet for lett". Der var få av oss som kunne få ein jobb vi var kvalifisert for, nei gamle røynde fiskarar kunne til naud få hyre som lettmatros. Dei unge på 20 år og slikt vart messegutar, her vart det gjort stor urett. Eg kan sei dette med stor frimod, det gjekk ikkje utover meg. Eg var fyrbøtar og fekk mønstre som fyrbøtar. Johan Halse mønstra som kokk, trur han var tilfreds med dette. Johan var visstnok den første av oss som fekk hyre, huskar eg rett gjekk han om bord i ein båt som heitte "Telegraf". Eg fekk også tidleg hyre kom om bord i ein liten Tønnsbergbåt som fyrbøtar, trur det var 3. mars eg mønstra på. Det var tungt å ta farvel med kameratane, lurte nok på om vi kom til å møtast igjen. Trur dei som skulle til Bukcie var reist ditt før eg mønstra på. Vi kom i alle fall til kvar vår kant, nokre i handelsflåten, andre i marina, ein kom til Skottland i armeen der. Det var visstnok den eldste av oss, han vart skomakar der, vart det sagt. Det var nok litt av kvart å ta seg til i ein by stor som London. Taftesund var ein humorist og såg ofte moro i ting vi andre ikkje ansa. Han og Henrik Svanøy heldt saman, såg du ein var den andre ikkje langt unna. Ein dag dei gjekk der i gata og rusla fekk Taftesund augo på eit skilt over ein butikk, ”outfitter” stod der på dette skiltet. ”Sjå der på det skiltet”, sa Taftesund, ”kva tru du dei ville sei på Håvoll om Dragsund sette opp eit slikt skilt”? Henrik såg på skiltet og så kom det: ”Det hadde vorte folkesnakk”. Folk med humør er gode å ha med i slike situasjonar vi var i då i januar 1945. Eg veit ikkje kva jobb Taftesund fekk, Henrik søkte og vart marinemann, men han var nok ikkje utdanna før krigen var slutt.

Vi gjekk mykje på kino, litt lite utbytte hadde vi nok, forstod lite eller ingenting av det som vart sagt. Men vi fekk nok med meir enn trudde, vi vart fortalt at film var ein måte å lære engelsk på. Elles fekk dei som hadde slektningar ute adresse så vi kunne skrive brev.

Bror min, Asbjørn, reiste med "Veslekari" 1940, eg fekk vite kva skip han var ombord på og sende brev. Asbjørn fekk brevet før krigen var slutt. Henrik Svanøy fekk vite skjebna til den broren han hadde mist -.

Vi var også på sjømannskyrkja av og til, huskar vi var og høyrde ein korrespondent som hadde vore i Finnmark. Det dei sakna mest der var visstnok tobakk, vil tru det var mannfolk han hadde snakka med. Nå veit vi der var mangel på nesten alt i Finnmark den tid. Det var vanskeleg å få forsyningar fram til dei som hadde behov for alt. Vi kan vel heller ikkje nekte, at mange av oss gjekk ut og tok oss ein øl om kvelden. Der var mange ting som var rasjonert i England, men ikkje øl, den kosen å sitje på puben med eit glas øl og prat, den ville dei ha.

Nå i ettertid, når har tenkt på korleis dette skjedde er eg litt forundra over kor roleg og fornuftig vi alle tok den situasjonen. Vi som var unge--, men også dei eldre med familie å tenke på. For mange av oss var nok dette det vi i moderne tid vil kalle ein krisesituasjon. Var vi meir "hardføre" den tid? Folk ved kysten var nok ikkje ukjent med kriser, det var nok ofte kriser i bygdene ute ved kysten.

150

Eg merkar minnet er ikkje heilt som før, det tok litt lang tid før eg huska alle som var med denne turen over Nordsjøen januar 1945. Men dei dukka opp etter kvart. Nå er det nok ikkje mange igjen av oss. På Vartdal er det Jon Volle og Olav Vartdal, lenge sidan eg har møtt kameratar som var om bord på "Nordholmen" vinteren 1945. Dei fleste reiste heim straks høve kom, eg var den siste, kom heim 1947. Knut Grønnevet var glad då alle var heime i god behald. Knut sa ein gang: "Eg har ikkje mist ein einaste mann", han var stolt av det.

Men litt merkeleg: "Siak" båten eg var om bord på hadde ein tur til London hausten 1945. Eg tok tur frå dokka til sentrum, då høyrde eg ein som ropte på meg frå andre sida av gata. Det var Inge Vartdal, han var då avmønstra og ville heim. Møtest der i storbyen, ein skulle tru slikt ikkje var muleg. Møtest på gata, kom frå kvar vår kant, eit minutt før eller seinare-- !

Den nota eg skreiv om vart hengd til turk i ei nedlagd kyrkje der i Bukcie, den fiska godt i mange år.

Ha det godt.

Beste helsing Helge Ødegård.

Langesund 20. 01. 02

Det var Solveig Halse Myrvoll som gjerne ville vite litt om då faren vart teken til England. Dette var oss som "reiste", kva med dei som "sat" igjen heime. Eg vil forsøke å få samle litt minner frå den tida frå dei som "sat" i uvisse heime.

Helsing Helge Ødegård

151

”Nordholmen” 1945. Dei som var heime.

Då "Nordholmen var teken over til England januar 1945 var det lenge uvisst kva som hadde skjedd med båten og mannskapet om bord. Dei fleste "tipsa" gjekk nok ut på at båten hadde blitt minesprengt, slikt hadde skjedd med fiskebåtar før. Der låg minefelt langs kysten, vanlegvis vart det opplyst om forankra miner, (minefelt). Men slike opplysningar kom ikkje alltid tidsnok fram til dei som dreiv fiske. Drivminer var nesten vanleg, vi såg ofte miner som dreiv fritt omkring.

"Nordholmen" vart sakna, den kom aldri inn med sild, dei andre fiskebåtane frå Vartdal fiska bra og folk ringte heim. Men " Nordholmen" kom ikkje inn med sild, ingen ringte heim. Det var ikkje rart folk heime tok til å lure, dei andre båtane frå Vartdal som aldri såg "Nordholmen" på feltet var nok dei fyrste som tok til å tenke. Skipperen på "Nordholmen" var alltid flink å ringe heim, nå gjekk eine dagen etter den andre utan kona hans høyrde noko. Eg vil tru rykte om "Nordholmen" begynte å gå på fiskebåtane. Notbasen hadde to brør, begge to var basar på båtar frå Haugesundkanten. Dei to såg nok også ofte etter båten der broren var om bord. Når dei fleste fiskebåtane var på same sildefeltet var det merkeleg at "Nordholmen" ikkje var å sjå! Korleis rykte kom til Vartdal? Det var vel gjerne ein skipper eller fiskar som ringte heim. Rykta gjekk, det veit vi.

Ivar: Slik var eg tenkt å starte. Så vil eg håpe på svar frå mange. Dessverre var eg nok litt seint ute, men slik er det.

Helge

152

Beskrivele over Fogderiet Søndmør (Hans Strøm).

Mørenytt, Ørsta.

Såg Strøms Beskrivelse skulle kome ut i ny utgåve, eg vil sei "Gled Dere". Når eg ser kva denne presten har gjort, kva han har hatt "peiling "på, ja då lurer eg på kva prestane gjer i dag. Ja, rett skal vere rett, eg har aldri høyrt korleis han var som prest! Eg vil tru han var meir vitenskapsmann enn prest. Denne samtidshistoria frå Sunnmøre anno 1750/60 har nok vore litt vanskeleg for folk i dag. Dette med gotisk skrift er litt uvanleg for dei fleste i dag. Eg vil tru denne nye utgåva vil gjere folk meir merksam på vår lokalhistorie. Dette å få gå 240 år tilbake å lese om våre lokale forhold er nesten utruleg. Dette er ei bok eg håper ligg under mange juletre. Strøm hadde denne "beskrivelse" i to bind.

Sjølv sit eg her med ei utgåve Sunnmørsposten gav ut i 1906. Far hadde denne utgåva og då vi søskena delte bøker og ting fall desse bøkene på min arvelodd. Far likte vi las, men tok vi "Strøm" utan løyve vart han sur. Bøkene som nå er snart 100 år er i bra forfatning. Nå er eg glad far var "vyrk" for denne bokskatten.

I min barndom var det ikkje så vanleg med fulle bokhyller, "tidene" var tronge, mat og kler måtte prioriterast. Eg vil tru nesten halvparten av bøkene vi hadde var med gotisk skrift. Gotisk skrift er litt vanskeleg, men med litt øving går det stort sett bra. Gamaldagse danske ord var heller ikkje lett, men har du leselyst og tid går det bra.

Strøm skriv om mange ting, der er landskap, insekt, blomster, fisk frå småfisk til kval. Litt rart, nå for litt sidan hadde eg ein prat med ein kamerat frå Vartdal, han hadde ute liner. Han hadde sett liner på tvers av fjorden, vi snakka litt om dette. Eg kom på eit ord som var brukt i min barndom når vi sette linene rett ut mot djupe fjorden, dei kalla det "byrkjelonge liner". Det var liner som skulle fiske "byrkjelonge". Ivar hadde også høyrt dette ordet av sin farfar. Nå ein dag eg las i "Strøm "sit skriv om fisk fann eg denne "byrkjelonga". Han hadde ikkje sett fisken heilt fersk, men hadde ein god skildring av denne fisken vi har i djupe fjordar. Staurkvalen er også med, den likte sild då som nå. Same fangstmåte den tid som i dag, slår silda i svime. Strøm fortel om ein gang Staurkvalen øydela mykje sild utanfor Alnes, silda sokk til botnar og rotna. Der flaut opp så mykje sildefeit at bårene vart dempa i lang tid utover sommaren

Strøm skriv også om sigling i når veret ikkje er på det beste. Båten ligg med eine "ripa" i vatnet, sjøen skumplar ut og inn. Blir så Åttringen fylt med sjø gjeld å setje meir segl, få fart på båten og sigle den tom. Trur nok våre forfedre hadde det våtsamt til sine tider.

Her finn vi også "tabell" over fagtiglemmer, (folk på legd), der er forskjell på levestandard på ytre og indre Sunnmøre. Folk på indre Sunnmøre hadde høgare levestandard enn folk ute på øyane, merkeleg nok.

Har du råd til det så kjøp denne "beskrivelse", trur ikkje du vil angre. Du vil ha lesestoff lenge.

Langesund 09. 12. 02Helge Ødegård

153

Langøytangen fyrstasjon.

Fyrkomiteen var på befaring i 1828, de bestemte da å anlegge et fyr på sørenden av Langøya. Samme komité bestemte også å bygge fyr på Jomfruland. En ny komité var på befaring i 1835 for å bestemme nøyaktig sted der fyrene skulle ligge. Jeg tror område der fyret skulle plasseres ble kjøpt det året,

Fyrkomiteen av 1828 hadde forslått et kystfyr på Jomfruland og et mindre havne- og ledfyr på Langøytangen. Komiteens begrunnelse for bygging av to fyr var slik: Det gjaldt for fartøyene dels å komme saa meget som mulig til luvart og til dels at ungaa den sydfra mot Bugten i Cristianiafiorden sterkt innnsettende strøm. som vesten for Cristianiafiorden forener sig med den fra Kattegat kommende strøm og derfor søger strekt på Land vestenfor Jomfruland.

Vi som lever i dag kan vanskelig forstå hvorledes det var navigere på kysten i den tid. Der var knapt et lys å se, folk måtte spare på alt og lys var dyrt. Lyskilder var talglys eller fisketran, på mine kanter av landet ble det ofte brukt ordet "lyse" om tran. Det var brukt minst mulig lys, folk gjekk til sengs når det ble mørkt og stod opp når hanen gol og dagslyset kom. Så om natten lå kysten mørk. Å komme inn på Langesundbukta i sterk sørlig vind med seilskip var livet til låns. Det var ikke lett å krysse seg ut fra land igjen. Fyrkomiteen av 1828 var viktig, der må ha vært dyktige fagfolk med i denne komiteen.

Dette med fyr og sikring av skipsfart var nok viktig i den tid. l 1828 var det bare 14 år etter vi hadde hatt krig med England og Sverige, i denne krigen mistet Norge mye av sin handelsflåte. Men dette med fyr viser at skipsfarten var kommet godt i gang igjen etter krigen. Det viser også at regjeringen satset mye på skipsfarten. Vi som har lest om fattigdommen i vårt land på denne tid, er litt forundret over at de hadde råd til bygging av to fyrstasjoner på samme tid.

Det ble bevilget penger på statsbudsjettet til fyr på Jomfruland og på Langøya i 1836, 1837, 1838 og 1839. Arbeid med bygging av Jomfruland tok til i 1837, arbeid på Langøytangen ble nok startet samme år. Jomfruland fyr ble nok litt kostbar, der var til dels 70 mann i arbeid på samme tid, men dette var også et svært viktig fyr. (Svenske forskere mener navnet Jomfruland kommer av at sjøfolk bad til Jomfru Maria når de passerte Jomfruland, eller det kan ha tilknytting til havfrue, på svensk heter havfrue sjøjungfru.) Langøytangen var nok ikke så kostbar, men den var bedre utstyrt enn vanlig ledfyr på denne tid. Der ble anskaffet et 6. ordens linseapparat, dette ble plassert i et tretårn som var bygget inntil bolighuset. Lyskilde for fyret var i de første år en såkalt argan-lampe. Det var det som senere i folketale ble kalt rundbrenner. En italiener oppfant denne rundbrenneren i 1783, før var der bare flatbrennere: Det vil si, flate veker isteden for de runde vi er vant med. For å øke lysstyrken kunne en bruke flere veker den ene utenfor den andre, helt opptil 5 veker var i bruk. Da der skulle ansettes fyrvokter på Langøytangen, skrev fyrdirektøren: ”Da innretningen bliver vanskeligere at behandle end en del af de øvrige ledfyr, bør det som oppasser ansettes en mand af bedre oppdragelse med benevelse fyroppasser og med 200 spesidaler i lønn. Dessuten bør han have det nødvendige til en "tjenestekarl", som han selv antager og viss lønn kan settes til 70 spesidalar årlig.” Det var også bestemt at fyroppasser på Langøytangen skulle stå under tilsyn av fyrforvalter på Jomfruland, dette opphørte i 1881.

Langøytangen og Jomfruland fyr vart tent på samme dag, den 1. oktober 1839. To fyr tent på samme dag, på denne farlige kyststrekningen. Nå kunne sjøfarende se hvor de var på kysten. Dette er nok en av de største gaver kystbefolkningen i Telemark har fått, ikke bare for Telemark, men for alle sjøfarende var dette viktig.

Første fyroppasser på Langøytangen, (J. P. Hegnanger), ble i 1853 avløyst av Svend Norby som da var 74 år gammel, Svend Norby søkte avskjed i 1862, 83 år gammel. Norby fikk

154

beholde sin lønn livet ut, men det kunne ikke bli så mange år. l alt var der 11 fyrmestere ansatt på Langøytangen fyr i løpet av de 151 år fyret var befolket. Yngvar Salvesen var fyrmester på Langøytangen i 34 år, de fleste som kom til Langøytangen ble der i mange år. Langøytangen fyr var nok en av de bedre fyrstasjoner.

Her var det kort veg til "byen", og stort sett bra vær. Det var få dager i året en ikke kunne slippe barna ut av huset, dette var et problem på mange fyrstasjoner andre plasser i landet. Vi fryktet ikke så mye dårlig vær, det var få dager vi ikke kunne komme i land på grunn av sterk vind eller grov sjø. Nei det var isen som var den store plagen. Isen kunne skape vansker så tidlig som slutten av desember.

I 1853 fikk våningshuset et tilbygg, der ble det nytt kjøkken, et kammers og pikeværelse. Dette ble senere revet. I 1864 vart landingsstedet forbedret med en 15 meter lang tømret og steinfylt trebrygge. I 1893 ble langingen forbedret igjen, da med en sementert brygge, senere også naust. I 1891 I ble der flere forbedringer på stasjonen. Tårnet ble fornyet og forhøyet. Den gamle fyrbygningen ble utbedret. Et utskiftet fyrapparat frå Svenner fyr ble installert, men med nye petroleumslamper. Fyret ble skjermet med flere fargete og klippende sektorer. Et horn tåkesignal med maskin ble installert i nytt maskinhus. Nå ble det mye mer arbeid for fyrmesteren, så året etter ble det ansatt en fast assistent, i 1913 ble det bygget assistentbolig. l 1939 ble det bygget ny bolig for fyrmesteren. Fyret fikk også elektrisk kraft, nødaggregat ble montert. Fyrbetjeningen ble "oppgradert" og fikk høyere lønn. l 1952 eller 1953 fikk Langøytangen øket bemanning, der ble da fyrmester og to fyrbetjenter. Ny bolig for fyrbetjent ble bygget.

I 1924 fikk fyret utkikksvakt for tollvesenet. Dette på grunn av mye smugling, stort sett var det tyske båter som låg utenfor grensen og solgte sprit. Denne utkiken hadde betjeningen helt til 1978. Vi rapporterte inn til tollvakta alle skip som kom frå utlandet, vi fikk også varsel om båter som vi skulle holde spesiell utkik etter. Det hendte mindre båter tok om bord alkohol på Helgoland. Vi så en slik båt som gikk til Helgeroa, tollvakta var ute så vi fikk ikke forbindelse. Da vi fikk kontakt med tollvakten og de drog til Helgeroa kom de litt for sent. Båten var gått før de kom dit og spriten var også vekk. I 1968 fikk vi også losvakt, da fikk vi radar og VHF. Vi gikk på kurs og lærte om radar og VFF, fikk sertifikat på begge deler. Vi rapporterte til losskøyta når vi så skip som kom med losflagget. Vi fikk også mye forbindelse med skipsmegleren, det var telefon om båter som var ventet og rapport tilbake når båten var på veg inn. Skipshandlere fikk også telefon om skip på veg inn, så den kunne til tider bli litt travelt. Losvakta utviklet seg så vi nesten ble en trafikksentral. l 1970/71 fikk Langøytangen tilknytting til Meteorologiske. Vi sendte inn 4 værobservasjoner pr. døgn. Det var skyer, vind, temperatur og nedbør.

Tidlig 70 åra ble stasjonen omgjort fra familiestasjon til tørnstasjon. Der ble da ansatt en mann til og vi fikk ny ordning 2 mann på vakt og to fri, nesten like mye fri som folk i Nordsjøen. Langøytangen hadde en ordning med 2 uker på vakt og to uker fri. Langøytangen fyr ble fullautomatisert i 1990. Automatiseringen skapte lite problem for de fleste ansatte på Langøytangen fyr. Fyrmester Nilssen og fyrbetjent Helge Ødegård ble pensjonert, Fyrbetjent Gunnar Rogn var syk. Det ble bare fyrbetjent Alf Rognsvåg som måtte flytte til et annet fyr, han ble fyrmester på Lindesnes fyr.

På fyrstasjoner der også familier bodde kunne der til sine tider bli litt ”trubbel". Jeg tar med en historie fra Langøytangen og Langesund. A. G. Haraldsen fikk en medalje for redningsdåd av kongen, da han var slottet for å takke spurte kongen om han kunne tenke seg en jobb på land. Haraldsen kunne tenke seg jobb i fyrvesenet eller tollvesen. Kongen ringte til fyrdirektøren og da var stillingen som fyrbetjent på Langøytangen ledig. Haraldsen fikk denne jobben. Men der ble visse vansker, hver gang kona til Haraldsen ville bruke klesrulla nektet

155

kona til fyrmesteren henne dette, rullen var til felles bruk. Haraldsen søkte fyrvesenet om lån til innkjøp av klesrulle, jeg tror han fikk innvilget dette lånet. Det kan også være Fyrvesenet gikk til innkjøp av en klesrulle ekstra, det var to klesruller på Langøytangen fyr. Jeg vil nok også tro der var andre vansker enn klesrullen. Fyrstasjoner var et lite samfunn og ofte mye isolert, så der kunne være svert gode forhold, men også ofte det stikk motsatte.

Krigen i 1939 - 1945 fikk også følger for Langøytangen. Der ble plassert nøytralitetsvakt på fyret i 1939, Øvind Hansen fra Langesund ble plassert der sammen med 3 andre marinefolk. Øvind Hansen var marinegast om bord på et av "panserskipene”, da der kom tilbud om nøytralitetsvakt på fyrstasjoner. Hansen søkte på dette og fikk tildelt Langøytangen fyr. Da krigen i sør Norge tok slutt i 1940, kom tyskerne til Langøytangen, de ble på fyret til krigen sluttet 8. mai 1945. Fyret ble slukket 9. april 1940 og ble visstnok ikke tent før 9. mai 1945. i en journal fra den tid står der: "Fyret tent for første gang på 5 år og jeg tror der stod 31 dager”. Vi leverte inn alle skriv som var på fyret da dette ble automatisert, de fleste skriv leste vi.

Her var mye av offentlig interesse. Der var også gjestebok, mange gjester hadde fine titler, det var nesten som å se gamle gravstøtter. Da ble bestem at Chrtiania skulle forandre navn til Oslo var der til dels sterk motstand mot dette. I gjesteboken stod der mye om dette navneskifte.

Teknisk data. Lysets høyde over havet er 18, 5 meter, lysvidde 13, 5 nautiske mil. Lyskarakter: 3 hvite og 5 fargede sektorer. Tåkesignal: Klokke i 1886, den er nå på Figgeskjær, i 1913 horn, i 1953 tyfon. Radiofyr i 1957, rekkevidde 20 nautiske mil.

Der har vært 13 fyrmestere på Langøytangen fyr: Det var:

Hegnander, J. P. 1839- 1853 Nordby, Svend 1853- 1862 Jensen, Mickael 1862- 1899 Jebe, Kari Werner 1889- 1892 Abrahamsen, Anton 1893- 1910 Sømme, Torcieir 1910- 1913 Johansen, Kari J. 1913- 1923Haraldsen, G. A 1923 - 1929 Salvesen, Yngvar 1929- 1963Johnsen, Karl J. 1963- 1979Nilssen, Elias 1979- 1990

Arbeid på fyret.

Vår, sommer og delvis høst var det vedlikeholdsarbeid i tillegg til vaktene. Sen høst og vinter var det stort sett vaktarbeid. På Langøytangen var der forholdsvis mye tåke, det var den tåkeluren som hadde flest timer tåkekjøring i landet. Vi hadde år der tåkeluren ble kjørt over 1500 timer. Men dette bedret seg etter som industrien lenger oppe i fjorden ble renere, så den siste tid før stasjonen ble fullautomatisert lå vi omtrent på samme nivå som fleste fyrstasjoner.

Om vinteren kom rådyrene ut mot fyret for å finne mat, de ble utrolig tamme. Vi kunne gå forbi dem på få meters hold uten de reagerte. De følte seg nok trygge. Grevling hadde vi også på stasjonen de siste årene.

156

Vi fikk også walkietalkie på den var det mye rart å høre i lyse sommernetter når alkoholen begynte å virke.

Vårt arbeid ellers var mye informasjon om vind og sjø. Dette spesielt vår og sommer, der var mange som gjerne skulle råd om forhold på Rognsfjorden. Men når folk ringte fredag morgen med spørsmål om forhold på sjøen lørdag var det litt vanskelig. Vi pleide å be dem ringe lørdags morgen. Båter som var savnet kunne det også bli spørsmål om. Fikk politiet melding om båter som ikke var kommet tilbake til avtalt tid ringte de alltid ut til oss. Vi satt der og hadde god utsikt til sjøen. Så ofte kunne vi være til hjelp.

Fyrinstinkt?

Fyrmester Salvesen fortalte følgende: Far var fyrmester på Røversholmen fyr. Jeg hadde vært til sjøs og kom hjem til Røversholmen. En kveld tilbød jeg meg å ta vakten for far, jeg satt i vaktrommet. Det var en stille fin kveld med litt regn. Etter hvert ble det litt dugg på fyrvinduene, jeg løftet på sektorglassene og tørket av duggen. Men glemte å sette sektorglassene på plass. Plutselig stod far i døren til vaktrommet "Er alt i orden", spurte han. ”Alt OK”, svarte jeg. Men da far så vi hadde blank sektor over Blokksene ble han helt hvit i ansiktet, han sov ikke resten av natten. Det gikk godt, ingen grunnstøtte på Blokksen den natten selv om fyret hadde blank sektor over dette farlige skjæret en stund. Vi begge to takket gud, det kunne ha gått riktig galt. Men hvorfor våknet faren på dette tidspunkt? Har vi et nedarvet instinkt?

Langesund 28. 04. 03Helge Ødegård

157

Barn i krig.

Las med stor interesse skrivet Einar Kvalsvik hadde i Sunnmørsposten 28. 02. Dette var nye tankar for meg, men slik var det. Der var mange «barnesoldatar» i handelsflåten krigsåra1940 til 1945.

Kvalsvik nemner spesielt kollemparen, av dei unge i handelsflåten var det nok lemparen som hadde den hardaste jobben. Som gamal ”sotengel” veit eg korleis kollemparen hadde det. Vi fyrbøtarane hadde ofte harde vakter dersom vi hadde dårlege kol. Men lemparen hadde det nok oftast verre enn vi som var på ”dørken”. I konvoifart der eskortefartøy slepte djupvassbomber er det nok rettare å sei dei var innestengde, enn dei følte seg innestengde. Dette då spesielt lemparen den tid han var i underbaksen. Dekksfolka hadde også mange harde tak, men dei fekk sjå og følgje med, då var det verre for dei som var under dekk.

Så kom freden, ” plassen i sola” var det andre som tok. Dei reiste ut som barn, mange kom heim med alkoholproblem. Dei kom heim til eit samfunn som ikkje forstod kva dei hadde gjennomgått. Noko av det verste var at dei også vart svikne av sine egne tillitsmenn. Alkoholen var til hjelp og trøyst ei stund, men til slutt vart den eit stort problem. Det som er verkeleg rart er at så mange sjøfolk klarte kome nesten uskadde heim. Men dei fleste drog nok krigen med seg resten av livet.

Når eg ser ein gut på 15-16 år i dag, ja då ser eg ikkje ein vaksen mann, eg ser eit stor barn. Vi var nok også store barn i den alderen

Langesund den 10.05.03.

Helge Ødegård

158

Sildefiske på Vestlandet.

Det har vore fiska sild lang tid tilbake, vil nok tru sild stod på menyen til dei fyrste som slo seg ned i landet vårt. Så tidleg som før Noreg vart samle til eit rike var sildefisket organisert , Skalla-Grim, far til Egil Skalla-Grimson hadde sildebruk. Han rusta ut til sildefiske med notbåt og mange huskarar. Vi veit not kom tidleg i bruk, garn var nok meir heimebruk. Ein mann kunne ha to /tre garn og på den måten skaffe nok sild til huslyden. På Sunnmøre tok dei store notsteng rundt 1750, men dei fekk vanskar med avsetning.

På Vestlandet var sildefisket ofte forskjell på naud og velstand. Eit godt sildefisk heldt nauda borte frå mange heimar. Men etter ein vinter med lite sild var det smått med mat på mange bord. Sild i kvardagen: Vi skal ikkje gå så langt tilbake i tid før der var sild til fleire måltid om dagen. Trøndelag: Klokka kl. 10 stod det første kokte måltidet på bordet: Spekesild, kokte ureinska poteter, og suppe. Møre og Romsdal: Om morgonen kokte poteter og sild med flatbrød til, middagen var poteter og spekesild. I Oslo og Akershus var det om lag det same: "Det var mye grøt og velling og så var det spekesild, ofte bare en halv til hver." Silda var som oftast salta i tunner, då er det saltsild eller spekesild. Silda vart også om vinteren hengt opp til turk, dette vart så først: Bokasild, (gamalnorsk: lett tørka), så boknasild, (gamalnorsk: tar til å rotne), og til slutt turrsild. Men når sommaren kom var denne tursilda harsk og ram, Men turrsild, før den vart harsk, grilla på glør i ein vedomn, var godt.

Lite sild kunne ha mange orsakar, sjøtemperatur kunne vere for lav eller for høg. Dårleg vêr så ein ikkje kunne "kome på sjøen" var ofte årsak til eit skralt fiske. Før ein fekk ekkolodd var det ikkje så lett å finne sild. Då såg dei etter fugl, spesielt var det havsule, stupte havsula var der sild i sjøen. Vanleg var det ikkje havsule å sjå langs kysten vår, men i "sildetida" såg vi mykje av denne fuglen. Der det var sild samla det seg mykje fugl. Seinare, etter krigen fekk vi betre instrument, ekkolodd og asdic. Havforskarane leita etter sild nesten året rundt, fiskarane visste kvar silda ville "ta inn". Ja, alt vart så mykje lettare og enklare. Før krigen sat "basen" på eit tofte om bord på lettbåten, to mann rodde. Basen sat der med sitt reiskap til å finne sild, det var ein messingstreng med eit blylodd i enden. Kom strengen eller blyloddet i sild kjente basen dette i handa som heldt messingstrengen. Basen hadde famnemerke på strengen, han kunne på merkene lese kor djupt silda stod. Han kunne også med litt trening vite omtrent kor mykje sild der var. Var silda innestengt i nota rodde basen rundt med blyloddet og strengen og "lodda", gode basar takserte nokså godt kor stor fangst vi hadde i nota.

Då eg kom med i sildefiske vinteren 1941 var der motor i ein av notbåtane, der var forbod om motor i begge notbåtane. Merkeleg nok var det finnane som fyrst kom med motor i begge notbåtane. Der var finske fiskefartøy som dreiv sildefiske ved Island før krigen, dei hadde motor i begge notbåtane. I kamp om silde-åtene kom nesten alltid finnane først. Sildefiske ved Island var sommarfiske, silda gjekk i åt som samla seg i havoverflata. Desse "åtene" såg ut som oljeflekker på sjøen.

Dette med motor i berre ein notbåt har ei lenger historie, motor i notbåtane var eit stort framskritt. Men ikkje alle hadde råd til slik kostnad, derfor vart det eit kompromiss, motor i ein notbåt. Lettbåten vart rodd av to mann, dei var lettbåtroar. Det å bli lettbåtroar hjå ein "storbas" var ofte læretid for å bli bas sjølv. Fleire år som lettbåtroar hjå ein av dei beste basane var ein god attest. Ein sildebas var godt betalt, vanleg for ein middels bas var tre mannslutar, men det var basar hadde fem eller seks mannslutar. På det viset er nok ein kvalskyttar og ein sildebas like, dei hadde god betaling og var våre heltar.

159

S/S "Beljanne"

Med S/S "Beljanne" gjorde den nye tid til sjøs sitt inntog for meg. Vi som kom fra skip som var bygd i mellomkrigstiden, eller også før den krigen som startet i 1914 trodde knapt våre egne øyne. Her var det ting vi ikke hadde drømt om. Det var enmannslugarer for de fleste, bare ungguttene måtte dele lugar. Dette var en luksus vi aldri hadde opplevd. Der var bad med dusj, varmt og kaldt vann på badet. Nå slapp vi å gå over dekk å hente vann midtskips, ja der var også badstue. Vi hadde klimaanlegg, kunne få varm eller kald luft i lugarer og messe. Ja, messa hadde også utstyr vi ikke var vant med, den hadde kjøleskap og der var pentery. Mannskapsmessen var felles for dekk og maskinfolk. Dette var også noe nytt. På de eldre båtene var der fyrbøtermesse og matrosmesse. På mange eldre båter hadde dekksfolka lugar og messe forut, maskinfolk lugar og messe akterut. På den måten var vi som to mannskap på same båten, det var dekksfolk og maskinfolk. Dekksfolk gjekk i land i en flokk, det samme gjorde maskinfolka. Nå skulle vi maskinfolk og dekksfolk dele messe, vi skulle gjerne dele bord. Det var ikke alle eldre sjøfolk som likte denne nyordningen. Men det var en overgang, vi vart snart et mannskap, skille mellom dekk og maskin ble mer utvisket.

Mannskapet som skulle ombord på nybygget kom til Newcastle noen dager før båten var ferdig fra skipsbyggeriet. Vi ble plassert på et hotell, men hver dag var vi ombord for å gjøre oss kjent. Da den tekniske prøveturen var gjort og rederiet overtok "Beljanne" fikk mannskapet flytte fra hotellet og ombord. Den første turen gikk i ballast over Atlanterhavet til New York, vi skulle laste lokomotiver der. Turen over Atlanterhavet gikk fint. Der var naturligvis litt problem, nesten alltid litt problem med nybygg. Vi hadde en engelsk garantimaskinist med, det var en flink mann.

Mannskapet var ei blanding av unggutter og eldre sjøfolk. Der var noen få som hadde 5 år med krigsseilas, der var også de som "trødde" på skipsdekk for første gang. Tømmermannen var visstnok den eldste. Han hadde fartstid fra seilskuter, ja han hadde deltatt på selfangst med en av de store stimbarkene fra Sandefjord. Tømmermannen var en flink forteller. Han fortalte om bomtur på selfangst, seilas hjem. De fikk full storm fra nordvest, skipperen lot "alle kluter stå", master og rær stod som buer og riggen som felestrenger. Men rigg og seil holdt, de logga opp til 16 knop på denne tungdrevne skuta. Han fortale også om sjanghaiing i Amerika. Jeg er ikke sikker på hvorledes han var avmønstret i Amerika, hadde han rømt fra en norsk skute? Nok om det, en morgen våknet han ombord i en fransk skute som var lastet med parafin i fat bound for Australia. Han ante ikke hvordan han var kommet ombord, men han hadde en voldsom hodepine da han våknet. Ikke hadde han andre kler enn det han våknet i. Mannskapet på denne franske skuten var ei blanding av prima sjøfolk og "havnerotter". De fleste var kommet ombord på same vis som vår tømmermann. Turen til Australia tok lang tid, tømmermannen led mye vondt. Kom ned til "Roaling forties" ble det virkelig ille, snøstorm og bikkjekaldt. En dag han stod til rors kom den franske skipperen og gav han ei god varm "sjøtrøye". Dette var en gave som tømmermannen virkelig satte pris på.

I Australia ble han avmønstret. Der jobbet han noen år, så ble det dårlige tider i Australia. Tømmermannen mønstret på en skute som skulle til Amerika, der gikk han i land. Så ble det forskjellige jobber på land i Amerika. Det var moro å høre han fortelle. Jeg husker han fortalte om noe han kalte "Holly Jumpers", en sekt i Amerika. De hoppet og sprang, til mer frelst de var, til høyere hoppet de. Den fortellingen trodde jeg lite på. Senere har jeg lest om den sekten, tror tømmermann hadde hatt nær kontakt med medlemmer av denne sekten.

Tømmermannen hadde startet på seilskuter med "ruff" forut, maten ombord på skutene var saltfisk eller saltkjøtt. Nå kom han ombord i et skip der alt var lagt til rette for mannskapet. Vi kom til New York i slutten av januar 1947. Det var kaldt og surt, ja der var tildels snøstorm. Det tok tid å laste 49 lokomotiv med "tender". Tender er forsyningsvogn for

160

lokomotivet, kull og andre ting, på norsk kullvogn. Nå i ettertid kan jeg ikke forstå det hvorfor vi skulle frakte kullvogner, (tendere), helt fra New York til Kina. Det var enkle vogner, som sikkert kunne produseres rimelig i Kina. Men lokomotivene vi fraktet var ei gave fra noe de kalte UNRA. Ja, dette var naturligvis damplokomotiv. Det var interessant å se på lastingen av slike tunge løft. Dekksoffiserene på "Beljanne" var vant med slike laster, så bortsett fra noen små problem i starten gikk det flott å få lokomotivene på plass. Først lokomotiver i bunn av lasterommet, så bygge provisorisk "mellomdekk. Vi hadde to høyder med lokomotiv i rommet, til slutt lokomotiver på dekk. Alt dette tok tid, tror vi lå nærmere 3 uker i New York. Da vi forlot New York var det surt og kaldt, kulden holdt seg til vi hadde passert Cap Hatras. Husker jeg riktig tok det 5 døgn fra New York til Panama-kanalen. Der var det passe varmt, fint for oss nordboere som ikke er så vant med mye varme. For de fleste av oss var det første tur gjennom Panamakanalen. Vi kom i slusen og så toppen av sluseveggen langt oppe. Men det tok ikke lang tid å fylle slusen, skipet ble løftet mange meter i hver sluse. Forbi slusene på østsiden begynte reisen til Stillehavet på vestsiden. Det tok noen timer før vi var kommet til slusene i Cristobal. Da vi var kommet ut fra siste sluse var vi i Stillehavet. Når vi tenker på den tid skipene måtte seile rundt spissen av sør Amerika for å komme til Stillehavet var det nok verdt å betale noen kroner for ferden gjennom kanalen. Turen fra Cristobal til Hongkong gikk uten problem, Stillehavet passet til navnet. Det var planlagt å bunkre på Hawaii, men maskinsjefen fant ut at vi hadde nok bunkers helt fram til Hongkong. Vi hadde sett fram til bunkring på Hawaii, så chiefen var litt upopulær noen dager. Men vi kom så nær noen øyer vi så palmer, det var litt trøst, men det var andre ting vi lengter mer til enn palmer--. Vi kom til Hongkong litt før påske, for de aller fleste var dette det første møte med østen. Tror vi hadde brukt 30 døgn fra New York til Hongkong. Det hadde vært mange kvelder med kortspill, professor Ottesen, (som var passasjer), holdt noen kåseri for oss. Det var litt rart å komme til en annen verdensdel, her seilte djunker med bambusseil, her var det kvinner som rodde i små sampaner. En dag kom der en liten djunke å la seg på siden av "Belljanne" en ung gutt kastet ombord en "entredregg" og klatret ombord. Da han var kommet ombord dro han opp en leider og mange jenter klatret ombord. Vi var ikke vant til å få jentene "servert" på denne måten, men vi forstod hva jentene ville ombord. Det var slike som drev verdens eldste kvinneyrke. Jenter ble om bord noen dager, det var pene unge jenter. Men ikke alle var helt friske, det ble litt bruk for pencelin. Det ble professor Ottesen og kona hans, (hun var sykesøster), som tok seg av sprøytekuren. Da i 1947 var pencelin en vidundermedisin. Noe helt annet enn de medisiner som var brukt mot kjønnssykdommer før vi fikk denne nye medisinen.

Det gikk greit å losse lokomotivene, naturligvis tok det litt tid. Tiden var ikke så kostbar da i 1947 som den i nå i 1997. Vi hadde "innfødte” til å male ombord. Maskinrommet var ikke fullmalt da vi gikk fra skipsbyggeriet. Jeg hadde lysvakt en dag i påsken, da talte jeg over 40 kinesere som drev på med maling i maskinrommet. Vi hadde også mekanikere ombord, flinke folk. På en ny båt er det nesten alltid noe som må "fikses", småtteri som blir tatt "underveis".

Jeg må fortelle litt mer om kinesiske fagfolk: "Beljanne" hadde uvanlig høyt steamtrykk på kjelene for sin tid, var det 40 kg tro? Vi hadde problem med lekkasjer i flensene, den tids pakninger tålte ikke det høye trykket. Vi skiftet pakninger hele tiden, men de bare blåste ut etter hvert. Da vi kom til Hongkong gikk chiefen i land og kom om bord igjen med en flokk kinesiske mekanikere. De demonterte alle steamrørene og filte flensene. Så monterte de rørene sammen igjen, uten pakninger – stål mot stål. Dette hadde vi liten tro på, men da vi satte på steamen igjen var alle flensene helt tette og det fortsatte de å være. De som har vært borti steam og lekkasjer vet for et fantastisk håndverk dette var!

161

Vi gikk i ballast tilbake til New York, vi stoppet noen timer i San Pedro for bunkring. Turen fra Hongkong til New York tok cirka 30 døgn. Da vi kom til New York var våren kommet, jeg fikk hjemlengsel. Kontrakten de fleste av oss var mønstret på var 7 dager oppsigels, avmønstring hvor som helst skipet anløp.

162

Bokmerke.

Ein dag eg sat å blada i den gamle Bibelen min kom eg over eit heller sjeldan bokmerke. På første side i ST. Petri 1ste almindelige Epistel låg der ein liten firkanta papirlapp. Eg snudde denne lappen og fekk ein overrasking. Det var ein billett, reise frå Ålesund til Vartdal med dampskipet "Aalesund". Den største overraskinga var datoen, den var 15. 2. 1877. Ja, eg var nok litt overraske over prisen også. Kr. 0,75 frå Ålesund til Vartdal på dekksplass var i overkant av det eg trudde det kosta den tid. Kr. 0,75 var ikkje lite pengar i 1877. Ein måtte arbeide mange timar for den summen. Timebetaling var vel ikkje kome til Vartdal så tidleg. Dei snakka helst om dagsbetaling, og ein arbeidsdag kring 1880 var nok minst 10 timar. Ei lita samanlikning: Pliktarbeid på veganlegg frå Søre Vartdal til Flåvika vart i 1888 verdsett til kr. 1, 60 pr. dagsverk. Så eg forstår godt at folk flota trerøringen og rodde til byen. Dei slo seg saman fleire stykke, rodde og siglde til Ålesund. Dei eldre fortalde at mennene drog ned buksa og sat på tofta i underbuksa, dette for å spare. Den tid skulle brudgomskleda vare livet ut. Det var vanleg dei kjøpte ein "duffelsdress" som dei brukte den dagen dei gifte seg, seinare vart den brukt til "bestedress". Så eg forstår godt dei drog ned bestebuksa og sat på tofta og rodde i underbuksa. Eg har også høyrt om ein som også drog ned underbuksa og sat på tofta med "rumpa bar". Men denne mannen vart rekna for å vere litt gnien. Han var heller ikkje frå Vartdal, men frå andre sida av fjorden. Bibelen kjem frå Gullikgarden på Sætre. Nå lurer eg på kven som har brukt pengar til dampbåt frå Ålesund til Vartdal. Den som reiste må ha hatt eit nødvendig ærend til Ålesund. I midten av februar var "alle" mannfolk i fiske. Der var nok ikkje så mange mannfolk heime at dei kunne ta ut ein trerøring og ro til Ålesund. Var dette ein som måtte til doktor? Reiste vedkommande til Ålesund med dampbåten, eller var dette berre heimreise? Brukte han båten tur retur vart dette kr. 1,50. Slektningen vår reiste på billigaste måte, dekksplass. I februar kunne det nok vere "kaldsleg" å reise på dekksplass over Djupa. Skal tru kor mange ører ein sparte på dekksplass, i staden for 3. klasse? Truleg var der minst 3 klasser på ein slik båt. "Storkarane" reiste på 1. klasse, på den klassa kunne ein nok få både øl og vin. Eg ser for meg båten kjem til Vartdal. Er Vartdalssoga rett vart Vartdal stoppestad for rutebåten i 1876. Det var sikkert ein sensasjon kvar gang rutebåten kom. Eg ser ei "horg" med gutungar som kjem springane for å nå fram til "KnutHansvika", før båten stoppa. Det var der rutebåten vart ekspedert. Der var ikkje kaier på Vartdal så tidleg. Det var nok ikkje mange frå Vartdal som hadde reist med dampbåt i 1877. Vil tru denne slektningen vår som reiste hadde sin første tur med dampbåt den 15. 2. 1877. Komen på land fekk han nok spørsmål om korleis han likte å reise "storkar". Eg trur helst det var ein mann som var passasjer på "Aalesund" denne datoen. Var dette eit kvinnfolk var der truleg fleire i same følgje. Ei slik tur til byen med dampbåt vart sikkert omsnakka i mange dagar. Båten vart nok skildra frå "for til akter". Vil tru at reine dekk og blankpussa messing gjorde inntrykk.

163

Elling Årseth

Elling Årseth var født på Vartdal og vaks opp der. Det var lett for oss frå Vartdal å få jobb i det rederiet. Han, (Elling), tok gjerne folk frå heimbygda si ombord i båtane sine. Trur vi frå Vartdal hadde ein viss fortrinnsrett i det rederiet. Elling Aarset var både likt og mislikt på Vartdal. I Ålesund var han stort sett mislikt. Det var nok ikkje lett å komme frå "bondelandet" og gjere det bra i "byen". Det var tronge tider då Elling Aarset starta opp med fangst og fiskerederi i Ålesund. Mange av dei gamle fiskefangsrederia og handelshus var konkurs. Elling starta forsiktig og arbeide seg opp. Han starta med selfangst, seinare vart det fiskeoppkjøp på Lofoten og i Finnmark. Rederiet vart utvida, fiskedambåtar vart kjøpt og sett i drift. Elling vart etter kvart nokså rik. Han var ein harddriver med seg sjølv. Heilt til langt opp i 70 åra tok han først ei runde rundt anlegga på Skjerva før han drog til kontoret. Han kunne godt finne på å ta ein time eller to med rustbanking på ein båt før kontortid. Bror min fortalte at då dei rustbanket rommet på "Peder Aarseth” møtte Elling opp kvar morgon og tok del i jobben. Dei hadde mistanke om at det gjaldt å drive opp arbeidstempoet. Men det kunne vel også være at Elling ville holde kroppen i trim. Elling likte arbeid, han var vel litt krevjande på det område. Det er vel gjerne slik at den som jobbar hardt sjølv, også vil forlange tilsvarande av andre. Krigen vart på ein måte litt av ei katastrofe for Elling. Han gjekk då inn i NS. Eg har lite tru på at det var politikken som var drivkrafta til dette. Elling trudde nok på tysk siger i den krigen som rasa i Europa. Dei tyske styrkane hadde framgang og siger på alle frontar. Elling trudde nok han kunne tene pengar på sitt medlemskap i NS. I tillegg til den vanlige drift av fiskebåtrederi og handel med fisk gjekk han aktiv inn i entrenørvirksomheit. Dette gjaldt spesielt bygging av festningsverk for den tyske "vernemakt". Men krigen tok ei litt anna vending enn mange av våre NS folk trudde. Elling Aarseth måtte i landssvikarleir og kom for retten i landssvikaroppgjeret. Dommen han fekk var forholdsvis mild. Men det tok lang tid før han klarte å arbeide opp den prestisje og "tyngde" han hadde før krigen. Økonomisk tok han seg bra fort opp, men dette med NS vart ikkje fort glømt. Det sat nok i heilt til slutt.

164

"Grimsøy" Litt meir om "Grimsøy". Eg sende alle innlegg og foto som stod i "Sunnmørsposten til min venn i Canada. Det ser ut som Peter sette pris på det han fekk tilsendt. Ja, ein båt han var ombord i så lenge sit nok i minnet ennå. Peter Setre hadde nok mange gode stunder ombord i "Grimsøy". Dei var nok av dei heldige under krigen, fekk gå i kystfart mellom Canada og Caribien. Det var vel nesten så nær som ein sjømann kunne kome himmelen på jord, under krigen. "Grimsøy" var vel i minste lag for å vere mål for ubåt, spesielt ubåt som måtte tilbake til Europa for å hente nye forsyningar. Nå skal du få kopi av det Peter skriv ang. "Grimsøy" den tid han var ombord der. Peter vart verande i Canada, vart gift der, blei enkemann for nokre år sidan. Han har fått beinkreft, så han ventar det tek slutt om ikkje lang tid. I 1941 gjekk han om bord i "Buskøy" som gjekk til Grønland med forsyningar til dei som overvintra der. "Buskøy" vart som kjent teken over til Amerika. Eg kom i forbindelse med Peter då vi forsøkte å få klart kva som skjedde med "Buskøy" og mannskapet då dei vart tekne i 1941. Nå har vi i fleire år hatt brevveksling, til glede for meg og vil også håpe for Peter. Du får litt vanskar med det Peter skriv, men med litt tålmod får du ei god historie. Eg har aldri møtt Peter, men eg føler eg kjenner han godt. Han skriv bra norsk, blandar litt, trur nesten han tenker på engelsk. Elles har vi det godt, nå er det sol og varm i Langesund. Vi har hatt besøk av våre barnebarn frå Trondheim, vi har to stykker der. Rune er nå 16, 5 og Siv 11, 5. år. Dei fekk to viker med varme både i sjøen og på land. Den 10 juli fekk vi vårt fjerde barnebarn, det var ein gut. Den 10. juli var også fødselsdagen til bror min som kom vekk med "Buskøy" i 1952, han hadde blitt 69 år dette året. Det var fint å ha våre barnebarn her litt, Trondheim ligg liksom litt langt vekk. Vi blir ikkje så godt kjent med våre barnebarn som vi gjerne ville.

Ja, eg ser forskjell, då eg var på Rune sin alder hadde eg vore både dekksgut og fangstmann. Ja, det er forandring både for ung og gamal. Dei gamle då eg var ung reiste ikkje til syden på ferie om vinteren. Dei gamle "kallane" stod ved hoggestabben og "knarta" småved, gjorde nytte for seg så lenge dei orka. Dei fleste av oss har fått ein alderdom vi ikkje drøymde om då vi var unge, vi har betre råd enn våre forfedre hadde. Men som alt anna er det pluss og minus også i dag. Eg lurer stundom på kva dei unge i dag skal mimre om når dei kjem på gamleheim. Blir livet liksom meir "flatt" enn det var i vår ungdom? I dag er det skule og studiar. Dei unge i dag får mange tilbod, men der er også mange farar og fristelser.

Ha det godt.

Langesund 13.08.97 Beste helsing. Helge Ødegård

165

Flagget.

Nå her ein dag las eg at det reine norske flagget vart heist 15. november 1899. Dei fleste av oss har høyrt om flaggstriden i historietimane.

Då eg las denne vesle "notisen" i "Sunnmørsposten" kom der nokre minner fram. Må vel gjerne ta med nokre ord om flagget før det vart "reint". I flagget var der det vi kallar unionsmerket. Vi var i union med Sverige, derfor dette merket. Striden for eit reint norsk flagg var hard. Skal ta med eit døme: Etter Nordpolsekspedisjonen kom "Fram" til Skjervøy den 20. august 1896. Då heiste bestyraren på telegrafen det reine norske flagget. Han fekk "sparken" på grunn av dette. "Fram" hadde då vore borte i 3 år, Nansen kom nærmare polen enn nokon annan før. Eg forstår telegrafbestyraren, men ikkje dei som gav han sparken. Laurits Grønnevet, (fødd i 1874), fortalde korleis han opplevde dagen då han såg det reine flagget vart heist lovleg for første gang: "Vi låg i Ålesund og gjorde klart for sildefiske. Om morgonen heiste dei det reine flagget ved tollbua. Eg "toka" meg bak rorhuset og gret", fortalde han. Så mykje betydde dette flagget for vanlege folk. Nå var striden vunnen. Vi legg mest merke til flagget når vi er i utlandet. Ein av dei siste dagane før krigen tok slutt var vi på veg opp Seinen til Rouen. Eg var ombord på ein liten Tønsbergbåt. Då vi runda ein sving kom der opp eit flagg ved eit hus, flagget var norsk. Dette kom uventa på oss, det gjorde eit sterkt inntrykk. Vi følgde dette flagget med augo til vi runda neste sving og det forsvann. Det var nokre få nordmenn i utlandet som helste landsmenn på denne måten.

Helge Ødegård

166

Dødsfall og gravøl. Det første dødsfall eg huskar var då ho ØggarsJohanne gjekk bort. Eg huskar så vidt Johanne i live. Det var ein søndag eg gjekk tur samen med mor og far. Då huskar eg ei gammal krokrygga kjerring som stod ved "vassrenna" og fylte vatn i ei bytte. Mor og far snakka med henne. Ho lurte på om det var Helje, (dei eldre sa Helje, ikkje Helge), som hadde vorte så stor no. Eg trur ikkje Johanne levde så lenge etter eg såg ho den gongen. Det er også einaste gongen eg huskar henne i live. Men dødsdagen huskar eg godt. Vi leika og "ståka" rundt husa der i "Øvstegarden". Det var Judit, Jenny, Ivar og eg. Eg huskar Judit gjekk å leidde på ei liten gut, det var Ivar. Det er det første minne eg har om han. Ja, Ivar var då to år, eg var tre, så eg følte meg vel stor i forhold. Eg gjekk som eg ville, Ivar måtte leiast. Eg trur dette må ha vore ein dag om sommaren eller hausten.

Då vi hadde leika ei stund kom "SkarAnna" ut og tok oss med inn i rommet der Manuel og Johanne budde. Eg huskar ikkje kva "SkarAnna" sa då ho hente oss inn. Men eg huskar kva ho viste oss der i stova. "ØggarsJohanne" var då død og låg lik nedafor glaset. Så vidt eg huskar låg ho på nokre plankar som var lagde på to krakkar. Ho var nok død den dagen og teken or senga og lagt slik.

Den tid fekk ein ikkje kiste "på dagen". Eg vil tru ein måtte til Ålesund for å kjøpe kiste, likklede vart også kjøpt samtidig. Seinare vart det" Ørsta Bruk" som leverte dei fleste likkister til Vartdal. Kista kom på mjølkebåten, den kom til Nordre Vartdal om kvelden. Eg vil tru dei la Johanne i kista same kvelden kista kom. På den tid la vi den avlidne i kista når folk hadde samla seg til denne avskjedsstunda. Det var visstnok vanleg dei vaska liket og skifte underkler. Huskar eg rett vart Johanne flytta frå dei plankane ho låg på til kista, men her er eg usikker. Ho vart då iført likklede og "pynta" etter at folk var samla. Eg trur der var ein som las litt frå bibelen og nokre salmar vart sungne. Eg huskar folk gret, far også gret. Dette at far gret gjorde nok inntrykk på meg. Eg også måtte gråte, far lyfte meg opp og heldt meg. Eg gret vel fordi dei vaksne gret. Var nok lite van med at vaksne folk tok til tårene.

Eg huskar ikkje gravølet, det har nok ikkje gjort så mykje inntrykk på meg. Fargen på kista kan eg heller ikkje huske. Men fargen var nok svart, det var svarte likkister til vaksne folk den tid. Eg har hørt dei brukte kvite likkister til barn då. Dette med daude og gravøl var noko som høyrde med i livet på den tid. Dei gamle måtte døy. Vi vart ikkje "skåna" for den del av livet. Ikkje trur eg vi tok skade på sjela vår om vi fekk oppleve å sjå eit lik. N. Vartdal var frå gamalt delt i to gravarlag. Det var Årskog og Øggaren i eit og NøreVartdal i det andre. Dette var nok frå den tid ein måtte frakte lika til Hareid for å gravlegga dei der. På den tid var det ikkje gravar. Folk måtte ordne med graving sjølve. På Vartdal måtte dei setje ut båt, det var nok oftast ein trerøring dei tok til det bruk. Så var det å ro over fjorden. Når dei kom til kyrkjegarden på Hareid måtte dei grave grav, å få eit lik i jorda var eit dagsarbeid for mange mann. Så derfor dette med gravarlag. Eg trur det var vanleg att dei som høyrde til gravarlaget vart bedne til "gravøl". Utanom gravarlaget vart slekt og nære venner bedne. I min tidlegaste barndom var det ikkje vanleg å be heile bygda til gravøl. Eg trur det var ÅrskogAndreas som var først ute med det. Det var i gravferda til "JopiKarn", ho var kona til Andreas og døydde av kreft i 1931. Eg huskar "skuleungane" var bedne og fekk fri nokre timar. Men i "gravølet" til "Gamleklokkaren" var nok også heile bygda bedne, det var i 1928. I den gravferda var der mykje folk. Folk døyde heime, eg huskar ingen som døydde på sjukehus. IvaJohan døyde på asyl, han var visstnok der i mange år. Kista med liket kom til N. Vartdal. Johan vart gravlagt der. Eg huskar

167

dei snakka mykje om Johan i den tid. Der var snakk om "gravøl", men eg kan ikkje minnast noko slikt. Folk lurte også på om dei fekk sjå liket, kista vart sett inn i våpenhuset. Berre for at det ikkje skal bli gløymt tek eg med ei lita historie. Der var nokre jenter som lurte til seg kyrkjenøkkelen og gjekk inn våpenhuset og opna kista. Dei fekk sjå IvaJohan, historia kom ut, og jentene fekk litt kritikk. Men nesten slik at det å sjå liket var ein "rett" vi hadde. For oss barn var ikkje gravferd berre sorg. Der samlast mange unge, vi fekk mat vi ikkje såg dagleg. Det var vanleg med "kjøpebrød", og ost, (brun ost), til pålegg. Kaffi fekk både unge og gamle. Eg kan ikkje huske anna drikke enn kaffi, kaffisukker stod også på bordet. Eg huskar gravferda til "Gamleklokkaren". Han var frå Barstavika og heitte Johannes Volle, budde i Vollegarden, Edane som vi sa då. Volle hadde vore lærar i N. Vartdal lenge, han var også klokkar i Vartdal kyrkja. Volle hadde stor slekt i Barstavika, ei av døtrene var gift med Halvar Ole på Vartdal. I gravferda var der mykje folk, mange barn. Vi ungane leikte rundt løa og hadde mykje moro. Der var dei ungane Volle var bestefar til og mange andre. Men vi "ståka" nok litt for mykje. Eg huskar Halvar Ole kom og snakka til oss. "Husk på det er gravøl", sa han. Vi dempa oss nok litt, men leiken forsette. Det var ikkje vanleg at presten deltok i gravferd. Kista vart senka i grava, men før dei kasta jord på kista vart der sett ned eit "rør". Fire bord var spikra saman til ein firkant, der var spikra tvertre i eine enden. Så dette "røret" eller kva vi skal kalle det var som ein kors når det stod på grava. Når presten hadde jordpåkasting slepte han jord ned på kista i dette "røret". Stod vi nær presten høyrde vi det singla i kisteloket. Før i, rett gamle, dagar hadde dei visstnok ein uthola stokk dei sette ned på kista til bruk for jordpåkasting. Dette "røret", eller kva vi skal kalle det var teken opp når jordpåkastinga hadde skjedd. Det låg klar til bruk for neste gravferd. Lik som var gravlagt om vinteren vart jordpåkasta om våren. Dette skjedde ein preikesøndag. Presten sa då frå at etter gudstenesta vart det jordpåkasting. Han tok nok helst ein søndag med godt ver til dette, det kunne vere fleire graver som vart jordpåkasta på ein slik søndag. Helge Ødegård

168

Hjort.

I min barndom var der ikkje hjort på Vartdal. I slutten av krigen 1940/45 var det dei som såg streifdyr. Men då var dette ein stor sensasjon. I gamal tid var der også hjort på våre trakter. I min barndom vart det fortalt om den siste hjorten som vart sett på NøreVartdal: Han Øggars Pe og kona skulle med korn til kverna ein tidleg morgon om hausten. Den tid var der ikkje veg mellom Nøre Vartdal og Øggaren, så dei rodde. Då dei nærma seg" Øyrane" såg dei eit dyr kome symjande over fjorden. Det var ein hjort. Pe ville slå dyret i hel, men Ingeborg, (kona), meinte at når hjorten hadde sumt over fjorden skulle han få leve. Ingeborg fekk viljen sin. Så fortalde far vidare: "Då hjorten kom så langt fram som der kyrkja står nå, då riste han av seg vatnet. Så sprang han fram gjennom dalen. Det var det siste dei såg av han”. Men før dette hadde dei hadde høyrt rauting av denne hjorten frå "Hjørnesstranda" i fleire dagar. Det var nok i paringstida, så hjorten var vel på leiting etter make. Eg vil tru dette hende ein gong mellom 1780 og 1790. Så hjorten var vekk frå Vartdal cirka 150 år.

Helge Ødegård

169

Hongkong før og no

Såg programmet da Hongkong ble vart tilbakefør til "moderlandet" Det er 50 år sidan eg var i Hongkong for første og siste gong. Vi hadde ein last med lokomotiv frå New York til Kina. Vi lossa lasten i Hongkong, dette var før kommunistane overtok makta i Kina. Eg tru det ville bli vanskeleg å kjenne seg igjen i Hongkong om eg kom der i dag. Når eg ser bilete frå denne plassen i fjernsyn i dag er det høge hus og mange bilar. Då vi lossa der i 1947 var der ikkje mange bilar. Den som ville ha taksi måtte ta ein slik rickshaw. Der var mange slike rickshawar, der var på ein måte kamp om passasjerar. Det måtte vere hardt å vere slik rickshawmann, når passasjeren sette seg i rickshawen var det begynne å dra. Helst skulle mannen også springe. Så denne form for transport sette harde krav til dei som dreiv dette. Eg trur også det var dei som åtte desse rickshawane som drog av med mesteparten av fortenesta. Sette vi oss i ein slik rickshaw og greidde å forklare kvar vi skulle var det greitt. Nå seinare i livet har eg tenkt litt på dei som hadde denne jobben som levebrød.

170

"HandalauseJo. "

I min barndom høyrde vi ofte forteljingar om "HandalauseJo". Slike soger kom stundom når arbeidslysta var lita. Ei flis i ein finger, eller slikt kunne bli brukt som forsøk på "arbeidsfritak". Då vart ofte "HandalauseJo" brukt som eksempel på den som ikkje gav opp på grunn av småskader. Denne mannen var ein segnfigur, nesten å samanlikne med nissar og underjordiske. Vi trudde vel ikkje alt vi høyrde om "HandalauseJo". Då Vartdalssoga kom vart der meir kjøt og blod på mannen. Jo, (eller Jon), Knutson Barstad, var fødd i Barstadvik ca. 1694. ( Etter Vartdalssoga). Jo var i den Dansk/Norske marine. Han var med i eit sjøslag og miste begge armane. Der er to variasjonar eg har høyrt. Ein, Jo var i riggen under slaget og det var ei lenkekule som tok armane hans. Lenkekuler var ofte brukt for å øydelegge seglføringa for ein motstandar. Det var to kanonkuler som var lenka saman med kjetting. Slike kuler gjorde stor skade på ståande rigg og tauverk. Den variasjonen kan vere sann. Eg har meir sans for ein annan variasjon. Her blir det fortalt at Jo var med i Dynekilen og vart råka av ei kanonkule då han sat og rodde. Der er snakk om kanonbåt, men det er ikkje rett. Kanonbåtane kom i bruk på eit seinare tidspunkt. Men i Dynekilen var der galeiar, Tordenskjold brukte fleire galeiar i det sjøslaget. Galeiane vart ofte rodde. Dei hadde litt seglføring, men det var årane å lite på som oftast. Var det ved årane på ein galei i Dynekilen han miste armane? Dette kan passe med segna om naboguten som miste livet av same kula. Dei to sat og rodde med same åra vart det fortalt. Det var visstnok vanleg med to mann på kvar åre på galeiane. Vi høyrde om Jo, han pløgde med jarnkrokar på armstumpane, ja han rodde også med desse jarnkrokane sine. Det var nesten ingenting som stoppa han. Så her nytta det ikkje å kome med ei lita flis i ein finger. Gud var også ofte til hjelp for Jo når noko var vanskeleg. Ei forteljing eg huskar var at Jo køyrde heim "syre" frå sætra. Han var åleine, på sleden hadde han ei stor "syretunne". Uhellet var ute, sleden velta, men "syretunna" var like heil og tett. Men så var det å få sleden på "rett kjøl" igjen. Då hjelpe Gud til så Jo klarte dette. Men mi tru er at "Gud hjelper den som hjelper seg sjølv". Jo hadde nok lært forskjellege "knep" for å "hanskast" med tunge ting den tid han var i marina. Der var det mange tunge løft som skulle på plass, alt måtte gjerast med handemakt. Så Jo kunne vel meir om slikt enn dei fleste. Slaget i Dynekilen føregjekk i juli månad 1716. Jo fekk invalidepensjon, (krigspensjon), frå 1. april 1718. Pensjonen var på 3 riksdalar og 77 skilling for kvartalet, (V.S. ). På den tid var nok dette ein brukbar pensjon. På skulen lærde vi om slaget i Dynekilen. Men der høyrde vi ingenting om "HandalauseJo" som miste armane i det sjøslaget.

Helge Ødegård,Baneåsen 28, 3970 Langesund

171

Flørauden og kråker.

Arne Ola fortel om kråkene som overnattar på Flørauden. Fenomenet har mange års tradisjon trur han, kanskje i generasjonar. Morfaren min, (født 1855), fortalde om kråkene som overnatta på Flørauden, så denne tradisjonen går nok langt tilbake. Godfar meinte kråkene følte seg tryggare der ute på Flørauden, men alt har sin pris. Godfar fortalde om ei uversnatt der mange av kråkene på Flørauden drukna. Sjøen gjekk så tung den tok kråkene med seg, så dei miste livet. Der låg mange kråkelik på fjøra på Flø, fortalde han. Eg er ikkje sikker, men trur dette var det året dei kalla "klokkar året". Det var uver og sjøen gjekk så stor og tung at "klokkaren", (uer), var svimeslegen og flotna. " Klokkaren" "skyt" som oftast magen når den brått kjem høgare i sjøen. "Klokkaråret" snakka dei eldre mannfolka om, det måtte vere eit uver utanom det vanlege. Sjø som er så stor og tung den uroar djupvassfisk som brosme og "klokkar" er uvanleg. Var dette ei slik "hundreårsbølgje" dei fryktar i Nordsjøen ? Personleg har eg opplevd vi uroa ein slik kråkekoloni ei natt. Eg var ombord på ein fiskebåt som grunnstøytte på ein holme ved Nordøyane, den holmen var natteplass for kråker. Kråkene vart skremde, dei flaksa og skreik rundt båten heile natta, heilt til lysna av dag. Det var lite hyggeleg med slike skrik av fleire hundrede kråker på svarte natta.

Helge Ødegård

172

"Polhavet" Vesterisen april 1940. Asbjørn skulle bli med "Polhavet" på den turen, så litt veit eg. "Polhavet" skulle ta turen til Vesterisen for å få klarleik i korleis det var med skutene der. Dei heime høyrde vel ikkje noko frå oss. Vi høyrde nyheiter frå Vigra, så lenge den var i drift. Men forbindelse med norske styremakter hadde vi ikkje. Dei heime var nok redde det hadde hendt oss noko. "Polhavet" måtte ta ein reperasjon før den tok denne turen. Den fekk skade på ishuda, skaden var så alvorleg at dei måtte bryte av turen. Den gjekk heim tidleg, før dei hadde vore i fangst. Til eit slikt oppdrag var nok "Polhavet" den beste skuta dei kunne få på den tid. "Veslekari" var i Vesterisen. "Polhavet" kom til Bolsenes Verksted for å få utført reperasjonen. Det måtte skiftas noko ishud og litt av den faste huda måtte også utskiftas. Dei låg på Bolseneset då Molde vart bomba. Krigen i Sør-Noreg tok slutt før "Polhavet" var klar til å gå i Vesterisen, så turen vart avlyst. Skuta gjekk til Hjørungavåg og gjekk i opplag der. Det kan vere eg huskar feil, men trur det var 4 dekksfolk som var hyrte til denne turen. Dei i tillegg til dei faste ombord. Eg veit ikkje kven som skulle vere bestmann. Det var Benjamin Haddal som var det. Men eg tvilar på om Benjamin hadde nervar til ei slik tur. Eg kan ikkje hjelpe deg med kven som var oppdragsgivar. Alle Møreskutene gjekk til Svalbard og seinare til Tromsø frå Vesterisen. Eg trur også skutene frå Nord-Noreg gjorde dei same. Det var ein stor flåte av selfangarskuter som samlast i Longyear. Der var nokre få som først hadde hatt ein tur innom Ny Ålesund, før dei kom til Longyear. Då vi låg der kom "Fridtjof Nansen" innom, den hadde då hatt ein tur i Vesterisen for å sjå etter skutene. Eg trur det var då eg først høyrde at Sachsen var gått til Murmansk. Kven som gav dette oppdraget veit eg ikkje. Men vi hadde tre sterke menn i ishavsnæringa den tid. Det var Elling Aarseth, Knut Vartdal og Martin Karlsen. Ein av dei tre var sikkert med i selfangtsrådet. Det er vel heller tvilsamt om dette oppdraget vart godkjent av regjeringa. Fylkesmennene fekk vel store fullmakter i ein slik situasjon, men dette veit eg ingenting om. Vi veit alle, det var mykje rot. Eg veit at "Fridtjof Nansen" vart sendt til Vesterisen for å sjå etter selfangstskutene. Den kom inn til Svalbard då vi låg der.

Helge Ødegård

173

Isbjørn.

Ser i Vikebladet/Vestposten at det er kronerulling for Ishavsmuseet i Brandal. Pengane går til utstopping av eit isbjørnskinn, ein polarulv og ein moskus. Går vi nokre tiåra tilbake var ishavet starten i arbeidslivet for dei fleste unggutar i våre bygder. På ein måte synest eg synd i dei unge gutane i dag som ikkje får oppleve ishavet. Det var harde dagar og gode dagar den tid vi var fangstmenn. Minna sit igjen, storm og stille, solskin med sikt så ein såg Grønland på nesten 100 kvartmils avstand.

Sidan det her er snakk om isbjørn kjem også minnet om den. Eg huskar vi låg fast i isen ikkje lang frå Claveringsfjorden, det var visstnok i 1951. Då kom der ein sver rusk og gjekk forbi. Den var ikkje langt unna, cirka 50-60 meter. Bjørnen gjekk "stø kurs", den stoppa ikkje og såg på skuta, nei den forsette vandringa og heldt kursen. Det var nesten rart, den kom fram til ei råk som var cirka 100 meter brei, hadde den teke ein liten omveg kunne den kome "turrskodd" over. Men det var rett i sjøen, sumde over og forsette i same retning så lenge vi såg den.

Streteturen 1952 fekk vi 2 isbjørnar. Den første var eldgammal, tennene var nesten nedslitne, kjøtet seigt som skosålar. Stuerten kava og skulle lage kjøtkaker av dette kjøtet, men det var eit slit å få kjøtet gjennom kjøtkverna. Stuerten mol litt flesk saman med dette kjøtet, då var kjøtkakene ikkje så verst. Frambeina hang under galgedekk, det var nesten nifst dei likna mykje på hendene til eit menneske. Den andre bjørnen vi fangsta var ung.

Vi låg ikkje lang frå land og dreiv med liner etter håkjæring då vi fekk så ein bjørn på vandring. Bjørnen vart skoten, skipper og skyttar meinte bjørnen var cirka 2 år. Dei trudde det var første sommaren den gjekk åleine, før hadde den hatt lag med mora. Den bjørnen var feit og fin, kjøtet smakte nesten som gjøkalv. Det vart mange gode måltider av den bjørnen.

Blir nå dette isbjørnskinnet utstoppa, kan vi ta ein tur til Ishavsmuseet og la våre barnebarn få sjå kva dyr vi fangsta på. Eg vil håpe det er ein "sværing" som blir utstoppa. Dei isbjørnane eg har fortalt mine barnebarn om var store og farlege, så eg håper dei ikkje blir skuffa!

174

Bil

Her i Telemark er der nokre kommunar som har gått saman og leigt elektriske biler. Bilane går på batteri, så der er lite forureining av desse bilane. Men som alt anna er der både pluss og minus, eit minus som folk klagar på er mangel på “bråk”. Bilane går alt for stilt, folk høyrer ikkje bilen, så den er ein fare i trafikken.

I min tidlege barndom hadde Bø-Ole ein bil som gjekk så stilt, vi kalla den “stillebilen”. På Øggaren har vi fri sikt 500 meter sørover, denne “stillebilen” såg vi før vi høyrde den. Vi var litt redd denne bilen, gjekk vi etter vegen og kom i hug “stillebilen” kom vi oss langt ut i vegkanten i ei fart. Ein ting var godt den tida, vegane på Vartdal var ikkje bygde for høg fart. Dei var smale og krokete, vegkantane hadde lett for å gi etter. Der var ikkje tillaga møteplassar, så når Erdal-Ole og Bø-Ole møttest var det ofte vanskar å kome forbi kvarandre. Men det var ikkje ofte to bilar møttest på Vartdalstranda, der var så få som hadde bil.

175

Krigen 1940.

Eg trur vi veit for lite om mobilisering og dei som vart kalla ut til krigsteneste våren 1940. Kva tenkte dei og kva gjorde dei? Det er så lite vi veit. Veit vi kor mange som var i kamp, kvar dei var i kamp? Korleis var det med forsyning, fekk dei mat, nok kler, fraus dei og leid mykje vond? Der er så mangt vi ikkje veit, nå er det nesten for seint. Det minkar på dei som vart innkalla til krig i april 1940. Denne krigen som kom så brått på oss. Det blir skrive og sagt, vi hadde lite og dårlege våpen. Men var vi førebudde på krigen mentalt? På det planet trur eg vi var svært lite førebudde. Vi hadde hatt fred i over 125 år, krig var noko som andre land og folk ”rota” med. Vi klarte å halde oss nøytral i verdskrigen 1914 - 1918. Folk og styremakter rekna nok med at slik skulle det gå også denne krigen. Dette var ikkje vår krig.

Så då vi vakna morgonen 9. april 1940 vart vi liksom lamma, det hende noko som vi ikkje var førebudde på. Unge menn vart innkalla til noko som låg langt utanfor det dei var vandt med. Mange måtte reise frå kone og små barn, reise til noko farleg ukjent. Dei land og folk som var vane med krig hadde ein fordel, far og bestefar hadde fortalt om krig. Dei unge hadde høyrt om tap såra og falne, alt slikt var ukjent for våre unge. Vi hadde høyrt om korleis ein skulle berge båt og mannskap når nordveststormen kom uventa og sterk. Dette var erfaring som gjekk frå eldre til yngre i sjøbygdene på Sunnmøre, men krig --.

176

Frå den gamle skulen. Det var i den gamle omgangskulen, vil tru dette skjedde ein gong rundt 1855. Det var skule på Nøre-Vartdal, dei heldt til i ei av "stovene" der. Eg huskar ikkje kva hus dei var i, men det var eit med glas og utsikt til fjorden frå "skulestova". Det var om våren, måtte vel vere i mars månad. Skuleungane heldt på med "skjønnskrift". Det var mykje "skjønnskrift" i skulane på den tid. Dei hadde blekk og pen og sat der med denne "skjønnskrifta", der var nok dei som likte dette. Men for mange av ungane var vel denne skrivinga litt "straffarbeid". Då det lei på ei stund begynte somme av gutane å bli urolege, dei såg ofte ut glaset. Det dei såg var åttringane som kom forbi Hjørungneset og stemde over fjorden mot Nøre-Vartdal. Fiskarane hadde slutta for sesongen og kom no heim. Dette var den store dagen for barna, då spesielt for gutane. Læraren ville gjerne vere snill, han hosta litt, kremta og sa:" Når dokke har skrive ned sida kan dykk få vere fri for i dag". Nils-Pe sat ein augneblink, så stakk han peikefingeren i blekkhuset og skreiv med fingeren. Han skreiv fort ned sida. Nils-Pe fekk fri og kom seg ned i støa, før åttringane la til lands. Eg har ofte undra meg over det folkevett denne læraren måtte ha. Dette måtte vel vere psykologi på det beste. Vanskeleg å finne ut kven som var lærar på N. Vartdal då, men trur det må vere Hans Aarskog. Helge Ødegård

177

Trusking. Om hausten skulle kornet truskast. N.Vartdal hadde saman med Masdal og Rot eit truskeverk. Dette truskeverket vart "lagra" eit år på Øggaren, i "Jens-løa". Neste år vart det "lagra" i Rotneset, om eg huskar rett. Så trusking starta eit år frå Øggaren og neste år frå Rotneset. Det var alltid fleire gardar saman om trusking, ein måtte ha mykje folk til dette arbeidet. Nokre var på kornstålet og la kornband fram til han som "mata" truskeverket. Ein stod for andre enden av "verket", der halmen kom ut. Han stod der med ein høygaffel og sende halmen til dei som var i "halmstålet". Dette halmstålet måtte trakkast og stuvast godt for å få plass til halmen. Løene var som oftast små og tronge, nytruska halm var "romfrek". Det var ein "grisejobb" å vere i halmstålet, sjølv om løgluggen og dørene stod opne var lufta full av "dumbe". Vi i halmstålet fekk kropp og kler fulle av agner og anna rusk. Lungene og halsen vart også fulle av dette støvet. Vi hosta og harka svart støv i mange dagar etter ein dag i halmstålet. Kornet kom ut omtrent midt på truskeverket, godt korn kom ut i eit rør, lettekorn i eit anna. Både godt korn og lettekorn vart samla i sekker som hang under desse røra. Dersom det var ein eldre mann med i truskinga fekk han gjerne jobben med å skifte sekk ettersom det trongst.

Som oftast hadde vi ein som passa drivkrafta, dette var ein bensinmotor, fabrikkert i Amerika. Ein måtte passe på at motoren hadde kjølevatn, smørolje og bensin. Der var ei lang flatreim frå motoren til truskeverket, det var mykje sikting for å få reimhjulet på truskeverket til å stå rett i forhold til reimhjulet på motoren. Det hende reima slitna, då måtte ein til med reimlås for å få den "fiksa". Det hende også motoren tok "pause", toppakkninga på motoren vart lekk. Då var det få å tak i asbestplate og slå ny pakning. Men må vel sei for det meste var motor og truskeverk driftssikker. Seinare vart det montert elektrisk motor på truskeverket, dette gjorde truskinga litt enklare. Trusking var eit arbeid vi likte sjølv om vi vart fulle av agner og anna rusk. Det var alltid liv og røre når vi truska, mykje folk som arbeide saman. Når folk hadde "truska" var det også tid for skifte av sengehalm. Det var få som hadde madrassar, det var halm som var brukt til underlag i senga. Ny halm var mjuk og god i senga, den lukta også godt. Under krigen var det heller dårleg "foll" på kornet. Når vi truska vart mang ein kornsekk dekt med halm og bortgjømt. Vi åt mykje havregraut i krigsåra. Helge Ødegård

178

Barn - Vaksen

Konfirmasjonen var overgang frå barn til vaksen. Frå litt eldre tider går der eit utsegn frå ein nykonfirmert gut. Han kom etter vegen den søndagen han var konfirmert, og møtte nokre av sine tidlegare leikekameratar. Han spør då: "Veit dykk kvar dei andre vaksnegutane er". Men han gjekk vel langt, skilje var ikkje så skarpt. Skilje var nok helst at nå måtte vi forsøke å stå på egne bein. Vi måtte helst få oss ein jobb. Eg vart konfirmert hausten 1938, Norderval var prest. Vartdal kyrkje var under oppussing det året. Vi hadde undervising på kommunelokalet. Norderval var alltid sein, det var alle grindene på Ørstastranda og Vartdalstranda som fekk skulda. Litt merkeleg han aldri lærde der var mange grinder på den vegen. Det var kjekt "å gå for presten " med Norderval. Vi hadde også konfirmasjonstur, den gjekk til Selje kloster. På den turen var vi i lag med konfirmantar frå Ørsta. Frå Vartdal var det Jostein Kleiva som køyrde oss. Jostein hadde lastebil, på slike turar sette han benkar på lasteplanet. Trur vi alle hadde med niste. Huskar det var mykje støv og sandfok, det var open lastebil. Vi vart konfirmert i kyrkja, den var ferdig oppussa til den tid. På Vartdal var det skikk at konfirmantane pynta kyrkja til konfirmasjonen. Det vart ikkje så mykje pynting på oss, det var i grunnen lite vi fekk lov til å gjere. Kyrkja var nymåla og fin, dei var nok redd vi skulle øydelegge. Men vi møtte opp laurdag før konfirmasjonen og pynta litt, det var nok mest jentene som stelte med slikt. Konfirmasjonsdagen vart vi oppstilte på kyrkjegolvet. Vi vart alle "spurde". Det var ikkje så greitt å svare på spørsmål når heile "kyrkjelyden" høyrde på. Heime hadde vi litt ekstra godt til middag. nokre gjester var der også. Første mandag etter konfirmasjonen var det altergang, den var frivillig, men alle konfirmantane gjekk til "alters". Skikka hadde vore slik i alle år, dei fleste foreldre til konfirmantane gjekk også til "alters" den dagen. Ei vike etter konfirmasjonen reiste eg til ein drengejobb i Borgund, der var eg i 6 månader. Løna var 15 kroner for månaden. Våren 1939 fekk eg "rom" på "Buskøy" til Streteturen. Skutene gjekk til Strete rundt 17. mai, overfarta tok ei lita vike. Det var vanleg å fiske håkjæring før ein starta fangst av klappmus. Klappmusa samlar seg i Stretet for å "hårfelling", dei skifter pels. Helge Ødegård

179

Årstider. Det er nok ikkje så stor forskjell på årstider nå, mot årstider den tid eg voks opp. Men årstidene vart nytta på eit anna vis i min barndom.

Hausten.

Litt rart å begynne på hausten når ein skal fortelje om årstider. Men det var så mykje som skjedde om hausten, hausten var ei svert viktig årstid. All "grøde" skulle i hus om hausten, det tok si tid. Men der var også så mangt anna som skulle skje. Hausten var også slaktetid. Sauene måtte klippast, klipping av sauer var kvinnearbeid. Det var ikkje så lite arbeid med sauen. Den skulle først sankast heim frå sommarbeite, heimkomen vart sauen slept i utmarka. Vi måtte ha eit auga med saueflokken, vart vêret dårleg måtte sauen i hus. Det var ikkje alltid så greitt å finne sauene og få dei i fjøset. Det var ofte mykje "mas" og springing før flokken var samla og komen i hus. Det var også frykt for at sauen skulle gå i brattfjellet. Det hende at sauer gjekk seg "skorfaste", då stod dei faste på ei fjellhylle. Det kunne vere litt vanskeleg å få "berge" sauer som stod "skorfaste". Det hende også at sauer ramla utfor og slo seg i hel. Vist ein kom tidsnok, før ramnen hadde ete for mykje, vart det som kunne nyttast av kjøtet av slike dyr nytta til folkemat. Folk hadde eit uttrykk på slikt kjøt, dei kalla det "kantakjøt". Dei snakka om at dyra "kanta" utfor fjellet. Trusking: Om hausten skulle kornet truskast. N. Vartdal hadde saman med Masdal og Rot eit truskeverk. Det var alltid fleire gardar saman om trusking, ein måtte ha mykje folk til dette arbeidet. Nokre var på kornstålet og la kornband fram til han som "mata" truskeverket. Ein stod for andre enden av "verket", der halmen kom ut. Han stod der med ein høygaffel og sende halmen til dei som var i "halmstålet". Dette halmstålet måtte trakkast godt for å få plass. Kornet kom ut omtrent midt på truskeverket, godt korn kom ut i eit rør, lettekorn i eit anna. Både godt korn og lettekorn vart samla i sekker som hang under desse røra. Det var ein "grisejobb" å vere i halmstålet, løene var som oftast små og tronge. Sjølv om løgluggen og dørene stod opne var lufta full av "dumbe". Vi i halmstålet fekk kropp og kler fulle av agner og anna rusk, lungene og halsen vart også fulle av dette støvet. Vi harka og hosta i lang tid etter ein dag i halmstålet. Som oftast hadde vi ein som passa drivkrafta, dette var ein bensinmotor, fabrikkert i Amerika. Ein måtte passe på at motoren hadde kjølevatn. Der var ei lang flatreim frå motoren til truskeverket, det var mykje sikting for å få reimhjulet på truskeverket til å stå rett i forhold til motoren Stundom slitna denne reima, då måtte ein til med reimlås for å få den skøytt. Det hende også motoren tok "pause", toppakkninga på motoren vart lekk. Då var det få å tak i asbestplate å slå ny pakning. Trusking var eit arbeid vi likte sjølv om vi vart fulle av agner og anna rusk. Det var alltid liv og røre når vi truska, mykje folk som arbeide saman. Noko anna som også var lagsarbeid, var kastenota. Om hausten var kastenota mykje i bruk, dette var kveldsarbeid. Det var mest mort og småsei ein fekk i kastenota. I stille haustkveldar kunne ein ro langs land å sjå etter fisk. Vi slo med ausekaret, eller noko anna, i båtripa. Var der fisk vart den skremd og rørte på seg, då såg vi moreld der fisken var. Det var nok heller sjeldan det vart storfiske med kastenota, men litt fisk fekk vi alltid. Det var ikkje mykje mat i småmorten, men ha den og ha ingenting--! Kastenota var mykje brukt på Vartdal, folk langt fram i Årsetdalen var ute med kastenota. Det kunne vere triveleg å vere ute med kastenota, det var mange saman om dette fiske.

180

Om hausten måtte også garna bøtast, dei skulle vere klar til vinterfiske. Garnbøting var ofte kveldsarbeid, når det vart for mørkt til utearbeid vart det ofte garnbøting framover kvelden. Vi hadde ikkje fjernsyn den tid, radioen var heller ikkje i "kvar manns hus". Så folk slapp å kaste vekk tid framfor slike "media". Kveldane var ofte kosestundar. Far sat med garnbøting og mor spann på rokken. Vi gutane la på nåla til far, (vi fylte tomme garnnæler med tråd). Jentene kara ull til mor. Barn vart sette til arbeid, og var til nytte, i min barndom. Det å vere til nytte gir ein god følelse. Barn i dag får vel nesten aldri vere til "nytte". Dei får ikkje ta del i det arbeid foreldra har. Heimane er fulle av tekniske hjelpemidlar, det kan vere farleg å la små barn hjelpe til på kjøkenet, for eksempel. Skulearbeid tok ikkje så mykje av tida til barna. Vi gjekk på skule 2 dagar for vika. Hadde noko heimelekse, men---. Skulen var tredelt, 2 årskull i første klasse, 3 årskull i andre og 2 årskull i 3. klasse. Vinter: Den første tid eg huskar var alle friske mannfolk på fiske vinterstid. Dei begynte å gjere klar til sildefisket ei stund før jul. Det hende vel at silda "tok" land før jul, men det var nok heller sjeldan. Mannfolk som var for gamle til å drive fiske "pusla" med litt av kvart heime, hesten, somme moka vel også i fjøset. Mjølka skulle på kaia kvar morgon. Når kvelden kom skulle den tomme mjølkespanna og posten hentast. Vart det godt snøføre hende det dei køyrde heim gjødsel frå sætra, dei hadde "mokslede" for gjødselkøyring. Når dei køyrde gjødsel frå sætra tok dei store lass, sette "dreglar" på moksleden. Det var unna bakken og god oppkøyrd veg.

I min tidlege barndom kom drivgarns-båtane heim laurdag og la stilt til måndag. Dei dreiv ikkje fiske i helgane. På N.Vartdal var der 2 båtar. Det var "Fram" og "Isflåmannen", dei hadde mannskap frå N.Vartdal og Masdal. "Petra" som hørte til på Sætre hadde delvis mannskap frå N.Vartdal. "Petra" svinta inntil kaia på N.Vartdal og sette dei frå N.Vartdal i land på laurdag og henta dei måndag. Hadde dei fått sild natt til laurdag kunne det bli seint før båtane kom heim. Silda måtte "tinast", (ristas), ut av garna og leverast før dei kunne ta fri. Når sildefiske var slutt gjekk sume av båtane til Lofoten på torskefiske. Då vart dei vekk nokre viker, kom gjerne heim til påske. Etter den tid la dei stilt til neste haust. Nesten alle fiskarane hadde gardsbruk og måtte ta seg av dette sommar-halvåret. På Årskogvika i Nøre-Vartdal låg "Fram" og "Isflåmannen", sør på "Sessleira" låg "Petra". Der på Leira låg også fleire båtar. Seinare vart dette forandra, motorbåtane vart selde vekk frå Vartdal. Det vart nok lite lønsamt å drive desse båtane berre nokre viker om vinteren. Fiskarane tok seg jobb på snurpebåtane, eller dei slutta fisket og begynte med sølvrev. Unggutane tok seg gjerne jobb på ishavet. Då i trettiåra var det lovleg å fangste selungar både i Vesterisen og Kvitesjøen. Noko serleg vintersport var det ikkje. Barn og ungdom rende seg litt på kjelke eller spark. Låg snøen ei tid tok dei gjerne ein sønsdagstur på ski til Høgebakken.

Våren:

Våren var ei travel tid. Då skulle all gjødsel ut på åker og eng. Den skulle "spreiast" ut, det var gjort med greip og handemakt. Det var travelt å spreie gjødsel, tok hard på ryggen. Så måtte gjødsela horvast, dei fleste hadde spesiell horv til dette. Men der var dei som ikkje hadde slike horvar, dei surra saman bjørkegreiner og laga seg horv på det viset. Åkrane skulle pløyast og kornet såast. Potetene skulle i jorda. Markene skulle ryddast, dette galdt både eng og utslått. Det å rydje var stort sett kvinnearbeid. Det var store areal ein måtte rake. Utslåttane

181

måtte rakast rein for kvist og anna som kunne kome i vegen for ljåen. Vi ungane var ofte med og "bar unna riva". Vil nok tru det var til hjelp når vi "bar unna riva". Det vil sei vi bar unna når der vart ein dunge framfor riva. Den som raka kunne då få lange drag med riva, arbeidet vart lettare. Lønn for dette arbeide var ofte at vi fekk lov til å tende på "rydjardungen". Eit arbeid som også vart lagt på ungane var å gjete sauer om våren. Det heite seg frå gamalt at sauene var framfødde når lauvet var stort som eit musøyre. Så sauene vart gjerne utslepte litt tidleg om våren. Men det var ikkje mykje mat å finne i utmarka den tid skogen så vidt tek til å skifte farge frå svart til grønt. Men når våren ikkje var komen lenger var heimebøen freistande for sauene, der var graset kome lenger. Så det var litt arbeid å halde sauene vekk frå det grøne graset på "bøen". Sauene var ofte litt skrinne om våren, dei hadde lam som saug og fann lite mat i utmarka. Åkrane skulle pløyast og kornet skulle såast, ein måtte også horve ned kornet. Seinare skulle potetene i jorda, potetene vart sette kring 17. mai. Med dei reiskap folk hadde i min barndom tok vårvinna lang tid. Til den tid buskapen skulle ut måtte ein sjå over alle gjerde. Slik eg huskar det var det stort sett steingard folk hadde. Ein måtte kvar vår "vøle" slike steingardar, det var nok tele og slikt som gjorde at steingjerde tok skade vintrane. Nå i vaksen alder har eg ofte undra meg over alt arbeid det har vore å lage alle steingardane. Alt er gjort med "handemakt", dei hadde vel knapt ein jarnstaur til å bryte laus den steinen dei trong. Når vi "vølte" slike gjerde hadde vi steinen for "hand". Men den som sette opp gjerde frå grunnen måtte først finne stein og så mure opp gjerdet, for eit arbeid dei har hatt. Båten skulle også stellast om våren. Når ein fekk varme soldagar om våren vart færingen dregen ut av naustet og ettersett. Den skulle gjerne tjørebredast og vølast om det trongst. Det kunne vere litt av kvart, årane skulle gjerne laskast, det same keipane. Var "droga" slita måtte den fornyast. Skulle det leggast nye lunnar i støa vart også dette gjerne gjort om våren. Dette med båten var noko gamlekarane "hadde i seg", det låg nok igjen frå den tid båten var mykje brukt. Når dei leid på våren vart det grønt også lenger fram i dalen, då var det tid til å sleppe sauene til sommarbeite. Litt seinare vart kyrne også slepte fram i dalen. Dei vart ikkje flytte fram på sætra i første omgang. Folk hadde sommarfjøs ikkje så langt fram i dalen. Kyrne vart då sette inn i sommarfjøsane om kvelden, der vart dei mjølka, om morgonen vart dei igjen mjølka og utslepte. Vi borna måtte sanka kyrne før mjølketid om kvelden. Dette var ein triveleg jobb dei dagane vi hadde fint ver, men den kunne vere litt utriveleg når dei regna og var kaldt. Vi hadde ikkje regnkler, ikkje hadde vi gummistøvlar. Vi var nok ofte gjennomblaute. Ein ting som også høyrde våren til var seifiske. Dette seifiske var årvisst, meir og mindre. Seien kom inn i fjorden og vart fiska med det vi kalla "djupesokn". Denne "djupsokna" var lang, hadde ein blystein til lodd. Vi brukte som oftast raud makk som agn, dette var levande makk. Fiske var gjerne ujamt, ein dag kunne ein få nokre seiar, ein annan dag ingenting. Dette var storsei, så fekk ein nokre få var det mykje mat. Nesten alle mannfolk forsøkte dette fiske, der var også fleire kvinner som møtte opp på "seisjøen", som vi sa. Det var mest nordafor Hauane vi fiska etter seien, det hende vi også rodde over fjorden og forsøkte på "Revet" utfor Hjørungneset. Det var triveleg å ligge på "seisjøen", når vêret var fint. Båtane låg som oftast i ei "klynge", folk prata og hadde hyggeleg. Men der var også dagar då det bles så vi måtte "andøve" for å halde båten på plass. Seien stod ofte litt knapt, så vi måtte passe "mea". "Mondet" vart også påpassa, seien "tok" best i "brestinga", mellom flo og fjøre. Dorging etter småtorsk, (kroppung), var også slikt ein gjorde om våren. Det var fint å ro langs land med dorga. Vi gutungane stakk også flyndre om våren, vi brukte noko vi kalla flyndrestikkar. Flyndrestikkaren var ein eller to store utretta anglar faststøypt i eit blylodd. Det måtte vere heilt stilt og helst solskin skulle vi sjå flyndra som låg på sandbotn.

182

Det var fine dagar å ligge i framskuten på færingen å kare seg fram med ausekaret og sjå etter flyndre. Det var ikkje alltid så lett å treffe flyndre med "stikkaren", på grunn av lysbryting i sjøen vart det ofte bom når vi forsøkte å "stikke". Men eg huskar desse dagane på sjøen, solskin og svartstille, det var gode dagar. Sommar:

Slik eg huskar sommaren var den alltid varm og det var mykje sol, men eg har mine tvil om dette er rett. Eg huskar også dagar då vi stod og hesja i regnvêr og bløyte. Det var utriveleg å hesje gras, når regnet strøymde ned og vi var våte til skinnet. Tidleg i min barndom tørka folk mykje av graset på marka, dei hadde ikkje så mange hesjer. Men eg huskar det vart eit skifte, eg var nok 10-12 år, det vart ein slik "råtesommar". Eg huskar folk kjøpte hesjestreng og hogg hesjestaur i slåtten. Hesjestaur og skorer var elles slikt ein ordna med under vedhogsten. Så den sommaren var nok litt ekstra. Ja, sommaren var slåttetid, alle var med i slåtten, frå dei gamle utslitne som så vidt klarte å gå, til små ungar. Folk var oppe i "otta", ”før fugl skeit på jord" var eit ordtak dei hadde. Nattedogga måtte nyttast, for då beit ljåen best. Folk slo både "fjell og fjøre" den tid. Ferdig med langhøyet tok dei fatt på stutthøyet, det slo dei med ljå, (stuttorv). Det var mykje arbeid med stutthøyet, stort sett var det berre stuttorvet som vart brukt. Folk slo rundt stein og innimellom tre. Det tok lang tid å lære å bruke stuttorvet skikkeleg. Gardane på N.Vartdal hadde "teigar" sør i stranda. Kvar gard hadde to teigar, der gardane var delte var også teigane delte i to. Det var nokre smale "tarmar" frå fjøre til fjell. Graset nedanfor vegen bar folk opp på ryggen, det som dei slo ovanfor vegen var lettare å få til vegen. Dei brukte ofte "dragarbuske", dei hogg ei passe bjørk og leste graset på denne og drog det unna bakken. Buska tok ein ikkje med seg opp att, hogg ny bjørk for kvart drag. Når ein køyrde graset heim til turkeplass vart denne dragarbuska lagt på lasset. Buska vart gjerne kvista til lauvkjer, det som ikkje var brukande til lauvkjer vart ved. Der var også dei som brukte dragslede, (høyslede), for å få graset til turkeplass. Det var vanleg med to måltid før middag i slåtten. Først åt ein morgonmat med det same ein stod opp. dei fleste hadde då brødskiver, sume hadde pålegg på skivene. Men mange var nok glad dei fekk margarin på skiva. Rundt kl. 0800 til kl 0900 hadde ein midmorgon-mat, det var også brødskiver. Middag hadde dei fleste rundt kl. 1200. Non hadde dei fleste rundt kl. 16-, kveldsmat varierte nok litt. Folk åt til kveld når arbeidsdagen var slutt, då var det ofte graut. Etter middagsmåltidet tok dei fleste vaksne seg ei kvild. Då hadde vi ungane fri ei stund. Ja, vi var ikkje heilt fri, vi måtte passe på at det ikkje kom å regne i høyet. Men vi hadde tid for leik og ikkje forgløyme bading, vi bada mykje. Der var få vaksne som kunne symje, av dei som var besteforeldre huska eg berre ein som kunne dette. Dei eldre såg gjerne vi barna lærde å symje. Det var sjeldan eldre folk bada. Vi skulle kome heim til bestemt tid, høyet skulle snuast når dei eldre stod opp etter middagskvilda. Vi hadde ikkje klokke, men vi hadde sola. Den tid kunne vi "solklokka", vi såg på sola omtrent kva klokka var.

183

Polhavet

Til Per Myklebust. Eg legg ved litt anna stoff enn berre det om "Polhavet". Du huskar sikkert at "Polhavet" fekk motor i 1939. Den var klar til sildefisket i 1940. Første turen isen var Vesterisen i 1940. Dei fekk skade på ishuda, måtte bryte av turen før skuta kom i fangst. Det var snakk om denne ishuda, var visstnok ikkje "grenhart". Det var Liåen som la på ishud då "Polhavet" vart forlengd i 1939. Eg er ikkje så sikker på om det var den nye ishuda. Skuta hadde fått mykje meir maskinkraft og det sleit nok meir på ishuda enn Johan var klar over. Vi såg dei skutene i nord og sør aust og vest. Det var "Polhavet", "Veslekari", "Kvitungen", "Isflora" og "Veslemari". Vi kalle dei "storuksane". Vi såg ein dag "Veslekari og "Polhavet" kom brytande gjennom nyfrossen "skjelis". Den var så tjukk dei batt skutene saman og "Veslekari" drog og "Polhavet" skubba. På det viset kom dei seg fram. Dette sleit hardt på ishuda. Dette med binde skutene saman slik er noko dei små skutene, (hakkapikane), frå Nord-Noreg brukte. "Veslekari" hadde også mykje skade på ishuda. Dei oppdaga dette då dei kom til Longyear. Det var ikkje berre ishuda, men også fasthuda var mykje skadd. Leif Aarseth kom ombord på "Buskøy" og fekk plankar av midskipskottet. Han fekk stelt verste skaden med dei plankane. Dette var meir privat. Men litt her og litt der, så har du ei forklaring og ei lita soge. Eg er litt redd der går mykje tapt når vi eldre "legg haude". Der forsvann mykje då våre foreldre døydde, meir når vi er vekk trur eg. Det er utruleg kor mykje som er forandra i vår tid. Ha det godt. Beste helsing

184

Vesterisen 1951.

1951 var eit godt fangstår for dei fleste skutene i Vesterisen. Vi kom i fangst tidleg i sesongen, det var eit stort klappmuskast. Isen var vel dei ein kan kalle ideell for fangsting, litt store flak som låg passe sammenstuva. Litt hard for skuta å kome fram, men fint å sende fangstfolka på isen. Skipper sende begge skyttarane på isen, dei skulle skyte dei vaksne dyra. Dei skulle også passe på vi fikk så brei «reim» som råd var. Når ei skute har markert ”reima” med døde dyr er det dårleg «folkeskikk» å gå innom den markerte sona og fangste. Då må ein gå forbi og begynne, det er det vi kallar å skjere av. Ei skipper som er lur går helst litt langt forbi, det vil hefte den skuta som blir avskjert. De må først få ombord den fangsten som ligg på isen, før den eventuelt vil gå lenger. «Sjannøy» hadde kraftig maskin og flinke fangstfolk, fekk behalde den reima vi starta på heile dagen. Det vart ein travel dag, de fleste fangstfolka var på isen og flådde. Men nokon var ombord og fikk skinna ombord. Vi hadde ein mann ved vinsjen og to mann som sprang på isen og huka skinna på kroken. Maskinfolk og byssefolk hjelpte på fritida, det var moro å sjå dungen av skinn auke dekk. Fyrste dagen i fangst fikk vi over 1100 dyr før det vart for mørkt til å fangste. Då mørkret seig på måtte vi slutte fangsting. Men då var der også 1100 skinn som måtte spylast og stellast og fleire spekktankar måtte og tømmast for olje og reingjørast før fangstfolka kunne gå til køys. Det var ikkje mange timar dei kunne få fri før det lysna av dag igjen. Vi låg i trygg god is så alle utanom maskinassistenten, som var eg, fekk fri. Eg gjekk vakt frå kl. 00 til kl. 06, så det vart min jobb å fikse frukost og få fangstfolka ut av søvnen. Det var ikkje alle som var lette å få ut av køya, mange sov tungt. Men ein sterk kaffi, frukost med fleire steikte egg og bacon fekk liv i folka. Det nok litt tid før kroppen liksom mjukna til, første fangstdagen hadde tappa kreftene av dei fleste. Denne dagen hadde vi også ein god dag, den 3. dagen slakna fangsten av, men då hadde til saman vi over 3000 dyr. Vi var nok den skuta som tok mest i dette klappmuskastet der i Vestisen i 1951.

Skipperen fekk ordre til å avbryte fangsten og kome heim, reiaren ville sende skuta på ny tur. Ein av dei dagane vi var i fangst forliste ”Veidemann”. Dei fekk ein isfot i propellen og skuta vart lekk så dei måtte forlate den. Vi tok mannskapet frå Veidemann ombord, Ishavspresten Norderval var også der så han kom også om bord til oss. På heimturen hadde vi då dobbelt mannskap, så var køyene opptekne heile døgnet.

Vi var første skute til Ålesund det året, fint å kome heim med omtrent full fangst, tre viker frå vi gjekk til vi kom heim. Eg har aldri tent så mykje pengar på så kort tid, verken før eller seinare. Dette er ein av dei turane eg huskar best.

185

“Årvak”

Laurdag var ein god dag for, eg viste og trudde at fredag 18.12 ville det bli gjort forsøk på å få “Årvak” i hamn. Ja, som dei gamle sa så er ikkje fredag vika lik, denne fredagen var ein god dag for gamle “Årvak”, nå ligg ho i sikker hamn. Fint å sjå kameratar frå “gamle “ dagar, nå som skipper og maskinist føre “Årvak” denne turen.

Eg har vel kjent “Årvak” i 60 år, minst. Då eg var i isen for første gang var “Årvak” ikkje heilt ny. Den var vel då 25-26 år, så tidleg som 1939 hadde den gjort mange turar i isen. Den kom heim med gode fangstar, der var nok også turar der fangsten ikkje var så god. Slik var det og slik blir det nok også i framtida. Den som lever av sjøen får gode år og år som ikkje er så bra. “Årvak “ har nok hatt både storm og stille, oversegling der havet låg som eit fjellvatn. Det motsette der storm og orkan trua med skade og forlis. Vi veit mykje om “Årvak”, men mykje er vekk. Ein ting skulle vi nok ha samla på: Alle dei historier som går om den slagferdige Hau-Johan.

Vi som er gamle huskar der var noko dei kalla 3 års likning. Innkoma til ein fiskar vart delt på tre år og skatta på den måten.

186

Valkamp på Vartdal i gamle dagar.

Laurits Grønnevet fortalde: ”Det var ein gong ”storkarane” frå Ålesund kom til Vartdal for å halde valkamp, du veit dei var høgrefolk dei. Her på Vartdal var der berre venstrefolk. Der var ikkje hus på Vartdal som var store nok til dette den tid. Dei brukte Pe-løda på Nøre-Vartdal, den var ny då.

Folk undra seg litt. Kvar gong desse høgrefolka talte skreik grisane i fjøset stygt. Det var ikkje råd å høyre kva storkarane sa. Seinare kom det opp: Det var nokre gutfantar som kneip grisane kvar gong høgrefolka tok ordet”. Til meg: "Far din var visstnok ein av desse fantane. "

Eg vil tru dette hende ein gang først i 1890 åra. Far var fødd i 1879, vil tru han var ein 12-13 år då. Men det fortel noko om valkamp i dei dagar. Ikkje lett å få samle folk til ein valkamp i dag. Til denne valkampen var der nok samla folk frå heile Vartdal-stranda. Det er eit spørsmål om dette var ein preikesøndag, og rett etter gudstenesta.

Helge Ødegård

187

Mørket.

En gang i høst lå jeg på en hytte i fjellet. Då det lei ut på natta forlangte naturen sin rett, jeg måtte ut. Då så jeg noe som jeg ikke har sett på lang tid, jeg så mørket. Stjerner lyste på himmelen, der var i tusenvis av stjerner der oppe. Men så jeg “vannrett”, var det lite jeg så, Jeg var først overraska over alle lys på himmelen, kunne ikke huske der var så mange stjerner. Men der kom mange minner om mørke netter, barndomsminner fra før vi fikk elektrisk lys. Mørkret var på en måte litt farlig i barndommen, det var litt nifst å gå aleine mørke kvelder. Det var i mørket tusser, troll og styggemakt var ute, vi var gjerne litt mørkredd selv om vi sa noe annet.

Jeg tror det er få barn i dag som har “sett mørket”, alt er så opplyst nå. Det er veilys, utelys, ja lys over alt. Vi blir på en måte blendet av alt dette lyset, på himmelen ser vi bare de mest lyssterke stjernene. En stjernehimmel en mørk høstkveld, der en ikke har alle de lys som blender er vakker. Abraham ble lovet en etterslekt like tallrik som stjerner på himmelen og sanden på havsens strand. Dette løfte forteller litt om en talrik stjernehimmel som var synlig på Abrahams tid. Den er like talrik i vår tid, vi kan se stjerner i tusentall med bare øynene, men vi blir blendet av kunstig lys. Var det en ide å ta barna med en månemørk høstkveld, uten skyer, reise langt bort fra folk til en plass uten alt dette elektriske lyset? La de unge få se en stjernehimmel uten å være blendet Jeg vil tro det blir en kveld barna vil huske lenge. .

Da jeg var barn kjente vi noen få stjerner, Karlsvognen og syvstjernene var lette å kjenne, men jeg klarte aldri å se mer enn 6 stjerner i syvstjerne billede. En må visstnok ha kikkert for å se den syvende stjernen der. Jeg har også sett stjernehimmelen i Afrika, i tropisk mørke, den himmelen glemmer jeg aldri.

Helge Ødegård

188

Løvetann.

I min barndom hadde løvetann eit anna namn, på Vartdal kalla vi den ”kappelaup”. Vil nok tru dette var namnet også på Hareidslandet for ei tid tilbake. Vi var ikkje så mykje plaga av løvetann, men den vart rekna som ugras, det var så pass mykje av den.

Går vi 100 år tilbake var denne blomsten sjeldan og med rette sett på som ein prydblomst. Løvetann er verkeleg ein fin plante, synd der blir så mykje av den. I min barndom var det ikkje så mykje av denne planta. Når vi reinska åker og eng for ugras var det vassarv og slik som var vår plage i åkeren, på eng og slåttemark var høymol den stor plaga. Vi barn hadde ofte jobben å sortere ut høymol under slåtten, folk ville ikkje ha denne planta saman med høyet. Frø frå høymol gjekk i kumagen og vart saman med gjødselen spreidd utover åker og eng, med meir høymol som resultat.

Svigerfar, Martin Pilskog hadde, ( født 1893), ei historie om løvetann, han var då eit barn cirka 10 år. Skule-Elias hadde litt løvetann ikkje langt frå stova, svigerfar saman med andre ungar plukka nokre av desse blomane. Dei fekk tilsnakk av Skule-Elias, måtte ikkje plukke så fine prydplanter. Det vart nok av desse fine prydplantene. Eg veit ikkje om dei løvetanna "Skule- Elias" hadde var planta, eller dei voks vilt. Men i dag slepp vi å plante løvetann, den veks villegg og spreier seg fort.

189

Sommaren 1930.

Har før fortalt om 27. juni dette året, nå resten av denne sommaren slik eg huskar den.

Slåtten kom tidleg dette året, mor fødde Palma den 27. juni og då var slåtten så smått i gang. Mor hadde «tinga» Skar-Anna til å hjelpe seg nokre dagar etter fødselen, men ho Skar-Anna hadde teke på seg å vere slåttehjelp i tillegg til å «sætre» for folk. Mor måtte klare seg med den hjelp ho hadde i huset. Asbjørn var 12, Martha 11, Ingeborg 9, Jenny 8, Helge 7 år og så hadde vi Hans på 2 år, i tillegg til den nyfødde. Var det jordmora som kom med ungane den tid mangla ho gangsyn, kome med ein unge til ei mor som hadde så mange frå før. Slåtten stod for døra, far var vekk, han var nok med «Sjøfuglen» på fiske ved Bjørnøya.

Mor låg «sengelega» i nesten tre dagar, ho «attelita» nok på alt som var ugjort, så ho forsøkte seg litt med ljåen. Ho måtte få i hus fôr nok til to kyr og to sauer, alt graset måtte slåast med ljå, høyet måtte berast i ”børatog” inn i løa. Ho hadde nok litt hjelp av oss ungane, men det var nok mange harde tak for mor. Mor var flink med ljåen, men ho kunne ikkje slipe, var heller ikkje så flink med bryne. Vêret var godt det året, så vi turka høyet på marka, det var nok ei lette for mor. Det var nok lettare å setje ungane i sving med river enn å få opp hesjer. Ja, i tillegg til slåtten var det også ungebarnet som skulle ha sitt stell. Vi som var søsken lærte tidleg at det var mykje slit og arbeid med slike små. Ein av oss måtte sitje inne ved vogga å passe på ungebarnet, var det noko ekstra skulle vi rope på mor, men det heldt som oftast å halde vogga i sving. Det var så mykje fluger den sommaren, vi måtte passe ungen så flugene ikkje fekk bite ho for mykje.

190

Compund maskiner.

«Signalhorn» fekk installert ei compundmaskin på 74 hk, dette kan vi lese i ”Isflaket”. Det er vel få unge i dag som veit litt om dampmaskiner, derfor litt om denne compound-maskina. På vår dialekt vart denne maskina ”Signalhorn” fekk såkalla høg- og lavtrykksmaskin, i motsetning til «trippelmaskin”. Maskina hadde ein høgtrykksylinder og ein lavtrykksylinder, dampen gjekk fyrst til høgtrykken og vidare til lavtrykken. Lavtrykksylindaren hadde større flate enn høgtrykken. Frå lavtrykken gjekk dampen direkte til kondenseren og vart avkjølt til vatn. Frå kondenseren vart vatnet pumpa tilbake kjelen igjen. Virkningsgrad på slike maskiner var lav, men for små maskiner var denne maskintypa lenge i bruk. Større dampmaskiner var nesten alltid «trippel», høgtrykk, mellomtrykk og lavtrykk. Seinare kom også ein lavtrykkturbin som sist i rekka. «Stavangerfjord» fekk montert lavtrykksturbin, etter mange år med ”trippel ”, og fekk betre virkningsgrad og auka maskinkraft.

191

Disposisjon Ishavet

1) Sterkbygd skute.

2 ) Første fangsttur 1939. (håkjæring 8 meter tanngard ). klappmus 300 kilo. Kol og spekking. Heimtur full fangst.

3 ) Vesterisen 9. April 1940 ( Sachsen og alt det andre)

4 ) Tur til Aust-Grønland 1940. Storm, havari og moskus. 6 dyr (heile flokken).

5 ) Vestisen 1951 :Full fangst, Veidemann forliser, mannskapet ombord til oss. Deler køy med presten, (Norderval).

6 ) 1952 «Vestis» forliser. ( 5 timar gang over isen for mange, skipperen utsliten. Tok med personlege ting, måtte kaste etter kvart. ”Furenak” og fangst) Dobbelt mannskap. ”Veslekari” måtte avbryte, tar mannskapet heim. 7 ) Forlis: New Foundland. 1939: 3 skuter forliser: Isfjell, (alle berget av «Drottingsholm), Saltdalingen, (alle berget av «Polarbjørn» og «Polaris», «Nyken», ingen berga). Skipperen tar farvel med kone og barn. Vestisen 1939. To skuter totalforliser, alle omkom. Skipperen på ”Saltdalingen” ein av de som forsvann. 8 skuter forliser dette året. Mange skuter store skader. Mannskapet på ”på ”Polhavet” stengt i lugaren i 2 døgn.

8 ) Forlis 1952 Vestisen: 5 skuter forliser med mann og mus. ” Buskøy” 20 mann, ”Pels 14 mann, ”Vårglimt” 16 mann, ”Ringsel” 14 mann, ”Brattind” 14 mann. Ein mann skylt over bord på ”Arild”, (Sachsen), i alt 79 mann omkom i denne orkan/stormen. ( Hadde hundane forbindelse med sine ”herrer”?) 7 skuter forliste i Vestisen 1952. Av mannskapet i Vestisen 1952 kom ein av ti vekk.

9 ) For Grønland Handel: 1950 gjorde ”Sjannøy” to turar for Grønland Handel. Ein tur til ein Met. Stasjon. (Konebåt med selspekk til lite barn ). Ein tur til ”hovudstaden” på Aust-Grønland, Angmasalik.

10 ) Natur: Garnes, Ingolfsfjellet og Ulvehodet.

192

Helge ØdegårdMinneBand 2

Søner, svigerdøtrer og barnebarn vil med dette takke Helge Ødegård for at han har skrive ned og delt sine mangfaldige

opplevingar og røynsler med oss. Første band vart utgitt i samband med

feiringa av Helge sin 80 årsdag i august 2003. Dette er band 2, samla til Helge sin 90 årsdag i august 2013.

Trondheim – Langesund – Oslo

August 2013.

Ødegårdbrørne Forlag AS

193

Innhald:

Personalia side 19580 år side 196Alderen kjem side 197Barndom side 199Barneår side 200S/S "Beljanne" side 202”Bjørkhaug” side 205Boknasild side 206Buskø-affæren - hvordan ei norsk selfangstskute ble USAs første fangst i andre verdenskrig

side 208

"Queen Mary" side 225Djevelen før og nå side 226Eldbjørgdagen side 227Gud i går og i dag side 228Halvemål 1V side 230Hausten side 231Havhesten side 233”Jasegjeita”. side 234«Sachsen» side 235Jul i Ghana side 236Jul rundt 1930 side 237Reidar og krigen side 238Litt frå Hans Strøm side 239Mannskap på Nordholmen 1945 side 240Manjana side 241Vi blir eldre side 242Min første fangsttur, eit 70 års minne side 243Psykisk helse side 252Til Magnus Sefland side 253Til Franz Selinger side 254”Sjannøy” side 255Skadedyr? side 257Sol side 258Stormflod side 259Synd før og nå side 260Til varme land side 261Trist 17. mai side 262Den tyske selfanger "Sachsen" april 1940 side 263Under side 265Ungdom side 266"Polhavet" Vesterisen 1940 side 267Hr. Dosent Adolf Hoel. (Brev frå Ishavsmuseets arkiv) side 268Vesteristuren 1940. (Heile Vesteristuren 1940) side 270Vind side 278Visdomsord side 279

194

"Øggaren" Gardsnr. 98 Vartdal side 2801940 side 282Fra Langøytangen fyr (dagligliv) side 283Erobret tysk ubåt side 286Finnmark frigjort side 287Forlis Roventa (ex Heimdal) side 288

195

Personalia. Helge Ødegård. Fødd på Nordre Vartdal den 25.08.1923. Konfirmert hausten 1938. Første "stilling", gardsdreng i Borgund vinterhalvåret 1939, lønn kr. 15,- pr mnd. Fangstmann på "Buskøy" frå Vartdal i Stretet 1939, full fangst, god tur. Mønstra på "Bjørkhaug" frå Ålesund som dekksgut november 1939. Hyre som dekksgut kr. 49,50 pr. mnd. Krigsrisikotillegg kr. 18- pr. døgn i høgaste risikosone. Mønstret av "Bjørkhaug" 3. mars 1940 i Ålesund. Fangstmann på "Buskøy" Vesterisen 1940. Matros på "Furenak" til Aust-Grønland hausten 1940. Fyrbøtar på ”Nordholmen” frå 1942. Vart med til England vinteren 1945, "Nordholmen" vart "kapra" av norske motortorpedobåtar februar 1945. Seilte "ute", kom heim sommaren 1947. Tok verkstadtid og maskinistskule. Begynte på "Sjannøy" sommaren 1950. Slutta på "Sjannøy" 1954.Maskinist på "Nordholmen" frå 1954 til 1959. Meir maskinistskule 59-60. Maskinist på "Giskøy" frå Ålesund på fiske i Ghana, (Afrika), 1960/61. Seinare maskinist i Nordsjøfart inntil 1966. Fyrbetjent på Langøytangen fyr frå 1966. Pensjonert 1. november 1990.

196

80 år.

Å bli 80 år er vel ingen prestasjon, her er det mest snakk om flaks. Vi var fire barn som starta i folkeskolen på N. Vartdal i 1931. Det var fire gutar, berre ein av oss fylte 70 år. Vi var 13 gutar som vart konfirmert i Vartdal kyrkje hausten 1938. Nå er vi berre 5 stk. som lever av ennå, så ikkje alle fyller 80 år.

Mine genar frå farsslekta skulle ikkje tyde på feiring av 80 årsdag. Far hadde to halvbrødre og 3 rette brødre, ingen av desse 6 fylte 80 år. Dei to halvbrørne dødde av kreft begge to, før dei fylte 80 år. Av rette brørne kom ein vekk då ein fiskebåt frå Vartdal forliste, far og dei to andre brørne dødde av hjertefeil før dei fylte 80 år. Eldste bror min dødde ungt av hjertefeil, den yngste miste livet ved forlis i Vesterisen 1952. Så eg har på hatt flaks som nå feirar denne dagen.

Eg voks opp i dei harde tretti åra, dei var harde. Få unge i dag vi nok tru kor harde desse åra var. Arbeidslivet låg stor sett nede, få hadde fast arbeid. På Sunnmøre var det fiske og fangst og gardsbruk som var inntektskjelda. I dei gode åra under 1. verdskrig hadde mange lånt pengar for å ruste opp fiske og fangstbåtane. Då krigen slutta fall prisane på råprodukt, Den norske krona vart sett til gullstandard. (Sett opp i verdi i forhold til andre valuta). Det motsette av det som skjer i dag når arbeidslivet går dårleg. Norske varer vart for dyre. Banker gjekk konkurs, folk miste sparepengane sine. Staten garanterte ikkje for sparebankane den tid.

Eg vil tru for mange av oss låg levestandard omtrent der folk i uland er i dag. Men ein god barndom er ikkje berre å ha nok og for mykje av materielle ting. Når eg ser tilbake til vår barndom så var der mange gode dagar, dei fleste var gode.

I min ungdom måtte vi tidleg brødfø oss sjølve, når dei 7 åra på folkeskulen og konfirmasjonen var unnagjort den hausten vi fylte 15 år var det ut i arbeidslivet. For meg vart det for det meste sjøen som vart levebrødet, det vart storm og stille. Gode år og år som ikkje gav den store inntekt. Eg var også mange år sjømann utanriks. Dei siste 25 år i arbeidslivet var eg på Langøytangen fyr, 25 gode år.

Kjellaug og eg fekk tre gutar, kunne vel også ha lyst til ei jente. Men vi har fått jenter, kjekke jenter, ikkje sikkert vi hadde laga dei betre sjølve. Vi har hatt glede og lukke av våre tre gutar og dei jentene dei fann. Fire kjekke barnebarn har dei gitt oss.

Når eg nå feirar 80 er vel det beste av livet snart slutt. Dei fleste på min alder har eit ønske når slutten nærmar seg, det er få døy med skoa på.

Liver har vore godt, Kjellaug og har levt saman i over 50 år. Vi har krangla og vi har elska, det er vel det som er eit normalt ekteskap.

Eg er glad så mange ville kome og feire denne dagen saman med meg.

Langesund august 2003.

197

Alderen kjem.

Lever vi lenge nok kjem alderen snikande, litt etterkvart, for dei fleste av oss. For nokre få kjem alderdommen uventa og kvikt. Så er det dei heldige som held seg unge til dei er langt "opp i åra".

Noko mange av oss merkar tidleg er den skuffa med namn blir så treg. Vi har visstnok ei skuffe med namn der i hjernekista vår. Skuffa mi er ofte treg, namn eg treng i ei fart finn eg ikkje. Men når det gjeng ei stund og eg ikkje har bruk for dette namnet, ja då stend namnet på tungespissen. Det kan vere leit å ha det slik, er glad når yngre folk leitar i hjerna etter namn. Då kjem denne glade tanken, eg er ikkje heilt senil ennå!

Eg har fylt åtti år, nå skal eg prøve å skildre korleis eg merkar denne alderdommen. Eg hadde ferie på Gran Canaria i vinter, tok buss der ein dag. Der var trongt på denne bussen, så eg måtte stå, men trur du ikkje der var ein mann i femtiåra som reiste seg og baud med sete sitt. Eg må lang tid tilbake før nokon har reist seg og tilbode meg sitjeplass, trur det må ligge minst 30 år tilbake. Eg vart forbausa, takka både på norsk og spansk, men der kom nokre tankar, ser eg gamal ut?

Litt seinare gjekk eg ned ei trapp saman med ei lita jente, ho var nok litt over 2 år. Faren til jenta ville halde ho i handa, men nei, ho ville klare seg sjølv. Eg la merke til ein ting, jenta sette alltid vinstre foten først ned på eit trinn, så kom høgre fot etter. Dette gjentok seg for kvart trinn. Eg kom til å sjå ned på mine egne føter, og oppdaga eg også sette vinstre fot først ned på trinnet og så kom høgre for etter. Då vart det naturleg eg såg korleis eldre folk gjekk ned ei trapp, nesten alle eldre kom først med vinstre beinet først og så kom høgre. Der var dei som først kom med høgre fot, men alltid same fot først ned på neste trinn Eg veit ikkje, men det kan vel hende det er noko med balansen å gjere?

Mange av oss som eldest merkar at hørselen tapar seg, ofte merkar vi det når barn og unge snakkar. Barn og unge snakkar lavt og fort, så derfor. Men når unge blir vanskeleg å forstå er det tid for høyreapparat. Det er heilt naturleg vi får briller når synet blir svekka, men det er mange av oss som kvir seg mot høyreapparat. Kvifor er det større skam å bruke høyreapparat enn briller?

Motbakkar har blitt brattare dei siste åra, ikkje så mykje ennå. Men eg merkar dei som er yngre går fort forbi, der det hallar imot. Det er slik det er, og slik det normalt skal vere. Dei yngre stormar fram og vi eldre må ta det meir med ro.

Det er også dette med sertifikat for bil, det er litt spennande kvar gang vi skal fornye attesten. Finn doktoren ut om vi ennå er kan kjøre i trafikken, eller må vi la bilen stå. Det er hardt å misse retten til å kjøre bil, vi er vant til å ta bilen. Vil nok bli vanskeleg å ringe etter drosje når vi skal ein tur. Det er også litt skam å misse sertifikatet, få spydige spørsmål om eg har slutta å kjøre!

Dette er ikkje meint som nokon "klagesang", eg vil gjerne fortelje og dele den erfaring eg har om å eldest. Det er eit gamalt ordtak som lyder slik : "Kreftene minkar og sinne veks". Sinne og irritasjon veks når ein ikkje orkar ting som var lett å gjere for nokre år sidan.

Langesund 26.03.04

Forsettelselse: Ja, no er det gått ei tid, fire år. Må berre tilstå, alderdommen har nesten fått overtaket. Eg er litt skremd når eg ser korleis det var for 4 år sidan. Samanlikna med i dag var eg nesten som ein ungdom frisk, når eg sit her og skal skrive nokre ord merkar eg best kva

198

som har svikta mest, ja det er synet. Må leitar etter bokstavane. Men ikkje alt er heilsvart. Eg kjem meg opp kvar morgon og dreg på med strømpene utan hjelp. Trøystar meg sjølv litt, det kunne ha vore verre; Eg blir eg 86 år 25. august dette året. Kameratflokken eg voks opp saman med er vekk, dei fleste. Til denne tid har alderdommen ikkje vore så svært ille. Det er verst med synet, ikkje lett å lese. 85 år er ingen høg alder i dag. Må vel skryte litt og, eg og kona har klart å måke vekk snøen også denne vinteren. Det er første vinteren på mange år vi har moka snø. Den tid vi var yngre var vi på Gran Canaria verste vinteren. Men nå vart reisene ditt for strevsamme. Når syn og hørsel sviktar er det ikkje lett å reise. Men eg har ingen grunn til å klage, livet så langt har vore bra.

Men med lang livserfaring vil eg gi eit råd til mannfolk i giftealder: Finn ei jente som er nokre åt yngre enn du sjølv. EI SLIK JENTE KAN DU FÅ NYTTE AV NÅR DU BLIR GAMAL og treng litt hjelp.

199

Barndom.

Eg vart fødd 25. august 1923,på Øggaren i N. Vartdal. Plassen der eg kom til verda vart kalla "Ura". Den var utskilt frå Ødegård, det var Hans Ødegård, (Ura-Hans), som fekk utskilt denne plassen. Hans Ødegård var frå Barstadvik og hadde Lynge til etternamn, men då han busette seg på Øggaren tok han namnet Ødegård. Hans var gift med Hilde Sætre som var syster til farmor mi, Ingeborg Ødegård, (født Sætre). Hans Ødegård var ein flink driftig mann, men døydde ung. Då Hans døydde kjøpte Petrus Ødegård "Ura" av Hilde, Petrus kom vekk då "Albatross" frå Vartdal forliste vinteren 1902.

Far Rasofiel Ødegård kjøpte då "Ura” av far sin som var arving etter Petrus. "Ura" var ikkje den store garden, den var "tungdriven", namnet "Ura " fortel vel sitt. Hans Ødegård fekk opp stovehus og løde, vi fekk fortalt at han og Manuel Ødegård reiste inn i "fjordane " og kjøpte kvar sitt brukt hus. Då dei kom heim med desse husa var Johanne kona til Manuel lite tilfreds med det kjøpet mannen hadde gjort. Hilde kona til Hans likte godt det huset Manuel kom med, dei vart forlikte om bytehandel. Så Hans sette opp dette huset og der vart eg fødd som nr. 5 av 7 søsken. Asbjørn den eldstefødde av oss var godt over 5 år då eg slo opp auga for første gong, mellom meg og Asbjørn var der tre jenter. Martha født 20.08 1919, Ingeborg januar 1921, Jenny 28. juli 1922. Dei to yngre syskena, Hans og Palma let vente på seg. Hans vart fødd 10 juli 1928, Palma 27 juni 1930.

Det var til dels tronge tider den tid eg var barn, dei harde 30 åra var harde for dei fleste. Far nærma seg 40 år før han vart gift, ofte når eldre ungkarar gifter seg kjem barna titt.

200

Barneår.

Det er ikkje lett å gå over 70 år tilbake i tid, kva huskar ein, er det rett det ein minnest? Men eg skal forsøke. Eg minnest ting frå den tid eg var rundt 3 år, men då er det spesielle ting som har hendt og kan tidfestast. Spesielle ting sit i hugen, eg huskar Amundsen kom bort. Far var om bord i ”Sjøfuglen” då, dei dreiv linefiske ved Bjørkøya”. Der vart utlova ”dusør” til den som kunne gi opplysing om Amundsen. Vi hadde eit håp om at ”Sjøfuglen” ville finne spor etter det flyet Amundsen brukte, men ”Sjøfuglen” fann ikkje noko. ”Brodd” frå Hareid fann ein flottør som hadde tilhøyrt ”Latham”, det flyet Amundsen brukte for oppdraget han hadde. Dette var i 1928.

Vi som budde så nær fjorden lærte tidleg å kjenne fiskebåtar. Når ein båt kom nord eller sør fjorden var det litt ærefullt å vere den første som kunne kjenne båten. Elles var nok fjorden meir brukt av oss ungar enn av barn i dag. Vi lærte tidleg å ro, ingen hadde påhengsmotor den tid. Foreldre var nok ikkje så redde for sine små, som foreldre er i dag. Færingen var ikkje rekna som spesielt farleg, kniven var til leik og bruk. Litt åtvaring fekk vi fekk nok, men --. På N. Vartdal var nok kaia ein langt farlegare leikeplass enn færingen for barn, men der var vi ofte. Vi fiska der på kaia, låg på kaikanten, måtte sjå når fisken tok agnet. Berggylta var lei, den slukte ikkje agnet, så der måtte vi rykke til i rette augneblinken. Nesten litt kunst å fiske berggylte. Men vi kom frå fiske på kai med livet i behald alle, men må nok tilstå der var hendingar der det kunne gå gale. Vi hadde mange gode dagar i færingen, huskar ennå stille varme vårdagar vi var ute på flyndre-stikking. Vi hadde blylodd med utretta kveiteanglar, dagar med heilt ”svartstille såg vi godt flyndra på sandbotn. Kunsten var å treffe flyndra, på grunn av lysbryting i sjøen hente det vi ikkje råka. Men, som alltid "gjer øvelse mester”. Seifiske på våren var årviss, ikkje alle år like mykje, men år med mykje sei og med lite. Dette med sjøen og fiske var både ”matauk” og som oftast moro.

Skulen på N. Vartdal var tredelt. Vi gjekk to år i fyrste klasse, 3 år i andre klasse og to år i tredje klasse. Det var to skuledagar for vika, det kunne vere måndag og torsdag, tirsdag og fredag, eller onsdag og laurdag. Siste skuleåret mitt, (1937-1938), vart skulen todelt, då gjekk vi på skule annankvar dag. Frå skulen har eg gode og dårlege minner, eit godt minne er skulebiblioteket. Der var ikkje så mange bøker, men der kom gjerne nokre få nye kvar haust.

Vi var mange barn som voks opp i min barndomsheim, (Ura). Vi var 7 søsken, den eldste var 12 år då den siste kom, Asbjørn den eldste var 5 år då eg var fødd, 5 barn nesten jamgamle! For eit kav og slit det måtte vere for mor. Eg var 5 år då yngste broren vår vart fødd og 7 år då Palma yngste søster vår kom. Det er snakk om dei harde tretti åra, dei var harde for folk flest. For oss i Ura var det ingen dans på roser. Far var fiskar, men på den tid var det lave prisar for fisk. Det hende båtar kom inn med nesten full fangst og omtrent ikkje ”delte pengar”. Når agn, salt og maten var betalt var der ikkje meir å dele. Så dei harde trettiåra er ikkje berre ein myte. ”Ura” fødde to kyr og to sauer, så der var det heller ikkje mykje pengar å hente. Det var nok ikkje alle dagar vi kunne ete oss mette, men vi lærte oss ein god ting, vi delte det vi hadde. Det var nok hardt å vere barn, men det var nok verre å vere foreldre. For gode foreldre må det å ikkje ha nok til sine barn vere tungt. Ein ting var bra den tid for ein fiskar, det var ”heimfarfisken”. Det var ”skikk og bruk” at når turen var slutt fekk fiskarane ta med heim fisk. På sildefiske ved Island var det vanleg at kvar fiskar tok med heim ei tynne sild, på torskefiske ei kasse saltfisk. Denne fisken og silda heldt nok svolten vekk frå mange heimar. Folk var også ofte ute med kastenota om hausten. Seiyngelen, (mort), var stor nok til matfisk lei på hausten. Men eg tvilar på om barn i dag ville like denne ”morten”, der var mykje bein og skinn, lite fisk.

Så ”morten” var ikkje den retten som stod høgt på ønskelista, men det var mat. Når fiskebåtane kom heim frå islandsfiske smakte det godt med sild og ny poteter. Legge denne

201

feite silda på flatbrød saman med nypoteter, det smakte. Boknasild og turrsild var også mykje brukt og smakte bra.

”Barnearbeid” : Det var vanleg alle barn hjelpte til med vanleg gardsarbeid i min barndom. Pliktene auka vel på etter som vi voks opp, trur aldri vi tok skade av litt arbeid. Om våren gjette vi sauene så dei ikkje skulle kome i åker og eng. Seinare når kyrne vart sende fram i dalen før dei skulle på setra måtte vi ”sanke”. Vi fann kyrne der dei beitte og jaga dei til sommarfjøsen der dei vart mjølka. Vi kjende dei fleste kyrne på N. Vartdal, såg vi ein kuflokk så såg vi kva gard dei tilhøyrde. Hestane i bygda kjende vi nok alle, sauer var der litt mange av, men såg vi øyremerke var det greitt. Så vi barn var nok til nytte på mange vis. I slåtten kunne det nok til sine tider bli litt travelt, men vi hadde også litt fritid. Den tid foreldre låg middag var vi fri, vi måtte passe på vêret. Var det godt vêr låg høyet til turk, så vi måtte passe om der kom regn. Vi bada mykje, var vel ikkje alle tider sjøen var så varm, men--. Søndag arbeidde ikkje folk, då var vi barn også fri. Må vel ta litt atterhald, jentene måtte vel ta oppvasken den dagen også, men så var nå dei jenter. Kjønnsforskjellen var nok litt større enn nå, presten var mann og skulle vere mann.

Underhaldning : Få hadde radio, slett ikkje alle hadde råd til å halde aviser, fjernsyn låg langt inni framtida. Mange av dei eldre var flinke til å fortelje, vi hadde tid til å lytte. På hausten kom der emissærar og heldt møte, på slike møter kom både unge og eldre. Men barn finn alltid på noko til tidtrøytte, vi ”slo pinn ”,og vi leika blindebukk, trur nok vi hadde like mykje moro som det som fer si underhaldning på fjernsynet i dag. Vi måtte finne på ting sjølve. Elles var der juletrefest for barn, då vi vart litt eldre kunne kome oss inn på møte i ungdomslaget. Fotball var vel nesten i ”barndommen” då eg var ung. Det hende seg ungdommen sparka fotball, men det var ikkje ofte det hende. Fotball for ei lita bygd som N. Vartdal var vel ikkje ”liv laga”, samle 22 unge gutar var ikkje lett i ei lita bygd. Samkvem mellom bygdene var ikkje som nå. Det var langt til folk sør om Stupeneset, ennå lenger nord til Barstavika. Folk frå Barstavika såg vi nesten berre når der var gudsteneste

202

S/S "Beljanne" Med S/S "Beljanne" gjorde den nye tid til sjøs sitt inntog for meg. Vi som kom fra skip som var bygd i mellomkrigstiden, eller også fra før den krigen som startet i 1914 trodde knapt våre egne øyne. Her var det ting vi ikke hadde drømt om. Det var enmannslugarer for de fleste, bare ungguttene måtte dele lugar. Dette var en luksus vi aldri hadde opplevd. Der var bad med dusj, varmt og kaldt vann på badet. Nå slapp vi å gå over dekk å hente vann midtskips, ja der var også badstue. Vi hadde klimaanlegg, kunne få varm eller kald luft i lugarer og messe. Ja, messa hadde også utstyr vi ikke var vant med, den hadde kjøleskap og der var pantery. Mannskapsmessen var felles for dekk og maskinfolk. Dette var også noe nytt, ikke alle likte dette nye systemet. På de eldre båtene var der fyrbøtermesse og matrosmesse. På mange eldre båter hadde dekksfolka lugar og messe forut, maskinfolk lugar og messe akterut. På den måten var vi som to mannskap på same båten, det var dekksfolk og maskinfolk. Dekksfolk gjekk i land i en flokk, det same gjorde maskinfolka. Nå skulle vi maskinfolk og dekksfolk dele messe, vi skulle gjerne dele bord. Det var ikke alle eldre sjøfolk som likte denne nyordningen. Men det var en overgang, vi vart snart et skipsmannskap, skille mellom dekk og maskin ble mer utvisket. En stor fin salong for mannskapet hadde vi også, så dette var den nye tid. En ting vi hadde om bord må jeg også nevne, der var tannlegeutstyr. Vi hadde tilgang til tannlege, tannlegen hadde vært professor på universitetet, nå var han pensjonist. Denne professoren var en hyggelig mann, hadde seilt på seilskuter i sin ungdom, vært styrmann på slike skuter før han studerte og ble tannlege. Nå tok han og kona en rundreise.

S/S ”Beljanne” var påbegynt for den engelske marine, det var det som ble kalt ”fregatt”. Var tenkt til ekskortefartøy, hadde turbiner og vannrøyrskjeler. Konvoifarten ble noe sikrere da fregattene kom, nytt utstyr og nye våpen. Fregattene kunne presses til over 20 knopp, rederiet hadde sikret seg to fartøyer av denne type. Den engelske marine hadde ikke bruk for skipene, nå da krigen var slutt Mannskapet som skulle ombord på nybygget kom til Newcastle noen dager før båten var ferdig fra skipsbyggeriet. Vi ble plassert på et hotell, men hver dag var vi ombord for å gjøre oss kjent. Da den tekniske prøveturen var gjort og rederiet overtok "Beljanne" fikk mannskapet flytte fra hotellet og ombord. Den første turen gikk i ballast over Atlanterhavet til New York, vi skulle laste lokomotiver der. Turen over Atlanterhavet gikk fint. Der var naturligvis litt problem, nesten alltid litt problem med nybygg. Vi hadde en engelsk garanti- maskinist med, det var en flink mann. Mannskapet var ei blanding av unggutter og eldre sjøfolk. Der var noen få som hadde 5 år med krigsseilas, der var også de som "trødde" på skipsdekk for første gang. Tømmermannen var visstnok den eldste. Han hadde fartstid fra seilskuter, ja han hadde deltatt på selfangst med en av de store stimbarkene fra Sandefjord. Tømmermannen var en flink forteller. Han fortalte om bomtur på selfangst, seilas hjem. De fikk full storm fra nordvest, skipperen lot "alle kluter stå", master og rær stod som buer og riggen som felestrenger. Men rigg og seil holdt, de logga opp til 16 knop på denne tungdrevne skuta. Han fortale også om sjanghaiing i Amerika. Jeg er ikke sikker på hvorledes han var avmønstret i Amerika, hadde han rømt fra en norsk skute? Nok om det, en morgen våknet han ombord i en fransk skute som var lastet med parafin i fat bound for Australia. Han ante ikke hvordan han var kommet ombord, men han hadde en voldsom hodepine da han våknet. Ikke hadde han andre klær enn det han våknet i. Mannskapet på denne franske skuten var ei blanding av prima sjøfolk og "havnerotter". De fleste var kommet ombord på same vis som vår tømmermann. Turen til Australia tok lang tid, tømmermannen led mye vondt. Kom ned til "Roaling forties" ble det virkelig ille, snøstorm og bikkjekaldt. En dag han stod til rors kom den franske skipperen og gav han ei god varm "sjøtrøye". Dette var en gave som tømmermannen virkelig satte pris på. I Australia ble han avmønstret. Der jobbet han noen år, så ble det dårlige tider i Australia. Tømmermannen

203

mønstret på en skute som skulle til Amerika, der gikk han i land. Så ble det forskjellige jobber på land i Amerika. Det var moro å høre han fortelle. Jeg husker han fortalte om noe han kalte "Holly Jumpers", en sekt i Amerika. De hoppet og sprang, til mer frelst de var, til høyere hoppet de. Jentene ble ofte litt lettlivet etter en slik kveld med hopp og sprang. Den fortellingen trodde jeg lite på. Senere har jeg lest om den sekten, tror tømmermann hadde hatt nær kontakt med medlemmer av denne sekten. Tømmermannen hadde startet på seilskuter med "ruff" forut, maten ombord på skutene var saltfisk eller saltkjøtt. Nå kom han ombord i et skip der alt var lagt til rette for mannskapet. Vi kom til New York i slutten av januar 1947. Det var kaldt og surt, ja der var tildels snøstorm. Det tok tid å laste 49 lokomotiv med "tender". Tender er forsyningsvogn for lokomotivet, kull og andre ting, på norsk kullvogn. Nå i ettertid kan jeg ikke forstå det hvorfor vi skulle frakte kullvogner, (tendere), helt fra New York til Kina. Det var enkle vogner, som sikkert kunne produseres rimelig i Kina. Men lokomotivene vi fraktet var ei gave fra noe de kalte UNRA. Ja, dette var naturligvis damplokomotiv. Det var interessant å se på lastingen av slike tunge løft. Dekksoffiserene på "Beljanne" var vant med slike laster, så bortsett fra noen små problem i starten gikk det flott å få lokomotivene på plass. Først lokomotiver i bunn av lasterommet, så bygge provisorisk "mellomdekk”. Vi hadde to høyder med lokomotiv i rommet, til slutt lokomotiver på dekk. En slik last måtte naturligvis sikres forsvarlig. Dekksfolka spleiset vierstropper, de unge fikk lære å spleise vier. Tunge strekkfisker ble benyttet til å stramme surringene, alle surringer ble kontrollert hver dag. Alt dette tok tid, tror vi lå nærmere 3 uker i New York. Da vi forlot New York var det surt og kaldt, kulden holdt seg til vi hadde passert Cape Hatras. Husker jeg riktig tok det 5 døgn fra New York til Panama-kanalen. Der var det passe varmt, fint for oss nordboere som ikke er så vant med mye varme. For de fleste av oss var det første tur gjennom Panamakanalen. Vi kom i slusen og så toppen av sluseveggen langt oppe. Men det tok ikke lang tid å fylle slusen, skipet ble løftet mange meter i hver sluse. Forbi slusene på østsiden begynte reisen til Stillehavet på vestsiden. Det tok noen timer før vi var kommet til slusene i Cristobal. Da vi var kommet ut fra siste sluse var vi i Stillehavet. Når vi tenker på den tid skipene måtte seile rundt spissen av sør- Amerika for å komme til Stillehavet var det nok verdt å betale noen kroner for ferden gjennom kanalen. Turen fra Cristobal til Hong Kong gikk uten problem, Stillehavet passet til navnet. Det var planlagt å bunkre på Hawaii, (tror jeg), men maskinsjefen fant ut der var nok bunkers helt fram til Hong Kong. Vi hadde sett fram til bunkring på Hawaii, så chiefen var litt upopulær noen dager. Men vi kom så nær noen øyer vi så palmer, det var litt trøst, men det var andre ting vi lengter mer etter enn palmer. Vi kom til Hong Kong litt før påske, for de aller fleste var dette det første møte med Østen. Tror vi hadde brukt 30 døgn fra New York til Hong Kong. Det hadde var mange kvelder med kortspill, mange kartonger Camel skiftet eier på turen over stillehavet. Professor Ottesen, (som var passasjer), holdt mange kåseri for oss. Det var litt rart å komme til en annen verdensdel, her seilte djunker med bambusseil, her var det kvinner som rodde i små sjampaner. En dag kom der en liten djunke og la seg på siden av "Beljanne". En ung gutt kastet ombord en "entredregg" og klatret så om bord til oss. Da han var kommet ombord dro han opp en leider og mange jenter klatret ombord. Vi var ikke vant til å få jentene "servert" slik, men vi forstod hva jentene ville ombord. Det var slike som drev verdens eldste kvinneyrke. Jenter ble ombord noen dager, det var pene unge jenter. Men ikke alle var helt friske, det ble litt bruk for pencelin. Det ble professor Ottesen og kona som tok seg av sprøytekuren. Da i 1947 var pencelin en vidundermedisin, noe helt annet enn de medisiner som var brukt mot kjønnssykdommer før vi fikk denne nye medisin. Vi kunne hente kondomer midtskips, men det var ingen som benyttet seg av dette tilbudet. En dag kom

204

skipperen til lugaren min med kondomer, ”Jeg tror ikke de unge guttene tør å komme til meg å spørre etter kondomer”, sa han. ”Jeg tror det er lettere å komme til deg”, sa han. Jeg var tillitsmann om bord. Det gikk greit å losse lokomotivene, noen kom på land i Kowloon og resten ble losset i Hong Kong. Dette tok naturligvis litt tid. Tiden var ikke så kostbar da i 1947 som den i nå, vi hadde "innfødte” til å male ombord. Maskinrommet var ikke fullmalt da vi gikk fra skipsbyggeriet. Jeg hadde lysvakt en dag i påsken, da talte jeg over 40 kinesere som drev på med maling i maskinrommet. Vi hadde også mekanikere ombord, flinke folk. På en ny båt er det nesten alltid noe som må "fikses", småtteri som blir tatt "underveis". På lysvakten i påsken måtte jeg beundre de kinesere som laget gebiss på fyrdørken. Der var noen av mannskapet som ble anbefalt å skifte til nye gebiss. Professoren var fornødd med det arbeid som ble utført av de tannteknikere som jobbet på fyrdørken. Prisen på gebiss lå langt under norske priser. Vi gikk i ballast tilbake til New York, vi stoppet noen timer i San Pedro for bunkring. Turen fra Hong Konk til New York tok cirka 30 døgn. Da vi kom til New York var våren kommet, jeg fikk hjemlengsel. Kontrakten de fleste av oss var mønstret på var 7 dager oppsigelse, avmønstring hvor som helst skipet anløp. Jeg hadde snakket med maskinsjefen om oppsigelse, ville gjerne reise hjem for å utdanne meg til maskinist. En dag kom maskinsjefen og fortalte følgende: ”Nå sitter rederen i salongen til skipperen, han har et skip som laster kull i Norfolk, vil du reise hjem får du bli med der, gå bort og snakk med ham”. Ja, jeg gikk naturligvis og snakket med rederen, (Lorentzen), fikk ett godt tilbud. ”Du får reise til Oslo med ”Arthur Stove”, den ligger i Norfolk og laster kull. Vil du ”jobbe” så får du samme hyre som her, vil du ikke ”jobbe” reiser du gratis. Hører du vil utdanne deg til maskinist, kontakt rederiet når du er ferdig med utdannelsen”. Jeg var naturligvis villlig til å arbeide meg over Atlanteren, fikk fyrbøterhyre. Arthur Stove var det vi kalte ”Liberty skip”. Hadde en fin overfart til Oslo, fikk avmønstring og reiste hjem. Tar med en liten opplevelse, det var en overraskelse å gå i gatene i Oslo. Der var så mange som snakket norsk, var ikke vant med at folk i byene snakket det språket.

”Beljanne” var en sjømanns ”drømmeskip”, alt var tillaget for at mannskapet skulle ha det godt. Senere har jeg truffet folk som har seilt om bord på dette skipet, alle har skrytt av båten. Jeg møtte en som var ombord på skipets siste reis under norsk flagg, ”Beljanne” er en båt jeg aldri kommer til å glemme”, sa han

For meg ble det ikke mer ”Bellship”, møtte Kjellaug. Det ble ekteskap, ikke så kjekt med lange fravær når en har kone og barn. Fiskeflåten hadde gode tider og manglet maskinister, så derfor havnet jeg der. Men det hender jeg tenker ------.

Langesund torsdag, 24. november 2005Helge Ødegard

205

”Bjørkhaug”.

Dette er nok siste eller nesten siste foto av ”Bjørkhaug”. Eg såg vraket av skipet desember 1945. Eg var klar over ”Bjørkhaug” sitt forlis, men var ikkje klar over att vraket låg der i Alger. Akterskipet var bra synleg, eg kjente igjen båten på grunn av aktermasta. Som du ser er toppen av masta ekstra høg. Vi senka ned toppen då vi malte masta, der var ei blokk så vi kunne senke og hive mastetoppen ned eller opp.

Nå ser eg der er berre ein bom til 3 luka, der var to bommar før. Då vi lossa tremasse siste turen eg var ombord fall ein av bommane til luke 3 og den bommen brotna over lukekarmen. Slike minner som kjem fram.

Eg var dekksgut på ”Bjørkhaug”, den første båten sit godt i minnet. Eg møtte Peder Strand, (maskinsjefen), i London då vi kom over med Norholmen så eg vart fortalt om forliset. Men å sjå vraket og nå foto!

Ha det godt.

Beste helsing Helge Ødegård.

206

Salt var dyrt. Då eg høyrde om saltverket på Langøya huska eg denne historia.

Boknasild.

Las i ei avis om boknasild. Boknasild er godt, i min barndom og ungdom vart sild mykje nytta. Det var fersk sild, påsalta sild, boknasild og tørrsild. Sild var billig mat den tid, om vinteren vart det gjerne kjøpt sild som vart flekt og hengt til tørk. Når silda tok til å bli litt tørr vart den kalla boknasild, etter kvart vart den turr og vart det vi kalla turrsild. Tørrsild åt vi som den var, eller den vart kokt, den tid vi hadde vedkomfyr la vi ofte turrsild på glørne og ”freste” den litt, det var godt. Sild var i lang tid rekna som ”fattigmannskost”. Under krigen 1940/1945 var der sild på mange bord i Noreg, sild til middag mange gonger i vika. Så der var nok mange som åt seg lei på sild den tid. Men den berga mange frå svolt og matmangel

Går vi lit tilbake i historia ser vi sild nemnt ofte, Kveldulf, far til Skallagrim, hadde ute notbruk, så sild har vel stått på middagsbordet i vårt land over tusen år. I eldre tider var der lite tilgang på salt, silda var hengt til tørk. Kvaliteten på sild som hang til tørk var stundom ”både og”, mattilsynet ville vel ikkje alltid godkjent all tørrsilda som folkemat.

På gamalnorsk tyder: Boka litt tørka/skrumpa, bokna blir oversett slik ” tek til å rotne”. Dei år silda var bokna var nok år med mykje nedbør og lite vind. I vår tid er vel det vi kallar boknasild litt tørka. Men i eldre tider var smaken litt annleis, folk var vant med fisk vi vil kalla skjemt. Når ein er vant med slik smak er det liksom noko mangla når den er vekk. Eg huskar ein ”gamling” på Vartdal. ”Torsken er best når den er raud rundt ryggbeina”, meinte han.

Stel litt frå Odd Vollan og Petter Dass. Frå slutten av 1600-tallet lar Petter Dass oss få høyre korleis nordlendingen nytta haustsilda si, salta i tynner, send som ei gåve frå gud:

Så kommer Fjelbyggen af inderste fiord.Tiltusker sig silden for Næver og Bord.

Og Vare mot Vare udsetter ; Det lugtendes gods er behagelig mest,

Den sureste Tønde hun smaker dem bæst. Slik mave beqvemme slig retter.

Hun klines paa Faldbrød i Steden for smør,Saa stryker han Flabben,og visker ham tørr,

Og reyser heel glad til sin hytte;Hand takker den Dan-Mand, ham solte den sild,

Og spanker på Gulvet høybeenet og gild.Som hand havde fanget et bytte.

Hand siger sin kone hvad Market hand nød, Der gledes derved baade levend` og død;

De aarket tørmaulend ey æde,Med mindre de stundom har Suel derhos,

Der over da bliver det Stinkende Gods annammet med hjertelig Glede.

I dag då sjølv mindre barn leitar etter siste forbruksdato så ser dette frå Peter Dass litt rart ut. Men tidene skifter, den tid var der ingen kontroll på maten, nå ---. Sild var ofte bergingskost for dei som hadde lite, men det var nok dei som vart lei same mat kvar dag. Det var ei tid då der var gardar som var hadde vanskar med å få tenestefolk på grunn av dårleg og lite mat. Det var ikkje uvanleg husmora delte ut maten gav det ho meinte var passe, vaksne karar fekk litt meir enn kvinner og ungar. Men ingen fekk så mykje dei gjerne ville ha.

207

Eg trur det var nesten vanleg å kjøpe ein hektoliter eller to med sild å henge den opp. Folk brukte mykje sild, det var billig og god mat. Dei som hadde rev hengde også opp sild til mat for dei, men om eg huskar rett var sild til revemat hengt utan å ta ut innmaten.

Langesund den 17.03.2006

Helge Ødegård

208

Buskø-affæren - hvordan ei norsk selfangstskute ble USAs første fangst

i andre verdenskrig

Frode Skarstein

”Det kommer et skip! 8. september, - det kommer et skip! Jeg har merket det lenge, har hørt

det og. Det setter tankene mine i voldsom virksomhet. Jeg blir rastlaus, farer fram og tilbake,

får hytta i perfekt stand, gjør klar til å ta imot gjester, - de har kurs for Revet,

«Moskusheimen». Så går det altså skip fra Norge ennå, så har de ikke glemt oss, - jeg får ikke

dette til å høve med alt det jeg har hørt i radio og sluttet meg til. Jeg blir i sjelelig villrede med

alt i hop. Det er s/s «Buskø» av Ålesund.” (Sørensen 1958 (side 211-212))

Med disse uvanlig emosjonelle linjene beskriver den legendariske fangstmannen Henry Rudi

sine følelser tidlig september 1941, når han etter en lang og ensom vinter og sommer forstår at

han ikke er glemt der han har ligget vinteren over i den skrøpelige hytta Moskusheimen på

den smale stripa levelig land mellom Grønlands enorme innlandsis og Atlanterhavet. Han

hadde forlatt Norge med en fangstekspedisjon på vårparten 1939, før Tyskland gikk inn i

Norge og Danmark. Gjennom vinteren 1940-41 og 1941 hadde han bare sporadisk kontakt

med den lille gjengen danske fangstmenn spredt utover hele Nordøst-Grønland. Sesongen

hadde vært dårlig, og etter at batteriene til radioen gikk tom hadde han omtrent ingen

informasjon om hvordan det gikk med Norge i krigen, og ikke minst om han ville motta

nødvendige forsyninger dette året.

Rudis fortelling fortsetter: ”Med folk ombord, folk som skal landsettes her på Nordaust-

Grønland! Den har alt vært med fem mann nordafor, tre på Petersbukta ved Hochstetter

Forland og to på Kuhnøya. Og hit kom de for å landsette Gerhard Anthonsen med sitt

spartanske utstyr.”

Etter velkomsten var overstått og nyheter utvekslet fortsatte Buskø på hennes reis sørover

langs den planlagte forsyningsruta mot Myggbukta, Humboldt og endelig til den sørligste av

de norske fangststasjonene ved Antarctichamn. Rudi og partneren fulgte med for å sette ut noe

av utstyret deres litt sør for Revet, på Kapp Herschel. Men, rett etter at de forlot Buskø,

antakeligvis i en mindre båt, forteller Rudi at nå ”tok det til å skje saker og ting.”

Det amerikanske kystvaktskipet USCG Northland som var på patrulje i området, ”grå og

alvorlig i fargen”, praiet dem. Northland, som utførte amerikanske ordre om å evakuere alle

fangstmennene på Øst-Grønland, hadde allerede oppbrakt Buskø og anholdt alle ombord.

Rudi, i sitt femtiende år, som tenkte at han ”hørte nok til i landstormen for lenge sia”

(Sørensen 1958, s. 201), klarte å overbevise den ”rolige og høflige” kapteinen på Northland,

Commander C. C. Von Paulsen, om at han måtte få bli igjen (Sørensen 1958). Derfor står 209

Henry Rudi et par dager senere igjen alene på stranda nedenfor Moskusheimen, mens

Northland damper av gårde og forsvinner. Krigen kom snart nok til å nå ham igjen. Innen ett

år, mens konflikten mellom tyskerne og de allierte eskalerte i Grønland, ville Rudi bli medlem

av den danskkontrollerte grønlandske sledepatruljen som ble dannet på den tiden etter et

amerikansk initiativ (Odsbjerg 1990).

En forsyningsekspedisjon

Den niende april 1940 kom den andre verdenskrig til Norge og Danmark med de tyske

okkupasjonsstyrkene. På den tiden var Arktisk Næringsdrift (det viktigste norske selskap

involvert i fangst på Nordøst-Grønland) og Norges Svalbard og Ishavsundersøkelser (NISU -

forløperen til Norsk Polarinstitutt) involvert i fangst og værvarslingsrelaterte aktiviteter på

Øst-Grønland. Delt mellom områdene i sør og nord på østkysten av Grønland hadde omtrent

et dusin fangstmenn vinteren 1939/-40 som vanlig overvintret i små fangsthytter spredt utover

den enorme kyststripen, i tillegg til en telegrafist og en vitenskapsmann. En av fangstmennene

hadde og brakt med seg sin kone, som hadde født en unge i vinternatta.

Få private båter forlot Norge etter den tyske okkupasjonen av Norge, men de tyske

okkupasjonsstyrkene lot seg irritere av det svake dryppet av skuter som allikevel klarte å

forsvinne ut over Nordsjøen mot Storbritannia. Det ble derfor lagt strenge restriksjoner på

hvilke turer skuter med lengre rekkevidde kunne legge ut på. Allikevel klarte NSIU i løpet av

sommeren 1940, gjennom en besynderlig blanding av tillatelser fra den tyskinstallerte

administrasjonen i Oslo og representanter for den flyktende regjering da i det fremdeles frie

Tromsø, å få sendt ut to skuter, Veslekari og Ringsel, for å forsyne nordmennene på Øst-

Grønland. Utenfor østkysten av Grønland ble Veslekari oppbrakt av den norske patruljebåten

Fridtjof Nansen, nå i Alliert oppsynstjeneste på Grønlandskysten. Mannskapet ble brakt til

England under mistanke av at de hadde samarbeidet med tyskerne. Leder for Veslekari-

ekspedisjonen, John Giæver, klarte senere å bli overført til USA hvor han arbeidet for norske

myndigheter der. Fangstmennene som hadde overvintret fikk valget mellom å bli igjen eller å

bli evakuert. Seks fangstmenn ble evakuert til Island. Upåvirket av disse hendelsene kom

Ringsel seg uforferdet tilbake til Norge, til tross for at hun støtte på USCG Northland i

Sørøst-Grønland tidligere.

Når våren tinte bort den dårlige fangstvinteren 1940-41 befant det seg da syv fangstmenn i

Nordøst-Grønland. Flere av disse hadde vært der i flere år. Forsyning av disse var den

umiddelbare og opplagte årsaken til en ny forsyningsekspedisjon sommeren 1941. Et mer

lønnlig og langsiktig mål var drømmen om norsk-arktisk ekspansjon som drev som en

understrøm gjennom det meste av aktiviteten til Arktisk Næringsdrift og NSIU på den tiden.

Dommen i den internasjonale domstolen i Haag i 1933 som gikk imot den norske

okkupasjonen av det store området kalt Eirik Raudes Land på Øst-Grønland drepte den 210

offentlige interessen i Grønlandssaken i Norge og satte en effektiv stopper for konkrete norske

ekspansjonsplaner i Øst-Grønland (Blom 1973, Skarstein 2006). Det effektive og god

synkroniserte tospannet som orkestrerte okkupasjonen på trettitallet, Adolf Hoel (en

innflytelsesrik norsk geolog som ledet NSIU) og Gustav Smedal (en nasjonalistisk advokat

som brant for norsk polar ekspansjon), så et mulighetens vindu i krigsutbruddet. Kunne

endringen i maktbalansen som den tyske invasjonen av Danmark og Norge skapte, brukes til å

vinne tilbake ”Norges tapte kolonier i øst”? Videre, krigen hadde satt Grønland i USAs

strategiske fokus. Gjennom en avtale med den nå isolerte danske guvernør på Grønland hadde

US Coast Guard sikret vestkysten av Grønland og patruljerte samtidig sørlige deler av

østkysten. Disse patruljene inspiserte og fortumlet NSIU og Arktisk Næringsdrifts aktiviteter

på østkysten. Hoel og Smedal uttrykte klart at om norske myndigheter ikke viste støtte til

disse fangstmennene, så ville forandringene i det geopolitiske bildet inspirere USA til å

besette øya (Hoel 1977). USA foretok faktisk en helt klar endring i sin tolkning av øyas

politiske og sikkerhetsmessige rolle på en slik måte at Grønland falt inn under USAs

interessesfære på denne tiden (Stordalmo 2006). Dette betydde at USA kunne påkalle sin

Monroe-doktrine fra 1920-tallet og forklare enhver tysk eller tyskinspirert aktivitet på

Grønland som aggresjon mot USAs interesser. Siden været i Atlanterhavet og i Nord-Europa i

det store og hele er påvirket av forholdene på Grønland var det av stor betydning for både de

allierte og for tyskerne å ha værstasjoner på østkysten av Grønland. Denne dunkle og kalde

kampen om været på Øst-Grønland blusset egentlig aldri skikkelig opp, men for folkene i den

danske sledepatruljen (hvor blant annet Henri Rudy til slutt ble med) var konflikten farlig nok.

Dagboksnotatene som ble ført på kveldene etter dag ut og dag inn med patruljering på

hundespann av enorme kystlinjer i evig vintermørke og kulde forteller om stor innsats og

vanskelige utfordringer.

Med dette som bakteppe så duoen Hoel og Smedal på det amerikanske samarbeidet med

danskene på Grønland som ikke bare en overhengende trussel mot Norges interesser i Øst-

Grønland, men og som en trussel mot hele ideen om at Grønland var en del av Europa og ikke

den nye verden. Ett år inn i den tyske okkupasjonen av Norge var Hoel og Smedal opptatt

med å påvirke tyske myndigheter i Norge til direkte handling i norsk favør i

Grønlandsspørsmålet. Tyskerne på sin side hadde liten interesse av norsk-arktisk

imperialisme, og arktisk ekspansjonsentusiastene Hoel og Smedal falt tilbake til strategien fra

kampen om Eirik Raudes Land for ti år siden, nemlig å kreve hevd gjennom subsidiert bruk

og utforskning av landet. Derfor ble det for Hoel, Smedal og NSIU essensielt å opprettholde

norsk fangstaktivitet på Øst-Grønland for å kunne vedlikeholde de norske brukskrav til

rettigheter i Arktis (Hoel 1977). Da de allierte ødela NSIUs værstasjoner på Øst-Grønland i

1940 for å hindre at tyskerne i det okkuperte Norge kunne benytte seg av værmeldingene fra 211

disse, ville funksjonen til en eventuell ekspedisjon i 1941 være redusert til å forsyne og avløse

fangstmennene på fangststasjonene.

For å forsikre seg om at ekspedisjonsplanene ikke ville forsvinne inn i skrivebordskuffen til

en eller annen byråkrat, skrev Hoel sent våren 1941 direkte til Vidkun Quisling. Quisling, som

tidligere hadde klart å få Hoel inn i NS-listene gjennom løfter om å gjøre Grønlandssaken til

partisak, hadde grandiose planer om en mektig ekspedisjon med over hundre fangstmenn og

flere skuter. Å hyre inn så mange fangstmenn på så kort tid var urealistisk, men å skrape

sammen 50 fangstmenn skulle kunne gå, mente man (Stordalmo 2006). Fangstmennene ville

trenge å bli lønnet, mente NSIU, da fangstsesongen ikke ville gi nok inntekt for så mange

fangstfolk. Det var derfor klart at for NSIU var ”fangsten ikke hovedpoenget, det var det aldri

her” (Barr 2003), hovedpoenget var tilstedeværelse. Denne opprinnelige planen ble avvist av

Handelsdepartementet og de tyske myndigheter. Sett i lys av fjorårets oppbringing av

Veslekari og USAs engasjement på Grønland kunne ikke dette avslaget kommet som noen

overraskelse. Tidlig i august fikk Arktisk Næringsdrift i stand en enighet med

Handelsdepartementet om en mer moderat ekspedisjon som omfattet ti fangstmenn og bare ett

fartøy. Denne unnsetningsekspedisjonen fikk til og med 140 000 kroner i støtte fra samme

departement (Barr 2003). I utgangspunktet skulle hver bemannet fangsstasjon ha et radiosett

for å opprettholde kommunikasjon mellom stasjonene. Handelsdepartementet insisterte

derimot på at ingen landbaserte radiosett kunne bli tatt med, da dette ville øke risikoen for at

ekspedisjonen skulle bli anholdt av britiske eller amerikanske patruljeskip. Dette forbeholdet

ble formalisert gjennom en avtale mellom departementet og Arktisk Næringsdrift. Videre,

hele ekspedisjonen skulle holdes hemmelig for å unngå at de allierte styrker skulle få nyss om

den.

Buskø entrer scenen

Med klarsignal fra den tyskinnsatte administrasjonen i Oslo kunne Hoel sette hjulene i

bevegelse. Etter å ha ringt flere redere, ble til slutt den dampdrevne skuta Buskø av Ålesund

innleid til ekspedisjonen. Buskø var i eie av rederen Elling Aarseth, som og eide Veslekari,

som tidligere nevnt var oppbrakt og nå i alliert tjeneste i Vest-Atlanteren. Bygd i 1926,

utrustet med en 140 hesters dampmaskin fra 1902 og med en lengde på 105 fot var Buskø det

største isgående fartøy tilgjengelig for leie på den tiden. Navnet kommer fra Buskøya ved

munningen av Sognefjorden, hvor den opprinnelige eieren Jan Hess soknet til. Buskø ble

offisielt leid inn i regi av Arktisk Næringsdrift og i kontrakten mellom eierne av Buskø og

Arktisk Næringsdrift var ekspedisjonens formål spesifisert som ”undersøkelse av

vitenskapelig art samt å bringe nye overvintrere og nye forsyninger til norske stasjoner

og/eller å hente hjem folk, fangst og ustyr.” Den erfarne fangstmann og ekspedisjonsleder

Hallvard Devold, som på den tiden vikarierte i John Giævers stilling som sekretær i NSIU 212

(etter at Giæver ikke kom tilbake fra forsyningsekspedisjonen med Veslekari året før) ble

innleid som ekspedisjonsleder for 1941 ekspedisjonen. Hallvard Devold hadde tidligere spilt

en sentral rolle i kampen om Eirik Raudes Land i 1931 gjennom sin stilling som leder av

ekspedisjonen som gjennomførte den første okkupasjonen av Eirik Raudes Land (Blom 1973;

Barr 2003; Skarstein 2006)

Under planleggingen av ekspedisjonen ble Adolf Hoel flere ganger bedt om å redegjøre nokså

detaljert om ekspedisjonsplanene for en viss Obersturmführer Hermann Krause fra det tyske

Sicherheits Polizei. Gjennom flere møter ble Hoel utspurt om alle aspekter av ekspedisjonen,

inkludert bakgrunnen til fangstfolkene og mannskapet på Buskø.

Buskø forlot Ålesund den 18. august 1941, og med Hallvard Devold ombord krøp skuta langs

kysten nordover mot det siste anløpet i Norge, nemlig Laukvik i Senja, hvor kursen ville

dreies vestover og ut over Nord-Atlanteren. Underveis nordover hadde Buskø flere stopp for å

få ombord utstyr og mannskap. Før avreisen fra Ålesund sendte Devold følgende telegram til

Hoel:

”Om av interesse underrett Krause at deltagerne gaar ombord i Namsos, Sannessjøen og

Laukvik.”

Dette telegrammet, som Devold senere gjorde rede for, ble sent fordi han hadde inntrykk av at

Krause ønsket å inspisere mannskapet og ekspedisjonsdeltakerne, da han trodde dette var hele

grunnen til at Krause var involvert i det hele tatt. Som Devold selv uttrykte det:

”Allerede før min avreise fra Oslo var jeg gjort oppmerksom på at Krause ville komme til

Ålesund for å inspisere ekspedisjonen før avreisen. På grunn av at det lot til å være så viktig å

få rede på hvilke personer skulle delta i ekspedisjonen tenkte jeg at hensikten med hans reise

var å gjøre seg et inntrykk av ekspedisjonens deltakere og muligens å ordne med vår

avreisetillatelse”

Men Krause viste seg ikke i Ålesund, og Devold fikk beskjed om å møte opp på

Havnekontoret og den tyske havnekommandant, kaptein Prusch. Han gjennomgikk en hel dag

med forhør av denne om ekspedisjonens formål, noe han måtte gjenta flere ganger etter hvert

som nye tyske offiserer kom inn i rommet. Som en forvirrende avslutning på dagen ble den

reiselystne Devold tatt med på en sosial kveld med ”kinograf og deretter til middag”. Den

påfølgende dagen dukket Krause fremdeles ikke opp i Ålesund, og Devold sendte det

ovenfornevnte telegrammet til for å informere Hoel om sine handlinger. Dette telegrammet

forsto han senere i affærens utvikling kunne indikere at han var interessert i at tyskerne skulle

kunne nå skuta.

Buskø ankom Laukvik i Senja den 28. august 1941. Herfra skulle skuta legge ut over

Atlanteren. Samme dag ankom Obersturmführer Krause i ei fiskeskute fra Tromsø, og gav

inntrykk av at han skulle inspisere Buskø og mannskapet. Det ble fort klart at besøket hadde 213

en mer bisk begrunnelse. Krause insisterte på at skuta ikke bare skulle ta med et landbasert

radiosett, men og en telegrafist til Petersbukta på Grønland, hvor to av ekspedisjonens

medlemmer skulle være stasjonert. Både Buskøs kaptein og maskinisten protesterte. I en krass

ordveksling med Krause hintet maskinisten at tyskerne jo ikke hadde noen garanti for at

Buskø ville komme tilbake. Krause svarte tørt at ”det har man ikke, men vi har lange armer, vi

har både undervannsbåter og fly og De har familie hjemme.” (Simonsen 1941a). Samme dag

sendte Kapteinen og maskinisten et felles telegram til Buskøs eier, Elling Aarseth, som han

fikk først etter Buskøs avgang:

”Jeg tillater mig herved å meddele at vi her i Laukvik har fått ombord en ekstra mann, fra

Deutsche Wehrmacht, som opgis å være telegrafist, meteorologisk iakttager. Dette er utenfor

kontrakten og jeg meddeler dette for ordens skyld. Forøvrig skal jeg oppfylle mit opdrag efter

evne og overenskomst. Vi avgår fra Laukvik kl. 4 morgen den 29. august. Ærbødigst Elias

Hessen - Petrus Ekrem.”

I følge Devolds versjon av saken, så hadde Devold i Harstad, underveis nordover med Buskø,

hatt en telefonsamtale med Adolf Hoel. Hoel informerte da Devold om at en ekstra kar ville

bli med på ekspedisjonen. Devold oppfattet Hoel som meget skuffet over denne utviklingen,

og når Devold spurte Hoel om dette var en nordmann eller tysker, svarte Hoel tørt: ”Det er

nokk en nordmann som heter Bradley”.

Agenten

En tabell i utgave nr. 88 av NSIUs tidsskrift Skrifter, utgitt i 1945, lister alle medlemmer og

samarbeidspartnere ved ekspedisjonene som ble organisert av NSIU i perioden mellom 1937

og 1941. Tabellen har et innlegg som følger:

” Bradley, Jacob. Wireless operator North-East Greenland 1941”

Dette var mannen de tyske myndighetene tvang ombord på Buskø i Laukvik. Iakob Bradley

(hans navn var Iakob, ikke Jakob) vokste opp i Bergen og var ved utbruddet av krigen i Norge

25 år gammel og medlem i Nasjonal Samling i Bergen. Han hadde på denne tiden nådd

ranken Sveitfører (sammenlignbart med kaptein) i Hirden, Nasjonal Samlings militia, og han

hadde da omtrent 120 mann under seg. Det betyr at han var en sentral mann i Hirden i Bergen,

som på denne tiden kun talte en sveit. I følge ham selv var hans oppgaver for det meste

propaganda og verving. Han hevdet at han sa opp vervet som Sveitfører høsten 1940 på grunn

av uoverenskomster med en tysk rådgiver som skulle assistere det lokale NS-laget. Våren

1941 tok han dette et steg videre og lot sitt medlemskap i NS forfalle, en handling som han

påstod var inspirert av samme konflikt fra seks måneder tidligere. Uansett, Bradley satt med

et godt nettverk av tyskere, spesielt sivile tyskere i det tyske nazistpartiet. Til tross for at han

selv beskrev seg som ute av NS opprettholdt han og kontakt med nazistbevegelsen gjennom

sosiale forbindelser med Nazipartimedlemmer og besøk til NS-lagets kontorlokaler i Bergen. 214

Denne kontakten mellom det norske NS, hans tyske naziforbindelser samt hans erfaring som

sjømann var sannsynligvis grunnen til at han i midten av august 1941 ble oppringt av en viss

Weiler i det tyske Sicherheits Polizei i Norge. Weiler informerte Bradley om at de hadde

planer om en ekspedisjon til Grønland og lurte på om han ville være interessert i å bli med

som meteorolog og radiooperatør. Bradley bad om mer informasjon, men ble fortalt at han

måtte reise til Oslo for å få mer informasjon. Weiler gav ham så ganske enkelt en togbillett til

Oslo, og neste dag var 26-åringen i toget på vei over fjellet til Oslo. Over fire tiår ville gå før

han kunne se Bergen igjen. Ved ankomst i Oslo gikk Bradley direkte fra togstasjonen til

Gestapos hovedkvarter på Viktoria Terasse. Han undergikk i løpet av de neste fem dagene i

Oslo en innføring i grunnleggende meteorologi og håndtering av radio. Denne opplæringen

foregikk i et ”privathus” (Simonsen 1941a) mellom kl 8 om morgenen og 7 på ettermiddagen.

Hans instruktører pratet bare tysk, men gjennom sin tid som sjømann hadde han nok tysk til å

forstå instruksjonene han mottok. Kjernen i hans oppdrag var å innhente enkle

værobservasjoner kl 0500, 0800, 1200 og 1900 hver dag og å formidle disse til tyskerne, kun

kryptert gjennom ett omsetningssystem ”av de mest enkle brukt i kryptografi”. Han mottok og

en liten pistol med 40-50 skudd.

Seks dager etter at han først ble kontaktet av tyskerne i Bergen satt Iakob Bradley så på et fly

nordover for å gå ombord i Buskø. Flyet landet i Tromsø, hvor Bradley tilbrakte to dager hvor

han blant annet skaffet seg klær til overvintringen, siden han ikke hadde hatt noe tid til å

pakke før han forlot Bergen. Tidlig den 29. august forlot han Tromsø i ei lita fiskeskøyte og

ankom Laukvik hvor Buskøs mannskap var i ferd med å komme til hektene etter et fuktig

avskjedslag hos folk i bygda.

Den tyske planen

Den 20. august, to dager etter at Buskø forlot Ålesund og la på vei nordover mot Laukvik,

Senja, ble Hoel bedt om å møte med Krause igjen. Under dette møtet ble han informert om at

det tyske Luftwaffe ville sende en radiostasjon og en radiooperatør med på ekspedisjonen.

Hoel påpekte at dette kunne sette hele ekspedisjonen i fare, siden de allierte da ville kunne se

ekspedisjonen som en tysk operasjon. Hoel poengterte også at det Handelsdepartementet

hadde advart mot dette på det sterkeste. Krause avviste alle disse protestene ved å si at

departementet ville måtte bøye seg uansett, da dette var ”en affære som bare tyskerne hadde

ansvar for.” For å få sitt på det tørre skrev Hoel neste dag til Krause hvor han igjen protesterte

og atter trakk frem avtalen mellom Handelsdepartementet og Arktisk Næringsdrift om at

ingen landbasert radiostasjon skulle taes ombord i Buskø. Krause svarte ikke på denne

henvendelsen, men fem dager senere kontaktet han Hoel og gav ham navnet på telegrafisten.

Sannsynligvis misforstod Hoel navnet og trodde telegrafisten var en tidligere bekjent av litt

215

ullen pålitelighet. Hoels versjon av den tidligere nevnte telefonsamtalen med Devold i Harstad

var at han ville advare Devold slik at han kunne være på vakt i forhold til denne karen.

Ankomst til Grønland

Etter at radioutstyret var trygt ombord, forlot Buskø Laukvik og Norge morgenen den 29.

august, og gikk forbi Hekkingen fyr og ut over Atlanteren. Krause hadde instruert at

koffertene med radioutstyret skulle lagres på dekk slik at de lett kunne dumpes overbord om

amerikanske eller allierte fartøy bordet skuta. Mannskapet aksepterte Bradleys tilstedeværelse

på skuta uten åpent fiendeskap, men noen varme var det heller ikke. Dette kom frem ved at

han for eksempel ikke ble tildelt noen plass å sove og at få av ekspedisjonsmedlemmene

senere kom til å innrømme å ha pratet med ham på overfarten. Etter som dagene gikk ble

Bradley klar over at ingen ombord hadde på forhånd vært klar over at han eller tyskerne var

involvert i ekspedisjonen. Han følte seg forrådd og ga uttrykk for dette til besetningen. Under

opplæringen i Oslo hadde han bedt om å få møte med Hoel og NSIU, men tyskerne hadde

sagt at det ikke var tid og at alt uansett var klarert med NSIU allerede. Bradley skulle senere,

etter å ha innsett at dette var en grumset affære, uttrykke anger for at han så lett hadde blitt

med (Simonsen 1941a).

Turen over Atlanteren gikk glatt, og innen 2. september var Buskø gjennom drivisbeltet som

strømmer ut fra Polhavet gjennom Fram Stredet og ned langs østkysten av Grønland. Straks

etter dette gikk de nord til Petersbukta og den 4. september ble Bradley satt av med sitt

meteorologi- og radioutstyr sammen med to fangstmenn og alt deres utstyr. En bør må ha blitt

løftet av Devolds skuldre. Men lettelsen kom bare til å vare en god uke.

Bradley ble satt i land i Petersbukta sammen med de to fangstmennene som hadde planlagt å

bruke fangsthytta Jonsbu i samme bukt som base for den kommende sesongens aktiviteter.

Bradley påstod senere at i løpet av de ti dagene de tilbrakte i Petersbukta så monterte han

radiostasjonen, men han begynte ikke å rapportere været. Merkelig nok så påstod en av

fangstmennene som var der med ham at Bradley ikke satte den sammen (Simonsen 1941a).

Devold kom og senere til å påstå at stasjonen ikke engang var pakket ut fra koffertene

(Stordalmo 2006). Bradley følte ikke direkte uvennskap fra fangstmennene, men de hjalp ham

ikke med utstyret og gjorde det klart at han ikke ville få noe av deres utbytte fra fangsten.

Denne lille gruppen menn i uanselige Jonsbu må ha stoisk akseptert kortene skjebnen hadde

delt dem og påbegynt forberedelsene til den lange, mørke og kalde grønlandske vinteren som

lå foran dem.

Amerikas første fangst i andre verdenskrig

Et memorandum til USAs President Roosevelt fra Admiral J.R. Beardall, datert 18. september

1941, begynner på følgende vis (se figur xxx for full tekst):

216

“The substance of recent reports received from Commander Task Group 6.5 (Northeast

Greenland Patrol, NORTHLAND, NORTH STAR, BEAR), is of possible interest to the

President.

The sixty ton Norwegian steamer BUSKOE, chartered by Norwegian expedition headed by

Hallvard DeVold, was boarded by U.S.C.G. cutter NORTHLAND at Myggbukta on 12

September. There was a crew of ten, with 11 passengers, all of whom were Norwegians and

one of whom was a woman. Personnel carried the usual hunting guns and stated they left

Norway 29 August and arrived Greenland on 4 September. Information elicited indicated that

three men and radio transmitter had been left at Peter Bay, two men at Cape Maurer and one

at Revet, with the remaining passengers to be landed at Myggbukta, Cape Humbolt and

Havna. The BUSKOE was held pending further investigation and the NORTHLAND

proceeded to Peter Bay to remove radio station before ice closed in. The Greenland

Government was informed at this time. Apparently the Norwegian government in London had

no knowledge of this expedition.”

I hans upubliserte memoarer fra tiden som løytnant ombord i USCG North Star, forteller den

nå pensjonerte Kaptein David Sinclair om oppdagelsen og påfølgende oppbringing av Buskø:

”En av danskene stasjonert på værstasjonen Ella Ø var ute og stelte fangstredskapene

sine når han så en tråler på vei opp en smal fjord. Han skyndte seg tilbake og rapporterte til

oss. Vi gikk umiddelbart opp samme fjord og fant at skuta hadde stukket av. De hadde gått

rett inn i hendene til USCG Northland. Det var en norsk tråler ved navnet BUSCOE. Det var

27 personer ombord, for det meste danske jegere og norske fangstmenn, og en kvinne som sa

hun var en sykesøster. Det ble og funnet moderne sendeutstyr som kunne ha blitt brukt til å

sende værmeldinger og informasjon om Alliert båttrafikk til tyske ubåter og akse-kontrollert

territorie.”

Northland, USCG Bear og USCG North Star utgjorde til sammen den amerikanske marines

Nordøstgrønlands Patrulje, som var under kommando av Commander E. H. Smith i den

amerikanske kystvakten. Denne patruljen ble til etter direkte ordre fra den amerikanske

president. Sommeren 1941, i et hemmelig memorandum til leder av Marineoperasjoner (Chief

of Naval Operations), skrev President Roosevelt: ”Jeg tror nasistene vil forsøke å etablere

værstasjoner på øst-kysten av Grønland, sannsynligvis i nærheten av Scoresbysundet. Jeg

foreslår at du tar Northland, Bear og ett annet isgående fartøy og patruljerer øst-kysten av øya

for å forhindre at de setter opp værstasjoner, baser eller andre militære installasjoner.” (Sitert

fra minnet av Charles W. Thomas, siden ”krigstidens sikkerhetsanordninger umuligjorde en

direkte avskrift av ordren” (Thomas 1951))

217

Et nattraid på Jonsbu

Ombord i Northland innrømmet Devold og Buskøs kaptein at de hadde satt iland tre menn

med en radiostasjon i Petersbukta ei god uke tidligere. Om de gjorde dette uoppfordret og

frivillig var et spørsmål flere ville ha svar på senere, spesielt under de kommende forhørene i

Boston. Uansett, Northland ankom Petersbukta på natta, og sendte ut en styrke på ti mann

under ledelse av Northlands Løyntnant Leroy McCluskey. Bradley og de to fangstmennene

ble funnet sovende i hytta og brakt ombord i Northland. Noen kilder påstår at Bradley under

dekke av å ville lage te til ”de besøkende” forsøkte å brenne en hemmelig tysk kodebok og

tyske instrukser. Selinger (2001) avviser denne historien som rent oppspinn. Den eneste

”kodeboka” Bradley hadde med var den datidige romanen ”Det blåser fra Dauingfjell”, som

han skulle basere enkrypteringen av værmeldingene på. Radioutstyret ble brent av

amerikanerne.

I’m an alien, I’m a legal alien?

Mannskap fra Northland tok over Buskø, og nordmennene ble overført til Northland og senere

til Bear som brakte dem og Buskø til den amerikanske havna Boston. Peter Sætre, som var

med Buskø som matros og som etter krigen etablerte seg i Canada, forklarte senere til sin venn

Helge Ødegård at med sin underlegne marsjhastighet ble Buskø tjoret til siden av Bear og

bokstavelig talt dradd de 4800 kilometerne fra østkysten av Grønland til Boston i USA.

Buskøs ankomst i Boston den 14. oktober 1941 ble heftig omtalt i både lokale og nasjonale

medier. Dagen etter var historien gjengitt i mange amerikanske aviser, om enn i noe

varierende grad av nøyaktighet. Storavisa New York Times rapporterte ”Brings seized ship

from Greenland: [USCGC] Bear [.] Lands 21 prisoners, Nazi operatives, at Boston: Woman

and boy included.” Kvinnen var kona til en av fangstmennene som skulle bli med en sesong,

en ikke uvanlig praksis på den tiden. Neste dag fulgte New York Times opp med en ny

historie om Buskø-saken: ”21 Norwegians held in seized ship case: Authorities at Boston are

silent on fate of crew aiding Nazis.” I det amerikanske ukentlige nyhetsmagasinet TIME

Magazine, som kom ut den påfølgende mandag, 20. oktober 1941, var hendelsen omtalt under

tittelen ”No Trafalgar, No Jutland”, for å kontraste denne første amerikanske trefning i andre

verdenskrig med mer grandiose åpninger til store kriger. Uka etter, mandag 27. oktober, i en

historie med den snedige overskriften ”Prisoners of Defence” (Forsvarsfanger), berørte TIME

Magazine igjen Buskø-saken. Denne gang satt journalisten fokus på den besynderlige

juridiske status til fangene. Siden USA ikke offisielt var i krig med Tyskland (eller Norge for

den saks skyld.), skapte nok stillingen til fangene fra Buskø og Petersbukta hodebry i det

amerikanske lov-byråkratiet. Dette poenget lot ikke den sarkastiske TIME journalisten gå fra

seg: ”Hva er fangenes status? Er de krigsfanger eller, siden USA ikke er i krig, fanger av fred? 218

Hvilken lov holder dem i fengsel? Det uforlegne Justisdepartement, som jo vet mye om loven,

bestemte glatt at Buskøs mannskap kunne bli holdt ‘fordi de ikke hadde gyldige

reisedokument.’” (TIME magazine 1941). Derfor ble merkelig nok fangene fra hva USAs

militære ledelse senere ville kalle USAs første militære fangst under andre verdenskrig (se

f.eks. Thomas (1951)) anholdt fordi de ikke hadde de rette innreisedokumenter.

Kystvakten og FBI hadde forhørt alle ombord i Buskø etter praingen og i løpet av de første

dagene i Boston. Fra den 21. oktober og tre dager til ende forhørte så de norske myndighetene

i USA alle på nytt. Fra referatene til disse forhørssesjonene kommer det frem at

forhørskomiteen forsøkte å få klarhet i fire hovedspørsmål rundt hvert besetningsmedlem.

Kjente de til de tyske planene om å få med en radiostasjon før avgangen fra Laukvik? Hadde

de mistenkt at Devold ante noe til dette? Var de eller Devold medlemmer i NS? Hva ønsket de

nå, etter å ha unnsluppet fra Norge, å bidra med? Det viste seg at ingen av

ekspedisjonsmedlemmene innrømmet å ha noen som helst knytning til NS og de kjente heller

ikke til Devold eller om han var NS-medlem eller på annet vis i ledtog med tyskerne.

Referatene viser at alle fangene nå var ivrige til å på alle mulige vis delta i frigjøringen av

Norge.

John Giæver, som tidligere nevnt ble internert i England etter at han ble praiet i Veslekari

sommeren før, hadde nå klart å bli engasjert ved det norske konsulatet i New York. Han ble

sendt opp til Boston og deltok på alle de norske forhørene. Alle ekspedisjonsmedlemmene ble

løslatt nesten umiddelbart etter avhørene. De ble vurdert som ”gode nordmenn” og som Peter

Simonsen, en sentral person i forhørene, uttrykte det i sin konklusjon til det norske konsulatet

i New York, ”De øvrige om bord kan det, etter det inntrykk jeg fikk, ikke være noen

betenkelighet ved å sette i frihet. Endel av disse gjorde et meget godt inntrykk.” Etter å ha

listet de han mente gav et godt inntrykk, legger han usjenert til: ”For enkelte av de andres

vedkommende har jeg vanskelig for å forstå hva de egentlig kan brukes til.” Om Bradley

rapporterer Simonsen at siden han hadde innrømmet å løpe tyskernes ærend ved å opprette en

radiostasjon på Grønland, så er dette ”naturligvis tilstrekkelig til at vi kan fastslå at det fra

norsk side ikke kan gjøres noe for å få mannen satt i frihet. Jeg forstår at fotostatiske kopier av

de forskjellige papirer han hadde med sig, vil bli sennt til London, da der jo der nevnes endel

navner, således at papirene kan være av interesse for vårt etterretningsvesen.” (Simonsen

1941b). I evalueringen av Devold var Simonsen mindre sikker. Hovedproblemet var at

Devold hadde gitt et sterkt forsvar av og støtte til Adolf Hoel og at han ikke helt hadde klart å

gjøre rede for ekspedisjonens grunnlag. Uten å egentlig begrunne hvorfor, så følte Simonsen

at det var usannsynlig at Devold ikke kunne vite noe om radiosenderen på forhånd. Som han

uttalte det: ” I og for seg er det mulig, som han [Devold] forklarer, at Svalbardkontoret anså

det så ønskelig å få manifestert de norske interesser på Grønland at man har skrapt sammen de 219

fangstfolk man har fått tak i og sennt dem avsted, og at det tyske arrangement med

radiostasjonen er så improvisert som Devolds og Bradleys forklaring gir inntrykk av. Men

helt overbevisende er denne forklaring ikke.” (Simonsen 1941b). Til tross for dette

konkluderte Simonsen at ”[f]orsåvidt er mitt inntrykk at det ikke skulle være farlig å gi ham

fri.” Gitt fri ble han derimot ikke.

Buskø-saken som et propagandaverktøy

Buskø-affæren ble brukt på mange vis i de første etterkrigsårene. Fra et amerikansk perspektiv

hadde mytologien knyttet til den første fangsten i den andre verdenskrigen en åpenbar

propagandafunksjon. En versjon overdrevet til det nesten latterlige ble publisert i Kurt Singers

”Spies and Traitors of World War II” (Singer 1945). I denne versjonen finner man Nazi-

agenter fra Buskø som forsøker å bestikke sine amerikanske fangevoktere (som patriotisk

parerte med ”Mac, du could us nicht briben, wir are Americans”), Buskø-mannskap som

hysterisk lårer ”Quisling-flagget, ellers kjent som solkorset” idet skuta ankommer Boston

havn. Kystvakten må også ha hatt ekstremt kjappe skuter til sin disposisjon, siden i følge

Singer, så tok det bare et par timer fra skuta var oppbragt på Grønland til den ble tauet inn på

havna i Boston. Vel inne i havna begynte mannskapet på Buskø å rope ut ”Vi er ikke

quislinger. Vi er ikke nasister” og ”en kunne se det var et veldig oppstyr ombord. Det var bare

noen få tyskere.” Faktum er at det var ingen tyskere ombord, men Singer fortsatte: ”De få

tyskerne blant fangene var tause og mutte.” (Singer 1945).

Mer interessant er den versjonen som den norske krigs-flyveren Bernt Balchen serverer i sin

”Bernt Balchen og flygerne på Grønland”. Muligens så han det som en patriotisk manøver å

forsøke å løsne båndene mellom Buskø og Norge, for i hans glitrende vridde versjon av

episoden er lille Buskø fra vestlandet blitt en ”tvilsom dansk isbryter” (Balchen et al 1944,

side 39). Hvorfor ikke legge skylden på Norges erkefiende på Grønland, Danmark? I

Balchens fortelling er Northland kontrollert av ”kapteinløytnant McCluskey”, som blir fortalt

av det danske Buskø-mannskapet at de har ilandsatt en radiostasjon lenger nord. ”McCluskey

satte kursen mot det oppgitte sted, gikk i land med en tungt væpnet kystvaktkommando en

natt det var snøstorm, og tok til fange omkring tyve tyske soldater i uniform som lå og sov i

køyene sine.” Det ville vært interessant å se noen forsøke å romme 20 uniformerte soldater

inn i lille Jonsbu - og ikke minst å se dem forsøke å falle i søvn stuet som sardiner.

Hvem visste hva?

Som tidligere nevnt så var kommunikasjonen mellom Adolf Hoel og den tyske Hermann

Krause nokså tett i opptakten til ekspedisjonen. I det tildels klare lyset man i ettertid kan

betrakte saken i, så virker det som at interessen som Krause viste ekspedisjonen burde ha 220

hintet til Hoel at tyskerne kanskje kunne ha sine egne intensjoner med ekspedisjonen. Uansett,

den 20. august avslørte tyskerne sine planer til Hoel ved at de informerte ham om at det ville

bli en tysk-kontrollert radiostasjon og telegrafist medbrakt på ekspedisjonen. Hoel kom senere

flere ganger til å benekte at han ikke hadde noen anelse om at tyskerne forsøkte å få med en

radiostasjon og telegrafist til Grønland før etter Buskø hadde dratt fra Laukvik. En slik

benektelse er å finne i Hoel’s autobiografi, som ble publisert etter hans død (Hoel 1977). I

denne refererer han til Bradley som ”en radiotelegrafist som tyskerne hadde fått lurt ombord

uten at jeg hadde anelse om det.” Et annet eksempel kommer fra korrespondanse etter krigen

med den svenske geologiprofessoren H. W:son Ahlmann, som anonymt hadde tipset norske

myndigheter om Hoels samarbeid med tyskerne i Buskø-affæren. I en miks av sinne og vantro

skrev Hoel et strengt brev til Ahlmann som begynner ” Så det var altså De, herr Professor

Ahlmann, som var den anonyme angiver som i desember 1943 ga den norske overretssakfører

Bj. Sundt meddelelse om at jeg skulle ha begått landsforrederi ved å medvirke til å sende en

tysk radiostasjon til Grønland. Jeg vegret meg i det lengste for å tro at det var Dem, men da

jeg ikke kjente til at jeg hadde noen fiender blant svenske vitenskapsmenn[.]”. Som en

gammel kjenning og samarbeidspartner hadde Hoel i starten vondt for å tro at Ahlmann kunne

ha sveket ham slik. Utover i brevet, når Hoel forsøker å klargjøre sin rolle i Buskø-saken,

skriver han: ”Dagen før skipet skulde gå kom en tysk gestapist til Laukvik og tvang ombord

en radiostasjon og en telegrafist, som skulle sende meteorologiske meldinger til det tyske

luftvåpen. Jeg hadde intet kjennskap hertil og fikk først underretning herom da skipet var i

rom sjø.” (Brev fra Hoel til Ahlmann, 27 juni 1949). Basert blant annet på Hoels

korrespondanse med Krause før Buskøs avgang fra Laukvik og fra Hoel og Devolds

uavhengige referanser til telefonsamtalen i Harstad, så er det klart at Hoel var informert om at

tyskerne kom til å sende med en radiostasjon for å gi tyskerne værmeldinger fra Grønland. I

hvor stor grad Hoel samarbeidet med tyskerne og om han hadde sympati for tyskernes

handling i denne saken vites ganske enkelt ikke. Hoel var en hjelper til de han følte ansvar for

(se Barr (2003), s 232-233). Et kynisk spill med skjebnene til Buskøs mannskap og

fangstmennene ser ut til å være i direkte konflikt med Hoels hjelpsomme og omtenksomme

natur. Et sannsynlig scenario er at Hoel følte at om nå Buskø ble bordet av britiske eller

amerikanske styrker utenfor Grønland, så ville ubeleiligheten for folka ombord i Buskø være

mindre enn problemene de syv fangstfolkene som allerede lå på østkysten av Grønland ville

få om de ikke fikk forsyninger denne sommeren. De nasjonale interessene som stod på spill

medvirket helt sikkert også i Hoels beslutningstaken sommeren 1941.

Når det gjelder Hallvard Devold så ser det ut til at han igjen ble en brikke i et større spill.

Denne gangen, i motsetning til småkranglingen med Danmark over Grønland i 1931, ble

kostnadene for ham store. Det er sannsynlig at han, gjennom Hoel, var klar over tyskernes 221

interesse i detaljene rundt ekspedisjonen. Om han var klar over de tyske intensjonene bak

denne interessen er en annen sak. Kanskje han slo seg med ro med tanken om at tyskerne bare

ville sørge for at ekspedisjonen ikke bare var et dekke for enda en rømning fra det okkuperte

Norge. Når til slutt telefonsamtalen med Hoel avdekket tyskernes planer om å få en agent

ombord, visste han bedre, og kunne tatt steg for å distansere seg fra ekspedisjonen. Det gjorde

han ikke. I følge referatene fra de norske forhørene i Boston så uttrykte Devold at ”Han visste

for meget til å prøve å gjøre opphevelser. Han måtte anse seg helt bundet av sin kontrakt”

(Simonsen, 1941a). I et telegram til Adolf Hoel dagen før avreise fra Laukvik så gjorde

Devold det klart overfor Hoel at ”det hele var blitt en forbandet affære” (Simonsen, 1941a).

Det er vanskelig å prøve å se strategien bak den tyske Wehrmachts handlemåte i denne

historien. Hele tilretteleggingen ser ut til å være tilfeldig og i siste øyeblikk. Kontakten med

Bradley, som da ikke hadde noen trening i radiosending eller meteorologi, ble først opprettet i

midten av august, og Buskø forlot Laukvik den 29. august. Videre, han fikk kun et fem dagers

kurs i meteorologi og telegrafi, en særdeles begrenset introduksjon til emnene. Med dette som

ballast skulle han drive en værstasjon mens han samtidig skulle overleve i den arktiske

vinteren med to ikke-NS fangstmenn i ei lita koie. Selinger (2001) trekker og frem at planen

om å etablere en værstasjon ikke var kjent for den tyske marinen. Kanskje var det tyske

engasjementet et forsiktig stikk for å teste nivået av den amerikanske tilstedeværelsen på

Grønland? Når Hoel og Smedal tidlig i planleggingsfasen kontaktet tyske myndigheter i

Norge for å be om tillatelser og støtte, hadde myndighetene uttrykt bekymring mot å åpne opp

en ny front med åpen konflikt med amerikanerne. Denne forklaringen blir for så vidt tildels

støttet av at tyskerne forklarte til Bradley at de kunne ha brukt en trent tysker for dette, men

det skulle jo være en norsk ekspedisjon så en norsk operatør måtte det være. Om værstasjonen

ble oppdaget så ville det være vanskelig for amerikanerne å linke denne direkte til tyskerne,

kunne kanskje Krause og hans overordnede Zeibolt ha tenkt. Om man dømmer etter

mediasirkuset som fulgte i kjølvannet av Buskø etter at skuta seilte inn i Boston havn, så ser

ikke dette ut til å ha slått ut. USA brukte avsløringen av tysk aktivitet på Grønland for det det

var verdt i oppbyggingen av opinionen mot Tyskland før USA til slutt kom med i andre

verdenskrig.

Epilog

I sjøfartshistoriske sirkler i USA verserer historien om Buskø, og i følge disse forlot aldri

Buskø Boston havn. I ”The fury of the Seas” av Edward R. Snow (1964) omtales Buskøs

skjebne som dette: ”Moored off Spectacle Island, Boston, the captured craft Buskø sank to the

bottom some time later. It is said, although this is disputed, that her hull still shows at low tide

off the island.” Denne litt småromantiske versjonen stemmer nok ikke. Den 15. januar 1942 222

ble Buskø sluppet ut av amerikansk varetekt og ble bortleid til US War Shipping

Administration i perioden april 1942 til september 1944 av den norske regjeringa i London,

som rekvirerte skuta i Boston. Skuta ble endelig frigitt tilbake til reder i september 1945.

Buskø returnerte så til Norge, etter et havari utenfor St. Johns, Newfoundland, og skuta

gjennomgikk grundig restaurering i 1950. I 1952 inntraff katastrofen når en orkan rufset over

Vestisen. Buskø gikk med fullt mannskap ned sammen med fire andre skuter i drivisen. Totalt

79 menn fant en våt grav i denne katastrofen som etterlot 46 koner og 98 farløse barn i Norge

(Ottesen, 2001).

Iacob Rytter Bradley ble, i følge slektninger i Norge, stilt for retten i USA, men ble ikke

dømt. Han ble gitt tre måneders midlertidig visa i USA, men for åpenbare grunner valgte han

å ikke returnere til Norge. Han forsvant under jorden i USA i to år før han fikk hyre på et skip

som skulle til Paraguay, hvor han bodde et par år som sjømann. Han slo seg til slutt ned i

Sverige hvor han opprettholdt kontakt med familien i Norge. Men av frykt for

landssvikoppgjøret satte han ikke fot på norsk jord før sommeren 1979. Han døde i 1999.

Hallvard Devold ble internert i England til slutten av krigen. Han oppsøkte aldri polare strøk

igjen. Han døde i 1957.

Adolf Hoel mistet alle offisielle posisjoner i NSIU og sitt professorat ved Universitetet i Oslo.

Buskø-ekspedisjonen var i utgangspunktet med i anklagene mot ham i landssvikoppgjøret,

men ble ikke med i den endelige tiltalen (Stordalmo, 2006). Hoel ble, til tross for at han i

dommen ble roset for sin pro-norske innsats under krigen, dømt under landssvikoppgjøret for

endel andre forhold. Han døde i 1964 etter skadene fra en trafikkulykke.

Jeg fikk mange gode tips, råd og pekere fra Susan Barr, Erling Bakken Selnes, Franz Selinger,

Einar-Arne Drivenes og Peter Schmidt Mikkelsen. Leiv Igor Devold, Eirik Devold og

medlemmer av Bradley familien gav meg personlige versjoner av hovedpersonene i historien.

Helge Ødegård, Webjørn Landmark og Kristian Eikrem hjalp med å klare opp i den videre

skjebnen til Buskø og hennes mannskap. Ann Kristin Balto ved Norsk Polarinstitutts

Bildearkiv var som vanlig til stor hjelp i søken etter bilder. Takk til US Coastguard

Historian’s office og Dr. William H. Thiesen for bilder av de amerikanske kystvaktskipene.

223

References

Balchen, B., Ford, C. and Lafarge, O. 1944: War Below Zero. London: George Allen &

Unwin, LTD.

Barr, S. 2003: Norway - a consistent polar nation? Oslo: Kolofon AS.

Blom, I. 1973: Kampen om Eirik Raudes land. Oslo: Gyldendal.

Hoel, A. 1951: Et oppgjør med landsmenn. Oslo: Minerva Forlag.

Hoel, A. 1977: Mitt liv i og for polartraktene. Oslo: John Griegs Forlag.

New York Times, 1941: ”21 Norwegians held in seized ship case“, 16. October, p. 3.

New York Times, 1941: “Brings seized ship from Greenland”, 14. October.

Odsbjerg, A. 1990: Nordøstgrønlands slædepatrulje 1941-1945. København, Denmark:

Komma Forlag.

Ottesen, J. 2001: Ishavsskuter III. Ullsteinvik: Fotoarkivet.

Selinger, F. 2001: Von "Nanok" bis "Eismitte": Meteorologische Unternehmungen in der

Arktis 1940-1945. Berlin: Schriften des Deutschen Schiffahrtsmuseums.

Simonsen, P. 1941a: Referat fra forhør av Buskø-besetningen i Boston, fra de private arkivene

til Peter Simonsen, “PA1298 Peter Simonsen, S/S Buskø Report”-folder. Riksarkivet i Oslo.

Simonsen, P. 1941b: Brev fra Peter Simonsen til generalkonsul Rolf A Christiansen i New

York, fra de private arkivene til Peter Simonsen, “PA1298 Peter Simonsen, S/S Buskø

Report”-folder. Riksarkivet ii Oslo.

Singer, K.!945: Spies and Traitors of World War II. New York: Prentice Hall.

Snow, E. R. 1965: The Fury of The Seas. New York: Dodd, Mead and company.

Stordalmo, K.E. 2006: Grønnlandssakens utvikling under den andre verdenskrig.

Mastergradsavhandling. Tromsø: University of Tromsø.

Sørensen, L.N. 1958: Henry Rudi: Isbjørnkongen. Oslo: Gyldendal.

Thomas, C.W. 1951: Ice is where you find it. New York: The Bobbs-Merrill Company, Inc.

TIME magazine, 1941: “Prisoners of Defense”. 27. oktober.

Figur 1 - Northland.jpgDet amerikanske kystvaktskipet USCGC Northland utrustet for den såkalte Grønnlandspatruljen opprettet etter direkte ordre fra den amerikanske presidenten. (Gjengitt etter tillatelse fra U. S. Coast Guard Historian's Office.)

224

Figur 2Kart over grønland med de mer viktige steder inntegnet.

Figur 3 - Busko.jpgSelfangstskuta Buskø på feltet i Vestisen tidlig 50-tall. (Gjengitt etter tillatelse fra Ishavsmuseet, Brandal).

Figur 4 - devold1941laukvik.jpgLederen av NSIUs unnsetningsekspedisjon til Nordøst-Grønland i 1941, Hallvard Devold. Bildet er tatt i Laukvik i Senja rett før avgang fra Norge til Grønland. Fire år ville passere før han kunne returnere til Norge. (© Norges Polarinstitutt)

Figur 5 - skrifter88.jpgTabell som viser oversikt over alle medlemmer og samarbeidspartnere i ekspedisjonene sendt ut av NSIU i perioden mellom 1937 og 1940, hentet fra utgave nr 88 av NSIU-publikasjonsserien ”Skrifter”, 1945.

Figur 6 - jonsbu1939.jpgDen norske fangsthytta Jonsbu ligger i Petersbukta på Øst-Grønland. Bildet er fra 1939, og viser antenner som Bradley senere ville nevne at han benyttet når han satte sammen radiosenderen. (© Norsk Polarinstiutt.)

Figur 7 - memorandum.jpgMemorandum fra den amerikanske president Roosevelt fra Admiral J. R. Beardall, datert 18. september, hvor Buskø-saken blir forklart. (gjengitt fra The Franklin D. Roosevelt Presidential Library and Museum, New York, USA.)

Figur 8 - Bear.jpgDen tidligere så stolte skuta Bear, bygget i 1874, her sørgelig nedrigget til tjeneste på Grønland i sine siste år i aktiv tjeneste. (Gjengitt etter tillatelse fra U. S. Coast Guard Historian's Office.)

Figur 9 - burning.jpgBilde av Jonsbu, som viser mannskap fra den amerikanske kystvakta som brenner den tyske radiostasjonen Bradley hadde med seg. (Fotograf ukjent. Gjengitt med tillatelse fra Peary-MacMillan Arctic Museum, Brunswick, USA.)

Figur 10 - buskoinboston.jpgFaksimile fra side 3 i New York Times, 14. oktober 1941, som viser patruljebåten som bringer Buskø-mannskapet inn i Boston havn (over) og Buskø fortøyd til siden av USCGC Bear på vei inn i Boston havn. Gjengitt med tillatelse fra The New York Times Co. © New York Times.

Figur 11 - kodebok.jpgForsiden til kodeboka som Bradley hvor Bradley skulle hente nøkkelen til krypteringen av værmeldingene han skulle sende fra Øst-Grønland.

225

"Queen Mary"

I "Sunnmørsposten" var der ein liten notis om "Queen Mary, den gjekk jomfrutur frå Southampton til New York. Datoen var 27. mai 1936. Rart ein slik liten notis i "Sunnmørsposten" kan vekke gamle minner. Men det var eit program om "Queen Mary" og jomfruturen i radioen eg vil tru det var denne datoen. Det var fyrste radioprogram eg høyrde, fyrste gang eg høyrde radio.

I "Sessnilsgarden" hadde dei fått radio, "Sessnils-Hans" var fiskar på "Dolsøy" den tid. Eg trur vinteren 1936 var det året "Dolsøy" hadde eit "storår". Svaleing var bas og alt klaffa for han den vinteren. Ja, for Svaleing klaffa det dei fleste vintrane! Men dette med radio, eg trur denne radioen i Sessnilsgarden var ein av dei aller første i N. Vartdal. Øggars-Martin og Sessnils-Hans var begge på "Dolsøy" dette året, dei kjøpte også kvar sykkel." Svithun" trur eg merke var. Eg trur det var lenge sidan der var kjøpte nye syklar til N. Vartdal. Det var "svære" syklar dei hadde kjøpt, der var dynamo og lys. Noko som var nytt var sikring for sykkelkjede, før brukte mannfolk å ha strekk på buksebeinet så buksa ikkje skulle bli fast i sykkelkjede. Nytt var og ein ting til, sykkelkjede gjekk i oljebad, slikt noko hadde vi aldri sett før. Men gir trur eg ikkje syklane hadde. Vi gutane verkeleg misunte Hans og Martin desse syklane. Eg trur vi såg slutten på dei "harde 30 åra" då i 1936.

Ja, vi nokre få gutar som stod der på vegen utanfor "Sesnilsgarden" den 27 mai 1936, Valborg kom og spurte om vi ville høyre radio, klart vi gjerne ville høyre radio, det hadde vi aldri hørt før. Eg huskar der var eit heller langt program om "Queen Mary", eg huskar ikkje noko spesielt om dette skipet. Men då dei var ferdig med "Queen Mary" kom der ein og fortalde vitsar, eg huskar ennå ein av desse vitsane: Ein ungdom langt oppe frå ein av "dalane" hadde mønstra på ei skute. Han kom om bord med eit gevær på skuldra. Skipperen spurde kva han skulle med dette geværet, jo han hadde hørt der var så mye rev i segla, svarte guten.

Ja, "Queen Mary" tok det "Blå Band" på sin jomfrutur, det var kamp om dette blå band. Det gjaldt å ha kortast tid over Atlanterhavet, fart og komfort var av stor betyding i kamp om passasjerar. Ja, dette var før flytrafikken overtok trafikken over Atlanterhavet. Det at fly ville ta over passasjertrafikken over Atlanterhavet var det nok få som ante den tid.

"Queen Mary" gjekk med passasjerar over Atlanterhavet heilt til andre verdskrigen starta i 1939. Då krigen kom vart skipet vart brukt til troppetransport resten av krigen. "Queen Elisabeth" som også var bygd for passasjertrafikk vart også troppetransportskip. Svært mange passasjerskip vart tekne i bruk til troppetransport. Amerikalina sin passasjerbåt "Bergensjord" gjekk også i troppetransport under krigen. "Queen Mary" hadde stor fart og hadde visstnok opptil 10000 soldatar ombord enkelte turar. På grunn av stor fart gjekk " Queen Mary" og "Queen Elisabeth" aldri i konvoi. Men på kvar tur over Atlanterhavet dei hadde dei eksskorte av fleire krigsskip.

Mange radio program har eg nok høyrt sidan den tid, men merkeleg nok huskar eg denne kvelden då eg høyrde radio for første gang.

Langesund 09.09.04

Helge Ødegård

226

Djevelen før og nå. I min barndom lærte vi mye om djevelen, det var han som lokka oss til alt det gale vi fant på og gjorde. Han var svært utspekulert, snakka så fint og lovde oss både det ene og andre om vi om vi bare gjorde som han foreslo. Husker ennå hvordan han fikk meg til stjele noen epler. Jeg gikk forbi en hage en høstdag, da så jeg to epler som hang på en gren ikke langt fra gjerdet. Eplene så røde og fine ut, kjente nesten smaken av epler der jeg gikk. Han (djevelen) begynte ikke med det samme å friste meg. Nei det gikk en god stund før jeg i det hele tenkte på eplene. Men så begynte tankene å fly, det blir sikkert bra mørkt til kvelden, der er skyer på himmelen, så månen forsvinner. Det er ikke vanskelig å komme seg over det gjerdet og eplene henger ikke høyt. De to eplene er det sikker ingen som savner heller, treet er jo fullt av epler. Men hvem av kameratene mine skulle jeg få med på dette. Men «fristeren» løste dette problemet, der er bare to epler, gå alene! Det var jo helt klart, gikk jeg alene var begge eplene mine. Da jeg hadde bestemt meg for å ta eplene å gå alene fikk jeg fred.

Kvelden kom og månen forsvant alt lå liksom til rette. Da det ble mørkt lurte jeg meg bort fra kameratene mine, jeg hørte de ropte på meg, men----. Da jeg kom fram til hagen var det nesten mørkt, månen skimtes så vidt bak noen lyse skyer. Så forholdene var det vi i dag kaller ideelle. Det var ingen kunst å komme seg over gjerdet, i lyset fra månen så jeg eplene. Jeg fikk tak i grenen der eplene hang og det tok ikke lang tid før jeg hadde eplene i lommen. Da jeg var kommet på utsiden fikk jeg noen underlige tanker. Nå har du syndet og kommer sikkert til helvete. Læren var slik i den tid, var du synder kom du til det stedet der du ble pint i en glohaug. Du ble tørst, men fikk ikke noe å drikke. Vi hadde jo lært om den rike mannen og Lasarus. Vi hadde også sett tegninger fra dette stedet, djevelen, med horn i panna og hestehov, gikk rundt og stakk de som lå i glohaugen med en stor gaffel. Der var også flokk «smådjevler» som gikk rundt og pinte folk etter beste evne. Helvete var en plass vi hadde lite lyst å komme til. Det virket litt urettferdig å komme til helvete for bare to epler. Men dommen var klar, der var ikke små eller store synder, synd var synd. Så kom fristeren igjen, du kan like godt fylle lommene med epler, straffen blir det samme. Så det var ikke lang stunden før jeg var inne i hagen igjen, da fylte jeg godt i alle lommer. Husker ikke om jeg angret etterpå, jeg var nok mest redd noen hadde sett meg. Eplene smakte godt. Dette var det første møte jeg hadde med djevelen som jeg husker, senere kom fristeren ofte med tilbud. Noen ganger fikk han meg på «glattisen», andre ganger motstod jeg fristelsen. Men må tilstå at jeg noen ganger angret på at jeg ikke falt for fristelsen.

Slik var det i min oppvekst, nå hører vi nesten aldri djevelen blir nevnt. Jeg tror nesten de unge prestene har mistet troen på djevelen. De vil vi selv skal stå til ansvar for våre gjerninger. Det er vi selv som finner på de ting som helst skulle ha vært ugjort. Det nytter ikke lenger å skylde på djevelen. Min barndoms helvete der djevelen gikk rundt og pinte de som lå i glohaugen er nesten en «saga blott» og godt er det. Jeg er glad tegninger av djevelen med horn og hestehov og glohaugen i helvete forsvant. Jeg tror slike tegninger skapte skrekk i mange barnesinn. I dag har vi en litt mykere religion, nå hører vi mer om guds godhet, ikke om helvetes pinsler og djevelens tortur.

Langesund den 20.09.98

Helge Ødegård

227

Eldbjørgdagen.

Den 7. januar er Eldbjørgdagen, dette er dagen for elden. Vi trur vel ofte dagen er til minne om ein eller annan helgen, då om ei som vart kalla Eldbjørg. Men i "gamle" dagar då det ikkje var så lett å gjere opp varme var elden teke godt vare på. Når kvelden kom vart glør raka saman og dekte med oske, når morgonen kom vart oska raka til sides og "kveike" lagt på glørne. Kveike var gjerne never, eller tynne spøner. Litt måtte ein nok blåse på glør for elden fatna skikkeleg. Det var stor skam å la elden døy ut om natta. Så elden var ein "venn" som vart teke vare på. Men så kom fyrstikker og det vart lettvint å få varme, så elden var ikkje lenger så heilag. Langesund onsdag, 1. januar 2003

Helge Ødegård

228

Gud i går og i dag.

Ser Inge Grimstad ikkje er heilt eining i mitt skriv om gud i dag og i går. Gud er vel uforanderleg, men vår oppfatning av Gud er vel ikkje det same til alle tider. Det er heller ikkje det same i alle trussamfunn. I gamle dagar, (i min barndom), vart vi ofte fortalt om helvete, nå er denne staden nesten vekk frå kyrkje og forsamlingshus. Dei fleste av oss har ein mild far som gudebilete, og godt er det.

Eg skal fortelje heile historia om den jenta som vart straffa for dei orda faren sa då grannkonene skrytte av den førstefødde sonen.

Skjeggå.

Det er sagt ofte : Gud er den same i dag som i går. Men våre forferde hadde ikkje den same milde gode gud som vi har i dag. Det er ofte slik eg trur den gud dei hadde var litt hard og forlangte mykje. Det skulle ikkje seiast eller gjerast mykje for guds straffedom kom. Lokka djevelen folk litt ut på glattisen slo Gud til med straff. Gud kunne straffe heilt til 3. og 4. ledd i slekta. Så den feil og synd som vart gjort følgde slekta frå oldefar til oldebarn. Det var ein streng gud våre forfedre hadde, helst skulle ein gå rundt med alvor i ansiktet, spøk og lått var ikkje av det gode.

Det var ein ungkar som gifte seg og ekteparet fekk eit barn. det var ein gut. Som vanleg i den tid kom grannkoner med sengamat. Heilt som vanleg skrytte dei av den nyfødde.“ Å så smålett og pen han er, lenge sidan vi har sett så pen gut.”, sa dei. Dei skrytte og sto i, mannen var heilt oppøst av skrytet og så kom han til å sei noko han angra på all sin dag. “Ja guten er smålett og pen, men vent til jenta kjem “, sa han. Jenta kom om ei tid, men ho var ikkje smålett og pen. Ho var noko dei gamle kalla ”tvaubegge”, (tvikjønna). Ho fekk skjegg som ein vaksen mann, derfor dette utnamnet. Faren forstod nok han hadde ein gud som det var best å passe seg for. Nokre få ord ei stund han var glad og øsen,og så den straffa. Eg kan ta fram fleire dømme på guds straffedom, men dette tilfelle trur eg er det verste. La jenta lide heile livet berre for nokre få ord faren sa i tankeløyse!

Ingen i dag vil tru det var Gud som straffa mannen og denne jenta så hardt for nokre få ord som faren sa då han var øsen over ein velskapt gut. Når der kjem barn til verda i dag som ikkje er velskapte er det vel ingen som trur dette er straff frå gud. Dei foreldre som får barn som manglar noko må sleppe og tru Gud straffa dei for noko dei har sagt eller gjort. Dei treng vår omsorg og godvilje, la oss ikkje legge stein til børa. Det var stein til børa han fekk faren til ”Skjegga”.

Eg trur ikkje Inge Grimstad trur på en Gud som er så hard som deg Gud dei hadde på Vartdal rundt 1850. Eg vil også tru dei hadde den same Gud på Hareid, det var på Hareid folk frå Vartdal lærde Gud å kjenne. La vi huske ein ting det folk lærte om Gud lærte dei i kyrkja, der var få som hadde eigen bibel.

”Skjegga” var søskenbarn” til mormora mi, så den historia vart fortalt, men i mi tid som barn var der få som trudde Gud hadde straffa faren og jenta på det viset.

Gater av gull, i den nye himmel var der gater av gull, våre forfedre trudde på dette, men trur vi på dette i dag? For meg må folk tru på Gud som dei vil, eg har fortalt om den Gud våre forfedre trudde på. Eg trur dei fleste av oss har ein Gud som er mild og kjærleg. Min Gud straffar ufødde barn for ”tullprat” av ein far.

229

Den gud vi dyrka i dag er ikkje så hard, vi kan vere litt meir frilynde. Gud tek ein spøk for ein himmelen var det slutt med svolt, sjukdom og sakn. Det dei hadde mangla her i livet skulle dei få i overflod der i Eva. Kva veit om himmelen i dag? vi veit vel like mykje, eller lite, som våre forfedre visste.

Langesund den 14.02.2004

Helge Ødegård

230

Halvemål 1V. Med stor glede les eg innlegg frå Ragnar Ørstavik. På dette innlegget vil eg "arrestere" han litt. Det var ikkje skipperen på "Havmann" eller "Hindholmen" som ønska ei "overhendig" fjøre. Det var skipperen på "Årvak" han "Hau-Johan" som kunne tenke seg ei slik stor fjøre. Ja, han "Hau-Johan" hadde mange gode strofer, dei burde vere samla. Ein ting til la eg merke til i dette innlegget, det er bruken av "mi". "Oss på Vartdal sa oss oss". Vi tilhørte den regionen som brukte oss. Eg veit ikkje kva dei brukar i dag, dialekta har forandra seg mykje sidan eg var barn. Nå ein morgon låg der rim på plenen. I dag er det "ele" sa eg, kona stussa litt, dei sa rim i Hjørungavåg. Nå lurer eg på om det skulle vere "ele”, eller det var ”hele”? Nå heiter det vel rim over heile landet. Dialektorda forsvinn. Helge Ødegård

231

Hausten: Vedhogst. Om hausten måtte folk "rive" ved. (Dei sa rive ved, vi brukte øks og sag, vi reiv eine). I min første barndom hadde vi ikkje elektrisk kraft på Vartdal. Då vi fekk kraft, ein gang i 30 åra, var det få som såg seg råd til å kjøpe elektrisk komfyr, eller varmeomnar. Det måtte brukast ved til varme og koking. Det var for det meste bjørk som vart brukt ved, litt einer og åre vart også nytta. Der var mykje bjørk på Vartdal. Men den var ofte litt vanskeleg å få til "gards", det som var lett "tilkomeleg" var for det meste uthogt. Folk måtte litt langt oppi fjellsida for å "rive" ved. Dei aller fleste brukte løypestreng, dei "firte" veden ned til flata. Då folk fekk løypestreng vart arbeidet med å få nok ved til gards lettare. Før dei fekk løypestrengen måtte dei drage veden så langt at dei kom til med hest og slede. Det var sikkert eit slit å få rigge til løypestreng, drage strengen mot bakken langt til fjells. Det hende også at løypestrengen slitna, då måtte den "slagloddast". Dei skråfilte endane, surra "seistreng" rundt og la på boraks. Så måtte dette varmast til strengen smelta, til varme vart det brukt ein fyringslampe, eller primus. Det var ikkje mange som kunne slaglodde, men der var dei som hadde lært slikt. Det var vel slik, "nød lærer naken kvinne til å spinne". Når veden var hoggen måtte den dragast til løypestrengen og "firast" ned. Det var "skat" og "strangar", "strengane" kunne få ei voldsom fart på løypestrengen. Vanleg firte ein "skat" først, det var godt å ha litt "skat" som "buffert" når "strangane" kom. Det var også ofte langt å kjøre veden heim. Der låg store dungar med ved på gardane. Det vart ikkje sagt veddunge, dei sa "veakost". Når veden var komen "gards" skulle den hoggast til småved eller sagast og kløyvast til skier. Mannfolka stod i dagevis ved stabben og hogg ved. Dei flytte stabben etter kvart som det var fullt framfor den. Barna hadde ofte jobben med å få den ferdige veden i hus. Alle hadde eit "vedskjul", dette skjulet måtte ikkje vere for tett, veden skulle turke. Alt arbeid med veden vart gjort med øks og handsag, så veden varma nok minst to gonger.

Slaglodding: Bakke-Jakob kunne slaglodde.

Sau. I min oppvekst vart sauen slakta heime. Dette var også haustarbeid. Sauen måtte klippast, klipping av sauer var kvinnearbeid. Det var ikkje så lite arbeid med sauen. Den skulle først sankast heim frå sommarbeite, heimkomen vart sauen slept i utmarka. Vi måtte ha eit auga med saueflokken, vart veret dårleg måtte sauen i hus. Det var ikkje alltid så greitt å finne sauene få dei i fjøset. Det var ofte mykje "mas" og springing få flokken var samla og komen i hus. Det var også frykt for at sauen skulle gå i brattfjellet. Det hende at sauer gjekk seg "skorfaste", då stod dei faste på ei fjellhylle. Det kunne vere litt vanskeleg å få "berge" sauer som stod "skorfaste". Det hende også at sauer ramla utfor og slo seg i hel. Vist ein kom tidsnok, før ramnen hadde ete for mykje, vart det som kunne nyttast av kjøtet brukt til folkemat. Folk hadde eit uttrykk på slikt kjøt, dei kalla det "kantakjøt". Dyr fall ikkje utfor fjellet den tid, dei "kanta". Trusking: Om hausten skulle kornet truskast. N. Vartdal hadde saman med Masdal og Rot eit truskeverk. Det var alltid fleire gardar saman om trusking, ein måtte ha mykje folk til dette arbeidet. Nokre var på kornstålet og la kornband fram til han som "mata" truskeverket. Ein stod for andre enden av "verket", der halmen kom ut. Han stod der med ein høygaffel og sende halmen til dei som var i "halmstålet". Dette halmstålet måtte trakkast godt for å få plass. Kornet kom ut omtrent midt på truskeverket, godt korn kom ut i eit rør, lettekorn i eit anna.

232

Både godt korn og lettekorn vart samla i sekker som hang under dei røra. Det var ein "grisejobb" å vere i halmstålet, løene var som oftast små og tronge. Sjølv om gluggen og dørene stod opne var lufta full av "dumbe". Vi i halmstålet fekk kropp og kler fulle av agner og anna rusk, lungene og halsen vart også fulle av dette støvet. Vi harka, hosta og spytta svart i lang tid etter ein dag i halmstålet. Som oftast hadde vi ein som passa drivkrafta, dette var ein bensinmotor, fabrikkert i Amerika hadde kjølevatn. Der var ei lang flatreim frå motoren til truskeverket, det var mykje sikting for å få reimhjulet på truskeverket til å stå rett i forhold til motoren Stundom slitna denne reima, då måtte ein til med reimlås for å få den skøyt på nytt. Det hende også motoren tok "pause", toppakkninga på motoren vart lekk. Då var det få å tak i asbestplate å slå ny pakning. Trusking var eit arbeid vi likte sjølv om vi vart fulle av agner og anna rusk. Det var alltid liv og røre når vi truska, mykje folk som arbeide saman. Kastenot.

Om hausten var kastenota mykje i bruk, dette var kveldsarbeid. Det var mest mort og småsei ein fekk i kastenota. I stille haustkveldar kunne ein ro langs land å sjå etter fisk. Vi slo med auskaret, eller noko anna, i båtripa. Var der fisk vart den skremd og rørte på seg, då såg vi moreld der fisken var. Det var nok heller sjeldan det vart storfiske med kastenota, men litt fisk fekk vi alltid. Det var ikkje mykje mat i småmorten, men ha den og ha ingenting! Kastenota var mykje brukt på Vartdal, folk lang fram i Årsetdalen hadde kastenot og brukte den. Det kunne vere triveleg å vere ute med kastenota, det var eit typisk lagsarbeid. Om hausten måtte også garna bøtast, dei skulle vere klar til vinterfiske. Garnbøting var ofte kveldsarbeid, når det vart for mørkt til utearbeid vart det ofte garnbøting framover kvelden. Vi hadde ikkje fjernsyn den tid, radioen var heller ikkje i "kvar manns hus". Så folk slapp å kaste vekk tid framfor slike "media".

Kveldane var ofte kosestundar. Far sat med garnbøting og mor spann på rokken. Vi gutane la på nåla til far, (vi fylte tomme garnnåler med tråd). Jentene kara ull til mor. Barn vart sette til arbeid, og var til nytte, i min barndom. Det å vere til nytte gir ein god følelse. Barn i dag får vel nesten aldri vere til "nytte". Dei får ikkje ta del i det arbeid foreldra har. Heimane er fulle av tekniske hjelpemidlar, det kan vere farleg å la små barn hjelpe til på kjøkenet, for eksempel. Skulearbeid var ikkje eit årsverk for barna slik som i dag. Vi gjekk på skule 2 dagar for vika. Hadde litt heimelekse, men ---.

Skulen var tredelt 2 årskull i første klasse, 3 årskull i andre og 2 årskull i 3.klasse.

Helge Ødegård

233

Havhesten

Eg fann eit skriv om ”Havhesten” i ”Sunnmørsposten”. Nå er det vel heller lite dine barn og barnebarn veit om forliset til ”Havhesten”. Det var første turen Asbjørn hadde på sjøen, var heldig som fekk seg” rom”. Asbjørn var då 16 år, det var ikkje lett å få seg arbeid den tid. Så Asbjørn var svært glad han fekk denne jobben.

Slik som eg huskar var det Bakke-Johan, Nils-Peder, Bjarne Rekedal og Asbjørn som var med ”Havhesten” denne sildeturen til Island. Er litt usikker på om Pål Rekedal også var med, men trur det ikkje.

Det var eit tidskifte på fiske den tid: "Isflåmannen" og "Fram" var selde og folk frå N. Vartdal måte sjå seg om etter andre "rom". Meiner å huske Nils-Peder var fast mann på "Fram", Bjarne var nok på "Isflåmannen".

Forliset var nok slik ein frå vere glad alle vart berga, meinar å huske Nils- Peder frårådde dei frå N. Vartdal mot å gå til køys, er litt usikker på om eg huskar rett. Men dei fekk ikkje lang tid å "områ" seg på, det var å kome seg i notbåten slik ein gjekk og stod. "Havhesten" hadde nok heller ikkje radio så dei kunne få meldt frå om "stoda".

Ja, alle kom heim med liv og helse i behald. Dei hadde også blitt "oppdressa", hadde fått dress, sko og skjorte, ja dei hadde også fått kapper. Men kappene klaga dei på. Dei fekk nok også litt erstatning for kler og utrustning som var tapt. Dei kom til Bergen med ein rutebåt som gjekk frå Bergen til Reykjavik, (var det "Lyra" båten heitte?), kom vel vidare med hurtigruta. Det gjekk nok litt tid før vi fekk "frette" om forliset, ennå lenger tid før folka kom heim.

Det var vanskeleg å få jobb på fiske, "Havhesten" vart erstatta med "Norholmen", men for å få "rom" der måtte dei fleste kjøpe seg aksje. Bakke-Johan fekk låne pengar av Osphol til aksje, trur kvart aksje kosta kr. 1000.

Asbjørn vart gåande heime til han fekk "rom" på "Arktos" til Kvitsjøen som halvløting i 1935. Det hadde ein brukbar tur, trur eg. Ja, nå vart det litt historie du kan fortelje til dine. Eg vil tru mykje er ukjent.

Knut Grønnevet var glad alle vart berga, ”Eg har ikkje mist ein mann”, sa han ofte. Han var glad då eg kom heim som sistemann frå vår Englandstur.

Ha det godt.

Langesund fredag, 19. mars 2004Helge Ødegård,

234

”Jasegjeita”.

Tidleg på våren høyrde vi jasegjeita, helst litt seine kveldar med måneskinn. Eg lurte ofte på korleis denne jasegjeita såg ut, kva slags dyr det var. Men eg fekk aldri noko skikkeleg svar. Trur ingen hadde sett denne jasegjeita. Men vi høyre ho kvar vår. Ja dette var den tid før jasen vart omdøyt til hare. Det var litt jase på Vartdal i min barndom.

Ja nå veit vi litt meir om denne jasegjeita som lagar slike lyder om våren. Det er ei lita ugle som vil lokke til seg ein partnar. Men når vi høyrde dei lydane frå skogen seine kveldar i måneskinn var det eit lite vårteikn. Ja vi lærer mykje om natur i radio og fjernsyn.

Helge Ødegård

235

«Sachsen»

«Sachsen» vart ikkje omdøypt, vi fangsta i lag med den i 1940, den var framleis «Sachsen». Men der var også ein trålar som heitte ”Sachsen”, i band nr. 1V av Vartdalssoga er det foto av denne trålaren. Fotoet skulle vise selfangaren ”Sachsen” Det tyske selskapet kjøpte også «Storis» frå Tromsø, (trur det var frå Tromsø), den vart omdøypt til «Leipzig «. «Leipzig» kom ikkje til Vesterisen 1940, den fraus inne i Austersjøen det året, såg den i Ålesund 1942.

«Buskøy» gjekk ut frå Laukvik, eg har ikkje opplysningar om kvar denne norske tyskaren, (Bradly), kom ombord. Trur denne mannen var eit tysk barn som kom til Noreg etter 1. Verdskrigen og voks opp i Bergen. Den «kilda», (Peter Sætre), eg hadde om turen «Buskøy» hadde til Grønland er død. Han busette seg i Canada, men dødde for få år sidan. Men det rette er ein tysk/nordmann, resten nordmenn. Der var forresten ein som skulle overvintre som hadde teke med kona. Mangt rart som hende krigsåra.

« Veslekari » var bergingsfarty, stasjonert på Island heilt til den var rekvirert av Royal Navy 1943. Trur den var stasjonert på Falklandsøyane. Kontakt Per Myklebust, Lindev. 10, 6100 Volda, trur Per har litt opplysningar om «Veslekari». Bror min Asbjørn Ødegård var matros på «Veslekari» då den reiste til Grønland 1940, var der ombord til skuta vart rekvirert av Royal Navy. Men han er dessverre død og eg trur alle som vart med skuta til Grønland i 1940 også er borte.

«Flemsøy»: Det var Jon Hamar som fortalde historia om «Flemsøy» til meg. Eg er sikker på han la hendinga til Stretet. Det var «Flemsøy» og «Fortuna». Dei to skipperane såg det som einaste utveg å ofre skutene for å berge livet, bruke ei skute så lenge den flaut. Så ta mannskapet ombord i den andre skuta og håpe denne ville halde til dei kom seg ut. ”Dette var livet til låns”. «Flemsøy» hadde mest maskinkraft, derfor «Flemsøy» først. Skuta flaut til dei kom seg ut, men skaden var stor. Vil tru dette hende i 1935. Dette er ei historie og eit «drama» som burde kome på prent. Skal tru der er folk igjen som huskar denne historia, kan du forsøke Ruben Brandal?

Eg deler gjerne det eg veit med andre, så ta kontakt om du trur eg kan gi deg «tips» Er glad du skriv om skuter, vi litt eldre huskar skutene, du skriv godt.

Langesund 1. mars 2001

Med helsing

Helge Ødegård

236

Jul i Ghana.

Jula 1960 feira eg i Ghana, var maskinist ombord på «Giskøy». Ghana var då ein «fri» nasjon, landet var engelsk koloni i lang tid. Dette var det landet som vart kalla «Gullkysten», dei vann ut mykje gull i dette landet, derfor namnet gullkysten. Men der var også ein handel som gav rikdom til mange. Denne handelen var kjøp og salg av slavar, innfødde vart fanga og selde til kvite handelsfolk, som sende slavane over til slavemarknader i Amerika. Med skam må vi tilstå at både danskar og nordmenn deltok på denne slavehandelen.

Slavehandel var lønnsam, hadde med varer nedover til Afrika og selde varene ein hadde med. god forteneste. Kjøpte slavar som vart selde i Amerika, i Amerika vart det kjøpt kaffi, te og diverse andre varer. Danmark hadde den tid ei festning i Ghana, mange land i Europa hadde eit lite landområde og festningar på kysten av Ghana. Denne handelen med slavar lønte seg godt.

Dette med slavehandel var godkjent av konge og kyrkje, slike svarte heidningar hadde godt av kome til folk som trudde på vår religion. I tillegg til å få slike heidningar til å tru på vår religion kunne ein også tene pengar på salget av slike svarte. Ja det var den tid.

Men vi på «Giskøy» skulle ikkje drive slavehandel, nei det var fiske vi skulle der i Ghana. Sildestamma på norskekysten var ”oppfiska”, det var ikkje lønsamt å drive etter sild i norske farvatn. Det var to rederi på Sunnmøre som ville forsøke nye felt, der i Ghana var der fiska litt sild av lokale fiskarar, derfor hadde dei tru på Ghana. Vi dreiv med snurpenot på ”gamlemåten”, lettbåt og notbåtar. Med kraftblokk hadde vi nok gjort det betre, men vi fekk litt sild då vi starta fiske der. Men silda langs kysten av Ghana var ikkje stasjonær, den kom til kysten og var der ei stund og så forsvann. Silda kom til kysten anten for gyting, eller for mat?

Då det lei mot jul ebba sildefiske ut, ”Giskøy” var utrusta berre med snurpenot. Når der ikkje var meir sild å finne vart det ”landlege”. Fleire av mannskapet vart lei og reiste heim, men dei fleste stoppa om bord ennå ei stund.

Jula kom også i 1960, litt trist å feire jul i Afrika langt borte frå slekt og venner. Vi sakna ikkje vinter og kulde, trur eg, det var godt å kunne bade i sjøen juletider. Men ein ting sakna vi der var skikkeleg ”pinnekjøt”, ikkje greitt å henge opp kjøt der i Ghana. Det hente vi gjekk på marknad der i byen vi låg, Men å sjå den flugeskjermen på kjøtet tok nesten matlysta frå oss. Var saman med skipperen på dette markedet ein dag, etter den dagen åt vi ikkje kjøt som kom frå det lokale markedet. Vi fekk kjøt som var importert frå Brasil eller Australia, når vi tenkte på denne store flugeskjermen frå kjøtdisken på markedet føltes frose kjøt tryggare og betre.

Stuerten vart sjuk og reiste heim, vi fekk ein svart kokk. Eg vil ikkje klage så mykje på maten, men reinsemda var ikkje heilt på topp. Då eg såg han vaska dørken i byssa med koppe-filla knytte det seg litt i magen, men----. Ikkje er eg sikker på om han vaska hendene etter besøk på toalettet heller, men ingen vart sjuk av maten han laga. Ja, det var den jula!

Jul i dag er ikkje den høgtid som den var i min barndom på Vartdal. Nå er vi blitt rike, julemat er nesten kvardagskost.

Men god jul til alle.

Helge Ødegård

237

Jul rundt 1930.

Eg er ikkje sikker på årstalet, men ein gong rundt 1930. Denne jula huskar eg på to måtar, eg huskar fattigdom og eg huskar godvilje og omtanke.

Vi hadde 2 kyr og to vintersfødde sauer, den eine sauen var vaksen og den andre var eit fjorslam. Lei ut på vinteren døydde den vaksne sauen, før den hadde lamma. Fjorslammet fekk eit lam. Som vanleg på våren "tok" vi ein grisunge, det var ein galte. Slike hangrisar vart gjelda, det var gjort heime den tid. Han Per-Elias var ekspert på slikt. Det var som oftast han folk bodsende når grisen skulle gjeldast. Mor snakka med han Per-Elias og han kom ein kveld, hadde lysol i baken på grisen og gjorde eit lite snitt med tollekniven så han fekk tak i testiklane, tok ut begge to, knytte over blodårar og skar av. Grisen skreik litt då han dreiv på med denne operasjonen, men den vart slept inn i bingen og var nok glad det ikkje var verre. Men så gjekk det eit tid og grisen var sjuk, det var nok blodforgifting den hadde fått. Ja, grisen døydde, og vi hadde ikkje råd til å kjøpe fleire smågrisar det året. Sauen, (fjorslammet), vart sendt til sommarbeite, den hadde eit lam. Ja, den kom heim om hausten, men lammet var borte.

Det var den hausten, flesket, den halve grisen vi pleidde å ha var vekk. Der var ikkje saueribbe som hang oppe og venta på jul. Vanleg hang der ei eller to sider med lammeribbe i løa om hausten, det var julemat. Denne hausten smakte vi ikkje kjøt, men vi var nok ikkje vant der skulle vere kjøt på bordet så ofte heller. Vil nok tru foreldra mine hadde ein vond haust, såg fram til ei jul som var ringare enn vanleg. For framtida var der lys i tunnelen, vi fekk låne eit fjorslam av farbror Andreas. Så denne vinteren fødde vi også to sauer, som vanleg.

Eg kan ikkje huske vi svalt den hausten, vi hadde nok bra med fisk. Far var framleis fiskar og kom nok heim med det som vart kalle "heimfarfisk". Den hausten var far om bord på ein liten stimbåt frå Ålesund. "Muggur" trur eg båten heitte., dei dreiv bankfiske om hausten. Men på den tid var det dårlege tider for fiskaren, prisen for fisk var på eit lavmål. Sjølv med gode fangstar var det ofte lite pengar å få, når samsen, ( felles utgifter), var betalt var der ofte lite igjen til ein fiskar. På ein av "bankturane" fekk far ei lei "svollhand", eg trur dei måtte avbryte turen og gå til lands med han. Det er leitt for ein fiskar når slikt hende, ein øydelegg både for seg sjølv og kameratane. Vil tru far vart sjukmeldt og fekk dagpengar frå sjukekassa.

Nokre dagar før jul kom ho Volle-Berte til oss seint ein kveld, det var før der kom elektrisk lys på Vartdal, så det var nok mørkt. Ho Berte hadde ei lammeside under storeplagget, den gav ho til mor. Berte hadde nok høyrt om korleis gjekk med grisen og med sauen, ho hadde hengt opp ei lammeside som vi skulle ha. Ho kom med den ein sein kveld, ingen skulle vite kva ærend ho hadde. Ho Berte hadde ikkje sauer sjølv, ho hadde kjøpt dette om hausten og hengt det til turk, tenkt på oss. Så på julaftan fekk vi kvar sitt sidebein, resten hadde vi til nyttår. Kan ikkje huske vi klaga. Ho Volle-Berte hadde enkepensjon, mannen var lærar, nå var han død. Ho Berte hadde hatt ein stor barneflokk, så sjølv om mannen hadde fast løn hadde ho nok hatt mange magre år. Den omtanken ho visste har eg aldri gløymt, kom der med ei gåve ingen i bygda skulle vite noko om.

Eg har hatt mange juler, jul i storm og stille. Huskar nokre få, når eg huskar denne jula, kjem eg i hug eit godt menneske.

Helge Ødegård

238

Reidar og krigen.

Per Myklebust, Volda. Takk for brev dat. 07.01.93.

Dei som var ute under krigen hadde nokre harde år. Vi miste to stykker. Dei som kom heim greidde seg dei fleste. Eg var saman med mange krigsseglarar i slutten av krigen, og etter krigen. Der var dei som hadde store problem med alkoholen. Det var lite hjelp dei fekk.

Du kan hente alt du treng av det Ishavsmuseet på Brandal har fått frå meg. Eg er glad nokon kan bruke det eg har fortalt. "Polhavet" låg på Bolseneset då Molde vart bomba, nærmare kjem ikkje eg. Kva mannskapet tenkte er vanskeleg å få klarlagt. Vi var nok litt "forvirra" og tenkte lite dei fleste av oss dei dagane i 1940. Dei fleste såg nok på det som ein jobb. Eg veit ikkje om dei skulle mønstre på som "fasthyrte", men vil tru dei skulle ha hyre. "Sachsen" vil gjerne ha kopi av den tyske artikkelen du har fått. Eg høyrer Reidar Sætre, (Gullik Reidar), er død. Det er trist når kameratar gjeng bort. Eg lånte den "Lange Veien Hjem". Det var nokre spørsmål eg kunne tenke meg å få klarlagt neste gong eg måtte Reidar, men nå er det i seinaste laget. Det er vel slik, når ein av oss dør er der minner som forsvinn. Reidar hadde nok nokre harde år under krigen. Ein gong var det nok nærmast eit under han overlevde. Eg har dette både frå Asbjørn og Reidar. Reidar var fyrbøtar på "Borgund". Nyttårskvelden 1940/41 var Reidar litt pussa, han bytte då jobb med ein annan fyrbøtar som var på "Jan Mayen". "Jan Mayen" gjekk ut og Reidar vakna i ein framand lugar og huske lite av den som hadde skjedd kvelden før. "Borgund" gjekk ut seinare, den var det ingen som frette meir frå. Krigsforliste ein plass mellom Island og England. Den fyrbøtaren Reidar bytte med berge også livet, Skipperen på "Borgund" ville ikkje han ombord, han hadde eit litt dårleg rykte.

Livet er merkeleg, Reidar berge livet, men den som tok hans jobb på "Borgund" kom vekk. Eg er litt uviss om det er rett å fortelje denne historia nå når Reidar er vekk. Men du kan halde den for deg sjølv: "Sachsen" og frå Furenak" 1940: Eg trur Elling Aarseth var klar over kva slags ekspedisjon "Furenak" skulle ut på. Sjølv vi, (mannskapet), fekk våre tvil då fekk sjå kva som kom ombord. Der var så mykje norsk militær utrusting. Legg ved litt stoff. Du har nok arkiv, ein gong vil der nok kome folk og granske dette arkiv ditt. Der kan vere dei finn også noko i mine skriv.

Vi reiser til Kanariøyane den 16.d.m., så eg tek forbindelse med deg før den tid. Langesund12.01 93 Helge Ødegård

239

Litt frå Hans Strøm.

Nå i dag hører vi stundom om den kraft som skal til for å lage tidevatn, det siste eg høyrde var dette med ras. Det såg ut som snøfonner gjekk oftare når det nærma seg fjøre sjø enn ved flo sjø. Det skal stor kraft til for å drage sjøen langt ned i fjøra, den krafta kan også virke på snø i fjella. Ja, kva veit vi, men om så er, nytta det ikkje å skulde på flo eller fjøre. Vi må gå til den skuldige og det er månen. I eldre tider, (i min barndom/ungdom), følgde vi godt med flo og fjøre, i brestinga mellom fjøre og flo beit ofte fisken. Best gjerne når sjøen gjekk framover tanget. Om dette var berre overtru eller realitet, ja det veit ikkje eg.

Men så kom eg over noko i Hans Strøm si skildring av Sunnmøre For 250 år sidan. Han skriv omtrent slik : Kuer eller sauer som "springer", (parar), seg ved "ebbe" går noen dager lenger med fosteret enn de som "springer" ved flo sjø. Dette var det ikkje noko Hans Strøm som fann på, nei det var slikt han høyrde frå folk. Nå lurer eg på om månen har så stor makt. Våre forfedre hadde stor tru på månen, spesielt trur eg folk ved kysten var opptekne på månefasar. Nymåne i aust var bra, ein kunne rekne med bra ver ei stund når månen "tendra" i aust. Men nymåne i vest var ikkje bra, berre dritver til neste nymåne. Litt merkeleg, skal vi i vår moderne tid skal godta det våre forfedre trudde på? Var det lang erfaring våre forfedre hadde, eller var det berre overtru?

For å ta oss 250 år tilbake: Strøm skriv også litt om alm, (treslaget), borken av alm var god til å male saman med korn som var frose. Det hende kornet fraus på åkeren, då vart det skjemt. Vi i vår velstand kan nok knapt ane den katastrofe det var når slikt hende. Eg har ofte lurt på kva tid poteta kom til Sunnmøre, Hans Strøm har også nokre ord om det. Folk har så smått begynt å dyrke poteter skriv han i sin beskrivelse av Sunnmøre, skrivet kom ut 1762. Så i 250 år har vi hatt poteter på Sunnmøre. Var poteta "almen" i nødsåra rundt 1807 til 1814? Var det poteter og fisken som redda mange liv på Sunnmøre den tid? Vi som huskar siste krig, (1940/45), minnest poteta med glede, den gav mat til mange.

Råd mot omfarsyke: Strøm skriv også om omfarsyke. "Blandt de mere almindelige sykdommer vil jeg ikkun nevne den såkalte sot eller landfarsot, som er en art af hissig feber og smitsom omgangs-syge uden tvil den så kalte Febrissinocha maglina. Imod denne sykdom vides her intet sikkert og almindelige bekjent legemiddel.; men mig er dog blevet forsikret af dem, som selv have forsøkt det, at koemøk, kokt i sød melk, skal være et meget godt råd. naar man kun kan formaae den syke at tage det ind i begyndelsen af sykdommen ". Så langt Hans Strøm. Skal eg legge til litt så er det mi tru eg var svært dårleg før eg tok denne medisinen. Men i eldre tid hadde dei eit ordtak. "Det er vondt som vondt skal fordrive".

Litt om alkohol: Strøm har litt om overforbruk av fransk vin, fransk konjakk og andre sorter brennevin. Det vart innkjøpt brennevin og vin for meir en dobbelt så mykje som heile det kongelege skattebeløpet for heile i fogderiet. Men en kongeleg forordning med forbod og høgare toll hadde gunstig verknad. Folk hadde gått over til å drikke meir øl. Det vart kjøpt meir malt frå Bergen. Er høg pris på brennevin eit godt middel mot overforbruk av alkohol?

Langesund 24.11.04

Helge Ødegård

240

Mannskap på Nordholmen 1945:

Fiskar

Fiskar Magnus Hatløy Bas

Ole Volle FasthyrteJon Volle Skipper Knut GrønnevetMagnar Vartdal Inge Vartdal Bestmann Karl Halse.Henrik SvanøyAndreas Halse Stuert Johan HalseJohannes Mork Maskinist Bernt BarstadLettbåtroar Namn? Fyrbøtar Helge ØdegårdMagne Setre.Olav Vartdal Steinar Liland (Skulle om bord i Sjøglimt)Petter Liadal?Taftesund Anders Velle Ein frå Hareid

241

Manjana.

"Manjana" var eit av dei fyrste spanske ord eg lærte, dette ordet fortalde om korleis vi oppfatte folk som budde litt lenger sør enn oss. Folk som hadde litt meir farge enn vi vart ofte kalla "degos" og vi heldt dei for å vere litt late. Vi oppfatte ordet "manjana" slik: Denne jobben kan vente til i morgon. Ettersom eg vart betre kjend med dei som vi kalla "degos" forandra eg litt oppfatning. Den fyrste frå Spania eg hadde som skipskamerat var Jesus, han var messegut ombord i s/s "Biscaya". Dette var i 1949, eg var då maskinist på s/s "Biscaya" då var det rart å ha ein med namnet som Jesus som messegut. Sjølv om lugaren min ikkje alltid var velstelt kvidde eg mot å bruke "kjeft" på Jesus. Messeguten, (Jesus), tok gjerne litt vin. Eg reagerte ikkje på det, på skulen lærde vi at Jesus kunne ta eit glas vin, så derfor --. Men når messeguten, (Jesus), også gjekk på bordell då meinte eg han gjekk for langt. Eg meinte eit slikt eit slikt namn forplikta litt, men messeguten hadde ikkje valt namnet sitt sjølv, så derfor--. Her i vårt land kjente vi berre ein Jesus, det var han vi lærte om på skulen og i kyrkja. Vi kjente mange som hadde namn henta frå bibelen, men eg trur ingen fekk lov til å kalle guten sin Jesus her i vårt land.

Eg fekk ein spansk fyrbøtar på vakta, Manuell var fornamnet hans. Eg hadde ein farbror som hadde same fornamnet, så det namnet virka kjent. Denne spanske Manuell var ein ung flink mann, han kom rett frå den spanske marine. Seinare har eg hatt mange spanjolar som underordna i maskina, dei aller fleste av dei var flinke og pålitelege. Må vel sei der var mindre problem med alkohol med spanske sjøfolk enn norske den tid eg var sjømann. Var det dei spanske var vant med alkohol frå barnsbein av? Den latskapen som slike "degos" skulle ha merka vi lite til under arbeid i maskinrommet, der var naturlegvis språkproblem. Ikkje alltid lett å få forklart ei arbeidsoppgåve når ein ikkje har eit felles språk.

Som sjømann kom eg i lag med folk frå mange nasjonar, der kjem bra folk og mindre bra frå alle nasjonar. Vi som kjem frå Noreg er ikkje alltid best i alle ting. På sjøen har vi hevda oss godt, men så har vi også fått sjølivet inn med "morsmelka" dei fleste av oss.

Langesund 27.08.04

Helge Ødegård

242

Vi blir eldre.

Kjære kamerat. Ja, tida går og vi blir eldre. Høyrer du fyller 75 år i morgon. I vår barndom var folk på 75 år gamle, heldigvis er det ikkje slik lenger. Nå blir ikkje folk gamle, dei blir berre eldre. Ja, eg ser ikkje forskjell på det å bli eldre og bli gammal. Men det er vel finare og bli eldre enn å bli gammal. Vi som er 70 år og eldre har sett mykje, rart å tenke litt tilbake. Huskar frå barndommen, vi hadde ikkje så mange leiker som barn har i dag, vi måtte finne på ting sjølve. Nå trur eg barn må ha folk til å lære seg å leike. Skulegangen vår var nok ikkje slik som dei unge har det i dag. Ja, vår skulegang var heller ikkje av den beste. Når eg ser tilbake i dag var våre foreldre litt for slappe med "klokkaren". Der var nok fleire som ikkje fekk den lærdom dei hadde rett på. Eg trur nesten han hata somme av elevane. Ja, "klokkaren" hadde for stor makt i bygda. Når vi huskar tilbake var dei gamle utslitne når dei kom i 70 åra. Men så hadde dei også slite mykje både på land og sjø. Det tok på å ro fiske før der kom motor i båtane. På land skulle også alt skje med handemakt. Det var eit slit frå vogge til grav. Men eg trur på mange måtar at folk var meir tilfreds då enn vi er i dag. Nå skrik vi etter meir og fleire goder. Vi som hadde mykje av vår barndom før vi fekk elektrisk kraft og før dei gamle fekk alderstrygd huskar andre tider. Vi voks opp utan fjernsyn, utan radio, få hadde aviser. Det var rart det vart folk av oss. Det var ikkje var ikkje greitt å bli gamal i den tid, hadde berre å "kåret” å leve av. På mange gradar var det ein kamp og strid om dette "kåret". Dei unge hadde ikkje råd til å legge frå seg det dei skulle, dei gamle hadde berre "kåret" å leve av. Så om vi ikkje får så stor pensjon veit vi den kjem kvar månad. Vi veit kva vi har råd til. Her hjå oss er alt som før, vi sit to gamle i huset og har det bra. Eg var 72 år i august, Kjellaug var 66 i mai. Hans bur i Langesund, han er einsleg, hadde eit sambuarskap som tok slutt. Dei hadde ikkje barn, så nå bur han åleine i eit stor hus. Egil bur i Oslo, han har sambuar og har eit jente som fyller 4 år nyttårskvelden. Egil driv som filmprodusent, det er eit hardt yrke, mange om beinet. Men han likar jobben. Rolf bur og arbeider i Trondheim, der blir han nok resten av livet. Han er gift og har to barn, gut og jente. Ja, Rolf var 44 år nå sist sommar, så tida går fort. Nå til vinter blir det 30 år sidan eg kom til Langesund, så det er den plassen eg har levd lengst. Vi har likt oss god her, nå kan vi ikkje tenke oss å flytte tilbake til Sunnmøre. Vi har bra helse begge to, vi kjenner naturlegvis litt gikt og slikt. Men slikt er ting vi må rekne med, det ville vere rart om kroppen ikkje merka alderen. Ja, eg vil takke for mange goder minner frå barndommen. Det var mykje moro i stova hans Manuel. Han hadde eit godt lag med barn. Der i stova leika vi blindebukk om andre støyande leikar, han Manuel var like blid. Ja, han sat der på stolen sin og las, ja las utan briller. Ungane fekk nok lov til å "herje" litt meir i huset då enn nå. Der var ikkje så mange ting som folk var redde for i den tid.

243

Min første fangsttur, (eit 70 års minne).

Sytti åt er gått sidan eg var nybegynnar som selfangar. Eg gjorde min første tur med ”Buskø” til Stretet sommaren 1939. Fekk prestehanda på og vart rekna for vaksne hausten 1938. Rett etter konfirmasjonen reiset eg til Borgund som dreng og var der eit halvår. Drengejobb var eit lavtlønsyrke, det hadde også lav sosial status. For ein ungdom på Vartdal var sjøen og fiskeri draumen for dei fleste unggutar. Jentene hadde nesten ikkje val, dei måtte ut å seg teneste. Dei som var heldige kunne få seg plass som hushjelp, men dei fleste måtte ta seg teneste på ein gard. Eg skal ikkje her skrive om gode eller dårlege ”tenester”. Men ikkje alle husbondsfolk hadde ”vit” med tenarane sine.

For meg laga det seg slik eg fekk ”rom” til Strete med ”Buskø”, det var bror min, han Asbjørn, som snakka med ”Lars Hans”, (Hans Sætre), skipperen på ”Buskø”. Det var nok ikkje lett å få tak i mannskap til ein Strete-tur i 1939. Sommaren 1938 var turen til Stretet dårleg, trur dei fleste som var i Stretet det året måtte nøye seg med ”garantilotten”. Den tid var denne ”garantilotten” kr. 20 pr. vike. Vesteristuren 1939, som var hard og stormfull gav heller ikkje det store utbytte. På dei vanlege fiskebåtane var årsfortenesta sikrare enn på ishavsskutene. Det var nok slike ting som gjorde eg fekk ”rom” på ”Buskø”. Han Asbjørn hadde vore om bord på ”Buskø”, og eit rom på ein fiskebåt gjekk litt i arv. Må vel sei vi i Ura høyrde til i Aarseth rederiet. På Vartdal var det slik nokre ”sokna” til Aarseth rederiet andre til Vartdal rederiet.

Det var mykje kav og slit for ei mor å ruste ut ein son den første turen. Nesten alt måtte kome frå ”nyå”. Det var vottar, lestar, underklede, køyklær og mykje anna som måtte til. Bolster måte syast av jutesekker og fyllast med halm. Det var ikkje madrassar i køyene den tid. Vi hadde også med kniv, skei, gaffel og krus. Der låg mykje arbeid og omtanke bak for eit kvinnfolk når ho skulle ruste ut ein av sine for ein tur. Men livet var slik for kvinnfolk i den tid, dei sleit frå tidleg morgon til seine kveld. Må nok legge til det var slitsamt å vere mannfolk også. Der var fleire gamlingar som gjekk med ein eller to stavar. Når eg tek ein kontroll i Vartdalssoga, ser eg nokre dei eg kjende, som gjekk slik, det var ungdomar på knapt 70 år.

”Buskø” gjekk tidleg til Stretet det året. Trur nesten vi tok til å gjere klart før 17. mai. Skuta låg på Vartdal, så eg gjekk om bord der Vi tok om bord litt utstyr der før vi gjekk til Ålesund. I Ålesund tok vi om bord fleire spekktankar, dei var lagra på Skjerva. Eling Aarseth hadde sjø- og lagringsplass der. Skutene var vanleg ikkje ”fulltanka” til Vesterisen. Til Stretet måtte ein derfor ta om bord fleire spekktankar.

Turen til Stretet var ein kombinasjonstur. Fangst av klappmus var nok den viktigaste delen, håkjerring fiske var ”supplement”. Dei fleste Sunnmørs-skutene var utrusta for fangst og håkjerringfiske når dei gjekk til Stretet. På dei sommarturane måtte ein også spekke av fangsten om bord, Om ein skulle vere så heldig at det var full fangst.

Det tok tid å gjere ei skute klar for tur. Tankar skulle om bord, segla skulle på plass. Berre det med segla tok tid. ”Gamlekarane var nokså ”strikse” når segla skule bendlast på plass. Ein unggut måtte tåle litt ”kjeft”, tonen var slik før krigen. Dei som ”stod” for i arbeid gav gjerne meir ris en ros. Eg sit igjen med det inntrykk at vi tok ingen skade av litt ”oppstramming” av og til. Vi fekk lære på ein litt hard måte korleis arbeid skulle gjerast. Det var vel få som kom heilt ”grøne” om bord i ei skute. Vi hadde lært å spleise tau og vi kunne vanlege knutar. Vil og tru dei fleste kunne kompasen før dei reiste ut. Far min tok meg eit kurs på den gamle båtkompasen til Ura-Hans. Det var ikkje så lett å lære: Nord til ost, eller syd ein kvart vest. Men kompasen gjekk i strekar den tid. Vi måtte kunne kompasen, når skipper eller skyttar

244

ropte ned frå tynna :”Kor ligg du an no?” måtte svaret vere rett elles vart vi dømd ”nord og ned”.

Det var ikkje berre spekktankar og segl som skulle om bord. Det var ammunisjon, håkjerringsliner, linespel, kol til bunkers og proviant. Der er nok mange ting eg ikkje huskar i dag. Men når eg nemnar proviant, må eg fortelje om det vi kalla ”småproviant”. Vi heldt oss med pålegg sjølve. Det var nok lit etter som folk hadde råd til. Men vil tru dei fleste heldt seg til sirup, litt ost, og nokre få boksar med sild i olje. Denne ”småprovianten” lagra vi i skuffa under køya. Vart turen lang vart det ikkje mykje pålegg på brødskivene. Men vi var nå stort sett ikkje så godt vant heller. Ei brødskive med margarin gleid lett ned.

Det såkalla garantifondet garanterte for ei personleg utrustning. Eg trur vi kunne handle for kr. 60- på denne garantien. Då var oljeklær, arbeidskler og småproviant medrekna. alt var billeg då før krigen, min likevel --. Eg er ikkje sikker, men tobakken skulle vel også betalast av dei sekstikronene. Som alle forstår var der ikkje pengar til eit liv i luksus. Turane var så pass usikre at skipshandlarane ikkje likte å la folk ta ut meir til turen enn det garantifondet stod for. Personleg utrustning handla vi på Vartdal. Aarseth rederiet hadde kolonial og skipshandel rett ovanfor kaia den gangen. Eldrid Buset var butikkjente då, ho visste omtrent kva vi hadde bruk for og kva vi hadde råd til. Eg fekk eit par treskostøvlar, oljeklær og ein sydvest. Nokre boksar med sirup og litt ost vart det nok også råd til. Men trur eg fekk overskride kvota med nokre få kr. Det gjekk mesteparten av ein dag før alle hadde handla det dei skulle ha. Vi var ikkje så ”oppjaga” den tid, alt skulle ikkje skje på ”no time” som i dag.

”Kola”, (bunkra), gjorde vi Ålesund, vil tru det ved Møre Kullkran. ”Buskø” hadde ei dampmaskin, var den 140 hk. tru? Vi fylte alle spekktankane og i lausfangst-rommet. I tillegg hadde vi også kol i sekker på dekk. Skuta var heilt nedlasta med kol då vi var klar til avgang. Vi skulle ha bunkers for ein lang tur. Vart klappmus-fangsten dårleg skulle vi forsette å fiske håkjerring så lenge vi hadde bunkers og proviant. Vi veit om skuter som måtte brenne spekk og bingmaterial siste kvartmilene før dei nådde norskekysten. For å ”stoppe turen” trøytte dei så lenge som råd var. Fekk dei motvind på turen heim vart dei fri for kol. Var dei rett uheldig fekk dei stilla når dei kom i under kysten og ikkje kunne bruke segla. Fri for kol, fri for mat, ligge der drivande nokre mil utanfor kysten, tenk deg sjølv situasjonen! Heldigvis var ikkje slik situasjonar vanleg, men det hende.

Eg skal fortelje litt om mannskapet på denne turen. Som eg har fortalt før var det ikkje lett å få fatt i vande folk til Stretetur i 1939. Frå Vartdal va vi 3 fangstmenn som skulle vere med, det var: Edvin Sætre, Magne Sætre og Helge Ødegård, skipperen Hans Sætre var også frå Vartdal. Edvin Sætre vart sjuk, så han vart ikkje med. I hans stad kom Henry Røssnes, frå Hjørungavåg. Dei andre var: Petter Alme også frå Hjørungavåg, Laurits Vågnes frå Langevåg, Sverre Tøsse frå Olsvika, Leif Olsvik, frå Olsvik, Halvard Vestad frå Romsdal og Viggo? Mathisen, budde i Ålesund. I alt var vi 9 fangstmenn som låg i lugaren forut på ”Buskø”. I tillegg låg fyrbøtaren, Lars Tøsse, der, så ti mann i alt. Det var tolv køyer i lugaren på ”Buskø”, så ingen måtte ligge dobbelkøy. Men på sildefiske var der 14 fiskarar og fyrbøtarar i lugaren, så da var der nokre som måtte dele køy.

Akterut var der var der: Skipper Hans Sætre, 1.skyttar Arnold Sandvik frå Tjørvåg, 2.skyttar Peder Åkre budde i Tusvik, Maskinist Petter Overå frå Hjørungavåg, stuert Ola Tørlen, (populært Ball-Ola). Når eg sit her og skriv, huskar eg alle om bord. Eg huskar korleis dei fleste såg ut. Nokre har eg møtt seinare i livet, men ikkje alle. Nå er vel dei fleste, alle fall mange, komne under torva. Ein fall overbord frå ei fraktskute og drukna, ein døydde for mordar hand for nokre år sidan. Når ein les slikt strøymer minna fram.

245

Med eit mannskap på 9 var det vanleg å dele inn til to vakter på 4 mann og ein som gjekk dagmann. Babord vakt frå kl. 00- til 06- og frå kl. 12- til lk.18-, styrbord vakt frå kl. 06- til kl. 12- og frå kl. 18- til kl. 24-. Dagmannen gjekk frå kl. 06- til kl.18. Inndeling var slik at alle skulle ha mint timar 12 pr. dag minimum, maksimum var så mykje vi orka og litt til.

Vi gjekk frå Ålesund tidleg på formiddag, fekk litt kuling og sjø då vi kom ut forbi Runde. Stuer teen hadde potetball til middag. Eg fekk sjøverk, men flesk og potetball ville eg ikkje vere forutan. Eg tok maten med bak på halvdekk og sat der og åt. Rett som det var måtte eg spy, men eg hadde i meg både flesket og ballen. 30 år seinare arbeidde eg i lag med han som var maskinist på ”Buskø” den turen. Han kosa seg over den sena då eg åt potetball og spydde om einannan. Matlysta var god den gangen, det hadde ikkje gått med meg i dag.

Turen til Island gjekk greitt, vi hadde litt kuling og litt sjø. Sjøverken gav seg litt etter kvart, og vi kom fort inni rutinar. Vi spleisa litt liner, laga åreband, og tollepinnar. Vi skulle også spleise oss ”dragartau” og ha alt klart før fangstinga tok til.

Vil nok tru vi brukte 3 døgn til Langenes. Enno huskar eg Melrakkarsletta og andre stadnamn på nordkysten av Island. Vi hadde med post til dei fiskebåtane frå Vartdal som dreiv torskefiske ved Island på denne tida av året. Komne forbi Langenes fekk vi radioforbindelse med torskebåtane som dreiv fiske vest for Island på denne tida av året. Vi høyrde dei båtane snakka seg imellom om kva båt som skulle hente posten. hjå oss og fordele til dei andre. Det vart ”Norholmen” som skulle møte oss og møtestad vart avtalt. Vi skulle møtast på Grimsøyflaket. Dei skutene som skulle i Street stoppa gjerne der for å fiske matfisk før dei gjekk til Stretet Det vart ikkje så mykje fisking på oss. ”Nordholmen ” kom, dei fekk posten og kasta nokre torskar om bord til oss som takk for brydderiet. Eg huskar der låg nokre ”Ferøysmakker” på Grimsøyflaket. Dei låg der med juksa og fiska torsk heile sumaren. Det måtte vere eit hardt liv å ligge ute i storm og stille mange månader på tur. Då i 1939 var torskefiske ved Island på retur, men fiskeprisane var nok litt betre enn åra før.

Ferdig med posten og fått om bord ferskfisk vi hivde opp ankeret og drog vidare langs kysten til Cap Nord, der vart kursen sett vest mot Grønland. Det tok vel omtrent eit døgn å gå så langt at vi var der skipperen ville forsøke fiske etter håkjerring. Eg huskar vi dreiv å lodda oss fram tilpasse djup og botnforhold. På den tid hadde vi ikkje ekkolodd. Det var det dei kalla djypvannslodd vi brukte. Dette blyloddet var tungt, det hadde ei utholing i enden. Denne utholinga fylte vi med talg. Når loddet kom på dekk såg vi kva slags botn vi hadde. Sand i talga, det var sandbotn, leire fortalte om leirbotn. Skiparen kjente igjen fiskeplassane når loddet fortalte om passe botn på passe djup. Det var tungvint med alle loddskudda, fleire hundrede famnar med loddline som måtte kveilast for kvart ”skudd”. Men dette å kveile var også noko vi måtte kunne. Skipperen fann ein plass han trudde på og fiske tok til. Klargjering til fiske hadde vi gjort den tid vi dreiv og lodda for å finne fiskebanken. Eg huskar vi hadde forsømt å få om bord overdelen til linespelet. Det var litt av ein tabbe, men vi drog linene på ”nokken” av spelet og det gjekk stort sett bra. Vi kom i godt håkjeringsfiske. Før vi tok til med selfangst hadde vi 185 fat med håkjerringstran. Fiske etter håkjerring slik vi dreiv det i Stretet var eit fint fiskeri. Vi hadde berre ein linestubb i sjøen. På torskefiske har ein gjerne 2 og 3 ”stubbar” i sjøen samtidig. Så snart ein ”stubb” er dregen, blir den kasta igjen, og slik går det nesten døgnet rundt. Med vi hadde ein ”stubb” i sjøen, det vart høve til litt søvn. Ein av mannskapet hadde bøyevakt den tid lina var i sjøen. Vanleg gjekk vi vakt ein time og så ”purra” i den neste til tørn. Det hende han som skulle ha neste tørn sov tungt, det var ein som måtte ha litt vatn i fjeset før vi fekk han vaken. Vi brukte som oftast 12 liner i ”stubben”, og linene måtte stå nokre timar.

Ei håkjerring kan bli stor, den kan bli 8 meter lang. Vi tok berre levra, men vi kunne få fleire stampar lever av dei største fiskane. Vi hivde fiskane inn på dekk og sprette eit langt kutt, slik

246

innmat og lever kom ut. Når vi hadde skore levra laus, vart håkjerringa heven over bord med vinsjen. Maken til seigliva fisk! Det kunne symje fem-seks fiskar ved skutesida. Ein kunne nesten tru at det å miste all innmaten ikkje betydde nokon ting Vi tok nokre få håkjerringar til agn. Vi huka først eit stort stykke med håkjerringkjøt på angelen, utanpå det hadde vi eit lite spekkstykke. Dette spekkstykket skulle visstnok vere ekstra lokkemat. Håkjerringa har skarpe tenner, den er ein haifisk. Vanleg tau til kjensler held ikkje, nei kjetting måtte til. Vi brukte sirka ein meter med kjetting til angelen og so mange meter meg grovt linetau. Til slik stor fisk måtte vi bruke svære anglar. Fiske etter håkjerring er spesielt og derfor også spesielt reiskap. 2.skyttaren hadde jobben med å dampe levra til tran. Den tida brukte vi store trekar som dampekar. Eg vil nok tru det vart litt svinn i dei dampekara.

Eg skreiv vi hadde fine dagar på dette fiskeriet. Men det var nok ikkje berre å egne og drage liner. Vi måtte også gjere klar tankar. Spekktankane var fulle av kol, kola måtte opp og tankane reingjerast. All kola som var på spekktankane måtte vi hale opp med handemakt, to mann i tanken og ein mann å hale. Ein eller to mann drog kola på plass i stampar. Var det plass i maskinbaksen, tømde vi kola der. Men ofte måtte vi lage ein binge på dekk for å få tøme ein tank. Det med all kola var eit slit. På denne turen hadde vi godt fiske tidleg i turen, så forbruk av kol hadde nok vore forholdsvis lite. Under fiske var det vel ikkje ofte maskina gjekk for fullt. Halv fart under setting, og sakte fart og stopp ved draging av linene.

Eg trur eg må fortelje litt meir om ”kolinga”, som vi sa. Tankane var trimma heilt fulle. Når vi skulle ”sprette” ein tank, var det å gå i byssa og låne bysseskufla. Den brukte vi til å begynne med. Vi låg på kne på dekk og grov med den skufla. Det vi fekk i skufla, tømde vi i ein stamp. Vi var glade når vi kom så langt at vi kunne få ein mann ned på tanken. Eg var nok den som var minst i rommål, og eg gjekk dagmann. Huskar eg var den første som vart send ned på dei fleste tankane. Når vi så hadde fått nok plass, kom der ein mann til. Nå kunne vi kome til med vanlege spisskufler. Vi móka i ei pøs, og ein mann drog den fulle pøsa opp og sende ei tom ned att. Eg veit ikkje kor mange tonn vi hadde på kvar tank, ikkje alle tankar var like store. Sidetankane var mindre enn midtskipstanken. Men trur nok der var mellom 8 og 10 tonn i kvar tank. Alle kan tenkje seg kva arbeid det var å tøme ein tank for kol, og etterpå gjere den rein. Vi hadde 12 spekktankar om bord, så det var mykje arbeid i den ”kolinga”! Du, kor mykje mindre arbeid det vart for fangstfolk då skutene fekk diselmotor!---

Vi ”låg etter” håkjerring til det vart tid for selfangst. Klappmusa har hårfelling i Stretet og ligg då mykje på isen i små flokkar. I første tida av hårfellinga er klappmusa svært feit, den magrast etter som tida går. Under hårfellinga tærer den på feittet den har lagt seg opp før. Så det galt å få fangst tidleg, mykje spekk betydde bra lott.

Eg kan ikkje huske datoen for avbrot av fiske og overgang til fangsting. Men eg huskar godt første dagen vi var i isen. Vi gjekk saman med ”Veslemari”. Skipperen på ”Veslemari”, Oskar Garnes, og vår skipper hadde tidlegare vore lenge ilag på fangstskuter. ”Veslemari” hadde motor. Eg huskar dei hadde eit tomt oljefat på skorsteinen. Oljefatet var meint som ”støydempar”. Det var utteke opning i akterkant, så lyden av motoren ikkje skulle skræme. Frå tynna hadde dei sett litt ”fangst” i tett is langt inne, så vi starta å ”baue”. ”Veslemari” gjekk først, og vi kom etter i råka. Men då vi hadde halde på ei tid, måtte ”Buskøy” gå først. Vil tru isen blei for tung for ”Veslemari”.

Den turen i isen, inn mot fangsten, står enno i minnet. Det var vel det i moderne språk kallar ”drømmeforhold”. Vi hadde solskin, tung, tett is, fjella blå og kvite i vest. Den som har hatt slike dagar på kysten av Aust-Grønland gløymer det ikkje! Dei høge, mektige fjella bada i solskin, og sol over is og skute. I tillegg var det også spaninga om fangst. Vi som ikkje hadde vore med på fangsting før, var naturleg vis voldsamt spente.

247

Vi kom fram til nokre få dyr før vi kom inn til plassen der hovudmengda låg. Då gjekk ”Veslemari” først, men Sætre, (vår skipper), ropte til Garnes og spurde om vi kunne få dei dyra, for han hadde så få vande fangstfolk. Garnes sa seg villeg til å overlate oss nokre dyr. Vi tok om bord dei dyra det lukkast skyttarane å få livet av. Vi nybegynnarane fekk så eit lynkurs i flåing. Det var store, tunge dyr. Dei fleste av mannskapet var unggutar. Det var ikkje lett å få snu slike tunge dyr over på ryggen. Vi måtte som oftast vere to stykker for å få det til. Flåing var også tungt. Spekklaget på skinna var svært tjukt, så flåinga tok tid. Eg kan tenkje meg at skipperen såg litt mørkt på utsikt til full fangst. Vi kunne ikkje konkurrere med dei som hadde vaksne, røynde fangstfolk.

Då vi hadde fått om bord dei få dyra vi skulle bruke under opplæring, fortsette skutene inn mot fangsten. Isen vart berre tyngre og tettare, til sist greidde vi ikkje koma lenger. Men enno var det eit godt stykke inn dit klappmusa låg på isen. Det enda med at skyttarane måtte gå til fots innover isen til fangsten. Vi fangstfolka fylgde etter, men vi måtte ikkje kome for langt fram. Skyttarane lurte seg forsiktig fram mot dyra. Det vart ikkje så mange dyr vi fekk. Då skytinga tok til, vart dyra urolege og gjekk i sjøen. Vil nok tru vi fekk mellom 60 og 100 dyr. Isen vart etter kvart lettare, så skuta kom seg fram til fangsten og vi fekk ”jolla” skinna om bord. Då vi seinare skulle spekke desse skinna, vart det oppdaga at eit dyr var flådd etter ryggen. Vi hadde ikkje snudd dyret før vi flådde det. Skyttarane slengde litt ”skit” ”i sakens anledning”. Det som var litt rart var: Det var ein av dei få vande fangstfolka som hadde flått det dyret, men dette vart ikkje oppklara før lang tid etter. Det var vi nybegynnarane som måtte stå med skamma! Dette var første fangstdagen. Det var også einaste gongen skyttarane var på isen. Seinare skaut dei frå skuta.

Vi hadde nok ikkje berre solskin og fine dagar. Stort sett er det mykje skodde og gråvêr der i Stretet. Men det som står fast i minnet er den første dagen. Seinare i turen vart det fangsting frå skuta. Somme tider hivde vi dyra om bord og flådde dei på dekk, andre gonger flådde vi på isen og fekk skinna om bord. Det var mykje reinslegare å flå på isen. Då slapp vi alt blodet om bord. For det meste gjekk skuta først og skyttarane skaut dyra. Vi fangstfolka kom etter i båt, flådde og tok skinna om bord i fangstbåten. Om dagen var vi som oftast 4 mann i båten. Ein mann måtte vere att om bord som rormann. Dagmannen var fri om natta. Då var der berre 4 mann på vakt, altså 3 mann i fangstbåten då. I 1939 hadde vi ikkje motor i fangstbåtane, vi brukte årane og rodde. To eller tre rodde og ein sat bat og ”hamla”. Det var båtstyraren som sat der bak, og det var han som bestemte kursen. Vi som rodde sat med ryggen til, men han som hamla såg framover. Det hende vi ikkje kom fram, då var det litt godt å kunne bruke litt kjeft på ”sjefen”. Det var ”hamlemannen” som skulle sjå beste råka. Vart vi heilt faste, det vil seie at det nytta ikkje med staking eller draging av båten, måtte vi losse fangsten på isen og drage båten over isen til neste råk. Det var ikkje ofte slikt hende, men det slitet dei gongane det hende, minnest eg. Skuta måtte naturleg vis stoppe og vente på oss i båtane. Vi rodde til skutesida og fekk skinna om bord, og la ut att på ny runde. Var det mykje fangst, måtte begge vaktene i arbeid, Då hadde vi to fangstbåtar i sving. Med bra is, ikkje for tett, var denne fangstinga fin. Vi var vande til å bruke årane, det var ikkje påhengsmotorar i vår barndom. Skulle vi på sjøen var det årane, så vi lærde tidleg å ro. Vi var også vande til arbeid. Maskiner som skulle lette arbeidet var nesten ikkje i bruk. Det å slite tungt var naturleg, og ingen klaga på slikt. Det ville også vere dumt å klage på arbeid under fangsting. Fekk vi fangst, var det hardt arbeid, men då vart det også pengar. Eg trur det er rett å seie at vi med glede arbeidde det vi orka.

Pause i fangstinga, eller dekk fullt av skinn, vart nytta til spekking og ”koling”. Spekking betyr å skilje spekket frå skinnet. Vi hadde to spekkbenkar. Tre mann stod ved kvar spekkbenk og skar spekket frå skinnet. Det å skjere spekket frå skinnet utan å skade det, var ikkje lett, det måtte øving til. Det skulle gå fort å spekke eit skinn. Der skulle ikkje vere mykje spekk igjen på skinnet, og skinnet skulle vere uskadd. Av oss var det vel berre skyttarane som

248

hadde spekka før. Så det gjekk nok ikkje så fort å få spekke i førstninga. Lat meg ta med nokre ord om spekkbenken: Må vel helst kalle det eit brett som var skråstilt. Med litt godvilje kan eg vel seie at den hadde omtrent same skråstilling som det staffeliet målarane brukar.Vi hengde skinna over kanten på benken og spekkaren drog eit snitt tvers over skinnet. Når han hadde fått det snittet, begynte han å dra kniven i lange drag langs etter skinnet. Ein måtte ha passe skråstilling på kniven, og kniven måtte vere kvass. Når ein så hadde fått spekka den første halva av skinnet, måtte ein snu det og ta resten. Med ein vant spekkar skjer alt dette nesten automatisk, skinnet kjem på benken og nokre minutt etter er det fritt for spekk. Vi som ikkje spekka ”kjøta”. Det vil seie: Vi skar spekket fritt for kjøt. Kjøt på spekket forringa kvaliteten av spekket. Den spekkinga var eit skitarbeid. Vi såg ikkje ut av spekk og gamalt blod, men vi vart vande til dette også. Men skal eg vurdere slik eg ser det i ettertid, var det ikkje fangstinga eller spekkinga som var det store slitet. Det var alt arbeidet vi hadde med kola, som var det virkelege slitet! Vi måtte til kvar tid ha spekktankar klar. Hadde vi eit lite pusterom i fangsting, var det koling. Det var ikkje slik at den kola vi tok opp frå tankane kunne kastast over bord, nei, vi måtte lagre den på dekk. Vi ”vassa” i kol frå baugen og langt bak i gangane. Kola måtte vi ha i tilfelle vi ikkje fekk full fangst. Då måtte vi fortsette med fiske etter håkjerring når fangsttida for klappmus var slutt.

Det var godt med fangst i Stretet det året. Skuta vart tung av fangst og av kol. På slutten tok det til å gå ut over rekkestøttene. Skuta var så tungt lasta at isen tok i rekka. Då måtte vi ”dumpe” litt kol. Men eg huskar det gjekk 5 rekkestøtter på ein gong. Det var heldigvis ikkje eg som var rormann. Det er alltid lett å skulde på rormannen når gale hender!---

Vi fangsta og sleit. Dagen kom då alle spekktankane var fulle, då tok vi til på lausfangst. Lausfangst vil seie at ein ikkje spekkar, men tek skinna uspekka heim. Uspekka skinn kan ikkje ligge svært lenge, spekket renn og skinna tek skade. Vi hadde nokre få hundre i lausfangst. Fangstinga slakna av, og skipperen bestemte avslutning og heimtur. Vi hadde sirka 2000 dyr og 185 fat håkjerringtran.

Ute av isen fekk vi litt grapsevêr, så sjøverken kom hos dei fleste. I lugaren var pumpelukta så ”stinn” at ein må bruke uttrykket ”å skjere den med kniv”. Under overfarta til Island, losna ein av spekktankane, så vi fekk litt jobbing før vi fekk ”stemple av” den tanken. Men elles gjekk alt fint. Humøret var på topp, grammofonen som hadde stått ubrukt omtrent heile turen, kom i bruk. Eg huskar ei plate som ofte blei spela: ”Eg vil heim til fjell og tindar, til det salte sjøblå hav”, var det visstnok. Han som dikta og song var Jakob Sande. Det å høyre ei plate på nynorsk, var uvanleg. Men rett skal vere rett, det var ikkje så mange plater på engelsk heller. Vi hadde nokre få plater på svensk. Men på den turen vart ikkje grammofonen utsliten! Med så mykje fangsting, og alt arbeid vi hadde med kola, vart det ikkje stunder for fritidssysler--.Det var svært lite lesestoff vi hadde med, nokre få vekeblad og aviser. Ja, aviser kom godt med, dei gjekk til dopapir. På lange turar var det ofte eit problem dette med dopapir. Vi var ofte på leiting etter papir til det bruk. Før vi tok ut på tur, hadde vi besøk av ein bokselgar. Eg trur han var frå Bergenskanten. Det var nok helst ”skrap-bøker” han fór med. Eg huskar han sopte matrestar frå ”plettane” våre og samla i avispapir, skulle visstnok ha det sjølv. Seinare har eg høyrt at då mannen døydde, fann dei pengar i ”haugevis” i senga hans, men dette har eg aldri fått stadfesta.

Ja, så var det å ta same ruta langs Island, men i motsett retning. Vi rekna med 6-7 døgn frå Stretet til Ålesund. Det var naturlegvis vêret som avgjorde farta. Men med full skute og snartur, vart ikkje tida lang.

Då vi nærma oss feltet der fiskebåtane låg, vart det mykje prat i radioen. På denne tida hadde fiskebåtane slutta torskefisket og hadde rusta ut for sildefiske ved Island. Rederibåtane ville gjerne sende med sildetynner heim. Skipperen på ”Buskøy” hadde lite lyst til å laste skuta

249

meir enn det vi hadde. Men det var ikkje så greitt å seie blankt nei heller, så vi tok med eit par hundre tynner frå ”Kvitøy” og ”Dolsøy”, hundrede tynner frå kvar av dei. Der var nok ikkje mykje fribord igjen då vi hadde fått om bord sildetynnene. Men det var høgsummar, og veret var godt.

Turen frå Island til Norge tok vel sirka 3 døgn, for vêret var bra. Då vi nærma oss Eggakanten, kjende vi lukta av land. Det høyrest vel litt rart ut, men vi lukta land. Eg kan ikkje huske om vi såg land før vi lukta det, men vi såg det vel først.

Vi gjekk til Ålesund og fekk toller om bord der. Reiaren, Elling Aarseth kom om bord og ønskte oss velkomne heim. Må vel sei Elling var smørblid. Det Elling var klar over og vi ikkje var at prisane på spekk og håkjæringstran har eit lag å stige i veret når det går rykte om krig. Det som skjedde var nok at rustningsindustrien ville sikre seg råstoff. Krigen var nok nærmare enn vi vanlege ante. Den som ikkje har opplevt det kan ikkje forstå den stemninga eit mannskap er i når ein kjem til lands med full-lasta skute og spesielt når ein får kjennskap til gode prisar. Vi reiste på tur med utsikt til garantilott på kr. 20,00 pr. vike. No full fangst med gode prisar. Stortur med andre ord! Pumpelukt har eg nemnt før, men må vel fortelje at då vi kom til Ålesund og fekk om bord ”Tolla” snudde dei i leideren til mannskapslugaren. Pumpelukta var vel for stri for dei. Eg vil nok tru det lukta mindre godt av oss mannskapet og. Vi var vel ”innsausa” av pumpelukt og kroppslukt. Eg tvilar på om der kom vatn på kroppen heile turen. Det måtte vel vere dei gongane vi ramla i sjøen, det hende vi fekk oss eit bad på den måten. Men der var ikkje forhold til vask og stell av kroppen. Under galgedekk hang eit par vaskefat, det var til handvask og eit drag over ansiktet. Så vi var vel utruleg skitne, målt etter dagens mål. Men når ein går 50 år tilbake, var det andre forhold på land også.

Eg trur vi kom til Ålesund på ein fredag. Det første vi gjorde etter vi var ferdige med ”tolla”, var å losse sildetynnene. Vi lossa dei på Skjerva, trur eg. Eg trur også vi lossa tran før vi tok helg. Må ta med nokre linjer om tranlevering. Ein skulle tru at tran vart levert og seld etter vekt. Nei, tran vart seld som kubikkvare. Vi pumpa trana i eit vidt kar, det var sikkert fleire meter i tverrmål. Bryggeformannen gjekk med ein stav og målte kor mange fat vi hadde levert. Ja, med den vide omkretsen målekaret hadde, og med den misstanken at bryggeformannen var på mottakarsida, kunne det lett oppstå missnøye. Det skulle ikkje mange mm feilmåling til før fangstfolka tapte litt--. Vi leverte trana på Fangstholmen, ein holme i Ellingsøyfjorden dei kalla slik. Der på holmen var trandamperi, og dei kokte spekk der. Dette anlegget var i bruk til langt ut i 50-åra.

Huskar eg rett, gjekk vi til Vartdal laurdag, og då skulle vi vera fri over helga. Eg vil nok tru vi spekka av lausfangsten før vi tok helg, så den vart nok levert før vi gjekk til Vartdal.

Spekket på tankane lossa vi vika etterpå. Litt spekk hadde ”runne”(smelta), så det pumpa vi or tankane, men mesteparten måtte vi hale opp med ”ongle-troer”. Vi hadde ein håkjerringkrok på ei bambusstong og huka spekkstykke i tanken. På slutten, når tanken var nesten tom, måtte vi gå ned å tøme med auser og spader. Dei sa det lukta spekk av eskimoane i gamle dagar, men eg vil tru at sjølv ein eskimo ville bli litt skremd om han hadde kjent lukta av oss dei dagane vi leverte spekket! Men vi lukta likt alle, og vi var unge. Skinna er eg ikkje sikker på kvar vi leverte. Eg trur det var på same plassen, men det kan hende vi leverte den delen av fangsten på Skjerva.

Vi hadde over kr.700,00 på lott. I 1939 var det mykje pengar for ein gut som ikkje hadde fylt 16 år. Ei årsinntekt for mange låg vel sirka på det planet. Det var nok familiar som måtte klare seg med mindre enn den summen. (Alderstrygda var cirka kr.450 for ektepar). Vi hadde ikkje så store krav i dei åra, ingen av dei vanlege hadde bil. Mange hadde sykkel, men ikkje alle.

250

Feriereiser til Syden trur eg ingen hadde draum om. Etter dagens målestokk var vi nok fattige, ja, utruleg fattige var vi.

”Buskøy” vart utrusta til ny tur, denne gongen drivgarnstur til Island. Eg vart ikkje med. På turen i Stretet hadde eg fått ”spekkfinger”. Eg leid mykje vondt. Spekkfinger var ei plage som kom i forbindelse med selfangst. Det var ei form for betennelse som ofte sette seg i beina på fingrane. På meg sette det seg vondt i gommen på ringfingeren. Stuerten var flink med sår og skader, og han stelte fingeren etter beste evne. Men eg hadde det svært vondt heilt til svullen var ”moden” så stuerten fekk skjere. Då letna verken, men det rann materie ut av såret i lang tid. Eg var til doktor då vi kom til Ålesund. Doktor Mathisen var ekspert på spekkfinger. Han hadde berre ros for den behandlinga eg hadde fått om bord. Eg fortsette også omtrent med same behandlinga som før. Eg hadde gått sjukmeld omtrent ein månad, då kom det ut ei beinflis. Då den var komen ut, gjekk det ikkje lang tid før såret grodde og fingeren vart bra. Men eg frys fortsett meir i den fingeren enn i dei andre fingrane.

Ei historie om spekkfinger og doktor Mathisen: Han kom til Sverige under siste verdskrig og dreiv litt legepraksis der. Ein dag kom det ein svenske med ein stygg svullfinger. Mathisen meinte det måtte vere spekkfinger, men kunne ikkje forstå at slikt kunne forkome i Sverige. Han snakka med mannen og spurde kva han dreiv med. Mannen var fiskar. ”Har du hatt noko med sel å gjere”, var neste spørsmål. Ja, mannen hadde drive seljakt i Østersjøen. Så var den gåta løyst.

Eg skreiv nokre ord om personleg reinsemd. Hygiene om bord: Lugaren vart vaska ein gong for vika. Vi hadde ”bakstørn” på omgang. ”Bakstørnet” starta på bakarste underkøy på babord side, fortsette til køya over. Slik gjekk tørnet på rundgang lugaren rundt. Vande folk tok derfor gjerne køy på styrbord. Var turen lang, kunne ein risikere to ”bakstørn” om ein låg bakars på babord. Middags-serviset, bakkar, plettar, gaffel og skei, vart oppvaska i byssa. Men kruser og knivar vart nesten aldri vaska. Stuerten vaska desse også, dersom vi bar dei til byssa. Vi kunne også vaske dette om natta når stuerten var til køys. Men må nok seie det gjekk litt sport i å ha den svartaste krusa! Dei fleste kaffikrusene var skitne. På utsida var dei svarte på grunn av svarte fingrar. Innsida var like svart, det på grunn av gamalt kaffigrut og diverse avleiringar. På dei verste krusene var det lite rom for kaffi! Brød og pålegg hadde vi i skuffa under køya. Vi skar skiver på bordet eller på benken. Skivene la vi på bordet når vi smurde på margarin. Bordet vart også vaska berre ein gong for vika. Køyklær var dei same heile turen. Vart aldri vaska eller lufta. Eg forstår ikkje i dag at vi orka å leve i den skiten. Men det gjekk bra, ingen vart sjuke. Vi vart undersøkt for tuberkulose, (tæring), før vi mønstra på i Ålesund. Hadde vi hatt ein smitteberar om bord, ville smitten hatt gode forhold.

Når turen var slutt og mannfolka kom heim, ja, då vart det mykje arbeid for dei som hadde ansvar for klede og slikt. Alle klede måtte vaskast og bøtast. Dei klærna vi hadde brukt under fangsting og spekking var vanskeleg å få reine. Spekket sat godt. Det som ikkje var ullklær, vart vaska i kaustikksoda. Men det lukta spekk av slike klede for alltid. Andre klede vart vaska så godt det let seg gjere. Vi må huske på at alt dette arbeidet måtte utførast for hand. Det var vel ingen som drøymde om vaskemaskin for 50 år sidan. Nei det var stampen og vaskebrettet. På museum finn ein vel slike vaskebrett i dag. Vaskebrettet var nok også eit framskritt då det kom i bruk.

Eg kom heim midt i slåtten, så det var nok eit avbrot for mor å gå i gang med storklevask på den tida. Men så fekk ho også ekstra hjelp til slåtten. Det var ikkje å tenkje på ferie i dei åra. Må vel ta med at det var vanleg vi salta litt selkjøt og tok med heim. Godt utvatna var det ikkje so verst. Til kjøtkaker med litt flesk saman med, var dette kjøtet rett godt.

251

Må ta med litt om kosthald om bord. Vi hadde ein flink stuert, maten var god. Der var vel få eller ingen som hadde det så rikeleg i matvegen heime, som det vi fekk om bord. Vi hadde med fleire tynner saltkjøt, islandsk lammekjøt. Kvar søndag var det ”sosakjøt”. Stuerten vatna ut kjøtet og kokte det i brun saus. Dette var godt! Søndagane fekk vi også dessert, sviskegraut med boksemelk. Elles var det potetball minst ein gong for vika. ”Ball-Ola” kunne det med potetball, potetball med litt saltkjøt og flesk---. Vi hadde også ofte røykt fisk, og naturlegvis hadde vi selkjøt. Kjøtkaker laga av ryggkjøt var godt. Til kvelds var det også varm mat. Det kunne vere hermetisk rogn, den var steikt. Ofte var det biff av selkjøt. Stuerten skar ryggkjøt og laga biff. Det var mat for svoltne unggutar! På denne turen, som såg ut til å bli kort, var det heller ingen grunn til å spare på provianten. Vi levde godt. Ola var også flink til å bake brød. Det hende også han laga ei skuffekake til søndagen. Eg trur ikkje vi la so mykje på oss. Det var hardt arbeid og vi var i oppveksten, dei fleste av oss.

Om bord på ”Buskøy” var det stuerten som var ”medisinmann”. Han var flink med sår og svollar. Sjukdom elles hadde vi ikkje den turen.

Eg har brukt ”rom”, vi fekk ”rom”, ikkje ”jobb”, på ein båt. No er det vel jobb. Rommet skriv seg nok frå ”åttringen”.

Langesund, juli 1989. Helge Ødegård.

252

Psykisk helse.

Psykisk helse er mykje omtala i dag, det har nok ikkje alltid vore slik. Det å ha psykiske problem var ikkje lett går vi ei tid tilbake. Det er ei lita historie som dukka opp ein dag det var snakk om dette psykiske, vi må gå 110 år tilbake til 1894.

Ho Pe-Pernille vart "sinnssvak", eller heitte det ”galen” på den tid? Dei frykta ho ville ta livet av seg, så dei vakta på ho dag og natt. Pernille var syster til morfaren min, han Bakke-Johan. Til slutt såg dei berre ein utveg, dei reiste til asylet i Molde med Pernille, men dei hadde ikkje ordna seg med doktor og attest for innlegging. På Molde ville, eller kunne dei ikkje legge inn pasientar utan attest frå lokal lege. Det vart litt diskusjon, godfar meinte dei ikkje kunne ta ansvar for Pernille lenger. Dei var redd ho skulle ta livet av seg. Til slutt tok overlegen til "vitet" og Pernille vart innlagt på sjukehuset.

På Bakken hadde dei ein nyfødd unge den tid, det var Hans. Ei dag mormor heldt på å lage til for dåp av Hans stod Pernille heilt uventa på kjøkenet. Ho var utskriva og erklært frisk, kom reisande frå Molde heilt åleine. Mormor vart glad og forfjamsa og utan å tenke seg om spurte ho Pernille om ho ville vere fadder på dåpsbarnet. Pernille svarte ja og var fadder.

Seinare då mormor fekk tenkt seg om angra ho på dette med Pernille og fadder. Var det rett å ha eit menneske som hadde vore sinnsvak til fadder? Dette spørsmålet plaga ho ei stund. Ein gong det passa slik spurte ho presten om det var synd Pernille var fadder. ”Nei det er ikkje synd”, svarte presten, ”det du tok henne til fadder var heilt rett og det beste du kunne gjere”.

Har tenkt litt på Pernille, det kunne ikkje være lett å stå der framme på kyrkjegolvet. Alle visste ho kom rett frå "asylet", dei lurte nok på korleis det stod til med henne. Pernille var sikkert eit sterkt menneske, ho reiste seinare til Amerika og vart der. Hans som var dåpsbarn døydde av "tæring" 30 år gamal.

Langesund 12. oktober 2004

Helge Ødegård

253

Til Magnus Sefland.

Takk for tilsendt materiell, der var mykje nytt for meg.

"Buskøy"Sverre Rudi: Skipper på "Buskøy" Vesterisen 1947, Johan Rudi 1. skyttar, (bomtur).

FANGST Stretet 1947: Arnolf Sandvik skipper.Mannskap sommarfangst 1939: Asbjørn Ødegård ikkje fangstmann denne turen, elles rett.

Vesterisen 1940:

Skipper: Hans Sætre, Vartdal1. skyttar : Arnolf Sandvik, Tjørvåg2. skyttar : Peder Åkre, Tussvik. (Åkre var frå Hjørundfjorden, trur han var busett i Tussvika)Maskinist: Jon Drabløs, DalsfjordMaskinassistent: Lars Tøsse, SpjelkavikStuert: Ola Tørlen, ÅlesundFangstmann : Peder Remmen, N. Vartdal " : Helge Ødegård, N. Vartdal " : Magne Sætre, Vartdal " : Lars Salen, Langevåg " : Ragnar Salen, Langevåg " : Johan Mork, Ørsta. ( Trur fornamnet var Johan. Vart kalla Morka-Joen ) " : Adolf Monstad?, Måndalen, (meiner Monstad var etter namnet) " : Uviss, Måndalen " : Uviss, Syvde, ( Trur han var frå austlandet, boset i Syvde) " : Hans Håskjold, Volda " : Gudmund Rusten, Volda

Operasjon "Fritham"

Martin Ulstein frå Ulsteinvik var med der. Uviss om han var ombord på "Selis", eller "Isbjørn". Martin var stuert på "Veslemari" Vesterisen 1940, han tok seg jobb på Svalbard då vi kom ditt frå Vesterisen. Vart vel evakuert i 1941. Han fortalde så levande frå si tid som soldat på Svalbard, synd vi ikkje har han på band. Var på ei tilstelling i Forsvarsmuseet, der var dei som huska Martin Ulstein frå den tid.

Vi hadde store vanskar med å få tak i folk som var om bord på ”Buskøy” turen til AustGrønland i 1941. Var heldig som fann Peter Sætre til slutt. Aarseth rederiet ville nok helst at alt gjekk i ”gløymeboka”. Dei som tok hyre på ”Buskøy” denne turen såg det nok som ein vanleg tur med proviant og forsyning til fangstfolka. Halvor Devold viste nok meir, men det var den tapte Grønlandssaka som var tung å svelgje.

Har du Internett, så send ”koden”. Min er: h.odegar@online.no

Langesund den 27. april 2001

Beste helsing Helge Ødegård

254

Til Franz Selinger. Takker for julehilsen. Dessverre er jeg noe sen med svar, vi har vært bortreist en stund, feiret jul i Trondheim sammen med barnebarn. I Trondheim var det kaldt fint vær, vi hadde over 20 grader minus. Det er lenge siden jeg har hatt slik kulde. Men stilt og fint, litt sol hver dag. Fotografier fra landingen ved Cape Biot finnes sannsynligvis ikke. Hadde skipper Pedersen fotografier ville han nok ødelegge dem. Dette på grunn av den politiske situasjon i Norge etter krigen. Jeg var sammen med Pedersen i 1959, han ville ikke snakke om den ekspedisjonen med "Furenak". Vi gikk vel på en måte "fiendens" ærend. Vi trodde det var en dansk ekspedisjon, men ble lurt. Så det med fotografier kan vi se bort fra. Håper din bok snart kommer. Vi har det godt, helsen er bra hos begge to. Vi reiser til Gran Canaria den 7. januar og blir borte i 6 uker. Jeg fylte 70 sist sommer, så en får benytte de år en har igjen. Litt tilbake til krig og hat. Nå kan jeg ikke forstå det hat vi følte mot våre kollegaer ombord på "Sachsen", de var også fangstfolk, som vi. De hadde lite med krigen å gjøre. Vi ser og hører det som hender i det tidligere Jugoslavia. Vi mennesker er som dyr, ja verre dyr dreper ikke på grunn av hat. Så er det tilbake å ønske dere alt godt i det nye året. Måtte 1994 bli godt for oss alle. Legger ved en noe forkortet artikkel om ferden i 1940. Ha det godt. Beste hilsen Helge Ødegård

255

”Sjannøy”

Takker for artikkel om ”Sjannøy”, den minte meg om ei tid som var. Eg fekk jobb som maskinassistent på ”Sjannøy” sommaren 1950. Det var meininga skuta skulle på ein tur etter håkjerring i Stretet. Ola Hamar var skipper denne turen, Benjamin Haddal bestmann. Oskar Garnes ville ha litt fri og begge skyttarane Jon Hamar og Knut Flo skulle bygge hus og derfor ville vere heime. Men så fekk Garnes eit tilbod om to turar til Aust-Grønland for Grønlands Handel. Det vart Grønlands Handel, ikkje håkjerring. Eg som var heilt nygift fekk ta kona med til København, første og einaste bryllaupsreise eg har hatt. Oskar Garnes vart med som passasjer, han hadde også med kona. Ei ung jente frå Remøya, (Randi), som Garnes var onkel til var også passasjer. Danmark var det store utland då rett etter krigen, for mange var dette den første turen til utlandet. I Danmark kunne vi få kjøpt all luksus vi mangla i Noreg på den tid. Ja, Danmark var nesten som eit eventyrland..Som ny ombord fekk eg naturlegvis høyre historia om vanskar på prøveturen. Prøveturen var nesten det vi må kalle skandale, varmgang i hylsa, propellakselen så varm den blei fastbrent i hylsa. Trur skaden på aksel og hylse var så stor at begge deler måtte skiftast. Dette tok si tid og skuta vart for sein til Vesterisen, derfor tur til New Foundland etter gamalsel. Oskar Garnes var fornøgd med skuta, den tok seg godt fram i isen. Ein gang isen var svært treg snakka han litt med seg sjølv der han stod i ”tynna”, ”Det skal mykje til for å stoppe henne”, høyrde rormannen han sa. Men så var heller ikkje Garnes vant til å ha 500 hestar i maskinrommet. Det var Crosly hestar, men likevel --. Men så hendte det dei fleste som har ansvar for navigering i isen fryktar, propellen fekk skade. Med berre ein propellving måtte turen avbrytast og skuta tok på heimtur. Nå med berre ein ving på propellen vart det mykje risting, men verre var det med varmgang i hylsa. Varmgang i hylsa var eit problem frå fyrste dag og nå med berre ein ving på propellen vart dette problemet forsterka. Så maskinfolka nesten kjente på hylsa kvart minutt. Turtalet på motoren vart regulert i forhold til varmgangen i hylsa. Garnes var vant med segl frå sin ungdom, ”Sjannøy” hadde storsegl, fokk og trehuk. Men på denne fyrste turen dukka der opp eit problem, blokkene til riggen var for tronge, dette var spesielt for riggen til storseglet.

Heimturen tok si tid, men stort sett gjekk alt greitt. Skipperen som var vandt til bruk av segla for spare på kola meinte det var segla som gjorde utslaget for farta. Det var stadig diskusjon i messa mellom skipperen og smøraren om det var segla eller motoren som gjorde utslag på farta. Skipperen hadde mest tru på segla og smørjaren var ikkje i tvil, det var motoren som gjorde utslaget. Garnes likte godt desse diskusjonane, dei gav vel litt tidtrøtte og tok nok tankane vekk frå ein heller dårleg tur.

Vesteristuren 1950 var ein bra tur.

”Sjannøy” skulle gå to turar til Aust- Grønland med forsyningar til stasjoner der. Er litt usikker, men trur første turen gjekk til Skjoldungen og Tingmirimut. I Skjoldungen skulle der byggast eit lite senter. Der møtte vi våre første eskimoar, i Ishavsfart er der foto av mannskapet som har fått eskimobarn i fanget. Eg huskar ein ”konebåt” som kom på sida av skuta, der var 4-5 kvinner og nokre barn. Eit lite barn på sirka eit år vart litt urolig og gret litt, ombord i båten hadde dei ein nyskoten sel. Ei kvinne opna selen og skar eit stykke spekk, i dette spekkstykket feste ho ein trepinne og så fekk barnet spekket. Trepinnen var på tvers av munnen, den skulle vel hindre barnet å svelgje spekket. Barnet vart still, likte å syge spekk såg det ut til. Der i Skoldungen såg vi ein mann som var lam i underkroppen, han drog seg rundt med armane. Men i kajakken var han flink, var ein av dei beste fangarane der. Denne lamme mannen fekk vi stor respekt for.

256

I Tingmirimut var der vêrvarsling-observasjon, vi lossa proviant og anna utrustning til denne stasjonen. Trur ikkje der var eskimoar på denne på denne stasjonen, berre danskar. Neste tur gjekk til Angmasalik Her var det ein måte litt meir sivilisert, stor byggeaktivitet, men ennå var der mykje igjen av den gamle eskimokulturen. Bør vel også fortelje om legeundersøking vi måtte ta før vi gjekk frå København, vi måtte møte i salongen til skipperen og bli undersøkt for venerisk sjukdom. Ja, eg var vant til slikt frå Amerika, der måtte på dekk å stille opp i linje dra fram ”tisseluren” så doktoren kunne konstatere vi var friske. Ja, dette var spesielt når vi kom frå ”østen”. danskane var vel redd vi skulle smitte eskimojentene. Denne legeundersøkinga var visstnok obligatorisk for mannskap som skulle til Grønland.

Angmasalik det er vel som ein ”hovudstad” på Aust-Grønland. Der var vel ingen av oss som hadde hatt forbindelse med eskimoar før. Vi var forundra over kor flinke dei var med kajakk, velte kajakken med eit åretak og så eit nytt åretak og kajakken var på rett kjøl. Vi hadde nokre hyggelege dagar der i Angmasalik, den sereigne sexsmoralen som eskimoar skal ha såg vi lite til.

Langesund 03 05 94

Helge Ødegård

257

Skadedyr?

Såg korleis hjorten herja på Vartdal i fjernsynet her ein kveld. Den hadde lagt sin elsk på hagane til folk. Ja, ei tid var og ei anna vart, det fanst ikkje hjort på Vartdal då eg var barn. Nå ligg dette 60 år tilbake i tid, men likevel --. Huskar rett eg var der sett streifdyr av hjort ein gang i 40 åra, trur det var hausten 1944. Hjorten forsvann frå Vartdal rundt 1790-1800, det var nok beiteforhold og slikt som var vanskeleg for desse dyra. Men eg trur nok vi må langt tilbake i tid før ein finn så stor hjortestamme på Vartdal som i dag. Så langt eg veit er der ikkje segn om jakt på hjort i gamal tid på Vartdal. På Hareidslandet var det hjort og jakt på hjort rundt 1700 og den tid. Den siste hjorten, eller ein av dei siste, på den sida av Vartdalsfjorden sumde over fjorden frå Hjørungneset til N. Vartdal cirka 1790.

Ein må undrast over den store auken på hjort åra etter krigen. Det er vel ingen tvil om betre beiteforhold. Før vart utmark brukt meir til beite enn nå, der var meir sau, hest og kyr som tok maten sin i utmarka. Den gamle kurasen vi hadde var flink til å klare seg med det den fann i skog og mark. Folk slepte dyra sine tidleg på beite om våren, sauen klarte seg når bjørkelauvet var stort som eit musøyre, sa dei gamle. Sauen gjekk også ute til seint på hausten, låg inne om natta og slept ut på beite om dagen. Gras og ungskog vart nedbeitt. Der var nok ikkje livsvilkår for hjort.

Men når ein ser den veldige auken på hjortestamma desse siste 50-60 åra må ein lure. Skulle tru hjorten fekk store kull mange gangar for året, nesten som kaninar. Men hjorten får nok for det meste 1 eller to kalvar og det berre ein gang kvar vår. Kvar haust blir der skotne hjort, mange dyr, nokre dyr ender som trafikkoffer, men likevel aukar flokken. Hjorten blir også meir tam etter kvart, så nå er den vorte eit skadedyr. På vinteren og våren er vel desse dyra like tame som ein saueflokk er om hausten.

Her eg bur, Langesund i Telemark, er det rådyr som tek sin del av tidleg hageblomster. Dei har lagt sin elsk på tulipanar, men i mangel på tulipanar er krokus også mat. Dette er dyr som til vanleg er sky, men om våren beiter den i hagane heilt inn til husveggen. Her ein dag oppdaga eg eit rådyr som smakte på ein barlind som står 3 meter frå husveggen, og det var på lyse dagen.

Veit desse dyra dei er freda og trygge på denne tida av året? Her hjå oss har dei hatt ein mild god vinter, så dei er ikkje i naud for mat. Nokre tulipanar eller krokus fyller heller ikkje opp magen, det er nok meir som ein dessert.

Ja, det skulle fint om ein fekk litt forklaring på forandring i åtferda på desse villdyra.

Langesund 15.04.2007.

Helge Ødegård

258

Sol.

På N. Vartdal sakna vi sola i lang tid vintermånadene, På Øggaren var sola borte i 16 viker, på Årskog ennå lenger. Dei «gamle» kunne fortelje kva tid sola «tok kvile» seinhaustes og også kva tid den kom tilbake i februar månad. Vi misunnte dei på andre sida av fjorden som hadde sol kvar dag heile året. Ja, det var vel ikkje slik der heller at alle hadde sol heile vinteren, men det var dei som hadde sol vi la merke til. Det sola ikkje klarte å kome seg over fjella sist i november la vi ikkje så mykje merke til, nei det var den dagen vi kunne få sjå sola når ho kom tilbake som var dagen.

Farsyster mi, ho ”Øggars-Marta”, hadde i hovudet kva dato vi kunne få sjå eit gløtt av sola om vi gjekk nord på Øggars-Hammaren. Vi fekk gjerne eit varsku dagen i forvegen og vi møtte gjerne opp. Var det fint ver den dagen fekk vi solskin nokre få minutt, men det er stunder eg huskar ennå. Den som har sakna sola ei stund set pris på den når ho viser seg igjen. Eg huskar ikkje datoen då sola skal vise seg på Øggars-Hammaren, men trur det er rundt midten av februar. Den 23. februar skein sola på storsteinen ved Jens-løa, der møtte vi også gjerne opp. Dei eldre fortalde at sola steig med eit haneskritt for dag. Ja, dette med haneskritt fortel nok ikkje så mykje til dei unge i dag. Hanen er ikkje på kvar manns gard lenger. Men den karen hadde eit verkeleg vyrdeleg ganglag, han løfte føtene høgt, tok passe lange steg. Sola går nå sin gang, haneskritt eller ikkje. Var der nokre dagar med overskya ver og der kom ein klarversdag vart vi forundra over kor mykje lenger tid sola var framme, berre etter nokre få dagar, den steig fort.

Men det var også spenning med kva tid sola klarte å ”klive” over fjell og toppar. Vi såg sola var vekk ei stund bak ein fjelltopp, den klarte ikkje å ”klive” over denne toppen ennå. Men etter ein dag eller to ”kleiv” den også over den toppen. Så kom den dagen sola skein frå tidleg morgon til seine kveld, då var det sommar og slåttetid. Det er ikkje så rart sola frå eldre tider var tilbedd, den gav lys og varme. Solfest den dagen folk får att sola er nesten vanleg i dag. Ja, i tillegg til lys og varme var sola også klokke. Sjølv i min barndom såg folk kvar sola stod på himmelen for å bestemme tid på dagen. Sola har ikkje minuttar eller sekundar, nei knapt nok timar. Sola fortalde folk det var tid for mat, middag eller non. Der er mange fjelltoppar eller fjelltuer som har namn etter tid for måltider. Vi har ”middagshornet”, ”nonstua” og mange andre namn som fortel om tid for mat. Nå i vår tid med sommartid vert alle desse gamle merka om middag, non og slikt ein time gale. Men nå et folk middag den tid vi før hadde non, så dei gamle merka kan vi berre gløyme. Ikkje veit eg om dei unge i dag veit kva nonstid er heller. Alle i dag har også klokke, vi tel timar og minuttar, nesten sekund. I min barndom skulle vi ikkje rekke ein buss kl. 1132. Nei mjølkebåten kom morgon og kveld. Den skulle helst ikkje kome før ruta, men ingen vart sur om mjølkebåten var forseinka ein halvtime. Folk møtte opp på kai og slo tida i hel med prat, vi hadde betre tid då eg var ung. Sjølv om vår arbeidstid har blitt kortare åra etter krigen er vi blitt mykje meir forkava og fått mindre tid til sosialt samkvem. Vi levde vel meir i takt med naturen i ”gamle dagar”. Mangt er blitt betre dei siste 50 åra, men vi har også mist nokre goder eg saknar.

Langesund 18.09.2005.

Helge Ødegård

259

Stormflod.

Nå når vi opplever oljekatastrofe i Langesund dukkar gamle minner opp, ikkje om olje, men om stormflod.

Eit skadevêr huskar eg godt. Vi kom til ein plass som heiter Brake i Tyskland. Denne byen ligg ikkje langt frå Bremen. Båten eg var på skulle laste kunstgjødsel for Drogheda i Irland. Vi kom der ein ettermiddag og båten vart gjort klar for lasting. Lasten vi skulle ha låg klar på jernbanevogner. Då det leid litt ut på morgonen, la styrmannen merke til at lasten vår vart kjørt vekk. Vi undra oss litt over dette. Men det gjekk ikkje lenge for vi fekk vite grunnen. Hamnefogden kom ombord og fortalde at det var ventande stormflod. Vi måtte fortøye godt for det ville bli svert høgt vatn og mykje vind. Dette var på formiddag. Vi stod ombord og såg korleis vatnet steig, det var litt spennande å sjå vatnet steig. På denne floda steig vatnet mellom 50 og 60 centimeter over brygga. Men det var meir i vente. Hamnekontoret kom med ny beskjed, på kvelden ville vatnet stå mykje høgare enn den floda vi hadde på formiddag. Vi måtte fortøye med alt vi hadde, var ordren vi fekk. Eg huskar der låg ein gresk båt på same kaia, der sjakla dei ut eit anker og brukte kjettingen som fortøying. Dei hadde nok lite trosser ombord. På kvelden vart det ny flod. Vatnet steig no mykje høgare enn på formiddag. Vi stod ombord og følgde med, hadde ein telefonkiosk som merke. Då vatnet var på det høgaste var telefonkiosken nesten under vatn. Vi såg berre taket av denne kiosken. Vatnet stod cirka 2 meter over kaia. Det tok nokre dagar før vi kunne laste, der var skade på kraner og elektriske anlegg. Så vi fekk tid til å sjå litt korleis dei har bygd opp dike til vern mot slike naturskade. Diket som verna Brake var høgt. Når vi stod på toppen av diket var vi nesten i høgd med hustaka i byen. Vegen inn til byen var under springfloda sperra med sandsekker i høgd med diket. Diket heldt og var høgt nok, så der var små skader i byen. For oss som stod ombord, utan fare for liv og helse, var dette berre ein oppleving som blir huska. Men eg fekk litt meir kjennskap til dei vanskar folk i Tyskland og ikkje minst i Nederland har med storm og springflod. Nokre månader seinare hadde vi ein tur opp Elbe, der var skadane mykje verre. Vi såg ein båt som låg nesten 2 kilometer inn på land. Den hadde havarert der under stormen, det var ein båt på 2000 - 3000 tonn. Det var rart å sjå ein båt ligge på tørre land 2 kilometer frå vatn. Dette var ein eldre båt så dei fann det ikkje lønt å berge den. Den vart vraka til skrapjern der den låg.

Vi fikk ordre og opplysningar. Kva fikk ”Full City”?

17. 04 10.

Helge Ødegård

260

Synd før og nå.

Ein søndag i haust hadde vi vikar for den faste organisten i kyrkja. Som vanleg var det Finn Arild som var vikar. Ja, han er flink som organist, har ein "tendens" til å "sprite" opp melodiane. Denne søndagen tok han inngangsritualet på trekkspel fram ved koret. Mannen er flink på trekkspel, rett pent var det å høyre tonar frå trekkspel i kyrkja.

Den tid eg var ung var ikkje trekkspel godkjent i religiøse kretsar og slett ikkje i kyrkja. Dette instrumentet var nok helst sett på som eit instrument som førte folk og spesielt unge inn i synd og elendigheit. Eg merkar ofte at det som var synd i min ungdomstid i ikkje er synd i dag. I "gamle" dagar var måten å kle seg på ofte synd, for jenter kunne det vere synd å klippe håret. Det å oppføre seg litt annleis enn gamle tradisjonar var synd. Eg huskar ei hending frå min barndom: Farsyster mi og eg slo gras ved vegkanten, då kom ei jente forbi. Farsyster snakka lenge med denne jenta, då jenta gjekk kom farsyster meg følgjande sukk: "He ho folle frå ho også nå?" Eg forstod ingen ting og måtte spørje kva ho meinte. "Såg du kva ho gjekk i?", var svaret. Jenta hadde nikkers, det var synd å gå i langbukser den tid. Dans var synd, nå har eg sett dei dansar i kyrkja. Kortstokk med kongar og damer var "styggemannskort", men Gnav med Svarte Per var ok. Det var ikkje alltid så kjekt å sitje igjen med "Svarte Per". Det var ikkje kortspel som var synd, synda var kva slags kortstokk som var i bruk.

Sjølv har eg nok synda både titt og ofte, der er ting eg ønskjer skulle vere ugjort. Ei "synd" plagar meg verkeleg og det var ein ting eg ikkje har gjort, det hende for lenge sidan. Eg var i London i slutten av 1946 og byrjinga av 1947. Hadde mønstra av ein båt og venta nå på ny hyre. Vi var mange som søkte hyre i London den tid. Der var sendt mykje sjøfolk over som avløysing for dei som hadde mange år som sjøfolk under krigen. Der kom også mange unge gutar som skulle om bord som messe, bysse eller dekksgutar.

Her skal eg fortelje om denne synd eg aldri har kvitta meg med : Det var ein ung gut, 15-16 år gamal som var sendt til London for få jobb på ein båt. Denne guten fekk hyre som byssegut på ein båt som låg i Rotterdam. Skulle reise med tog til sør-England, ferje til Frankrike og tog vidare. Guten var ung og ikkje reisevant, han våga ikkje å reise denne lange vegen åleine. Det burde han sagt på hyrekontoret, men var nok ikkje vaksen nok til det. Nå reiste han ikkje og sa heller ikkje i frå. Då han ikkje kom til båten vart han etterlyst og alt kom opp, guten vart send heim. Eg huskar han stod utanfor hotellet klar til å reise, stod der i ei tynn slita dressjakke, det var i desember, kaldt og survêr. Vi stod der i gata og tykte synd på guten. Heilt tilfeldigvis åtte eg to frakkar den tid. Eg stod der i svart vinterfrakk, at eg ikkje tok av meg denne frakken og gav til guten har eg aldri tilgitt meg sjølv.

Jesus tilgav "lauslynde" kvinner, gav dei nokre ord til trøyst og han deltok der folk drakk vin og var glade. Kva meinte Jesus med likninga om den barmhjertige samaritanen? Han har ikkje mange godord om presten og levitten som ikkje gav hjelp til den som hadde behov for det. Er der ei våre synder vi ofte ikkje hjelper dei som treng hjelp?

Langesund 03.10.03

Helge Ødegård

261

Til varme land.

Vi som reiser til varme land når det blir korte dagar og snø, kulde og survêr er dagleg gjest i vårt land, får ofte eit spørsmål: Kva driv dykk med der i syden? Ja det er ikkje så godt å svare på dette spørsmålet. Vi driv med så mangt. Snøskuffa sette vi igjen heime, den har vi ikkje bruk for. Vi mannfolk har med badebukser, jentene har små smarte badedrakter, litt for små meiner mange. Det er utruleg godt å ligge på ei sandstrand i solvarmen og tenke på snøen som laver ned heime. Dei av oss som ikkje er alt for gamle tek ofte lange turar i fjellet, turar på 2-3 timar eller lenger. Nokre viker på Gran Canaria, dit mange av oss helst reiser, gjer godt for kropp og sinn. Vi møter gamle venner og får nye, på Gran Canaria møter eg mange fleire kjente frå Sunnmøre enn eg gjer om eg tek ein tur dit. På Vartdal eller Hareid ser eg kjentfolk som stryk forbi i bil, dei vinkar frå bilvinduet! Folk er så forkava nå, dei har nesten ikkje tid til å snakke med kvarandre. Men når vi møtest der i varmen er folk avslappa, dei er på ferie! Folk har tid til sosialt samvær, fjernsyn og slikt er for det meste gløymt. For å ikkje gløyme alt heime gjeng Vikebladet/Vestposten og Mørenytt på “rundgang”, så lokalnytt fyljer vi med. Dei lokale kommunestyrerep. og ordførarane fer sin dom her som heime, avisene blir vel lesne litt meir grundig enn heime. Eg med eit bein på begge sider av fjorden, les både Mørenytt og Vikebladet/Vestposten. Gode venner låner gjerne ut avisene dei får tilsendt.

Ein ting som har forundra meg litt er tilstrøyming til kyrkja. Her på Gran Canaria låner Sjømannsmisjonen ei stor katolsk kyrkje og har gudsteneste der kvar søndag på kveldstid, kyrkja er ofte nesten full. Dei fleste som er der går til alters dei søndagane der er “altergang”. Det er ikkje mitt inntrykk at folk er meir religiøse her enn når dei er heime. Men mange møter opp til gudsteneste og går til alters, men det hender eg ser same “folka” sit med eit glas vin seinare på kvelden. Tek vi litt etter dei “innfødde”, får vi eit litt anna syn på alkohol? Våre “drikkeskikkar” blir nok litt forandra, mange av oss tek eit glas vin til maten utan å få dårleg samvit av den grunn. Fulle folk er det ein kan kalle sjeldan “vare”. Finnar, svenskar og nordmenn er ofte skulda for å drikke seg sanselause når dei fer tak i alkohol, men her --. Kvar butikk, “supermarket”, er som eit vinmonopol heime, utvalet er nok større enn på dei fleste vinmonopol. Men eg trur misbruk ikkje er større, heller mindre enn heime. Ja, dette var litt om alkohol, ikkje alle drikk alkohol, sjølv om dei er på vinterferie i syden, så er det sagt.

Det er fint å møte igjen venner og kameratar her på øya, Gran Canaria har nesten blitt ein møteplass slik. Godt også å møte igjen folk vi har vorte venner med her i ferielandet. Vi møter ofte dei same folka, ser dei blir eldre år for år, undrast på om dei ser det same på oss. Folk som var friske og raske i fjor sit kanskje i rullestol og ektefellen “trillar”, men til “varmen” vil dei. Når eg høyrer folk som nærmar seg 90 år legg planar for neste vinter blir eg imponert. Folk klagar over små pensjonar og harde skattar, eg trur dei fleste av oss har det bra. Vi har ein alderdom våre foreldre ikkje drøymde om.

Ja, det er ikkje mi sak å drive propaganda for dei som driv reisebyrå, men eg har hatt “utbytte” av nokre viker i varme strøk vinters dag. Spesielt har turar i fjellet og bading i sjøen gjort meg godt. Vi må nok tilstå at Noreg har eit hardt klima, for folk som kjenner gikta riv i kroppen gjer solvarmen godt. Er du pensjonist og har råd og helse til å reise, så reis, den dagen vi reiser for godt blir det lite vi får med oss.

Langesund, 20.03.99

Helge Ødegård

262

Trist 17. mai.

Då eg las Fridtjof Nansen døydde 13. mai 1930 var det noko eg liksom huska, var ikkje sikker. Var det slik Nansen var gravlagd 17. mai det året? Eg tok fram leksikon og der står det, Nansen vart gravlagd den 17. mai 1930. Så 17. mai 1930 vart ikkje feira slik vi var vant til åra før. Eg var 6 år, så det var nok ikkje så mange 17. maiar eg hadde delteke på. Men vi glede oss til 17. mai, gå i tog og ha leik og moro.

Slik eg huskar det hadde eg fått min fyrste ”pistol” til denne datoen, ei full eske med knallbrev fekk eg også. Men eg fekk ikkje lov til å bruke denne pistolen eller knallbrev, det var denne gravferda.

Slik eg huskar det hadde vi ei samling på skulen, læraren fortalde om Fridtjof Nansen. Litt av det han fortalde var merkeleg nok kjent stoff. Far hadde ”Fram over Polhavet” i 2 bind, det hende han las for oss av dei bøkene, han fortalde vel også litt om denne namngjetne mannen.

Eg lurer på om der var litt leik og moro seinare på dag då i 1930, men er ikkje sikker. Nei det er den pistolen og knallbrev eg ikkje fekk bruke som står i minne mitt.

Ja, vi hadde fem år då flaggstanga stod naken under krigen, då var nok også 17. mai ein trist dag. Men vi tapte ikkje trua, vi såg fram til den dagen vi var fri og kunne feire 17.mai i fridom og dagen kom. 17.mai 1945 visste vi kva fridom var.

Helge Ødegård

263

Den tyske selfanger "Sachsen" april 1940. "Sachsen" som dro fra Hamburg 25.2. 40 på selfangst i Vesterisen og som 9. april blei konfrontert med den norske fangstflåten der. Under et kortere opphold i Tromsø 12.3.40 kom den norske fangstleder Henry Olsen, harpunisten, (1.skytter), Halvdan Johanssen og fangstmann Asbjørn ombord. Vi nådde fangstfeltet 16.3.40 og de følgende dager kom også en norsk fangstflåte. Om hendelsen den 9. 4.40 beretter Superkargo H.H. Køhncke på "Sachsen" følgende: Tirsdag 9.4.40 hører vi tyske troppers besetning av Norge. Nordmennene ombord tok denne nyheten med beklagelse og forholdt seg de følgende dager roligere enn vanlig, uten at det gikk utover det hittil gode forhold til den tyske besetningen. På kvelden samme dag kl.2130 snakket NEZ undertegnede ekspedisjonsleder (Superkargo) med skipper Jacobsen frå den norske selfanger "Aegir" over radio, hvor sistnevnte beklaget det inntrufne og erklærte at p.g.a. mangeårig vennskap her i ishavet og den til enhver tid fare for skip og mannskap skulle det ikke oppstå noe fiendskap. Onsdag 10.4.40 merket vi at den norske fangsflåten på 15 til 20 fartøy, knapt nok deltok i fangsten, men begrensa seg til radiotelefoniske samtaler på 152 og 181 og lyttet til radiomeldinger fra Norge, særlig fra Tromsø senderen. Forståelse for de tyske standpunkt ble ikke gitt, i motsetning ble den tyske opptreden, (framrykking), sterkt fordømt.

Torsdag 11.4.40 legger vi merke til en stor samling av de norske fangstskipa. Samla på en plass i isen er blant andre selfangerne: "Buskø", "Aarvak", "Fortuna", "Polartind", "Signalhorn" "Veslekari, "Brandal", Aegir", "August", "Hisøy", "Valrossen", "Drott" og andre. Vi la merke til at disse skipa holdt skipsråd og at spesielt mot oss i dagene og dagens situasjon måtte være besluttet, da de på kvelden samme dag ikke svarte på våre radiotelefoniske anrop og opptrådte svært hemmelighetsfullt i radiotrafikken. Skipa "Veiding" og "Drott" rederiet Feddersen & Nissen snakket med hverandre på finsk, noe som ikke er vanlig på fangst. Skipper Hamari på "Drott" var fra en finsk enklave i Norge og snakka derfor finsk, mens skipper Skogvik henta en finsktalende fra mannskapet til telefonen. Fredag 12.4.40 formiddagen hørte vi ytterlige meldinger om situasjonen i Norge. I løpet av fangsten traff vi på de norske skipa "Hisøy" og "Fortuna". Som vanlig gikk vår fangstleder Henry Olsen ombord på "Hisøy" for å hente seg snustobakk. Han kom tilbake ca. kl 11,fortalte meg at han og de to andre nordmennene til hans beklagelse var nødt til å gå ombord på det norske fangstfartøyet, hvis ikke ville de bli henta med makt. Dette var beslutta i skipsråd av den norske flåten. Han hadde ingen klage på forholda ombord hos oss, han og de andre norske følte seg vel og hadde ingen fiendtlige følelser mot rederiet eller noen ombord. Derimot påpekte fangstleder Olsen at etter utsagn fra skipperen på "Hisøy" skulle vi være ytterst forsiktige, da Ålsunds-flåten og særlig skipper Olsen på "Veslekari", hadde besluttet å bore, (renne), oss i senk. Den norske fangsflåten besto av 1/3 fra nord Norge og 2/3 fra syd Norge, (Ålesund). Den nordnorske flåten forholdt seg i alle år vårt selskap besto, alltid lojale. Mens den sydnorske flåten allerede fra begynnelsen bekjempa oss med den sterkeste misstro. Vi merket dog at skipper Gødahl fra "Fortuna" kom ombord og stadfesta den overnevnte beslutning. Vi lot våre nordmenn pakke sine saker og gå ombord i "Hisøy" og "Fortuna" som lå ved siden av oss.

I løpet av overgangen la vi merke til at den øvrige norske flåte under ledelse av "Veslekari" nærma seg med stor fart, med den tydelige hensikt å få til en adskillelse. Vi la i fra i siste øyeblikk fra "Hisøy" og gikk utenfor synsvidde, som på grunn av tåke var gunstig.

264

Lørdag 13.4.40 måtte vi avbryte fangsten på grunn av den inntrufne krigssituasjonen i Norge og fordi vi ikke hadde fangstleder og harpunist til disposisjon. Siden tilbakereisen til Norge var stengt, forsatte vi å slå oss gjennom til Murmansk. Søndag 14.4.40 dreiede en storm fra sydvest til orkan fra nordøst. Det lyktes oss å jobbe oss ut av isen og vente på at orkanen skulle stilne ved iskanten. Skipet var sterkt nedisa, mandag 15.4.40 stilna det langsomt. Tirsdag 15.4.40, (16.4.40?), begynte vi å arbeide oss i nordøstlig retning over Sydkapp, Spitsbergen, til Murmansk. 27.4.40 fikk vi den russiske kysten i sikte. "Sachsen" og andre tyske skip ble eskortert til Murmansk av russiske vaktskip 29.4.40. Superkargo H.H. Køhncke kunne endelig 21.5.40 reise tilbake til Tyskland. Kaptein E. Vølker ble ombord i skipet til tilbake- reisen etter avslutningen av krigen i Norge og frigivelsen av skipet fra russerne. Denne beretning stammer fra et dokument i krigsmarinens overkommando fra 4. september 1940. Dokumentet er send til Per Myklebust, Volda. Fra Franz Selinger, Tyskland. Navn på noen av de norske fangstskuter er litt feilaktig, men vi har beholdt navnene slik det står i dokumentet. Siden du er fra Tromsø traktene sender jeg dette, du kjenner gjerne noen navn. Fangstleder var bestefar til ”No fish Olsen” Helge Ødegård, Baneåsen 28,3970 Langesund

265

Under.

Jeg så ett program i fjernsynet en kveld det var om helbredelse ved bønn. Der deltok en bisp, en prest og han som helbredet folk med bønn og håndspåleggelse. Helbredelse kunne også skje pr. telefon. I programmet deltok også noen som hadde blitt helbredet av denne mannen, tror det var Pedersen han hette. Ja, dette programmet fikk meg til å tenke litt, er det mulig å helbrede folk slik. De som ”vitnet” om sin helbredelse av denne mannen trodde fullt og fast på dette under som hadde skjedd. De hadde opplevd denne helbredelse og under på sin egen kropp. Er slikt mulig i vår tid?

Vi har alle hørt om de under Jesus utførte, i preketeksten for noen søndager siden hørte vi om han som var lam og kom i båre frem til Jesus og søkte hjelp, han ble helbredet. Pedersen gav normalt syn tilbake til en dame som var nesten blind. Damen hadde søkt hjelp hos leger, men med negativt resultat. Der var også flere som vitnet om hjelp de hadde fått av Pedersen. Der var flere i dette programmet som fortalte om helbredelse utført av Pedersen. Tror Pedersen mente han hjulpet cirka 30 000 mennesker til en bedre helse. Noen hadde blitt hjulpet ved bønn og håndspåleggelse andre pr. telefon. Må si jeg stilte meg noe tvilende, men når så mange fortalte om slike ”under” Pedersen hadde utførte valgte jeg å tro på dette.

Jesus tok en mann som var død tilbake til livet. Nå for en tid tilbake fortalte samme Pedersen at han hadde forsøkt å bringe døde tilbake til livet, men ikke lyktes, men han ville gjøre flere forsøk. Bispen i Agder og Telemark hadde sterke motforstillinger mot slikt. Bispen mente det ikke var riktig å ”vekke” døde tilbake til livet. Ja, hva skal i tro og hva skal vi mene, Jesus gjorde dette mirakelet en gang. Må tilstå jeg helst så Pedersen ikke lykkes med slike ”eksperimenter”, den som eventuelt kommer tilbake, hva den? En som kommer tilbake fra ”dødsriket” vil nok ha mye å fortelle, et spørsmål vil vedkommende sikkert få, er der liv etter døden? Er det mulig å få et normalt liv når en har vært død og så blitt ”vekket” tilbake til livet? Personlig vil jeg håpe Pedersen ikke lykkes når han forsøker å vekke døde tilbake til livet. Tror vår tro på Jesus minker om flere kan utføre de under og mirakel Jesus utførte, nå er det snart dette med å vekke opp døde som står igjen. Skal døde vekkes tilbake til livet må et ha en mening, ikke la slikt bli en demonstrasjon av makt over liv og død.

Langesund 21.10.2005

Helge Ødegård

266

Ungdom. Barn - Vaksen Konfirmasjonen var overgang frå barn til vaksen. Frå litt eldre tider går der eit utsegn frå ein nykonfirmert gut. Han kom etter vegen den søndagen han var konfirmert, og møtte nokre av sine tidlegare leikekameratar. Han spør då :, "Veit dykk kvar dei andre vaksnegutane er". Men han gjekk vel langt, skilje var ikkje så skarpt. Skilje var nok helst at nå måtte vi forsøke å stå på egne bein. Vi måtte helst få oss ein jobb. Eg vart konfirmert hausten 1938, Norderval var prest. Vartdal kyrkje var under oppussing det året. Vi hadde undervising på kommunelokalet. Norderval var alltid sein, det var alle grindene på Ørstastranda og Vartdalstranda som fekk skulda. Litt merkeleg han aldri lærde der var mange grinder på den vegen. Det var kjekt "å gå for presten" med Norderval. Vi hadde også konfirmasjonstur, den gjekk til Selje kloster. På den turen var vi i lag med konfirmantar frå Ørsta. Frå Vartdal var det Jostein Kleiva som køyrde oss. Jostein hadde lastebil, på slike turar sette han benkar på lasteplanet. Trur vi alle hadde med niste. Huskar det var mykje støv og sandfok, det var open lastebil. Vi vart konfirmert i kyrkja, den var ferdig oppussa til den tid. På Vartdal var det skikk at konfirmantane pynta kyrkja til konfirmasjonen. Det vart ikkje så mykje pynting på oss, det var i grunnen lite vi fekk lov til å gjere. Kyrkja var nymåla og fin, dei var nok redd vi skulle øydelegge. Men vi møtte opp laurdag før konfirmasjonen og pynta litt, det var nok mest jentene som stelte med slikt. Konfirmasjonsdagen vart vi oppstilte på kyrkjegolvet. Vi vart alle "spurde". Det var ikkje så greitt å svare på spørsmål når heile "kyrkjelyden" høyrde på. Heime hadde vi litt ekstra godt til middag. nokre gjester var der også. Første mandag etter konfirmasjonen var det altergang, den var frivillig, men alle konfirmantane gjekk til "alters". Skikka hadde vore slik i alle år, dei fleste foreldre til konfirmantane gjekk også til "alters" den dagen. Ei vike etter konfirmasjonen reiste eg til ein drengejobb i Borgund, der var eg i 6 månader. Løna var 15 kroner for månaden. Våren 1939 fekk eg "rom" på "Buskøy" til Streteturen. Skutene gjekk til Strete rundt 17. mai, overfarta tok ei lita vike. Det var vanleg å fiske håkjæring før ein starta fangst av klappmus. Klappmusa samlar seg i Stretet for å "hårfelling", dei skifter pels. Helge Ødegård

267

"Polhavet" Vesterisen 1940. Asbjørn (bror min) skulle vere med "Polhavet" på denne turen. Eg veit ikkje korleis eller kven som gav "Polhavet" dette oppdraget Men vi kan minnast dei 3 store i selfangsnæringa på den tid. Det var: Elling Aarseth, Knut Vartdal og Martin Karlsen. Vil tru dei tre hadde ein finger med her. Det er vel tvilsamt om regjeringa hadde kapasitet til å bry seg om nokre selfangstskuter. Oppdraget kom vel av den uvissa som var om Vesterisskutene det året. Der var vel ingen som høyrde noko frå oss. "Polhavet". måtte ha ein reparasjon før den kunne ta dette oppdraget. Skuta hadde fått skade på ishuda. Den måtte bryte av Vesteristuren på grunn av denne skaden. Det var derfor den var heime nå. "Polhavet" hadde denne reparasjonen på Bolsønes Verkstad. Dei låg der då Molde vart bomba. Før dei var klar til å gå i Vesterisen var krigen i Sør-Noreg slutt. Det vart derfor ikkje noko av den turen. Då tyskarane overtok, vart det visstnok forbode å gå ut frå Noreg. "Polhavet" gjekk til Hjørungavåg for opplag. Lei på hausten gjekk "Polhavet" i ferskfiskfarta ei stund. Men dei hadde ei grunnstøyting og måtte på verkstad for å skifte noko av kjølen. Det var ikkje Johan Vartdal som var skipper då. Eg veit Jon Sandvik var i maskina på "Polhavet" den tid, han lever. Men er visstnok nokså senil. Skal tru om Hermod Sætre skulle bli med? Hermod Sætre er, (eller var), svigerbror til Johan Vartdal. Han bur nå på Hareid. Forsøk han. Det som hende utanfor Koparneset: Her kan eg ikkje hjelpe deg. Då dette hende var vi nok komne til England, eg var med "Nordholmen”. Då eg kom heim i 1947, var dette ikkje "tema" lenger. Men Alf og Bjarne Sætre lever enno, dei vil sikkert huske slike ting. Ja, Knute- Einar var også på fiske det året. Ha det godt og takk for det arbeid du har med Vartdalssoga. Helge Ødegård

268

Hr. Dosent Adolf Hoel.(brev frå Ishavsmuseets arkiv)

Madrid den 6 oktbr. 1940

Jeg skal hilse dosent Hoel fra alle de ombordværende på ”Veslekari”, som jeg forlot den 3/9-40 i Reykjavik havn.

Den 30/7-40 fik jeg i Scoresbysund et telegram fra ”Veslekari”, om at den var på vei til Østkysten, og jeg begav meg derfor nokre dager senere til Søren Richter’s station –Antarctichamn-, hvor jeg ankom 8/8-40. Først den 18/8-40 kom ”Veslekari” til hamna. I følge med den var ”Fritjof Nansen” som av de Engelske Admiralitet hadde fått ordre til at oppbringe ”Veslekari”. Oppbringelsen blev visst noget av en skuffelse, idet englenderne hadde tenkt seg et svært bevebnets skip med tyske besetning o.s.v. Opbringelsen fandt sted i Kong Oskars fjord, litt syd for Ella Ø. En norsk løitnant, løintnant Hove og to norske matroser sendtes over på ”Veslekari” som prisemannskap.

Riflene på ”Veslekari” ble beslaglagt. Begge skip hadde forinden opbringelsen vært inne ved Mygbukta Station, men ”Veslekari” var kommet først dertil, og var fra Mygbukta gått til Hoelsbu, og derfra syd på, mens ”Fritjof Nansen” var gått syd på fra Mygbukta Station gjennom Sofiasund. Følgelig måtte de to skip møtes ved Ella Ø, hvor ”Fritjof Nansen” låg for anker da ”Veslekari” kom forbi. Fra Mygbukta var Skånevik og Tolløfsen kommet om bord, men Hannestad var gått i land der. ”Fritjof Nansen” hadde strakt ved sin ankomst lukket Myggbukta radiostation, og efterladt 25 engelske marinesoldater med to maskingeverer for å bekytte den mot Søren Richter’s ekspedisjon og jeg om bord i ”Veslekari”. De levende ræve, og noget gods blev også bragt om bord. Om aftenen seilede vi afsted fra stationen nordpå til Humbolt. Der blir begge fangstmenne et år til. Godset til Humbolt ble nu altsammen utlosset. Humbolt var den norske fangststationen der hadde mest ræve, jeg tror 60-70 dessuten to bjørneskinn. Der hadde været meget få muskus i stasjonens nermeste opland. Også der ble vi en dags tid for der på og fortsette nordpå til Mygbukta. Rævefangsten hadde også der blevet meget sløy, 30-40 skinn tror jeg, + et bjørneskinn. Nokre av de engelske soldater tages nu om bord i ”Fritjof Nansen”. Johansen og Siewers bliver begge et år til. Fra Mygbukta gikk begge skip nordover til Eskimones. Forsamlet var der de tre fra Revet, de to danske fangstmend fra Sandodden og de tre Mørkefjord folk, som var satt av der på nedturen. Nord på neset måtte den endelige beslutning om man ville forbli på neset eller seile med ”Veslekari”, tages. På en forespørsel fra Giæver om han måtte gå i land på kysten for å overvintre, ble han negtet, han skulle med til London. Av Norske overvintringsmenn besluttede følgende å seile fra Grønland med ”Veslekari”: Søren Richter, Magne Råum, Bache, Tolløfsen, Skånevik, Schølberg og Kåre Rodahl. Men ingen av nordmennene kom til den beslutning, fordi de ønsket å kjempe i den norske her i England, selom de ikkje aktivt skulle deltake i krigen, var der likevel ingen av dem som var stemt for å bli ført til Island eller England. Alle ville tilbake til deres hjem å arbeide i Noreg. Besetningen var selfølgelig tvunget til å følge med skipet, men det ovenanførte gjelder naturligvis like meget dem som de andre nordmenn. ”Veslekari” fik den samme dag som den var kommet lov til å seile til Hochstetter, senere fik de etter forespørsel hos kommandørkapteinen (Ulring er hans namn), tillatelse til å fortsette til Mørkefjord, men ved neste telegrafiske forbindelse med skipet, fik de kontraordre og returnerte til Hochstetter, hvor godset til Mørkfjord ble utlosset. Under ”Veslekari”’s manøvrer nord for Eskimones lå ”Fritjof Nansen” stille ved Eskimones for å vente på et amerikansk krigsskip, som event. skulle komme. Det kom nu ikkje. Straks efter ”Veslekari”s tilbakekomst til Næset seilede vi syd på og ankrede for et par timer ut for Myggbukta. Et par timer før vår ankomst var ”Polarbjørn” ankommet til Myggbukta. Den norske regjering i London hadde nemlig sendt ”Polarbjørn” fra Canada til Østkysten for at forsyne de norske Stationer med proviant og derved hevde Noregs rett til Østkysten. Litt proviant blev utlosset, hvorpå det seilede tilbake

269

til Canada. Andresen bl.a. var sømann om bord i ”Polarbjørn”. Resten av de Engelske soldater toges om bord i ”Fritjof Nanasen”. Nu blev den endelige beslutning om radiostasjonen taget. Komandørkapteinen havde ingen tillid til Hannestad og ville ikkje pro på, at han ikkje hadde fåt spesielle innstrukser fra Tyskerne. Skånevik kunde av mentale grunne ikkje overvintre et år til, (forøvrigt hadde Komandørkapteinen heller ikkje Tillid til ham, fordi han havde sendt telegram til Noreg, om at Barometertallet skulle tydes på en bestemt måte), og da der ikkje var sendt tilstrekkelig Radiomatriell fra Noreg til Stasjonens regelmessige drift gjennem et helt år, blev det besluttet at demontere radiostasjonen. Hannestad seilede med ”Veslekari”. Nu var ”Fritjof Nansen”s missjon endt på denne del av kysten, og den seilede til Island. ”Veslekari” fik yderlige 2 engelske marinesoldater om bord og ordre om å avgå til Isafjord.

Ved ankomst dertil fik vi imidlertid vite, at den kun måtte benyttes som nødhavn og vi lettede derfor straks anker og seilede til Reykjavik. I to dager måtte vi ikkje gå fra bordre. Først den 31/8-40 om aftenen fik vi landlov. Dog gjaldt det ikkje Hannestad og Cold, som under hele opholdet på Island måtte blive på skipet. Cold var en absolut uheldig person og ha om bord. Hans opteden ovenfor englederne og hans hele uklare og misstenklige misjon vekte berettigetopsigt hos Englenderne. Den 2 eller 3 septbr. Fik ”Veslekari” ordre om at tage ut på en 800 sjømil lang reise med 1 engelsk Orlogsoffiser og 4 Engelske Marinesoldater om bord. Reisens mål var ukjent. Vi regnede med England. De norske passasjerer fra Grønland fik valget mellem at blive på Island og intrede i en skipatrulje der, eller at fortsette reisen til England. Skånevik blev på Island og fik en telegrafistilling i den engelske hær. Richter, Råum, Bache og Schølberg gikk ind i skiløberpatruljen. Om ”Veslekari”s senere skjæbne vet jeg intet. Den seilede alene, med Engelske Krigsfartøier havde fått ordre til at holde utkig med den.

Fra de ombordværende Nordmenn og fra Nordmennene der blev tilbake på Kysten skal jeg bede Dosent Hoel om at hilse dere nærmeste Pårørende.Jeg står alltid til tjeneste hvis yderlige opplysningar om Østkysten skulde ønskes, så vidt min viden derom udstrekker sig.

Dosentens ærbødige

Niels Hårløv

270

Vesteristuren 1940. (Heile Vesteristuren 1940). Vesteris-sesongen 1940 var eg fangstmann ombord på "Buskøy" frå Vartdal. Huskar eg rett var vi 11 fangstmenn ombord. Der var 3 stykker frå Vartdal: Peder Remmen, Magne Sætre og Helge Ødegård. To frå Langevågen, ein frå Ørsta, to frå Måndalen,2 frå Volda og ein mann frå Syvden. I tillegg til dei 11 fangst-mennene låg også fyrbøtaren, Lars Tøsse, i lugaren forut.Akterut var :Skipper Hans Sætre, frå Vartdal, 1. skyttar Arnulf Sandvik, 2. skyttar (Peder Åkre, maskinist Jon Drabløs, og stuert Ola Tørlen. Dette skulle gi eit mannskap på 16 mann. "Buskøy" hadde dampmaskin. Vi måtte bunkre mykje kol til ein slik tur. Kola fekk vi ombord frå kollageret i Hjørungavåg. Det var innført mykje kol til Noreg på grunn av krigen, der var meir kol på lager enn vanleg. Kollageret i Hjørungavåg var vel nesten som eit reservelager, å rekne. Det var gammalt og umoderne. Vil nok tru vi bunkra 100 tonn, eller vel så det. Men før vi kom så langt vi bunkra, hadde vi teke ombord spekktankane, dei var lagra på Skjerva. Det var litt "liv" å få tankane på plass i rommet. Men 1. skyttaren var flink og hadde stått for dette arbeide i mange år ombord på "Buskøy". Vi tok ombord 9 spekktankar i alt. Då vi bunkra til turen vart alle tankane fylte med kol. Vi hadde også litt kol i "lausfangst-rommet". Eg huskar ikkje kvar segla var lagra, det kan hende vi tok dei ombord på Vartdal. "Buskøy" hadde storsegl, fokkesegl, på stormasta. Til aktermasta hadde den ein trehuk. Det tok tid å "bendsle" under segla. Dei eldre godtok ikkje slurv på slikt arbeid, det skulle gjerast skikkeleg. Så vidt eg huskar la vi inn 2 rev på storseglet før vi gjekk ut frå Ålesund. Det tok nokre dagar å gjere skuta klar til turen, det var ikkje slikt hastverk i den tida. Vi var på Vartdal og provianterte litt. Det vi kalla "småproviant" vart kjøpt der. Kvar mann heldt seg med pålegg, dette hadde vi i ei skuffe under køya. Vi hadde nokre boksar med sild i olje, litt ost og mykje sirup. På lange turar var det sirup på skivene til alle måltider. Pålegg og slikt var det vi kalla "småproviant". Dette pålegget og det vi elles trong på turen betalte vi ikkje kontant. Slikt vart trekt, når vi fekk oppgjer for turen. Eg huskar ikkje dato for "utsegling" dette året, men vil tru vi gjekk 14. mars. Den 13. gjekk vi ikkje, det er ein slik ulukkesdag. Fangstskuter gjekk ikkje ut den 13., eller på fredag. Vi gjekk over Hustadvika og gjekk ut frå land ved Bjørnsund, om eg huskar rett. Fekk litt ruskevêr med motstamp den første dagen. Eg fekk sjøverk og spydde litt. Folk var litt redde drivminer då først i krigen, seinare vart vi litt likegyldige for denne minefaren. Eg huskar vi hadde ein lyskastar montert på baugen, om natta stod vi utkik der og såg etter miner. Det var ein sur jobb å stå utkik der. Det var freistande og få litt livd av svineryggen. Eg trur aldri vi kunne få augo på ei drivmine i skinnet frå ein lyskastar. Eg huskar enno kor kaldt og surt det var å stå vakt der på baugen. Overseglinga til Vesterisen tok mellom 3 og 4 døgn.

Som vanleg på ein tur til Vesterisen vart skuta litt nedisa siste døgnet før vi kom fram. Då vi fekk livd av isen, banka vi skuta rein for is og tok ned segla. Vi tok kol frå spekktankane og fylte kolbaksane. Skuta vart også gjort klar til fangst. "Kortjoller" og "langjolle" vart rigga opp. Bauleideren, hakkapiker, langtroer og slipestein kom på plass. Knivane vart slipte og personlig utstyr var ettersett. Vi hadde nokre dagar å leite før det var lovleg å begynne fangsten. Den tid trur eg ikkje det var fast dato for utsegling. Det var lovleg å begynne fangsting den 23. mars kl. 7 om morgonen.

Eit år eller to vart fangstdato sett til kl. 0000 den 23. mars. Men då var det på livet laust, dei som hadde funne fangst begynte kl. 0000. Då var dei heilt mørkt og nesten livsfarleg å gå på isen. Der small skot og ikkje alle kunne sjå kva som rørde seg, det kunne vere sel, men også folk. Så seinare vart det lovleg å begynne kl.0600, den 23. mars.

271

Slik eg huskar det året var der kaldt og mykje skjelis og sørpe. Skuter med lita maskinkraft hadde vanskar. "Polhavet" og "Isflora" hadde fått dieselmotor, dette var første turen i isen som motorskuter. "Kvitungen" og "Veslemari" hadde fått motor før. Dei 4 skutene, pluss "Veslekari" heldt lag. "Veslekari" hadde over 300 "damphestar", var også spesiell god i slik is. Vi såg desse 5 skutene i nord og sør, dei tok seg fram i is som vi ikkje kunne tenke på. Vi kalla dei 5 skutene "storuksane". Huskar ein dag vi såg "Veslekari" og "Polhavet" tok seg fram i nyfrossen is. Isen var for "tung" for "Veslekari", "Polhavet" kunne ingenting med den isen. Dei hadde surra skutene saman, "Polhavet" var surra til hekken på "Veslekari", så "Kari" drog og "Polhavet" skubba. På den måten kom dei seg fram. Dette var eit triks som småskutene, dei vi kalla "hakkapikar", frå Troms og Hammerfest brukte i slike høve. Men denne isen tok hardt på ishuda, både "Polhavet" og "Veslekari" fekk stor skade på ishuda dette året. Eg vil tru dei fekk denne skaden då dei tok seg fram denne dagen. "Polhavet" måtte avbryte turen på grunn av den skadde ishuda. Dette skjedde før dei kom i fangst. Dei andre av desse "storuksane" fann eit bra selkast og hadde gode fangstar. Vi andre skutene kom litt seint til dette kastet. Det var lite fangst vi fekk. Vi kunne ikkje konkurrere med skuter som hadde meir maskinkraft. Så skipperen la seg i utkanten av kastet og fanga der. Men "Veslekari", Kvitungen", "Veslemari" og "Isflora" hadde "storfangst". På "Buskøy" tok vi nok vel 1000 dyr i dette selkastet. Klappmuskastet var nok ikkje tilgjengeleg dette året. Klappmusa kasta nok lenger inne og isen var vanskeleg i 1940. Vi plukka litt blueback etter vi var ferdig med fangst av kvitungar.

"Fridtjof" som hadde langt mindre maskinkraft enn "Buskøy" hadde mykje fangst. Eg trur den hadde over 3000 dyr. "Fridtjof" var saman med ei skute frå Hammerfest. Eg trur skuta var "Veiding", dei to fann seg eit lite selkast. Med berre to skuter i lag vart det bra fangst på begge. Dei to skutene hadde samfangst. Når ein har samfangst blir fangsten talt opp og delt, dette blir gjort om kvelden etter fangsting. Med på teljinga er folk frå den skuta ein har samfangst med. Fangsten kan delast likt, eller i forhold til størrelsen på mannskapet ombord på skutene.

Både "Fridtjof" og "Veiding" var gamle umoderne skuter med små maskiner. Det var vel derfor dei forsøkte å finne fangst utan å måtte konkurrere med dei skutene som tok seg betre fram i isen. Per Kvien var skipper på "Fridtjof" det året. Av skutene frå Vartdal var det "Veslekari" og "Fridtjof" som hadde bra fangst. "Buskøy", "Furenak" og "Sæl" hadde lite, "Polhavet" ingenting. 9. april 1940.

Dagen den 9. april huskar eg enno. Selfangsten i Vesterisen var ujamn dette året. Dei beste skutene med kraftige maskiner hadde tildels gode fangstar av sel og "kvitungar". Dei gamle skutene med svake stim-maskiner hadde stort sett lite fangst.

Då vi kom fram til 9. april hadde vi drive med "plukkfangst" nokre dagar. Plukkfangst, ---det ligg i ordet, stort sett er det å fange enkelt dyr. Det kan variere frå 30 - 40 dyr til eit par hundre for dag, ja dårlege dagar kan det bli berre nokre få dyr. Det er mest "blueback" som blir fange slik. Ein går langs iskanten og plukkar dei dyra ein får augo på. Dei blir skotne og huka med langtroer, (bambusstenger med ein ongul i enden). Då i 1940 var dette litt dyrplageri, vi skaut ikkje dyra før dei vart huka med langtroa. Etter krigen vart alle dyr skotne før vi huka dei med angletroa.

Den 9. april starta som vanleg. Det var vaktskifte kl. 6 om morgonen. Straks det var lyst nok gjekk 1. skyttaren i tynna og vi begynte å leite etter "blueback". I slik plukkfangst var det vanleg at skipperen låg til litt før frukost, omtrent kl. 8 om morgonen. Men denne dagen var

272

skipperen tidleg vaken. Han gjekk til "bestikken" og slo på radioen, på mellombølgje. Normalt skulle der ikkje vere noko på mellombølgje så tidleg på morgonen. Det som var vanleg var å lytte på fiskeribølgja. Det måtte vere noko i kveldsnytt 8. april, skipperen hadde merka seg.

Eg stod fram ved luka og flådde på ein "blueback" då eg fekk sjå skipperen kom ut frå styrehuset heilt illraud i fjeset og nedover halsen. Eg lurte på kva han var "forbanna" for, han blei raud i fjeset når han var sint. Men han skreik ut: "Det er krig, tyskarane har gått i land på mange plassar i Norge". Han ropte også opp til skyttaren, "Det er krig", eg minnes Sandvik svarte, "Krig, ja vel", så eit par sekund seinare, til rormannen: "Kom litt styrbord". Dette med krig var så uverkeleg, vi fatta det liksom ikkje. Vi forsette med fangsting omtrent som ein normal dag. Dei som ikkje var opptekne med fangst eller hadde rortørn sat mykje og høyrde på Vigra radio. Meldingar om overfallet strøymde på. Enno kan eg ikkje fatte at vi ikkje "purra" frivakta og fortalde kva som hadde hendt. Men frivakta vart ikkje "purra" før til vanleg tid. Det vil sei kl. 11.30, då hadde vi visst om krigen i nærmare 5 timar. Frivakta tok meldinga vår som ein spøk. "Fyraren" vart sur og sint: "Slikt er altfor alvorleg å spøke med", sa han. Ja, "fyraren", han Lars, var litt eldre, var vel midt i 30 åra kan eg tenke meg. Så i forhold til oss 16-17 åringane var han gamal. Ja, sjølv Lars måtte godta vi var i krig. Lars var nygift, han tok krigen tungt, tenkte mykje på dei heime.

Denne dagen, den 9. april, gjekk omtrent som ingenting skulle ha hendt. Eg kan ikkje huske om vi såg den tyske selfangaren "Sachsen" den dagen, men vi var nok i "same sjøen". Når eg tenker på denne dagen, ja då blir liksom så rart og uverkeleg kor seint vi vart klar over kva som hadde skjedd. Eg vil nok tru dei som var eldre oppfatta situasjonen. Men den første dagen var det liksom vi ikkje reagerte i det heile. Det vi ikkje purra frivakta før til vaktskifte? Då vi fekk frivakt kl. 1200 gjekk vi til køys som vanleg, dei fleste av oss. Skipperane brukte radioen som vanleg, hadde tyskarane hatt der eit "kaperskip" hadde dei peila inn heile selfangstflåten på eit blunk.

Lei på kvelden, då vi hadde "samla" oss litt var det mange som "forbanna" Tyskland og Hitler. Men den 9. april var stort sett ein dag med vanleg vakter og fangsting. Ein ting var uvanleg denne datoen, skipperen var nesten ikkje i tynna for heile dagen. Det var nok ikkje greitt å vere skipper når slikt hender, kjerring og ungar heime og ansvar for mannskap og skute.

Vesterissesongen 1940 deltok den tyske selfangaren "Sachsen". "Sachsen" var bygd i 1938, eg trur den også var i Vesterisen 1939. Det tyske selskapet hadde to skuter, den andre var "Storis", den var innkjøpt frå Tromsø. Nå var den omdøypt til "Leipzig". Leipzig fraus inne i Austersjøen vinter 1940 og kom såleis ikkje til Vesterisen 1940.

"Sachsen" hadde norsk fangstleiar og eit par norske i tillegg til denne. Vi såg "Sachsen" fleire gangar før 9. april, den var naturlegvis mest saman med skutene frå Tromsø. Skuta var litt uvanleg, var derfor lett å kjenne. Vil tru den var ei lettvint god skute i Vesterisen.

Det store "krigsrådet" vart halde den 11. april. Etter mitt minne var der 27 skuter med i denne samlinga. Alle skipperane samla seg ombord i "Veslekari", der var mest plass ombord på. "Veslekari".

Kva som vart bestemt på dette møte veit eg ikkje, "befalet" informerte ikkje mannskapet så godt før krigen. Avstanden frå mannskapslugaren til dei akterut var "lang" i den tid.

273

Då møtet var slutt kom skipperen på "Buskøy" ombord og sa vi skulle leite opp "Sachsen". Vi venta motstand frå mannskapet der. Alle gevær ombord på "Buskøy" kom på dekk og vart ladd med fulle magasin, der var dei som også la ei patron i løpet.

Bakgrunnen for denne hendinga var senkinga av "panserskipa" "Norge" og "Eidsvoll" i Narvik. Skipperen på "Veslekari" hadde ein son ombord i eit av dei skipa.

Vi høyrde om denne brutale senkinga av dei to skipa. Vi var alle opprørte og harme. "Runne Johan", (Johan Brandal), skipperen på "Veslekari", som hadde ein son der, var nok litt ekstra harm. I tillegg til "Panserskipa" var der også mange andre ting vi høyrde om brutalitet frå dei tyske soldatane. Vi høyrde om sivile som vart tekne og brukt som gislar. Det var så mange ting vi høyrde.

Frå mannskapet på "Veslekari" høyrde eg seinare at skipperen gjekk i tønna. Då han var komen på plass, sa han: "Full fart forover og styrbord, eg har ein son å hemne", om dette stemmer veit eg ikkje. Men det vart fortalt slik då vi låg i lag med "Veslekari" på Svalbard. Vi "rota rundt" og leita etter "Sachsen" ei tid, men så fekk vi vite at skuta hadde stukke av. "Sachsen" hadde sett dei norske ombord i ei tromsøyskute og forlate Vesterisen. Seinare veit vi at "Sachsen" gjekk til Murmansk.

Slagplanen skipperane hadde lagt var visstnok at "Veslekari" skulle renne "Sachsen" i senk og mannskapet skulle takast til fange. Men slik vi var til sinns den dagen er eg redd der ville bli få fangar. Hatet til tyskarane var voldsamt.

Nå seinare i livet har eg ofte vore glad vi ikkje fann "Sachsen". Det tyske mannskapet var nok vanlege menneske, som vi norske. Dei hadde nok lite med overfallet på Norge å gjere. Seinare viste det seg at skipperen på "Veslekari" ikkje hadde mist ein son ved overfallet i Narvik. Sonen hans var heime på permisjon den tid. Men det var ikkje berre "panserskipa", det var alle meldingar som strøymde inn som opprørte oss.

Får vel sitere Terje Vigen. " Kan hende det var best det gikk som det gikk".

På grunn av krigen minka interessa for fangst vekk, ja den forsvann vel heilt. Det store spørsmål var :Kvar skal vi ta vegen? Skipparane på "Buskøy", "Furenak", "Sæl" og "Hvalrossen" bestemte seg for Svalbard. Vi gjekk frå Vesterisen med kurs for Svalbard.

Kan aldri tenke meg vi hadde kart over Svalbard ombord. Men eg veit skipperen på "Buskøy" hadde "tent verneplikta" si på oppsynsskip. Dei var då stasjonert ei tid på Svalbard. Det kan tenkjast at også dei andre skipperane var litt kjent i dette farvatnet. Det var sunnmørsskuter som deltok på fangst etter kvalross der.

Eg huskar ikkje nå kor mange døgn det tok frå Vesterisen til Svalbard. Det tok nok mellom 3 og 4 døgn, vi hadde godt vêr. Vi fekk Svalbard i sikte ein ettermiddag. Isfjorden var nokolunde isfri, vi slapp å "baue" oss inn. Då vi passerte Kapp Linne, (Isfjord radio), vart vi observert av betjeninga der. Dei forsøkte å få forbindelse med skutene, utan resultat. Fjordisen i Adventfjorden var ikkje "gått" ennå. Isen var over ein meter tjukk og låg samanhengande ut heile fjorden. Vi la til iskanten og fortøydde litt tidleg på morgonen. Det var ein slik dag som sit i minnet heile livet. Sol, is og blå fjell, ein mektig natur! Slikt ein aldri gløymer.

På isen låg der mykje sel, (snadd), den låg i sola og naut livet. Vi fangstfolka fekk jaktiver, to-tre mann fekk låne kvar sitt gevær av skyttaren og drog på seljakt. Men skyttaren lovde å ete

274

rå den snadden dei fekk. Han slapp å ete rått snaddekjøt den dagen, snadden dukka i pustehola sine då jegerane nærma seg. Dei kom ombord med ei sundskota alke, det var fangsten den dagen. Å fangste snadd er ikkje for amatøren, den er vár.

Då vi hadde lege der nokre timar fekk vi sjå røyk av ein båt som kom ut Adventfjorden frå Longyearbyen. Båten var "Isbjørn", ein isbrytar som var stasjonert der. Denne "Isbjørn" hadde dagen før brote råk ut fjorden, men denne råka hadde vi ikkje fått augo på. "Isbjørn" var send ut for å få klarlagt kva skutene skulle der. Dei frykta det var tyske soldatar som skulle "besette" Svalbard. Isfjord radio hadde rapport om 4 skuter som gjekk inn. Skutene hadde ikkje svart på anrop, så dette var mystisk. Ja, "Isbjørn" kom ut og alt vart oppklart. Nå tilbaud "Isbjørn" oss slep inn til Longyear. Men skipperane likte dårleg dette med slep, dei var nok redd for skade på skutene. "Isbjørn" hadde ein maskin på 800 hestekrefter. Etter norske forhold var dette ei kraftig isbrytar. "Isbjørn" gjekk først og dei 4 skutene skulle følgje etter. Men råka var full av isflak, så skutene klarte ikkje å "ta" råka etter isbrytaren. "Isbjørn" måtte ta "tamp" på oss, då gjekk det bra. Seinare såg vi den slepte inn 10-12 skuter i slengen. Skutene kom til Longyearbyen og la til ved iskanten i råka. Vi kan ikkje klage på mottaket vi fekk. Vi var i messa og fekk middag, fiskebollar i kvit saus. Der var også dans, men på dansen var der vel minst 50 mannfolk for kvar jente. Krigen var tema kvar vi kom, mange ville gjerne til Noreg for å jage tyskarane ut av landet. Dei 4 skutene var første skipsanløpet det året og nå leid det mot slutten av april. Siste båt hadde nok forlete Longyear oktober- november. Så dei hadde vore isolert i mange månader. Huskar eg rett var der over 800 mann og 12 kvinner som overvintra i Longyear det året. Vi 4 skutene var dei første av selfangarane som kom til Svalbard. Men etter kvart kom nesten alle skutene dit. Nordlandsskutene tok også omvegen til Svalbard. Eg trur det aldri, før eller seinare, har vore samla så mange ishavsskuter på ein plass. "Fridtjof Nansen" var sendt til Vesterisen for å få klarlagt korleis det var med ishavsskutene, den kom også innom Longyear. Vi var forbausa og imponert over kor lett den skar seg inn i tjukk is. Den hadde visstnok 1600 hestekrefter, det var litt meir enn vi var vant med. Det var første og einaste gangen eg såg denne båten. Den grunnstøytte og forliste ved Jan Mayen hausten 1940. Vi låg i Longyearbyen ei stund, vil tru det var cirka 10-12 dagar. Store Norske hadde problem med å få skipe ut kol. Dei skutene som hadde litt plass i rommet fylte opp rommet med kol. "Buskøy" tok også med kol til Noreg. Dette kolet leverte vi seinare på Skjervøy i Nord-Troms. Mange av skutene gjekk frå Svalbard samstundes. Det hadde vore eit lett bytte for ein ubåt, men overfarta gjekk fint. Vi kom til Hammerfest litt seint ein kveld, der gjekk vi til kai og fortøydde. Men vi hadde ikkje lege der lenge for flyalarmen ulte. Dette var den første flyalarm for dei aller fleste av oss. Vi vart vitskremt, sprang på land og leita etter eit tilfluktsrom. Eg huskar ein kar frå ei Brandals-skute, han miste treskoa då han kom på kaia. Mannen snubla i desse treskoa, men såg seg ikkje tilbake. Skoa vart liggande til han kom attande. Vi fann ein kjellar der det var tilfluktsrom, den var nesten full av halvnakne kvinnfolk og ungar. Dei var like redde som vi andre. Fly kom der ikkje, så den flyalarmen var falsk. Seinare under krigen vart vi meir vande med flyalarm. Vi var ikkje så snare til å finne tilfluktsrom. Det var ikkje alltid der kom fly sjølv om flyalarmen gjekk. Vi kom til Tromsø, der spekka vi av, og leverte fangsten. Skuta vart vaska rein for spekk og blod. Dette er arbeid som er vanleg når fangsten er levert. Vi vaska også spekk-kler, stima dei godt i sterk kaustisk-lut. Mor var ikkje heilt fornøgd med klesvasken min, då eg kom heim. Vi

275

gjekk til Skjervøy og lossa den kola som vart lasta ombord på Svalbard. "Buskøy" vart sett på slipp der i Tromsø. Det var nok litt småskader på ishud og slikt. Vi stod på land ein dag eller to. Maskinfolka hadde "kjelesjau" og stelte maskina i stand. Heilt til fangsten var levert var heile mannskapet ombord. Men nå tok det til å minke på mannskapet. Dei militære mobiliserte folk som var i den alderen. Dei hadde nok bruk for meir folk. Arnulf Sandvik, (1. skyttaren), var ein av vårt mannskap som kom i uniform. Det var rart å møte han som marinegast. Eg trur Sandvik hadde tenestegjort i marina som rekrutt. Der var fleire som kom i marina, av vårt mannskap kom ingen i hæren. På "Buskøy" vart vi tekne godt vare på. Vi fekk mat kvar dag og vi vart ikkje "mobba" til å forlate skuta. Det var ikkje slik på alle skutene. Der var skuter der mannskapet nesten vart mobba i land. På dei skutene gjorde skipperane lite for mannskapet, provianten tok slutt og mannskapet hadde det utriveleg. Stuerten på "Buskøy" slutta, trur han kom i marina. Men vi hadde ein fangstmann som var flink som kokk. Det var ein eldre ungkar frå Måndalen. Så vi leid ingen nød

I Tromsø var det fredelege forhold. Flyalarm hadde vi tidt og ofte, men flyangrep slapp vi. Ja, der var eit angrep. Der låg ein stor kryssar, (Devonshire?), ankra i Tromsøsundet, brått kom det eit fly ned Tromsdalen og slepte 3 bomber. Flyet kom så brått at angrepet var over før flyalarmen gjekk. Ingen av bombene traff kryssaren, men der vart ein voldsom sjøsprøyt i sundet. Antilufts-kanonene på kryssaren kom litt seint i sving, men det dundra voldsomt då dei kom seg i gang. Flyet forsvann ut mot havet. Det var lite vi fekk "frette" heimanfrå. Vi frå Vartdal høyrde eit rykte om ein soldat frå Vartdal som var fallen. Vi var spent på om dette rykte var sant. Eg veit ikkje korleis vi fekk tak i dette rykte. Så ein dag fekk vi sjå to fiskebåtar frå Sunnmøre. Vi vart snart klar over at båtane kom frå den tysk kontrollerte sona i Noreg. Vi var "svoltne" på nytt frå Sunnmøre. Det var godt å få sikre opplysningar frå heimplassen. Vi frå Vartdal fekk namnet på soldaten frå Vartdal som var fallen. Det var Leif Vartdal, frå N. Vartdal. På "Buskøy" var vi to unggutar frå N. Vartdal. Dette med Leif tok vi tungt. Vi hadde kjent Leif frå vi var små, han var nokre få år eldre enn oss. Vi var ikkje vant med krig og ufred, det gamle folk døydde var naturleg. Men å misse livet for ei kule, det var noko heilt anna, og berre 22 år gamal---.

Det var naturlegvis mange ting frå krigen der sør, vi fekk vite. Det var bombing av byar og båtar. Vi fekk høyre om Molde og Kristiansund, litt hadde vi høyrt før, men nå fekk vi det meir detaljert. Vi fekk også høyre kritikk av dei soldatane England hadde sendt for å hjelpe oss. Dei soldatane fekk ikkje berre godord. Det var godt å få ferske nyheiter frå Sunnmøre. Det var lite å ta seg til i Tromsø. Mange av oss var i den alder då interessa for jenter så smått vakna. Men det var ikkje lett for oss vanlege å konkurrere med folk i uniform. Det vart ofte slik vi lånte ein fangstbåt og rodde over sundet til Tromsdalen. Der var ei ferje som gjekk over Tromsøysundet, men vi hadde lite pengar, derfor rodde vi.

I Tromsdalen var det lettare å få tak i jenter. Konkurransen var ikkje så stor der, og jentene var like pene som i Tromsø. Tromsdalen var då ei "bondebygd", folk dreiv gardsbruk og fiske. Vi vart godt kjende der, det likna på forholda der vi voks opp. Tromsdalen var ein triveleg plass.

Vi hadde lite pengar, vi fekk nokre kr. på forskot for fangsten. Men der var heller ikkje så mykje å bruke pengar til i Tromsø då. Ølkjelleren var open den første tida vi var i Tromsø, men der var vi for unge. Det hende vi fekk sleppe inn, men som oftast vart vi nekta. Kioskane hadde lite lesestoff, dei selde blad og magasin som var gamle og brukte. Aviser kom vel ut

276

kvar dag, vil eg tru, men dei mangla nok avispapir. Der var nok dagar som vart litt lange, men vi var unge og då tek ein livet lett.

Nord i byen var ein fangeleir, det hende vi tok ein tur dit. Fangane gjekk der bak eit gjerde. Dette gjerde var ikkje stort meir enn eit hønsegjerde. Vi såg på desse fangane og det hende vi spytta innom nettingen. Stort sett var dette tyske sjøfolk, der var ikkje soldatar i denne fangeleiren.

Vi låg i Tromsø ut mai månad. Alt var så uvist, det var snakk om eit tur til Strætet, men den vart "droppa". Så nå var det å finne ein plass der skutene kunne ligge litt tryggare, og billigare, enn i Tromsø. Huskar eg rett gjekk vi til Henriksvik på Kvaløya. Det var Aarseth-skutene "Buskøy", "Furenak" og "Veslekari". På "Veslekari" var der berre 3 mann igjen. Det var skipperen, maskinisten og ein lempar. Med så lite mannskap var det vanskeleg for "Veslekari" å få fortøydd. "Buskøy" skulle derfor fortøye først og vi skulle hjelpe til med fortøying av "Veslekari". "Buskøy" ankra og vi fortøydde "Kari" langs sida av "Buskøy". Vi låg nokre få dagar på denne plassen. Dette var reine "bondelandet", litt langt mellom husa. Folk dreiv gardsbruk og fiske. Det var lett å bli kjent med ungdom på den plassen. Men ein ettermiddag kom ein av våre ombord. Det var ein frå Langevågen som var utskriven til marina. Han fortalde at dei norske styrkane hadde gitt opp kampen. Kongen og regjering hadde reist til England. Til England hadde også mange av marinefartøya tatt vegen. Dei som var ombord på desse fartøya fekk fritt valg, den som ikkje ville til England slapp. Vår mann hadde valgt, han ikkje ville bli med.

Det vart litt "oppstandelse" då denne guten kom ombord. Vi ante ingen ting om denne kapitulasjonen. Så dette kom som eit sjokk. Det vi høyrde i radio dagane før tydde ikkje på nederlag for våre styrkar. Meldingane vi fekk var positive. Tyskarane var jaga ut av Narvik, dei var nå på retrett mot Sverige. Så krigen gjekk bra for dei norske og allierte styrkane på Narvikfronten. Vi høyrde om framgang for dei tyske i Belgia, Holland og Frankrike. Men vi trudde ikkje dette skulle ha betyding for fronten i Noreg.

Vi var ikkje vant til krig. På den tid trudde vi alt vi høyrde i radioen. Seinare vart vi nok litt meir skeptiske. Men stort sett trudde vi nok det våre "stemmer" i London fortalde heile krigen. I ein krig blir der litt propaganda på begge sider.

Då situasjonen var litt meir avklara, gjekk vi til Tromsø. Mannskapet som høyrde "Buskøy" til kom etter kvart ombord. Eg trur alle våre etter kvart fann skuta og vart med sørover. "Buskøy" saman med andre av Aarseth-skutene tok på veg heim til Sunnmøre. Då vi passerte Bodø fekk vi, for første gong, sjå korleis terrorbombing virka. Der var nesten ikkje hus å sjå, berre skorsteinspipene og murane stod igjen. Dette synet virka sterkt på oss. Ja, det sit i minne ennå. Turen sørover gjekk greitt heilt til vi kom til Sandnessjøen. Der i Sandenesjøen møtte vi tyskarane for første gang. Heilt uventa begynte kuler å "kvine". Det var tyske soldatar som ville stoppe oss. Ja, vi stoppa og der kom soldatar ombord. Det var ingen ombord som kunne tysk, men soldatane fekk forklart vi måtte ha kvitt flagg i formasta. Skipperen forsøkte å forklare at vi ikkje hadde kvitt flagg ombord. Den eldste av soldatane peika på det kvite forkleet stuerten gjekk i, det var bra nok til dette bruk. Så resten av turen hang forkleet i fortoppen. Eg trur vi var dei første båtane som gjekk leia frå Tromsø til Ålesund etter kapitulasjonen i 1940.

På turen vidare sørover såg vi også Kristiansund, det såg like ille ut der som i Bodø. Vi kom til Vartdal søndag den 16. juni, det var nok litt på ettermiddag. Eg huskar denne dagen, sol og sommar. På Vartdal møtte mykje folk opp og skulle "frette". Dei ville vite korleis vi hadde

277

hatt det, og det var dei som gjerne ville høyre om folk frå andre skuter. Dei frå Vartdal kunne vi fortelje om. Vi viste at Leif Aarseth kom i marina og drog til England. Jon Aarset mønstra ombord på ein lastebåt i Tromsø, og reiste "ut". Jon vart torpedert og kom vekk. Konene til Per og Rolf Kvien kom også, dei var spent på korleis det var med sine. Der kunne vi fortelje at både "Kvitungen" og "Fridtjof" var på veg heim, dei hadde gode fangstar, og alt var vel. Også vi fekk "frette" nytt. Det var dette med Leif Vartdal, (Nils-Leif), han fall i kamp med fallskjermsoldatar ved Dombås. Vi hadde høyrt dette før, men nå fekk vi alt meir klargjort. Der var mykje å snakke om i ei slik stund. Vesteristuren 1940 var lang, den hadde vart i over 3 månader, men nå var vi heime. Det var godt å kome heim etter ein slik tur. Vi var ikkje rike på gods og gull, men vi kom heim med livet i behald. Langesund 29. mai 1993. Helge Ødegård.

278

Vind.

N. Vartdal er vel litt berømt, eller berykta for sterk vind. Det var nok Liset-Ola som med sine forteljingar sette N. Vartdal på kartet når det gjaldt vindstyrke. Liset-Ola tok vel litt hardt i stundom. Dei fleste har nok litt tvil om stormen som endereiste 50 alen med steingard, men skal ei forteljing bli levande kan eit slikt eksempel virke. Vi kan lure på om steingarden la seg fint på plass då vindkula var forbi, eller kom den ned som ei steinrøys? Liset-Ola voks opp på N. Vartdal og vart nok tidleg kjent med sterk vind og ikkje minst med det vi kalla "tynnaknutar". Slike "tynnaknutar" kunne råke hardt og gjere stor skade. Eg har sett ein slik "tynnaknut" knuse eit naust og kaste taket fleire hundre meter vekk. Dei eldre fortalde om storm og orkan som gjorde stor skade. Vi høyrde om kyrkja som vart flytta på murane, dei unge på Sunnmøre og Vartdal huskar den siste orkanen. Få trudde nok ein storm skulle slå så hardt til og gjere så store skader.

Frå barndommen har eg nok minner om litt sterk vind, men eit minne står levande for meg. Eg gjekk i første klasse det var andre året eg gjekk i skule, vi var 2 årsklasser i den klassa, 4 gutar gjekk andre året og for to var det fyrste året på skule. Merkeleg nok var der berre gutar i klassa, på 2 år var der født berre gutar på N. Vartdal.

Ein dag på hausten var det storm, Sverre budde "nordom elva" så han måtte over brua. Då Sverre kom på skulen fortalde han om ei vindkule som kasta hen mot rekkverket så det small. Vi 5 andre vart imponert, dette var noko å forsøke når vi fekk friminutt. Då første timen var slutt var vi rundt svingen og ned på brua. Det var verkeleg moro, Sverre hadde ikkje overdrive. Eg trur vinden tok ekstra hardt der på brua, når vindkasta kom vart vi kasta mot rekkverket. Du så spennande det var, det kitla så rart i magen. Men moroa tok litt brått slutt, han "Nils-Andreas " kom springande og jaga oss frå brua. Visst vi ikkje hadde oss vekk frå brua med ein gong skulle vi få juling så vi kjente det. Vi gjekk tilbake til skulen, men var skuffa og sure, vi følte han Andreas tok seg til rette. Sjølv om han budde nær brua åtte han ikkje meir i brua enn andre, så vi meinte vi hadde rett til å leike oss der. At vi store gutane, (8-9 år), kunne få skade av å leike oss på brua der i vinden, nei det forstod vi ikkje.

Eg trur også han Andreas også var på skulen og sa ifrå om leiken på brua, vi fekk ikkje lov til å gå ned til brua dei andre friminutta. Vi sette ikkje så stor pris på den omsorg "Nils-Andreas” viste for oss den dagen, men seinare då vi fekk meir vit vart vi nok klar over at den leiken på brua ikkje var ufarleg. Ja, det var den tid folk kunne snakke til andre sine barn utan fylgjer. Nå er vi bere to igjen av dei seks som leika seg på brua i N. Vartdal ein stormdag først i 30 åra, dette var eit barndomsminne som dukka opp ein dag.

Langesund 02.07.04

Helge Ødegård

279

Til Mørenytt

Visdomsord.

Ja, eg har sikkert høyrt mange visdomsord gjennom eit langt liv. Men dei fleste av slike ord er gløymde. Der er noko som sit i minne. Eg skal fortelje kvar eg las desse ord som sette seg fast i minne.

På Hjørungavåg Verkstad hadde vi utedo, den stod i nordausthjørne på brygga. Det folkelege namnet var ”dritaren”. Når det bles nordaust kuling og det var kuldegrader var det lite hyggeleg å opphald seg lenge på denne plassen. Men på ein sommardag var nok dette litt annleis.

Ja det var desse visdomsorda. Der stod med feit skrift : Drit i fred, men drit ei lenge, husk det er også andre som kan trenge

Der ligg litt visdom i denne setninga. Vi må dele på godene, det å gå å gå på do er eit gode når du treng det. På flyturar har eg ofte følt folk misbrukar toalettet. Når vi står ei kø på 10/12 personar og venter på ”tørn” og der er damer inne kan ventetida falle lang. Når det så kjem ut ei dame fint mala og pudra. Ja då huskar eg orda frå utedoen på verkstaden. La oss ta hensyn til kvarandre.

Langesund 20. 03 2010

Helge Ødegård

280

"Øggaren" Gardsnr. 98 Vartdal.

Namnet Ødegård skriv seg frå ei tid etter "svartedauden". Før den tid var garden kalla "Kongsbakken" og var visstnok ein eigedom som tilhøyrde Domkyrkja i Trondheim. Vi veit der var mange gardsbruk som vart lagt øyde etter at denne pesten som vart kalla "svartedauden" hadde herja vårt land rundt 1350. Denne pesten herja stygt i Noreg, landet miste mellom ein tredjepart og halvparten av dei som budde her på den tid. Mange gardsbruk vart lagt øyde, der er mange personar som har namnet Ødegård. Eg møter mange som har same etternamn som eg, dei fleste veit namnet kjem frå ein gard som låg aude ei tid etter "svartedauden". Ikkje alle er klar over kvifor dei har fått dette etternamnet, men dei blir interessert når namnet blir omtala. For den katolske kyrkja var svartedauden ei katastrofe. Den vart også ei økonomisk katastrofe for kyrkja, den miste storparten av sine inntekter. Tungdrivne bruk vart lagt øyde, på andre gardar måtte dei setje ned "bygsla", (leiga ). På det religiøse område vart det også "svartår", mange prestar og andre i kyrkja si teneste døydde i denne pesten. Kyrkja miste prosentvis meir av sine enn andre. Prestar, munkar og nonner tok seg av sjuke og utsette seg på den måten for stor smittefare.

Då folketalet auka igjen var mange av desse aude gardane tekne i bruk igjen, men ikkje alle. Eg vil tru "Øggaren var delvis i bruk for det meste i alle år. Der var nok folk som overlevde "svartedauden" på N. Vartdal, dei som overlevde tok nok ledig jord i bruk etter kvart dei makta. Dei slo nok og haust dei beste teigane, dei gardane som låg øyde vart nok brukt til beitemark, vil eg tru. Men klarte dei å halde hus og eigedom vedlike på dei forlatne gardane? Eg tvilar det, nei dei hadde nok med sine egne hus og sin eigedom. Med tak som lett vart lekk var det ikkje lett å halde hus vedlike, vi veit torvtak trong mykje ettersyn og reparasjon. På dei gardane som var i bruk var der nok også mangel på arbeidshjelp. Der var nok få eller ingen gard som gjekk heilt klar denne pesten. Vi kan lure på korleis dei makta å føre alle døde til "kristen jord". Der vart nok mange turar over fjorden. Men korleis var det heime når alle mannfolk var opptekne med lik som skulle i jorda? Hadde dei tid og stunder til "gravøl". Dei som overlevde, tok dei seg til rette og forsynte seg med ting frå dei gardane som låg aude? Eller var frykta for "skjærselden " så sterk folk heller let ting rotne enn å ta noko frå dei fråflytta gardane? Vi veit heller ikkje om alle døydde på dei gardane som vart lagt øyde. Det er vel ikkje utruleg at frå forskjellige gardar flytte saman for å klare gardsdrift på beste måte. Der er så mykje vi ikkje veit, er vel nesten rettare, vi veit ingenting. Vi kan lure på så mangt, måtte dei grave grav når dei kom med liket, eller var der oppkasta fellesgrav? Gravplassen var nok Hareid! Vi veit der seinare var to gravarlag i N. Vartdal, Årskog og Øggaren i eit og N. Vartdal det andre. Det å få folk i "jorda" var ikkje gjort i ei snarvende, måtte i båt over fjorden til Hareid. Eg trur dei måtte grave grav når dei kom til kyrkjegarden, lite truleg dei reiste til Hareid og grov før dei kom med liket.

Øggaren dukka opp ein gang i 1649. Der gjekk for seg ei frivillig semje mellom Jon Sjurson Øydegard og Steinar Ivarson Nøre Vartdal. Jon Sjurson heldt fram at frå gamal tid hadde det vore to bruk på N. Vartdal. Det var nøre bruket og søre bruket, til kvar av desse bruka låg ein øydegard. Jon budde og bruka den søre øydegarden, den andre var ubygd og vart bruka av Steinar og medeigarane hans. Nøre bruket var på 12 mellag og søre bruket var på 12 mellag + den bygde øygarden på 3 mellag. Det var store gardar, dei måtte sikkert betale mykje skatt. Budde Jon på det som nå er Øggaren? Åtte Steiner det bruket sør i stranda, det som vart liggjande aude? Kan det vere slik stranda mellom N. Vartdal og Sætre tilhøyrer N. Vartdal og ikkje Øggaren? Det liksom litt unaturleg at N. Vartdal skal hoppe over Øggaren og eide den stranda, men kva veit vi! Sist eg forsøkte å finne plassen der huset på denne øydegarden stod var det vanskeleg, der var planta skog. I min barndom såg vi greitt omfanget av huset og eldre folk visste oss kvar åren hadde stått. Her skulle vi nesten hatt ein arkeolog i arbeid.

281

Ja, det er mangt og mykje ein kan lure på. Før siste utskifting åtte Øggaren søre stykke i stranda, (Svora). Slik segna går var mannfolka i N: Vartdal sør i stranda og delte teigane. Dei kom litt i beit, der var ein teig dei ikkje kunne einast om, det var Svora. Då dei kom nord på Øggaren handla dei bort den teigen for brennevin, ja den drikken. Vi få håpe dei hadde det hyggeleg og ikkje angra på handelen. Der var handel på Øggaren då, eg trur alkohol var eit problem den tid. Ser i Hans Strøm sin beskrivelse av Sunnmøre som er skriven rundt 1760 at brennevin var eit problem i bygdene. Eg finn det litt rart der vart handel på Øggaren. Der er strake stranda, ikkje livd for vind eller sjø verken frå nord eller syd. Så det var sikkert mykje som måtte berast til og frå båt eller jekt. Det måtte vere litt tungvint med varetransport. Men folk var vant med kroppsleg slit den tid, så dei såg nok litt annleis på slikt enn det vi gjer i dag. Men vi fann mange minner om den tid der var handel på Øggaren den tid eg var ung. Jektestøa låg rett sør for byte mellom "Jensjorda" og Ura, den trur eg kan finnas også i dag. Vegen frå støa og opp til husa var hellelagt fortalde segna, då eg pløgde stykket rett sør for bytet mellom "Ura" og "Jensgarden" fann eg hellene omtrent i plogdjupna. Eg lånte Tore- merra og Bakke-merra til dette bruket, det var i 1944. Jens hadde sikkert funne litt av denne vegen før, vegen frå Jensløa og ned til huset var hellelagt.

Det ser ut som Øggaren hadde stort krøterhald, i gode år avla dei også godt med korn. Men kornavl kunne vere litt uviss, der kunne nok vere lite sol på ettersommaren og hausten. Øggaren var rekne for ein god gard, skyld på garden var før 1838 4 mellag, eit mellag var verdien av cirka tredjeparten av ei tynne korn. Dette skyld var kan vi vel nærmast samanlikne med den eigedomsskatten som det står så mykje strid om i dag. Kvar gard måtte betale jordskatt i forhold til den skyld garden var taksert til. Eg meiner lensmannen kravde inn denne jordskatten. Kvar gard måtte i tillegg halde vedlike eit bestemt stykke av det vi kalla landsvegen, det var noko vi kalla rode og der var oppsett ein stein med gardsnr. og bruksnr., så her var det orden på sakene. Kvar vår var det å "gruse" dette stykke som var pålagt garden. På Vartdal heldt vi på med denne grusinga av vegen til langt ut i 30 åra. Kvar var det av alle rodesteinane?

Der var meir eller mindre handel på Øggaren i mange år. Der var vel det ein kan kalla rikdom på Øggaren ei tid, det var fortalt det var ein av dei som dreiv handel der hadde ein tam ulv, skal tru det er sant. Den siste som hadde handel der var Jørgen Mattias Fyrstenberg, men han gjekk konkurs og måtte flytte frå Øggaren. Då eg var liten vart det fortalt familien mista eit lite barn, det var teke av underjordiske. Men det var også sagt at då dei drog frå Øggaren var dei litt fulle og barnet ramla or båten og drukna. Det siste er vel mest truleg.

Peder Hansson Sætre frå Pegarden på Sætre var den fyrste av mi slekt på Øggaren, han fekk skøyte på 1 1/2 mellag av garden frå konsul Aleksander Vallace i Bergen for 150 rd. i året 1775. Vallace hadde kjøpt heile Øggaren på auksjon i 1773 for berre 40 rd. Syskenbarnet til Peder, Jon Pederson Myklebust, (seinare Årset), fekk skøyte på 2, 5 mellag på Ødegarden for 250 rd. i 1775. Her tente Vallace godt med pengar, kjøpte garden for 40 rd. i 1773 og selde i 1775 for 400 rd.

282

1940

Fekk brev dat. 7.1.93 i går.

Du kan hente alt du treng av det Ishavsmuseet på Brandal har fått frå meg. Eg er glad nokon kan bruke det eg har fortalt. "Polhavet" låg på Bolseneset då Molde vart bomba, nærmare kjem ikkje eg. Kva mannskapet tenkte er vanskeleg å få klarlagt. Vi var nok litt "forvirra" og tenkte lite dei fleste av oss dei dagane i 1940. Dei fleste såg nok på det som ein jobb. Eg veit ikkje om dei skulle mønstre på som "fasthyrte", men vil tru dei skulle ha hyre. "Sachsen" vil gjerne ha kopi av den tyske artikkelen du har fått. Eg har litt stoff om "Sachsen" frå før.

"Furenak" 1940: Eg trur Elling Aarseth var klar over kva slags ekspedisjon "Furenak" skulle ut på. Sjølv vi, (mannskapet), fekk våre tvil då vi fekk sjå kva som kom ombord. Der var så mykje norsk militær utrusting.

Legg ved litt stoff. Du har nok arkiv, ein gong vil der nok kome folk og granske dette arkiv ditt. Der kan vere dei finn også nok i mine skriv.

Vi reiser til Kanariøyane den 16.d.m., så eg tek forbindelse med deg før den tid.

Langesund den 12. 1.93.Helge Ødegård

283

Fra Langøytangen fyr (dagligliv)

Litt historie: På Langøytangen har der vært lys i fyret siden 1839, bortsett fra 5 år under siste krig. ). Mai 1945 står der i journalen, FYRET TENT ETTER 5 ÅR MED KRIG.

Svart kyst: Går vi 160 år tilbake i tid var kysten svart på nattetid. Skipsfart var skuter med seil som framdrift. Navigasjonsmidler er det lite av. Kompas, sekstant og flyndrelogg, ellers er det erfaring, gammel god erfaring. Vi i dag må beundre de som var sjøfolk i gamle dager. Jeg trur også de eldre hadde litt mer Instinkt enn mange har i dag. Fyrmester Salvesen fortalte en historie om Instinkt: « Jeg kom hjem fra sjøen, far var fyrmester på Røværsholmen: Jeg tilbød far å ta nattevakten for ham. Det dugget litt på fyrvinduene, så jeg løftet på sektorglasene og tørket. Men glemte å få sektorglassene på plass. Da hadde jeg blank sektor over «Blokksene», farligste grunnen der i farvannet. Plutselig stod far i vaktrommet, ”Er alt i orden”, spurte han. ”Alt O.K”, svarte jeg. Men da far så vi hadde blank sektor over «Blokksene» ble han helt hvit i ansiktet. Det gikk bra, ingen gikk på grunn på Blokksene den natten, vi takket gud for det. Hvorfor våknet far?”

Det var tåke, storm, stille og strøm, den tid som i dag. Det var nok ikke lett å være navigatør. Det var mye vær og vind som bestemte, i bra vær kunne navigatøren bruke sekstanten å få bestemt så noenlunde hvor han var på havet. Men når høsten kom med kuling tåke og snøbyger, og solen ikke var fremme på uker var det vanskelig. Var en heldig og kom til kysten på dagtid kunne en få landkjenning, men på natta? Ja natta var svart, kysten var svart. Det var ikke lys å se, nei der fantes ikke lys. På seilskip var der stilt, der var det ingen motor som larma. Tenk ei mørk svart natt, med kuling eller storm og høyre larm av sjøen som slo mot grunner og fall. Hvor på kysten var skuta? Var vinden slik skute kunne legge om kursen og komme ut fra kysten og vente på dagslys? Tenker vi på Langesundbukta, det ikke lett å krysse ut når det var storm fra sørvest. Uvisse, er vi på bukta, er vi langt inne, eller--? Svarte mørke natta, snøfokk, ikke ett lys å se. Der var sikkert mange tunge stunder om bord, der var også tunge stunder for familien som ventet heime. I dag når du kommer inn fra havet ser du kysten som et hav av lys. I gamle dager då folk ikke hadde elektrisk lys, heller ikke parafinlamper var det ofte bare trankola folk hadde til lys i huset, den ble slukket når folk tok kveld og gjekk til sengs. Folk tok tidlig kveld når mørkret kom var det sengetid. Når det lysnet av dag stod de opp. Det vart ikke brukt lys mer enn helt nødvendig. Når det var mørkt, var det mørkt. Vi som er komne litt opp i åra huskar blending under krigen, vi hadde lys inne men ute var det mørkt. Det var total blending, mørkt som i grava. Huskar vi fikk tak i noen jenter på gata i London en kveld, det var blending så lyset var svakt. Vi skulle møte dem neste kveld og da fortalte de at de var noe spent. De hørte vi var utlendinger, men hadde ikke fått klarlagt hvor vi kom fra. De var mest spent på om vi var svarte. Det var ikke så vanlig med svarte for 50 - 60 år siden. Vi norske var kvite og vart godkjent selv i dagslys.

Fra skipsfarten hadde det lenge vært krav om lys på kysten. Allerede i oldtiden var der fyr-lys, det er fortalt om høye fyrtårn i indre Middelhav. De brente visstnok bål på toppen av de tårna, et kraftig bål gav nok sjøfolk peiling på hvor de var. Her i vårt land var det lenge før vi fikk fyrlys, vi vet om Lindesnes og Ferder. Men i vårt land var der nok ikke så mye skipsfart på vinteren i mørketiden, skutene gikk i opplag når høsten kom. Men så kom det krav om mer lønnsomhet. Skutene vart større, kostet mer, de som skaut inn penger ville gjerne ha større utbytte. Så sesongen ble gjerne forlenget, en tur mer på høsten før opplegg kunne gi litt ekstra. Men sent på høsten blir dagene korte. Så nå kom det krav om fyrlys. Langøytangen og Jomfruland fyr var tent på samme dato. 1. oktober 1839. Ingen i dag kan forstille seg hva dette betydde for sjøfolk her i distriktet. Fyret på Jomfruland var kraftig og lyste langt til havs. Så sjøfolk som fikk peiling på Jomfruland visste hvor de var på kysten. Fikk de også se Langøytangen fyr var innseilingen klar.

Jeg kom til Langøytangen januar 1966, det var litt stor omvelting å komme rett fra sjøen til fyret. Kona hadde søkt om jobb til meg, hun ville jeg skulle slutte å seile. Jeg var maskinist på en liten tankbåt da der kom telegram om den nye jobben. Vi var på tur fra Grekenland til

284

Belgia med en last vin som skulle foredles videre til konjakk. Så kom der telegram, jeg var ansatt som fyrbetjent på Langøytangen fyr. Personlig hadde jeg litt peiling på hvor på kysten Langøytangen var, jeg hadde gått mye i fraktfart på kysten under krigen. Det var stort sett fra Trøndelag i nord til svenskegrensen i syd. Selv om jeg var maskinmann var jeg bra kjent på kysten.

Fyrlivet var litt rart til å begynne med, vakter og slikt var nesten som å seile. Men nå var jeg mer fri på frivakten. Familien bodde på Langøytangen sammen med meg i 4 år, så når jeg gikk av vakt var jeg hjemme. Den tid jeg var på båt da var det lugaren på frivakt. Det å ha barn som skulle på skole hver dag skapte litt arbeid og uvisse. Det var ikke alltid forhold til å få barn om bord i båt ved brygga på Langøytangen. Så i kuling måtte vi la barna gå innover øya til brygga lenger inne. Men det var ikke kuling og storm som var det store problem, det var isen. Det var is i sundet hver vinter. Isen var den store plagen, isen om vinteren var årviss de første 20 åra jeg var på Langøytangen. Den første tiden hadde vi også mye tåke, vi kjørte tåkeluren 1200 til 1500 timer hvert år. En gang kjørte vi tåkeluren 3 uker sammenhengende. Det tok litt på nervene å høre på tåkeluren så lenge, men verst var det å ikke få se noe. Vi så knapt til neste husvegg. Vi hørte båtene fløyte, men så ingen båt. Barna skulle på skole, og de skulle fraktes over sundet. Det var ikke moro å frakte barn over sundet når vi hørte motorene på skip som var helt nær. En gang var tåken det vi kaller «grauttjukk», vi så bare en meter eller to. Jeg hentet eldste sønn vår i Langesund og vi gikk ut sundet. Vi hørte båter fløyte, men så ingen. Helt plutselig lå vi helt på siden av en russer. Dette skipet hadde kollidert med en annen bår rett utenfor Langøytangen. Det var et stor hull i skroget akterut ved lugarene. Vi så rett inn i en lugar, så nær var vi skipssiden. Ja, det var godt å komme til brygga på Langøytangen den dagen. Langøytangen ble omgjort til det som ble kalt tørnstasjon og da ble våre forhold mye bedre. Familiene flyttet i land, vi slapp å tenke på barn som skulle på skole, og fyret ble bedre bemannet. Vi fikk en betjent mer, da var 2 mann på vakt og to fri, 14 dager vakttørn på fyret og 14 dager fri.

På Langøytangen hadde vi i tillegg til fortjenesten noen ekstra jobber. Vi hadde tollvakt, den fikk Langøytangen under smuglingen rett etter 1. verdenskrigen. Da hadde Norge totalforbud og resultatet av dette totalforbudet var organisert smugling i stor stil. Tyske båter lå utenfor 3 mils grensen med sprit om bord, nordmenn bordet de tyske båtene og kjøpte sprit. Noen kjøpte til eget bruk, andre kjøpte og solgte. Tolerere hadde store problem, de hjalp litt da de fikk Langøytangen som varslingssentral. Betjeningen på Langøytangen fikk noen kroner for å holde utkik etter smuglere. Da forbudet ble opphevet ble denne tollvakta på Langøytangen litt omgjort. Nå ble alle skip som gikk inn rapportert til tollvakta, vanligvis ble 300 til 350 skip innrapportert hver måned. Vi ga også melding til skipsmeglere og til skipshandlere. Alt dette var mye ekstra arbeid, men vi hadde noen kroner i tillegg til lønn fra fyrvesenet. Det var også litt avbrekk fra kjedsommelig vaktarbeid. Senere ble vi også observatører for meteorlogiske, vi sendte melding om vindstyrke, vær, temperatur og skyer og nedbør. Alt dette ble sendt pr. telefon og i tallkoder, litt problem i starten, men--. Dette var en fin og interessant jobb da vi hadde lært litt. Vi ble flinke til å følge med de forandringer som fant sted i været, mye mer observante enn før. Vi hadde også losvakt noen år, når skip kom med losflagg gav vi melding til losskøyta. Det kom ofte båter som skulle ha los som ikke var meldt på forhånd, da hadde de losflagg i masten. Denne losvakten ble stadig utvidet, vi drev i flere år det som nå kalles trafikksentralen. Det var til tider litt travelt å være fyrbetjent på Langøytangen. Spesielt var det hardt de vintrene med mye is, da skulle alle ha forbindelse med oss. Det var meglere, skiphandlere og aviser, svenske og delvis danske kyststasjoner, telefonen ringte hele vaktene. Vår og sommer hadde vi det vanlige vedlikehold, Stort sett var det maling, der var mye slitasje på maling på Langøytangen. Men bygningene var eternitt-kledd så der sparte vi oss mye arbeid og fyrvesenet sparte mye maling. Sommeren skapte også mye annet arbeid, der var alltid mange som ville vite om vind og sjø. De som skulle over Rognsfjorden ville gjerne få klargjort om det var forsvarlig å gå ut. Der var mange telefoner, men det var bare hyggelige folk som ringte.

Der er episoder som spesielt har festet seg: En natt i slutten av mai gikk jeg av vakt kl. 02. Da jeg kom ut var det litt halvmørk, jeg kom fra opplyst rom. Da jeg rundet et hjørne kom der en skikkelse mot meg, jeg viste ikke var det var. Må tilstå jeg ble litt redd. Skikkelsen snakket

285

ikke, det kom bare noen lyder fra munnen hans. Men litt etter litt forstod jeg det var en mann som stod der, en stor kraftig mann. Han hadde forlist i Gamle Langesund og kom nesten naken på land. Båten hans hadde blitt fylt med sjø og sank. I huset vårt hadde han funnet en dyne og den hadde han tullet rundt seg, derfor lignet han mest på en rømt bjørn. Men forliset hadde kostet, der var to mann i båten og nå var der bare den ene som var kommet til fyret. Vaktkameraten tok seg av mannen og jeg måtte sette i sving redningsarbeidet. Få tak i politi og losskøyte, sette i gang leteaksjon langs stranden. Få varsle mannens familie. Det ble lett i flere dager etter den forsvunne gutten, men uten resultat, båten ble heller ikke funnet. Jeg ble litt skuffet. Vi tok oss godt av den forliste, men vi har ikke hørt noe fra mannen. Det hadde ikke kostet mye å ta en telefon og takke.

Vi forsøkte å holde litt utkik etter båter, politiet tok alltid kontakt med Langøytangen når folk i båt var savnet. Ofte kunne vi være til hjelp, var det litt dårlig vær hold vi litt ekstra utkik. Det var fint å kunne være til hjelp for folk. Husker en søndag jeg så to mann i en jolle, de hadde motorstopp og stod å dro på ”påhengeren”. Det blåste stiv nordlig kuling så da jollen var kommet tvers av Fugløya ringte jeg losskøyta som gikk ut og fikk jollen med de to til Langesund. Ja, begge de to karene var godt beruset, det var nok derfor de hadde tatt den lille jollen i så kraftig vind.

Vi på Langøytangen fikk også selskap av rådyr, om vinteren når det ble lite beite kom der ofte rådyr ut til fyret. Til å begynne med var de forsiktige og sky. Men når vi ble bedre kjent kunne vi gå forbi rådyr på få meters avstand. Det hendte vi gikk forbi dyr som beitet og de ikke løftet hode for å se oss. Bare vi ikke stoppet, men gikk vi forbi med vanlig fart følte de seg trygge. Jeg har også sett en rå komme inn på tunet med sine små kalver. Det er syn som sitter i minnet. Husker også to rådyr som ville svømme over sundet til Langesund. Den første hoppet rett i sjøen og begynte turen over sundet. Men kameraten var feig, den stod og trippet på berget og våget ikke å hoppe i vannet. Dette rådyret minnet meg så om barn som står på stupebrettet og ikke kan bestemme seg, skal jeg stupe eller ikke. Da rådyret i sjøen ikke fikk med kameraten snudde den og kom tilbake, så turen til Langesund ble avlyst.

En kveld tok jeg en tur ned til brygga, der så jeg en kamp mellom en stor rotte og en mink. Det var en kamp på liv og død, personlig mislikte jeg både mink og rotter så jeg var en nøytral tilskuer. Kampen gikk lenge, men til slutt måtte rotta bøte med livet. Da kampen var slutt så minken seg rundt og fikk se meg som stod 3 meter unna, men da stakk den av.

Naturligvis fisket vi til husbruk, satte vi garn i sjøen ble det alltid nok til en middag og vel så det. Litt krabbe og hummerfiske ble det også for noen. Da stasjonen ble omgjort til tørnstasjon ble det mindre tid til fiske. Vi fikk også flere oppgaver, med 12 timer vakt og 12 timer fri ble det lite tid til fiske.

286

Erobra tysk ubåt.Sunnmørsposten 27.august 2002.

Eg lurer på om det var denne ubåten "Veslekari" heldt vakt på ein gang. "Veslekari" hadde "jobb" som berging/hjelpe- fartøy under krigen. Eg veit dei heldt vakt over ein tysk ubåt som vart tvinga til å overgi seg. Eg trur den var uskadd, eller lite skadd. Mannskapet på "Veslekari" hadde visstnok nokså fri avgang til ubåten. Bror min, Asbjørn Ødegård, var matros på "Veslekari" den tid. Asbjørn fortalde dei heldt vakt på ein tysk ubåt på Island, vil nok tru det var den ubåten Sunnmørsposten har ein notis om den 27. august.

For mannskapet på "Veslekari" var det mangt nytt frå Noreg å finne om bord i denne ubåten. Her fann dei norske papirpengar som var ukjente for dei som forlet Noreg sommaren 1940 . Dei fann kjærleiksbrev frå norske jenter til tyske marinesoldatar, det var litt uventa at norske jenter hadde slik samkvem med den tyske fienden. Det med tyske soldatar og norske jenter var nok litt trist, dei tyske soldatane var våre fiendar. Litt norsk proviant fann dei også, så denne ubåten hadde nok "base" i Noreg.

Eg trur ikkje det var mange tyske ubåtar som overgav seg så lite skadde tidleg i krigen. Denne ubåten som overgav 27. august 1941 var nok den bror min fortalde om. Ja, det var mangt rart som hende dei åra under krigen. Vi kan vere glad vi fekk behalde livet.

Langesund 29.08.02

Helge Ødegård

287

Finnmark frigjort.

Nå er det 60 år siden Kirkenes og øst Finnmark vart frigjort. Det var russiske stridskrefter som dreiv den tyske arme tilbake. Vi som er blitt litt eldre husker denne frigjøringa, nå så vi nesten slutten på krigen. Er litt skuffa over radio og fjernsyn, vi hører lite om frigjøringa av Finnmark. Ville det vært mer stas om det var Vestmaktene som stod for denne frigjøringa?

Jeg var noen år om bord i en båt som gikk i "trelastfart", vi lasta trelast på mange plasser rundt Arkhangelsk. En gang jeg var i land og skulle ombord kom der en lastebil og bød meg skyss. Sjåføren spurte hvor jeg kom fra, jeg svarte naturligvis Norge. Sjåføren stoppet bilen og gav meg en russisk omfavnelse, vi var kamerater.

Vi forsøkte å snakke sammen, det gikk best på tysk, et språk ingen av oss kunne. Men vil en forstå går det som oftest bra. Denne sjåføren var soldat under krigen og hadde deltatt i Finmark. Han fortalte så levende om kampene rundt Kirkenes, de satte over fjorden i små båter. Tyskerne ble overrasket og gjorde liten motstand, han fortalte også om den mottakelse de fikk av nordmenn. Der var det stor glede nå, de var fri den tyske hærmakt.

Da vi kom til brygga og måtte skilles omfavnet vi hverandre igjen. For meg var det en stor opplevelse å møte en som var med å kaste de tyske ut av Finnmark.

Helge Ødegård

288

Forlis Roventa (ex Heimdal)

Det har vært noen bemerkninger angående mitt skriv angående dette forlis. Derfor litt tilleggs opplysning. ”Roventa” var ”Heimdal”, det skipet som kom til Oslo med vår kongefamilie. Nå når vi feiret vår 100 års jubileum var det rart å tenke på dette forliset ved Island.

”Furenak” fant en livbåt med fire passasjer og en del av mannskapet frå ”Roventa”. Det var litt dårlig vær og krapp sjø, men det gikk bra å få folk om bord frå livbåten. Litt vanskelig å få de to barna ombord, men det gikk bra.

Jeg tror skipperen på Furenak fikk forbindelse med ”Flemsøy” og gitt beskjed om ”Roventa ”sin posisjon. Jeg vet ”Flemsøy” berget noen av mannskapet.

Jeg vet ikke hvor mange av mannskapet som kom om bord i Furenak. Men vil tro det var 1 styrmann og 4 eller 6 mann. Det var Erling Lervik som var skipper på ”Furenak” den tid. Har hatt 4 ukers ferie derfor kommer mine opplysninger litt sent.

Langesund 6. mars 2006

Helge Ødegård.

289