1

Е.А.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК

УНИВЕРСИТЕТІ

81:323(574) Қолжазба құқығында

НЫҒМЕТҰЛЫ ДАНИЯР

Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты (1991-2015 жж.)

6D020300 – Тарих

Философия докторы (Ph.D) ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған

диссертация

Отандық ғылыми кеңесші:

тарих ғылымдарының докторы,

профессор Р.М. Жұмашев

Шетелдік ғылыми кеңесші:

философия (Ph.D) докторы,

К. Веверкова (Чехия, Прага)

Қазақстан Республикасы

Қарағанды, 2018

2

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ.........................................................................................................

3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТІЛ САЯСАТЫНЫҢ ІРГЕЛІ

ЖӘНЕ НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ.................................

1.1 Қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісін қалыптастыру................

1.2 Тіл саясаты Қазақстан Республикасының ұлттық саясатының

бөлігі ретінде...............................................................................................

1.3 Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының негізгі кезеңдері,

мазмұны мен бағыттары............................................................................

2 ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҚОҒАМДЫ БІРІКТІРУДІ

ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ............................................

2.1 Қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе беру................................................

2.2 Мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейтудің ғылыми және

практикалық негіздері..................................................................................

2.3 Білім және ғылым саласындағы қазақ тілін дамыту

мәселелері............

22

22

35

44

54

54

65

77

3 АНА ТІЛІ НЕГІЗІНДЕГІ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ӘЛЕУМЕТТІК

ИНТЕГРАЦИЯНЫ НЫҒАЙТУ ТӘСІЛІ РЕТІНДЕ.................................

3.1 Орыс тіліне ресми тіл мәртебесін беру................................................

3.2 Қазақстандағы этникалық топтардың тілдік дамуы............................

3.3 Қазақстандық үштілдік – тіл саясатының бірегей формуласы...........

ҚОРЫТЫНДЫ..............................................................................................

89

89

103

112

122

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..........................................

125

ҚОСЫМШАЛАР......................................................................................... 138

3

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыста

1991-2016 жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасында жүргізілген тіл

саясатының іргелі және нормативтік-құқықтық негіздері, қазақ тілі

қазақстандық қоғамды біріктіруді қамтамасыз ету факторы ретінде,

әлеуметтік интеграцияны нығайту тәсілі ретіндегі тіл саясатының орны мен

маңызы зерттеледі. Сонымен бірге Қазақстанды мекендеген басқа ұлттардың

тілдерінің дамуы сарапталады.

Зерттеудің өзектілігі. 1991 жылғы 16 желтоқсанда тәуелсіз мемлекет

атанған Қазақстан Республикасы мемлекеттік Тәуелсіздік жылдарында

сыртқы және ішкі саясат саласында, экономикалық, мәдени, қоғамдық-саяси

және әлеуметтік даму барысында Қазақстан Республикасы айтарлықтай

нәтижелерге қол жеткізді. Экономикалық және саяси салалардағы қарышты

әрі серпінді даму, мемлекеттік және қоғамдық институттардың қалыптасуы

мен нығаюы Қазақстан туралы қалыптасқан мемлекет ретінде айтуға

мүмкіндік берді.

Қоғамдық келісімге қол жеткізуде мақсатты түрде іске асырылып

жатқан саясат егемен Қазақстандағы қарышты мемлекеттік құрылыстың

маңызды шарты болып табылады. Қоғамдық келісім Қазақстан

Республикасының бүкіл ішкі саясатының іргетасы болып табылады. Ал оған

қол жеткізуде мемлекеттің салиқалы тіл саясаты басты рөл атқарады.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік институттары тарихи

құбылыстарды, Республика халқының этникалық құрамының өңірлік

қасиеттері мен басқа да әлеуметтік-демографиялық ерекшеліктерді ескере

отырып, тіл саясаты саласында тілдік плюрализмнің ықтиярлы курсын

жүзеге асырады. Халықаралық қоғамдастық Қазақстандағы салиқалы тіл

саясаты этносаралық азаматтық келісімге қол жеткізуге, мемлекеттегі

тұрақтылық пен бейбітшілікті сақтауға, сондай-ақ жалпы ұлттық бірігу мен

интеграцияға ықпал ететіндігін әділ атап өтті.

Тіл саясаты жаңа посткеңестік елдердегі ұлттық-мемлекеттік

құрылыстың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Бұрынғы кеңестік

республикаларда тіл саясаты түрлі жолдармен іске асырылды. Мысалы,

балтық жағалауы мемлекеттерінде титулдық халықтың саны аз

болғандығына қарамастан, мемлекеттік тілдер іс жүзінде өмірдің барлық

салаларында қолданылады. Грузияда, Әзербайжан мен Арменияда да осыған

ұқсас жағдай. Бұл жағдайдың басты себебі – Балтық елдерінде де, Күнгей

Кавказда да титулдық тілдер стандартты тілдер ретінде ұзақ даму тарихына

ие. Тіпті кеңестік кезеңде балтық елдерінде және кавказ республикаларында

жоғары білім титулдық ұлттар тілінде ұсынылатын және де ол орыс тілді

білімнен кем еместін. Сол кеңестік жылдары титулдық ұлт тілінің

мемлекеттік (басым) мәртебесі конституциялық тұрғыдан бекітілген жайттар

да болған, мысал ретінде Грузия КСР-дың 1977 жылғы Конституциясын

келтіруге болады. Қазақстанда кеңес өкіметі жылдары, көптеген ұлттық

4

шеткері аймақтарында тәрізді 1930 жылдардың ортасына дейін қазақ тілін

дамытуға аса зор көңіл бөлінді. Әдеби шығармаларды жариялаумен қатар

қазақ тілінде математика, биология және мектеп бағдарламасының басқа да

пәндері бойынша алғашқы оқулықтар дайындалып, басып шығарылды.

Мектептермен қатар жоғары оқу орындары да ашыла бастады. Дегенмен,

1930 жылдардың екінші жартысынан бастап тілді орыстандыру процесі

басталды. Бұл үдеріс кириллица әліпбиіне көшу, орыс тілінен кірме сөздерді

енгізу, сондай-ақ Қазақстан жеріне жұмысшы, шаруа топтарын, орыс тілді

халықтың мүлкі тәркіленген бай-кулактары мен мәжбүр түрде көшкендердің

жаппай қоныс аударуымен қатар жүрді. Қазақстанда тілдік орыстандыру

процесінде 1920 жылдар аяғындағы, сонымен қатар 1937-1938 жылдардағы

«үлкен террор» кезеңіндегі саяси қуғын-сүргіннің алатын орны бөлек, осы

жылдар аралығында ХХ ғасырдағы қазақ этносының мәдени өркендеуінің

іргетасы болып табылған Алаш қозғалысының көптеген көрнекті өкілдері

жойылған болатын. 1931-1933 жылдардағы қазақ даласындағы ашаршылық

соғысқа дейінгі Қазақстан халқының демографиялық құрылымын өзгертуде

шешуші рөл атқарды. 1950 жылдары тың және тыңайған жерлерді игеру

үдерісі, Н.С. Хрущевтың Қазақстанда орыс тілін орнатудағы қысым саясаты

1991 жылдан кейін, Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздікке қол

жеткізгенінен кейін де орыс тілі жоғары мәртебесін сақтай отырып,

орталықтағы, аймақтардағы мемлекеттік аппараттарда, сондай-ақ бизнесте де

көптеген бетке ұстар тұлғалардың таңдаған тілі болып қала беруіне себеп

болды. Бұған сондай-ақ Қазақстанда орыс тіліне ұлтаралық қатынас тілі

мәртебесін беру өз ықпалын тигізуде. Тәуелсіздік алған сәттен бастап,

алғашқы жылдарды қоспағанда, қазақстандық тіл саясаты түбегейлі

өзгерістерге ұшыраған жоқ. 1989 жылы "Тілдер туралы" Заңы

қабылданғаннан кейін, қазақ тілі орыс тілін көптеген салаларда алмастыра

алады деген сенім туындаған еді. Бірнеше жыл ішінде іс қағаздарын жүргізу

мемлекеттік тілге аударылады деп жоспарланды. Бұл үміттер ақталмады

және бүгінгі күнде Қазақстандағы тіл саясатының жағдайы бірқалыпты.

Барлық бұрыңғы кеңестік елдерде орыс тілді халықтан басқа тілдік

азшылықтар да бар. Мысалы, Түрікменстанда қазіргі кезде қазақ тілді немесе

өзбек тілді орта мектептер енді мүлдем жоқ. Қазақстан болса, өзбек, ұйғыр

және тәжік мектептерін сақтап қалды.

Еліміздегі қазіргі заманғы тіл саясаты Қазақстан Республикасының

Конституциясына, «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Қазақстан

Республикасының 1997 жылғы 11 шілдедегі Заңына, Тілдерді қолдану мен

дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына,

Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасы мен тілдік қатынастардың мемлекеттік-құқықтық аспектілерін

реттейтін басқа да құжаттарға сәйкес жүзеге асырылады. Қазақстанда

тұратын барлық халықтардың тілін сақтай отырып, мемлекеттік тілдің

ұлттық бірлікті нығайтудың маңызды факторы ретінде толық көлемде

қолданылуын қамтамасыз ету тіл саясатының негізгі мақсаты болып

5

табылады. Тіл саясаты – мемлекеттің ұлттық саясатының маңызды бөлігі,

сондықтан қазақстандық қоғамдағы ұлтаралық келісімді сақтау оның

тиімділігіне байланысты. Біздің ойымызша, руханиятты жандандыру және

нығайту, қоғамның ашық жүйе ретіндегі тұрақты дамуы мемлекеттік тілді

елдегі тіл саясатының негізгі құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға мүмкіндік

береді. Осыған сәйкес тіл саясаты Қазақстанның ішкі саясатының

стратегиялық маңызы бар бөлігі ретінде мемлекеттік тілдің ұстанымдарын

реттеу мен нығайтудың маңызды міндеттерін шешуге міндетті.

2000 жылғы 21 ақпаннан бастап барша әлем 1999 жылғы 17 қарашада

өткен ЮНЕСКО-ның Бас конференциясында жария етілген Халықаралық ана

тілі күнін (International Mother Language Day) атап өтеді [1]. Ал 1998 жылғы

22 қыркүйектен бастап Н.Ә. Назарбаевтың Жарлығы бойынша Қазақстан

Республикасы халықтарының тілдері күні болып жарияланды. Соңғы

жылдары Қазақстан мемлекеттік тіл – қазақ тіліне баса назар аударып,

республика халықтарының ана тілін дамытуға ерекше көңіл бөледі. Бұл – өте

маңызды мәселе. Қазақстанның кеңес дәуірі кезеңінде орыстандыруға

ұшырағаны ешкімге құпия емес, сондықтан тәуелсіздік алғанымызға 27

жылдан астам уақыт өтсе де кеңестік тіл саясатының салдарынан арыла

алмай жүрміз. «Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін қазақтардың 25 пайызы

(кейбіреулер 40 пайызы деп айтады) өз ана тілін білмейді деп айтқан

болатын» [2]. Қазір қазақ бір-бірімен қазақша сөйлессін деген үндеу бар.

Мысалы, Алматы қаласының бір шипажайында «Қазақ қазақпен қазақша

сөйлесейік» деген жазуы бар тақтайша ілулі тұр[3].

Заманауи Қазақстандағы тіл саясатына талдау жасауға және оны әрі

қарай дамыту перспективаларын анықтауға тырысамыз.

Қазақстан егемендік алғаннан кейін тіл саясаты мәселесінің күрделенуі

салдарынан тарихи зерттеу объектісінің басты нысандары ұлттық, білім беру,

діни, ақпараттық, тіл саясаты сияқты мемлекеттің ішкі саяси кешендерінің

құрамдас бөліктері болды. Олардың әрқайсысын зерделеу сол немесе басқа

саладағы қоғамдық қатынастарды реттеу проблемаларын тереңірек нақты

талдауға мүмкіндік береді.Зерттеудің дербес объектісі ретінде тіл саясатын

белгілеу тілдік қатынастарды реттеудің ерекшелігін анықтап қана қоймай,

мемлекеттің саяси жүйесі туралы тұтас түсінікті қалыптастыруға ықпал етеді.

Бұл ахуал осы зерттеудің тақырыбын өзектендіруге едеуір көлемде әсер

етеді.

Осылайша, зерттеу тақырыбының өзектілігі, ең алдымен заманауи

мемлекетте билікті жүзеге асыру құралының бірі ретінде тіл саясатының

негіздерін зерделеудің маңыздылығында.

Сондай-ақ зерттеудің өзектілігі Қазақстанда тілдік реформаның күрделі

процесін жан-жақты талдау қажеттілігімен негізделеді. Мұндай талдау

Қазақстан Республикасының саяси жүйесін зерттеуді жалпылау үшін база

жасауды қамтамасыз етеді. Зерттеудің тұжырымдамалық идеясы тіл саясаты

– мемлекеттілікті сақтауда ұлттық мемлекеттік саясаттың құрамдас бөлігі

екендігінде.

6

Тарихнама. Кеңестер Одағының іргесі сөгілгеннен кейін тіл саясатын

жаңаша тұрғыда зерттеу қолға алынды. В. Алпатовтың «150 языков и

политика. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского

пространства» [4] еңбегі «дәстүрлі» қағидаларды бұзуға жол ашып берді.

Кеңестік жүйенің қуғынына ұшыраған А. Авторхановтың «Империя

Кремля» [5] еңбегінің жергілікті ұлттар тіліне жасалған қиянатты

әшкерелеудегі маңызы зор. Тәуелсіздік алған республика ғалымдары кеңестік

тіл саясатының жергілікті ұлт тіліне әкелген залалын жан-жақты зерттей

бастады. Г. Асатованың «Языковая политика в Узбекистане в ХХ веке: суть,

последствия и уроки», В. Заблоцкийдің «Языковая политика в Украине:

состояние и направление оптимизации» [6] тақырыбындағы кандидаттық

диссертацияларында кеңестік тіл саясатының салдарлары ашып көрсетілді.

Ғылыми жұмыста тіл мәселесіне байланысты Х. Әбжанов, Р. Сыздық,

Қ. Әбдезұлы, З. Бисенғали, Л. Дүйсембекова, Б. Әбдіғазиұлы, Т. Жұртбай, Д.

Ысқақұлы, Б. Омаров, С. Негимов, Ө. Әбдиманұлы, Ж. Дәдебаев, Н.

Жанақова, С. Смағұловалардың [7] зерттеулерінде тұжырымдалған ойлар

негізге алынды. Сонымен бірге тіл саясаты мен тілдік жоспарлау мәселесі

тілші ғалымдар Э.Д. Сүлейменова, Н.Ж. Шаймерденова, Ж.С. Смағұлова,

О.Б. Алтынбекова [8] және т.б. еңбектерінде зерттелген.

Қазақстандық саясаттанушы ғалымдар Г.К. Құлжанованың

«Этнополитика как фактор формирования национальной идентичности

Республики Казахстан (политический анализ)», Т.Е. Жабелованың

«Қазақстандағы тіл саясаты және оның этносаралық қарым-қатынастарға

ықпалы» кандидаттық диссертациялары, тілші ғалым О. Алтынбекованың

«Этноязыковые процессы в Казахстане» [9] монографиясы тәуелсіз

Қазақстан тіл саясатын зерттеуге арналғанымен, патшалық, кеңестік тіл

саясатының қазақ тіліне әкелген залалы әлі толыққанды зерттелген жоқ. Ал

журналист Б. Белғараның «Қазақстан баспасөзіндегі мемлекеттік тіл мәселесі

(1989-1999 жж. жарияланымдар бойынша)» [10] атты кандидаттық

диссертациясында баспасөздегі тіл тақырыбының жазылуының он жылдық

кезеңі ғана қамтылды.

Қазақстанда қоғамдық өмірдің барлық салаларына қазақ тілін енгізу

мәселесі әлі де бар. Дегенмен біз оң өзгерістерді көріп отырмыз, бұл, ең

алдымен, орыс тілді қазақстандықтардың санасындағы мемлекеттік тілді

меңгеру қажеттілігі туралы тұжырымдамалық өзгеріс. Қазіргі уақытта әрбір

қазақстандық қазақ тілін меңгеру қажеттілігіне күмәнданбайды, себебі ол

мансаптық өсу үшін, әлеуметтену және республикадағы қазіргі тілдік

жағдайға бейімделу үшін аса қажет екенін түсінеді. Әрине, орыс тілінде

сөйлейтін көптеген Қазақстан азаматтары қазақ тілін үйренуде белгілі бір

тосқауылға ие, ол оны жеңе алмайды немесе қаламайды. Біздің ойымызша,

мемлекет пен қоғамға тілдік салада пайда болған мәселелерді шешуде

шетелдік тәжірибе қандай да бір кедергілерді шешуге көмектеседі. Мысалы,

кейбір елдерде мемлекеттік тілді әлі білмейтін шетелдіктер немесе өз

азаматтарына қателіктермен сөйлесуге рұқсат етіледі. Қазақстанда да

7

көзқарасты өзгерту қажет деп ойлаймыз, ең алдымен, күлмеу керек, күлу

арқылы қазақ тілін жетік білмейтін азаматтарды ыңғайсыз жағдайға

қалдырады. Керісінше, оларды титулдық ұлттың тілін меңгеруге ұмтылғаны

үшін мадақтаңыз.

Қостілділік мәселесі әлемнің көптеген елдерінде бар. Әлемнің 40

елінде екі тіл мемлекеттік мәртебеге ие [11]. Сондай елдердің бірі - Канада.

Егер Қазақстанда бір тіл мемлекеттік тіл болса, екіншісі кеңестік кезеңнен

жеткен, ресми статусқа ие, ал Канадада ресми мәртебесі бар екі тіл де

иммигранттар тілдері болып табылады.

Канада Ұлыбританияның доминионына айналғаннан кейін ағылшын

тілі басым болды және тіл саясаты француз тілінің құқықтарын шектеуге

бағытталды. Жауап ретінде Канаданың француз тілінде сөйлейтін

тұрғындары өз құқықтары үшін күрес жүргізе бастады. Қарсылық 1969 жылы

аяқталды, «Ресми тілдер туралы заң» қабылданған кезде, федералды

мекемелерде ағылшын және француз тілдерінің теңдігін заңды түрде

қамтамасыз етуге тура келді және сол арқылы Канада Конституциясымен

кепілдік берілген тілдер құқықтарын құрметтеуді қамтамасыз етті [12].

Канаданың ағылшын тілділер бөлігінде тұратын француз тілінде

сөйлейтін канадалықтар міндетті түрде ағылшын тілін білуі керек. Ал

ағылшын тілінде сөйлейтін канадалықтарға француз тілін білудің еш қажеті

жоқ, себебі Канадада негізінен ағылшын тілі басым. Осыған байланысты

негізінен Канаданың француз тілінде сөйлейтін бөлігі үшін қостілділік тән

деп айтуға болады. Қазақстанның қазіргі заманғы азаматтары да осы сипаттас

мәселеге тап болып отыр, себебі қос тілділік негізінен қазақ тілінде сөйлейтін

азаматтарға тән, өйткені қазақ қоғамында орыс тілі бұрынғысынша басым.

Канададан айырмашылығы, Қазақстанда қазақ және орыс тілдері бірдей

мәртебеге ие емес, қазақ тілі - мемлекеттік тіл, ал орыс тілі - қазақ тілімен

қатар ресми түрде қолданылатын тіл болып саналады. Қазақ тілінің

мәртебесінің көтерілуі тарихи, идеологиялық және саяси себептермен

байланысты. Кеңес дәуірінде орыстандыру саясаты кезінде қазақ тілі көп

жапа шекті. Соның салдарынан қазақтардың көпшілігі, әсіресе қалаларда

тұратындар ана тілінде сөйлемейді. Жағдайды түзету үшін барлық

деңгейлерде тиісті шаралар қабылданды. Еліміздің тарихи кезеңінде қазақ

тілі - Қазақстан азаматтары үшін ана тілі болып табылды. Канадалықтар

туралы нені айтуға болмайды? Канаданың қазіргі азаматтары - ағылшын

және француз тілінде сөйлейтін иммигранттардың ұрпақтары, сондықтан

француз және ағылшын тілдері тең және тең мәртебеге ие болуы керек.

Алайда, француз тілін бұзу, ағылшын тілінде сөйлейтін канадалықтар үшін

французды білудің қажеті жоқ, ал француз тілінде сөйлейтін канадалықтар

үшін ағылшын тілін білу өте маңызды [13, 111-120 б]. Алайда, көріп

отырғанымыздай, француз тіліне шек қойылуда, ағылшын тілінде сөйлейтін

канадалықтар үшін француз тілін білудің қажеті жоқ, ал француз тілінде

сөйлейтін канадалықтар үшін ағылшын тілін білу өте маңызды [13, 111-120

б]. Негізінде Қазақстанда да тұрмыстық деңгейде осындай жағдайлар орын

8

алуда. Мысалы, қазіргі уақытта мынадай тілдік жағдай орын алған, орыс тілі

әлі де ұлтаралық қарым-қатынас тілі болып табылады. Сондықтан қазақ

тілінде сөйлейтін азаматтар тұрмыстық деңгейде болсын орыс тілін меңгеруі

тиіс. Ал, еліміздің орыс тілінде сөйлейтін азаматтары, егер олар қазақ тілін

білмесе, негізінен зардап шекпейді. Өйткені барлық мемлекеттік және

мемлекеттік емес мекемелерде орыс тілі қазақ тілімен бірдей қолданылады.

Мемлекеттік қызметте және қазақ тілін білу міндетті болып табылатын басқа

да салаларда мансабын құрғысы келетін қазақстандық азаматтар ғана

мемлекеттік тілді меңгеру үшін бар күш-жігерін жұмсайды. Азаматтардың

қалған бөлігі іс жүзінде зейін аудармайды және қазақ тілін білмеуден

ыңғайсыздық сезінбейді.

Біздің көзқарасымызша, Канада мен Қазақстан үшін ұқсас тұстар, екі ел

де екі тіл туралы білімді қолдайды және құптайды, өйткені бұл тек азаматқа

ғана емес, бүкіл тұтас елге - әртүрлі мәдениет таратушылары арасындағы

толеранттылық пен өзара түсіністікті қоғамда нығайта түседі. Қазақстанда

полигамия әлі де қабылданады және осыған байланысты республикада үш

тіл: қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде белсенді түрде зерттеледі.

Қазақстанда көптілділік қолға алынған, осыған байланысты еліміздің білім

беру мекемелерінде үш тіл: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін белсенді түрде

үйретеді. Қазақстан мен Канаданың тілдік жағдайындағы тағы бір ұқсас

тұсты атап өтуге болады. «1977 жылдың тамызында Квебек партиясы құрған

үкімет Француз тілінің Хартиясын қабылдады. Ол француз тілін Квебектің

бірден-бір ресми тілі ретінде жария етті және ағылшын тілін ұлттық

азшылық тілдерінің мәртебесіне дейін түсірді. Француз тілін пайдалану

құқығы Хартияда азаматтардың негізгі құқығы ретінде түсіндіріледі. Әркім

мемлекеттік басқару, медицина мекемелері, әлеуметтік және коммуналдық

қызмет көрсету мекемелері, өндірістік корпорациялар, қызметкерлер мен

жұмысшылар бірлестіктері және барлық іскерлік фирмалармен француз

тілінде тілдесуге құқы бар. Барлық қызметкерлер «француз тілінде жұмыс

істеуге құқылы». Тұтынушылар «француз тілінде ақпарат пен қызметті алуға

құқылы». Барлық оқыған квебектер «француз тілінде оқуға құқылы» [14, 80-

84 б]. Қазақстанда соншалықты қатаң түрде емес, бірақ 2006 жылдан бастап

бес облыста - Оңтүстік Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Жамбыл, Қызылорда,

Маңғыстау, негізінен қазақтілді тұрғындар тұратын елдімекендердегі барлық

мемлекеттік мекемелерде іс жүргізу ресми түрде қазақ тіліне көшті. Бұл

өңірлердің өзінде қазақыландыруда қиындықтар кездесті. Нәтижесінде,

Атырау облысында барлық ресми құжат айналымының 51%-ы, ал Жамбыл

облысында - 50%-ы, Қызылордада - 49%-ы қазақ тілінде орындалды [15].

Квебектердің жағдайына сәйкес, заңнама бойынша Канаданың тіл саясаты

«федералдық үкімет пен аймақтық үкіметтер, шет аймақтық үкіметтер, атап

айтқанда, Квебекте жүргізілетін орталықтандырылған бірнеше тілдік

саясаттың үйлесуі» екендігін дәлелдейді [16]. Қазақстанда тілдік саясат

орталықтандырылған, себебі ол мемлекеттік құрылыстың біртұтастығы

ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, Қазақстан көпұлтты мемлекет

9

болғандықтан, заңнамаға сәйкес елімізде әртүрлі этнос өкілдері тығыз

тұратын жерлерде тіл саясатына сараланған тәсілдеме қолдану

қарастырылған. Қазақ тілінде сөйлейтін қазақтар тығыз өмір сүретін

Қазақстанның өңірлерінде қазақ тілі басым. Қазақтілді қазақстандықтар көп

тұратын еліміздің аймақтарында тіршілік қарекеті барысында қазақ тілінде

тілдесу басым. Сәйкесінше, дәстүрлі түрде орыс тілінде сөйлейтін

аудандарда орыс тілі басым. Бірақ Қазақстан мен Канада заңнамасында

негізгі құрамдас бөлік - бұл барлық мемлекеттік мекемелерде екі тілге де тең

мәртебе беру: Қазақстанда - қазақ және орыс тілдеріне, Канадада - ағылшын

және француз тілдеріне. Тілдерге деген мұндай құқық, ең алдымен,

мемлекеттің Негізгі Заңы - 1995 жылғы Қазақстан Республикасы

Конституциясымен және 1980 жылғы Канада Конституциясымен көзделген.

Қазақстандық зерттеуші Р.М. Таштемханова Орталық Азия

республикаларында және Қазақстандағы кеңестік мемлекеттің тіл саясаты

туралы айтқан неміс авторларының пікірлерін талдады. Атап айтсақ, Х. Кох

[17], К. Менерт [18], Б. Хаит [19], Г. Шлангер [20], Р. Италиандер [21], О.

Лиесса [22] және т.б. еңбектерін саралады. Р.М. Таштемханованың пікірінше,

«неміс авторлары зерттеуінің негізі тұжырымы – бұл Кеңес билігінің

жазбаша реформасы және тіл саясаты қазақ халқының этникалық

біртұтастығын бұзуға бағытталған» [23]. Бұл туралы тәуелсіз Қазақстанның

мемлекеттік тіл саясаты ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге, соның

ішінде этносаралық қақтығыстарды азайтуға бағытталған деп Бхавн Дэйв

жазады. Зерттеушілердің айтуынша, біртұтас ұлттың құрылысын жеделдету

үшін билеуші элиталар елдегі басқа этностарға саяси бақылау орнатқан. Ең

алдымен, славян халқының империялық менмендіктерін азайту қажет болды.

Нәтижесінде, экономикалық және саяси пайда табу үшін титулдық ұлттың

мүмкіндіктерін кеңейтетін заңнамалық деңгейде шаралар өткізілді, [24, 125-

126 б].

Отандық тарихнамада Қазақстандағы тіл саясатын дамытудың саяси

аспектісі жеткілікті түрде зерделенбеген, бұл осы тақырыпты зерттеу

қажеттілігін туғызады. Алайда тіл саясатын, тілдік идеология мен саясатты

талдауға әрекет жасаған ғылыми жұмыстар пайда бола бастады. Көптеген

жұмыстар тіл саясатының саяси факторын қарастырады[7]. Негізінен,

Б.Хасанулы өз мақаласында ҚР-дың тіл саясатының негізін қалайтын

принциптерді ұсынды және Қазақстанда мемлекеттік тілді және ана тілдерді

дамыту мен зерделеу, оларды әртүрлі салада қолдану елді

демократияландырудың ұлттық, кәсіби және іргелі қажеттіліктің маңызды

факторы болып табылатындығын көрсетті[8, с.166-176].

Қазақстанда үстемдік ететін тілдер арасында коммуникативтік

функцияларды орындау көлемі бойынша мынадай дерек қалыптасты: қазақ

тілі– 20-25%;орыс тілі – 75-80%; қалған тілдер – 5% -дан аспайды[9].

Қазақ тілі түркі тілдерінің қыпшақ кіші тобына кіреді және шамамаен

8-8,3 миллион адамның ана тілі болып табылады. 2009 жылғы Қазақстан

халқы санағының деректері бойынша 9 982 276-ға жуық қазақ өзінің тілі

10

ретінде қазақ тілін көрсеткен. Қазақстандағы 1,8 млн. басқа халықтардың

өкілдері қазақ тілін біледі. Қазақ ағартушылары Абай Құнанбаев пен Ыбырай

Алтынсарин еңбегінің арқасында XIX ғасырдың 2-ші жартысында Әдеби

қазақ тілі жазылды. 1929 жылы КСРО-ның славян емес халықтарының бәрі

дерлік латын тіліне көшірілді.Латын енгізілгеннен және сауатсыздық

жойылғаннан кейін жазылған әдеби шығармалар мен жаңа жазушылардың

уақытын қазақ әдебиетінде алтын ғасыр деп санайды. 1937 жылы Қазақстан

жазушылар одағы құрылды.1940 жылы қазақ тілі қайтадан басқа шрифт –

киррилицаға көшірілді, ол тәуелсіз Қазақстанда да сақталып отыр.

2025 жылға қарай жазуды латын графикасына көшіру жоспарланып отыр

[10].

«КСРО халықтарының алфавитін латындандыру проблемалары

қазірдің өзінде Батыс зерттеушілерін толғандырып отыр. Айталық Француз

академиясының Президенті Элен Каррер д'Анкосс «Фигаро» газетінде

«Алфавитный развод» мақаласын жариялады». Оның пікірі бойынша И.В.

Сталин КСРО-ның барлық халықтарына бір алфавитті білуге міндтеттеген,

себебі кейіннен олардың тілдерін, мәдениетін біртіндеп бірегейлендіріп, яғни

ассимиляция жүргізу үшін. Элен Каррер д'Анкосс бұл жаңғырту деген

себеппен өте қу шешім болды, оның түпкі мақсаты – жазу деңгейінді тілді

орыстандыру. Оның пікірі бойынша, бұл алдын аа ойластырылған саяси

шешім табысты іске асырылған.1939 жылы кириллица, яғни орыс алфавиті

КСРО-ның барша халқы үшін міндетті болды[11].

Профессор Р.М. Жумашевтің пікірінше «1930 жылдардың ортасынан

бастап тіл саясатында лозунгтар бұрынғыша қалып, ал нақты саясат өзгерді...

Курстың ауысу белгісі жазудың кириллицаға ауысуы. Жаңа тіл саясатының

нақты қолданысқа енуі «Республика мен облыстардың ұлттық мектептерінде

орыс тілін міндетте түрде оқу туралы» ВКП (б) ОК мен Совнаркомның 1938

жылғы 13 наурыздағы қаулысымен» көрініс тапты. Барлық ұлттық

мектептерде орыс тілі 1-сыныптан бастап оқытыла бастады. Бұл шара

мектептік оқытуда тілдердің арақатынасын күрт өзгертті. Тіл саясаты көп

жағдайда революцияға дейінгі кезеңге ұқсады, ал орыс тілінің орнығуына

мәжбүрлеу арта түсті. Бұл саясат И.В. Сталинге ұнады. 1937 жылдардан

кейінгі жылдары да халық тұрғысынан бұл саясат қарсыластық таппады.

Даусы басым болған ұлттық зиялы қауым 1920 жылы жойыла бастады,

қалғандарының дауыстары бәсеңсіп, халықтар достығы туралы айтып жаза

бастады. Сталиннің жеке басына табынушылық насихаты барлық ақпарат

құралдары арқылы жүргізілді және интеллегенция арасында конформизмнің

дамуына ықпал етті. Сонымен қатар, тұрғындардың көпшілігі барлық

халықтың ұлтаралық байланысқа тартылғанын және орыс тілінің шамадан

тыс енгізіліп жатқанын жақса түсінді. 1940 жылы 10 қарашадағы Қазақ ССР

Жоғарғы Кеңесінің V сессиясында тіл саясатының логикалық түрде

аяқталуына дәлел болған «Қазақ жазуын латыннан орыс графикасы негізінде

жаңа алфавитке көшіру туралы» заң қабылданды»[12, 38-40 бб.].

11

«Элен Каррер д'Анкосс әріптік революция бірден елді өзгертті және

мынадай екі салдар туғызды: 1) КСРО-ның барлық тұрғындары бір алфавитті

қолданды, ол бәрінің жалпы ортақ тіліне айналған орыс тілін тез үйренуге

дайындады; 2) мұсылман халқы кенеттен ислам әлемінен қол үзді және дінге

сенушілер өміріне қатысу мүмкіндігінен айрылды. Себебі кириллицаға

транскриптелген Құранды көз алдымызға елестету мүмкін емес»[11].

Бір Республикада, бір аймақта бейбіт өмір сүретін этностардың тілдік

және мәдени әртүрлілігі тұрғысында, қазіргі Қазақстан әлеуметтік

лингвистика көзқарасы тұрғысынан зерттеуге үлкен қызығушылық

тудырады. Дәл осы жерде Қазақстан халықтары тілдеріндегі әртүрлі

көріністерді және тіл саясатының салдарлары - Ресей империясының

саясатын, тарихының әр түрлі кезеңдеріндегі КСРО-ның тілдік саясатын,

тіпті егемен Қазақстан және бүкіл посткеңестік кеңістіктің тілдік саясатын

байқауға болады.

Қазіргі ғылымда тілдік жағдайды көпшілік мақұлдаған бірыңғай түсінік

жоқ. Ғылыми және лингвистикалық әдебиеттерді талдау бізге «тілдік

жағдай» түсінігін ғылыми түсіндіру эволюциясын қадағалауға, белгілеуге

мүмкіндік береді және осы феноменнің барлық зерттеушілері (В.А. Аврорин,

Л.Л. Аюпова, А.Н. Баскаков, В.А. Виноградов, Г.А. Зограф, Л.Б. Никольский,

В.А. Чернышев, А.Д. Швейцер және т.б.) тілдік жағдайға байланысты өзара

әрекеттесетін тілдердің жиынтығы және осы өзара әрекеттесудің белгілі бір

құрылымдық компоненттерінің жиынтығы деп түсінеді. Әрекеттесуші

тілдердің құрылымдық компоненттерінің ең маңызды ерекшеліктері олардың

функционалдық жүктемесі және әлеуметтік мәртебесі болып табылады

[25,12].

Әлеуметтік лингвистикада «тілдік жағдай» түсінігі белгілі бір

этникалық қоғам немесе әкімшілік-аумақтық бірлестіктердің үздіксіз қарым-

қатынасын қамтамасыз ететін тілдің тіршілік ету формаларының жиынтығы

(тілдер, аймақтық койне, аумақтық және әлеуметтік диалектілер) ретінде

анықталады [26, 481].

Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік лингвистиканың

ұстанымдарын есепке ала отырып, тілдік жағдайды қарастыру, жалпы

айтқанда, оны экзоглосты, теңгерілмеген, диглосты және демографиялық

айнымалы ретінде сипаттауға болады [27, 142].

Экзоглосты тілдік жағдайға байланысты функционалдық қарым-

қатынаста баламалы тілдер жиынтығын түсіну назарға алынады. Экзоглосты

тілдік жағдай, өз кезегінде, келесі екі түрге бөлінеді:

а) теңдестірілген экзоглосты жағдайлар, оның құрамдас тілдері заңды

түрде тең, Олар жеке коммуникативтік функцияларының көлемінде біршама

ерекшеленуі мүмкін;

б) экзоглосты теңдестірілмеген жағдай - онда тілдер салалар мен

әлеуметтік топтарға бөлінеді [28, 58].

Шындығында, экзоглостық тұрғысынан алғанда, Қазақстан қазіргі

уақытта тілдердің шынайы әртүрлілігі бар мемлекет болып табылады.

12

«Языки народов Казахстана» әлеуметтік лингвистикалық анықтамалық

авторлары Э.Д. Сүлейменова, Н.Ж. Шаймерденова, Д.Х. Ақанованың пікірі

бойынша фнкционалды мақсаттар үшін Қазақстанда жүзден астам тіл, нақты

айтқанда, 126 тіл қолданылады. Сонымен қатар, олардың функционалдық

мүмкіндіктері туралы айтатын болсақ, тілдік ахуалдың теңдестірілмегенін

атап өту қажет, өйткені Қазақстанда тұратын этникалық топтардың тілдері өз

қолданысының ауқымы бойынша тең емес.

Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулердің маңызды мәселелерінің бірі

қос тілділік пен диглоссияның әлеуметтік-психологиялық аспектілерінің

мәселесі болып табылады. Әлеуметтік лингвистикалық көзқарас тұрғысынан

«қос тілділік» түсінігін анықтау келесідей: қос тілділік жағдайында екі тіл

бір-бірімен бір ұжым шеңберінде өмір сүреді, бұл тілдерді әлеуметтік

жағдайларына және коммуникативтік актінің басқа да параметрлеріне

байланысты әртүрлі коммуникативтік салаларда қолданады [26, 482].

Егер ғылыми ортада «екі тілділік» немесе «қос тілділік» ұғымы

анықтамасының салыстырмалы ұқсастығы болса (У. Вайнрайх, Р.Т. Белл, Л.

Блумфилд, В.В. Виноградов, Л.В. Щерба, А.Д. Швейцер, Л.Б. Никольский,

В.А. Аврорин, О.С. Ахманова және т.б.), онда «диглоссия» түсінігі тіл

мамандарымен екі тілділік және диглоссиялық қарым-қатынастар түрі

бойынша қарастырылады. Осылайша, Ч.А. Фергюсон диглоссия көрінісін екі

тілділікке қарсы қойып салыстырады, ал басқа тіл мамандары бір пікірде,

диглоссияны теңдестірілмеген қос тілділік түрі (Е.М. Верещагин, Н.Б.

Мечковская және т.б.) деп санайды. Мысалы, В.А. Виноградованың

пікірінше, диглоссия - бұл «әртүрлі функционалдық салаларда қолданылатын

қоғамда екі тілдің бір мезгілде болуы немесе бір тілдің екі түрі» [29, 32].

Осылайша, диглоссияны екі тілділіктің ерекше нұсқасы деп санауға

болады. Диглоссия теңдестірілмеген екі тілдесу жағдайымен сипатталады,

онда халықтың елеулі бөлігі біреуден көп қоғамдық танылған әлеуметтік-

құқықтық кодпен жұмыс істей алады, ал осы кодтар арасында функционалды

бөлім бар, бұл диглоссия мен екітілділік арасындағы маңызды

айырмашылық. Мұндай функционалдық бөлініс формальды жағдайларда

тілдерді немесе бір тілдің кіші жүйелерін пайдалануды білдіреді

Мұндай функционалдық бөлініс ресми жағдайлардағы тілдерді немесе

бір тілдің қосалқы жүйесін, мысалы, заң шығару, іс қағаздарын жүргізу,

мемлекеттік мекемелер арасындағы хат алмасу және т.б. немесе күнделікті

қарым-қатынас жағдайларында, мысалы, отбасында, достар арасында және

т.б. пайдалануды білдіреді. Бірінші жағдайда мемлекеттік немесе ресми тіл

(көптілді қоғам) немесе ұлттық тілдің әдеби түрі (біртұтас қоғам),

екіншісінде - мемлекеттік немесе ресми тіл мәртебесі жоқ басқа тіл, диалект,

жаргон сияқты басқа тілдік қосалқы жүйелер.

Диглоссия компоненттері әртүрлі тілдер болуы мүмкін, Қазақстандағы

тілдік жағдайға байланысты қазақ, орыс және ұлттық этностардың басқа да

тілдері; бір тілдің (әдеби тіл - диалект) өмір сүруінің әртүрлі формалары,

шын мәнінде нақты диалектілердің болмауына байланысты Қазақстан

13

жағдайында маңызды емес; тілдің әртүрлі стильдері. Қазақстандағы қазіргі

заманғы тілдік жағдайында тілдердің әртүрлі стильдерін, атап айтқанда,

қазақ тілін қолданудағы айырмашылықты байқауға болады: әдеби, кітаби,

жоғары стиль негізінен ғылыми, публицистикалық және көркем, ресми және

іскерлік салаларда қолданылады; күнделікті өмірде ауызекі қазақ тілін

қолдану басымдыққа ие. Бұдан басқа, титулдық және титулдық емес

ұлттардың жеке азаматтары мемлекеттік тілді тек ауызекі сөз деңгейінде

біледі. Мысалы, 2014 жылдың басында жастар арасында мемлекеттік тілді

меңгеру деңгейін анықтау мақсатында Мемлекеттік тілді дамыту қорымен

www.soyle.kz интернет-порталында өткізілген әлеуметтік сауалнама

нәтижелері бойынша сауалнамаға жауап берушілердің 10,3%-ы мемлекеттік

тілді тек ауызекі сөйлеу деңгейінде білетіндігін көрсеткен [30].

Қазақстандағы тілдік жағдай, бірінші кезекте, мемлекеттік мәртебеге ие

қазақ тілінің жұмыс істеуіне байланысты, екіншіден - ұлтаралық қарым-

қатынас тілі мәртебесіне ие орыс тілінің жұмыс істеуіне байланысты, сондай-

ақ, екітілділіктің тез таралуына байланысты қалыптасады. Көп жағдайда

функционалдық тілдік жұптарда қазақ тілі бірінші кезекте тұр, ал екінші

кезекте - орыс тілі, бұл республиканың титулдық тұрғындарының қазақ-орыс

екітілдікте сөйлеуіне мүмкіндік береді.

Бірінші (ана) тіл Қазақстанның титулдық емес этностарының ұлттық

тілі болатыны сирек емес, бұл жағдайда біз ұлттық-қазақ-орыс көптілділігі

туралы айтамыз. Әртүрлі этностардың көптілділік пайыз ара қатынасында

тәжіктер мен өзбектерді қоспағанда, орыс тілі басым болып тұр[31, 119].

Соңғы жылдары Қазақстанда қос тілде сөйлейтін адамдар санының өсуі

көптеген социологиялық зерттеулермен расталады. Мысалы, «Еуразиялық

монитор» халықаралық зерттеу агенттігі 2004 жылдан 2010 жылға дейінгі

кезеңде посткеңестік кеңістіктегі елдердің әлеуметтік, оның ішінде тілдік,

көңіл-күй және халықтың қалауы бойынша әлеуметтік мониторинг жүргізді.

Жыл сайынғы сауалнама нәтижесінде Қазақстандағы екі тілде сөйлейтін

адамдар саны жылдан-жылға артып келе жатқандығы анықталды. Мысалы,

егер 2005 жылы қазақстандық респонденттердің 51%-ы үйде титулдық және

орыс тілдерінде бірдей сөйлесе, 2010 жылы олардың үлесі пайыздық

қатынаста 63% -ды құрады. Сонымен қатар 2005 жылы 18-24 жас

аралығындағы жастар арасында екі тілде сөйлейтіндер 42%-ды, 2010 жылы

олардың саны 61%-ды құрады [32].

Бұл фактіге қарамастан, титулды ұлттың (қазақтардың) саны 2015

жылдың басында ресми бағалау бойынша жалпы халықтың 66,01% -на жетті

(салыстыру үшін - 2009 жылы халық санағының деректері бойынша

қазақтардың саны 63,1% -ды құрады) [33]; ұлттық құндылықтарды

жаңғыртуға бағытталған дәйекті ұлттық саясатты жүргізу, қазақ тілінің рөлін

күшейту керек, Қазақстанда ең кең таралған тіл - орыс тілі екенін айту қажет:

2009 жылғы халық санағының деректері бойынша ел халқының 94,4%-ы

ауызша орыс тілін түсінетіндігін, халықтың 84,8% -ы орыс тілінде оқып, жаза

алатындығын, ал 3,4% -ы тек оқи алатындығын көрсетті. Сонымен қатар ел

14

халқының 74%-ы ауызша қазақ тілін түсінеді, халықтың 62% -ы қазақ тілін

оқып, жаза алады, 2,9%-ы ғана оқи алады [33]. Қазіргі уақытта орыс тілі

ақпараттық және әлеуметтік-экономикалық салаларда басымдықты сақтап

келеді. Бұл елдегі қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі толығымен

орындалмағанын айғақтайды. Бірқатар мемлекеттік және мемлекеттік емес

ұйымдарда мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу және қызметтік қарым-

қатынас қосымша сипатқа ие. Көптеген құжаттардың негізгі тілі әлі орысша

болып табылады; іс қағаздарын мемлекеттік тілге аударуға тек орыс тілінен

қазақ тіліне аудару институты себепкер болады [34, 181]. Алайда, соңғы

жылдары заңнама, мемлекеттік басқару, білім, ғылым, мәдениет, бұқаралық

ақпарат құралдары салаларында қазақ тілі белсенді түрде тілдік қолданысқа

ене бастағанын атап өткен жөн. Мемлекеттік тілдің ықпал ету саласын

кеңейту мәселесі, біздің ойымызша, қазіргі заманғы қазақ тілінің жай-

күйімен емес, оны дамыту мәселелерімен байланысты. Басқа әлем тілдерімен

өзара әрекеттесу арқылы жаңа әлеуметтік-мәдени шындықтарды көрсету

үшін қазақ тілінің ішкі әлеуетін кеңейту туралы айтылып отыр [34, 180].

Дегенмен, көптеген ғылымдардың арнайы терминдерін, техникалық

құралдардың атауларын (мысалы: Ғаламтор), экзотизмнің түрлі түрлерін

қамтитын, қазір де бар және тілімізге тамыр жайған кірме сөздер мен

халықаралық сөздерден бас тартпау керек. Қазақстандағы тілдік жағдай тек

қазақ және орыс тілдерінің қолданысымен ғана емес, сондай-ақ республикада

тұратын басқа да ұлттық топтардың тілдерімен де байланысты. Қазақстанда

балаларды оқытып, тәрбиелеу титулдық емес этностардың ұлттық тілдерінде

жүзеге асырылатын білім беру мекемелері бар. Мысалы, елде өзбек тілінде

оқытатын 2 балалар оқу орны, 30 этникалық топтардың ана тілдері

оқытылатын 190 этномәдени бірлестіктердің жексенбілік мектептері бар;

жалпы білім беретін мектептің 62-сі өзбек, 14-і ұйғыр, 2-і тәжік тілдерінде

оқытады. Бұдан басқа, 1 корей, 1 неміс, 1 өзбек және 1 ұйғыр театры бар [35].

Осыған қарамастан, этникалық топтардың ана тіліндегі балабақшалар мен

мектептеріндегі білім беру мен оқытудағы қажеттіліктер толығымен

орындалмады.

Екі тілділік және жалпы тілдерді дамытуда мемлекеттің тіл саясаты

маңызды рөл атқарады. Тілдер немесе тілдік қосалқы жүйелердің

қолданыстағы функционалды таратылуын өзгерту немесе сақтауға, жаңа

тілдік нормаларды енгізу немесе бұрынғы тілдік нормаларды сақтауға

арналған мемлекет, партия, класс, қоғамдық топтар қабылдаған тіл саясаты

мәселесі шаралар жиынтығы - әлеуметтік тілтаным мәселелері арасында

ерекше орын алады [26, 482].

Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты мен тілдердің жұмыс істеу

мәселелері бірқатар заңнамалық және нормативтік құжаттармен реттеледі,

атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясымен (1995 жылғы 30

тамыздағы), «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Заңымен (1997

жылғы 11 шілдедегі), түрлі бағдарламалармен (Қазақстан Республикасының

тіл саясатының тұжырымдамасы, Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-

15

2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы және т.б.) Осылайша,

үйлесімді тіл саясаты - Қазақстан Республикасында Тілдерді қолдану мен

дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының

негізгі тұжырымдамасында негізгі түсінік болып табылады. Қазақстанда

тұратын барлық этникалық топтардың тілдерін сақтай отырып, ұлттық

бірлікті нығайтудың маңызды факторы ретінде мемлекеттік тілдің

толыққанды жұмыс істеуін қамтамасыз етуге арналған. Басқаша айтқанда,

топтастырушы рөл қазақ тіліне түседі: уақыт өте келе қазақ тілі ұлтаралық

қарым-қатынас тілі болуы керек [35]. Сонымен бірге барлық мемлекеттік

мекемелерде, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында мемлекеттік тілмен

қатар орыс тілі ресми түрде қолданылып келеді, қазіргі уақытта толық

көлемде ие әлеуметтік функцияларының болашақта да сақталуына кепілдік

береді. Бұл - ғылым мен техниканың әр түрлі салалары бойынша ақпараттың

негізгі көздерінің бірі, жақын және алыс шетелдермен байланыс құралы.

Бұдан басқа, мемлекет Қазақстан халқы тілдерін оқып, білуге және қызмет

етуіне жағдай жасау үшін өз міндеттерін белгілейді [35].

Жоғарыда аталғандардың барлығы, соның ішінде 2009 жылғы санақ

қорытындылары және Қазақстан Республикасы Үкіметінің

http://www.stat.gov.kz мемлекеттік сайтындағы ресми мәліметтер

Қазақстандағы қазіргі тілдік жағдайдың жоғарыда аталған сипаттамасын,

оның экзоглосты теңдестірілмеген, диглоссиялық сипатын растайды.

Өз кезегінде, әлеуметтік лингвистикалық әдебиетте теңдестірілмеген

экзосласты тілдік жағдайдың келесі түрлерін көрсетеді:

а) екі құрамдас тілдік жағдай. Оның құрамдас бөліктері күнделікті

сөйлеуге және макроделдал тілге қызмет ететін жергілікті тіл болып

табылады. Көпұлтты мемлекетте жергілікті тілдер ретінде ұлттық азшылық

тілдері түсініледі; аймақтық диалектілер және қалалық күнделікті ауызекі

сөйлеу немесе бір ұлттық мемлекеттегі қалалық тұрмыстық тіл. Жергілікті

тілдер негізінен ауызша бейресми қарым-қатынаста қолданылады.

Макроделдал тіл ең алдымен, көпұлтты мемлекетте ұлтаралық қарым-

қатынасқа қызмет етеді немесе көпұлтты мемлекетте жалпымемлекеттік

қарым-қатынасты қамтамасыз ететін ұлттық тілдің түрі [28].

б) үш құрамдас тілдік жағдай. Мұндай тілдік жағдайдың құрамдас

бөліктері жергілікті тілдер, аймақтық тілдер және макроделдал тіл болып

табылады. Аймақтық тіл - бұл аталған мемлекетте жалпы тіл мәртебесі жоқ

тіл. Аймақтық тілдерге мыналар жатады: 1) ұлттардың тілдері және әдеби

формасы бар басқа да ірі этникалық қауымдастықтар; 2) ірі халықтардың

жазуы жоқ тілдері [28].

в) төрт құрамдас тілдік жағдай - ол жергілікті тілдер жиынтығы,

аймақтық тілдер, макроделдал тілі, діни және / немесе кәсіптік тілдер [28].

Қазақстандық әлеуметтік лингвисттермен Қазақстан

Республикасындағы тілдік жағдайды зерттеу лингвистика, әлеуметтану және

басқа салалардағы жалпы үрдістер мен зерттеу бағыттарымен тығыз

байланысты және тілдің әлеуметтік сипаты, оның әлеуметтік функциялары,

16

әлеуметтік факторлардың тілге әсер ету механизмін, қоғамдағы тілдің рөлі

туралы мәселелердің кең ауқымын шешуге бағытталған.

Қазақстанда тілдік жағдайды сипаттайтын көптеген әлеуметтік

лингвисттер (Сүлейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж., Смағұлова Ж.С.,

Ацанова Д.Х., Алтынбекова О.Б. және т.б.) оның теңдестірілмеген

экзоглосты сипатын анықтайды. Сонымен қатар, бізде теңдестірілмеген

экзоглосты тілдік жағдайлардың түрлері бойынша одан әрі қарайғы

сипаттама табылмады. Қазақстандағы тілдік жағдай екі, үш немесе төрт

құрамдас болып табыла ма? Бұл сұраққа жауап әлі де ашық. Қазақстан

Республикасындағы тілдік жағдай саласындағы кейінгі әлеуметтік

лингвистикалық зерттеулер аталған сұраққа толық жауап беруі керек.

Осылайша, Тәуелсіздік жылдарында Қазақстанда қалыптасқан қазіргі

заманғы тілдік жағдай, еліміздің әртүрлі өңірлерінде орын алған тілдік

үдерістер объективті ғылыми зерттеуді, сондай-ақ оңтайлы тіл ортасын құру

тетіктерін әзірлеуді талап етеді. Сонымен бірге, тілді нақты тарату және оның

әлеуметтік функцияларын кеңейтудің нақты мүмкіндіктері ескерілуі керек.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап республикамызда

Қазақстан халықтарының барлық тілдерін және мемлекеттік тілді дамытуға

бағытталған тіл саясаты жүргізіліп келеді. Мемлекеттік тілді дамыту және

іске асыру жөніндегі уәкілетті орган Мәдениет және ақпарат министрлігінен

Тілдер комитеті құрылды. Республикада тіл саясатын іске асыруға

бағытталған іс-шаралар өткізілді және алдағы уақытта да өткізіледі:

бюджеттен көп қаражат бөлінді; Қазақстан Республикасының Президенті Н.

Назарбаевтың бастамасымен Мемлекеттік тілді дамыту Президенттік қоры

құрылды [34].

Тәуелсіздік жылдарындағы Орта Азия республикаларындағы тілдік

ахуалды, тіл саясаты мен тілдік заңнаманы зерделеуге арналған үлкен

құндылық - О.Б. Алтынбекованың «Этноязыковые процессы в Казахстане"

(2006) монографиясы бар. Бұл жұмыста автор Қазақстанға жақын елдердегі

этнотілдік жағдайды зерттеумен қоса, этникалық, тілдік жағдай туралы және

Қазақстанның әртүрлі өңірлерінде оқыту тілін таңдау турасында

статистикалық деректерді келтірді. Монографияда келтірілген ақпарат

Қазақстанның аймақтық тұрғыда 2006 жылғы этнотілдік жағдайындағы

өзгерістерді қадағалауға мүмкіндік берді. Қазақстанның өңірлеріндегі

этнотілдік үлестірілім қазақ-орыс қостілдік білімнің қалыптасуындағы

ұлттық құраммен, тілдік бағдармен, жағдайды дамытумен байланысты

этнотілдік жағдай өзгерісінің ерекшеліктерін жазуға мүмкіндік берді.

Этнотілдік жағдайдың айқын динамикасы келесі онжылдықта өзінің негізгі

ерекшеліктерін сақтап қалатынын атап өткен жөн.

Тарихнамалық талдаудың нәтижелерін қорытындылай келе, дәл қазіргі

уақытта Қазақстан Республикасында мемлекеттік тәуелсіздіктің алғашқы 25

жылындағы тіл саясаты тарихына арналған кешенді тарихи зерттеу жоқ

екенін атап өту керек. Көрсетілген жылдардағы тіл саясаты нәтижелерінің

17

заңды, лингвистикалық, саяси, әлеуметтік, статистикалық бағалауларына

арналған жұмыстар жарияланғанын атап айту керек.

Біз талдайтын зерттеулердің ғылыми маңызы бар, өйткені олар іске

асыру үдерісінің жекелеген тараптарын, тіл саясатының аралық нәтижелерін

ашып көрсетеді.

Осыған байланысты, біздің көзқарасымызша, ғылыми білімнің түрлі

салаларынан жинақталған фактологиялық материал Тәуелсіздіктің 25

жылындағы Қазақстан Республикасы тіл саясаты нәтижелерінің тұтас

ғылыми және тарихи көрінісін жасауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар,

1991-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты

тарихын кешенді зерттеудің айрықша ерекшелігі оның пәнаралық сипаты

болып табылады.

Зерттеу нысаны – 1991-2015 жылдарындағы Қазақстан

Республикасындағы тіл саясаты және оның іске асырылуы.

Зерттеу пәні – 1991-2015 жылдар аралығындағы Қазақстан

Республикасындағы тіл саясатының даму бағыттары, барысы мен нәтижелері

және оның болашағы болып табылады.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері – 1991-2015 жылдар

аралығындағы Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының қалыптасуын,

негізгі кезеңдерін, мазмұны мен бағыттарын зерттеу.

Диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша деректемелік

негіздері шартты түрде бірнеше топқа бөлуге болады. Ең алдымен, орталық

және жергілікті мемлекеттік билік органдарының заңнамалық және

нормативтік құжаттары. Бұларға Қазақстан Республикасының 1995 жылғы

Конституциясы, Қазақстан Республикасының Президенті – Ұлт

көшбасшысының жарлықтары, Үкіметтің және білім, мәдениет, тілдерді

дамыту саласындағы уәкілетті органдардың қаулылары, Қазақстан халқы

Ассамблеясының шешімдері жатады. Бұл құжаттар тілдерді қолдану

саласындағы мемлекеттік саясаттың мазмұны мен негізгі бағыттарын

сипаттайды. Келесі дереккөздер тобын статистикалық мәліметтер құрайды.

Біз 1959, 1979 және 1989 жылдардағы Бүкілодақтық халық санағының

материалдарын, Қазақстан Республикасында 2009 жылы жүргізілген Ұлттық

халық санағының мәліметтерін кеңінен қолдандық. Сондай-ақ, маңызды

статистикалық деректер ҚР статистика агенттігінің «Қазақстан Тәуелсіздік

жылдарында» атты тақырыптық жинақтарынан (2011 ж. 1) және т.б. алынды.

Тіл саясаты мен тілдік мінез-құлық дамуының маңызды бөлігін осы

диссертациялық зерттеуде кеңінен қолданылған әлеуметтік сауалнамалардың

деректерінен көруге болады.

Мерзімді баспасөз материалдары, интернет-ресурстар тіл саясатының,

тілдік артықшылықтар мен мақсаттар эволюциясының мониторингін қамтып

қана қоймай, ғалымдардың, жазушылардың, ақындардың, қоғам

қайраткерлерінің, талдаушылардың, саяси қайраткерлердің, яғни қалың

жұртшылықтың тәуелсіз Қазақстанда жүргізіліп жатқан тіл саясатының

18

барысына, мазмұнына, бағыттары мен нәтижелеріне деген көзқарасының әр

алуандығын көрсетеді.

Диссертациялық зерттеудің хронологиялық аясы 1991-2015 жылдарды

қамтиды – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігін жариялау

тарихи актісінен бастап жас тәуелсіз мемлекеттің ширек ғасырлық өздігінен

дамуы кезеңіне дейін. Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің алғашқы

ширек ғасыры бейбітшілік пен жасампаздық кезеңі болды. Осы жылдары

Қазақстан конституциялық құрылыстың, ішкі және сыртқы саясаттың,

экономикалық және қоғамдық-саяси жүйенің негіздерін дербес анықтады.

Осы кезеңде Қазақстанның бейбіт және қарышты дамуының маңызды

құрамдас бөліктерінің бірі қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісін

қалыптастыру болды. Тәуелсіз Қазақстанның Тұңғыш Президенті

Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен жүргізіліп отырған ішкі және сыртқы

саясаттың саяси даналығы арқасында ұлтаралық әскери қантөгіске жол

бермеуге және тарихи тағдыр ортақтығы негізінде этносаралық және

конфессияаралық өзара іс-қимылдың оңтайлы моделін құруға мүмкіндік

туды. «Бір ел» – «бір халық» – «бір тағдыр» – барлық қазақстандықтардың

ұлтаралық бейбітшілік пен келісімнің негіздерін қабылдауын көрсететін

формула. Қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісінің маңызды құрамдас

бөлігі республика аумағында тұрып жатқан барлық халықтардың мүдделерін

ескеретін, мемлекет тарапынан өткізіліп отырған тіл саясаты. Қазақстандағы

тіл саясатының ширек ғасырлық кезеңі оның пайда болуын, дамуын,

мазмұны мен негізгі бағыттарын қадағалауға мүмкіндік берді.

Диссертациялық зерттеудің теориялық әдіснамалық негізі

Диссертациялық зерттеу жұмысының тақырыбын ашуда ғылыми

қоғамдастықта "ұлт" ұғымына бекітілген ортақ азаматтық мағынасы басты

әдіснамалық мәнге ие. Этносоциологиядағы этнопсихологиялық бағыттың

кеңеюі де үлкен мәнге ие, онда бүкіл әлемдік ғылымда тәрізді «этникалық

сәйкестік» термині қолданылады. Мұның бәрі «этникалық сана-сезім»

ұғымының пайда болуына себеп болды. Әлемдік, ал қазіргі кезде отандық

этнологияда да қалыптасқан ұлыс туралы конструктивистік түсінікке сәйкес

ұлыс, халық, ұлт «құрастырылмалы қауымдастық» ретінде түсіндіріледі.

Осылай қалыптасқан түсіністікке сәйкес этникалық сәйкестік табиғи

дәнекермен, яғни аумақтар, тарихи тағдыр ортақтығымен және ортақ

мақсаттармен байланысты екендігіне негізделген «қиялдағы»

қауымдастықтардың құрылысы болып табылады. Мұндай тәсілді қолдану

кезінде маңызды құрамдас бөлігі тіл болып табылатын этникалық сәйкестік

ұғымдарды қалыптастыру үдерісі емес, рәсімі ретінде қарастырылуы басты

рөл атқарады және де бұл ретте ұғымдар жағдаяттық болып келеді. Бұл ретте

этникалық сана-сезім – қоғам дегдарларымен, бұқаралық ақпарат

құралдарымен, білім беру жүйесімен жасалатын «нысан» болып табылады.

Этникалық сана-сезімді қалыптастыру, «біз-олар» оппозициясындағы өзі

туралы түсінікті қалыптастыру мәселелерінің зерттелуі Б.Ф. Поршневтың

«Социальная психология и история» (М., 1966)

кітабында ұсынылған.

19

Сәйкестікті нәтиже ретінде қалыптастыру идеясын Д. Мид және

Ч.Теджфелдың

еңбектерімен байланыстырады. Этникалық сана-сезімнің

этносаралық әлеуметтік-психологиялық деңгейінің, сәйкестік типтерінің

зерттеу әдіснамасының өзара әрекеті Г.У. Солдатованың,

Л.М.Дробижеваның, Л.И. Науменконың, С.В. Рыжованың, С. Московичидың,

У. Томастың, Ф. Знанецкийдың

еңбектерінде баяндалған. Жалпы

лингвистика теориясының ережелері, В. Гумбольдтың, Ф.Соссюрдың,

Э.Сепирдың, У. Брайттың тіл білімі мен мәдениеттану бойынша еңбектері

әдіснамалық тұрғыдан аса маңызды. Бұл диссертациялық жұмыста қазіргі

Қазақстандағы тіл саясатына ретроспективті талдау жасап, оны одан әрі

дамыту келешегін анықтауға талпыныс жасадық.

Зерттеу Қазақстан Республикасындағы тілдік қатынастарды реттеу

және дамыту мәселесін шешуге арналады. Қазақстан егемендік алғаннан

кейін тілдік ахуалдың күрделене түсуі салдарынан ұлттық, білім беру, діни,

ақпараттық, тіл саясаты тәрізді мемлекеттің ішкі саяси кешенінің құрамдас

бөліктері тарихи зерттеулер нысаны ретінде қарастырылды. Олардың

әрқайсысын зерттеу арқылы кез келген саладағы қоғамдық қарым-

қатынастарды реттеу мәселелерін терең талдауға мүмкіндік бар. Тіл саясатын

тарихи зерттеудің дербес нысаны ретінде анықтау тілдік қарым-

қатынастарды реттеу ерекшеліктерін айқындап қана қоймай, мемлекеттің

саяси жүйесі туралы біртұтас ұғымды қалыптастыруға жағдай жасайды. Бұл

жағдай айтарлықтай дәрежеде осы зерттеу тақырыбының өзектілігін

арттырады.

Осылайша, диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі: ең

алдымен, қазіргі заманғы мемлекеттерде билікті жүзеге асыру құралдарының

бірі ретіндегі тіл саясатының негіздерін зерттеу маңызыдылығын барлық

адам түсінеді. Сонымен қатар, зерттеу өзектілігі Қазақстандағы тілдік

реформалаудың күрделі үдерісін, оның саяси аспектісі тұрғысынан жан-

жақты талдау қажеттілігіне байланысты. Мұндай талдау Қазақстан

Республикасының саяси жүйесін жалпылама зерттеуге арналған базаны

құруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттілікті сақтауды және дамытуды

айқындайтын ұлттық мемлекеттік саясаттың маңызды құрамдас бөлігі болып

табылатын тіл саясаты зерттеудің тұжырымдамалық идеясын құрайды.

Диссертациялық зерттеудің хронологиялық шеңбері –

диссертациялық зерттеу 1991-2015 жылдар аралығындағы кезеңді қамтиды.

1991 жылғы 16 желтоқсанда мемлекеттік тәуелсіздікке қол жеткізген

Қазақстан Республикасы ел аумағында тұрып жатқан барлық этникалық

топтардың мүдделерін ескеретін дербес және тәуелсіз тіл саясатын жүргізе

бастады. 1991 жылдан бастап 2015 жылға дейінгі ширек ғасырға жуық уақыт

ішінде Қазақстанның тіл саясатының мазмұны, негізгі бағыттары мен

болашағы қалыптасты. Оны іске асыру нәтижелері республикадағы барлық

этникалық топтардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз етті,

мемлекеттік мәртебеге ие болған қазақ тілі өзінің басым дамуын

жалғастыруда. Қазақстанның азшылық ұлттарының тілдік құқықтарын

20

қамтамасыз ету олардың тілі мен мәдениетін сақтап қалуға мүмкіндік береді

және де дүниежүзілік қауымдастықпен танылды.

Диссертациялық зерттеу жұмысының жаңалығы. Қазақстан

Республикасының мемлекеттік құрылыс тәжірибесінде 1991-2015 жылдар

аралығында тіл саясатының іске асырылуын талдау және оны дамыту

келешегін анықтау болып табылады.

Диссертациялық зерттеу жүргізу барысында келесі міндеттер

қойылды:

- қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісінің тәжірибелік

нәтижелілігін көрсету;

- Қазақстан Республикасындағы қазіргі этникалық саясатты жүзеге

асырудағы тіл саясатының орнын көрсету;

- тәуелсіз Қазақстандағы тіл саясатының негізгі кезеңдерін,

мазмұны мен бағыттарын қарастыру;

- қазақстандық қоғамды біріктіруші фактор ретіндегі қазақ тілінің

рөлі мен мәнін зерттеу;

- қазақ тілін қолдану аясын кеңейтудің ғылыми және практикалық

негіздерін анықтауға талпыну;

- білім беру және ғылым саласында қазақ тілін дамыту мәселелерін

белгілеуге тырысу;

- Қазақстанда тұрып жатқан барлық ұлттардың мүдделерін

ескеретін теңдестірілген және үйлесімді тіл саясатының кесімді сипатын

көрсету;

- Аймақтық айырмашылықтар және олардың Қазақстандағы тілдік

ахуал мен тіл құрылысына әсері.

Зерттеу жұмысының қолданбалы маңыздылығы. Диссертациялық

жұмыстың нәтижелері мен материалдарын қазіргі замандағы Қазақстан

тарихы бойынша оқулықтар, көмекші оқу құралдарын жазуда және дәрістер,

арнайы курстар мен семинарлар оқу барысында пайдалануға болады.

Сонымен қатар, диссертация материалдарын Қазақстан Республикасының

тәуелсіз дәуіріндегі тарихына байланысты зерттеу еңбектер жазуда, ұлт және

тіл саясатын жоспарлау, орындау барысында, тілдерді дамыту

бағдарламаларын дайындауда пайдалануға болады. Зерттеу жұмысының

барысында жиналған статистикалық, социологиялық және басқа материалдар

Қазақстан халқы Ассамблеясының практикалық, үгіт-насихат, ғылыми

жоспарлар жұмыстарында пайдалануға мол мүмкіндік беретіні анық.

Жұмыстың сыннан өтуі. Диссертация қолжазбасы академик Е.А.

Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің тарих факультеті

археология, этнология және Отан тарихы кафедрасында дайындалып,

кафедра мәжілісінде талқылаудан өткен соң қорғауға ұсынылды.

Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері мен қорытындылары отандық

және шетелдік ғылыми басылымдарда 8 мақала түрінде жарық көрді. Оның

ішінде: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы

бақылау комитеті бекіткен журналдарда - 3 мақала, халықаралық

21

конференциялардың материалдарында – 4, импакт-фактор «Скопус»

базасына кіретін ғылыми базада – 1 мақала жарық көрді.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Қазақстан Республикасының

1991-2015 жылдарға арналған мемлекеттік құрылыс тәжірибесі қоғамдық

келісімнің қазақстандық үлгісінің тәжірибелік нәтижелілігін және Қазақстан

халқы Ассамблеясының оны қамтамасыз етудегі негізгі рөлін көрсетті;

- Қазақстан Республикасындағы конституциялық құрылым мен

қазіргі заманғы ұлттық саясат барлық ұлыстар үшін тең мүмкіндіктерді

қамтамасыз етті;

- Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты теңдестірілген және

бірқалыпты сипатқа ие, бұл этносаралық және конфессияаралық келісімге

қол жеткізуге ықпал етеді;

- еліміздің этносаяси дамуындағы қазақ тілі рөлінің артуы

қазақстандық қоғамды біріктіруді қамтамасыз ету факторы болуы керек;

- қазақ тілінің қолданыс ауқымын кеңейтудің ғылыми, тәжірибелік

негіздерін және бағыттарын анықтау;

- орыс тiлiнiң конституциялық мәртебесi оның өмiр сүруiнiң негiзi

болып табылатын саяси, экономикалық және әлеуметтiк өмiрдiң барлық

салаларында өз ұстанымдарының сақталуына кепiлдiк бередi;

- Қазақстан Республикасының саны аз ұлыстарының тілдерін

дамыту тілдік саладағы конституциялық құқықтардың нақты жүзеге асуын

және өз тілдерін сақтау мен дамыту бойынша халықаралық міндеттемелерін

орындауға Қазақстанның бейілділігін куәландырады;

- үш тілде білім беру қазіргі заманғы жаһандық әлемнің тренді

және тіл саясаты мен мінез-құлықтың аталған қазіргі заманғы формуласын

жүзеге асырмай әлемнің ең дамыған 30 елінің қатарына кіре алмайды.

Диссертация құрылымы. Диссертациялық зерттеу жұмысы

кіріспеден, тоғыз параграфқа бөлінген үш тараудан, қорытындыдан,

пайдаланған деректер мен әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

22

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТІЛ САЯСАТЫНЫҢ ІРГЕЛІ ЖӘНЕ

НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісін қалыптастыру

1990 жылы қазанда Қазақ КСР-ының мемлекеттік егемендігі туралы

декларация жарияланды. Бұл құжатта ел аумағының тұтастығы, оған қол

сұғылмайтындығы, қазақ халқының және Қазақстандағы басқа да этнос

өкілдерінің төл мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту, ұлттық

қадір-қасиетті нығайту мемлекеттің аса маңызды міндеттерінің бірі ретінде

айтылды.1990 жылы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының

Мемлекеттік Тәуелсіздігі туралы» Конституциялық Заңның қабылдануы

«қазақ ұлтының өзін-өзі билеу» құқығын бекітті. Осы сәттен бастап заманауи

қазақстандық мемлекеттік кезең бастау алады. Аталған заңнамалық акт 1978

жылғы Қазақ КСР-ының Конституциясының қолданысын жойған жоқ, тек

шектеді, сондықтан Тәуелсіздік таңында Қазақстан Республикасының

алдында елдің негізгі қағидаттары мен экономикалық, саяси, қоғамдық

дамуережелерін қалыптастыру қажеттігі тұрды. 1993 жылы 23 қаңтарда

қабылданған Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес Қазақстан

өзінің барлық азаматтарына тең құқықты қаматамасыз ететін демократиялық,

зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде жарияланды [36].

Осылайша, Қазақстан басшылығы өз азаматтарының этникалық және

діни тиістілігіне қарамастан тең құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз

етуге бағытталған құқықтық негіздерді қалыптастыруға зор көңіл бөледі.

Қазақстанда этникалық интеграция және конфессияаралық қарым-

қатынастар саласындағы ұлттық заңнамалық базаны құру зерттелетін

тәуелсіздік кезеңінде бірнеше кезеңдерді құрайды.

1-кезең: 1991-1995 жж. – Этникалық және конфессияаралық өзара іс-

қимылдың базалық қағидаттарын қалыптастыру (1993 жылы Констиуцияны,

дін, тіл ұлттық және мәдени саладағы алғашқы заңнамалық актілерді

қабылдау).

ІІ кезең: 1995- -1997 жылдар – Этносаралық және конфессияаралық

толеранттыққазақстандық моделдің қызмет етуінің басты негіздерін анықтау

(Қазақстан халқы Ассамблеясын құру және 1995 жылы ҚР Конституциясын

қабылдау).

ІІІ кезең: 1997-2007 жылдар – Этносаралық және конфессияаралық

қарым-қатынас саласындағы ҚР ұлттық заңнамасында негізі қаланған

құқықтық нормаларды дамыту. Халықаралық саланы дамытудың

ұзақмерзімді қағидаттарын қалыптастыру («Қазақстан-2030» Стратегиясын ,

тіл саясаты, білім және т.б. салада бірқатар заңдар қабылдау).

ІV кезең: 2007-2010 жылдар – елдің саяси өмірінде Қазақстан халқы

Ассамблеясының рөлін арттыру, Қазақстандағы әртүрлі этностар мен

халықтар өкілдерінің құқықтары мен бостандықтары тиімді қамтамасыз ету

мақсатында ҚХА өкілеттігін кеңейту. Азаматтық тұтастық ретінде бірыңғай

қазақстандық ұлттық қалыптастыру үшін нормативтікқұқықтық базаны құру

23

(«Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» Заңды, Қазақстандық ұлттық

бірлік доктринасын қабылдау).

Этносаралық өзара іс-қимылдың қазақстандық моделін қалыптастыру

мен дамыту процесінде республиканың мемлекеттік тәуелсіздігінің алғашқы

жылдарының, яғни 1991-1995 жылдардың алар орны ерекше.

Дәл осы кезеңде Қазақстанда азаматтық ұлтты қалыптастыру

процесінің негізгі бөлігі орын алды.1992 жылғы «Қазақстанның Егеменді

мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясында» қоғамдық

келісімнің негізгі өлшемдері ұсынылды, ал 1993 жылы қоғамның идеялық

шоғырлануы көпэтникалық және көпконфессиялық құрылысы бар мемлекет

ретінде Қазақстан прогресінің шарты болып жарияланды. 1996 жылы әртүрлі

ұлттар азаматарының тұтастығы ретінде Қазақстан халқы қарастыратын

қоғамдық құрылыстың жаңа моделі ұсынылды [37].

1990 жылдардың басында мемлекеттік тәуелсіздік алғаннан кейін

Қазақстанда 1978 жылғы Конституцияға маңызды өзгерістер енгізген

бірқатар заңдар қабылданды. Осы кезеңдерде реформалар мемлекеттік

биліктің және Қазақстан Республикасын басқару жүйесіне жаңа

демократиялық принциптерді енгізуге бағытталды.

1991 жылғы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының»

мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заңшыққаннан кейінгі алғашқы

құжаттардың бірі «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы»1991

жылғы 20 желтоқсандағы №1017-ХІІ Заң болды. Бұл құжатта ҚР барлық

азаматтарына «Қазақстан Республикасының мүдделерін, оның аумақтық

тұтастығын қорғау, әдет-ғұрыпқа, дәстүрге, мемлекеттік тілге және оның

аумағында тұратын барлық ұлттардың тілдеріне құрметпен қарау» міндеті

бекітілген [3]. «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Заңның

5-бабында «Қазақстан Республикасының азаматтары тегiне, әлеуметтiк және

мүлiктiк жағдайына, нәсiлi мен ұлтына, жынысына, білімiне, тіліне, дiнге

көзқарасына, саяси және өзге де сенiмдерiне, кәсiбiнiң түрi мен сипатына,

тұрғылықты жерiне және басқа мән-жайларға қарамастан заң алдына тең»

екендігі айрықша атап көрсетілген[38].

1992 жылы ішкі және сыртқы саясатта ресми стратегиялық желі

қалыптасты, оның мақсаты – демократияны, құқықтық мемлекетті және

нарықтық экономиканы құру. Аталған бағыттың негізгі міндеті 1992 жылы

16 мамырда жарияланған «Қазақстанның Егеменді мемлекет ретінде

қалыптасуы мен дамуының стратегиясында» және «Қазақстанның Егеменді

мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясын іске асыру

жөніндегі шаралар туралы» 1992 жылғы 15 мамырдағы№853 қаулысында

заңнамалық түрде бектілді.

Ұлтаралық және конфессияаралық келісімге қол жеткізу және

азаматтардың этникалық және діни тиістілігіне қарамастан олардың тең

құқығын қамтамасыз ету саласындағыаталған құжаттың негізгі ережелері:

-барлық адамның әлауқаттылығы қамтамасыз етілетін қоғам құруды;

24

-кәсіпкерлік бостандықты және қызметтің басқа да кез келген

саласында қызмет етуді қамтамасыз етуді;

-этникалық өзіндік ерекшелігі мен Қазақстанның ұлттық мәдени

көптүрлілігін дамытуды, осы негізде оныңтұрақты қоғамдық саяси климаты

бар өңір ретінде беделін нығайтуды көздейді [4].

Осылайша, Қазақстанды дамытудың тұжырымдамалық моделі тұрақты

азаматтық әлем мен ұлт аралық келісімді қаматамасыз ететін, өздерінің

қабілеттерін пайдалануы, материалдық әл-ауқатты өмір сүруі үшін тең

жағдайлар мен мүмкіндіктер жасайтынашық типтегі қоғамды,

демократиялық, бейбітшіл мемлекет құруды көзейді.«Қазақстанның Егеменді

мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясында» әр халықтың

ұлттық өзіндік ерекшелігін сақтау және қолдау, тұрақты дамудың негізі

ретінде ұлттық консенсус саясатын жүргізу маңыздылығы атап көрсетілген

[39;182].

Н.Ә.Назарбаев Республика Тәуелсіздігінің бір жылдығына арналған

1992 жылғы желтоқсандағы Қазақстан халықтары форумында сөйлеген

сөзінде: «Біздің ең басты жетістігіміз – халықтар

достығықазақстандықтардың бірнеше ұрпағы жасаған жемісі. Қазір, біз

тарих беттерін қайта парақтап, қайта зерделегенде осы байлығымызды талан-

таражғасалуға, жақсы дәстүрімізді тарих бетінен сызып тастауға құқымыз

жоқ. Әр күн сайын адамның, әр ұлттың, әр халықтың даусын естіп отруымыз

қажет. Міне, сондықтан да осы форумды тұрақты негізде өткізіп, жаңа

қоғамдық институт құру керек» деп атап өтті.[40].

Бұл нұсқауҚазақстанның Этносаралық және конфессияаралық

секторының проблемаларын шешуде практикалық шараларға көшуге

байланысты Қазақстан дамуының ұзақ мерзімді бағытын анықтап берді.

Әлеуметтік қайта құрудың маңызды бөлігі – діни саладағы өркениет

заңнамалық базаны қалыптастыру. Бұл салада «Діни сенім бостандығы және

діни бірлестіктер туралы» 1992 жылғы 15 қаңтардағы № 1128-XII Қазақстан

Республикасы Заңының алар орны ерекше. Аталған Заңның 3-бабында:

Қазақстан Республикасының, басқа мемлекеттердiң азаматтары және

азаматтығы жоқ адамдар жеке өзi, сондай-ақ басқалармен бiрге кез келген

дiндi еркiн ұстануға немесе ешқайсысын ұстанбауға құқылы, дiнге деген,

құдайға құлшылық жасауға, дiни жоралар мен рәсiмдерге, дiндi оқып-

үйренуге қатысуға немесе қатыспауға көзқарасты айқындау кезiнде қандай да

бiр күштеп мәжбүр етуге жол берiлмейдi» деп атап көрсетілген[41].

Діни ұйымдармен өзара іс-қимылда мемлекет фуекциясын анықтай

отырып, заң «дiн ұстанатын және оны ұстанбайтын Қазақстан

Республикасының азаматтары, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар

арасында, сондай-ақ әртүрлі діни бiрлестiктер арасында өзара төзушілік пен

құрметтеу қатынастарын орнатуға жәрдемдеседі» деп белгіледі [41;42; 43].

Қарастырылатын заңда діндар адамдардың діни жоралғыларды

орындау үшін барынша кең мүмкіндіктерді қалыптастыруға аса зор көңіл

бөлінген. «Құдайға құлшылық ету, дiни жоралар мен рәсiмдер соларға

25

бөлiнген территориядағы ғибадат үйлерiнде, қажылық орындарында, дiни

бiрлестiктер мекемелерiнде, зираттар мен крематорийлерде, сондай-ақ

азаматтардың пәтерлерi мен үйлерiнде бөгетсiз жүргiзiледi»[ 41;42; 43]-деп

айтылған Заңда. Сондай-ақ «Азаматтардың дiни жоралар мен рәсiмдер

жасауға және әскери бөлiмдерде, ауруханаларда, қартайғандар мен

мүгедектер үйлерiнде, алдын-ала қамау және жазаны өтеу орындарында

оларға қатысуға қақысы бар»[41;14-15].

Бұл бағыттағы тағы бір маңызды қадам – 1993 жылы 28 қаңтарда жаңа

ҚР Конституциясының қабылдануы. Қазақстанның негізгі ата Заңының

қабылдануына орай еліміз егемен демократиялық мемлекет деген мәртебеге

ие болды. Конституцияда негізгі азаматтық, саяси, экономикалық және

әлеуметтік құқықтар мен еркіндік, азаматтардың негізгі міндеттері, қоғамның

негізгі құрылыс, мемлекеттік органдардың жүйесі нақты айқандалып

көрсетілген.

Негізгі Заң «өзін-өзі анықтаған қазақ ұлтының мемлекеттілігі»

формуласымен ұсынылған қазақстандық мемлекеттіліктің ұлттық сипатын

анықтады. Бұл ретте Конституция мәтінінде қазақстанның барлық азаматы

үшін тең құқық белгіленді. Конституцияның құқықтық ережелер ұлттық

және діни саладағы өзара қарым-қатынасты реттеді, сондай-ақ барлық ұлттар

мен конфессиялардың еркін дамуына кепілдік берді.

Конституцияға сәйкес қазақ тілі – мемлекеттік, орыс тілі ұлтаралық

қатынас тілі болып жарияланды[42]. 1993 жылғы Қазақстан

Республикасының Конституциясы жаңа қоғамдық тұтастықтың –

республикада өмір сүретін көптеген этностар өкілдерінің жиынтығы ретінде

қазақстан халқының пайда болуын бекітті.

Қазақстанның барлық этностарының бірлігі мен тең құқығын көздейтін

мұндай тәсіл 1993-1994 жылдары жаппай қалыптаса бастаған саяси

партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың қызметі сипатында айқын көрініс

тапты. Мысалы, 1994 жылы өткен сайлаудың 13-ші шақырылымның

Жоғарғы кеңесінде «Қазақстанның халық бірлігі» одағы депутаттық

фракциясы, «Қазақстан халық конгресі» патриясы және «Лад» қоғамдық

славян қозғалысы құрылып, жұмыс жасады.

Осылайша, Қазақстан Республикасының негізгі нормативтік құқықтық

актілерінде тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қазақ этносының рөлі

мемлекеттік құрылыстың объективті міндеттерімен айқындалды және

Қазақстанның барлық халықтарын бір тұтас қоғамға шоғырландыру

жөніндегі шаралармен бір уақытта жүзеге асты. Кейбір саяси күштердің

ұлтаралық қатынастар проблемасын өз мүддесіне пайдалану әрекеттеріне,

ауыр әлеуметтік экономикалық қорға қарамастан қазақстан билігі

егемендіктің алғашқы жылдарынан бастап қазақтар үшін ұлттық

мемлекетқұру идеясынан бас тартты.

Алайда, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы Қазақстан

Республикасының саяси-қоғамдық өміріндеге қайта құрулар тұрақты сипатта

болған жоқ.1993 жылғы ҚР Конституциясындағы көптеген қарама-

26

қайшылықтарды ескере отырып, соңғысын кеңестік және посткеңестік саяси

шындықтардың арасындағы аралық ымырамен, нәтижесін батыс үлгісі

бойынша демократиялық принциптерді дайындығы жоқ ортаға енгізу

нәтижесіменсалыстыру орынды. Сондықтан этнос аралық және конфессия

аралық салаларға ұлттық заңнаманың алдағы эволюциясы айтарлықтай

дәрежеде 1995 жылғы 30 тамыздағы ҚР жаңа Констиуциясындғы

ережелермен, сондай-ақ этносаралық интеграция мен діниаралық қатынастар

процесін реттеудің жаңа институционалдық негіздерін енгізуменанықталды.

Этносаралық және конфессияаралық саладағы Қазақстан

Республикасындағы ұлттық заңнамалық базаны қалыптастырудың екінші

маңызды кезеңі 1995 жыл мен 1997 жылдар арасын қамтиды. Дәл осы

кезеңде тәуелсіз Қазақстанның одан әрі даму бағытын алдын ала белгілеп

берген басты қадамдар жүзеге асырылды. Жалпы қазақстандық бірегейлікті

қалыптастыру бағытындағы маңызды қадамдар қабылданды,мемлекеттік

ұлттық саясатқа «әралуандылыққа бірлік» саясаты енгізілді.

1995 жылы Ел Президентіжанындаконсультативтік кеңесші орган –

Қазақстан халқы Ассамблеясы (ҚХА) құрылды, оның жұмысы

республикадаұлтаралық келісімді қамтамасыз ету мәселесіне арналды.

Қазақстан халқы Ассамблеясын құру Қазақстан Республикасында ұлтаралық

қатынастарды реттеу үшін жұмыс істейтін тетіктер мен заңнамалық актілерді

қалыптастыруға ықпал етті.

Қазақстанның саяси және қоғамдық жүйесінде ҚХА-ға ерекше рөлдің

берілуі мынадай кешенді міндеттерді шешу үшін кең көлемді өкілеттіктер

берді: мемлекеттік ұлттық саясатты әзірлеуге және іске асыруға

жәрдемдесу;қазақстандық патриотизмді қалыптастыруға ықпал ету;

мемлекеттік тілді және Қазақстан халықтарының басқа тілдерін дамыту;

этносаралық саладағы өңірлік саясатты жетілдіру; демография және көші-

қон саласындағы жоспарлар мен іс-шараларды әзірлеуге және іске асыруға

қатысу;елді және шетелде этносаралық және конфессияаралық келісімнің

қазақстандық моделін үгіттеу; этносаралық келісімге қолжеткізуге,

бағытталған ағартушылық және баспалық қызметті жүзеге асыру;

Этносаралық қатынастар ахуалына, оның ішінде мемлекеттік тілдің және

Қазақстан халықтарының басқа да тілдерінің қолданыс саласындағы ахуалға

мониторинг жүргізу; мемлекеттік ұлттық саясат мәселелері бойынша заң

жобаларын қоғамдық-саяси сараптаудға қатысу; ана тілін, мәдени және

ұлттық салт-дәстүрлерді сақтау және дамыту, тарихи Отанымен оның

байланысын нығайту мәселелерінде шет елдердегі қазақ диаспорасына

қолдау көрсету [43].

Көрсетілген міндеттер Қазақстанда «Этносаралық келісім» моделінің

құрылысына, оның ішінде елдегі мәдениаралық өзара іс-қимылды реттейтін

тиімді нормативтік құқықтық базаны қалыптастыру арқылы ҚХА-ның

қатысуының негізгі факторы болды.

ҚХА-ны құрған кезде Мемлекет басшысы ағымдағы тактикалық

міндеттерді шешудегі жаңа құрылымның бағытын айқындап берді.

27

Н.Ә.Назарбаев ҚХА ішкі және қауіп-қатерлерге адвекатты жауап беретін

күшке ие бірыңғай қазақстандық ұлтты қалыптастыруға ықпал ететінін

бірнеше рет атап өткен болатын[44]. Сондықтан 1996 жылдың өзінде

Қазақстан халқы Ассамблеясының ІІІ сессиясында Қазақстан халқын әртүрлі

ұлттар азаматтарының тұтастығы ретінде қарастыратын қоғамдық

құрылыстың жаңа моделі ұсынылды. Дәл осы тәсіл жаңа Қазақстан

Республикасының Констиуциясының негізін құрады, оның ережесі Қазақстан

халқы Ассамблеясының тікелей қатысуымен қалыптасты. «Біз, ортақ тарихи

тағдыр біріктірген Қазақстан халқы» деген сөздер Тәуелсіз Қазақстанның

негізгі Заңның бірінші сөзі болды [45]. 1995 жылы 30 тамызда

республикалық референдумында қабылданған ҚР-дың жаңа Констиуциясы

демократиялық принциптердің негізінде Қазақстанның саяси жүйесін

реформалаудың орта буынына айналды. ҚР Конституциясында ұлтына

қарамастан теңқұқытық қағидаты және кез келген адамның өз ұлтын

көрсетуқұқығы, кез келген ұлттың өкіліне құрметпен қарау, ұлттық

жоралғыларды жоюға ұмтылу бекітілген.

Ешқандай мәжбүрлеусіз өз ұлтын анықтау құқығымен тығыз өзара

байланыста ҚР Конституциясында әр азаматтың өз ана тілін қолдану, қарым-

қатынас жасауға тілді таңдау құқығы бектілген. ҚР Констиуциясының 19-

бабына сәйкес Қазақстан азаматының «әркiмнiң ана тілі мен төл мәдениетiн

пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркiн

таңдап алуға құқығы бар»[45;с.2]. Орыс тілі ресми тіл мәртебесіне ие болды,

яғни мемлекеттік тілмен тең дәрежеде қолданылу құқығын алды. Бұл ретте 7-

бапта «Мемлекет Қазақстан халқының тiлдерiн үйрену мен дамыту үшiн

жағдай туғызуға қамқорлық жасайды» деп көрсетілген [45].

Білім беру ұйымдарындағы тіл саясаты конституциялық нормалармен

реттеледі. Барлық оқу орындары меншік нысанына қарамастан мемлекеттік

тіл ретінде қазақ тілін оқытуды және дамытуды, сондай-ақ білім берудің

әрбір деңгейі үшін мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартына

сәйкес орыс тілін оқытуды қамтамасыз етеді[45;с.8].

1996 жылы Қазақстан Республикасының Президенті мемлекеттік

жоғары оқу орындарына әрбір мамандыққа азшылық ұлттар өкілдерін 10

пайыз квота бойынша қабылдау туралы тапсырма берді. 1999 жылы

тестілеуге негізделген ЖОО-ға түсудің жаңа қағидасының енгізілуіне

байланыстыквота бөлу тоқтатылды, алайда квота бөлу қолданыста болған

төрт жыл ішінде әртүрлі ұлт өкілдерінің 7,8 мыңға жуық жастары еліміздің

жоғары оқу орындарына түсті. Бұл Республикадан көші-қонды тоқтататын

маңызды фактор болды, сондай-ақ көпұлтты зияткерлік әлеуетті құруға

ықпал етті.

ҚР Констиуциясының 14-бабында заң мен сот алдында жұрттың бәрi

тең екендігі бекітілген. Заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең екендігі тегiне,

әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне,

ұлтына, тіліне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне

байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi ешқандай

28

кемсiтуге болмайтындығымен нақтыланады. Қазақстан Республикасының

бұл ережесі әрбір адамныңқандай да бір кемсітушіліксіз нәсіліне, түр-түсіне,

жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе өзге де сенім-нанымдарына, ұлттық,

этникалық немесе әлеуметтік шығу тегіне, немесе өзге де жағдайларына

қарамастан, барлық құқықтар мен бостандықтар ие болатын халықаралық

құқықтық актілерде бектілген қағидаттарға толығымен сәйкес келеді.

Мұндай талап Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 2-

бабында, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 2-

бабында, нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы

халықаралық конвенцияның 5-бабында жазылған.

ҚР Коституциясының 39-бабының 2-тармағында «ұлтаралық және

конфессияаралық татулықты бұзатын кез келген әрекет конституциялық емес

деп танылатындығы» белгіленген [45;с.15]. Осыған байланысты нәсілдік,

этникалық және діни тиістілігі негізінде саяси партиялардың құрылуына жол

берілмейді.

Осылайша, 1995 жыл Қазақстан Республикасында ұлтаралық және

конфессияаралық келісімнің заманауи тиімді жұмыс істейтін моделін

қалыптастыру үшін екі кезеңдік сәттермен сипатталады. Яғни, ҚР Президенті

жанындағы консультативтік-кеңесші орган ретінде Қазақстан халқы

Ассамблеясының құрылуы және елімізде тұратын барлық этностарды

бірыңғай және ұйымшыл татұтастыққа біріктірудің басты элементтері –

бекітілген 1995 жылғы Констиуцияның қабылдануы.

Саяси-құқықтық және заңнамалық салада осы кезеңде қолжеткізген

белгілі бір нәтижелер туралы статистика деректері растайды. Айталық, 1996

жылы Қазақстаннан кеткен орыстар саны 1994 жылмен салыстырғанда 3,2

есеге азайған [46]. Бұл көші-қон толқынының қарапайым бәсеңсуімен

түсінідіріледі, себебі Қазақстаннан кетуге бел буған негізгі көш

тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында елден кетті. Көші-қон саласындағы

жағымсыз динамиканы біртіндеп еңсеруге 1990 жылдардың ортасында

Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы қолайды үрдістер де,

сондай-ақ республикада саяси тұрақтылықтың сақталуы маңызды әсер етті.

Осылайша 1995-1997 жылдар бойы Қазақстан Республикасында

Этносаралық және конфессияаралық қатынастарды реттеудің заңнамалық-

нормативтік негіздері қалыптасты. Өткізілген қайта құрулар мемлекеттің

қоғамдық-саяси өмірін демократияландыру процесіне әсерін тигізді.

Сонымен қатар, жаңа саяси модель әртүрлі ішкі және сыртқы факторлардың

салдарынан сол кезеңде тұрақты және тиімді бола алмады. 1990

жылдардыңбасындағы қайта құрулар көбінесе дайындық сипатында болды

және қазақстандық мемлекеттік ұлттық саясатты институционалдық және

заңнамалық дамыту үшін негізді қалыптастыруға арналды.

Этносаралық және конфессияаралық қатынастар саласындағы

Қазақстан Республикасының ұлттық заңнамалық базасын құрудың үшінші

кезеңі 1997 жыл мен 2007 жылдар арасын қамтиды.

29

Дәл осы кезеңде жалпыазаматтық патриотизм принциптерінде

қазақстандық қоғамның ұлтаралық қатынастары саласын үйлестіру,

әлеуметтік саяси тұрақтылығын сақтау және шоғырландыру жөніндегі

міндеттерді қамтитын елдің саяси әлеуметтік жүйесінің ұзақ мерзімді және

қысқа мерзімді басымдықтары қалыптастырылды.

Қазақстанды ұзақ мерзімді дамыту стратегиясы «Қазақстан - 2030

Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының

артуы» атты Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылғы 10

қазандағы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында салынды.

«Қазақстан»-2030 стратегиясы» атауымен тәуелсіз Қазақстан тарихына

енгенбұл құжат республиканы ұзақ мерзімді дамытудың бірқатар басым

бағыттарын анықтап берді, оның ішінде:

1. Ұлттық қауіпсіздік. Аумақтық тұтастығын толық сақтай отырып,

Қазақстанның тәуелсіз егемен мемлекет ретінде дамуын қамтамасыз ету.

2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасуы. Қазақстанға бүгін

және алдағы ондаған жылдар ішінде ұлттық стратегияны жүзеге асыруға

мүмкіндік беретін ішкі саяси тұрақтылық пен ұлттық біртұтастықты сақтап,

нығайта беру.

3. Кәсіби мемлекет. Ісіне адал әрі біздің басты мақсаттарымызға қол

жеткізуде халықтың өкілдері болуға қабілетті Қазақстанның мемлекеттік

қызметшілерінің ықпалды және осы заманғы корпусын жасақтау[47].

Қазақстандық қоғамды шоғырландырудың маңыздылығын тоқтата

отырып, Н.Ә. Назарбаев «Бірлікке апаратын жолдағы бұрынғы кедергілерді

жойып, әдетке, құштарлыққа, ерекше мүдделерге, дінге, жас қарайластығына

немесе басқа факторлардың қайсысына негізделгеніне қарамастан, жаңа

кедергілерді болдырмау - біздің міндетіміз. Диалогтың ықтимал барлық

нысандарын көтермелеу, сондай-ақ адамдар арасындағы өзара байланыс пен

қарым-қатынасты күшейту арқылы біз біртіндеп ұлттық ынтымағымызды

нығайтып, ұлттық әлеуетімізді ұлғайтамыз» деп атап өтті[47; 441].

Осыған байланысты қарастырылып отырған бағыттағы басты міндеттер

еліміздің барлық азаматтары үшін мүмкіндіктердің теңдігіне негізделген

бірыңғай азаматтығымызды дамыту, түсініспеушілік себептерін жою, барлық

этникалық топтар құқықтарының тең болуын қамтамасыз ету,

қоғамымыздағы дәулеттілер мен жарлылардың арасындағы айырмашылықты

азайту және ауыл проблемасына үнемі ерекше көңіл бөлу болып

айқындалды.

«Қазахстан-2030» стратегиясының басты міндеттерінің бірі – Қазақстан

халқын рухани дамыту және үштұғырлы тіл саясатын жүзеге асыру. Осы

мақсатта Қазақстан басшылығы 2007 жылы «Үштұғырлы тіл» мәдени

бағдарламасын ұсынды. Қазақстан Республикасының Президенті

Н.Назарбаев «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан» атты 2007 жылғы 28

ақпандағы Қазақстан халқына арнаған Жолдауында бұл мәселе бойынша өз

ұстанымын былайша атап өтті: «Мәдени мұра» бағдарламасының шеңберінде

жүргізілген жұмысты жалғастыра отырып, «Қазақстан Халықтарының

30

Рухани Даму Қорын» құру туралы мәселені жете зерделеу керек. Қор

тұрақты мониторинг жүргізіп, мемлекеттік - жекеменшік серіктестіктің

көмегімен және тиісті қоғамдық ұйымдарды қатыстыру арқылы біздің

халықтарымыздың мәдени құндылықтары мен дәстүрлерін дамытуды қолдап

отыруға тиіс. Қорды басқару корпоративтік басқару қағидаттарының

негізінде жүргізілуге тиіс.Екіншіден, «Үштұғырлығы тіл» мәдени жобасын

кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл әлемде халқы

үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі

- мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі -

жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі»[48].

Тіл саясатының жаңа қағидаттары «Қазақстан Республикасындағы

тілдер туралы»1997 жылғы 11 шілдедегі №151 Қазақстан Республикасының

Заңында өз көрінісін тапты. Констиуцияға сәйкес осы Заңның 6-бабында

«Қазақстан Республикасы азаматының ана тілін қолдануына, қарым-қатынас,

тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркiн таңдауына құқығы

бар.Мемлекет Қазақстан халқының тiлдерiн оқып-үйрену мен дамыту үшiн

жағдай туғызу жөнiнде қамқорлық жасайды»деп белгіленген[49]. Заңға

сәйкес Қазақстан халқын шоғырландырудың маңызды факторы болып

табылатын қазақ тілін білуі Қазақстан Республикасының әрбір азаматының

парызы болып табылады. Сонымен қатар Мемлекеттік ұйымдарда және

жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен

тең қолданылады.

Қабылданған шаралар нәтижесінде 2000-шы жылдардың ортасында тіл

саласында айтарлықтай алға жылжулар болды. Мемлекет басшысы жасалған

жұмыс қорытындылары туралы былайша сипаттады: «Біз теңдестіріліген тіл

саясатын жүргізуге қол жеткіздік. Қазақстан осы проблемаларды өткір дау

дамайларсыз, қоғамдық күйзеліссіз шешкенпосткеңестік кеңістігіндегі

санаулы елдердің бірі. Сіздер білесіздер ме ондай проблемалар посткеңістік

елдерінде болған. Еліміздің азаматтары мемлекеттік тілді меңгеруінің,

әсіресе жастардың меңгеруінің табиғи процесі жүріп жатыр. Бұл процес

күштеп өткізіліп жатқан жоқ, мемлекеттік тілдің қажеттілігін сезініп жатқан

адамдар тілді өз еркімен үйреніп жатыр. Мұндай ұмтылыс жыл сайын

артатынына менкәміл сенемін»[50].

2007 жылы ҚР Мәдениет және ақпарат министрі қызметін атқарған

Е.К. Ертісбаевтың ойы бойынша: «Үштілділік – бұл Президенттің нұсқауы,

елдің бәсеке қабілеттілігінің маңызды құрамдас бөлігі». Яғни, Елбасы:

Қазақтардың орыс ғылымына, орыс дәстүріне, ол арқылы әлемдік ғылым

мен дәстүрге қосылу үшін, атақты Абай XIX ғасырда қазақтардың

болашағын қос тілділікпен байланыстырғандай, жаңа ұрпақ үштілді болған

жағдайда ғана, Қазақстан бәсеке қабілетті болатынын түсініп отыр. Бұндай

жаһандандыру заманында, Қазақстан банк артериялары және тағы да

басқалары арқылы әлемдік экономикаға бірігуді бастап жатқан кезде, бізгі

ағылшын тілін білу де өте маңызды. Және де, қазір, өсіп келе жатқан ұрпақ

тілдерді белсенді меңгеруде... 1989 жылдан бастап, Жоғарғы кеңес қазақ

31

тілін мемлекеттік тіл деп жариялаған кезден бері, керемет прогресс болды.

Қазақ тілінің мәртебесі артты, оны тек қана білетін қазақтар ғана емес, және

басқа ұлт өкілдері де зерттей бастады, бұл қуантарлық жағдай» [51].

Үштұғырлы тіл қағидаттарының деклацариясы Ұлттық саясатты

реттеуге басшылықтың өлшенген және рационалданған тәсілінің көрінісі

болып табылады. Күнделікті өмірде және ресми іс қағаздар жүргізуде

мемлекеттік тілдің қатысуын кезең-кезеңмен кеңейтудің жеңілдеу және

жанжалсыз жолы таңдалды, сонымен қатар әдістемелік және тілді зерттеудің

білім беру базасын дамыту арқылы. Басқа бірқатар одақ

республикаларындағыдай орыс тіліне шектеу қою кең түрде болған жоқ.

Керісінше, Қазақстандық билік өздерінің заң шығарушылық

әрекеттерінде объективті шынайлыққа сүйенді – орыс тілінің кең тарауын

Қазақстандық көп этникалық қоғам қатынасының негізгі құралы ретінде

қарады. Елемеуге мүмкін емес екінші объективті шындық, негізгі қазақ

этносының өкілдерінің күнделікті өмірінде орыс тілін артығырақ қолдануы.

Қазақстанның басшылығы орыстілдік кеңестікті күштеп тарылту тек

қана этносаралық тұрақтылықты ғана жоғалытып қоймай, көптеген білім

беру бағдардамаларына қолжетімдіктің, бизнес қызығушылықтар мен

ғылыми қызметпен байланысты Қазақстан азаматтарының көп

мүмкіндіктерінің жоғалуына әкеп соқтыратынын түсінді.

Ағылшын тілінің біртіндеп енгізілуі әлемдік тенденцияда ағылшын

тілінің ғаламдық қатынасының құралы ретінде және Қазақстанның жеке

бәсеке қабілеттілігінің, Қазақстанның жаңа ұрпағы мүмкіндіктерінің

спекторын кеңейту басымдығының кескіні болып табылды.

Тіл саясатының белгіленген қағидаттары қарастырылған кезеңде және

«Білім туралы» 2007 жылғы 27 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңында

меншік нысандарына қарамастан барлық білім беру ұйымдары білім

алушылардың мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін білуін, сондай-ақ білім

берудің тиісті деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес

орыс тілін және шет тілдерінің біреуін оқып-үйренуін қамтамасыз етуге тиіс

деп көрсетілген.

Аталған Заңның 4 және 36-баптарына сәйкес мемлекет Қазақстан

Республикасының барлық азаматтарына, аз ұлттар өкілдерін қоса алғанда,

мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартының шегінде тегін жалпы

орта білім алуға кепілдік береді. Шетел азаматтарының оралмандардың,

Қазақстанда үнемі тұратын азаматтығы жоқ адамдардың, босқындардың

балалары мемлекеттік оқу орындарында тегін жалпы орта білім алады[52].

Ұлттық және діни тиістілігіне қарамастан Қазақстан азаматтарының

теңдік қағидаты жұмысқа орналасу саласына да таратылады. Конституцияға

және «Мемлекеттік қызмет туралы» 1999 жылғы 23 шілдедегі ҚР Заңына

сәйкес қазақстан азаматтарының, барлық аз ұлттар өкілдерін қоса алғанда

мемлекеттік қызметке бірдей қол жеткізе алады. Мемлекеттік қызметшіге

қойылатын талап лауазымдық нұсқаулық сипатымен негізделеді және заңда

белгіленеді.

32

Сонымен қатар, мемлекеттік қызметке тең қолжетімділік конкурстық

іріктеу арқылы қамтамасыз етілдеді. Олар мынадай бірқатар кезеңдерді

қамтиды: қазақ және орыс тілдерінде конкурс өткізу туралы хабарландыру,

қазақ немес орыс тілдерінде Қазақстан Республикасы заңнамаларын білуге

арналған тестілеу, әңгімелесуден өту [53]. Сондай-ақ қазақстандық заңнамада

мемлекеттік қызметке түсу кезінде мемлекеттік тілді білуге міндетті талап

қойылмаған.

«Мемлекеттік қызмет туралы» ҚР Заңының 12-бабының нормасына

сәйкес мемлекеттiк қызметке кiру кезiнде тегіне, әлеуметтiк, лауазымдық

және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге

көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген

өзге жағдаяттар бойынша қандай да бір кемсітушілік белгілеуге жол

берiлмейдi.[53]. Жалпы алғанда, 1998 жылы 1 қаңтардан бастап қолданысқа

енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің нормаларына

сәйкес (164-бап) қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаған адамдар шығу

тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына,

нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, сенiміне, қоғамдық бiрлестiктерге

қатыстылығына, тұрғылықты жерiне немесе өзге де кез келген мән-жайларға

қарамастан заң алдында тең екендігі айтылған[54].

Сондай-ақ дінге сену және ар-ождан бостандығынатөтенше

жағдайларда да шектеу қойылмайды. ҚР Конституциялық Кеңесі 1996

жылғы 26 қазандағы №6 қаулысымен осы конституциялық ережелерді,

Конституцияның 39-бабының 3-тармағында саяси себептер бойынша

азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қандай да бір түрде шектеуге

жол берілмейді. Конституциядакөзделген құқықтар мен бостандықтар ешбір

жағдайда да, оның ішінде әскери және төтенше жағдайларда да шектелмеуге

тиісдеп түсіндірме берілді.

2002 жылғы сәуірдегі Конституциялық Кеңесте бұл түсіндіруді тағы да

расталды және Парламент қабылдаған ар-ождан және діни сенім

бостандығын шектейтін «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер

туралы» Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң

Конституцияға сәйкес келмейді деп танылды. Азаматтардың құқықтары мен

бостандықтарын қорғауды және сақтауды қамтамасыз ету жүйесі мен

тетіктерін жетілдіру шеңберінде 2002 жылғы қыркүйекте Адам құқықтары

жөніндегі уәкіл лауазымы енгізілді. Мемлекет пен азаматтық қоғам

институттары арасындағы саяси диалогты жүргізу мақсатында осы жылғы

қарашада Азаматтық қоғамды одан әрі демократияландыру мен дамыту

жөніндегі ұсыныстарды тұжырымдау бойынша тұрақты жұмыс істейтін

кеңес құрылды.

Барлық осы іске асырылған қадамдар этносаралық және

конфессияаралық салалардағы қайта құруларды жүргізуге деген жүйелі

тәсілдің көрінісі болып табылды.

2006 жылғы 28 маусымда Қазақстан Республикасының қаулысымен

Этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық моделін

33

жетілдірудің 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді.

Бағдарлама этносаралық және конфессияаралық қатынастарды одан әрі

үйлестіру, төзімді сана мен мінез-құлық қағидаттары мен нормаларын

қалыптастыру және енгізу, экстремизмнің алдын алу, азаматтық бейбітшілік

пен қоғамдық келісімді қамтамасыз ету мақсатында рухани құндылық пен

мәдени диалогты ілгерлетуде мемлекеттік органдардың, ұлттық-мәдени, діни

және үкіметтік емес бірлестіктердің ынтымақтастығын күшейту көзделді.

Жалпы, 2000-шы жылдардың ортасында Қазақстан Республикасы

Президентінің жанындағы консультативтік-кеңесші органнан ҚР

Конституциясында бекітілген өкілеттіктер мен міндеттері бар органдағы

Қазақстан халқы Ассамблеясы эволюциясының бірізді процесі басталды.

Этносаралық интеграциялау мен конфессияаралық қатынастар

саласында нормативтік-құқықтық базаны құрудың төртінші кезеңі 2008-2010

жылдар арасын қамтиды.

2007 жылғы мамырда Қазақстан Республикасында Коституциялық

реформа жүзеге асырылды, оның нәтижесі бойынша Қазақстан халқы

Ассамблеясы ҚР Парламенті Мәжілісінің 9 депутатын сайлау құқығына ие

болды. Одан кейін 2008 жылы 20 қазанда «Қазақстан халқы Ассамблеясы

туралы» ҚР Заңы қабылданды, онда ҚХА-ның мәртебесі, мемлекеттік ұлттық

саясатты іске асыруға, республикада қоғамдық-саяси тұрақтылықты

қамтамасыз етуге, этносаралық қатынастар саласында мемлекеттік және

азаматтық 103 институттың тиімді өзара іс-қимылын арттыруға бағытталған

жұмысын қалыптастыру және ұйымдастыру тәртібі айқындалды[55]. Осы

бағытта қабылданған қадамдардың арқасында Қазақстан халқы Ассамблеясы

елдің саяси жүйесінің толыққұқықты субъектісіне айналды.

2007 жылдан бастап этнос топтарының мүдделері Қазақстан

Республикасы Парламентінде Ассамблеяның парламенттік кепілдендірілген

өкілдігі арқылы қамтамасыз етіледі. Бұл шара Қазақстанға 1990 жылы

маусымда қол қойылған ЕҚЫҰ Азаматтық өлшем жөніндегі

конференциясының Копенгаген Кеңесі құжатының 31-тармағының басты

қағидатын, сондай-ақ билік органдарында этнос өкілдігін қамтамасыз

етудің арнайы шараларына қатысты 1999 жылғы қыркүйектегі Лунд

ұсынымдарын іске асыруға мүмкіндік берді.

2000-шы жылдардың алғашқы он жылдығының аяғында ұлттық

саясаттың айналасындағы дискурста ұлттық идеологияның негіздерін

қалыптастыруға арналған трендтер нақты белгіленді. Бұл сауалға биліктің

өзіңдік рефлексиясы 2009-2010 жылдар бойы болған талқылаулар және 2010

жылы қабылданған Қазақстанның Ұлт бірлігі доктринасы болды. Бұл

құжатта «....Қазақстанның барша азаматына тең мүмкіндіктер мен лайықты

тіршілік жағдайын туғызуға ұмтылу, Адам құқықтарының жалпыға бірдей

Декларациясын мойындау, ұлт тағдырына жауапкершілікті сезіну,

Мемлекеттік егемендік туралы Декларацияда, мемлекеттік Тәуелсіздік

туралы Конституциялық заңда және Қазақстан Республикасы

Конституциясында көрсетілгендей байырғы қазақ жерінде ұлттық

34

мемлекеттілік құру мен нығайту және де басқа қағидаттарды негізге ала

отырып, қоғам мен ұлтқа Қазақстанның Ұлт Бірлігі Доктринасы ұсынылды

[56].

Доктринаның міндеті Қазақстанды мекендеген барлық этностардың

біртұтас қазақстандық ұлт өкілі ретінде сезінуіне жағдай жасау болды.

Дегенмен Доктринаның мәтініне сәйкес жалпыазаматтық қазақстандық

ұлтты қалыптастыру еліміздегі негізгі ұлт ретінде қазақтардың және

Қазақстан аумағында тұрып жатқан басқа да халықтардың ұлттық сана-сезімі

мен әлеуметтік-мәдени құндылықтарын кемітпеуге тиіс.

Бұл ережелер мынадай үш қағидатқа негізделген Доктринаның

құрылымын анықтап берді:

1. «Бір ел– бір тағдыр». Бұл ұлт бірлігін негіздейтін бірінші қағидат - әр

азаматтың өзінің ортақ тағдыры мен Отанының - Қазақстан

Республикасының - ортақ екенін ұғыну. Осылайша біздің ұлттық бірлігіміз,

этникалық шығу тегіне қарамастан, әрбір адамның жоғары деңгейде

Қазақстанмен және оның болашағымен етене бірігуіне негізделген.

Доктринада айтқандай: біздің ұлы мақсатымыз - этникалық шығу тегімізге

қарамай бірігіп, Даңқты Ұлтқа айналу және қолымызда тұрған ең бағалы

құндылық -егемен, тәуелсіз Қазақстанды көзіміздің қарашығындай сақтап,

болашақ ұрпаққа аманат ету. Ол үшін біз әлі күнге дейін ынтымағымызға

кедергі келтіретін болымсыз істерден және қолдан жасалған кедергілерден

арылуымыз керек»[56].

2. «Тегі басқа – теңдігі бір». Екінші басты қағидат - этникалық, болмаса

басқа да шыққан тегіне, діни ұстанымына және әлеуметтік жағдайына

қарамай барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру. Біздің ұлттық бірлігіміз,

этникалық шығу тегіне қарамастан, әрбір адамның жоғары деңгейде

Қазақстанмен және оның болашағымен етене бірігуіне негізделген.

Бұл қағидатты іске асыру, негізінен азаматтық теңқұқықты іске асыру

тетіктерін одан әрі жетілдіруді; ұлттық бірлікті нығайтудың әлеуметтік

базасы ретінде орта класты жылдам қалыптастыруды; ауыл мен қала

тұрғындарының, сондай-ақ қайта оралған отандастарымыздың (оралмандар)

өмір сүру дәрежесін теңестіруді қамтамасыз етіді көздейді.

3. «Ұлт рухының дамуы». Бұл қағидат біріктіруші және бекітуші

бастау ретінде Ұлт Рухын нығайтға және дамытуға бағытталған. Оны іске

асыру, негізінен мынадай бастамаларды қамтиды: ұлттық бірлікті

нығайтудың маңызды факторы ретінде мемлекеттік тілді дамыту және

тарату басымдығы;ұлттың, мемлекеттің, қоғам және отбасының

мызғымастығына бағытталған рухани дәстүрлерді, адамгершілік

құндылықтарды, дүниетанымдық ұстанымдарды сақтау және нығайту; жас

ұрпақты сыйластық, отаншылдық, Еліне және халқына адал қызмет ету

құндылықтары рухында тәрбиелеу; әрбір адам өзінің білімін, қабілетін,

кәсібилігін және бәсекеге қабілеттілігін үнемі жетілдіріп отыру; қоғамның

өмірлік маңызды барлық саласын одан әрі жаңғыртуға байланысты бірлескен

35

дәйекті жұмыстар жүргізу; Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігінің кепілі

ретінде интеллектуалды ұлт қалыптастыру.

Қазақстандық ұлтты құру жасампаздығы жолында бұл құжат мынадай

негізгі міндеттерді белгілеп берді: жалпы қазақстандық бірегейлікті нығайту;

этносаралық салада мемлекеттік органдар мен азаматтық институттардың

өзара іс-қимылының тиімді жүйесін қалыптастыру, мемлекеттік тілді дамыту,

этномәдени, халықтың тілдік өзіндік ерекшелігін сақтау және дамыту[56].

Қазақстанның Ұлт бірлігі доктринасының негізгі ережелерін іске асыру

Қазақстанның аумағында тұратын барлық эностардың тілдері мен салт-

дәстүрлерінің үйлесімді дамуы үшін тиісті жағдайларды сақтау кезінде қазақ

тілі мен мәдениетіне тірек болатын шоғырландырушы өзек ретінде басты

рольге ие болды. Ұлт бірлігі доктринасын мазмұндық тұрғыдан толықтыру

бойынша басты мақсаттарды айқындай отырып, Қазақстан Президенті ҚХА

XIV сессииясындағы сөзінде: «Тарихымыздың әр кезеңінде, оның ішінде

саяси репрессияның сұрапыл жылдарында қазақтар өз жерін көптеген

халықтың ұлтарын қабылдап, паналатты, оларға бауырлық көмек көрсетті.

Қазақ халқы қай уақытта да бірлестіруші халық бола білді. Олар болашақта

да қоғамымызды шоғырландырушы өзек болып қала беруі тиіс» деп айтып

өтті [57]. Ұлт бірлігі доктринасы азаматтық бірегейлікке негізделген

қазақстандық ұлтты дамыту қағидаттарын негіздеуге талпыныс жасаған ҚР

мемлекеттік ұлттық саясаты тарихындағы алғашқы құжат болды.

Алайда, Доктринаның мәтінін алғашында,азаматтық инстутаттарды

кеңінен тартпай мемлекеттік органдардың өздерінің әзірлеуі құжат БАҚ-қа

жарияланған соң көптеген қоғамдық топтардың барынша сыни қабылдауына

әкеп соқтырды. Дегенмен, Қазақстанның ұлттық бірлігінің доктринасы

қазақстанда ұлтаралық қатынастарды реттеуді нормативтік құқықтық

дамытуды кеңдік жоба ретінде есте қалды. Бұл құжаттың басты ережелері

бірқатар тұжырымдамалар мен бағдарламаларға негіз болды.

Осылайша, зерттеліп отырған кезеңде этносаралық және

конфессияаралық қатынастарды заңнамалық қамтамасыз ету Қазақстан

Республикасының ұлттық саясатының маңызды бағыты болып табылды.

2010 жылға қарай этносаралық саладағы проблемаларға ситуациялық

әрекеттен толық құнды ұлттық саясатқа өтудің этносаралық қатынастардың

тұрақтылығын қамтамасыз ететін жүйелі негізде және Қазақстанның барлық

халқын біртұтас азаматтық ұлтқа шоғырландыруға бағытталған барлық

кезеңдері өтті.

1.2. Тіл саясаты Қазақстан Республикасының ұлттық саясатының

бөлігі ретінде.

Тіл бірегейлендірудің негізі болып табылады, сонымен қатар

этникалық нышан ретінде қарастырылады. Мәдениетте әрбір феномен

этникалық нышан сипатына ие болуы мүмкін. Орыстарда ұлттық символ

ретінде Георгий Победоносецтің бейнесі қалыптасады, қазақтарда Алаш

36

бейнесі, солтүстік ирландиялықтарда – Арарат. Алайда көбінесе ұлттық

мәдениет, идеология мен сезім тілде жинақталады. Тіл этностар арасындағы

айырмашылықтың басты белгісі ретінде түсіндіріледі және басты этникалық

құндылық болып табылады. Бірегейлік пен мәдениеттілікті зерттеу

мақсатында КСРО кезінде одақ республикаларында, оның ішінде РСФСР

автономдық республикаларында жүргізілген этноәлеуметтік зерттеу

этникалық бірегейлік ретінде тілге аса көп мән берілетіндігін анықтады.

ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында «КСРО ұлттарын дамытудың және

жақындастырудың әлеуметтік-мәдени жағдайларын оңтайландыру» жобасы

бойынша КСРО ҒА этнографиясы институтының ғалымдары жүргізген

зерттеулер бойынша эстондардың, грузиндердің, өзбектердің,

молдавандардың, қазақтардың 70-80 %-дан астамытіл белгісі бойынша

өздерін бірегейлендірген [58].

Тілдің рөлі психологиялық факторды шоғырландырушы ретінде және

халыққа санақ жүргізу нәтижесінде бекітілген. Халықтың барлық одақтық

санағында қолданылған «ана тілі» ұғымы нақты тілдік мінезіне әсер етті.

Атап айтқанда, этникалық өзін-өзі тану элементі ретінде, яғни өзінің

этникалық тұтастығының тілі ретінде көрсетілді. Бұл ретте халықтың

көпшілігі үшін ана тілі туралы деректер тұрақты түрде қалып отырды.

КСРО кезінде адам тарихында болып көрмеген эксперимент жүргізілді.

Кеңес одағы құлдырау сәтінде 1991 жылдың соңында 15 ұлттық

мемлекеттен – одақтас республикадан тұрды және титульды этностардың

саны бойынша мынадай динамиканы құрады:

Барлық тұрғындар

Титульды этностар

Жылдар

1959 1970 1979 1989

Орыстар 114,1 129,0 197,4 145,1

Украиндықтар 37,3 40,8 42,3 44,2

Белорустер 7,9 9,1 9,5 10,0

Молдавандар 2,2 2,7 3,0 3,4

Литвалықтар 2,3 2,7 2,9 3,1

Латыштар 1,4 1,4 1,4 1,5

Эстондар 1,0 1,0 1,0 1,0

Әзербайжандар 2,9 4,4 5,5 6,8

Армяндар 2,8 3,6 4,2 4,6

Грузиндер 2,7 3,2 3,6 3,9

Өзбектер 6,0 9,2 12,5 16,7

Қазақтар 3,6 5,3 6,6 8,1

Тәжіктер 1,4 2,1 2,9 4,2

Түркімендер 1,2 1,6 1,8 1,9

Қырғыздар 1,0 1,5 1,9 2,5

1959, 1970, 1979, 1989 жылдары Бүкілодақтық санақ негізінде

есептелген. Кеңес өкіметінің Ресей империясынан мұра ретінде тұрғылықты

халықтың жерлерін зорлықпен тартып алған отаршылдық мұрасы қалды.

37

Қысқаша айтқанда КСРО-дағы ұлттық-мемлекеттік құрылыстың негізгі

кезеңдері келесідей:

1. 1918-1922 жылдар. Бұл кезеңде Ресей империясының аумағында

тәуелсіз ұлттық мемлекеттер қатары қалыптасты, РСФСР аумағында ұлттық

мемлекеттік білім құрылды. Польша, Финляндиядан бөлек дербес мемлекет

ретінде Украина, Белорусь, Армян. Әзербайжан, Грузин, Латыш, Эстон,

Хорезм, Бұхар республикалары болды.

РСФСР құрамында автономдық республикалар пайда бола бастады –

Түркістан, Карель, Горск, Дағыстан, Чуваш. Удмурт,

1922 жылдың соңында КСРО құрылды, оның құрамына РСФСР, УССР,

БССР, Закавказье Федерациясы.

2.1923-1924 жылдары Орта Азияда ұлттық-мемлекеттік шекаралар

межелініп бөлінді, Түркістан автономды республикасының базасында

Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан одақтас республикалары және 2

автономды облыс құрылды. Осы өңірлерде ұлттық өзін-өзі тану өсімінің

нәтижесі болды.

1936 жылға дейін ұлттық мемлекеттік құрылымдар пайда болып, саны

арта бастады, олардың мәртебелері өзгерді.

Дәл осы кезеңде заманауи Қазақстанның солтүстігінде, шығысында,

батысында және оңтүстігінде Қазақ жерлері белгіленіп, РСФСР құрамында

Қырғыз автономды республикасы пайда болды.

1936 жылы 5 желтоқсанда КСРО Конституциясын қабылдау КСРО-да

ұлттық саясаттың жаңа кезеңдерін белгіледі. Қазақстан одақ республикасы

болып қайта құрылды, бұл Қазақстан халқы үшін тарихи маңызды кезең

болды. Сонымен қатар осы жылдары әкімшілік аумақтық құрылымда және

мәдени саясатта ұлттық ерекшелік есебіне арналған курс ұлттық өмірді

бірегейлендіру курсымен ауыстырылды, оның салдарының бірі – орыс тілінің

күшейюі. Орыс тілі рөлінің күшеюіне және кеңеюіне байланысты саяси және

мәдени өмірде одақтас республикалардың титульды этностарының рөлін

күшейту процесі қатар жүрді. Нақты өмірде мықты әскерге дейінгі елді

индустрияландыру, шығыс өңірлерін, оның ішінде Қазақстанды өнеркәсіптік

дамыту, елді орталықтандыру талабы орыс тілінің жоғары қажеттілігіне

әкелді, сонымен қатар бір уақытта қазақ тілінің қолданысын тарылтты.

Мансаптық өсу үшін орыс тілін еркін білу талабы мәдениетте, білімде

одақтас республиканың тұрғылықты этностары тілдерінің қолданысын

екінші орынға ысырып тастады, кейін олардың мүлдем жойылып кету қаупі

де туындады.

3) 1930 жылдың екінші жартысынан бастап 50 жылдардың ортасына

дейінгі жиырма жылда Қазақстан ұлттық-мемлекеттік дамыту саласында

Қиыр Шығыстан корея тұрғындарының, КСРО-ға Украина және

Белоруссияның батыс аймақтарының қосылғаннан кейін поляк

халықтарының Қазақстанға жер аударылуымен ерекшеленеді. 1941-1945

жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстанға гитлерлік Германиядан

басып алған аумақтарынан 180-нен астам өнеркәсіптік кәсіпорын, 630-дан

38

астамбейбіт халық көшірілді. Осы жылдары Қазақстанға Поволжьяның

немістері, Солтүстік Кавказдың мұсылман халқы, Қырым тұрғындары жер

аударылды. 1956-1957 жылдары қоныс аудару нәтижелері аздап жойыла

бастады. Осы кезеңде Қазақстан орыс тілді халықтың мықты толқынын

бастан кешірді. Тыңды игеруге жүз мыңдаған жастар келді, олардың бәрі

отбасын құрып, Қазақстанның солтүстік аумағының тұрғындарына айналды.

Сонымен қатар орыс тілді және басқа тілді халықтың көптеп келуі 1959

жылғы Бүкілодақтың санақ кезінде анықталды. Сол кезде қазақтар

республика тұрғындарының бар болғаны 29%-ын құрады, халықтың

этнодемографиялық құрылымының осылайша түбегейлі өзгеруі қазақ тіліне

өз әсерін тигізбей қойған жоқ.

4)1956-1957 жылдары және 1980 жылдардың соңына дейін ұлттық

саясатта соғыс алды жылдарының үрдістері өз салтанатын құрды. Саяси

ырықтандыру аясында одақтас республиканың титульды этностарының

мәдениеті мен тілдерін «тежеу» үрдісі жалғасын таба берді. Әсіресе бұл

мектептік және жоғары білім беруге айрықша әсерін тигізді. Осы жылдары

орыс тілін оқытуды жақсарту туралы ОК мен Үкіметтің қаулысы шықты.

5)Ахуал қайта құрудың басталуымен, әсіресе 1980-ші жылдардың

аяғынан және КСРО ыдырығаннан кейінтүбегейлі өзгере бастады. Ахуалдың

түбегейлі өзгеруі одақтас республиканың титульды этностардың тілдері мен

мәдениетінің рөлін күшейту саясаты басым болды. Бұл туралы Қазақстанда

1989 жылы қабылданған «Тілдер туралы заң» растайды. Басқа одақтас

республикалардағы сияқты Қазақстанда мемлекеттік тіл туралы заң

қабылданды.Осы кезеңде Қазақстанды этносаяси дамытудың ерекшелігі

этникалық басымдылыққа әдепті дау-дамайсыз бағдарлану болып табылады,

Бұл Г.К. Колбиннің орнына келген Қазақстан басшылығының саяси, мәдени

сауаттылығын, көрегендігін дәләлдейді. Қазақ тілінің болашағы туралы

қамқоршылық таныту, оған мемлекеттік мәртебе беру Қазақстанда тұратын

барлық этностар тілдерінің қолданысы мен дамуына қолдау көрсетіп сақтау

туралы Н.Ә. Назарбаевтың президенттік өкілеттігінің басталған сәтінен

бастап өз нәтижесін берді. Бұл жағдай мемлекеттік тәулсіздіктің алғашқы

жылдарынан бастап Қазақстандағы тіл саясатының іргетасына айналды.

Ұлттық саясат мемлекеттің тиісті саяси құжаттары мен құқықтық

актілерінде бекітілген ұлттар мен этникалық топтардың өзара қарым-

қатынасын реттеу жөніндегі мақсатқа сай қызмет болып табылады[59].

Осы анықтамаға байланысты ұлттық саясатты іске асыру жөніндегі

негізгі жүктеме мемлекет еншісіне тиесілі, алайда оның көмекшілері ретінде

әртүрлі саяси партиялар қоғамдық ұйымдар болуы тиіс.

Тәуелсіз Қазақстанның ұлттық саясаты өз бағыты бойынша

демократиялық, бітімгерлік, жасампаз және прогессивті сипатта.

Қазақстандағы ұлттық саясатты жүзеге асыру нысаны мен әдісі бойынша

зомбылықсыз, толерантты, құрметті қарым-қатынаспен сипатталады. 2015

жылы 6 мамырда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев

Астана қаласында Үкіметтің кеңейтілген отырысында бес институционалды

39

реформаны іске асыру жөніндегі 100 нақты қадамды атап көрсетті.

«Болашағы Біртұтас Ел» атты төртінші реформада қазақстандық бірегейлікті

нығайту, шоғырландырылған саяси күшті қалыптастыру міндетін қойды.

Осыған байланысты бірқатар бағдарламалар әзірленді: «Мәңгілік Ел»

патриоттық актісі, «Үлкен ел – Үлкен отбасы» деген Қазақстан халқы

Ассамблеясының ауқымды жобасы және т.б. Мысалы, «Үлкен ел – Үлкен

отбасы» жалпыұлттық жобасының мақсаты – Болашағы Біртұтас Елді

қалыптастыру үшін мықты серпін беретін қазақстандық бірегейлік пен

жалпыұлттық бірлікті қалыптастыру[60, 5 б.].

Қазақстан көпұлтты мемлекет болып табылады, Қазақстан халқының

саны 2017 жылғы 1 қыркүйектегі жағдай бойынша саны 18 074 100мың

адамды құрады (2009 жылғы санақ бойынша года составляла 16 009 600 мың

адам). Қазақстандық қоғамның этникалық құрылымы 2009 жылғы ұлттық

санақ бойынша былайша сипатталады: казақтар – 63,1%, орыстар – 23,7%,

өзбектер – 2,9%, украиндықтар – 2,1%, ұйғырлар – 1,4%, татар – 1,3%,

немістеер – 1,1%, басқа этностар – 4,5% [61].

Қазақстан Республикасының ұлттық құрамы көптүрлілігімен

ерекшеленеді. Көпэтникалық қоғамды қалыптастыру процестерінің

ғасырдан астам тарихы бар.

1897 жылғы Бірінші Бүкілресейлік санақ материалдары бойынша

Қазақстанда 60-қа жуық этностар өмір сүрген, бұл ретте басым болған

этностар қазақтар болып табылды, олардың үлес салмағы 82 %-ды құрады.

ХХ ғасырдың басында столыпиндік қоныстандыру саясатының нәтижесінде

Қазақстанда еуропалықтардың, оның ішінде славян (орыс-украин)

халықтарының саны барынша өсті.

1989 жылғы соңғы Бүкілодақтық халықтық санақ бойынша

Қазақстанда 130-дан астам ұлт өкілдері тұрады, 2009 жылы 100-ден астам,

қазіргі уақытта 140-тан астам этнос өкілдері бар. Халықтың титульды

тұрғыны қазақ этностары болып табылады, үлес салмағы 1989-2009 жылдары

40-тан 63%-ға дейін өсті.

1990 жылдары дағдарыс құбылыстары кезінде қазақ емес

тұрғындардың көптеп кетуі, қолайсыз әлеуметтік экономикалық

жағдайлардың болуы шарасыздық процесс болып табылады. Қазақстаннан

көшудің бірқатар объективті тарихи және экономикалық себептердің салдары

болды, көші қон процесі 1994 жылы өз шыңына жетті, елден 400-ден астам

адам көшіп кетті. Негізгі көші-қон легі жақын шетелдерге аттанды: Ресей,

Белорусия, Украина, Өбекстан. Алыс шетелдер: Германия, Израиль, Греция,

АҚШ және т.б. Белсенді көші-қон легіне қарамастан елде ішкі саяси

тұрақтылық болды. 2004 жылы алғаш рет жиырма жылдың ішінде

республикаға келушілер саны кетушілерден әлдеқайда көп болды. Негізінен

келуші топтар қазақтар–59%; орыстар – 25%; украиндықтар – 4,2%; немістер

– 3% және т.б.Тәуелсіздік жарияланғаннан кейін Қазақстан Республикасына

көшіп келген оралмандардың жалпы саны 750 мыңан астам адамды құрады,

сондай-ақ мемлекеттік бағдарламаның көмегінсіз келгендер саны – 1 млн

40

адамнан асты (республикадағы барлық қазақтардың 10 %). Республикаға 192

мыңнан астам отбасы немесе 750 мың оралман, оның ішінде «Нұрлы көш»

бағдарамасы бойынша көшіп келді [60, 7 б.].

Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев республиканың барлық этностарын

шоғырландыруға және болашағы біртұтас елді құруға бағытталған саясат

жүргізуде. «Біз қазақстандықтар – болашағы біртұтас елміз. ..Біз өзіміздің

тұрақтылық және келісім моделін дамытуда айтарлықтай табыстарға жеттік.

Қазақстан Конституциясы нәсілдік, этностық, діни және әлеуметтік

қатыстылығына қарамастан, барлық азаматтың құқықтық теңдігіне кепілдік

береді.Сонымен қатар, қазақстандық біртектілікті одан әрі нығайту қажет. Ол

азаматтық қағидатына негізделуі тиіс. Барлық азаматтар құқықтың бір

көлемін пайдалануы, жауапкершіліктің бір жүгін арқалауы және тең

мүмкіндікке қолжетімділікті иеленуі керек. Мәңгілік Ел идеясы арқауындағы

жұмылдырушы құндылықтар – азаматтық теңдік; еңбексүйгіштік; адалдық;

оқымыстылық пен білімді қастер тұту; зайырлы ел – тағаттылық елі.

Осындай жағдайда азаматтық орнықты және табысты мемлекеттің ең сенімді

іргетасы болады»- деп мәлімдеді Н.Назарбаев 2015 жылғы Нұр Отан

партиясының съезінде айтылған төртінші реформаны таныстыру

барысында[62].

Тіл саясаты мемлекеттілікті сақтауда ұлттық мемлекеттік саясаттың

маңызды құрамы болып табылады. «Тіл саясатыныңтолерантты сипаты

қалыптасқан тарихи жағдайлармен байланысты – Қазақстан көпұлтты ел

болып табылады. Қазіргі уақытта елімізде ұлтаралық қатынас тілі болып

орыс тілі есептеледі, мұнымен тіл саясатын жүргізу кезінде есептесу керек.

Алайда туған тілді дамытуға зор назар аудара отырып, Қазақстанның

мемлекеттік саясаты мемлекеттік тіл – қазақ тілін дамытуға баса көңіл

аударады» [63, 29 б.]. Бұл Қазақстанда басым тілдер арасында

коммуникативті функцияларды орындау көлемі бойынша мынадай ахуал

қалыптасуына байланысты: қазақ тілі – 20-25 %, орыс тілі – 75-80 %, қалған

тілдер – 5 % -дан аспайды[64]. Қазақстан қоғамының көпұлтты сипатын,

ұлтаралық қатынас тілі ретінде халық арасында орыс тілінің

басымдылығынескере отырып Қазақстанның тәуелсіздігінің алғашқы

жылдарында билік Қазақстан халқының барлық тілдерін дамытуға

бағытталған тіл саясатын жүргізе бастады. Бұл ретте қазақ тілінің рухани

жаңғыруына байланысты қазақ тілін дамытуға баса назар аударылды. ҚР

Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті мемлекеттік тілді

дамыту мен қолдану жөніндегі уәкілетті орган болып тағайындалды.

Мемлекет тіл саясатын дамытуға жеткілікті қаржы бөлді. Қазақстан

Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың бастамасы бойынша

Президенттік мемлекеттік тілді дамыту қоры құрылды [65].

Қазіргі тіл саясаты Қазақстанда Қазақстан Республикасының

Констиуциясына, «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Қазақстан

Республикасының Заңына (1997 жылғы 11 шілдедегі), Қазақстан

Республикасында тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға

41

арналған мемлекеттік бағдарламасына, Қазақстан Республикасында тілдерді

қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасына, тілдік қатынастардың мемлекеттік-құқықтық аспектілерін

реттейтін басқа да құжаттарға сәйкес жүзеге асырылады.

Көпұлтты мемлекетте тіл саясатын жүргізу өте күрделі.Билингвизм

орын алған Қазақстанда халықтың екі тілді бірдей меңгеруіне байланысты

қиындықтарды еңсеруіне тура келеді. Республиканың қазақ тілді және орыс

тілді халққы үшін екі тілді бірдей меңгеру көбінесе қиындықтар туғызады.

Қоғам қайраткерлерінің өткір пікірлері, кейде мемлекеттік тілді білмеген

тұлғаларға қатысты радикалды шараларды қорғау үшін айтылатын ресми

тұлағалардың пікіріұлттар арсында шиеленіс тудыруы мүмкін.

Н.А. Назарбаев тіл проблемаларының күрделілігін түсініп, тілдер

туралы заңның орындалуын өзі жеке бақылауда ұстайды. Тілдік белгілері

бойынша кемсітушілкке жол берілмейтіндігі туралы түсінік қалыптастырған

болатын Елбасы. Орыс тілінде келген өтінішхаттарға қазақ тілінде жауап

берілген жағдайда шенеуніктердің жұмыстан босатылатыны туралы айтып

өткен болатын: «Шенеуніктердің көбі заңнан озып, ел тұрғындарының бәрін

қазақша сөйлеткісі келеді. Бірақ біз көпұлтты ел болғандықтан оған жол

беруге болмайды», - деді Елбасы.«Менің байқағаным, біреу орысша сұраса,

біздің мамандар оған қазақша жауап беріп жатады. Сонда прокуратура қайда

қарап отыр? Егер азамат орыс тілінде өтінім берсе оған орысша жауап беру

керек. Егер орыс тілінде сұраған азаматқа қазақша жауап берсе ондай

қызметкерді жұмыстан қуу керек!» - деп атап өтті Н.Назарбаев[66].

Президенттің өзі кеңес одағының өнімі болып табылады, сондықтан

посткеңестік кеңістікте өзінің терең ізін қалдырған орыстандыру саясатын

жақсы біледі. Бұрынғы кеңес азаматтарының ұрпақтары осы күнге дейін

орыс тілін өз ана тілінде қабылдайды. Көптеген қазақ отбасыларында отбасы

мүшелерінің барлығы дерлік орыс тілінде сөйлейді, қазақ тілін тек 32%-ы

ғана қолданады [67, 170 б.].

Қазақстандық қоғамда орыс тілі осы күнге дейін ұлтаралық қатынас

тілі болып табылады. Кеңес кезінде Қазақстанға орыс тілі кеңінен сіңіп

кетті. Оның себебі соғыстан кейінгі кезеңде белсенді қалыптасқан

қазақстандық қоғамның көпұлтты құрамы болуы мүмкін. Мысалы 80-ші

жылдары КСРО кезінде тұрғындардың 81%-ы орыс тілін меңгерген.

Салыстыру үшін АҚШ-та 2007 жылы ағылшын тілінде еркін сөйлейтіндердің

саны жалпы хылықтың санынан 80%-ға ғана жеткен[67, 162 б.].

«Қазақстанның Ұлт бірлігі доктринасы» жобасын 2009-2010 жылдары

талқылау кезінде мынадай баламалы жобалар ұсынылды: «Қазақстан

Республикасының ұлттық саясатының тұжырымдамасы. 2015 жылға дейінгі

міндеттер» «Мемлекеттік тіл» қозғалысы, «Қазақстан Республикасының жаңа

ұлттық саясатының 2010-2020 жылдарға арналған тұжырымдамасы, «Ақ Жол

ДКП Тұжырымдамасы». Жалпы оларресми бағдарламалардан

айырмашылығы қазақ ұлты мен қазақ тілін барынша қолдайды, Мысалы,

«Қазақстан Республикасының ұлттық саясатыныңтұжырымдамасы. 2015

42

жылға дейінгі міндеттер» деген тұжырымдамалық бағдарламада «үш тілге

қолдау көрсету саясатын тоқтату қажеттігі» туралы ұсыныс енгізілді.

Сонымен қатар, «Азаматтық аларда басты талап – мемлекеттік тілді білу. Әр

адам өз таңдауы бойынша басқа тілдерді үйреніп, меңгеруі тиіс» деген

ұсыныстар жазылған (мұндай талаптарды «Ақ Жол» КДП)

Тұжырымдамасында да айтылған болатын [68].

«Қазақстан Республикасының жаңа ұлттық саясатының 2010-2020

жылдарға арналған тұжырымдамасының авторлары азаматтардың ұлттық ар-

намысын, олардың тілдерін, мәдениеті мен діндерін құқықтық қорғауды

қамтамасыз етуді қолдайды, «ішкі және сыртқы факторлар қазақстанда қазақ

тілі мен мәдени құндылықтарына басымдық беру қажеттілігін негіздейді.

Өткен кезеңде кемсітушілікке ұшыраған қазақ халқының әлеуметтік

проблемаларын шешу міндеттілігіне ерекше назар аудару қажет. Тіл мен

мәдениет әр халықтың тарихи отанында жан-жақты дамиды. Мұндай

сараланған тәсіл әртүрлі этностар тобына жататын адамдардың азаматтық

құқығын, өзінің этникалық бірегейлігін сақтауға ұмтылуын және қоғамда

лайықты орын алуын шектемейді. Бұл нақтылау барлық этникалық топтар

үшін тарихи қалыптасқан жағдайды толық бейнелейді».

Ақжолдықтар сол кезеңдегі жағдайды әділ бағалай отырып былай деп

жазды: «ұлттық саясат әлі күнге дейін кеңестік таптаурындардан» арыла

қойған жоқ, ұлтаралық келісімнің қазақстандық тәжірибесі идеиал болып

отыр. Ұлттық проблемалар практика мәселесіне айналмай отыр, ығыр

болған идеологиялық үгіттеулер, лозунгтар орын алуда. Әрине ұлттық

қарым-қатынасты шиеленісті жағдайда деп қарайтындай негіз жоқ. Алайда,

ашық шиеленістің, дау-дамайлардың жоқтығы билік, бизнес, тіл

мәдениет,қоғам өміріндегі көптеген басқа да салаларда бәсекелі орта

салаларында өткір қайшылықтарды жоққа шығармайды» [69].

Тұжырымдама жобасы авторларының пікірі қазіргі заманның өзінде өз

белсенділігін жойған жоқ деп ойлаймыз. «Қазақстанның Ұлт бірлігі

доктринасында» ұлттық біліктің негізгі қағидаттарының біріҰлт рухын

нығайту мен дамыту деп атайды: «Ұлттың рухы халықтың өзіндік санасының

бір бөлігі болып табылатын мыңдаған жылдық дәстүрге, құндылықтар мен

мәдениетке, тілге сүйенеді. Осы тіл, дәстүрлі құндылықтар мен қайталанбас

төл мәдениетіміз халыққа жүздеген жылдар бойы демеу болып, оны тарих

жолында тарап кетуден сақтап қалды. Бұлар бүгінде де бізді өзгелерден

айырып, ерекшелейді. Әрі қайталанбас бір тұтас руханиятымыздың іргетасы

болып табылады. Сондықтан да мәдениетті, дәстүр мен тілді жаңғырту мен

дамыту, ұлттық қадір-қасиетті нығайту - мемлекеттің ең маңызды

міндеттерінің бірі. Бұл, ең алдымен, қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде

қолданыс аясын кеңейтуге қатысты. Оны меңгеру әркімнің парызы мен

міндеті, жеке бәсекеге қабілеттілігі мен қоғамдық өмірге атсалысудағы

белсенділігін айқындайтын ұмтылысы мен ынталануына айналуы қажет. Бұл

- шешуші басымдық, рухани және ұлттық бірліктің негізгі факторы»[70].

43

Көріп отырғанымздай, ресми деңгейде мемлекеттік тілге қолдау көрсету

мәселесі көтеріледі, бірақ бұл шара заманауи талаптарға жауап беретін ұлт

бірілігін құруға бағытталған. «Егер мемлекеттің қалыптасу кезеңінде басты

міндет этносаралық төзімділік пен қоғамдық келісім негізінде қоғамды

ұйыстыру болса, ел дамуының жаңа кезеңінде, стратегиялық басымдық

ретінде, қоғамның барлық азаматтары мойындаған ортақ құндылықтар мен

қағидаттар жүйесіне негізделген Ұлт Бірлігіне жету болып табылады» депа

жазылған Доктринада [70].

Бұл үш Тұжырымдаманы біріктіретін бір мәселе бар – ол қазақ

алфавитінің латын графикасына көшуін қолдау. «Мемлекеттік тіл»

қозғалысының өкілдері Мемлекеттік тілді дамыту институтын құрылтайшы

етіп тағайындауды ұсынды. Оның негізгі мақсаты қазақ тілін жаңғырту және

латынға көшуді дайындау болуы тиіс [68].

«Ақ Жол» ДКП өкілдері «Ақпараттық инфрақұрылымның рөлін, бәсекеге

қабілетті ұлтты дамытуда интернетті жәнеақапараттық кеңістікті дамытудың

заңдылығын ескере отырып, жаңа қазақ алфавитінің заманауи талабына

сәйкес шаралар қабылдау қажет» [69]. Бұл тұста латын алфавиті туралы сөз

болса керек. Ресми билік 2012 жылы алғаш рет латынға көшу туралы мәселе

көтерді (ҚР Президентінің жылсайынғы халыққа Жолдауы «Қазақстан -

2050»). 2017 жылғы 26 сәуірде «Егемен Қазақстан» республикалық газетінде

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» («Взгляд в будущее: модернизация

общественного сознания») атты Елбасының бағдарламалық мақаласы

шықты: онда Нұрсұлтан Әбішұлы латын алфавитіне көшу жоспарын ұсынды.

«Қазақ тілі әліпбиін кириллицадан латын графикасына көшіру

туралы»Қазақстан Республикасы Президентінің 2017 жылғы 26 қазандағы №

569 Жарлығы шықты, онда қазақ тілі әліпбиінің 2025 жылға дейін латын

графикасына кезең-кезеңімен көшуді қамтамасыз ету белгіленді[71].

Аталған қаулыға көзқарас қазақстандық қоғам арасында және тысқары

елдерде әртүрлі болды. Көпшлігі саяси астар бар деп қабылдады – Қазақстан

өткен кеңестік дәуірдің елесінен және қазіргі Ресейдің әсерінен құтылуға

ұмтылады. Президенттің өзі бағдарламалық мақаласында былай деп атап

көрсетті: «Қазақ әліпбиінің латын графикасына өтуі жөніндегі аса маңызды

шешім қабылдадық. Латын қарпіне көшудің терең тарихи қисыны бар. Бұл –

ата-баба арманының орындалуы ғана емес, келер ұрпақты болашаққа

бастайтын жол» [72].

Жалпы барлық тіл саясатының негізгі мақсаты – Қазақстанда тұратын

барлық этностардың тілін сақтау кезінде ұлттық бірлікті нығайтудың

маңызды факторы ретінде мемлекеттік тілдің толық көлемдегі қолданысын

қамтамасыз ету.

Тіл саясаты мемлекеттің ұлттық саясатының маңызды бөлігі болып

табылады, сондықтан қазақстандық қоғамда ұлтаралық келісімді сақтауоның

тиімді жүзеге асырылуына байланысты. Көпшілік сарапшалырдың пікірі

бойынша ашық жүйе ретінде қоғамның рухани дамуын нығайту мемлекеттік

тілді елімізде тіл саясатын жүзеге асыратын басты компонент түрінде қарауға

44

мүмкіндік береді. Осыған байланысты тіл саясаты Қазақстанның ішкі

саясатының стратегиялық маңызды құрамы ретінде мемлекеттік тілдің

ұстанымын реттеу мен нығайтудың маңызды міндеттерін шешуді қамтамсыз

етуі тиіс.

1.3. Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының негізгі

кезеңдері, мазмұны мен бағыттары

Тәуелсіздік алғашқы жылдарында республикада Қазақстан

халықтарының барлық тілдерін, әсіресе мемлекеттік тілді дамытуға

бағытталған тіл саясаты жүргізілді. Мемлекеттік тілді дамыту және енгізу

жөніндегі уәкілетті орган – ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл

комитеті құрылды. Республикада тіл саясатын іске асыруға бағытталған іс-

шаралар өткізілді, қазір де өткізілуде; бюджеттен ауқымды қаражат бөлінді;

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың бастамасы

бойынша Президенттік мемлекеттік тілді дамыту қоры құрылды[73].

Қазіргі тіл саясаты Қазақстанда Қазақстан Республикасының

Конституциясына, «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Қазақстан

Республикасының Заңына (1997 жылғы 11 шілдедегі), Қазақстан

Республикасында тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасына, Қазақстан Республикасында тілдерді

қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасына,тілдік қатынастардың мемлекеттік-құқықтық аспектілерін

реттейтін басқа да құжаттарға сәйкес жүзеге асырылады.

Тіл саясатының негізгі мақсаты – Қазақстанда тұратын барлық

этностардың тілін сақтай отырып ұлттық бірлікті нығайтудың маңызды

факторы ретінде мемлекеттік тілдің толық көлемді қолданылуын қамтамасыз

ету.

Тіл саясаты мемлекеттің ұлттық саясатының маңызды бөлігі болып

табылады, сондықтан қазақстандық қоғамда ұлтаралық келісімнің сақталуы

оның тиімділігіне байланысты.

Біздің көзқарасымыз бойынша, адамгершілікті өркендету және

нығайту, ашық жүйе ретінде қоғамды тұрақты дамыту мемлекеттік тілді елде

жүзеге асырылып жатқан басты компонент ретінде қарастыруға мүмкіндік

береді.

Осыған сәйкес Қазақстанның ішкі саясатының стратегиялық маңызды

бөлігі ретінде тіл саясаты мемлекеттік тілдің ұстанымын реттеу және

нығайту бойынша маңызды міндеттерді шешуді қамтамасыз етеді.

Заманауи тіл саясаты өзінің жағымды және жағымсыз жақтары болған

кеңестік кезеңнің тәжірибесіне негізделеді. 2003 жылғы Энциклопедиялық

анықтама Қазақстандағы мемлекеттік тіл саясатының мынадай кезеңдерін

анықтайды:

Кеңес дәуірі (1923-1989 жж.) – тілдер туралы декларация, «Қазақ тілін

меңгерген қызметкерлердің санын көбейту туралы» қаулы, «Қазақ тілінде

45

жұмыс жасайтын қызметкерлердің санын арттыруға бақылауды күшейту

туралы» қаулы, «Тұрғылықты халық өкілдерімен кәсіпорындарды

қамтамасыз етудің кезекті шаралары туралы» БК(б)П Өлкелік комитетінің

қаулысын қабылдау. Аталған құжаттар өнеркәсіпте, басқару органдарында

қазақтардың көптеп жұмысқа орналасуына және қазақ тілінің қолданылу

аясының кеңеюіне ықпал етті. БК(б) П Өлкелік комитетінің 1933 жылғы 4

сәуірдегі қаулысында Қазақ Республикасы ОСК, Халық ағарту

комиссариаты, Денсаулық сақтау жөніндегі халық комиссариаты, Әділет

халық комиссариаты, жұмысшы-шаруа милициясы сияқты құрылымдарда іс

жүргізуді қазақ тіліне толық көшіру көзделді.

Қазақтар аз тұратын өңірлерге екі тіл енгізілді, ал қазақтар 40%-дан

көп тұратын өңірлерде құжат айналымы қазақ тілінде жүргізілді. Саны аз

этникалық топ тұратын өңірлерге құжаттарды өз тілдерінде дайындауға

рұқсат берілді. «Қазақ тілін білетін мамандарға арналған жеңілдіктер

туралы» өкімнің нәтижесінде Қазақстанда жалақы көбейтілді, жұмысқа

қабылдау, мамандарды қысқарту кезінде қазақ тілін білетін мамандарға

басымдық берілді. 1934 жылы «Қазақ тілінде оқытпайтын мектептерде қазақ

тілін міндетті түрде оқыту туралы» ОСК-нің қаулысы қабылданды.

Көріп отырғанымыздай, 1920-1930 жылдары Қазақстан аумағында

кеңес үкіметі жүргізген тілі саясаты қазақ тілінің мәртебесін көтерген.

Өкінішке орай 1940-1950 жылдары қолайлы орта өзгеріске ұшырайды, қазақ

тілін қолданысын жоюға әкелетін нормативтік құқықтық құжаттар

қабылданады. Олар: «Қазақ тілін білгені үшін жеңілдіктерді жою туралы»

1941 жылғы қаулы, «Орыс мектептерін қазақ тілін оқытудан босату туралы»

1955 жылғы нұсқаулық, ал 1955 жылғы 9 мамырдағы қаулымен қазақ

мектептерін жабу басталды.

Мамандардың пікірі бойынша 1987-1997 жылдары жүргізілген тіл

саясаты жаңа саяси жүйенің шындықтарына жауап беретін жаңа заңнамалық

базаның құрылуымен сипатталады.

1989 жылы «Қазақ КСР тілдері туралы Заң» қабылданды, бұл қазақ

тілінің қолдану үрдісін соншалықты өзгерте қойған жоқ. Бұл кезеңде де

орыс тілі мемлекеттік органдарда көлік, әскер, медицина саласында да

қажетті болып қала берді. Ахуал еліміздің егемендік алуына байланысты

өзгерді. Ұлттық тарихқа, мәдениетке, салт-дәстүрлерге және ана тілге

қызығушылық артады. Күнделікті өмірге республика тұрғындарының

копэтникалық құрамын ескеретін тілі саясатын енгізу қажет болды. Қысқа

мерзімде мемлекеттік деңгейге дейін қазақ тілінің мәртебесін көтеруге ықпал

ететін нормативтік құжаттар әзірленді, әрине бұл ретте мемлекеттік тілді

білмегені және басқа тілдерде сөйлейтін адамдарды кемсітуге жол берілген

жоқ. Мысалы, 1995 жылғы ҚР Конституциясы, 1997 жылғы «Қазақстан

Республикасындағы тіл туралы» ҚР Заңы және тәуелсіз Қазақстанның ұлттық

тіл саясатының негізіне қаланған басқа да заңнамалық құжаттар. Аталған

заңнамалық база жалпы алғанда мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің

46

мәртебесін, ресми тіл ретінде орыс тілінің мәртебесін көтереді, яғни

қазақстандықтардың өміріне қазақ тілін енгізу біртіндеп жүзеге асады.

Тілдер туралы Заңның 4-бабында: «Қазақстан Республикасының

мемлекеттік тілі - қазақ тілі. Мемлекеттік тiл - мемлекеттiң бүкiл аумағында

қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік

басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тілі.

Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып

табылатын мемлекеттік тiлдi меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбiр

азаматының парызы.

Үкiмет, өзге де мемлекеттік, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдар:

Қазақстан Республикасында мемлекеттік тiлдi барынша дамытуға, оның

халықаралық беделiн нығайтуға; Қазақстан Республикасының барша

азаматтарының мемлекеттік тiлдi еркiн және тегiн меңгеруiне қажеттi барлық

ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық жағдайларды жасауға; қазақ

диаспорасына ана тілін сақтауы және дамытуы үшiн көмек көрсетуге

мiндеттi» деп жазылған [74].

Осы ретте Заңның 5-бабында «Мемлекеттік ұйымдарда және жергiлiктi

өзiн-өзi басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең

қолданылады», сондай-ақ және 7-баптарда: «Қазақстан Республикасының

азаматының ана тілін қолдануына, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және

шығармашылық тілін еркiн таңдауына құқығы бар. Мемлекет Қазақстан

халқының тiлдерiн оқып-үйрену мен дамыту үшiн жағдай туғызу жөнiнде

қамқорлық жасайды. Ұлттық топтар жинақты тұратын жерлерде iс-шаралар

өткiзiлген кезде олардың тiлдерi пайдаланылуы мүмкiн.Қазақстан

Республикасында тiлдiк белгiсi бойынша азаматтардың құқықтарын

кемсiтуге жол берiлмейдi. Қазақстанда мемлекеттік тiлдiң және басқа да

тiлдердiң қолданылуына және оларды үйренуге кедергi келтiретiн лауазымды

адамдардың iс-әрекеттерi Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес

жауаптылыққа әкеп соқтырады» деп нақты атап өтілген[74].

5-бап бойынша кезінде Қазақстан Республикасында тілді дамыту

стратегиясы орталығының өкілі Б.Хасанұлы өз пікірін былай білдірген: «Егер

ммлекеттік және орыс тілінің қоғамдық функцияларының арасында шектеу

болмайынша, басқа сөзбен айтқанда Заңның 5- бабы (Мемлекеттік

ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тілі ресми

түрде қазақ тілімен тең қолданылады) өзгермейінше ахуал бұрын қалай болса

сол қалпында қала бермек. Бұл тілді дамыту саласын демократияландыруға

ықпал етпейді. Немесе қазақ тілінің қолданысын тікелей шектейді, заңда,ғы

заңсыздық заңдастырылады, бұл мемлекеттік қоғамға қазақ тілін енгізу

жолында кедергі туғызады, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі айналасында

болып жатқан қарама-қайшылықтардың жойылуына әсер етпейді»[8, 175-176

б.].

Тілдер туралы Қазақстан Республикасының Заңын іске асыруды

жылдамдату үшін Қазақстан Республикасында тілдерді қолдану мен

дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы,

47

Қазақстан Республикасында тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Соңғы

бағдарламаны іске асыру нәтижесінде Қазақстан мынадай басты

көрсеткіштерге қол жеткізуі тиіс:мемлекеттік тілді меңгерген тұрғындардың

үлесін (2017 жылға қарай - 80%, 2020 жылға қарай - 90%); мемлекеттік тілді

В1 деңгейінде меңгерген мектеп түлектерінің үлесін (2017 жылға қарай -

70%, 2020 жылға қарай - 100%); мемлекеттік бұқаралық ақпарат

құралдарындағы қазақ тіліндегі контенттің үлесін (2014 жылға қарай - 53%,

2017 қарай - 62%, 2020 жылға қарай - 72%); тұрғындардың ономастикалық

комиссиялардың жұмысындағы шешім қабылдау процесін талқылау кезінде

қоғамдық қолжетімділік пен ашықтық қағидаттарының сақталуына

қанағаттанушылық дәрежесін (2014 жылға қарай - 60%, 2017 жылға қарай -

75%, 2020 жылға қарай - 90%); қазақ тілінің реттелген терминологиялық

қорының үлесін (2014 жылға қарай - 20%, 2017 жылға қарай - 60%, 2020

жылға қарай - 100%); республикадағы орыс тілін меңгерген тұрғындардың

үлесін (2020 жылға қарай - 90%); этномәдени бірлестіктер жанындағы қазақ

және ана тілдерін оқытатын курстармен қамтылған этностардың үлесін (2014

жылға қарай - 60%, 2017 жылға қарай - 70%, 2020 жылға қарай -

80%);республикадағы ағылшын тілін меңгерген тұрғындардың үлесін (2014

жылға қарай - 10%, 2017 жылға қарай - 22%, 2020 жылға қарай - 25%);

республикадағы үш тілді (мемлекеттік, орыс және ағылшын) меңгерген

тұрғындардың үлесін (2014 жылға қарай - 10%, 2017 жылға қарай - 17%, 2020

жылға қарай - 20%) ұлғайту[75].

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 29 шілдедегі №878

қаулысымен Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың

2011 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру

жөніндегі 2011 - 2013 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары бекітілді.

Жоспарда мыналарға қол жеткізу көзделген:

1) Мемлекеттік тіл - ұлт бірлігінің басты факторы (міндеттері:

Мемлекеттік тілді оқытудың әдіснамасын жетілдіру және стандарттау;

Мемлекеттік тілді оқытудың инфрақұрылымын дамыту; Мемлекеттік тілді

оқыту үдерісін ынталандыру);

2) Мемлекеттік тілді көпшіліктің кеңінен қолдануына қол жеткізу

(міндеттері: мемлекеттік тілді қолдану мәртебесін арттыру; мемлекеттік тілге

сұранысты арттыру);

3) Дамыған тіл мәдениеті - зиялы ұлттың әлеуеті(міндеттер: қазақ тілінің

лексикалық қорын жетілдіру және жүйелеу; тіл мәдениетін жетілдіру);

4) Қазақстан халқының лингвистикалық капиталын дамыту

(міндеттері:коммуникативтік-тілдік кеңістіктегі орыс тілінің қолданылуы;

Қазақстандағы тілдік әралуандықты сақтау; ағылшын және басқа да шет

тілдерін оқып-үйрену) [76].

«Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» Қазақстан

Республикасының Заңы Қазақстан Республикасында тiлдердiң

қолданылуының құқықтық негiздерiн, мемлекеттiң оларды оқып-үйрену мен

48

дамыту үшiн жағдай жасау жөніндегі мiндеттерiн белгiлейдi, Қазақстан

Республикасында қолданылатын барлық тiлге бiрдей құрметпен қарауды

қамтамасыз етедi [74].

Негізгі заңды – ҚР Конституциясын басшылыққа ала отырып, тіл туралы

Заңның 2- бабымемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар мен жергiлiктi өзiн-

өзi басқару органдарының қызметiнде тiлдердi қолдануға байланысты

туындайтын қоғамдық қатынастарды реттейді. Реттеу мәнінің таңдауы

жеке бостандыққа қатысты адамның құқығын бұзбайды.

Қазақстан Республикасындағы тiл туралы заңдар Қазақстан

Республикасының Конституциясына негiзделедi, осы Заңнан, тiлдердi

қолдануға және дамытуға қатысты Қазақстан Республикасының өзге де

нормативтiк құқықтық актілерінен тұрады.

Тiл туралы заңдар Қазақстан Республикасының азаматтарына, Қазақстан

Республикасында тұрақты тұратын шетелдiктерге және азаматтығы жоқ

адамдарға қолданылады (3-бап).

Тіл туралы Заңның 4-бабына сәйкес барлық мемлекеттік органдарға

Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын

мемлекеттік тiлдi меңгеру және Қазақстан Республикасында мемлекеттік

тiлдi барынша дамытуға, оның халықаралық беделiн нығайтуға; Қазақстан

Республикасының барша азаматтарының мемлекеттік тiлдi еркiн және тегiн

меңгеруiне қажеттi барлық ұйымдастырушылық, материалдық-техникалық

жағдайларды жасауға; қазақ диаспорасына ана тілін сақтауы және дамытуы

үшiн көмек көрсетуге мiндеттi екендігі туралы тапсырма берілді. Өкінішке

орай бұл бағыт өз нәтижесін бермей отыр.

Тіл туралы Заңға сәйкес Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл

қазақ тілі болып табылады. Мемлекеттік тiл - мемлекеттiң бүкiл аумағында

қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік

басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тілі.

Қазақ қоғамында латын графикасына көшу туралы шешім

қабылданғаннан кейін осындай шешімнің дұрыстығы мен перспективалары

жөнінде үлкен дискуссиялар болып жатыр. Латынға көшуді жақтаушылар

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін бірден латын алфавитіне көшкен Өзбекстан,

Азербайжан тәжірибесін жиі үлгі етеді. Әрине бұл елдер де латынға

көшкеннен кейін белгілі бір проблемалар және материалдық проблемаларға

тап болды (оқуға ауқымды қаржы бөлу, кириллицамен жазылған баспа

басылымдарын аудару қажеттілігі). Міне осындай проблемалардың

Қазақстан да болуы мүмкін. Сондықтан мемлекет пен қоғам сауатты

дайындық жұмыстарын жүргізуі қажет. Латынға көшуді жақтаушылардың

маңызды аргументтерінің бірі – латын қарпіне көшу біздің

азаматтарымыздың шетел тілін және қазақ тілін үйренуді жеңілдетеді деген

пікірлері. Латын алфавитіне негізделген жаңа ұрпақтың оқулықтарын әзірлеу

«екі қоянды бір оқпен өлтіреді».

Еліміздің орыс тілді азаматтары латын қарпіне негізделген қазақ тілін

меңгеруді бастайды, осы арқылы олар шет тілін үйрену бойынша өз

49

өмірлерін жеңілдетеді. Ең алдымен халықаралық тіл – ағылшын тілін оқу

жеңілдейді.

Латынға көшудің қарсыластары бұл тұрғыда заманауи Қазақстанда

ресми тіл және ұлтаралық қатынас тілі – орыс тілін кемсітушілік деп

қарайды. Біздің пікірім бойынша көптеген қазақстандықтар қазақ тілін

білмейді. Уақыт өте келе республика тұрғындары қазақ тілін толық

меңгергенде қазақ тілі ресми тіл және ұлтаралық қатынас тілі мәртебесін

алуы мүмкін. Өйткені Кеңес дәуірі кезінде еліміздің көптеген ұлттары қазақ

тілін ұлтаралық қатынас тілі ретінде қабылдаған. Сол кездегі немістер,

кәрістер, поляктар орыстардың және т.б. қазақтар арасында орыс тілінде

сөйлеу туралы ойларына да келген жоқ, себебі қазақтардың бәрі өзінің ана

тілінде сөйледі. Орыстандыру процесі қазақ тілді азаматтардың ұлтаралық

қатынас тілі ретінде орыс тілін қолдануына әкелді. Әрине «қазақтандыру»

процесін жоспарлы түрде асыра сілтемей қазақстандық қоғамның көпұлтты

мәртебесін ескере отырып жүргізу қажет, әйтпесе бұл қадам ұлтшылдықтың

өсуіне және кеңес дәуірінен қалған үлкен мұра зиялы өмірді жоғалтуға әкелуі

мүмкін.

Кейбір қарсы тараптар латынға негізделген жаңа қаріпке көшу

сауатсыз адамдардың көбеюіне әкелуі мүмкін деп санайды. Қарсы тараптар

қазақ даласын исламдандыру нәтижесінде қазақ халқының көпғасырлық

мұрасын бойымызға баулитын араб қарпіне көшуді ұсынады. Айтпақшы,

1920 жылдардың аяғында КСРО түркі халықтарының латынға шапшаңдатып

көшуінің бір себебі – халықты ислам әлемінен қол үздіру. 1920 жылдары

латынға көшірудің қарсыластарының бірі ірі лингвист А.Байтұрсынов

болған, ол араб графиксын сақтап қалу қажеттілігін дәлелдеген.Оның басты

аргументі ғасырлар бойы жинақталған қазақ және түркітілдес халықтардың

ұлттық құндылықтары мен мәдениетінің жоғалуына әкеледі деп есептеген.

Араб графикасын меңгерудің қиындығын жоққа шығармай, ол оны

жетілдіруді ұсынған. А.Байтұрсынов 1912 жылы араб графикасы мен қазақ

тілінің орфографиясын жасады және жетілдірді (сингармоалфавит және

сингармоорфография). Көп жылғы еңбегінің және қазақ тілі мен араб

графикасының дыбыстарын жан-жақты нақты зерделеуінің, іріктеуінің

нәтижесінде 1924 жылы бірегей «Байтұрсынов орфографиясы» пайда болды.

Кеңес кезеңінде әртүрлі форумдарда ғалымдарараб графикасын сақтау

туралы өз көқарасын, сонымен қатар рефомаланған араб жазуын және оның

басымдығын дәлелдеуге мәжбүр болды[77, 102 б.].

«Кворум» аналитикалық тобының сарапшысы Тимур Козырев латынға

көшу туралы былай деді: «Қазақ алфавитінің кириллица графикасынан

латынға көшу жобасы, егер ол табысы іске асатын болсаҚазақстан

Республикасының тәуелсіздігін нығайту және қазақстандықтардың дербес

саяси біртектілігін қалыптастыру процесінде жағымды рөль ойнайды»[78].

Республика азаматтарының тілдік адалдығы мен тілдік тәртібі

мемлекеттің ішкі саясатының бөлігі ретінде тіл саясатымен реттелетін

процестердің тікелей әсерінің нәтижесінде қалыптасады.

50

Қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесінің берілуі тілдің беделін

көтеруді ынталандырды, қазақ тілі мен орыс тілінің арасындағы

функционалды өзара қарым-қатынасты реттейді, қоғамдық маңызды

салаларда қажетті көлемде қазақ тілінің қолданысын қалпына келтірді.

2012 жылғы 4 қазанда ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің,

Қазақстан халқы Ассамблеясының қолдауымен Қазақстан Республикасының

Президенті жанындағы мемлекеттік басқару академиясында «Қазақстандағы

тіл саясаты: Қазақстан халқының рухани негіздері принципін іске асыру»

атты дөңгелек үстел өтті. Дөңгелек үстелдің қатысушылары «тіл саясатын

іске асырудың мынадай тұстарына назар аудару қажет деп» санады:

-мемлекеттік тілді қоғамның қабылдауы және орны тіл саясатын іске

асыру нәтижесін толық көлемде көрсетіп отырған жоқ, бұл мемлекеттік тілді

оқып-білуге қатысты таптаурынның қалыптасуына байланысты;

- мемлекеттік тілді меңгеру этникалық, кәсіби әр жастағы топтарды

бірыңғай мәдени-білім беру, әлеуметтік-саяси кеңістікке интеграциялаудың

шарты болып табылады;

-қазіргі уақытта мемлекеттік тілді меңгеруді әдістемелік қамтамасыз

ету тапшылығы еңсерілді, бірінші кезекке үдемелі және

ұйымдастырушылық-қызметтік сипаттағы әдістеме сөз болып отыр. Бұл

адамдардың көпшілігіне тіл дағдыларын меңгеруге және дамытуға мүмкіндік

береді. Тілді білу жаһандану және заманауи интеграциялық процестер

жағдайында бәсекелік басымдыққа ие» [79].

А. Нысанбаева «Қазақстанда тіл саясатын одан әрі жүргізудің негізгі

күрделілігі мемлекеттік тілдің лайықты орынға ие болатын тілдердің

қолданыс қатынасын нақты анықтауды қажет ететін мемлекеттің оңтайлы

тілдік кеңістігін құруда» деп есептейді (ҚР тіл саясатының тұжырымдамасы)

Орыс тілі мен қазақ тілін нақты қолдану аталған талапқа сәйкес келмейді.

Практикада орыс тілін қолданудың нақты көрсеткіші мемлекеттік тілді

қолдану деңгейіне сәйкес келеді, ал қазақ тілі – ресми тілге. Қалыптасқан

тілдік ахуалды өзгерту үшін қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне толық

ие болуы үшін кең ауқымды мемлекеттік саясатты жүргізу қажет» [80].

1996 жылы Қазақстан Республикандағы тіл саясатының

тұжырымдамасында осы проблема айтылды: «Қабылданып жатқан

шараларға қарамастан қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін толық көлемде

іске асыру мүмкін болмай отыр. Негізгі себеп бұл мәртбе тек декларация

түрінде ғана іске асып отыр, оның жаппай қолдануын, іс жүргізуде

қолданысын қамтамасыз ететін толық көлемде тетігі бекітілмеген,

мемлекеттік тілдің қызметтік қолданыс та екінші кезектегі сипатта»[81].

Қазақстандық басқа зерттеуші Э.Сүлейменова қазақстандық тілі

саясатын теңгерімді деп санайды. «Қазақстанда әртүрлі этникалық

топтардың мүдделері теңгерімді. Егер теңгерімділік болмаса елімізде келісім

мен ауызбіршілік бұзылады» [82].

К. Казакпаев тіл саясатының дұрыс іске асырылмауы қабылданған

Мемлекеттік бағдарламалардың (1990, 2001, 2011 жж.) дұрыс орындалмауы

51

деп санайды. Автор «Жеті баланың көзі жоқ баласы бар» деген атақты

мақалдың жетегінде қалып қойғанымызды тілге тиек етеді [83].

Мемлекеттік тілді жаңғырту үшін отандық талдаушы Р. Жанғозы

мыналарды ұсынады: «латын алфавитіне көшу, «бір дыбыс-бір әріп»

принципі бойынша әріптерді барынша азайту; дифтонг и монофтонг әлеуетін

қолдану жағына қарай қазақ тілінің грамматикасын қайта қарау; ғылыми-

техникалық терминдерді белсенді енгізу». Сонымен қатар Қазақстанда

мемлекеттік тілді дамытудың мынадай үш сценарийін ұсынады: «оптимистік

сценарий 2020 жылға қарай – Қазақстан халқының басым көпшілігі тілдік

құзыреттіліктің базалық деңгейін меңгерді. Бұған мыналар ықпал етті: тіл

саясатының сауатты әзірленуі және тіл саясатының тиімді іске асырылуы;

тұрғындарды жаппай оқыту үшін қатаң талаптарды үйлестіру және қолайлы

жағдайлар жасау; мемлекеттік тілді танымал ету және тарату үшін азаматтық

қоғамның белсенді қатысуы; барлық ұлтты шоғырландыруға бағытталған

Мемлекет басшысының тиімді саясаты мен оның қызметі.

Пессемистикалық сценарий – 2020 жылға қарай Қазақстанның халқы

қазақ тілін меңгеруде алға ілгерілеушілік болмады. Бұған мыналар ықпал

етті: елдегі әлеуметтік-экономикалық ахуалдың нашарлауы; шиеленіскен

ішкі саяси жағдай; әртүрлі әлеуметтік мәдени факторларларды уәкілетті

орган тарапынан қабылдамау; тіл саясатын іске асыруға бөлінген қаражатты

тиімді пайдаланбау; жемқорлық факторлары.

Соңғы сценарий – 2020 жылға қарай 25 жасқа дейінгі Қазақстан халқы

тілдік қыұзыреттіліктің базалық деңгейін белгілі бір деңгейде меңгерді.

Бұған мыналар ықпал етті: жас қазақстандықтарға баса назар аудару; оқумен

жаппай емес, халықты жекелеп қамту; оқытуды ынталандыру тетіктерінің

жеткіліксіздігі; қаржылық және басқа ресурстардың шектеулігі»[84].

Біз талдаушылардың тілдік жоспарлау объектілері етіп балалар мен

жастарды алу керек деген пікірлерімен қосыламыз, Ешкімге құпия емес,

соңғы жылдары мектепке дейінгі балалар мекемелерінде, орта және жоғары

оқу орындарында қазақ тілінде оқытатын топтарды көбейту қажеттілігі пайда

болды.

Республикадағы ұлттардың барлық ата-аналары өз балаларының

болашағы туралы ойлайды, сондықтан балаларының мемлекеттік тілді білу

керектігін түсінеді. Осы тұрғыдан алғанда мемлекет те оларға көмектесуі

қажет. Барлық заңнамалық база қазір қабылданған – Тұжырымдама, Заң,

әртүрлі бағдарламалар, кадрлар даярлау үшін жағдайлар жасалған, жаңа

ұрпақтың оқу-әдістемелік әдебиеттері әзірленуде және т.б. қажетті қаржылық

қаражаттар бар, өкінішке орай тіл саясатын іске асырудың нақты тетігі

әзірленбеген. Дегенмен осы жылдар ішінде тіл ахуалы әлдеқайда жақсарған,

Қазақстанда мемлекеттік тілдің мәртебесін көтерумен қатар, қалған тілдердің

мүдделері де ескерілген.

Республикадағы барлық тіл саясаты, біздің көқарасамыз бойынша,

қазақ тілінің қолданысын кеңейтуге бағытталған, яғни көптілділік саясаты

басым. Бұл саясатты мемлекетті құрудың, нығайтудың қажеттілігінен, қазақ

52

және орыс тілді болып екі топқа бөлінген қазақ ұлтын біріктіруден туындаған

жағдайда толығымен өзіні-өзі ақтады деп айта аламыз. Сонымен қатар,

республикада тілді жоспарлау орыс және басқа да тілдерді сақтауды және

оларға қолдау көрсетуді көздейді. Мұндай қайшылық бір қарағанда тіл

саясатының мақсаты – қазақ тілді емес халықтың және аз эникалық

топтардың тілге деген адалдығын сақтау, аумақтық тұтастықты сақтау,

Ресеймен және басқа да көршілес елдермен жақсы қарым-қатынасты сақтап

қалуға қолдау көрсету, яғни этникалық шиеленісті болдырмау. Сондай-ақ екі

және көптілді саясат аз ұлттардың құқығына нұқсан келтірмейтін

демократиялық мемлекет ретінде қызмет етуіне көмектеседі.

Жалпы Қазақстан Республикасындағы тіл саясатын мынадай

кезеңдерге бөлуге болады:

1. Идеологиялық және заңнамалық қамтамасыз ету тұжырымдамасын

әзірлеу, мысалы, 1997 жылғы 11 шілдедегі №151-1 Қазақстан

Республикасының Заңы және т.б.

2. Саясат құралдарын, әзірлеу және таңдау; заңдық және әкімшілік

бақылау, тілдердің өзара қарым-қатынасын қолдау, тіл саясатының

қаржылық және материалдық-техникалық негіздерін жасау, сондай-ақ іс-

шаралар жоспарын әзірлеу, мысалы, Мемлекеттік бағдарламаларды іске

асырудың әр тиісті жылдарға арналған іс-шаралар жоспары.

3. Тіл саясатын енгізуге, іске асыруды бақылауға қабілетті

құрылымдарды жасау, мысалы, Қазақстанда осындай құрылымдар болып

мыналар табылады: ҚР Білім және ғылым министрлігі, ҚР Мәдениет және

ақпарат министрлігі, ҚР Ұлттық баспа ісі және бұқаралық ақпарат агенттігі,

ҚР Үкіметі жанындағы Мемлекеттік ономастикалық комиссия, ҚР Үкіметі

жанындағы мемлекеттік терминологиялық комиссия және т.б

Авторлардың пікірі бойынша Қазақстанда тілі саясатын тиімді іске

асыруға ықпал ететін міндеттерді шешу: оқыту жөнінде, ең алдымен қазақ

тілін оқытатын жоғары білікті кадрларды даярлау; қазақ тілінің

терминологиялық базасын жетілдіру; Қазақстан халықтарының тілдерін

дамыту және қолдану; билингвизмді, яғни екі тілділікті – қазақ тілі мен орыс

тілін дамыту; қазақстандық жаңа ұрпаққа үш тілді меңгеріп сөйлеуге

мүмкіндік беру: қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілін ұлтаралық

қатынас тілі ретінде, ағылшын тілін халықаралық қатынас тіл ретінде;

мемлекеттік қызметшілерді қазақ тілін білгені үшін материалдық

ынталандыру; екі тілді әдебиет арқылы қазақ тілін көрсету, орыс тілді

облыстарда Солтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстан және басқа облыстарда

қазақ тілін қажетті ету [85].

Тіл саласындағы мемлекеттік саясатқа арналған отандық және шетелдік

ғалымдардың зерттеулерінде кездесетін негізгі қорытындылар:

1) Қазақстанның көпэтникалық саяси тұрақтылығын нығайтуға

бағытталған мемлекеттің тіл саясатының барлық іс-шаралары;

2) ҚР тіл саясатының негізгі мақсаты қазақ тілінің мемлекеттік

мәртебесін практикалық іске асыру (ҚР Конституциясының 4-бабы), орыс

53

тілінің конституциялық қолданысын сақтау (ҚР Конституциясының 5-бабы),

Қазақстан халықтарының басқа да тілдерін сақтау (ҚР Конституциясының 6-

бабы);

3) қазақ тілі соңғы жылдары әр салада аса қажетті болуда;

4) тілге деген мемлекет тарапынан қызығушылықтың болмауы

отбасында тіл туралы пікірлердің оны қолданудың жоғалуына әкелді: қазақ

тілінің жаңғыруына ықпал еткен маңызды фактор Ұлт көшбасшысының

араласуымен тілге үлкен қолдау көрсетілді. Н.Назарбаев ішкі және сыртқы

үдерістерге байыппен қарады. Қазақстандағы тіл саясатының оң

нәтижелерінің арқасында мемлекеттік тілді меңгергендердің үлесі артты [86].

Республикада тіл саясатын тиімді іске асыруға кедергі келтіретін

себептер:

1) қазақ тілі кеңес дәуірінде мүлдем дамыған жоқ;

2) мемлекеттік тілді енгізу проблемаларына біраз жарияланымдардың,

хабарлардың жиналыстардың арналғанына қарамастан, олар

саясаттандырылған эмоционалды сипатта болды. Мысалы, тәуелсіздік

жылдарындағы отандық газеттерде, журналдарда, тіл саясатын іске асыру

процестері мен қорытындылары туралы көптеген мақалалар жарық көрді.

Мақалалардың дені негізінен үгіттеу сипатында болды. Оған

тақырыптарының өзі дәлел: «Қазақ тілін білу – заман талабы», «Адамдар бір-

бірімен дос болса тілдерде достасады», «Мемлекеттік тіл – менің тілім»,

«Қазақ тілі – менің тілім сенің тілің, біздің тіліміз» және т.б. Мұндай

мақалалардың авторлары саяси қайраткерлер, мемлекеттік қызметшілер,

журналистер [87].

Осылайша, аталған мақалада Қазақстан Республикасында жаңа тіл

саясатының негізгі тұстарын айқындауға тырыстық. Аталған тіл саясаты

орталықтандырылған деген пікірмен келісеміз, себебі бұл саясатты

мемлекет жүргізіп отыр және жалпы міндетті іс-шаралар жүйесін көздейді.

Сондай-ақ республикадағы тіл саясаты қазіргі тілдік ахуалды өзгертуге

бағытталғандықтан перспективалы деген қорытынды жасадық. Саясат

көпшілік қауымның мүддесін ескереді, сондықтан оны демократиялық деп

атауға болады. Тіл саясатының ұлттық сипатын атап өту қажет, себебі негізгі

басымдық ең алдымен қазақ тілін дамытуға бөлініп отыр, алайда бұл ретте

орыс тілін және этникалық топтардың тілдерін де дамытуға барынша назар

аударылады [88].

Орыс тілін қолдану саласын сақтау Қазақстанның ТМД

мемлекеттерімен интеграциялық процестерге, бірыңғай мәдени-ұлттық

кеңістігін сақтауға ұмытылатындығын растап отыр. Орыс тілінің мәртебесі

ғылыми және мәдени ақпараттың көзі ретінде Қазақстанда оның қажетті

екендігін көрсетіп отыр.

54

2 ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫ

ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕТІН ФАКТОР

2.1 Қазақ тілі – мемлекеттік тіл

Адам ой-санасының нақты көрінісі – тіл. Адамға тіл ой-сана, ойлау

пайда болғаннан бастап біткен. Адамның ой-санасы қандай ежелгі болса, тілі

де сондай ежелгі, ертеден пайда болған.

Тіл дегеніміз, асылында, дыбыс: әртүрлі дыбыстардан құралатын жеке-

жеке сөз, атау. Түрлі дыбыстардан сөз құралатыны сияқты жеке сөздерден

сөйлем құралады.

Сөз, сөйлем адам ой-санасының заттық жемісі, адамның былайғы

жануарлардан даралану-қоғамдасуынан бастап, дүниені, затты білу, тану

жолындағы табысы, әуелгі өнері. Сондықтан да қазақ «Өнер алды – қызыл

тіл», - дейді.

Тіл қоғам мүшелерінің бәріне бірдей ортақ, түсінікті болады. Оны

қоғам бірте-бірте байытады, ілгері дамытады, яғни барған сайын тілдің сөз

қоры көбейеді, сөйлем құрылысы жетіледі, сөйлеу тәсілі шеберленеді,

пайымдалынады.

Адам қоғамының әр буыны тілді жаңадан, басынан бастап қайтадан

жасамайды. Өзінен бұрынғы буын жасаған тілді, тілдің сөз қорын, сөз

құрамын, сөйлеу тәсілін – бәрін пайдаланады, өз әлінше байытады. Ілгері

дамытады, тіл осылай ілгері дамып, атадан балаға, баладан ұрпаққа, яғни

алдыңғы толқын ағадан кейінгі толқын ініге ауысып, мұра болып қалып

отырады, яғни тіл әр ұлттың өзіне тән ұлттық мәдениет, тіл, әдебиет, ғылым

байлығын ғасырлар бойы жасаған асыл қазынасын сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа

жеткізіп отырады.

«Тіл – халықтың ең басты үлкен құндылығы. Уақыт өткен сайын тас

қашалар, темірді тот басады, өзіне берілген несібесі таусылғанда адам

өмірден өтеді. Ұрпақтан-ұрпаққа тарайтын халықтың рухани мұрасы ретінде

тек тіл ғана жалғыз көпір болып қалады [89].

Тұтастай алғанда, тіл – ұлттың пайда болуының алғышарты. Тіл

білімінің негізін салушы Ахмет Байтұрсынов: «Тілі жоғалған жұрттың өзі де

жоғалады» [90], - деп бекер айтпаған. Өйткені, тіл – ұлттың өткені, осы шағы,

болашағы. Осыған орай В. Гумбольдт «Тіл ұлттың жаны әрі тынысы» деген

[91].

Ұлт өзінің аумағының ортақтығымен, сонымен қатар тілінің

бірегейлігімен көрініс беретін адамзаттың тарихи қауымдастығы ретінде

сипатталады. «Экономикалық және қаржылық қор, табиғи байлықтар,

жоғары технологиялар, қазіргі заманауи жабдықталған әскер – бұлардың

барлығы ұлттық рухтың орнын толтыра алмайды. Егер оларды жасаған

адамдардың рухы жоғары болмаса, онда бұл айтылғандар ел үшін қызмет ете

алмайды. Ал өзінің елін, халқын сезінуге рухтануға тек тіл ғана көмектесе

алады» [92].

55

Тіл өзін қолданушы халықпен бірге туып, қатар жасап отыратын

мәңгілік серігі. Халық қандай көне болса, оның тілі де сондай көне, халықты

оның тілінен, тілді адамнан, тіпті халықтан бөліп алуға болмайды. Яғни, тіл

ұлтпен бірге туып, қалыптасады, ол – ұлттық сананың жемісі. Қай тілді алсақ

та, тіл ұлттық рух, мәдениет. Ұлттық тіл ұлттың санасымен, ділімен,

дүниетанымдық көзқарастарымен, құндылықтарымен, өмір сүруімен, әдет-

ғұрып, салт-дәстүрлерімен байланысты болып келеді. Әр ұлттық тілдің

өзіндік ерекшеліктері, тарихы болады.

Ұлттық тіл – халықтың ғасырлар бойына жинақталған асыл мұрасы.

Өзінің ана тілін білмейтін ұлттың болашағы жоқ, себебі тіл – ғылымда,

білімде табысқа жеткізетін және өзгермейтін бірлік. Ғалым-лингвист В.А.

Маслова «Тілдің әлемдік бейнесі» термині – бұл шындығында адамдардың

нақты бір қауымдастығының іс-әрекетінде оның қоғамдық-тарихи тәжірибесі

белгіленген және сол халықтың ұлттық мәдениеті көрініс тапқан

метафоралық бейнелеу» [93], - деп анықтама береді. Яғни, ұлттық тіл

күнделікті өмірде, әртүрлі салады ыңғайлы жағдай тудырады. Өз

мемлекетінің қай жерінде болмасын өзге тілдерге қажеттілік тудырмайды, өз

тілінде емін-еркін тілдесіп, ұғынысуда ешқандай қиындық туғызбайды. Қазақ

халқының ұлттық тілі – қазақ тілі, ұлттың өмір сүруінің барлық саласында

пайдаланылатын ана тілі.

Қазақ тілі жазба тілге айналғанға дейін саф алтындай таза, мейлінше

көркем, орамды, барынша образды, көркемдеу тәсілдеріне, бейнелікке бай

тіл. Түрколог-ғалым Г.М. Мелиоренский: Зерттеушілердің барлығының да

бірауыздан айтатынындай, қазақ тілі түркі тілдері ішінде ең таза, ең бай

тіл»[90, 7 б.], - деп қазақ тілінің көркемдігіне ерекше мән берген.

Ал қазақ халқының тарихы, этнографикасы, азды-көпті болса да тілінің

дыбыстық жүйесі туралы алғаш пікір айтқан А.Левшин «Северный архив»

деп аталатын, 1825 жылы шыққан журналда қазақтарды «қырғыз» деп

атаудың теріс екендігін, оның «қазақ» деп аталатын жеке халық екендігін

ескертумен қатар, оның рухани байлығы, әдебиеті туралы мынандай пікір

айтады:

«Қазақ халқының... бойынан біз поэзия мен музыканың бұлағын

көреміз. Гомер, Полибий, Аристотель дүниенің жөргектегі дәуірінің өзінде

искусствоның бар әдемі қасиеттерінің өмір сүргенін мәлімдейді... Көп

жағдайда сол сәбилік өмір сипатына жақын қазақ қауымы адамның ақын

және музыкант боп туатындығының жаңа бір дәлелі болып отыр. Олардың

поэзиясы... батырлардың ерлігін мақтайды, табиғатты, махаббатты

жырлайды. Әр адам өлең шығарады, әр қазақ импровизатор» [90, 9 б.].

Қазақтардың ақын халық екені, оның ауызекі тілге шеберлігі басқа да

көптеген зерттеушілерді таң қалдырып тамсамдырғаны белгілі. Бірақ

тіліміздің сол асылдары ХІХ ғасырға дейін қағаз бетіне түспей, баспа арқылы

тарамай, бірден-бірге, ұрпақтан-ұрпаққа ауызекі тіл түрінде беріліп келді.

Сондықтан ХІХ ғасырдың екінші жартысына дейінгі, яғни жазба тілге

дейінгі фольклор тілі болсын, ақын-жазушылардың поэзиялық туындылары

56

болсын әдеби тіл демейміз, фольклор тілі, халық әдебиеті тілі, жазба әдебиет

тілі дейміз [94].

Түйіндеп айтсақ, бұл қазақ халқының өз ой-пікірлерін жеткізудегі

басты құралы. Яғни, сөз, сөз өнерінің, сөз мәдениетінің сөйлеу әрекетінде

оларды дұрыс қолданудың қазақ тіліне ғана тән ерекшеліктерінің жиынтығы.

Қазақ тілі Қазақстан Республикасының Ата заңының 7 бабында және

Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңының 4 бабында Қазақстан

Республикасының мемлекеттік тілі деп көрсетілген. Мемлекеттік тіл

дегеніміз – кез келген мемлекеттің нышандарының бірі, егемендігінің

көрінісі, бейнесі болып саналады. Мемлекеттік тіл – мемлекеттің барлық

саласында қызмет атқаратын, барлық заңдары қабылданып, барлық ресми іс-

шаралары өткізілетін, іс-қағаздары, ресми кездесулері, байланыстары жүзеге

асатын тіл. Мемлекеттік тілдің мәні, маңыздылығы туралы Елбасы Н.Ә.

Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында:

Мемлекеттік тіл — бұл Отан бастау алатын ту, елтаңба, әнұран секілді дәл

сондай нышан. Және ол елдің барша азаматтарын біріктіруі тиіс» [95], - деп

нық атап айтқан. Қазақ тілі, яғни мемлекеттік тіл барлық мемлекеттік

органдардың, ұйымдардың барлық қызметінде, төлқұжат, жеке куәлік, туу

туралы куәлік, неке куәлігі, білім туралы атттестат, диплом және тағы да

басқа құжаттарда, тақтайша, маңдайшаларда, ресми бланктерде,

хабарландыру мен жарнамаларда пайдаланылады. Н.Ә. Назарбаев: «Қазақ

тілін білмей, мемлекеттік қызмет органдарында жұмыс істеу мүмкін

емес»[96], - деп мемлекеттік тілдің мәртебесін жоғарылатып, оның

қажеттілігін атап көрсетті. Елбасы өзінің «Қазақстан-2050» Стратегиясы:

қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында «2025

жылға дейін қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін меңгеруі тиіс», - деп

айтқан. Яғни, қазақ тілі Қазақстанда тұратын барлық ұлттарды біріктіретін

тіл. Қазақ тілі бай тілдердің бірі болып саналады, оның дәлелі ретінде М.

Әуезовтың «Абай жолы» романының жиілік сөздігін құрастырушылар онда

16 мың сөз бар екенін анықтаған. «Әлем әдебиетіндегі әйгілі жүз кітапты

емін-еркін бар бояуымен төгілтіп түсіретін тіл – қуатты тіл, қазақ тілі –

сондай тіл», - деп М. Әуезов қазақ тілінің көркемдігін көрсеткен.

Тәуелсіздігіміздің ең басты белгісі де, тірегі де ана тіліміз – қазақ тілі. Тіл

егемендігі 1987 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті мен Қазақ

ССР Министрлер Советінің «Қазақ тілін оқып-үйренуді жақсарту туралы»

Қаулысынан басталуы, одан әрі Қазақстанның 1989 жылы Тіл заңы

қабылданды. Қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесі 1993 жылы 30 мамырда

қайтарылған Қазақстан Республикасының Конституциясында айқындалып

көрсетілген. «Мемлекеттік тіл – тұрғылықты халықтың және Қазақстан

Республикасы азаматтарының басым көпшілігінің тілі»[96], -деп Қазақстан

Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігінде жазылған. Ал

лингвист-ғалым Б. Хасанұлы «Мемлекеттік тіл белгілі бір мемлекеттің

әлеуметтік-коммуникативтік жүйесінің негізгі компоненті. Мемлекеттік тіл

мемлекеттің барлық аумағында, барлық саласында, барлық тұрғындардың

57

міндетті түрде қолдануы тиіс тіл болып саналады», - деп анықтама береді.

Яғни, мемлекеттік тіл мемлекетпен бірге дамитын саяси және әлеуметттік

лингвистикалық бірлік. Демек, мемлекеттік тіл – қоғамның нығаюына ықпал

етіп, барлық ұлттарды, яғни Қазақстанда тұратын 140-тан астам этнос

өкілдерін біріктіретін тіл. Жүсіпбек Аймауытов: «Тіл жұрттың жаны. Тілінен

айырылған жұрт - жойылған жұрт», - деп тілдің мемлекет үшін

маңыздылығын көрсетеді. Өйткені тіл бар жерде халық, халық бар жерде

мемлекет болады [97].

«Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуы ел өміріндегі ең маңызды

оқиғаның бірі деп білемін. Елмен бірге қазақ тілі – мемлекеттік тіліміз де

жетілуде, Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» - деп Елбасы Н.Ә.

Назарбаев Қазақстанда мемлекеттік тілдің болашағы зор екендігін атап

көрсеттті. Мемлекеттік тіл концепциясының қалыптасуы тіл саясатына

байланысты болады. «Мемлекеттік тілдің атқаратын қызметтік аясы және

оның әртүрлі мемлекеттік ұйымдарда қолданылуы аталған әлеуметте

қалыптасқан дәстүрлі әлеуметтік-коммуникативтік жүйелерге, тіл саясатында

қабылданған міндеттерге байланысты біршама өзгеше болуы мүмкін.

Көпұлтты мемлекеттегі мемлекеттік тілдің маңызды функцияларының бірі –

ұлтаралық қарым-қатынас тілі міндетін атқару» [98], -деп мемлекеттік тілдің

қызметіне анықтама беріп, мемлекет үшін маңыздылығын көрсетеді.

Статистика 1991 жылдан 1999 жылға дейін ЖОО саны 61-ден 163-ке

дейін өскенін, ал студенттердің саны 288,4 мың адамнан 365,4 мың адамға

дейін өскенін көрсетіп отыр. 2010 жылы 620,4 мың студент оқыған ЖОО

саны 149-ға дейін қысқартылған. 1999 жылы 94,4 мың студент санымен жеке

106 ЖОО болды, ал 2010 жылы 310,3 мың адаммен олардың саны 96 болды.

1999 жылы 271 мың студент құрамымен 57 Мемлекеттік ЖОО болды. Ал

2010 жылы мемлекеттік ЖОО саны 53 болып, онда 310,1 мың студент оқыды.

Берілген ақпараттардан оқуға қабылданған студенттер саны жағынан жеке

ЖОО мемлекеттік ЖОО-дан асып түскенін көруге болады.

Сонымен бірге, қазақ тілінің Мемлекеттік мәртебесінің арқасында

ауылдық жерлердегі қазақ жастары ана тілінде оқуға мүмкіндік алды, ал бұл

қазақ халқының біліктілігінің жоғарылауына септігін тигізгені сөзсіз

екендігін атап өту қажет. Сөйтіп, 1999 жылы дипломдары бар адамдардың

арасында жоғары білімі бар қазақтардың үлесі 54% ға жеткен, ал 2009 жылы

66% ға жеткен. Жалпы алғанда, қазақ халқының арасындағы жоғары білім

көрсеткіші 2009 жылға қарай 13,9% дан 21,7% ға өсті, ал орыс

тұрғындарының көрсеткіші – 12,3% дан 18,3% ға өсті. Бұнымен бірге, қазақ

тілінде оқитын студенттер саны тұрақты өсті. 2015-2016 оқу жылының

басында студенттердің жалпы саны 459369- ға жетті, қазақ тілінде оқитын

студенттер үлесі 62,7%. 34,3% студенттер орыс тілінде оқыды, ал ағылшын

тілінде – 3,0%.

Орта кәсіби білім беруге жататын оқу орындарының арасында

техникалық-мамандандырылған мектептерге қарағанда колледждерде оқу

беделді болып табылады. Колледждер саны 1991 жылдан 2007 жыл

58

аралығында 244- тен 460 -қа дейін өсті. Оларда оқитын студенттер саны тіпті

екі есеге көбейді, 238,3 мыңнан 499,6 мың адамға көбейді. Республика

аумағында колледждердің әркелкі шоғырлануын атап өткен жөн. Олардың

көбісі Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан,

Қостанай облыстары мен Алматы қаласы сияқты кәсіби – техникалық білім

беру дәстүрлі түрде кең дамыған аймақтарда орналасқан.

Статистикалық зерттеу колледждерде оқитын студенттер арасында

қазақ жастарының көптігін анықтады. Олардың саны 2008 жылы 361,1 мың

болды, 91,8 мың орыс, 7,4 мың украин, 1,7 мың белорус халқы болды.

Дегенмен, сол кезде Республика тұрғындарының арасында орты білімі бар

орыс халқының үлесі 39,3%, украин – 37,8%, белорус – 39,3% ды құрады.

Бұл кезде қазақ халқының арасында орта білімі бар адамдар 25,9 % ды

құрады.

Тұрғындардың арасында жоғары білімі бар орыс ұлтының үлесі 24,4%,

украин ұлтының үлесі – 19,7%, белорус ұлтының үлесі – 15,8%, ұйғыр

ұлтының үлесі – 17,1%, түрік ұлтының үлесі – 11,5%. Қазақ халқы арасында

бұл көрсеткіш 30,2% құрады. Осылайша, 2009 жылғы ұлттық халық санағы

қазақтардың жоғары білімі алуының прогрессивті үрдісін

көрсетті.Техникалық біліммен салыстырғанда гуманитарлық бағытта

басымдау болды. Әрине, бұл Кеңес дәуірінде еуропалық елдер өкілдері ие

болатын, білікті жұмысшылардың ұлттық құрамында теңсіздікке әкеледі.

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы ауыр экономикалық дағдарыс

орта білім беру жүйесін қайта құруға әкелді.Осы жылдары жалпы білім

беретін мектептердің саны айтарлықтай төмендеді. 2000 жылдардың басында

жалпы білім беретін мектептердің жалпы үлесі бастауыш мектепке 19,6%,

негізгі мектепте- 17,9%, орта мектепте - 63,9% болды. 1991-2001жылдары

ауыл тұрғындарының ауысуы, орта мектептерді жергілікті бюджеттен

қаржыландыру арқылы жергілікті билік органдарына бағындыру және шағын

мектептерді оңтайландыру еліміздің 515 мектебінің қысқартылуына әкелді.

Нәтежесінде үш ауысымды мектептер пайда болды, түстен кейін 39 %,

ауылдық жерлерде -30,3% бала оқыды.Тәуелсіздік жылдарында негізінен

қалалық жерлерде жалпы білім беретін жеке меншік мектептер ашыла

бастады. 2011 жылы бұндай мектептердің саны 117-ге жетті. Қазақ тілінде

оқитын оқушылар санының артқанын атап өту керек. Егер 1991 жылы қазақ

тілінде 1063,6 мың адам оқыса,2011 жылы олардың саны 1573,7 мың адамға

артты.Одан кейінгі жылдары қазақ тілінде білім алатын оқушылардың саны

тек қана артып отырды.1991 жылы орыс тілінде 1975,3 мың оқушы оқыса,ал

2011 жылы олардың саны 843,4 мың адам болды.

Жалпы алғанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының

ережелері мен мемлекеттік тіл саясатына сәйкес, мектептерде 9 тілде: қазақ,

орыс, өзбек, ұйғыр,тәжік,украин,татар, неміс және ағылшын тілдерінде

жүргізілді.2000-2001 жылдары тұрғылықты ықшам жерлерде 82 өзбек,13

ұйғыр, 3 тәжік және 1 украин тілінде мектептер жұмыс істеді. Бұл 82,9%

өзбек, 59,0% тәжік, 45,6% ұйғыр,0,1% украин балаларына өз ана тілінде

59

білім алуларына жағдай жасады. Балалар елеулі бөлігі өз ана тілдерін

мектептерде факультативті сабақтар түрінде оқи алады. Осылайша,

факультативті сабақтарда 17286 оқушы ұйғыр тілінде, 6485- оқушы өзбек

тілінде, 3294 -оқушы дүнген тілінде, 4211- оқушы түрік тілінде , 496- оқушы

әзірбайжан тілінде, 477 -күрд тілінде, 431- оқушы тәжік тілінде, 257- оқушы

корей тілінде , 113- оқушы еврей тілінде оқиды.

Бұдан басқа 2000-шы жылдардың басында Қазақстан

Республикасында 173 жексенбілік ұлттық мектептер істеді, бұл жерде өз

тілін меңгеру мүмкіндігіне, мемлекетте тұрып жатқан барлық этностар ие

бола алған. Бұндай мектептердің, факультативтердің басым бөлігі,

мемлекеттік емес ұйымдардан қаржыландырылды.

Қазақстанда этномәдени үрдіс білім беру мекемелеріндегі

мүмкіндіктерімен ғана емес , сонымен қоса әлеуметтік қаржыландыратын

БАҚ-пен анықталады. 2011 жылы республикада 2740 бұқаралық ақпарат

құралдары жұмыс істеді, онын ішінде 84%(2301)- мемлекеттік емес БАҚ,

16%(439)-мемлекеттік. БАҚ-тың көп бөлігі-2494 немесе 91%-дәстүрлі түрде

газет - журналдармен берілген, 8,5% электронды БАҚ-233 және 0,5%(13) –

ақпараттық агенттіктер.Тілдер жайындағы мәселе: қазақ тілінде (эфирге

шықты) 543 бұқаралық ақпарат құралы шығарылды,орыс тілінде 920, қазақ.

орыс тілінде - 930, қазақша,орысша және де басқа тілде-347. ҚР-ның «ҚР-

дағы тілдер жайлы» 18 заңына сәйкес 1997 жылдың 11 шілдесінен бастап

№151-1,сонымен қатар ҚР «БАҚ туралы» Заңының 3 бабында 1999 жылдың

23 шілдесінен тәуелсіздік жылдары 95% істеп жатқан теле мен

радиокомпанияның 50% бағдарламалардың хабар тарату көлемі

мемлекеттік тілде жүргізілді, дегенмен, хабар тарату мерзімі таңғы және

кешкі уақытта берілді, ол кездері телекөрермендердің хабар көру рейтингісі

негізінен төмен болған. Берілген статистика бойынша , Қазақстанда орыс тілі

негізгі коммкникативті құрал екенін көрсетеді, сонымен қатар 5248 газет,

журналдар Ресей Федерациясы мен басқа мемлекеттерден келіп түседі.[99, 21

б.].

Қазақ тілін дамыту туралы мемлекеттің қамқорлығы Кеңес одағында

әлеуметтік қолданыстағы көптеген салалардан ығыстырылуы этникалық

БАҚ-қа ана тілінде хабар беретін құқығының шектелуіне әкеп соқтырды.

Осылайша, 2003 жыы мемлекеттің қолдауының арқасында тек 11 ұлттық

газет шығарылды, 44 телестудия 12 ұлттық тілде және 18 радиотолқын 7

ұлттық тілде ақпарат таратты[6, 36 б.]. 2002 жылы өткізілген Этномәдени

сауалнаманың мәлімдемелері бойынша Қазақстанның әр әртүрлі аймағында

1000-ға жуық сұхбат бергендердің 6,8 % кітап, газет, журналдардың, 9,2%-

радио мен теле бағдарламалардың туған тілінде шығуы міндетті деп

санамады [94, 38 б.].

Біз көріп отырғандай, этнотілдік үрдіс этномәдени үрдістің маңызды

бөлігі болып табылады.Олар Қазақстандағы этника аралық қатынасқа әсер

етеді.

60

КСРО – да екі тілдіктің бір түрін – ұлттық – орыс тілін орыстандыру

саясаты жағдайында басым қылу және қазақ тілін мемлекеттік басқарма,

білім және ғылым саласынан ығыстыру, оны көбінесе отбасылық –

тұрмыстық салада және дәстүрлі мәдениет саласында пайдалану 1980

жылдардың соңында кейбір деректер бойынша қазақтардың 40% - ы қазақ

тілін білмеуіне немесе нашар білуіне, ал бұрынғы астана Алматы қаласында

90% қазақ - жасөспірімдердің өздерінің туған тілінде сөйлемеуіне алып келді

[89, c. 30].

Орыстар Қазақстанда қазақ тілін меңгеруге әлеуметтік мәдени

қажеттілікті сезінбеген кезде, біржақты екітілділікті түп тамырымен құртуға

бағытталған мемлекеттік тіл саясатының функционалдық мағынасын көтеру

алғаш 1989 жылдың 22 қыркүйегіндегі «Қазақ КСР –дағы тілдер туралы

Заңына» сәйкес жүзеге асырылды. Содан соң 1997 жылдың 11 шілдесінде ҚР

«Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Заңы қабылданды, осыған

сәйкес, қазақ тілі мен орыс тілін ғана емес, сонымен қатар ағылшын тілін де

жеткілікті деңгейде меңгерудің үштілдік қоғамын қалыптастыру ұсынылды.

Осы заң актілерін жүзеге асыру үшін, сонымен қатар, ең бірінші, мемлекеттік

тілді білетін, содан соң ресми және ұлтаралық тілдесім тілі ретінде орыс тілін

және 20% - ға дейін ағылшын тілдес қазақстан азаматтарының үлесін

арттыруға бағытталған 1990 – 2000, 2001 – 2010 және 2011 – 2020 жылдары

тілдерді дамыту және қызмет етуінің мемлекеттік бағдарламасы қабылданды.

Ең алдымен, бірінші кезекте іс жүргізуге қазақ тілін енгізу міндеті

қойылды, осыған сәйкес 2006 жылы «Қазақстанның болашағы және

мемлекеттік тіл» атты дөңгелек үстелін өткізу кезінде баяндалған деректер

бойынша, бес облыста (Атырау облысы, Жамбыл облысы, Қызылорда

облысы, Маңғыстау облысы, Оңтүстік Қазақстан облысы) іс жүргізу ресми

түрде қазақ тіліне ауыстырылды. Алайда, осы облыстардың өзінде қазақтар

көп тұрса да, бірыңғай қазақ тілінде құжат алмасу кезінде қиындықтар

туындады, осыған байланысты Атырау облысында бұл көрсеткіш барлық

ресми құжат алмасудың тек 51%, Жамбыл облысында - 50%, Қызылорда

облысында - 49% жетті [93]. Іс жүргізуді мемлекеттік тілге ауыстырудың

мемлекеттік саясаты өзгермейтін болып табылады және мемлекеттік

мекемелерден шығатын барлық құжаттарды міндетті түрде қазақ тілінде

жүргізу стратегиялық талабы қойылады. Мемлекеттік тіл саясатын жүзеге

асыру 2011 жылы қоғамдық қолданыстан «ресми» орыс тілін алып тастау

және ҚР барлық билік құрылымдарында «кадрларды тазалау» тілінің

басталғаны туралы жазылған саяси өтініш қабылдаған «Лад» славян

қозғалысы тарапынан жағымсыз реакция тудырды.

Мемлекеттік органдардың тіл саясатын жүзеге асыру бойынша ықпалы,

сондай-ақ, жергілікті тұрғындардың пайдасына шешілген еліміздің ұлттық

құрамының өзгеруі нәтижесінде ресейліктердің сыртқы көші-қоны, 1999

жылғы санақ бойынша, қазақ тілінде сөйлейтіндердің үлесі 64,4% -ға, соның

ішінде ресейліктердің 14,9 % 1989 жылы 0,9% салыстырғанда, 1989 жылы

корейліктердің 28,8%-ы 1%-ға қарсы, 1989 жылы ұйғырлықтардың 80,5%

61

9,1%- ға қарсы және т.б. [89, 32 б.]. 2009 жылы 15 жас аралығындағы және

одан үлкен қазақ тілін меңгерген жеке тұлғалар үлесі 74% құрайды, ал орыс

тілінде еркін сөйлейтіндер 94,4% (92% қазақтар, 98,4% орыстар), ал тек

ағылшынша 15,4% (17,5% қазақтар, 12,6% орыстар) [90, с24]. Орыстардың

мемлекеттік тілді меңгеруіне байланысты 25,3% ауызша сөйлеген, 8,8% ы

еркін оқып және жазғанын атап өткен жөн [92, 258 б.]. Сонымен қатар орыс

тілі мен ағылшын тілін меңгеруде ауылды жерлерге қарағанда қалалық

жерлердің деңгейі жоғары.

Ж.К.Нургалиеваның пікірі бойынша, қазақ тілі және оған негізделген

мәдениет 2004 жылы әзірленген құжатқа сәйкес мемлекеттік қызметте

әлеуметтік жоғарылау болу үшін сәтті ресурс болды, мемлекеттік қызметке

кіру үшін мемлекеттік тілді білу емтиханын тапсыру және әлеуметтік

мәртебесін көтеру үшін қажет. Сонымен қатар, елде мемлекеттік тілді қазақ

тілін білмейтіндерді тиімді оқыту мәселесі және қазақ тілін оқытудың

инновациялық әдістерінің болмауы, сапалы оқу-әдістемелік оқулықтарының,

білікті кадрлардың , тілді меңгеруді ынталандыру жүйесі сияқты мәселелер

туындады.

Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тілді дамыту бағыттарының

бірі- түпнұсқалық қазақ есімдерін қайтару және қайта жаңғырту, мысалы елді

мекендерде, көшелерде және т.б. Осылай, 1991-2005 жылдары үш облыстың,

12 қаланың, 53 облыс аудандардың, 7 қалалық аудандардың, 43 теміржол

бекеттері, 957 ауылдардың, сондай-ақ, 890-ге жуық мәдениет, білім және

спорт мекемелерінің атаулары өзгертілді [98, 21 б.]. Бұл саясаттың

бастамашылары қазақ жерінде қазақ мемлекетінің құрылысын батыл

қолдайтын және отаршылдықтың қалдығын жойған қазақ

интеллигенциясының ең этникалық бөлігі болды. Ономастикалық комиссия

қызметінің нәтижесі этносаралық шиеленісті тудырды, әсіресе, еуропалық

халық басым болғанда, олар жаппай атауын өзгертуге келіспеді, олар Ресей

империясы мен КСРО дәуіріндегі тарихи өткенді кемсіту және ұмыту деп

санайды. Осылайша, 2007 жылы тек Шығыс Қазақстан облысында 9,1%

орыстардың 52,4% қазақтарға қарсы болды, қайта жаңғыртуға [100, 16 б.]

Қазақстан Республикасының саяси құрылыс тәжірибесіне байланыысты ҚР

Президентінің 1995 ж 1 наурызда берген Жарлығында Қазақстан

этникааралық келісімнің бірегей орталығы болды. Ассамблея 818 этномәдени

бірлестіктер мен Қазақстандағы 46 этностың саяси ассамблеяларын

біріктіреді. Республикалық және аймақтық ұлттық мәдени орталықтар

ұлттық тілдерді, салт- дәстүрдің, мәдениет пен тарихи отанның қарым-

қатынасының қайта жаңғыруы мен дамуына әсер етіп, тәуелсіз

Қазақстандағы этникалық орталықтардың әлеуметтік-мәдени жағдайының

апалы түрде өзгеруінде маңызды рөл атқарады.

Этномәдени және этнолингвистикалық үрдістерге әсер ететін

мемлекеттік ұлттық және тілдік саясаттың негізгі бағыттарын қарастырып,

этно-социологиялық зерттеулер нәтижесінде анықталған Қазақстанның

басым этникалық топтарының мәдени және тілдік бағыттылығына назар

62

аудару қажет. 2000-шы жылдардың басында сұхбат алу барысында орыс

тілінде сөйлейтін қазақтардың көбісі тілді үйренгісі келетіндерін, тек бесінші

бөлігі ғана оны қажет етпейтінін білдірді. Негізінен олар 20-29 жастағы

(31,9%) жас жігіттер(55,1%) болды. Керісінше, қазақ тілін білмейтін ресейлік

азаматтардың әр төртіншісі мемлекеттік тілді үйренгілері келетінін, әсресе,

30 жасқа дейінгі (49,7%) әйелдер ниеттенді (57,9%). Сауалнамаға қатысқан

қазақстандықтардың арасында орта есеппен 35,7% хабарды қазақ тілінде

міндетті 50% тарату керек дегенді қолдады, олардың 75,3% -ы қазақтар

болды, 42,4% -ы теріс жауап берді, олардың 56,9% -ы орыс.

Қазақ халқының психологиясында , кез-келген ұлт өкілдерін, әсіресе,

ана тілін білмейтін этникалық қазақтарды айыптау үрдісі басым. Осылайша,

Шығыс Қазақстандағы стандартты сұхбат 2004 жылы көптеген

қазақстандықтардың мемлекеттiк тiлдi меңгермегендігін, қазақстандық

респонденттердiң 65,1% теріс қарайтындығын көрсетті, ал 2007 жылы бұл

көрсеткiш 82,3%-ға жетті. Орыс халқына қатысты қазақтардың жауабы

жұмсақ болды: 2004 жылы көрсеткіш 46,4% -ды құрады, бұл көрсеткіш 2007

жылы 49,6%-ға көтерілді. Осы стереотиптерді қазақтардың ұлттық

психологиясына шоғырландыру, қазақ тілін білмеуі бойынша, ұлтаралық

қақтығыстарға алып келеді, мұндай жағдайларға 2007 жылы тап болдық,

олар 28,1% орыс тілінде сөйлейтін қазақтар мен 42,6% орыстар, басқа ұлт

өкілдерінің 37,5% -ын құрады. Іс жүргізу жұмысында тілдерді қолдану

туралы мәселеге қатысты қазақ халқының 45,6% қазақ тілінде кеңсе жұмысы

тек қазақ тілінде, ал қазақ және орыс тілдерінде - 27,4%, әр түрлі -19,8%, тек

орыс тілінде -2,4%. Орыс респондеттерінің осындай сұрақтарға жауаптары

мынадай: 1,4% ғана қазақ тілінде, 53,1% екі тілде, орыс тілінде 23,1%, 16,1 %

сараланған. Семей облысындағы басқа ұлт өкілдері орыстардың пікіріне

бейім болды; респонденттердің ешқайсысы мемлекеттік істі қазақ тілінде

жүргізуді қолдаған жоқ, ал орыс тілінде 12,5%, екі тілде 50%.

Байқағанымыздай, тұрғындардың көбіне билингвистикалық тән яғни

Қазақстандағы барлық этносаралық келісім және барлық этностардың

құқықтарын сақтау тән. Қазақ халқының меншікті үлесі мемлекеттік істі

толық қазақтандыруды жақтайтындар өте көп және бұл пікір этносаралық

қарым- қатынастарды қиындатуы мүмкін.

Осылайша, этномәдени үдерістер қоғамның әлеуметтік – экономикалық

негізін түбегейлі трансформациялау жағдайында қоғамның транзитті

кезеңінде командалық- әкімшілік социализмінен нарықтық капитализмге өту

қарқынды сипатталды.

Мемлекеттік статистика Қазақстан халқының білім деңгейінің

артқанын, этнос арасында жоғарғы білімі бар және орта арнайы (әсіресе

қалалы жерде)адамдардың санының артқанын көрсетті. Оның себептері

мемлекеттік емес білім беру нысандарының дамуында және еңбек

нарығындағы ұлттық бәсекелестік болды. Кері тенденциялар байқалды;

бастауыш кәсіптік білім беруге қатысты және мемлекеттік кәсіптік-

техникалық училищелерді қысқарту, сонымен қатар мектептердегі

63

оқушылар арасында еуропалық этностардың үстемділігі және қазақ

үстемдігінің әлсіздігі себеп болды. Бұл Республиканың инновациялық даму

жағдайында білікті мамандардың жетіспеушілік мәселесіне әкеледі.

Қазіргі таңда, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы құлдыраудан

кейін, орта білім жағдайы оң траекториясын көрсетіп жатыр. 2000-шы

жылдардың басында Қазақстан барлық балаларды орта біліммен қамти алды.

Орта білім мәселелері негізінен ауылдық жерде байқалады, онда

шамамен 3% балалар аз қамтылған отбасынан болғандықтан әлі де білім беру

мекемелеріне бару мүмкіндіктері жоқ және көптеген мектептер күрделі

жөндеуді қажет етеді.

Мемлекеттік тіл – сол елдің басқару тілі, заң шығару тілі болуы тиіс.

Елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын

мәнінде мемлекеттік тілі мәртебесіне көтерілгенде, елімізді Қазақ мемлекеті

деп атайтын боламыз», - деді. Яғни, мемлекеттік тіл – біздің басты

құндылығымыз. Бұл атадан балаға мирас болып қалатын баға жетпес мұра.

«Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар. Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен

бірге мәңгілік тіл болды. Оны даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете

білгеніміз жөн»[99], - деп Елбасы Н.Ә. Назарбаев мемлекет алдына жаңа

мақсат, міндеттер жүктеді.

Қазақстандағы мемлекеттік тілдің дамуы, кеңінен қолданылу және

тілдік жағдай мен тіл саясаты туралы Тәуелсіздігіміздің 26 жыл ішінде жан-

жақты талданып, ғалымдардың еңбектерінде зерделеніп, зерттеулері әртүрлі

деңгейде жарыққа шықты. Солардың бірі ғалым Б. Хасанұлының «Ана тілі –

ата мұра» атты еңбегі. Ғалым бұл еңбегінде қазақ тілінің мемлекеттік тіл

ретінде дамытудың қағидаттарын жіктеп көрсетеді. Ғалым Б. Хасанұлы:

«Мемлекеттік тілді біріктіру факторына айналдыру, егер тіл өз мәртебесіне

лайықты қолданылса, әлеуметтік жедел жаңару, сайып келгенде, әлеуметтік

фактор, ал қандай да тіл болмасын, ол саяси өмірімізді ырықтандыру

барысында, әлеуметтік фактордың ықпалымен дамиды» [100], - деп атап

көрсетті. Сондықтан, мемлекеттік тілдің дамуына барлық жағдай жасалуда.

Мемлекеттік тілді білу – барлық қазақстандықтардың Отан алдындағы

парызы. «Тілге деген көзқарас шындап келгенде, елге деген көзқарас екені

даусыз. Сондықтан оған бей-жай қарамайық», - деп Елбасы Н.Ә. Назарбаев

тіл жоғалса ұлттың жоғалатынын атап көрсетті. Сол себептен мемлекеттік тіл

қоғамның барлық саласында қолданылып, іс қағаздар мемлекеттік тілде

жүргізілуі міндеттелген. Бұл мәселе туралы Елбасы Н.Ә. Назарбаев

«Қазақстан-2050 Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»

атты Жолдауында «Қазақ мемлекет тілінің қалыптасу логикасына сәйкес

қазақ тілі Қазақстанда тұрмыстық жағдайларда ғана емес, ол сол сияқты

біздің қоғамымыздың барлық (саяси, әлеуметтік, мәдени-ағарту, ғылыми

және т.б.) салаларында да көшбасшылық бағытты ұстануы тиіс» [101], - деп

атап көрсетті. Сонымен бірге Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру»

мақаласында қазақ тіліне байланысты ұлт үшін, ел үшін маңызды мәселені

көтерді. «Қоғамдық сана жаңғырудың негізгі қағидаларын қалыптастыруды

64

ғана емес, сонымен бірге біздің заман сынағына лайықты төтеп беруге

қажетті нақты жобаларды жүзеге асыруымызды да талап етеді. Осыған

байланысты мен алдағы жылдарда мықтап қолға алуға қажет бірнеше

жобаны ұсынамын. Біріншіден, қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне көшіру

жұмыстарын бастауымыз керек. Біз бұл мәселеге неғұрлым дәйектілік

қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған кірісуге

Тәуелсіздік алғаннан бері мұқият дайындалдық» [89, с.3], - деп атап көрсетті.

Яғни, қазақ тілін латын әліпбиіне көшірудің маңыздылығын атап өтті. Латын

графикасы негізіндегі жаңа әліпби – бұл уақыт қажеттілігі. Бұл ұлтымыздың

тарихындағы елеулі оқиға. Саяси жағынан да, рухани құндылық жөнінде де

ел тәуелсіздігінің мерейі үстем, керегесі биіктей түспек. Латын әліпбиіне

көшу – ұлт үшін жасалған маңызды қадамдардың бірі. Ұлы дала елінің

бірінші тұғырлы байлығы – жері, екіншісі – тілі, мемлекеті және оның

тарихы болуы керек. Алаш қайраткері Ахмет Байтұрсынов: «Ұлттың

сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тілі», -

деген. Тәуелсіз мемлекеттің негізгі белгілерінің бірі – мемлекеттік тіл десек,

бұл бастама мемлекеттік тілді дамытудың, өркендетудің, кеңейтудің бірден-

бір жолы. Ұлттың болашағын, тілдің тағдырын ойлаған Елбасы Н.Ә.

Назарбаев Жолдауда сөйлеген сөзінде: «Біз 2023 жылдан бастап әліпбиімізді

латын қарпіне, латын әліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл ұлт болып

шешуге тиіс принципті мәселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадамды

жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы үшін осындай шешім қабылдауға

тиіспіз және бұл әлеммен бірлесе түсуімізге, балаларымыздың ағылшын тілі

мен интернет тілін жетік игеруіне, ең бастысы – қазақ тілін жаңғыртуға

жағдай туғызады»[101], - деген болатын. Латын әліпбиіне негізделген жаңа

әліпби – заман талабы, халықаралық кеңістікке енудің ең маңызды факторы,

бәсекеге қабілетті отыз елдің қатарына қосылудың бірден-бір жолы, жаңа

әліпбиге көшу – қазақ тілі – мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге

мүмкіндік жасайды. Бұл – Қазақстанның рухани саладағы тәуелсіздігін

айғақтайтын шара. Әрине, қиындықтар болады, ең бастысы – тіл тазалығы,

оның өркендеуі, әлемдік кеңістікке шығуы сақталады. Әлемдік тәжірибеде,

мысалы, Түркия құрылған кезде түріктер 30 пайыз ғана болған. Сол кезде

Мұстафа Кемал Ататүрік: «Бұл түріктер құрған мемлекет, сондықтан, бұл

жерде бәрі түрікше болады. Түрікше сөйлеген адам ғана түрік», - деген.

Түбінде Елбасының салиқалы жүргізген саясаты, қазақ шаңырағы астындағы

барлық халықтың бір елде, бір тілде, бір арманмен өмір сүретіндігіне әкеле

жатыр. Латын әліпбиі – еліміздегі тілдік реформа, келешектің жетістігі.

Елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз. Біздің

міндетіміз – оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту», - деп

мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін, кеңінен қолдану үшін тілдік

реформа, кешенді іс-шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керектігін атап

өтті.

Түйіндей айтсақ, мемлекеттік тіл – еліміздің, ұлтымыздың,

халқымыздың ең басты діңгегі, тәуелсіздігіміздің нышаны, егемендігіміздің

65

белгісі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев айтқандай, «Қазақстанда мемлекеттік тілдің

болашағы зор».

2.2 Мемлекеттік тілді дамытудың ғылыми және практикалық

негіздері

Еліміздегі қазақ тілін ғылыми тұрғыда дамыту тек тіл саясатына ғана

қатысты емес, жалпы гуманитарлық бағыттағы зерттеулерді молайтып, тың

тұжырымдарды өмірге әкелу арқылы ғылымның өркендеуіне жол ашу болып

табылады. Сондықтан, Қазақстан Республикасында тілдерді дамытуға, оның

ішінде мемлекеттік тілдің өрістеуіне айрықша мүмкіндіктер жасалған.

Солардың көшбасында тілдерді дамытуға арналған бағдарламалар

тұратындығы ақиқат. «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасында» қазақ тіліне байланысты ғылыми

зерттеулерді үздіксіз өркендету мәселесінің талап етілетіндігі туралы айқын

айтылған [98, 5 б.]. Осы жүктемені жүзеге асыру барысында тілші ғалымдар

тарапынан қыруар жұмыстардың жасалып келе жатқандығын баса айтқан

орынды. Гуманитарлық ғылымдар саласында ғана емес, жаратылыстану

саласында да қазақ тіліндегі зерттеу еңбектердің көптеп жарияланып

жатқандығын аңғаруға болады. Курстық, дипломдық жұмыстардан бастап,

магистрлік, докторлық диссертацияларға дейін қаншамасы мемлекеттік тілде

қорғалып келеді. Еліміздің жоғары оқу орындары мен диссертациялық

кеңестерінде шамамен алғанда жетпіс пайызға жуық ғылыми зерттеулер

қазақ тілінде қорғалуда. Оларға гуманитарлық бағыт бойынша тарих, заң,

әдебиет, ал, жаратылыстану бойынша физика, химия, математиканы атап

айтуға болады. Сонымен қатар, оқулықтар мен оқу құралдарының,

әдістемелік нұсқаулардың да артуы толассыз дамуды айқындайтын бірден-

бір дәлел болып табылады. Міне, осындай қомақты зерттеулердің жарық

көруі мемлекеттік тілдің ресми түрде ғылым тіліне айналғандығын көрсетеді.

Ұлт жанашыры болған зиялы қауым қай кезеңде болмасын қазақ тілін

ғылым жүйесінде дамытуға болатындығын айтып отырған. Мәселен, кеңестік

кезеңде өмір сүрген танымалы тұлға М.О. Әуезов былай дейді: «Ендеше, сол

жұртшылыққа қазақтан шыққан инженерлер, дәрігерлер, биологтар,

математиктер өз еңбектерін өз халқы тілінде жазып таратуын немен ақтауға

болады? Ал, біздің бүгінгі әдебиет тіліміз байығанда сол ғылыми-техниканың

бар саласындағы ұғым-түсініктер, атаулар молынан кіретіндіктен байыды

дейміз. Ендеше, сол сөздерді сол ғылымдарға байланысты тіл, орам

шеберліктерді осы ғылымдардың өз мамандарынан артық қазақ тілінде айтып

бере алатын шеберлерді, қайраткерлерді бір жақтан қарызға сұрап аламыз

ба?» [102, 272 б.].

Бұл жай ғана айтыла салған пікір емес. Астарында ақиқаттан туындаған

айқын мәселе жатыр. Егер, біз ғылымның қайнар көзін ашылған жаңалықпен

ұштастыратын болсақ, онда ғалымы өзінің өмірге әкелген тың дүниесін бүге-

шігесіне дейін мазмұндап беру үшін өзінің ана тілінде жарияланғаны дұрыс.

66

Сонда ғана жаңалық нәтижесі толық деңгейде жарыққа шығады. Яғни,

қазақша сөйлейтін қазақ ғалымдарының зерттеулері қазақ тілінде

жарияланғаны жөн. Ал, кеңестік кезеңде бұл жағдайға қол жеткізу өте қиын

болған еді. Осыған орай белгілі биолог-ғалым Н. Аралбаевтың «Қазақ

әдебиетіндегі» жарияланған мақаласында айтқан төмендегі пікірі көңілге

қонымды: «Қандай ғылым болсын сөз арқылы ұғындырылады, жария

болады, үйретіледі. Әр ұлт оны өз тілінде түсініп, өз тілі арқылы дамытады.

Қазақстанда ботаника ғылымы да қазақ тілінсіз өркендей алмақ емес.

Әдебиетте өсімдік дүниесі көркемдік тұрғыдан бейнеленсе, ботаника

ғылымы оның сыр-сиипатын, құпиясын нақты ашып ұғынуды мақсат етеді.

Бір сөзбен айтқанда, тіл мәселесі ғылымның дамуы үшін де маңызды.

Сондықтан да, қазақ тілін дамыту туралы сөз болғанда оның ғылыми

салаларға да тікелей қатысы бар екенін түсіну қиын болмаса керек» [100, 14

б.]. Міне, ХХ ғасырдың басында А.Байтұрсынов бастаған қазақтың зиялы

қауымының қазақ тіліне айрықша мән беріп, әрекеттер жасауы осы айтылған

пікірге толық дәлел бола алады.

А. Байтұрсынов арабтың жиырма сегіз әрпіне сүйене отырып қазақ

тілінің алфавитін жасап шығарды. Осы жерде «неге араб әріптеріне сүйенді?»

деген сұрақ туындайды. ХХ ғасырдың басында қазақ халқының екі пайызы

ғана сауатты болды деген статистикалық мәлімет Абай, Шәкәрім тәрізді

кирилл жазуын білгендердің есебімен алынып жарияланған болатын. Он

ғасырдан астам уақыттың ішінде ислам мәдениетімен байланыста, қарым-

қатынаста болған халықтың сауатсыз болуы мүмкін емес еді. Шамасы

келмегендер балаларын ауыл моллаларына берді. Мүмкіндігі жеткендер

білімін одан әрі дамыту үшін Ташкентке, Бұқарға, Самарқанға барып оқыды.

Мәселен, ХІХ ғасырда өмір сүрген белгілі ақындар Шортанбай, Ақмола,

Базар, Майлықожа және тағы басқалары ұлттық дәстүрге тән

импровизацияны берік ұстанғанымен барлығы да сауатты болған.

Сондықтан, шамамен алғанда ХХ ғасыр басында қазақ халқының алпыс

пайызға жуығы хат таныған, жаза білген деп топшылауға болады. Екінші

сұрақ ондай мүмкіндік болса, неліктен толық сауаттандыру жүргізілмеген

деп қойылуы мүмкін. М.Ж. Көпеев өзінің «Қазақ шежіресі» деген еңбегінде:

«Біздің бұл қазақта тасқа таңба басқандай анық шежіре жоқ. «Оқуға сенген

ұмытшақ» деп оқуды керек қылмаған. «Жазуға сенген жаңылшық» деп

жазуды керек қылмаған. Оқу мен жазудың жоқшылығынан жазылған шежіре

болмаған. Естігенін ұмытпайтын құлағының тесігі бар, кеудесінің есігі бар,

ұқпа құлақ жандар болған» [103, 9 б.] – деп жазады. Бұл пікірден қандай

түйін шығаруға болады? «Баланы жастан» деген қазақ ұрпағын жас кезінен-

ақ сыннан өткізіп білімге, оқуға ынтасы бар балаларын ғана оқытуға

талаптанған. Өзгелерін бейімділігіне орай бағыт бағдар берген. Нәтижесінде

жаппай жазу-сызуды білу үдерісі жүргізілмеген. Міне, А.Байтұрсыновтың

қазақтың тіліне төте жазуды өмірге әкелу себебі, елдің сауаттылық

жағдайынан туған. Яғни, араб алфавиті негізінде жасалған әріптерді

меңгеруді әрі тез, әрі жеңіл жүзеге асыратындығын аңғара білген. Қазақ

67

әріптерін жасау барысында араб графикасынан тым алшаққа кеткен жоқ,

негізгі таңбаларға қосымша үстеме қою арқылы араб тілінде жоқ әріптерді

өмірге әкелді. Атап айтқанда у, дыбысы ɡ түрінде, ұ дыбысы осы таңбаның

үстіне үтір қою арқылы, ү дыбысы ұ-ның алдына жіңішкелік белгісін қою

арқылы, ал в дыбысы у-дың үстіне үш нүкте қою арқылы берілді.

Бірақ кеңестік кезеңдегі тіл саясаты барлық ұлттарға тән ортақ

алфавитті жасау еді, оған ыңғайлысы кирилл таңбасы болды. Десе де, араб

графикасымен жүрген қазақ, қырғыз, өзбек, түрікпен, қарақалпақ елін бірден

көшіру үлкен қарсылықты туғызатынын түсінді. Сондықтан, алдымен латын

графикасына ауысу жұмысы іске қосылды. Бұл, әрине, баспалдақ үшін қажет

болғандықтан он жылға толар-толмас мерзім ішінде кирилл әліпбиіне көшті.

Қазақ тілі ғылым саласында ХХ ғасырдың басында кеңінен көрініс

берді. Атап айтқанда, Ж.Аймауытовтың «Тәрбие жекекшісі» (1924 ж.),

«Психологиясы» (1926 ж.), Е.Омаровтың «Физикасы» (1930 ж.),

М.Дулатовтың «Есеп құралы» (1925 ж.), Х.Досмұхамедовтың

«Табиғаттануы» (1922 ж.), М.Жұмабаевтың «Педагогикасы» (1923 ж.),

Ә.Ермековтың «Ұлы математика курсы» (1935ж.) және тағы басқалары. Осы

орайда А.Байтұрсыновтың «Әліпбиін», «Тіл құралын»,

«Әдебиеттанытқышын» да айта кеткен орынды. Байқасақ, айналдырған он

жылдың ішінде көптеген ғылыми еңбектер жарыққа шыққан екен. Мұның өзі

қазақ тілінің ғылыми тіл ретінде кеңінен қолдануға болатын мүмкіндігінің

бар екендігін айғақтайтын дәлел болып табылады. Сонымен, қазақ тіліндегі

зерттеу жұмыстары кеңес дәуірі кезінде де жүзеге асып жатты. Бірақ, осы

ағымның арта түсуіне тосқауыл қойылды. Мектеп оқулықтарына арналған

жаратылыстану және гуманитарлық салалар бойынша орыс мектептері үшін

орыс тілінде, қазақ мектептері үшін қазақ тілінде екі жылда, үш жылда

жаңғыртылып шығарылып тұрды. Бірақ, бұл мектеп оқулықтары еді.

Өйткені, қазақ ауылдарындағы, қазақ балалары үшін қазақ тіліндегі

оқулықтар болмаса, орыс тілді оқулықтарды оқу қиынға түсетін болды. Ал,

мектепті бітіргеннен кейін жоғары оқу орнына қадам басқанда бұл жағдай

күрт өзгереді. Университеттер мән институттар қалада орналасқандықтан

филология факультеттеріндегі қазақ тілі мен әдебиеті мамандығынан

өзгелері таза орыс тілінде оқытылатын болды. Міне, қазақ тілінің ғылым

тіліне толық деңгейде айналуына осылайша тосқауыл қойылған болатын.

Қазіргі кезде ғылым саласының қазақ тілінде дамуына айрықша мән

беріліп отыр. Ол, әрине, мемлекеттік тілдің өркендеуіне жасалған маңызды

да мәнді жол болып табылады. Тек қана тіл, әдебиет, тарих қана емес, барлық

гуманитарлық, жаратылыстану салаларына байланысты зерттеу еңбектері

қазақша жүргізіле бастады. Физика, математика, химия, информатика және

тағы басқа бағыттар бойынша монографиялар, оқулықтар, оқу құралдары

жарыққа шықты. Бүгінгі күннің жастары ғылыми ізденістерін қазақ тілінде

жүргізуге кеңінен мүмкіндік алды. Сөйтіп, қазақ тіліндегі зерттеу еңбектері

Қазақстандағы ғылымның басты бөлігіне айналды. Мұның өзі мемлекеттік

тілдің ғылым тілі ретіндегі жоғары деңгейлі көрсеткішін дәлелдеп берді.

68

Қазақ тілі ғылымында қазіргі таңда толық шешімін таппаған мәселе –

термин сөздер. Олардың бір парасы мүмкіндігінше қазақшаланса, екінші

парасы дыбыстық өзгерістер енгізілуі арқылы қолданылып жүр, ал үшінші

бөлігі қаз-қалпында берілуде. Термин – ауызекі сөйлеу тіліне онша қажет

емес ғылыми ұстанымды аңғартатын атау сөздер. 1933 жылы құрылған

терминологиялық комиссияның төрағасы болып тағайындалған академик

Қ.Жұбанов термин сөздердің жай сөздерден айырмашылығын айқындап

берген:

1. «Термин сөздер ғылыми ұғымды білдіреді:

2. Сөздің ғылыми ұғымды білдіруі оның жай сөз қатарынан шығып,

терминге өткенін білдіреді. Мысалы, тау, сағыз биологиялық ұғымды

білдіріп, терминге көшті;

3. Халықаралық термин де әр халықтың өз тілінде де термин болады,

осы заң қазақ тілінің терминдерін жасауда да өз күшін сақтауы керек» [100,

353 б.]. Яғни, термин сөздер дегеніміз, ғылыми тұрғыда белгілі бір қалыпқа

түскен, қолданылу аясы айқындалған, мағынасы түйінделген сөздер екен.

ХХ ғасырдың басында термин сөздерге қатысты түрлі пікірлер өте көп

және сан-салалы болды. Мәселен, 1924 жылы Орынборда өткен қазақ-қырғыз

білімпаздарының бірінші съезінде Елдос Омарұлы: «Бұрын естілмеген жаңа

сөз елге бірден түсінікті бола қоймайды. Бірақ, пән сөз қазақ тілінің өз

сөзінен алынып, мағынасы аз да болса тиісті ұғымды сездірерлік болса оны

түсіну қиын болмайды. Сондықтан пән сөзді қолдан келгенше қазақтың өз

тілінен алу керек» [100, 96 б.] деп айтқан болатын. Әрине, сол кездегі талап

тұрғысына бұл пікір дұрыс та шығар. Ал, қазіргі кезде, бүгінгі қазақ

қауымының термин деген ұғымды толық түсінген уақытында, аударма

жасаудың қаншалықты қажеті бар деген сұрақ туындайды. Бірақ, бұдан

термин сөздерді аудармау керек деген ұғым тумауы керек. Десек те, мынадай

екі түрлі мәселені есте ұстаған жөн тәрізді.

Біріншіден, аударылған термин біздің елімізде ғана қолданылатын

болады. Әлем сахнасында ол өзінің бастапқы атауымен айтылады. Мәселен,

топонимика дегенді жер-су атаулары деп айтқанымызбен, егер, ағылшын

тілінде баяндама жасау керек болса негізгі атауы қолданылары анық. Ал, ол

терминдік деңгейге жету үшін бірнеше тілге ортақ сөзге айналу керек.

Екіншіден, аударма ойға орамды, көңілге қонымды, тілге жатық

болғаны жөн. Жөнсіз мағыналанған терминдер түпкі мағынасынан

алшақтайды, айтылу барасында тіркескен сөздермен үйлесім таппайды.

Мәселен, өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарында компьютердің

мышкасын тышқан деп аударып жүрді. Аударма калькалау тәсілімен

жасалған. Ал, қазақи менталитетке мүлдем сәйкеспейді. Қай қазақ қолына

тышқан ұстап жүрген еді? Тышқан қазақ үшін жеккөрінішті жәндік.

Екімыңыншы жылдардың ортасына қарай бұл аударма өзгертіліп тінтуір

деп айтылды. Тағы да көңілге қонымсыз аударма.Себебі, тінту деген сөздің

түпкі мағынасы қылмыстық әрекетпен байланысып келеді. Ұрланған затты

табу үшін күдікті жерлерге тінту жасалады. Сондықтан, мышканың

69

қызметіне қарай отырып жүгіртпе, немесе іздегіш деп аударып, қолдануға

болар еді. Біз тілші емеспіз, ендеше, мұндай жұмысты солардың еншісіне

қалдырған жөн болар. Дегенмен, көңілге қонымды, әдемі аударма көптің

қолданысына өзі-ақ сұранып тұрады. Мәселен, терминология саласына үлкен

еңбек сіңірген І.Жарылғаповтың мороженное сөзін балмұздақ деп аударуы

қандай тамаша, әрі ғылыми тапқырлық.

Біздің айтарымыз, еліміз Егемендігін орнықтырып, тіліміз

Тәуелсіздіктің тұғырына өтырған кезде, осындай мәселені де күн тәртібінен

түсірмеген жөн тәрізді.

Синтаксистің зерттейтін объектісі және сөздердің тіркесі, сөйлем

құрылысы, сөйлемдердің өзаралық байланысы болса, мұның барлығы

синтаксистік қатынастың заңдылықтарына негізделген. Синтаксистік

қатынас-сөйлем құраудың ең басты тәсілі, өйткені тұлғалық, мағыналық

жақтарын өз үйлесімін таппаған жеке сөздер өз алдына сөйлем де құрай

алмайды. Демек, жеке сөздер сөйлем құрау үшін ең алдымен синтаксистік

қатынастың қарамағына түсіуі керек. Сонда ғана адам ойын жарыққа

шығарудың көрінісі – коммуникативтік қызметтегі сөйлем пайда болады.

Қазақ тіл білімінде синтаксистік қатынастар мәселесі зерттелсе де,

алайда синтаксиске арналған еңбектерде бұл жайт жол-жөнекей болса да

әңгіме бола кетеді. Белгілі ғалымдар Н.Т.Сауранбаев, С.А.Аманжолов,

М.Б.Балақаев, т.б. еңбектерінде синтаксистік қатынастар әр қырынан сөз

болып отырады. Н.Т.Сауранбаев қазақ тілінің құрмалас сөйлемдеріне

арналған очеркінде осы мәселеге өзіндік тарау арнап, оған былайша

анықтама береді: «... сөйлемге енген сөздердің арасындағы ішкі байланысты,

яғни субьектпредикаттық, объектілік, атрибуттық қатынастарды синтаксистік

қатынас деп анықтауымыз дұрыс болып шығады» [104, 163 б.].

Осы арада айта кететін бір жайт – аталған ғалымдардың еңбектерінде

синтаксистік қатынас мәселесі, негізінен алғанда, жеке сөздердің арасындағы

байланыс төңірегінен шығып жатады. Ал біз жеке сөз бөлшектері мен

сөйлем, жеке сөйлемдердің өзаралық қатынастарын басшылыққа алатын

боламыз.

Синтаксистік қатынастың көрінісі ең алдымен жеке сөздердің

тіркесінен байқалады. Ал жеке сөздер өзара тіркесімділік сипатта болу үшін

олар бір-біріне бағына жұмсалуы қажет, дәлірек айтсақ, қатар тұрған екі

сөздің бірі бағынышты /тәуелді/ ыңғайда болса, екіншісі –

бағындырушы/меңгеруші/ ыңғайда болады. Сөздердің осылайша

үйлесімділігі ғана оларды тіркесімділік қабілетке түсіреді. Сөз тіркесін

арнайы зерттеген проф. М.Б.Балақаев бұл жайлы орынды ескерткен болатын.

Синтаксистік қатынастың басталар жері сөз тіркесінен көрінеді.

Алайды синтаксистік қатынас деген ұғымды кең көлемде түсінуіміз керек.

Мұның қарамағына жеке сөздердің өзара байланысы, сөйлемдегі сөздердің

аралық қатынасы, жеке сөйлемдердің үйлесе айтылуы тәріздес күрделі

мәселелер кіріп жатады. Әрқайсысының сырын ашу, оларға тән

70

заңдылықтарды көрсете білу, сайып келгенде, синтаксистік қатынасты

тексеру болып шығады.

Сөйлемдегі сөздердің байланысы түрліше грамматикалық амал

тәсілдердің негізінде жүзеге асады. Мұндай амалдар өздері жалғанған сөзіне

әр түрлі грамматикалық мағына туғызып, жалпы сөйлемнің табиғатымен

үндесе келеді. Мәселен, үй салынды деген сөйлемдегі сөздердің өзаралық

қатынасы ырықсыз етістің көрінісі арқылы бір синтагматикалық қатарда

жүзеге асып тұр. Алайда осы сөйлем баяндауыштың парадигматикалық

құрылысын өзгертіп, оны әр түрлі қатарда айта беруге болады. Әрине, бұдан

сөйлемдегі сөздердің синтаксистік ара қатынасы да өзгеріп отырады: үй

құрылысшыларымен салынды, үйді құрылысшылар салды, құрылысшылармен

салынған үй.

Демек, бір қатардағы /бір синтагматикалық топтағы/ сөздердің

байланысу жолдарын өзгерту арқылы әр түрлі парадигматикалық

қатынастарды туындатуға болады.

Сонымен, синтаксистік қатынас деген ұғымды қалайша түсінеміз?

Мұның синтаксистік байланыспен ара қатынасы қандай болады?

Ең әуелі екінші сұраққа жауап беруден басталық. Синтаксистік

байланыс /синтаксическая связь/ - жеке сөздердің байланысы. Әрине, мұнда

да тұлғалық, мағыналық сипаттар сақталуы қажет. Әйтпеген күнде жеке

сөздердің байланысы шашыраңдылық, мағынасыз түсініксіздіктің аясында

қалып қояр еді. Мәселен, үйге таман деген бөлшекті үйден таман деп айтуға

болмас еді. Демек, сөйлем құраудағы басты элемент – жеке сөздердің өзі ең

алдымен мағыналық үйлесімділікте жұмсалуы керек. Жоғарыда келтірген

үйге таман сөз бөлшектері әрі қарай да толықтырыла береді: үйге таман

келдім, үйге таман жүгіріп келдім, т.т.

Септік жалғаулары өзі жалғанған сөзін басқа сөздермен

байланыстырып қана қоймайды, сонымен қатар оған /сөзге/ қосымша мәндік

реңктер де беріп отырады. Жоғарыдағы сөйлемдегі ауыл сөзінің ауылға, не

болмаса ауылдан болып айтылуы белгілі бір бағытты не шыққан жердің

мекенін білдіреді. Дәлірек айтсақ, сөздердің әр септік жалғауларымен

құбылуы оларды белгілі бір мағыналық құбылыстарға түсіреді. Мұндай

мағыналық құбылыстар әр сөздердің өзара үйлесе жұмсалуы негізінде

туындайтын болады. Тіліміздегі форма мен мағынаның бірлігі деген ұғым

осындай заңдылықтармен да байланысып жатады.

Синтаксистік қатынас дегеніміз – сөздер байланысының негізінде

өрбіген жеке сөйлем құрылысындағы ұйымдастырушы тілдік амал-тәсілдер.

Синтаксистік қатынастың сипаты сөйлем құрылысымен тығыз байланыста

болады.

Сөйлемдегі синтаксистік қатынас – өте күрделі мәселе. Оның күрделігі

жеке сөздердің байланысынан бастап, жеке сөйлемдердің өзаралық

қатынастарынан шығып жатады. Жеке сөздер бір-бірімен өзара байланысқа

түскенде, тілдің белгілі бір заңдылықтарына сүйенеді. Тілдегі нормадан

тысқары, белгілі жүйеден тысқары сөздер байланысы болмайды /әрине, кейде

71

азын-аулақ ауытқушылықтардың болуы мүмкін/. Жеке сөздер байланысы сөз

тіркесін жасайды, сөйлем құрайды. Бір сөйлем ішінде сөздер байланысының

әр түрлі сипаты бола береді. Солардың барлығы жиналып, түптеп келгенде,

синтаксистік қатынасты туындатады.

Синтаксистік қатынас мәселесі синтаксистік бірліктердің

заңдылықтарымен тығыз байланысып жатады. Ондай синтаксистік

единицалар жеке сөздер, сөз тіркестерінен бастап, жеке сөйлемдерді

қамтитын болады. Бұлардың қайсысы болса да белгілі бір байланыстың

негізінде синтаксистік қатынасты туындатып жатады.

Қазақ тілінің синтаксисіне арналған еңбектерде синтаксистік қатынас

мәселесінде көбінесе жеке сөздер арасындағы байланыс әңгіме болады. Ал

синтаксистік қатынастың көрінісі жеке сөйлемдердің өз ішінде болумен

қатар, сондай-ақ жеке сөйлемдердің аралықтарынан да орын алады.

Предикаттық қатынасқа жетпеген тәуелді бөлшектер мен негізгі сөйлемнің

аралықтары да синтаксистік қатынастың заңдылықтарына негізделеді. Олай

болса, синтаксистік қатынас мәселесінде осындай жайттарға да баса назар

аудару қажет. Мұның өзі синтаксистік қатынас мәселесін жан-жақты түсіне

білуге мүмкіндік туғызады.

Сөйлемдер аралығындағы синтаксистік қатынас мәселесіне баса назар

аударылмағандықтан да, синтаксистік бірліктерді дұрыс түсіне білуде кейде

жаңсақтыққа жол беріп жүрміз. Осының салдарынан кейбір сөз бөлшектері

сөйлем, не болмаса сөйлем ретінде танылатын конструкция сөз тіркесі

қатарында қарастырылып жүр. Олай болса, синтаксистік қатынастың

табиғатына барынша назар аудару – сөйлемдер жаратылысын да дұрыс

анықтай алады.

Кейбір сөйлемдердің сыртқы құрлысынан оның ішінде тағы да бір

сөйлем жіктеліп тұрғандай болады. Оны жеке дара бөліп алсақ өзіндік

бастауышы да, баяндауышы да бар сияқты болып көрінеді / мен көрген адам

бүгін келді/. Алайда сондай сөйлемдегі синтаксистік қатынастың табиғатына

жете зер салсақ, жеке сөйлем деп қаралатын конструкция сөз тіркесі /

бағыныңқы бөлшек/ төңірегінде танылатын болады. Осыдан келіп

біреулермен басқаша танылған бір сөйлем басқаларымен өзгеше

түсіндіріледі. Егерде сөйлем ішіндегі сөздер байланысын бір-бірімен өзара

тығыз бірлікте қарайтын болсақ, әрине, мұндай әр жақты пікірге ұрынбаған

болар едік [105, 114 б.].

Бір сөйлем ішінде жеке сөз тізбектері, бағыныңқы бөлшек, тұрақты

тіркестер бола беруі мүмкін. Мұндай синтаксистік конструкциялар бір

сөйлем ішіне орналасқаннан кейін өзара тығыз қарым-қатынасқа, белгілі бір

жүйелік сипатқа ие болады. Бұлай болмаған күнде олардың басы да

бірікпеген болар еді. Тұлғалық, мағыналық бір тұтастықтары да болмаған

болар еді. Мұның өзі сөйлем ішіндегі жеке бөлшектердің басын біріктіруде

синтаксистік қатынастың мәнін одан сайын тағы да айқындай түседі.

72

Синтаксистік қатынастың көрінісі осылайша сөздер табиғатын

үйлестіре алса, сондай-ақ синтаксистік единицаларды бір-бірінен өзара

ажыратыуда да елеулі қызмет атқарады.

Ал бұл соңғы қызметті айрықша ескеруіміз қажет. Өйткені, түптеп

келгенде, оның табиғатына қарап синтаксистік единицалардың бір-бірінен

айырмашылығын байқауға болады.

Сонымен, синтаксистік қатынас мәселелеріне байланысты қандай

қорытынды шығаруға болады? Жұмысымызда айтылғандай, синтаксистік

қатынастар көрінісі жеке сөздер табиғатынан бастап, сөйлем аралық

шеңберден де шығып жатады. Қайсысында болса да синтаксистік

қатынастарды ұйымдастыруда ең алдымен жеке сөздердің үйлесе жұмсалуы

болады. Жеке сөздердің өзаралық байланысы сөйлем туындатып жатса, жеке

сөйлемдердің өздері де бір-бірімен синтаксистік қатынаста болып отырады.

Олар қандай қатынастар, бұлар сөйлемнің құрылысы мен мағыналық

жақтарына қалайша әсер етті – бұлар жұмысымызда біршама баяндалған

тәрізді.

Шығарма тілінің көркемдік дәрежесі әдемі, жақсы оймен ғана сұлу

болатындығына М. Әуезов ерекше назар аударған. Көркем аударма шығарма

тілі халық тілі, эстетикалық сезімнің, образды ойдың тілі екенін ылғи айтып

отырған. Сондықтан бұл жазушының бейнелегендері шындықтың жанды

бояуларымен тыныстап жатады. Шығарманың көркемдік қабатын жасайтын

материалға – тілге М. Әуезов сияқты майталман, ірі суреткер жазушылар

ғана ерекше мән береді, ойды дәлді жеткізу үшін, олар әр сөздің бойына қан

жүгіртіп, оған қонымды рең беріп, сөзді саралап, таңдап, ойланып

қолданады. Жазушы «хаос, потрава, ходок» стяқты орыс тілі арқылы енген

сөздерді өзгертпей алса, бірде «зауезнай, дабернай, майыр, ояз» сияқты етіп

өзгертіп қолданған. Бұл жөнінде М. Әуезов былай деп жазды: «Мен кейде

орыс сөзін алмай отырып, орыстың әдеби тілінің өсу жолындағы поэзиялық

тіл табыстары қосқан кейбір жаңалықтардан да үлгі алуға тырысамын.

Жалғыз мен емес, бүгін орыс мектебінен тәрбие алып, орыс әдебиетінен үлгі

алып, өсіп келе жатқан қазақ жазушыларынң бәрінің сөз кестесіне орыстың

әдеби тілінің өрнегі мен кестесі кіре бастағанын ескермеуге болмайды» [106,

103 б.]. Жазушы тіл мәдениетін өрелендіруге,тіл мәдениетін сақтауға

осылайша көңіл бөліп отырған.

Тілді әдебиеттің негізгі құралы деп таныған М. Әуезов орамды тілдің

тасты да балқытатынын, жүректің түбіндегі мұзды да ерітетіндігін өзінің сөз

қолдану үлгісімен көрсете білді. Көркем әдебиет қалың көпшілік мүлкі, оның

тілін жақсы, өнімді, өрісті жөнге салу да көпке ортақ, мәні зор мәселе

екендігін айырып айтады. Және қазақ жазушылары «Қазақ тілінің бар заңын

өзіміз кесіп пішеміз», «қайдан құлақ шығарсақ, соған ерік алған

қазаншымыз» дей алмайды дейді. Әр жазушы өз дәуіріндегі әдебиет тілін

өсіруге, саралауға, шеберлендіруге міндетті екенін баса айтқан. Тіл маманы

мен әдебиетші екеуі қосыла ойласпаса, талай күрделі мәселе көмескі, кемшін,

тіпті сынаржақ шешілуі мүмкін деген. Ал тілді зерттеушілерге былай дейді:

73

«Біздің жазушылардың тәжірибелерін қорытып, зерттеп, жақсы үлгілерінен

жүйелі қорытынды, ғылымды түйін түйіп отыру тіл ғалымдарының жұмысы»

[106, 161 б.]. Бұл, әрине, әдеби тілді байыту үшін, жеке ақын, жазушылардың

сөз қоладынысын, бейнелеу құралдарының сырын көрсетудің маңызын терең

түсінгендігін аңғартады.

Жазушы бір сөздің әр контекстке әр түрлі мағынаға ие бола

алатындығына мән береді: «...ажар деген бет-пішін ғана емес, ол адамның

кейде іші, кейде тысы болып ауыса отырады. Ал адамның ішін атаған кез

болса, ол ішті көруге болмайды, сезуге ғана болады. Сондықтан әр сөздің

кенеулі қасиетін білген қазақтың бәрі «ажарын байқадым», «ажарын

байқапты» деген сөздерін мейіоһлінше қолданады. Сөйтіп, ажарды байқауға

болса, оны сезуге де болады. «Ажарың ақ түлкінің ажарындай» деген өлеңде

түлкінің серейген құлағын, сүйір тұмсығын, жылтың қаққан көзін айта ма?

Сол көрініп тұрған сипаттарына теңей ме? Жоқ, жүйрік жылпың тазының

қылығына теңейді» [106, 167 б.], - дейді.

Бір сөздегі болатын мағыналық реңк жөнінде: «Мол үй» дегенді де

әдейі қолданамыз. Сол сияқты «берік ұстаным» /ұстаймын/емес, «ұтықты»

/ұтымды емес/ деп те айтуға болады. Солайша, қолданудың сәл ғана,

азғантай, лептей ғана болса да не мағыналық, не сезімді, не айтуға, тілге

келісті, құлаққа да күйлі, өзінше бір тыңысы біліп тұрады»... көркем

шығарманың бір сөйлемінде тұрған сөз бір-ақ қана ұғым, түсінік бермейді, ол

әр-алуан қосымша ассоциация тудырып, оқушыға қосымша елес-емеурін

танытып тұрады. Мұндай қатарда жеке сөз өзінің орны мен сәтін тапқан

шақта жанданып кетеді. Сондай шағына жетіп, жанданған сөздің демі, лебі

білініп, тың тіршілік етіп, балбұл жанып тұрады. Ол көп қолданудан өлі сөз

болып кеткен сөз емес, қызықты, ыстық лепті қайнар сөз болады. Міне,

осындай боп табыса түйіскен, қатар тұрған сөздер ақындықтың айғағы

болады, шеберлік кестесіне жүреді. Оның көркемдігімен қатар сөздің ішінде

өзімен өзі ұшқын атып тұрған сипаты болады. Кей сөздердің асылды шақпақ

тасқа шыққандай боп, әсем сөйлем ішінде ұшқындап, от төгіп тұратын шағы

бар» - дейді де өзіндік сөз өрнектерін, өзіндік айшықты, кестелі сөз

орамдарын қолданған. Мысалы: «Берекені көктен тілеме, өткен еңбектен

тіле», «Жалған намыс қасиет емес, ар сақтаған қасиет», «ұстаған жерде

қолымыз, тістеген жерде тісіміз кетсін», «Тәуекел қыл да, тас жұт», «Ой да

көп, уайым да көп ойлай берсең, ой да жоқ, уайым да жоқ ойнай берсең», «Ар

жазасы – бар жазадан ауыр жаза», «Ел көрмеген сұмдыққа, ел көрмеген жаза

керек», «қамшы бойы тас төгу», «құлаш төс жара шоқпар», «салбұрын ұру»,

«томаға тарту», «сегіз өрме бұзау тіс дырау», «Егесте сойыл соғар, еседе құм

қабар», «тігерде тұяқ қалдырмау», «тың тұяқ жылқышы», «қолымен құрық

беру», «қозы өрісіндей жер», «биенің бас сауымы кезінде», «тұғырдан таю»,

«сөз жүйесін тапса, мал иесін табады», т.б. Ұлы жазушы сөздерді өзінше

осылай өрнектей келіп, былай дейді: «Нәзік келген көңіл жайын, ой

толқынын, сезім ырғағын, психологиялық тартыс пен тайталысты тың

тілмен, өзінше бір ораммен орайлап айтқысы келетін талапкер бар.

74

Мұндайды болмаған жазушылыққа жан жоқ, қасиет жоқ, жылылық,

жарастық та жоқ. Сол себепті күндегі құлаққа сіңген тозықты сөзден

жазушының қаша қаша сөйлейтіні болады. Әдейі өзінің тілін тақ-тақ қана тіл

етпей, шеберлік, көрік іздегісі келеді. Кенеулі ойды да көрікті, әсерлі етіп

айтпаққа талпынады». Қазақ тілін байыту мақсатында тілімізге «сере, шарай,

арыс» сияқты сөз кіргізеді: «Қанатым едің, арыстандай арысым едің, не

жазығым бар еді...» деп келеді. Сонда жазушы «арыс» деген сөзді «зор,

алып» деген мағынада қолданған [106, 201 б.].

«Сере» деген сөз – қазақ тілінде өлшем деген ұғым береді. Яғни «сере

қарыс» деген мағынада жұмсалады. Революцядан бұрынғы еңбектерге де

«сере қарыс» /мера ладони/ деп алынған. М. Әуезов бұл сөзді ауыспалы

мағынада ел арасындағы айтыс-тартысты суреттеу үшін қолданады. Ал

Шығыс Қазақстанда сере деп балық шанышқыны айтады: «Серені қолдан да

соғып аламыз». «Шарай» сөзіне байланысты: «жібек шаршау», «шарай топ» /

«төсек орын, құс жастық, жібек шаршауларда көп» деп жұмсалған. Батыс

қазақтары шәліні, бас орамалды, «шарқат» дейді. Сонда «шарай, шаршау»

сөздерінің түбірі «шар» болу керек, себебі түрік, түркмен тілдерінде «чар»

сөзінің беретін мағынасы – төрт деген есептік сан есім мағынасын білдіреді.

Ал М. Әуезовтің «шарай топ» дегендегі «шарай» сөзі тілімізд шар тарап,

шаршы топ деген ұғымға ұқсас, онысы «дүниенің төрт бұрышы» деген

мағынада қолданылған.

Жеке кейіпкерлердің мінезін ашуда, ескі салт-сана, әдет-ғұрыпты

көрсетуде «ыбылыс», «ұранқай», «жақ шегу», «мыршым», «ләппай түтәле»,

«серек құлақ», «күпін түс ауа», «қашқы», «тенту», «мұғдас», «налық» т.б.

сияқты сөздерді жазушы өзінше формада қолданды: «Жылаған ел» дегенді

«жылаулар ел» деп етістіктің есімше формасының орнына тұйық етістік

формасынан кейін көптік жалғауын жалғау арқылы берген, сол сияқты

«мұңды болу» дегенді «мұңдар болу» / «Ел мұңдары болып кеткен Абай»/,

«сұрғылт» деудің орнына «сұрқай» деп келеді. Кейбір жергілікті сөздерді, сөз

тіркестерін жазушы белгілі бір мақсатта қолданады. Әдеби тілде «ол жақта»ғ

«бұл жақта», «тағы» деп алынуға тиісті сөздерді жазушы «тағын», «о яқ», «бұ

яқ» /«... о яққа сондай жақсы атын барып жатса, бұ яқта досың артып жатсын.

Тағын айтқын...»/ Әрине, бұл сөздердің әдеби варианттарын қолданбай

отырған себебі оңтүстік қазақтарының жер ерекшелігіне қарай тілінде де

айырмашылықтардың болатындығын аңғарту. Жазушы шығыс мәдениетінің

кейбір ізін аңғарту мақсатында «диуан», «діл», «сират», «хауыз», «гүлаар»,

«мық», «мешіл» тәрізді сөздерді алады.

М.Әуезов эмоциялардың көрсеткіші пунктуация туралы да айтқан:

«Біздегі тіл ғылымындағы әдебиет тіліне байланысты олқылықтың тағы бір

алуаны – пунктуация мәселесінде» [106, 231 б.] деп жазады. Әдеби тілді

өрелендіруінде оның негізгі құралы саналатын тіл мәдениетінде ұлы жазушы

әр жақты қараған, сондықтан жазушының сөз өрнегін, сөздердің бояулы

кестелерін, айшықтарын, оның қалай мүсінденгенін нақты мысалдармен

дәлелдеп ашып зерттеу тіл мамандарының алдыңғы міндеті.

75

Тіліміздің сөздік құрамын өзінің ерекше сөз қолданыстарымен

байытқан алғыр ойлы, өткір сөзді жазушымыздың тағы бірі – С.Сейфуллин.

Қазіргі әдеби тіліміздің нормасын қалыптастыруда, жетілдіруде икемділігін

арттыруда С.Сейфуллин көрнекті орын алады. Жазушы шығармаларының

лексикалық категорияларын зерттеу – оның қазақ тілінің сөздік қорын өте

жетік біліп, шебер қолдана білгенін көрсетеді: байырғы сөздер, архаизмдер,

тарихи сөздер /неологизмдер/ фразеологизмдер, сөздердің метафоралық

жұмсалуы, әдеби норма және оның лексикалық-семантикалық варианттары,

олардың стильдік қолданылу аясы, өрісі алуан түрлі болып келеді.

Әдеби тілге көркем шығарма тілінің әсері ерекше екенін С.Сейфуллин

түсінді, ол былай дейді: «Әр заманның тілі, көркем сөзі, әдебиеті сол

заманның салт-санасына, сол заманның тұрмысынан туған мұратына ұқсап

тұрады» [107, 67 б.].

Жаңа өмірді нығайту үшін, ол өмірдің жаңалықтарын жеткізу үшін

ақынға асқақ ой, асқан ақыл қажет болды. Ақын осы мақсатта қазақ сөздерін

жаңаша сөйлетті, әр сөзге жаңа мағына жүктеді. Дәл сол кездегі өмір

құбылысын түсінікті етіп беру жолын іздеді. Оған ақынның білімі де, ақылы

да жетті. Шынында да, сөз өрнегі әр дәруірде белгілі заңдылқпен жұмсалады.

Мысалы, 20-30 жылдары сөздердің жұмсалуының өзіндік ерекшеліктері

болды, мысалы, костюмді-қыл пенжәк, зоопарк дегенді «бақша», «поезды»

«отарба, темір арба» десе, портфельді «былғары дорба», авторучканы

«мәңгілік қалам», түрмені «қараңғы үй», өндіріс орны дегенді «өндірме

орны», қаулы дегенді «тоқтам», білімпаздар « ғалымпаздар», көркем әдебиет

«сырлы әдебиет», коммунист «ортақшыл», социализм «тегісшілдік», техника

«ұсталық», жиылыс «топ», басшы «төраға» деп қолданды.

Сөздерді тіркестіріп айтуда да ерекшелік болды, онда кірме сөздерді

кірістіріп сөйлеу жиі қолданылды. Мысалы, «қарсы үгіт тарту» деудің

орнына «контр үгіт тарату» десе, протоколдады дегенді «протокол

қылғызды» деп келді. Ал С.Сейфуллин боса халқымыздың сарқылмас сөздік

қазынасынан мол пайдаланып, сөздерді дұрыс қолдана білудің үлгісін

көрсетті. С.Сейфуллин ай мен жұлдызды «табиғат шырағы» деп қолданса,

жерді «Ұлы ана», жазды «жылдың көркі», «жылдың жастығы», құмды «сусыз

теңіз», ағаш жапырағын «көк бұйра шаш», топырақты «жердің семіз тәні»,

жасыл шөпті «көк ала көйлек», тізе батыру дегенді «тізе көрсету» деп

қолданған. Жазушы нақышты сөз байланыстарын да әдемі келтіреді:

«жымып күйбеңдеу», «екінші келкі», «ащы түр», «көздің бұрғысы», «құрыш

иін», «құрыс түс», «білімнің асыл тасы», «ғылым тасы», «ғылым тағасы»,

«білім құмы», «ғылымның тасын кеміру», «ғылым тағасын соғу» т.б.

Ал жазушы «барлаушы» деген сөзді «баршылар» деп қолданады.

«Ауыл жаққа жіберіп отырған баршылар біраздан соң табан астынада

жасырынып Боранбекті тауып алып келді» [107, 73 б.].

Сол сияқты жазушы актіленді, протоколданды деп жатпай оны кейде

«қарағаттанды» дейді. «Әрине, бұған комиссар шамданып, Дүйсенбайұлын,

мені жәбірледі... қарағаттанды... деп сотқа берді» [107, 77 б.].

76

«Ұйымдастыру» деген сөз ол кезде «ұйыстыру» болып жұмсалды: «Уақытша

хатшылыққа және партия ұясын ұйымдастыруға қасынан Саттар деген жігітті

тағайындады» [107, 77 б.].

С.Сейфуллин шығармаларында жымдай болды деген сөз «жымып»

болып /«Ахмет пен Отар алаңдап ұрыларша жымып күйбеңдеп, шүберекпен

екі винтовка, бір наганды сүртіп отыр»/ қолданылады және мынандай сөздер

кездеседі: балбақтау /«отырғандар басты ептеп балбалақтап шайып жуды»/;

лауқилас /«әлгі лауқилас сері еді»/; бажайлап /«өзі бір әңгімені айтуға кіріссе,

өте әдемілеп, бажайлап айтады»/; мошау /Танабайдың ағаш үйінде мошау

жатқан отрадта болды»/; қоқырлы /«үйінің іші орта ақатты қара шаруаның

үйінен сәл ғана қоқырлы»/; сйедің /«Аттарымыз да сейдің, көңіл де сейдің»/;

ләббай /«ұзын ақ сойылды дөңгелек ойнатып ысқыртып келіп,

қуғыншыларды жөпелдеме ләббай тапқызбай есінен адастырып, біреуімен

салыстырып кеп өтті»/; кежуіл/ «Бәрі де қуатын кісілер, бағанадан жан-

жағымыздан кежуілдеп жүрген»/; опырақтау / «өзі де келіп, опырақтап, қара

көз келіншекті ұстап екеулеп үйге сүйреді»/ т.б.

Жазушы айтайын деген ойын саралай ашып, оны мағыналық жағынан

өз ара үйлес келген басқа бір құбылыстармен шендестіре, салыстыра,

сабақтастыра отырады, ол үшін тамаша теңеулерді қолданады. Мұндай теңеу,

тамаша сөз өрнегі, сөз тізбегі шеберлік шыңына жеткен жазушыда ғана

болады. Мысалы, «Қыран бүркіттің түрпілі саусақтарындай», «Шөп табанға

қойдың жұмсақ жүнді түбітті жабағысындай тиеді»; «Қырдың киігінше

ойнаған қара көз келіншектер»; «Қақсаған жаман домбырасын жаман

қодастың жүрісіндей кикелеңдетіп қоймайды»; «қара судың тарғыл

шортанындай»; «...Әдемі сүйріктей саусақтары лашынның қаққан

қанатындай ойнап, пернелерді сыдыртып, екінші қолының саусақтары күміс

табаққа алтын бұршақ атқарылғандай домбыраны шертіп, қағып-қағып

жәберді»; «Бозторғай» әнінің тізбегі жібекке тізген меруерттей тізбектеледі»

т.б.

С.Сейфуллтин болыстың балысының мәдениетсіздігін сықақ етіп

көрсету мақсатында оны былайшы сөйлетеді:

Уәзір: Заводта не жұмысының бар ? деген .

Анау: Уат теберас /вот тебе раз/ - деген [108, 41 б.].

Ал уәзірдің сөйлеу тілінің тіпті нашарлығын аңғарту үшін: уәзір жігітті

қамшымен салған: мә саған, ат тибирас!- деген [108, 42 б.]. Міне, сонда әуелгі

бұрын айтылған «уат тебе рас» сөзі одан да өреске боп «уат тибинас» деп

айтылған.

Әрине, жазушы бұл сөзді білмегендіктен солай сөйлетіп тұрған жоқ.

Жазушы ойдың эмоционалдық-экспрессивтігін арттыру үшін бір

сөйлемді, бір сөз тіркесін, бір сөзді қайталап айтады:

Мен білемін қаусаған шалдың құлдығында,

Күндігінде жүріп сарғайған қазақ қызын.

Мен білемін наданның қайран нәпсісі

Үшін екі-үш қатынның бірі болып

77

Қыспақта жылап жүрген қазақ қызын.

Мен білемін шын махаббатпен сүйген

Ғашығына қосыла алмай сарғайып,

«Уһ...» дегенде, көкірегі қарс айрылып

Жүрген қазақ қызын.

Міне, осындағы «мен білемін» деген тіркес үш рет қайталанып тұрса

«қазақ қызын» деген тіркес те бірнеше рет қайталанып, автордың көңіл күйін

білдіріп тұр.

Ал «біреуге» және «керек» сөздерінің бірнеше рет қайталанып айтылуы

көңіл күйін бірден білдіріп тұр. «Біреуге қыз керек, біреуге қымыз керек,

біреуге күлкі керек, біреуге жылқы керек, біреуге құрбы-құрдастың көңілі

керек деді мосқыл қатын».

Сонымен, С.Сейфуллиннің қазақ әдеби тілін дамытудағы қосқан үлесі

терең үңіліп зерттеуді керек етеді.

Өмірдегі игілік пен жақсылықтың ұрығы кейінгі жас буынға ана тілі

арқылы егеміз, жеткіземіз. Сабағы жаман жемістің дәні де жақсы болмайды...

Азықтық қорегі, күн шуағы мол берген өсімдіктің тез жетіліп, берік болып

өсетіні сияқты, ұлағатты ата-ананың шарапаты ісінен нәр алып, олардың

абзал жүрегінің шуағының аясында өскен бала да жан дүниесі дарқан,

айтулы азамат болып әсеріне дау болмауға тиіс екені рас. Жас жеткіншектер

өзін оқытып жүрген мұғалімдерінің де ісінен, жүріс-тұрысынан үлгі алады,

еліктейді. Оларды әдемі де, айшықты сөйлетіп, жаздырып үйрету үшін,

алдымен өзіміз соларға үлгі бола білуіміз керек. Ана тілін гүлдің нәрін жиған

арадай, көл қорыған қызғыштай қорғай білуге, оның арам шөбін отап

отыруға әдеттендіруіміз керек. Сонда ғана тіл мәдениетін әрлендіруге

болады. Себебі тіл – адамдардың бір-бірімен қатынас жасауының, ойын

жарыққа шығаруының құралы.

2.3 Ғылым мен білім саласындағы қазақ тілін дамыту мәселелері

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың: «Дауға салса-алмастай

қиған, сезімге салса – қырандай қалқыған, ойға салса – қорғасындай

балқыған, өмірдің кез келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі

мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат

не бар екен?!» [109, 154 б.], - деп кемеңгерлікпен айтқан пікірінің астарлы

аясында терең философиялық мағына мен маңыздың жатқандығы ақиқат.

Еліміз Егемендік алып, Тәуелсіздік тұғырына қонғаннан кейінгі келелі

міндеттердің бірі – қазақ тілін жаңашыл тұрғыда өркендету, дамыту болды.

Бұл, әрине, әрі күрделі, әрі өте жауапты жұмыс еді. Неден бастау керек?

Жаңа бағытқа қалайша жол ашып беру керек? Халық даналығында: «Білегі

күшті – бірді жығады, білімі күшті – мыңды жығады» деген нақыл бар.

Білектің әлінен гөрі, білімнің нәрінен сусындаған әлдеқайда пайдалы

болатындығы сөзсіз еді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан

Республикасының Мемлекеттік Егемендігі туралы декларация қабылданып,

78

ел тарихында жаңа бетбұрыс, жаңа кезең өмірге келді. Артынша тіл туралы

Заң қабылданып, Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясында қазақ

тілі мемлекеттік тіл болып бекітілді. Сөйтіп, ұлттық тілдің өсіп-өркендеуіне,

өрістеуіне жол ашылды. Тығырыққа тіреліп, тұншығуға айналған қазақ

тілінің тынысы кеңейіп сала берді. Тілдің қалтарыста қалған, талдауға тыйым

салған қырларын зерттеп, зерделеуге ғалымдар кірісіп те кетті.

Әрі жазушы, әрі ғалым, қоғам қайраткері Ә.Кекілбаев: «Оның ең

қауіптісі – байырғы тілді өз отанында тікелей не жанама кемсітушілікке

ұшыратып, бұратана құбылысқа айналғанға дейін құлдырата түсу», - дей

келіп: «Әйтпесе, патшалы Ресейдің Халық ағарту министрлігінің 1917

жылдан аз-ақ бұрынғы болжамдауынша, Еуропа бөлігі тек 120 жылдан кейін,

ол Орта Азия мен Кавказ тек 4600 жылдан кейін тегіс сауаттандырылады

(А.В.Петровский, Быть ли школе в ХХ веке? «Курьер ЮНЕСКО», сентябрь-

октябрь, 1982г.) деуін басқа немен түсіндіруге болады?!» [110, 114-116 б.], -

деп жазды. Енді ой жүгіртіп көрейік. Революцияның алдындағы есеп

бойынша қазақ халқының 2 % ғана сауатты болған деуі осындай негізден

туындаған. Яғни, бұл жердегі мәселе орыс тіліндегі жаза білу тұрғысынан

айтылып отыр. Ал, сауаттылық деген сөздің мағыналық аясы өте кең.

Жазуды білу соның бір тармағы ғана. Мәселен, «Тазша бала мен Жиреншенің

жауаптасуына» назар аударайық:

- Бауырың өлсе не дейміз?

- Бауырың күйіп түсті десейші!

- Балаң өлсе, не дейміз?

- Қос бүйрегіңді тірідей суырып алды десейші!

- Қатын өлсе, қамшының сабы сынды емес пе?

- Жоқ, қарағым. Жарың өлсе ошағыңның күлі шашылып, отыз екі

қабырғаңды сөгіп алды десейші!

- Ал, аға, бүкіл қабырғаңызға қалқан боламыз деп қалың ел-жұртың

келіп тұр!

- Балаларымның анасы, үйімнің жарық панасы, қос көзімнің қарасы,

Қарашашым арманда кеткен екен-ау, дүниеден!

Туғаның сенің қара жер,

Өскенің сенің қара жер,

Бәрін де алған қара жер,

Осыма, аға, баға бер! [92, 16 б.].

Осы әңгімені оқи отырып, біз Жиреншені немесе тазша баланы

сауатсыз деуімізге бола ма? Егер хат танымаған десек бір басқа. Ал, сауатсыз

адамның осындай мағынасы мәнді, сөз қолданысы сәнді, тұздығы дәмді

түйдек тұжырымдарды туғызуы мүмкін бе? Немесе, жазу-сызу білмеген

Сейтжан ақынның:

Кейбіреуіде ата жоқ,

Атасыз жанда бата жоқ.

Кейбіреуде ана жоқ,

Анасыз жанда пана жоқ.

79

Кейбіреуде аға жоқ,

Ағасыз жанда баға жоқ.

Кейбіреуде іні жоқ,

Інісіз жанның күні жоқ.

Кейбіреудің жары жоқ,

Жары жоқтың жаны жоқ. [92, 269 б.], -

деген толғауын ести отыра сауатсыз екен деп баға беруге қандай

хақымыз бар? Міне, осындай өнер адамдарының, атап айтқанда, ақындардың,

жыраулардың, шешендердің, билердің басым бөлігі қарапайым тілмен

айтқанда ескіше, нақтылай түссе, арабша хат таныған. Олай болса,

жоғарыдағы 2% мәлімдемесі, араб тілінде жаза білгендерді тізімге

алмағаннан туындап отыр. Нәтижесінде, кеңес дәуірі кезінде қазақ еліндегі

арабша жаза білу мәселесін зерттеу, соның негізінде жалпы сауаттылық

жағдайын айқындау қалтарыста қала берді. Бұл қалтарыста қалғандардың бір

бөлшегі ғана.

Ал, «тыйым салған» дегенді қалай түсінуге болады? Яғни, тіл

ғылымының ішінде қажетсіз деп саналған біршама салаларын зерттеуге,

дамытуға тосқауыл қойды, кейбірін зерделесе де сол кездегі саясаттың

талабына сәйкестендірді. Солардың бірі – лексикология саласына жататын

топонимика. Жергілікті ұлттың тілінде айтылған жер-су атаулары, түрлі

тәсілдерді қолдану арқылы өзгертіле бастады. Осы атаулардың

этимологиясын зерттеуге тиым салынды, талдауды талқыға салуды қажет деп

таппады. Жаңа қоғам пайда болды, қарапайым халықтың қамын ойлайтын

жаңа үкімет келді деген желеумен, астарлы саясатты пайдалана отырып,

Ақмешітті – Қызылордаға, ал атауы коммунистік партияның әрекетіне сай

келіп тұрса да Қызылжарды – Петрпавл деп өзгертті. Ұлт тілінің мәселесіне

қатысты түрлі пікірлер айтқан ғалымдардың бір тобы қуғын-сүргінге

ұшырады. Ә.Кекілбай өзінің «Тіл және Тәуелсіздік» деген еңбегінде:

«Әсіресе, өткен кезеңдеріміз атымен ауызға алынбай, жылы жабылып

қойылды. Қазақ тілі мен рухына іш бұрады дейтін зиялылар тағы да

алапестердей көрініп, ойға-қырға қуылып, аластатылды. Ұлттық

руханиятымыздың ол кезде тартқан азаптары да шаш етектен еді.

«Талғампаз» тоталитаризм кімге тиісуді білді. Басы Қ.Сәтбаев, М.Әуезов,

А.Жұбанов, Е.Бекмаханов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Б.Сүлейменовтер

болып жер аударылды немесе бастарымен қайғы болып ел ақтап кетті» [110,

33 б.] деп жазды.

Тіл ғылымында варваризм деген сала бар. Ол аудармасы бола тұра тілді

шұбарлау үшін өзге тілден алынып қолданылған сөздер. Бұған көпшілігінде

«Он алты қыз» әнінің мәтінін мысалға келтіреді. Сол тәрізді компартия

саясатының негізінде бірте-бірте қысқарған сөздер аударылмай қолданыла

бастады. Ал, оған қарсы уәж айтатын адам болмады, болса да жат пиғылды

адам деп алакөзделді. Академик М.Серғалиев былай дейді: «Совет Одағының

Коммунистік партиясы (СОКП), Бүкілодақтық лениншіл коммунистік жастар

одағы (БЛКЖО), Орталық Комитет (ОК) деген атауларынан ат үркетін сөздің

80

қысқарған түрлерін 50-жылдары КПСС, ВЛКСМ, ЦК деп орысша

аббревиатурасын қолдануға көштік. Ал, ЖОО қызметі мен тіршілігіне

тікелей қатысты зачет, экзамен, направление, задолжник, перемена,

библиотека, общежитиелерді өзара қазақша сөйлесіп тұрғанда жиі

жұмсайтынбыз» [111, 5 б.]. Ақиқатында бұл жағдайлар ауыз екі сөйлеу

тілінде ғана емес, кітаптарда, басылымдарда, оқулықтарда да жаппай

қолданыла бастады. Мысалы, кеңестік кезеңде жоғары оқу орындарында

оқытылған «Ғылыми коммунизм негіздері» деген оқулықта: «Бұл міндеттерді

шешудің жолдары мен тәсілдері тұңғыш рет СССР тәжірибесінде тексеріліп

отыр» [112, 4 б.], немесе: «Сондықтан да КПСС оны әкімшілік қысым жасау

жолымен жою әрекеттерін айыптайды» [112, 455 б.] деген сөйлемдер

айтылған пікірлерге нақты дәлел бола алады. Келтірілген үзінділердегі СССР

– Союз Советских Социалистических Республик, КПСС – Коммунистическая

партия Советского Союза деген тіркестік қолданыстардың қысқартылған

нұсқалары. «Ауру батпандап кіреді, мысқылдап шығады». Қазіргі таңда біз

варваризмдерден толық тазаланып болмағанымызбен, ендігі қолданыстарда

әзіл-қалжыңға бейімделіп айтылатын болып жүр [113].

Ғылымның қай саласы болмасын оның дамуы үшін мүмкіндік берілуі

қажет. Олай болмаған жағдайда тоқырауға ұшырап, бірте-бірте жойылып

кетуі әбден мүмкін. Кеңестік кезеңде осы мәселе екі бағытта жүзеге

асырылды. Қазақ тілінде сөйлеуге нақты тоқтам жасалмағанымен жазылған

еңбектер арнайы сараптамадан өткізілді, талапқа сай келмесе қайта өңдеуге

жіберіледі, немес, баспадан шығаруға тыйым салынды. Екіншіден, қазақ

мектептерінің саны күрт азайды, оқушылар жетіспейді деген себеппен

жабыла бастады. Мәселен, республикалық «Айқын» газетінің бас рекдакторы

А.Жүсіп мынадай деректерді келтіреді: «Қазақстан Тәуелсіздік алғанға дейін

ел оқушыларының 22 пайызы ғана қазақ мектептерінде оқыған болса, қазір

мемлекеттік тілде білім алатын оқушылар саны 77 пайызға жетті. Соңғы 19

жыл ішінде жаңадан 1000-ға тарта ұлт өкілдерінің балалары қазақ мектебінде

оқып жатыр. Бұл – шын мәнінде үлкен жетістік» [114, 6 б.]. Бұл –

Тәуелсіздігіміздің басты белгісі. Отарлау саясатының негізінде құлдырап

кеткен тілді оқып-үйрену жұмысы Тәуелсіздік алғаннан кейін бірден

дамығандығын аңғарамыз. Ғылыми-зерттеу саласы да дәл осылай көзге түсті.

Бұған бір ғана мысал Ғ.Қалиев пен Ә.Болғанбаевтың «Қазіргі қазақ тілінің

лексикологиясы мен фразеологиясы» деген зерттеуінің тақырып атауларына

назар салсақ «Қазақтың ұлттық тілінің сипаттамасы», «Ұлттық тілдің

тармақтары», «Ұлттық әдеби тілдің сипаттамасы», «Қазақ тілі – мемлекеттік

тіл», - [113, 14-29 б.] болып келеді. Ал, кеңестік кезеңде «Ұлт» деген сөзді

аузыңа алсаң «ұлтшыл» болып шыға келесің, қуғынға түсуің де мүмкін. Осы

тараулардың мазмұнына зер салып көрелік. Алғашқы келтірілген тарауда

тілдің екі салаға, атап айтқанда, ауызекі сөйлеу тілі, жазба әдеби тіл болып

бөлінетіндігін айта келіп, қазақ тілінің диалектілеріне тоқталады. Сонымен

қатар қазақ тілінің мұрагері қазақтар екендігіне тоқтала отырып, оның пайда

болу, қалыптасу кезеңдеріне жан-жақты түсінік береді. Сондай-ақ, қазақ тілі

81

тілдік норманың барлық салаларын толық қамтитын дамыған тіл екендігін

ғылыми тұрғыда дәлелдейді. «Ұлттық тілдің тармақтары» деп аталатын

тарауда қазақ тілінің үш негізіне, яғни, әр түрлі стилдік салада қолданылатын

жазба және ауызша түрлері бар әдеби тілін, жергілікті немесе, әлеуметтік

сипаты бар тіл ерекшеліктерінен тұратын диалектілері мен сөйлемдерін,

жалпыхалықтық сипаттағы ауызекі сөйлеу тілін [113, 17 б.] нақты дәлелдерді

келтіре отырып сараптамалар жасаған. Тараудың түйіні демократиялық

бағытта дамыған тілдің қайнар көзі көне замандарда жатқандығын меңзейді.

«Ұлттық әдеби тілдің сипаттамасы» бөлімінде қазақ әдеби тілінің байлығын

айта келіп, оны жүйелеудің жолдарын көрсетеді. Сондай-ақ, көнерген сөздер

мен жаңадан пайда болған сөздердің де себеп-салдарын ашады. «Қазақ тілі –

мемлекеттік тіл» тарауы жаңа сипатта зерттеліп жазылған бөлім. Мұнда

айтарлықтай маңызды мәселелер орын алған. Салыстырмалы тәсіл арқылы

1959 жылы қазақ халқы республика тұрғындарының 30 пайызын құраса, 2000

жылдың аяғында жалпы халықтың 54,9 пайызын құрағандығын келтіре

отырып, ТМД елдеріндегі жүзден астам ұлт пен ұлыстардың арасында

қазақтардың бесінші орында, ал, әлемдегі 5651 тілде сөйлейтін барлық

ұлттардың арасында көптігі жағынан алғашқы жүздіктің санатына

енетіндігін, сондықтан, қазақ тілін білу қазақтар саны жағынан басым көп

ұлтты аймақтарда өзге ұлт өкілдері үшін аса қажет екендігін баса көрсеткен.

Аталған мәселелерге тоқталған себебіміз қазақ тілін зерттеу мен түбегейлі

танып білудің ерекше қарқынмен дамығандығын аңғарту еді.

Әрине, тілді зерттеп, зерделеуге байланысты ғалымдардың

еңбектерінің орасан зор екендігі баршаға белгілі. Зерттеудің бір саласы

сөздердің мағынасын ашуға бағытталды. Өйткені, бодандықтың бұғауынан

арылмай тұрған кезде көптеген сөздердің астарын ашуға, талдауға, талқыға

салуға мүмкіндік бермеді. Қарқаралы өңірінен шыққан қайраткер ақын

Ғабдіман Игенсартов «Аққошқардың жоқтауы» деген дастаны үшін тізімге

ілігіп, қуғынға ұшыраған. Кеңестік дәуірде жоқтау деген сөз ұмытылу

керек, ел басына «бақыт» қонып жатқанда жоқтауды қайдан шығарып жүр,

ескішіл, қараңғы ақын деген айыптар тағылды. Осындай жағдайдан кейін

жоқтау сөзінің этимологиясын айқындап көріңіз. Теңдікке қол жеткеннен

кейін сөздердің төркінін айқындау ғалымдардың алдында тұрған

міндеттердің бірі болды. Рет ретімен еңбектер жарыққа шықты. Мәселен,

ғалым Р.Сыздықованың «Сөздер сөйлейді» зерттеуінде тиым болған талай

сөздің төркіні ашылды. Оған мысал ретінде алаш, маңғыстау, төбе би

тәрізді сөздерді келтіруге болады [93, 33-123-156 б.].

Біз жоғарыда, әсіресе, топономика саласы бойынша зерттеулердің жан-

жақты, жедел дамығандығын айтқан едік. Осы орайда академик Ә.Қайдардың

зерттеулерін айрықша айтуға болады. Нәтижесінде атаулары өзгертілген елді

мекендердің байырғы аттарын тайға таңба басқандай жайып салды. Өзінің

мол тәжірибесі мен ғылыми пайымдауларына сүйене отырып, көптеген жер

атауларын дәлелдеп берді. Мысалы: «Топонимикалық атаулар да тарихи

жәдігер. Олар кейіннен пайда болған атаулардың қалқасында қалмауы керек.

82

Мәселен: Шевченко-бұрынғы Ақтау, Уральск-Теке, Луговой – Құланды,

Құлан, Ванновка – Майлыкент, Корниловка – Жаскешу, Успенка – Нілді,

Дмитриевка – Арқабай, Маловодное – Атамқұл, Ордынка – Жырауық,

Николаевка – Күнту, Столыпинка – Қосбөлтек, Черкасское – Нияз,

Антоновка – Машат, Алексеевка – Ортатеректі, Михайловка – Сарыкемер,

Вознесеновка – Тастұмсық т.т.» [115, 150 б.]. Ғалым мекен атауларын

зерделеп қана қойған жоқ. Олардың өзгертілу себептерін де айқындап берді.

Ғалым айтқан елді мекендердің біразының атауы өзінің байырғы аттарын

қайта иеленді. Бұл да дәлелді зерттеудің нәтижелі қорытындысы болып

табылады.

Қазақ тіліне қатысты қайта жаңару, жандану үдерісі оның

өміршеңдігін күшейту ретінде Қазақстанда жүзеге асырылатын мемлекеттік

тілді өрістетудің, кеңінен таратудың және оның күшейтуді жоспарлаудың

басты нүктесі (фокусы) болып табылады. Көріп отырғанымыздай, тілдің

корпусының дамуына бағытталған оның қайта жаңдануын, өз мәртебесіне

сәйкес тілдің қызмет етуін кеңейтуге бағытталған тілдің жаңдануын,

тұрғындардың түрлі топтарымен оның меңгерілуіне бағытталған тілдің

жандануын және қазақ тілінің қолданылу аясының кеңейуіне бағытталған

тілдің жандануын ажырата білу қажет. Қазақ тілінің жаңару саясаты бәрінен

бұрын көп тілді идеологияның тарапынан қолдау тауып отыр: қазақ тілі –

мемлекеттіктің және тәуелсіздіктің нышаны, мемлекеттік, халықтық және

тілдік сәйкестендірудің тиімді құралы. Мемлекеттік саясаттың бөлшегі бола

отырып, қайта жаңару саясаты заңды құжаттармен бекітіледі, солай, қазақ

тілінің қарым-қатынастың барлық салалары мен барлық қызметтерінде

қолданылу ұғымын қамтамасыз етеді (әсіресе, бұрын қазақ тіліне «жабық»

болғандар үшін). Қазақ тілінің жаңаруы – оның тіршілік етуін, жандануын

күшейту және сонымен бір мезгілде қазақ ұлтының қайта бірігуіне апаратын

жол және қазақ тілін меңгеруге интеграциялық және инструментальдық

ынталандыруды (уәждемені) күшейтудің бірден-бір жолы. Кеңес өкіметі

кезеңінде ресми-саяси қызметтің сыртына ығыстырылған қазақ тілінің

жандану мәселесі мүмкін нақты осы ұстаным бойынша қарастырылған

шығар. Осыған байланысты бірқатар сұрақтар туындайды: қазақ тілінің

тіршілік етуіне төнетін қауіп-қатер туралы жалпы айтуға бола ма, болса ол

қалай көрінеді? Тілдің тіршілік етуін өлшеудің объективтік тәсілдері бар ма

және оны қазақ тіліне қолдануға бола ма? Ақырында, мемлекеттік тілдік

саясаттың көмегімен тілдің қолданылуын күшейтуге бола ма және

мемлекеттік қазақ тілінің қолданылуының саналы түрде өзгеруінің

объективті негізі ретінде Қазақстандағы жаңа саясат аясында жүзеге

асырылатын іс-шаралар қаншалықты тиімді?

Тілдің қолданылуының өлшемін көрсетуге арналған түрлі жолдар бар.

Г.МакКоннелланың жалпы тұжырымдамасына сәйкес, тілдің әлеуметтік

қызметінің саны мен оны қоғам өмірінің неғұрлым маңызды салаларында

қарқынды қолданудың арасында тікелей байланыс бар: білімде, ғылымда,

бұқаралық коммуникацияда, өндірісте, әкімшілік қызметте, өнеркәсіпте,

83

әлеуметтік-саяси салада, дінде. Тілдің өміршеңдігін анықтайтын көптеген

факторлардың қатарында төмендегілерді атауға болады: оның таратушылары

арқылы белгілі бір ұжымда тілді меңгеру; тілді таратушылардың этникалық

өзіндік сана-сезімі мен құндылықты бағдар; ұлттық мәдениетті (дәстүрлі

кәсіпшілік, ұлттық өнер, театр және т.б.) және әсіресе әдебиеттің әр

түрлерінің қолда болуы: әдеби, философиялық, діни, оқу және т.б; этникалық

топтар мен осы топтың тілінде сөйлейтіндер саны, тілді

тасымалдаушылардың жас ерекшелігіне қарай топтарға бөлінуі, некенің

этникалық сипаты, мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиелену тілі,

этностың тұратын мекен-жайы, этностың тіршілік етуінің әлеуметтік-

қоғамдық формасы, ұлттық өзіндік сана-сезім, мектепті тілдің оқытылуы,

мемлекеттік тілдік саясат және т.б. Осы қатарда тілдің өміршеңдігінің басқа

да көрсеткіштері көрінеді: тілді таратушы жас ұрпақ арасында сөйлеушілер

саны, тұтастай алғанда, этникалық топтарда қостілді лердің саны мен

біртілдіктің болмауы, екітілділіктің типі мен сипаты, билингвальдық

диглоссияның болуы; кодификацияланған тіл дәрежесі, тілді қолдаушы

қолданыстағы пәрменді, ықпалды бағдарламаның және әлеуметтік

инфрақұрылымның болуы және т.б. Жоғарыда аталғандарды есепке ала

отырып, сол сияқты қазақ тілінің әлеуметтік тілтанымдық параметрлері мен

тілдің қолданылу жағдайларын назарға ала отырып, Қазақстандағы жүзеге

асырылып отырған тіл саясатының өзгеруіне бағытталған, қазақ тілінің

өміршеңдігінің негізгі объективтік белгілерінің жинақталған (жиынтық) және

жүйелі тізімін ұсынамыз.

1.Ұлттық-мәдени көрсеткіштер, оның ішінде дәстүрлі кәсіпшілік,

ұлттық өнер, сол сияқты, театр, кино, дін, әдебиеттің әр түрлерінің қолда

болуы; (әдеби, философиялық, діни, іскерлік, оқу, терминографиялық,

лексикографиялық және т.б.).

2. Әлеуметтік-саяси көрсеткіштер, оның ішінде мәртебелі жоспарлау

саласында және қазақ тілінің корпустық құрылысы саласында мақсатты

бағытталған тіл саясатын өткізу, мемлекеттік бағдарламаның болуы,оны

қолдау мен дамыту, қазақ тілінің сындарлы қызмет етуіне әлеуметтік

инфрақұрылымды қалыптастыру (барлық деңгейдегі білім беру мекемелері,

баспасөз, радиожелі, телекомпания мен телебағдарлама, кітап басылымдары

органдары және т.б.)

3. Әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштер, оның ішінде басқа тілдік

ұжымдармен салыстырғанда қазақ тілінде сөйлейтіндердің саны,

қазақтардың этникалық топтарының жалпы санына қатысты қазақ тілінде

(ана тілі) ретінде сөйлейтіндердің саны, жас ұрпақтар арасында қазақ тілін

ана тілі ретінде тасымалдаушылар саны, қостілділер (қазақ-орыс тілдерінде)

мен біртілділер (яғни, тек қазақ тілін ана тілі ретінде тасымалдаушылар)

санының арақатынасы, бұқаралық екітілділіктің типі мен сипаты,

екітілділікте қазақ-орыс және орыс-қазақ тілдері типтерінің арақатынасы,

пиджинделу үдерісінің туындауының болуы мүмкін себебі ретінде қазақ тілін

84

меңгерудің төменгі нысанымен(форма) бұқаралық билингвалық

диглоссияның болуы.

4. Әлеуметтік функционалдық көрсеткіштер, яғни олар қазақ тілінің

әлеуметтік қызметінің санымен және қоғам өмірінің неғұрлым маңызды

салаларында оларды тиімді пайдаланумен өлшенеді,бірінші кезекте білімде

(тілдік құзыреттілікті қалыптастырудың негізгі саласында), ғылымда

(гуманитарлық және жаратылыстану-техникалық), бұқаралық ақпарат

құралдарында, әкімшілік қызметтерде және іс-қағаздарын жүргізуде,

өнеркәсіп мекемелерінде және өндірістің басқа салаларында қолданылады.

5. Нақты тілтанымдық көрсеткіштер, оның ішінде қазақ тілінің әдеби

стандартының болуы, неғұрлым жүйеленген, тиянақты және міндетті жүзеге

асырылуының жиынтығы ретінде тілдік нормалардың әзірленуі мен тұрақты,

баянды болу дәрежесі, ішкіқұрылымдық параметрлері (тілдік

инновациялардың (жаңартулардың) тез таралуы, салалық

терминологиялардың болуы, лексикондардың даму динамикасы және т.б.),

диалектілердің болуы (диалектілер саны мен олардың бір-бірінен

айырмашылық дәрежесі және т.б.).

Бір жағдайларда қазақ тілінің өміршеңдігінің көрсеткіштеріне сандық

сипаттама берілуі мүмкін (мысалы, әлеуметтік-демографиялық не

әлеуметтік-функционалдық белгілеріне) 37, екінші жағдайларда –

Қазақстанның жаңа тарихи және геосаяси жағдайларында тілдік саясаттың

қағидаларын ескере отырып тілдік жағдайға жалпы баға берілуі мүмкін,

үшінші жағдайларда – қазақ тілінің қолданылу дәрежесін арттыру бойынша

мемлекеттің күш салуын жан-жақты сипаттайтын жалпы сипаттама берілуі

мүмкін. Қазақ тілінің өміршеңдігінің барлық аталған белгілеріне толық очерк

беруге ұмтылмай-ақ 38, тек кейбір неғұрлым маңызді белгілеріне тоқталайық

және Қазақстандағы қолданыстағы жаңа тіл саясатының негізгі

бағыттарының нәтижелерін күшейту мүмкіндіктері көзқарасы тұрғысынан

байқап көрейік. Өте сәтті және күшейтуге айқын үрдіс (тенденция) ретінде

қазақ тілінің өміршеңдігінің ұлттық-мәдени көрсеткіштері түсіндіруді қажет

етпейді. Сонымен қатар, олар Қазақстанның коммуникативтік-тілдік кеңістігі

аймақтарында қазақ тілінің толыққанды қызмет етуі үшін мықты, орнықты

базаны құрайды, ол қазіргі кезде қазақ тілін меңгеру мен таратуды

жоспарлаудың басты фокусы болып табылады. Қазақ тілінің өмір сүруге

қабілеттілігіне толық сипаттама беру үшін жоғарыда аталған факторлардан

басқа әлеуметтік тілтаным жағдайларының жалпы параметрлерін де есепке

алу қажет:Қазақстандағы тілдер саны, қоғамдық қызметтерді екі үлкен

әріптес тіл – қазақ және орыс тілдері арасында бөлу,тілдердің аймақтық-

әлеуметтік өзара қарым-қатынасы және т.б. Қазақ тілінің өміршеңдігі

жоғарыда келтірілген көрсеткіштерден байқағандай, тілдік ахуал пен тілдік

жағдайлардың объективтік көрсеткіштерімен ғана анықталмайды, сонымен

қатар, төмендегідей жағдайлармен анықталады:қазақ тілінің қолданыстағы

жағдайы бағаланады ма, қазақ тілінің мәртебесі қалай анықталады және оны

жетілдіруде мемлекет қандай бағдарламаны мақұлдайды және оны қалай

85

жүзеге асырады? Қазақстандағы тілдік ахуалды жетілдіру қазақ тілінің

өміршеңдігінің әлеуметтік-саяси көрсеткіштерін жақсартудан, тілдердің

функционалдық мәртебесін заңды түрде реттеуден басталды, сонымен бірге,

тілдер туралы Қазақстан заңдарының ерекшелігі олардың жартылай

субъективтік сипаты болып табылады, өйткені аталған заңдар негізгі

халықтың тілін ғана емес, сонымен қатар, Қазақстанның басқа да тілдері мен

орыс тілі үшін де реттеу тәртібін бекітеді. Бұдан басқа, мемлекеттік тіл

ұғымының өзі де өзгерді («мемлекеттік барлық аумағында, қоғамдық қарым-

қатынастың барлық салаларында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң

шығару, сот ісін жүргізу тілі. Қазақстан халқын біріктіріп, нығайтудағы

маңызды фактор»), сөйтіп ол тілдік реттеудің басты бағыттарын – бұрын

орыс тілінде жүргізілген қоғамдық маңызды салалардағы қызметтерді қазақ

тілінде орындау үшін зерделі және мақсатты бағытталған жағдай жасауды

алдын-ала белгіледі. Дегенмен, қазақ тіліне тіл саясатының негізгі

бағыттарын жүзеге асыратын мемлекеттік мәртебе берілуіне, түрлі

бағдарлама мен механизмдердің әзірленуіне қарамастан,тілдік ахуалдың

инерциялық «берілуі» көбінесе қолданыланылып отырған іс-шаралардың,

күш-жігердің тиімділігін төмендетеді және қазақ тілінің мемлекеттік тіл

ретіндегі мәртебелі жоспарлануы оның корпустық құрылысын әлі де басып

озады. Қазақ тілінің өміршеңдігі туралы айтылғандарды кейбір әлеуметтік-

демографиялық және де әлеуметтік-функционалдық көрсеткіштердің

көмегімен нақтылап өтейік. Соңғы төрт онжылдықта еліміздегі қазақтардың

абсолюттік санының жалпы динамикасы төмендегідей болды: 1970 жылы –4

238 395,1979 жылы – 5 293 377,1989 жылы – 6 496 858, 1999 жылы–7 985 039

адам. Қазақ тілін меңгеру деңгейіндегі өзгерістерді сарапшылар мен

ғалымдар осындай жағдайда қалай бағалайды? Қазақ тілін

тасымалдаушылардың саны туралы мәлімет Қазақстанның өзінде және

әлемде бір-біріне қарама-қайшы, бұл бірқатар себептермен түсіндіріледі:

қазақ тілінде сөйлейтіндер саны мен этникалық қазақтардың саны туралы

мәліметтер ұқсас, өз этносының тілінде сөйлемейтін қазақтар саны туралы

жалпы алғанда елімізде нақты мәліметтер жоқ, қазақ тілін бірінші тіл ретінде

және екінші тіл ретінде санайтын екі тілділердің жалпы саны туралы

мәліметтер бір-біріне қарама-қайшы және т.б. Қазақ тілінің өміршеңдегінің

тілтанымдық белгілілерінің жиынтығынан бұқарлық екітілділіктің типі мен

сипаты, қазақ-орыс және орыс-қазақ екітілділіктің арақатынасы ерекше

қызығушылық танытып отыр. Екітілділік теориясы туралы көптеген

жеңілдетулерден көңілімізді бөле отырып, (міндетті түрде ана тілін және

орыс тілін өзара байыту, қазақ-орыс екітілділігінің үйлесімдігі туралы ереже,

ұзақ уақыт бойы және бұқаралық екітілділік жағдайында тілдердің біреуінің

сақталу мәселесін елеп-ескермеушілік, қазақ-орыс және орыс-қазақ

екітілділігінің тепе-теңдігі қағидасы, тілдер мен мәдениеттер арасындағы

(өзара байланыстылықтың (корреляцияның) болуы және т.б.) Кеңес Одағы

кезінде өткізілген мемлекеттік тілдік саясатпен байланысты төмендегідей

жағдайларды атап өтеміз, яғни нақты сол жағдайлар кезеңінде қазақ және

86

орыс тілдерінің арасындағы қарым-қатынаста қозғалу (өзгеріс) туындады, ол

кезде тиісті этникалық, мәдени және тілдік құндылықтар тұрғындардың

кейбір бөлігіне формальды болды, ал ана тілінің мән-мағынасы –әлсіз болды,

ана тілінің беделінің түсуі қазақ халқының мәдениеті мен тарихының

абыройының түсуіне әкелген кезде, қазақ тұрғындарының кейбір бөлігі ішкі

этникалық қарым-қатынас үшін орыс тілін пайдаланған кезде,қазақ тілі

көпшілік ресми және іскери қарым-қатынас аясынан ығыстырылып

шығарылған кезде,тіл саясатымен ресми түрде жарияланған тепе-теңдік

қағидасы практикада қазақ тілінің «функционалдық денсаулығы» мен

«коммуникативтік күштілігі» төмендеуге айналған кезде енжар, селқос

болды. Осындай жағдайларда қазақ халқының тұрақты тілдік әдет-дағдылары

қалыптасты, яғни ол бұрынғыша ана тілінің қызметінің кеңеюіне және оның

тұрмыстық (отбасылық) қарым-қатынас аясынан шығуына кедергі болып

отыр. Сонымен бір мезгілде, таяу арадағы уақытқа дейін мойындауға тура

келді, яғни бұқаралық қазақ-орыс екітілділігі орыс-қазақ екітілділігінің

бірыңғай коммуникативтік ортасында қарама-қарсы болуы мүмкін емес,

сонымен қатар, қазақ тұрғындарының ана тілінде әдеби тілде сөйлемейтін бір

бөлігі қазақ тілінің қарапайым формасымен немесе ауызекі сөйлеу тілімен

шектеледі десек, жүргізілген бұқаралық сауалнама мәліметтері қазақ-орыс

екітілділігінің барлық жерде (жаппай) басымдылығы туралы ұғымды

біршама өзгертеді. Абзалы, бүгінгі күнде жастарда қазақ-орыс және орыс-

қазақ екітілділігінің тепе-теңдігінің қалыптасу үрдісінің туындағанын айтуға

болар: 69,7% - сауалнамаға жауап беруші орыстар екінші қазақ тілімен қос

тілді болып отыр және 72,6% - сауалнамаға жауап беруші қазақтар екінші

орыс тілімен қостілді болып отыр.

Сонымен, түйіндей келе айтарымыз қазақ тілін дамыта отырып зерттеу

тәсілі Тәуелсіздік алғаннан кейін ерекше қарқынмен өркендеді. Көптеген

көлеңкелі болып келген мәселелердің басы ашылды. Оқудың, үйренудің,

зерделеудің жаңа бағыттары өмірге келді. Нәтижесі ауқымды жетістіктерге

қол жеткізді.

Қазақ тілін ғылым тіліне айналдыруда Б. Хасанұлы: «Дүниежүзіндегі

кез келген мемлекеттің академиясы өзінің мемлекеттік тілінде жұмыс істейді.

Бірсыпыра елде Академия құрамындағы Тіл институттарынан тыс өз алдына

Тіл академиялары бар. ...Несі бар, мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің

барлық саласында қызмет етуін, әдеби тіл нормаларын қалыптастыру

мәселесін ғылыми негізде жүйелеп беретін, оның іске асуын қадағалап

отыратын, қадағалап қана қоймай, оған ұйытқы болатын қазақ тілі

академиясын құрса, нұр үстіне нұр» [102], - деп қазақ тілін ғылым тіліне

айналдыру жолдарын атап көрсетеді. Ғылым саласында қазақ тілінің

қолданылуын әлі де болса жетілдіру қажет. Латын әліпбиі негізіндегі қазақ

тілі қазақ ғалымдарын халықаралық арнеға шығуға үлкен мүмкіндік береді.

Елбасы Н.Ә. Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты

мақаласында: «Қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру – жаһандық ғылым мен

білім жүйесіне кірігуге, рухани тұтастығымызды қамтамасыз ететін бірегей

87

қадам», - деп атап айтты. Демек, қазақ тілінің қолданыс аясы күннен-күнге

кеңейе түседі. Қазіргі таңда қазақ тілін ғылым, білім саласында дамытуда, іс

қағаздарын жүргізуде қолдануда, заң шығаруда және тағы басқа салаларда

қолданыс аясын кенейтуде көптеген іс-шаралар атқарылып, әртүрлі

бағдарламалар, қаулы, бұйрықтар қабылдануда. Елбасы Н.Ә. Назарбаев:

«Қазақ тілі ғылым мен білімнің, интернеттің тіліне айналды. Қазақ тілінде

білім алатындардың саны жыл өткен сайын көбейіп келеді. Еліміз бойынша

мемлекеттік тілді оқытатын 57 орталық жұмыс істейді. Олардан мыңдаған

азаматтар қазақ тілін үйреніп шықты, әлі де үйренуде. Былтырғыға қарағанда

биыл қазақ тілін білемін деген өзге ұлт өкілдерінің саны 90 пайызға өскен.

Бұл да біраз жайттан хабар береді. Тек соңғы үш жылда мемлекеттік тілді

дамытуға республика бойынша 10 миллиард теңге бөлінді»[103], - деп атап

көрсетті. Яғни, бұл мемлекет тарапынан қазақ тілін дамыту мәселесіне үлкен

мән беріліп, үнемі қадағалауда болатындығының дәлелі.

1999 жылы 8 қаңтарда Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Тілдер

туралы заңдардың сақталуына бақылау жасаудың тәртібі туралы ережені

бекіту туралы» қаулысы қабылданып, Тілдер туралы заңдардың сақталуына

бақылау жасау жүктелді. Бүгінгі күні Елбасының тапсырмасымен қоғамдық

және гуманитарлық ғылымдар бойынша «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ

тіліндегі 100 жаңа оқулық» бағдарламасы аясында әлемдегі ең үздік

оқулықтар қазақ тіліне аударылуда. «Тілге құйылған инвестицияның ең

мәндісі – ғылымды қазақ тілінде сөйлету» [105], - деп мемлекеттің қазақ

тілінің ғылыми функционалдық мүмкіндігін нығайту керектігін атап өтті.

Ғылыми тілдің қалыптасуына қазіргі таңдағы магистрлік, докторлық

диссретациялар үлес қосуда. Яғни, қазақ тіліндегі монографиялар,

диссертациялар сапалы деңгейде болса, қазақ тілінің қолданыс аясы кеңейеді.

Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің кезекті Жолдауында: «Біз қазақ тілін

жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз. Тілді заманға сай үйлестіріп, терминология

мәселесінен консенсус іздеу керек. Сонымен қатар, әбден орныққан

халықаралық және шет тілінен енген сөздерді қазақ тіліне аудару мәселесін

біржола шешу қажет. Бұл мәселе оқшауланған қайраткерлердің ортасында

шешілмеуге тиіс. Үкімет мұны реттегені жөн» [103], - деп шегелеп тапсырды,

сондықтан бүгінгі күні ғылым және білім саласында қазақ тілін дамытуға

үлкен назар аударылуда.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2018

жылғы 10 қаңтардағы «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы

дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында: «Егер біз қазақ тілі

ғұмырлы болсын десек, оны жөнсіз терминологиямен қиындатпай, қазіргі

заманға лайықтауымыз қажет. Аудармаларды негіздеу тәсілдерін қайта

қарастырып, терминология тұрғысынан қазақ тілін халықаралық деңгейге

жақындату керек», - деді. Сондықтан қазақ тіліне жанашырлықпен қарап,

жаңа бағыттағы терминологиялық түсіндірмелі сөздіктер жасау қажет.

Техника ғылымдарының докторы, профессор А. Шәріпбаев:

«Компьютер қазақ тілінде сөйлеп жатса, ол ешқашан өлмейтін тілге

88

айналады. Тіпті, дамыған елдердің қатарына бірақ көтеріледі. Себебі,

компьютерге енгізілген нәрсе жоғалмайды. Онда теориясы, практикасы

жасалынған деп есептеледі. Ал бұның қай уақытта жүзеге асатынын айту

қиын, себебі тіл шексіз дамиды, оның жұмысы да шексіз», - дейді.

Яғни, мемлекеттік тіл саясатының ең бастысы – қазақ тілін ғылым мен

техника тіліне, интернет тіліне айналдыру. Интернет тілін, әр саладағы

терминологияны бірізділікке келтіру күн тәртібіндегі маңызды мәселелердің

бірі болып табылады. Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап даму кезінде,

жаһандану заманында қазақ тілін латын әліпбиіне көшіру көштен қалмай

ілесіп, сұранысқа ие болу үшін қажет.

Түйіндей келгенде, білімде де, ғылымда да қазақ тілінің дамуы,

зерттелуі қазіргі кезде жедел қарқынға ие болғандығын айқын аңғаруға

болады.

89

3 АНА ТІЛІ НЕГІЗІНДЕГІ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ

ӘЛЕУМЕТТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫ НЫҒАЙТУ ТӘСІЛІ РЕТІНДЕ

3.1. Орыс тіліне ресми тіл мәртебесін беру

Тіл тек қарым-қатынастың негізгі құралы ғана емес, сонымен қатар

адамдардың этникалық бірегейлігінің басты құралы болып табылады. Бұл –

аталған адамның өзінің тиістілігін, өзін-өзі жатқызатын этнос тілі. Тіл

этностың негізгі компоненттерінің қатарында ерекше орын алады, этникалық

бірегейліктің маңызды факторларының бірі ретінде қарастырылады.

Сонымен қатар, тіл – ең маңызды әлеуметтік институт, мемлекет пен

қоғамның әлеуметтің шынайлылығының табиғатын түсіндіруге жол

бастайды. Аумағында халқы бейбіт өмір сүріп, әртүрлі тілдер дамып жатқан

заманауи Қазақстанның тіл саясаты мен тіл ахуалы өзгерісінің динамикасы

мәселелерін зерделеу мен зерттеу үшін үлкен қызығушылық тудырады.

Қазақстан Республикасында әртүрлі этникалық топтар тілдерінің қолданысы

байқалады.

Қазақстан аумағындағы этностық қауымдастық пен тіл мәртебелерінің

бірден өзгеруі сияқты әртүрлі әлеуметтік және тарихи факторлар

тұрғындардың этникалық бірегейлік проблемаларына деген назардың

шиеленісіне әкелді. Бұл көпэтникалық өңірдегі тіл мен этникалық

бірегейліктің өзара қарым-қатынасын маңызды зерделеу қажеттілігін

тудырды.

Заманауи Қазақстандағы тілдік ахуалды зерделеу тәуелсіз

Қазақстанның заманауи тілдері қолданысының сипаты, ерекшелігі мен

динамикасы туралы тұтас түсінікті қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Статистикалық деректермен және О.Б.Алтынбекова, З.К.Ахметжанова,

М.К.Исаева, Н.С.Пак, Ж.Ш.Смағұлова, Э.Д.Сүлейменова, Б.Х.Хасанова,

Н.Ж.Шаймерденова сияқты қазақстандық ғалымдар өткізген кең

социологиялық зерттеулермен расталған әлеуметтік лингвистикалық

талдаулар тұрғысынан алғанда, теоретикалық әзірлемелер виталды, яғни

тілдердің коммуникативті қажеттілігін зерттеу үшін эмперикалық базаның

қалыптасуына мүмкіндік береді. Әлеуметтік лингвистикалық теория

тұрғысынан алғанда тілдік ахуал тілдердің қолданысы ерекшелігімен,

аумақтық, ақпараттық және мемлекеттік аспектілерде тілдердің өзара іс-

қимылының ұзақтығымен, таратылу вариативтілігімен және

басымдылығымен негізделген күрделі комбинацияны білдіреді. Б.Хасанұлы

өз мақаласында ҚР тіл саясатының негізін қалайтын принциптерді ұсынды

және Қазақстандағы мемлекеттік тілді және туған тілдерді зерделеу мен

дамыту, әртүрлі салада оларды қолдану елді демократияландырудың,

ұлттық, кәсіптік және іргелі қажеттіліктің маңызды факторы болып

табылатындығын көрсетті [124].

Қазақстан Республикасы – көп ұлтты ел, онда 130-дан астам этнос

өкілдері тұрады. 2007 жылдың басындағы жағдай бойынша Қазақстандағы

халықтың саны 15,1 млн. адамды құрады, оның ішінде титулды ұлт –

90

қазақтар (8,9 млн.) –халықтың жалпы санының 58,6%-ын құрады; славян

халықтары (русские, украинцы, белорусы) – 4,56 млн.адам - 30,2%; басқа

этностар (өзбектер, немістер, ұйғырлар, татарлар, шешендер, азербайжандар,

армяндар, кырғыздар, гректер, корейцтер, түріктер және т.б..) – 1,64 млн.адам

– 11,2%.

Қазақстанда басымды тілдер арасында коммуникативтік функцияларды

орындау көлемі бойынша мынадай ахуал орын алған:

қазақ тілі- 20-25%,

орыс тілі - 75-80%,

қалған тілдер - 5% [125].

Қазақстандағы тұрғындардың жалпы саны 2017 жылғы 1

желтоқсандағы деректер бойынша 18 137 300 адамды құрады.

Оның ішінде, қазақтар – 12,0 млн.адам- 67,0%; орыс – 2,2 млн.адам -

20,2%; өзбектер – 563 мың адам- 3,1%; украиндықтар – 238 мың адам - 1,6%;

ұйғырлар – 261мың - 1,5%; татарлар – 202 мың адам - 1,1%; немістер – 181

иың адам- 1,0%; кәрістер – 108 мың адам.- 0,6%; басқа этностар – 700 мың

адам- 3,9%[126].

Қазақстан – республикадағы барлық халықтар тілдерінің дамуы үшін

бірдей мүмкіндіктер беретін ел ретінде танымал.

Президент Н.А. Назарбаев 1998 жылғы 22 қыркүйекті Қазақстан

Республикасының тілдері күні етіп жариялады. Тіл саясатының толерантты

сипаты қалыптасқан тарихи жағдайлармен байланысты.

Еуразия континентінің геосаясаттық, экономикалық және мәдени

орталығы ретінде Қазақстанның рөлі, әртүрлі мәдени-этникалық

конгломерация қиылысындағы оның жағдайы осындағы этникалық қарым-

қатынастың даму ерекшелігін алдын ала анықтады. Осының арқасында

этникааралық толеранттылық халықтың дәстүрлі әлеуметтік құндылығы

ретінде танылды және бекітілді. 20-ғасырдың 90-шы жылдары көрші

елдердегі этникааралық шиеленістің күшейюі кезеңінде ҚР Парламентінің

Ақпараттық-талдамалық орталығының әлеуметтік зерттеуі қазақстандықтар

арасында ұлтына қарамастан барлық азаматтар құқықтарының теңдігі

қағидаты басым сипатқа ие екендігін көрсетті.

Заманауи Қазақстандағы Тіл саясатының тұжырымдамасы

«мемлекеттік тіл лайықты орын алатын тілдердің функционалды қарым-

қатынасының нақты анықтамасын» талап ететін «мемлекеттің оңтайлы

тілдік кеңістігін құраудағы» басты мақсатын анықтады.

Мемлекет өміріндегі әлеуметтік маңызды аспектілердің бірі – Тілдерді

қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасында жазылғандай

«Қазақстанда оңтайлы әлеуметтік-лингвистикалық кеңістік құру» (Қазақстан

Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 - 2020 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы. ҚР Президентінің 2011 жылғы

29 маусымдағы № 110 жарлығы [127].

Тілдік ахуал көбінесе тілдерді қолдануды реттеуге бағытталған

заңнамалық шараларды қамтитын мемлекеттік тіл саясаты іске асыратын

91

нәтиже болып табылады. Сонымен қатар, тіл саласындағы заңнамалық

актілер тілдің құқықтық мәртебесін анықтау, оның қажеттілігін тарату үшін

құқықтық және заңнамалық негіз болып табылады. Тәуелсіз Қазақстанның

тіл саясатының негізіне таразыдан өткен заңнамалық база салынған. Олар:

1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан

Республикасындағы тілдер туралы Заң (1989 жылғы 22 қыркүйектегі және

1997 жылғы 11 маусымдағы), 1998 жылғы 5 қазандағы Тілдерді қолдану мен

дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, 1996 жылғы 4 қарашадағы Қазақстан

Республикасындағы тіл саясатының тұжырымдамасы; Қазақстан

Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 - 2020 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасы.

Тілдік жоспарлау саласындағы мемлекеттік стратегия қазақ тілін

қолданудың барынша кең спектрін қамтуға бағытталған мемлекеттік тілдің

коммуникативтік функцияларын нығайтуға және кеңейтуге арналған іс-

шаралар жүйесінде іске асырылады.

Тіл саясатының негізгі бағыттарының қатарында орыс тілінің жалпы

мәдени, коммуникативті және ғылыми функцияларын сақтау жөніндегі

шаралар да кіреді. Сондай-ақ мемлекеттік тіл саясаты шараларының

шеңберінде аз ұлттардың тілін сақтау және дамыту үшін қолайлы жағдайлар

мен этнотілдік базаны қалыптастыру мәселелері қарастырылған.

Орыс тілі Қазақстанда Республикасында тілді сөйлеу бойынша - екінші

және тілді меңгеру және деңгейі бойынша – бірінші. Қазақстанда

мемлекеттік қазақ тілінің дербес, тәуелсіз ішкі және сыртқы саясатын

жүргізу, рөлін күшейту, ағылшын тілін үйренуге жастардың

қызығушылығын арттыру ұлы ақындарымыз бен жазушыларымыз, оның

ішінде Абай Құнанбаев жазған тіл – орыс тілінің ресми мәртебесін сақтау

жағдайында жүзеге асырылады.

Орыс тілінің орны мен мәртебесі Қазақстанда ең алдымен елдің негізгі

Заңында анықталған. 1995 жылғы Қазақстан Республикасы

Конституциясының 7-бабының 2-бөлігіне сәйкес «мемлекеттік ұйымдарда

және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ

тілімен тең қолданылады».

Осы норманы 1997 жылы Конституциялық Кеңестің қаулысы

түсіндірді: «.. Аталған конституциялық норманы қандай да бір жағдайға

қарамастан, мемлекеттік ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару

органдарында қазақ тілі мен орыс тілі тең қолданылады деп түсіну қажет».

1989 жылғы 22 қыркүйекте қабылданған Қазақстан ССР-дағы тілдер

туралы Заңда «мемлекеттік тіл» деген ұғым енгізілді, ал қазақ тіліне

мемлекеттік мәртебе берілді, орыс тіліне «ұлт аралық қарым-қатынас тілі»

деген мәртебе бекітілді. Кейіннен Қазақстан Республикасының

Конституциясындағы түзетулермен «орыс тілі мемлекеттік тілмен тең

қолданылады» деген анықтама берілді.

1997 жылы маусымда жаңа «Қазақстан Республикасындағы тілдер

туралы заң» қабылданды. Онда мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің

92

мәртебесі анықталды, тілдерді қолданудың құқықтық негізгі функциялары

тереңдетілді, тілдерді үйрену мен дамытуға жағдайлар жасау үшін

мемлекеттің міндетері анықталды[128].

2007 жылы Конституциялық Кеңестің қаулысымен «Негізгі Заң қазақ

тіліне жария-құқықтық маңыз бере отырып, оның мәртебесінің үстемдігің

көздейтінін айғақтайды» деп түсіндірілді және мемлекеттік органдарға орыс

тілінде жүгінуге болатыны анықталды. Қазақстан Республикасы

Конституциялық Кеңесінің 2007 ж. 23 ақпандағы № 3 қосымша қаулысы.

2001 жылы «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасы» бекітілді, 5.1.1- тармақта мемлекеттік

органдар 2001 жылға дейін іс-жүргізуді, есептік-статистикалық, қаржылық

және техникалық құжаттамалардың мемлекеттік тілде жүргізілуіне кезең-

кезеңмен көшу жұмыстарын жүргізу жұмыстары көзделген.

«Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы заңды» іске асыру

мақсатында 2001 жылғы 7 ақпанда бекітілген «Тілдерді қолдану мен

дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында»

тілдерді дамыту саласында мемлекеттік саясат стратегиясының үш негізгі

бағыты анықталды: мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік

функцияларын кеңейту және нығайту; орыс тілінің мәдени функцияларын

сақтау; этникалық аз топтардың тілдерін дамыту.

Мемлекет тіл белгісі бойынша қандай да болмасын кемсітушілік,

Қазақстанның титулды емес халықтарының оның ішінде орыс тілін

кемсітушілік әрекеттерінің жолын кесіп отырады. Осы мақсатта теріс

пайдаланушылыққа жол бермеу үшін ресми ұстанымдар жарияланып

отырады. Мысалы, 2016 жылғы 20 наурызда өткен Мәжіліс сайлауына дейін

27 қаңтардағы Президент Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған

Жолдауында: «Конституцияда айтылғандай мемлекеттік тіл қазақ тілі болып

табылады, сондай-ақ Конституцияда мемлекеттік органдарда орыс тілі қазақ

тілімен тең қолданылады. Конституцияның бұл нормаларын ешкімнің бұзуға

құқығы жоқ. Мемлекеттік тілді жоспарлы түрде дамыту орыс тіліне нұқсан

келтірмейді[129].

16 ақпанада Нұрсұлтан Әбішұлы тілдер туралы заңнаманның

сақталуына тексеріс жүргізуге қатаң тапсырма берді. «Орыс тіліндегі арыз-

шағымдарға қазақ тілінде жауап алатындығы туралы мен естідім. Мұны

прокуратура неге тексермейді. Осындай әрекеттер болған жағдайда

жұмыстан шығару керек. Егер адам орыс тілінде шағымданса, онда ол орыс

тілінде жауап алуы қажет»[130].

Қазақстандағы бірегей тіл саясатына қажеттілік соңғы жүздеген

жылдар бойы еліміздің аумағында болып жатқан көптеген тарихи

процестермен негізделген.

Қазақстанда орыс тілінің кеңінен таралу және өміршеңдігі себептері

көптеген тарихи факторлармен түсіндіріледі.

93

Орыс тілі Қазақстанда елде қалыптасқан геосаясаттық, тарихи,

әлеуметтік-экономикалық көші-қон жағдайларға байланысты әртүрлі

қолданылып отырған.

Жүздеген жылдардан астам Қазақстан белсенді көші-қонды өңірлерге

жатады, Қазақстанның көп ұлтты халқының құрамын қалыптастыруда көші

қон маңызды рөлге ие болып отырған. Елімізге кәрістер, поляктар, немістер,

шешендер, ингуштар және қырым татарлары жер аударылды. Сонымен қатар

Ұлы Отан соғысы кезінде Қазақстанға арасында жұмысшы және білікті

кадрлар бар жарты миллионнан астам адам эвакуацияланды. Ұлы Отан

соғысы жылдары Қазақстан эвакуациямен келген 532.6 мың адамды

қабылдады[131].

1941-1942 жылдары республикаға 142 өнеркәсіптік кәсіпорын

эвакуацияланды және осымен бірге 50 мыңға жуық жұмысшы кадрлар және

7 мыңға жуық инженер мен техниктер келді.

Қазақстандағы этнодемографиялық ахуалдарға сол жылдардағы жер

аудару мен күштеп қоныс аударту да үлкен әсер етті. Мысалы, Поволжья

немістері автономиялық республикасы жойылғаннан кейін 395 мыңнан астам

адам қоныс аударылды. 1946 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша

немістердің, бұрын қоныс аударылған кәрістердің, поляктардың саны 500

мыңнан астам адамды құрады. Сонымен қатар, 1943-1944 жылдары

Қазақстанға 507,5 мың Солтүстік Кавказ, қырым татарлары, құрдтар, түрік-

месхетинцтер халықтарының өкілдері қоныс аударылды[132].

Өңірдің өнеркәсіптік өндірісінің соғыстан кейіннен қалыптасуына

және тың жерлерді игеруге байланысты көші-қон легі едәуір әсер етті.

Жаңғырту әлеуетіне сәйкес индустриалды құрылыс процестеріне енгізілген

орыс халқы қалаларда және өңірлердің өнеркәсіптік кенттерінде

шоғырланды. Тұрғылықты халық үшін жұмыспен қамтылудың негізгі

саласы ауылдық жерлерде болды, алайда қалалық қазақтар мемлекеттік

секторда, бюджет, ғылым мен өнер саласында және т.б. көптеп жұмыс

жасады.

Орыс тілі әсіресе кеңес үкіметі орнағаннан және әртүрлі этникалық

топтар қоныс аударылғаннан кейін 20-шы ғасырда заманауи Қазақстанның

аумағында кеңінен таратыла бастады және орыстандыру саясаты нәтижесінде

орыс тілі ұлтаралық қарым-қатынас тіліне айналды.

Қазақстан ұзақ уақыт бойы Ресей империясының, кейін КСРО-ның

құрамында болды. Ол кезеңде Одақтың барлық аумағында негізгі тіл орыс

тілі болды, ал посткеңестік кезеңде Қазақстанда ол ресми мәртебеге ие

болды[133].

Қазақ жерлерін игеру жылдарының басында ең алдымен жергілікті

халықты орыс тіліне оқытатын мешіттер, мектептер салынды. Қазақтар

соның нәтижесінде Патшалық Ресейдің Мемлекеттік Думасына жақсы

ұсынылды – олар орыс тілін оқыған мектептердің бітірушілері болды.

Орыс тілі кеңес уақыты кезінде орыс халықының тілі ретінде емес

кеңес тілі ретінде орын алды. КСРО Конституциясында орыс тілі

94

мемлекеттік тіл ретінде де, ұлтаралық қарым-қатынас тілі ретінде де атап

көрсетілмеген. Заманауи Қазақстан аумағында орыс тілін енгізу мақсаты

орыстандыру және бірегейлендіру болды.

Негізінен саяси себептермен анықталған Қазақстандағы орыс тілінің

басым жағдайы біртіндеп оны барлық салаға енгізуге мүмкіндік берді. Кеңес

уақыты кезеңінде қазақ этносының этнолингвистикалық өміршеңдігінің

барынша азаюы байқалды, бұл қазақтардың бір бөлігінің, әсіресе

қалалықтардың тілдік ассимиляцияға ұшыруына әкелді. Тәуелсіз Қазақстанда

жүргізілген репрезентативтік социологиялық зерттеулер нәтижесінде

қазақтардың 74,5%-ы орыс тілін еркін меңгерген, тек 71%-ы - қазақ тілін

[134]. Осыған қарап, қазақтардың орыс тілін меңгеруі жеке мобильдік

стратегиясына әсер еткенін, доминантты топқа және осылайша оң әлеуметтік

бірегейлік алу кіру ниеттерінің күшті болғанын көруге болады.

КСРО күйреген сәтінде Қазақстандағы орыс тілді адамдардың саны

титульды халықтың санынан асып түсті[135]. Русский архипелаг —

Русскоязычные у внешних границ России: вызовы и ответы (на примере

Казахстана).

Қазақстанда 90-шы жылдардың басында тілдік дамудың жаңа кезең

басталды. Қазақ халқының табиғи өсімінің, көші-қон легінің арқасында

Қазақстандағы тұрғындардың этникалық құрылымы өзгере бастады бұл

қазақ халқы үлесінің артуына, ауыл халқының қалаға көшуіне айтарлықтай

әсер етті. Аталған үрдістер экономикалық дамудың баяулауына байланысты

күшейе түсті, ол ең алдымен ауыл шаруашылығына теріс әсер етті. Қазақтар

қалаға жаппай көше бастады, осылайша өндірістің қалалық салаларына

жұмыс істеуге, білім алуға, біліктілігін арттыруға ниет білідіре отырып

қоғамның индустриалды типіне ене бестады, бұл түбегейлі жаңа ұстаныммен

этностардың араласуына әкелді.

Кеңес жүйесінің 70 жылдық тарихында республикада титулды ұлт

өкілдерінің бойында ұлттық сана-сезім мен ұлттық сәйкестікті дамытуға

белсенді ықпал ететін мықты ұлттық элита қалыптасты. В.А. Тишковтың

пікірінше ұлтқа деген этникалық көзқарастың шарасыз салдары «ұлттық

мемлекеттіктің легитимациясы» болды[136].

80-ші жылдардың соңында кеңестік биліктің кейін шегінуі халық

шаруашылығының ресурстарына бақылауды белгілеуде қызығушылық

танытқан ұлттық элита наразылығының өсуін ынталандыра түсті.

Қолдау көрсетудің әлеуметтік саяси базасын жұмылдырудың тиімді

құралы титулды ұлттың ұлттық мемлекеттілігін сақтау туралы мәселе және

республикалардағы жаңа рефомалардың басталуына негіз болған

орыстандыру тақырыбына арналған ой-пікірлер болды[137].

«Тіл туралы заң» қабылданды және мемлекеттік тіл ретінде қазақ

тілінің басымдылығы және оның дамуы үшін жағдайлар жасалды. Алайда

заманауи жағдайдың ерекшелігі тілдің бір мәнді еместігімен сипатталады:

бірақ қазақ этносының этнолингвистикалық өміршеңдігі сөзсіз өсуде, орыс

тілі көптеген салаларда қолданылуын жалғастыруда. 1989 жылы орыс тілі

95

мемлекеттік мәртебесін жоғалтты, бірақ ұлтаралық қарым-қатынас тілі

ретінде мәртебесін сақтады, орыс тілінде білім алуда сақталуда.

Осылайша, тіл саясатын дамытуда Қазақстан Республикасының

аумағында төрт кезең бар. Бірінші кезең (1920-1938) тепе-теңдік қазақ-орыс

екі тілділігімен сипатталады; екінші кезең (1938-1987) - орыс тілінің

басымдыққа ие болуы және қазақ тілінің шеттетілуі; үшінші кезең

(1987-1995) мемлекеттік қолдау шараларының есебінен қазақ тілі

мәртебесінің үдемелі артуы. Қазақ тілі мемлекеттік тілдің функциясын

жүзеге асыруға мүмкіндік беретін белгілі бір мәдени әлеуетке ие. Билік осы

мәртебені нығайтуға, қоғамдық өмірде қазақ тілі рөлінің артуына

бағытталған шаралар қабылдауда. Сонымен қатар, тіл мәселесін әкімшілік

біржақты бағытталған шешу әрекеті күткен нәтижелер әкелген жоқ.

1990 жылдардың басында қалыптасқан әлеуметтік-саяси және

лингвистикалық ахуал орыс тілді халықтың бірден көшіп кетуін туғызды.

Ғалымдардың жаппай кетуі білікті кадрлардың тапшылығын туғызды.

Республика Президентінің басшылығымен Үкімет жағдайды дұрыстауға

бағытталған нақты шешімдер қабылдай бастады. Осы кезден бастап төртінші

кезең басталады (1995 жылдан қазірге дейін), қазақ тілінің мемлекеттік

мәртебесіне негізделген теңгерімді тіл саясатымен және әлеуметтік және

қоғамдық өмірде орыс тілінің басым рөлінің нақты танылуымен сипатталады.

1995 жылғы тамызда қазақ тілін мемлекеттік, орыс тілін ресми деп көрсеткен

екі тілдің мәртебесін барынша жақындастырған Қазақстан Республикасының

жаңа Констиуциясы қабылданды [138]. Мемлекеттегі экономикалық, саяси,

әлеуметтік этникалық проблемаларға байланысты мәселелерді шешудің

демократиялық әдістерін көрсететін жаңа конституциялық ережелер

республикадағы әлеуметтік-саяси жағдайды тұрақтандырды.

1996 жылғы қарашада қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде дамыту және

оған кезең-кезеңмен көшу үшін жағдайлар жасау жөніндегі мемлекеттің

міндеттерін жүзеге асыруда тілдердің тепе-теңдігін сақтауға стратегиялық

бағытталған Тұжырымдамасы мақұлданды [139].

Қазіргі таңда орыс тілі Қазақстандағы солтүстік өңірлерде орыс халқы

67%-ға дейін), сондай-ақ Қазақстандағы еуропаның көпшілік халықтары

(украиндықтар, беларустар) үшін туған тілі болып табылады[140].

Республиканың көпшілік тұрғындары үшін, ең алдымен қазақтар үшін

екінші тіл ретінде немесе бірінші шет тілі ретінде қабылданады.

Ағымдағы уақыттың лингвомәдени ахуалы үшін қарым-қатынастың

әртүрлі саласында қолданылатын қазақ-орыс қос тілділік дамыту тән.

«Наследие Евразии» зерттеу қорының деректері бойынша орыс тілін

еркін меңгерген халықтың үлесі Қазақстанда 2007 жылдың аяғында 63%-ды

құрады, отбасында, бір-бірімен араласып сөйлесуде, өндірістік салада орыс

тілін қолдану - 46%. Осы сұраудың деректері бойынша респонденттердің

42%-ы 2030 жылға қарай ұлтына қарамастан Қазақстанда тұрып жатқан

халықтың көпшілігі мемлекеттік тілді меңгереді, сонымен қатар 37%-ы

мұндай жағдайды екіұшты немес мүмкін емес деп санайды. Себебі,

96

Қазақстанда барлық салада орыс тілі басымырақ қолданылады, сондықтан

пікірлер бойынша қазақ тіліне де , орыс тіліне де халық бірдей қарайтынын

растайды.

2009 жылдың санағының деректері бойынша 84,8 % қазақстандықтар

орыс тілінде еркін сөйлеп, жаза алады ( казақша — 62 %, ағылшынша —

7,7 %), ауызша орыс тілінде 94,4 % түсінді (қазақша — 74 %, ағылшынша—

15,4 %). 2016 жылдағы жағдай бойынша Қазақстан азаматтарының 82,3%-ы

қазақ тілін меңгерген, орыс тілін – 89,4%, ағылшын тілін – 23,7% [141].

Посткеңестік кеңістікте орыс тілінің ұстанымдары әртүрлі

ракурстармен сипатталады. Ұлтаралық қарым-қатынас тілі ретінде орыс тілі

Қазақстанда басым болып отыр. Бір жақсысы орыс тілін ана тілім деп

санағандардың пайызы біртіндеп азаюда. Алайда күнделікті өмірде оны

қолданушылар үлесі өгеріссіз қалып отыр.

Шағынмәдени қоғамда қарым-қатынас кезінде коммуникативті

мақсаттарын тиімді іске асыруға және кедергісіз бірін-бірі түсінуді

қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тіл қолданылады. [142]. Қазақстан

аумағында объективті күштерге байланысты республикада тұратын

этностардың коммуникативті қажеттіліктерін қанағаттандыратын тіл ортасы

қалыптасты.

Қоғамның тілдік өміріне маңызды әсер ететін пәрменді фактор тіл

саясаты болып табылады. Осы саясат бір тілдің ілгерлеуіне ықпал ете

отырып, басқалардың функционалды кеңістігіне шектеу қояды және осымен

тіл ортасының сипаты анықталады. Тіл саясаты тілге ықпалын тигізетін

сыртқы әсермен байланысты [143]. Ол сол немесе өзге әлеуметтік және саяси

принциптерге негізделеді. А.С. Герд атап өткендей «тіл саясаты (тілдік

жоспарлау) сол немесе басқа аумақтағы қоғамда тілдің қолданысына

мемлекеттің саналы түрде әсер етуі дегенді білдіреді. Тіл саясаты нақты

мемлекеттік іс-шара жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Түпкі нәтижесінде

тіл саясатының мемлекет саясатына әсері болады» [144].

Тілді қолданудың маңызды саласы – білім саласы. Әртүрлі елдерде

білім тілі туралы мәселе өте маңызды.

Білім саласы қоғамда болып жатқан барлық өгерістерді бастан

өткереді. Бұл Қазақстан Республикасында орыс тіліндегі білімге қатысты

әділетті тұрғыда. Қазақстанда болып жатқан саяси, экономикалық көші-қон

процестер орыс тіліндегі білімнің әлеуметтік институттарына әсер етпей

қойған жоқ. Қазақстандағы білім беру жүйесі әртүрлі деңгейдегі оқу

орындарының жиынтығын білдіреді: мектепке дейінгі, орта, кәсіптік орта,

жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі.

Қазақстан тәуелсіздік алуына байланысты білім саласында реформа

жасады. Шартты түрде бұл процесті мынадай үш топқа бөлуге болады:

1990-1996; 1997-2000; 2001-2006 жж. Енді оларды білім беру саласында орыс

тілінің қолдану мәселесі тұрғысынан алып қарайық.

Бірінші кезең – әлі күнге дейін аяқталмаған оқу орындарының желісін

оңтайландыру деп аталатын білім беру жүйесіндегі инфрақұрылымдық

97

өзгерістер. Дәл осы кезең орыс тіліндегі мектепке дейінгі және орта оқу

мекемелерінің бірден қысқаруына әкелді. Оқу орындарының жаңа үлгілері

пайда болды (лицей, гимназия, колледждер), білім берудің жекеменшік

секторы қалыптаса бастады; қаржыландырдың жаңа тетіктері енгізіле

бастады; жаңа саяси және идеологиялық ахуалдарға сәйкес оқу

бағдарламалары мен оқулықтардың құрылымы мен мазмұны қайта қарала

бастады. Бұл, ең алдымен, орыс тілін, Ресей тарихын қайта қарастыруға,

орыс тілдерін оқыту сағаттарын қысқартуға және мектеп курстарынан Ресей

тарихын алып тастауға, оны фрагментті түрде дүние жүзілік тарих курсына

қосуға қатысты.

Екінші кезең білім беру қызметтерінің сапасы, білім беру жүйесінің

тиімділігі, халықаралық білім беру кеңістігінде қазақстандық білім беру

жүйесінің бәсекеге қабілеттілігі туралы мәселелерді қозғаумен сипатталады.

Қазақстан ресей оқулықтарынан бас тартып, жаңа білім беру стандарттарын,

жаңа оқу бағдарламаларын, орта мектептерге арналған жаңа оқулықтарды,

оның ішінде орыс тілі бойынша бағдарламалар мен оқулықтарды жазу

процесі басталады.

1997 жылы жоғары білім беруге қатысты біліктілікті тану туралы

Лиссабон конвенциясына қол қойылды. Қазақстан Лиссабон конвенциясын

1997 жылы ратификациялады және осы сәттен бастап елдің тең құқықты

қатысушы ретінде әлемдік білім беру кеңісітгіне интеграциялану процесі

басталды. Білім беру ісіндегі реформалар құқықтық мәртебеге ие болды, 1998

жылы Қазақстанда «Білім туралы» жаңа заң қабылданды.

Екінші кезеңінің аяғына қарай Ресейдің бірыңғай білім беру

кеңістігінен бас тарту ақылға қисынсыз екенін түсінді. Орыс тілі әлемдік

тілдердің бірі болып табылады, ішкі ұлттық-қарым-қатынас шеңберін

кеңейтуге қабілетті орыс тілі арқылы білім, ғылым мен мәдениет

саласындағы әлемдік жетістіктерге қол жеткізу жүзеге асырылылады. 1998-

2000 жылдары ТМД елдері арасында көптеген үкіметтік келісімдер

жасалды: мемлекеттік үлгідегі білім беру, ғылыми дәрежелер мен атақтар

туралы құжаттарды өзара тану және олардың баламалылығы туралы;

ғылыми-техникалық ақпаратқа еркін қол жеткізу және алмасу тәртібі туралы.

Қабылданған келісімдердің мақсаты – тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының

бірыңғай (ортақ) білім беру кеңістігін қалыптастыруға ықпал ету.

1999 жылы Еуропа елдері «Бірыңғай білім беру кеңістігін құру туралы»

Болон келісіміне қол қойды, оған сәйкес 2010 жылға қарай барлық Батыс

Еуропаның бірыңғай жоғары мектеп жүйесі болуы қажет. Қазақстан да осы

аталған Болон процесіне қосылды.

Үшінші кезең ашық жүйе ретінде білімді басқарудың орта және ұзақ

мерзімді білім беру саясатын құру үшін ілгерілеуімен сипатталады; мақсат

білімге тең қол жеткізу және білім беру жүйесінің сапасы мен тиімділігі.

2001 жылы «Білімді дамытудың 2010 жылға дейінгі стратегиясы»

бағдарламасы қабылданды. 2004 жылы «Қазақстан Республикасында білім

беру жүйесін дамытудың 2015 жылға дейінгі тұжырымдамасы және

98

Қазақстан Республикасында білімді дамытудың 2005-2010 жылдарға

арналған мемлекеттік білім беру бағдарламасы» қабылданды. Осы кезеңде

орта білімді 12 жылдыққа көшіру және жоғары және жоғары оқу орнынан

кейінгі білім беруді үш сатылы құрлымға(бакалавриат, магистратура, PhD)

көшіру туралы жария етілді; мектеп бітірушілердің Бірыңғай ұлттың

тестілеуін (ҰБТ) қамтитын Ұлттық білім беру сапасының жүйесі әзірленді

және енгізілді. Осы кезең барысында білімді ақпараттандыру, қашықтықтан

оқыту, Интернет желілеріне қосу процестері басталды.

Сонымен қатар, республикада орыс тілде оқытатын орта білім беру

мекемелерінің белсенді азаюы жалғасты. Айталық, 2001 және 2006 жылдары

Қазақстанда орыс тілінде оқытатын 303 мектеп жабылды, орыс тілі білім

беру саласынан біртіндеп ығыстырыла бастады. Мемлекеттік тілдің

қолданылу аясын кеңейтудің, оның бәсекеге қабілеттілігін арттырудың 2007-

2010 жылдарға арналған тұжырымдамасында: «Мемлекеттік және орыс

тілдерінде мамандарды даярлауда орын алған сәйкессіздіктерді атап өту

қажет....» деп атап көрсетілді.

Қазақстандағы мектепке дейінгі білім беру мен оқыту жүйесі мынадай

мектепке дейінгі ұйымдардан тұрады: «Балабақша – мектеп», мектепке

дейінгі ұйымдар, авторлық балабақшалар, онда 2005 жылы 185,4 мың бала

тәрбиеленген. 2005 жылдың басындағы жағдай бойынша мектепке дейінгі

білім берумен қамту 22%-ды құрады. Халықтың жекелеген жіктері үшін

балабақшалар қызметінің қолжетімсіздігінің себептері – балалардың

мектепке дейінгі мекемелерінің жоқтығы, жеткіліксіз мемлекеттің

қаржыландыруы, балабақшаларда балаларды күтіп-ұстау құнының өсуі. 1990

жылдардың басында балабақшалардың 80%-дан астамы жабылды, негізінен

орыс тіліндегі мекемелер болды.

Орыс тілінде тәрбие беретін мектепке дейінгі балабақшалар саны

азайды, бес жылдың ішінде 120-ға немесе 27%-ға, сонымен қатар қазақ

тіліндегі балабақшалар саны 2003 жылдан бастап 18,3%-ға артты.

Орта білім беретін мектеп білімнің қолжетімділігін қамтамасыз ететін

ірге болып табылады. Мемлекеттің этникалық шығу тегіне қарай барлық

балалардың тең бастапқы мүмкіндігін қамтамасыз етуі орта білім берудің

сапасы мен қолжетімділігіне байланысты. Қазақстандағы көптеген орыс

тілінде оқытатын мектептер КСРО уақытынан бері келе жатқан оқу

мекемелері. Тәуелсіздік жылдары республикада білім беретін мектептер

желісі үнемі оңтайландырылуда және қайта ұйымдастырылуда. 1993-1994

оқу жылдары басталған күндізгі білім беретін мектептер желісінің қысқаруы

халықтың көші-қонына, демографиялық азаюына және жарияланған білім

реформасына байланысты. 1993/1994 оқу жылдары мен 1999/2000 оқу

жылдары аралығында мектептер саны 450-ге азайды, оның ¾ – орыс тілінде

оқытатын мектептер, олар негізінен славян халқы басым облыстарда –

Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Қарағанды, Алматы облыстарында жабылды.

Мектептердің жабылу салдары орыс тілінде оқытатын мектептердің жоғары

99

жинақтау және оқу процесінің екі, үш тіптен төрт ауысымда

ұйымдастырылуы болып табылады.

Орыс тілінде оқытатын мектептер 2005/2006 оқу жылында

республикадағы мектептердің жалпы санының (2005/2006- 8157) 25,7%-ын

құрады, 2001-/2002 оқу жылымен саластырғанда азаю 303 немесе 12,6%;

орысша-қазақша (аралас) мектептердің саны 5-ке немесе 0,3%; қазақ

мектептерінің саны 46-ға көбейді.

Сонымен қатар, 1991 жылмен салыстырғанда қазақша мектептердің

саны 842-ге өсті.

1993/1994 жылдан бастап Қазақстанда жекеменшік мектептер желісі

дами бастады. 2005-2006 оқу жылында республика бойынша жекеменшік

мектептердің саны 123-ті құрады, оның ішінде Алматы қаласы - 45 (36,6 %),

осындай мектептердегі білім алушы оқушылардың саны - 17316. Жалпы

жекеменшік мектепте негізінен орыс тілінде болды.

Қазақстан Республикасында орыс тілі бірыңғай мемлекеттік білім беру

стандартының міндетті бөлігі болып табылады. Орыс тілінің қолданысы

мақсаты ауқымы құрылымы бойынша екі түрлі секторда жүзеге асырылады:

- оқыту тілі ретінде барлық типтер деңгейлерінде орыс тілінде

оқытатын білім беретін мектептерде;

- орта арнайы және жоғары оқу орындарындағы орыс тіліндегі

бөлімдерде, магистратурада, докторантурада;

- орыс тілінде оқытпайтын мектептер үшін екінші тіл ретінде;

Монғолия, Қытайда ұзақ уақыт тұрып тарихи отанына көшіп келген оралман

қазақтар және шетелдік азаиаттар үшін шет тілі ретінде білім беру

мекмелерінде орыс тілі оқытылады.

Мектептік білім берудегі ахуал мынадай екі факторға байланысты –

әлеуметтік және өңірлік. Оңтүстік Және Батыс Қазақстандағы тұрғын халқы

тұратын өңірлерде қазақ тілінде оқитын білім алушылардың саны 90–95 %-

ды құрайды. Орталық және Солтүстік Қазақстанда ахуал басқаша, онда орыс

тілінде білім алушылар саны – 65–70%. Орыс тілінде оқытатын

мектептеріндегі барлық сыныптардың бағдарламаларында қазақ тілін оқыту

қарастырылған. Орта білім беретін мектептердің бітірушілері қазақ тілінде

оқу, сөйлеу, жазу дағдыларын айқындайтын мемлекеттік тілде емтихан

тапсырады. Қазақ тілінде оқытатын мектептердің бағдарламасында оқу, жазу,

сөйлеу білімдерін қалыптастыруға бағытталған орыс тілінің сабақтары

көзделген. Қазақстанның Орталық, Шығыс және Солтүстік өңірлерінің

жоғары оқу орындарында мектептегі тілдік ахуалдар сақталған: көпшілігі

оқыту тілі ретінде орыс тілін таңдайды, ол тұрғын халықтың көпшілігінің

орыс тілді болуымен түсіндіріледі[145].

Орыс тілінде оқытатын мектептердің оқушылар орыс тілі және әдебиеті

бойынша ТМД Балтық елдерінде өткізілетін халықаралық олимпиадаларға

соңғы бес жылда көптеп қатысуда. А.С.Пушкин атындағы мемлекеттік орыс

тілі институты өткізген 2002, 2003, 2005 және 2006 жылдары Қазақстан

100

оқушылары жеңімпаз атанды, қазақстан командасы 2005 және 2006 жылдары

ТМД және Балтық елдері комадаларының арасында үздік деп танылды.

Мәскеу институты өткізген орыс тілі мен әдебиеті бойынша

Халықаралық олимпиадада Қазақстаннан келген қатысушылар тұрақты түрде

негізгі конкурстарда, оның ішінде шығармашылық конкурстарда жүлделі

орындар алып отырған. Мәскеу қаласында үкіметтің қолдауымен өтетін

«Светозар» атты орыс тілі бойынша халықаралық сырттай ашық

олимпиадада 2055, 2006 жылдары жеңімпаздар арасында Қазақстаннан

келген оқушылар көп кездеседі.

Орыс тілінде оқытатын мектептерді аяқтаған оқушылардың басым

бөлігі орыс тілінде жақсы сөйлейді. Бірақ орыс тілінде сөйлеп, әртүрлі оқу

пәндерін орыс тілінде меңгерген бала Ресейде оқуын әсіресе гуманитарлық

білім бойынша жалғастыратын болса, оған жалпы әлеуметтік мәдени және

әдеби білім жетіспейді. Жалпы білім беру кеңістігіне қарамастан оқу

бағдарламаларында, орыс тілі мен әдебиеті сабақтары сағаттарының

арасындағы едәуір айырмашылықтар бар, Ресей тарихымен үстіртін танысу,

мәдениет саласындағы білімнің жоқтығы байқалады. ТМД елдерінде тұратын

отандастарды қолдау жөніндегі Федеральды бағдарлама және Мәскеу

қаласындағы үкіметтің бағдарламасы орыс тілінде білім беруді дамытуды

және қолдауды негізгі мақсаттарының бірі етіп қойып отыр. Соңғы жеті жыл

ішінде орыс тілінде оқытатын мектептердің мұғалімдеріне арналған

біліктілік арттыру курстарын жыл сайын өткізеді. Жазғы каникул кезінде

бастауыш сыныптарды және орыс тілінде оқытатын мектептер мұғалімдері

екі апталық мерзіммен Ресей Федерациясының білім беру орталықтарында

тағылымдамадан өтеді (соңғы төрт жылда 800-ден астам мұғалім).

Біліктілікті арттыру курстарынан өткен мұғалімдер курстың өте

пайдалы болғанын және білім беру ісінде көптеген жаңа бағдарламалармен

танысып, көптеген жаңа материалдарды меңгеріп келгендерін айтады.

Жалпы жоғары білім беруде оқыту тіліне жүргізілген талдау

тұрғылықты халықтың орыс тілінде білім алу қажеттілігінің әлі де болса

жоғары екенін көрсетті.

Қазақстанның солтүстік өңірінің бітірушілері ресей жоғары оқу орнын

көптеп таңдайды.

Тілдің толыққанды қолданысының маңызды көрсеткіші оның

мемлекеттік ақпараттық ортасына қатысу белсенділігі болып табылады. Осы

тұрғыдан Қазақстандағы орыс тілді бұқаралық ақпарат құралдарының орны

туралы тоқталып өтейік.

Қазақстанның баспа өнімдерінің ақпараттық нарығы барынша әртүрлі

және оқырмандардың әртүрлі санаттары үшін баспалардың көптігімен

ерекшеленеді. 2008 жылғы мемлекеттік дереккөздер бойынша республикада

2300 газет –журналдар бар, оның қазақ тіліндегісі - 458. Оның

республикалық мәртебесі бар - 220 газет және 312 журнал. Бұл шолу «Газет

және журналдар-2007» «Қазпошта» АҚ республикалық каталог негізінде

жасалған. Шолу басылым саны, басылым тілі басылым түрі (газеттер,

101

журналдар, Ұлттық ғылым академиясының басылымдары, Әль-фараби

атындағы Ұлттық университеттің басылымдары, Ұлттық кітапхана

басылымдары), басылым географиясы бойынша Қазақстанда қалыптасқан

баспа басылымдары саласындағы жалпы көріністі білу мүмкіндігін береді,

орыс тілінің баспа өмірінде алатын орнын анықтайды.

Жоғарыда аталған каталогта Қазақстан тұрғындары жазыла алатын

Ресей Федерациясының мерзімді басылымдары ұсынылған – 214 газет және

752 журнал; Украина - 7 газет және 20 журнал.

В Казахстане зарегистрированы и издаются российские газеты с вкладками

"Аргументы и факты – Казахстан", "Известия" (ТОО "Известия-Казахстан",)

"Комсомольская правда" (ТОО "Комсомольская правда в Казахстане"),

"Московский комсомолец в Казахстане".

Басылым тілі бойынша жүргізілген талдау орыс тілінде 88 газет

басылып шығарылады, яғни барлық басылымның 40%-ын құрайды, қазақ

тілінде – 83 газет (37,7%), қазақ және орыс тілдерінде (екі тілде) - 32 газет

немесе 14,5 %. Көптілді газеттер: орысша-ағылшынша - 2, орысша-немісше -

1, орысша-қазақша-түрікше - 2, орыс-құрд – 1, орыс-кәріс – 1, орысша-

қазақша-ағылшын – 3 , орысша-украиынша– 1, және басқалар. Осы жерде де

баспа саласында да орыс тілінің басымдығын көруге болады.

Журналдардың барлық санынан 120-сы (38,5%) орыс тілінде басып

шығарылады; екі тілді журналдар -31,1%, тағы бір айта кететін жайт, екі тілді

басылымдардағы жалпы ақпараттың 80%-ын орыс тілінде шығарылған.

Ғылыми-техникалық, медициналық арнайы басылымдар негізінен орыс

тілінде немесе екі тілде шығарылады. Мысалы, 2006 жасалған білім

саласындағы басылымдардың талдауы екі тілде - 64,2%, орыс тілінде -10,6%,

қазақ тілінде - 21% екенін көрсетті.

Әлі де болса баспа саласында да саяси, мәдени ғылыми негізгі

ақпараттар орыс тілінде басым шығарылатыны дәлелденіп отыр.

Телевидения/радио арналарында да орыс тіліндегі хабарлардың

басымдығын көруге болады. Казіргі уақытта мемлекеттің арнайы

тапсырмасымен қазақ тілдеріндегі хабарлар көбейе бастады.

Осылайша БАҚ саласында екі тілде де ақпаратқа тең қолжетімді екенін

байқауға болады. Ресей оқиғаларынан хабардар болғысы келетін

көрермендерге Ресейдің жаңалықтарын, әртүрлі талдамалық-танымдық,

ойын-сауық хабарларын көрсететін ресей арналары бар. Қазақ тілді

аудиторияға арналған хабарлар да жеткілікті. Телекоммуникациялық

кеңістікте «50/50» қағидатын ұстанады. Арналарды, бағдарламаларды,

хабарларды таңдау көрерменнің тілдік құзыреттеріне, эстетикалық,

зияткерлік, мәдени артықшылығына қарай негізделген. Радиохабарлар қазақ

және орыс тілдеріндегі аудиторияларға есептелген.

Қазақстанда орыс тілінің қолданысын сақтауға ықпал ететін маңызды

фактор мемлекетаралық ынтымақтастық болып табылады.

Құжат айналымын жүргізуді, мемлекеттік, құқықтық, шарауашылық

және мәдени сипаттағы хат-хабарлардың жүргізілуін көздейтін іс жүргізу

102

саласында да орыс тілі қолданылады. Қазақстанда іс жүргізу екі тілде: қазақ

және орыс тілдерінде жүргізіледі.

Орыс тілі Ресеймен және басқа ТМД елдерімен экономикалық

байланыс процестерінде екі тарап үшін тиімді болып табылады.

Қазақстандық-ресей ынтымақтастығының барлық байланыстары орыс

тілінде жүзеге асырылады. Сонымен қатар орыс тілі Шанхай Ынтымақтастық

ұйымының жұмыс тілі болып табылады.

Осылайша, Қазақстанда орыс тілін қолдану мен дамыту саласы

этникалық қарым-қатынастың үйлесімділігін сақтауға бағытталған

әлеуметтік-саяси және экономикалық тұрғыдан тұрақты деп қорытынды

жасауға болады.

Алайда, Қазақстан аумағында орыс тілінің сақталуы халық тарапынан

бірдей қабылданбайды. Қазақ тілінің тағдырына алаңдаушылық танытып

отырған шығармашылық зиялы қауымның кейбір өкілдері қызметтік барлық

салаларында тек қазақ тілінің қолданылуы туралы шешімдер қабылдау

керектігін айтады. Мысалы, «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысының

төрағасы, белгілі қазақ ақыны, жазушысы Мұхтар Шаханов жыл сайын қазақ

тілінің проблемаларына арналған акциялар өткізеді. «Рух пен тіл» клубының

жетекшісі Жанболат Мамай мемлекеттік органдарға он тармақтан тұратын

үндеуін жолдады, онда негізінен мемлекеттік тіл туралы жаңа заң қабылдану

қажеттігі, үштілділік идеясының талқылау айтылды.

Тілдер туралы жаңа заңды талқылау барысында қазақ тілін қолдану

саласы туралы айтылған 18,23,24 баптар (18-бап «Баспа және бұқаралық

ақпарат құралдарының тілі», 23-бап «Тілдерді мемлекеттік қорғау», 24-бап

«Тілдер туралы заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілік») қоғамның ерекше

назарын аударған. 1996 жылғы 20-21 қарашада Мәжілісте жаңа заң жобасы

қызу талқыға түскен. Кейбір баптар бойынша жарыссөздер парламент ішінде

ұлтаралық дау-дамайларға ұласуға дейін барған. Мәжілістегі бір топ

депутаттар заң жобасында мемлекеттік тілдің басымдығы жеткілікті түрде

көрсетілмеген және орыс тілінің мәртебесі жоғары көрсетілген деп санады.

Олардың пікірі бойынша барлық баптарда мемлекеттік тілмен орыс тілі тең

қолданылады деп жазылған. Сондықтан «қажеттілігіне қарай» деген ремарка

жасалды.

Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасының тұсаукесерінде балаларға бірден үш тілді:

қазақ, орыс және ағылшын тілдерін оқытуды міндеттеуді тоқтату және қазақ

тіліне тіл тигізген үшін жаңа заңды енгізу, орыс тіліне заңнамалық қолдау

көрсетуді тоқтату ұсынылды. Мұндай ұсыныстарды Мұхтар Шаханов пен

Мырзатай Серғалиев (филология ғылымдарының докторы, профессор,

академик) айтты. Алайда сол кездегі мәдениет министрі Құл-Мұхаммед

мұндай өткір пікірлерді басуға тырысты.

Кейбір орыс халқының ойынша Қазақстанда біртіндеп орыс тілін

шеттету процестері жүруде.

103

Осыған байланысты Қазақстан Республикасының Президенті

Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстанның жаһандық бәсекеге

қабілеттілігін арттыруға бағытталған маңызды аспектілерінің бірі ретінде

қазақ тілін латын графикасына көшіру туралы бастамасы да орыс тілін

қолдануға шектеу қояды деген сияқты қоғам тарапынан әртүрлі реакциялар

туғызуда. 2018 жылдан бастап жаңа алфавит бойынша мамандарды даярлау

және білім беру мекемелеріне арналған оқулықтарды латын әріпімен басып

шығару жұмыстары жүргізіледі. 2025 жылға қарай латын графикасына

толығымен баспасөз және іс жүргізу көшеді. Содан кейін Қазақстанда латын

алфавитіне көшу жаппай жүзеге асырылады.

Орыс тілі мен қазақ тілінің алфавитін осылай межелеп бөлу қазақ тілді

халықтың орыс тілін меңгеруіне, қазақ тілін орыс халқының үйренуіне

қиындық туғызады. Мемлекеттік тілдің алфавитін реформалау қоғам тарапы

толық мойындайтын объективті негіздері мен терең салдарлары болатын

жаңғыртудың ең маңызды кезеңдерінің бірі болары сөзсіз.

Осыған байланысты 2017 жылығы 11 қыркүйекте Астана қаласында

«Мемлекеттің тілдің латын графикасындағы алфавитінің бірыңғай

стандартын енгізу мәселелері туралы» парламенттік тыңдалым өтті, оның

мақсаты латын алфавитіне көшудің нақты міндеттері мен оның

перспективаларын талқылау болды. Тыңдалымға депутаттардан басқа тіл

мамандары, тарихшы ғалымдар мен қоғам қайраткерлері қатысты.

Тыңдылымда қойылған міндеттің маңыздылығы мен күрделілігін назарға

ала отырып қатысушылар латын алфавитін енгізудің жүйелілігі мен

жоспарлылығын, бұл процеске мамандар мен халықты тарту қажеттігін және

осы бастаманың іске асырылуы мемлекетке ешқандай зиян келтірмеуі

керектігі айтылды.

Осылайша орыс тілі Қазақстанда қолданысы тұрақты, Конституция

бойынша ресми және ұлтаралық республикада тұратын көптеген ұлт өкілдері

үшін қарым-қатынас тілі болып табылады.

Қазақстан Республикасының негізгі құжаттарында бекітілген орыс

тілінің мәртебесі қоғам өмірінде көптеген функцияларды орындайтын ресми

тіл ретінде жоғары қажеттілігін көрсетеді және әртүрлі қарым-қатынас

саласында барлық халық қолданатын мемлекеттік тіл қазақ тілімен тең

қолданылады.

3.2 Қазақстандағы этникалық топтардың тілдік дамуы

Қазақстан көп ұлтты және көп тілді мемлекет бола отырып,

республикада тұратын саны аз этностардың тілдерінің қоланылуы мен дамуы

мәселелерін шешу қажеттігі міндеті тұр. Ана тілі тұлғаны әлеуметтік

сәйкестендірудің маңызды факторы болып табылады, ана тілін толық біліп,

меңгеру бірегейліктің оң сипатын анықтайды, моральдық, психологиялық

тұрақтылықты, лингвистикалқ плюрализм мен тілдік толеранттылықтың

қалыптасуына ықпал етеді.

104

Көпұлтты Қазақстан үшін тұжырымдамалық негіз ретінде саяси

тұрақтылықтың факторы ретінде 100 қазақстандық этностың өмірлік тірегін

сақтау стратегиясы басты рөль ойнайды.

Адамның толық дамуы үшін алғашқы кезектегі міндет – адамның ана

тілін толыққанды білуі. Қазақстан ратификациялаған Бала құқықтары туралы

БҰҰ конвенциясында (Бас Ассамблеяның 1989 жылғы 20 қарашада 44/25

қарары қабылданды) әркімнің өз ана тілінде бастауыш білім алуға құқығы

бекітілген. Мысалы 30-бапта: «Этникалық, діни немесе тілі жөнінен немесе

жергілікті халық адамдары жөнінен азшылық болған мемлекеттерде, сондай-

ақ азшылық топқа немесе жергілікті халыққа жататын бала өз тобының басқа

мүшелерімен бірге өз мәдениетін пайдалану, өз дінін тұтынып, оның салт-

жораларын ұстану және ана тілінде сөйлеу құқығынан айырылмауға тиіс»

деп жазылған [146]. Қазақстанда тілді таңдау, оның ішінде ана тілін тану

саласында адамның құқығы мен бостандығына еліміздің Конституциясымен

кепілдік берілген.

Қоғамның жаңаруы, қоғамдағы реформалар өмір сүрудің негізгі

салаларында ұлттық қара-қайшылықтарды анықтады: экономикалық,

әлеуметтік-саяси және рухани. Оның ішінде көп және саны аз халықтардың

теңқұқықтық қағидаттары арасындағы қайшылықтар, сонымен қатар

олардың қажеттіліктерінің бірдей қанағаттандырылмауы, халықтардың даму

және жақындасу үдерістеріндегі ұлттық және интернационалдық, жалпы

ұлттық және жалпы патриотизм арасындағы қайшылықтар. Осы және басқа

да ұлттық қайшылықтар мен проблемалар демократиялық негізде шешілуі

тиіс болды.

Қазіргі таңда мемлекеттіктің дамуы кезеңінде әртүрлі қоғамның бірлігі

мен әлеуметтік интеграциялануын нығайту мәселесі өте өзекті. Осындай

міндеттерді шешуге көп ұлтты және көп тілді білім беруді ілгерілету

маңызды үлес қосады.

Ұлттық қайшылық тілмен тығыз байланысты. Сондықтан ұлттық

қайшылықты шешудің маңызды факторының бірі халықтар тілдерін дамыту

болып табылады. Мысалы, неміс, кәріс, поляк құрд, грек, түрік, дүнген

халықтарының шешілмеген проблемалары бар.

Этникалық топтар үздіксіз байланыста. Көпэникалық қоғамда әртүрлі

тілдер бар, осы топтардың этникалық сәйкестігі біршама негізде оның

мүшелерінің «бөгде» тілге құзыреттілігімен және оларды қолдану ниетімен

негізделеді.

Қазіргі уақытта өткен ғасырдың 20-30 жылдарындағы тәжірибені аз

ұлттар өкілдері жинақы тұратын жерлердегі ұлттық аудандар мен

кеңестердің жаңа түрлеріндегі жаңарулар мұқият қарастыру міндеті тұр.

Қазақстанда тұратын аз ұлттардың этнодаму мәдениетінің тарихын

қарастыру кезінде олардың дамуындағы қиын процестер ХХ ғасырда соғыс

алдындағы, соғыс және соғыстан кейінгі жылдарда болды. Олар қоныс

аударылды, танып білмейтін өмірі көрмеген жерлерге жер аударылды.

Әсіресе олардың ұлттық мәдениеті, тілі, көркем шығармашылығы өнері,

105

білімі, ғылым сияқты рухани мәдениеттің негізін құрайтын ұлттық мәдени

элементтері үлкен күйзеліске ұшырап, тіптен кейбіреулері жоғалтып та

алды.

Осы проблемаларға арналған ЕҚЫҰ аз ұлттық істері жөніндегі жоғары

комиссарының бастамасы бойынша өткізілген Орта Азия елдерінің білім

министрлері басшыларының қатысуымен 2006 жылғы 28 қарашада

Ташкентте халықаралық конференция өтті. Қатысушы елдер, оның ішінде

Қазақстан аз ұлтқа жататын тұлағалардың құқықтарын, этникалық

бірегейлігін сақтауды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді бұлжытпай

орындайтындығын растады. Сонымен қатар, аз ұлттар тұратын жерлерде

бастауыш және орта білім беретін мектептерде ана тілінде оқыту

маңыздылығы айтылды.

Қазақстанда аз ұлттардың тілі мен мәдениетін дамытуда белгілі бір

жетістіктерге қол жеткізілген, бұл тұрғындар арасындағы ұлтаралық

шиеленісті еңсеруге ықпал етеді.

ҚР қазіргі таңда тілдерді дамытуға қатысты, оның ішінде көптілді

дамыту саласында мынадай нормативті құқықтық құжаттар бар:

Тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасы; Көп тілді білім беруді дамытудың тұжырымдамасы

(ҚР Білім және ғылым министрлігі әзірлеген, 2012 ж.)

Сөйлесу, оқу және тәрбиелеу саласында тілді еркін таңдау туралы

«Тілдер туралы заңның» 6-бабында бекітілген. Онда «Қазақстан

Республикасының азаматының ана тілін қолдануына, қарым-қатынас, тәрбие,

оқу және шығармашылық тілін еркiн таңдауына құқығы бар. Мемлекет

Қазақстан халқының тiлдерiн оқып-үйрену мен дамыту үшiн жағдай туғызу

жөнiнде қамқорлық жасайды.

Ұлттық топтар жинақты тұратын жерлерде iс-шаралар өткiзiлген кезде

олардың тiлдерi пайдаланылуы мүмкiн» деп айтылған[147].

«Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы заңды» одан әрі іске

асыру мақсатында 2001 жылы 7 ақпанда «Тілдірді қолдану мен дасытудың

2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» бекітілді. Бұл

бағдарламада тілдерді дамыту саласында мемлекеттік саясат стратегиясының

үш негізгі бағыты анықталды: мемлекеттік тілдің әлеуметтік-

коммуникативтік функцияларын кеңейту және нығайту; орыс тілінiң ресми

және жалпымәдени функцияларын сақтау; этникалық топтардың тiлдерiн

дамыту.

Аз этностардың тілдері мәдениетін қолдау идеяларына мемлекет

жоғары деңгейде көңіл бөледі. Екінші ахзаматтық форумда сөйлеген сөзіне

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев: «Қазақстанның

барлық хаоықтарының тілдері мен мәдениетіне, салт-дәстүрлеріне жаппай

қолдау көрсетуге тиіспіз. Ешкім ешқашан өз тілі мен мәдениетін қолдану

құқықығына нұқсан келтірілмеуі тиіс» деп атап өтті[148].

Аз ұлттардың тілдерін сақтау мен дамыту саласында 1995 жылы

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың бастамасымен

106

құрылған, Қазақстан Республикасы жанындағы консультативтік кеңесші орган

Қазақстан халқы Ассамблеясы ауқымды жұмыстар жасауда. Ассамблея

мемлекеттің ұлттық саясатын дамыту мен іске асыруда жетекші рөль атқарады,

өзінің қызмет атқарған жылдарында Қазақстанда этникааралық қарым-

қатынастарды нығайтуға, дамытуға және теңгерімді реттеуге ықпал ететін

шынайы қоғамдық-саяси институтқа айналды. Осы Ассамблея арқасында

елімізде мемлекеттік мәртебесі жоқ тілдер мен мәдениеттер мемлекет

тарапынан кең қолдауға ие болып отырады.

Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІІ сессиясында Ассамблея

мүшелеріне Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев: «Біз барша

қазақстандықтарды біріктірудің басты факторы болып табылатын қазақ

тілінің одан әрі дамуы үшін барлық күш-жігерімізді салуымыз керек.

Сонымен бірге елімізде тұратын барлық халықтардың өкілдері ана тілдерінде

еркін сөйлей, оқи алуына, оны дамытуға қолайлы жағдай тудыру қажет» деп

атап көрсеткен болатын.

Толеранттылықты қалыптастыру мен дамытуда Қазақстан халқын

интеграциялаудың түбегейлі негізі ретінде білім маңызды рөль атқарады. Елде

100-ден астам этникалық мектептер, 170 демалыс тіл орталықтары бар. Ұлттық

жаңғыру мектептерінде тілдерді үйрену бойынша ондаған бөлімдер бар.

Республикада қазақша-орысша, орысша-қазақша білім беретін мекптермен

қатар, өзбек, ұйғыр, қырғыз және тәжік тілдеріндегі мектептер жұмыс

жасайды. Мемлекеттік тапсырыстың шеңберінде жыл сайын ұлттық тілдерде

кітаптар басып шығарылады. Осы материалдардың бәрі Қазақстанның барлық

азаматтырның өздерінің этникалық бірегейлігін сақтау мен дамытуға арналған

құқықтарын қамтамасыз етуге арналған, сондай-ақ қоғамның маңызды

әлеуметтік құндылығы ретінде мәдени-тілдік әртүрліліктің орын алғандығын

көрсетеді.

Елімізде оқыту ұлттық тілде жүргізілетін мектептерде көптілді білім

беру бағдарламалы пилоттық түрде жүргізудің табысты тәжірибесі бар.

Олардың негізгі мақсаты этникалық топтардың жинақы тұратын жерлерінде

әлеуметтік лингвистикалық ахуалдың ерекшелігін ескере отырып, көп тілді

білім беру бағдарламаларындағы тілдік теңгерімді қамтамасыз ету болып

табылады.

Аз ұлттардың тілінде мектептік оқытудың қалыптасқан жүйесі белгілі

бір қиындықтарға тап болуда, бұл тілдік білім беру саласында білім беру

реформасының қажеттілігі туралы растайды.

А.П.Стоянов айтып өткендей аз ұлт тілдерінде білімді дамытудың

негізгі күрделілігі мыналар: жоғары оқу орындарында аз ұлттар өкілдері аз

барады, өйткені түсу емтихандары мемлекеттік немесе орыс тілдерінде; аз

ұлттар тілінде оқытатын мектептердегі кадрлық, оқу-әдістемелік қамтамасыз

ету қиындығы; оқу сапасына, мектеп имиджіне теріс әсер етеді; тілді толық

білмейтін балалар мемлекеттік немесе орыс тіліндегі оқуға ауыстырылады,

осы ретте оқу пәні ретінде ана тілін оқуға жағдайлары жасалмайды; осындай

байқалып отырған үрдістер аз тілді ұлттардың тілінде білім алуының

107

біртіндеп жойылуына әкелуі мүмкін[149].

Зерттеуші ЕҚЫҰ аз ұлттық істері жөніндегі жоғары комиссары

жобаларының шеңберінде жүргізілген мониторинг нәтижелері бойынша

білім беру жүйесінде аз ұлттардың тілін қолдану функцияларының тарылуы

орын алған, бұл халықаралық стандарттарға, ата-аналардың талаптарына

сәйкес келмейді, және қоғамның шиеленісіне әкелуі мүмкін. Осыған

байланысты эносаралық келісім мен азаматтық бірлікті нығайтуға ықпал

ететін барлық бітірушілердің сапалы білім алудағы тең мүмкіндігін

қаматамасыз етін аз ұлттар біліміне үйлестірілген тәсіл қажет.

Қазақстанның педагогтері, ғалымдары Орта Азиядағы аз ұлттардың

әлеуметтік интеграциясы мен білімі, көп тілді және көп мәдениетті білім

беруді ілгерлету жөнінде бірлескен бастамаларды дамыту туралы мемлекет

аралық диологқа қатысады. Орта-Азия білім беру бағдарламаларының

қатысушы елдері 2012 жылы өткен Самарқан конференциясының

қорытындылары бойынша екі жақты қарым-қатынасты нығайту бойынша

қадамдар жасалды: білім министрліктері арасындағы ынтымақтастық туралы

келісімдер жасалды; білім және біліктілік туралы құжаттарды өзара тану;

тиісті мамандарды даярлау үшін квоталарды өзара ұсыну туралы

келісімдерге қол жеткізілді.

Аталған бағдарламаға сәйкес қазақстанда көптілді білім беру

бағдарламаларын ұйымдастыруға және пилот ретінде қолдануға

сараптамалық және әдістемелік көмектер көрсетіледі, көп тілді және көп

мәдениетті білім беру саласында педагогтер мен менеджерлердің біліктілігін

арттыру мақсатында әртүрлі іс-шаралар ұйымдастырылады: семинарлар,

тренингтер, тәжірибе алмасу мақсатында өңірлер елдері арасында бір-біріне

бару. Қатысушы елдермен бірлесіп үйлестіру кеңестері, конференциялар,

дөңгелек үстелдер және педагогтер мен оқушыларға арналған конкурстар

өткізіледі.

Осы процестің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін Қазақстанда

Ұлттық тілдерде оқытатын мектептерде көптілді білім беруді енгізу

жөніндегі іс-қимыл жоспары іске асырылды (2013-2015 жж) және Үш тілді

білім беруді дамытудың 2015-2020 жылдарға арналған жол картасы бекітілді,

аз ұлтты халықтың көп тілді білім алуы үшін мұғалімдерді дайындау және

олардың біліктілігін арттыру бойынша белсенді жұмыстар жүргізілуде.

ЕҚЫҰ аз ұлттық істері жөніндегі жоғары комиссары қолдауымен

Қазақстанда өзбек тілінде оқытатын 19 мектептің базасында көп тілді

бағдарламаларды пилоттан өткізу жүргізілуде, бұл процесс ұйғыр тілінде

оқытатын мектептерде де бастау алуда. М.А. Бурибаева атап өткендей, «2003

жылдан бастап республикада ЕҚЫҰ аз ұлттық істері жөніндегі жоғары

комиссарының және “Диалог” үкіметтік емес ұйымның қолдауымен Оңтүстік

Қазақстан облысында өзбек және тәжік тілінде оқытатын 19 мектепте

көптілді білім берудің бейімдендірілген моделін енгізу жөніндегі жоба іске

қосылды. Кейіннен мұндай пилоттық жобалар Алматы қаласындағы және

Алматы облысындағы ұйғыр тілінде оқытатын мектептерде де іске асырыла

108

бастады»[150].

2003-2012 жылдары ЕҚЫҰ аз ұлттық істері жөніндегі жоғары

комиссары Қазақстан халқы Ассамблеясы, мұғалімдердің біліктілігін

арттыру жөніндегі Оңтүстік Қазақстан облысымен ынтымақтастықта ҚР

Білім және ғылым министрлігімен бірлесіп мұғалімдерді екінші тілге

коммуникативті оқыту, ұлттық тілде оқытатын Оңтүстік Қазақстан

облысының 15 мектебінде көптілді оқыту бағдарламаларын пилоттан өткізу

бойынша ауқымды жұмыстар жасады. Бірлескен жұмыс, сондай-ақ көп тілді

оқыту бойынша әдәстемелік материалдар әзірлеуді және басып шығаруды;

ұлттық тілдерде оқытатын мектептерде мемлекеттік тілді оқыту мәселелері

жөнінде мұғалімдер мен әдіскерлерге арналған семинарлар ұйымдастыруды;

тәжірибе алмасу жөнінде мектепаралық семинарлар өткізуді; көп тілді білім

берудің артықшылықтары туралы халықтың хабардар болуын арттыру

мақсатында ата-аналар мен қоғамға арналған семинарлар мен дөңгелек

үстелдер өткізуді қамтыды.

Оңтүстік Қазақстан облысының педагог кадрларының біліктілігін

арттыру институты бастауыш сыныптардың мұғалімдері мен өзбек тілін

оқытатын мұғалімдерге арналған барлық оқу курстарының

бағдарламаларына екі тілді оқыту әдісі бойынша 4 сағаттық модульді қосты.

Оңтүстік Қазақстан облысының педагог кадрларының біліктілігін

арттыру институтымен, облыстық білім басқармасымен және «Өрлеу»

орталығымен ынтымақтастықта 2010, 2011 және 2015 жылдары

ұйымдастырылған конференцияларда Оңтүстік Қазақстан облысының

ұлттық мектептеріне көптілді білім берудің нәтижелері, қиындықтары және

перспективалары қарастырылды, көп тілді білім беруді іске асыруға

тартылған мұғалімдердің біліктілігін арттыру мәселелері талқыланды.

Оңтүстік Қазақстан өңірінің алты мектебі БАИ ұсынысы бойынша

Облыстық білім басқармасының бұйрығына сәйкес көп тілді білім беруді

енгізу бойынша пилоттық мектеп деген мәртебеге ие болды және тоғызы

кластерлік орталық атанды.

Кластерлік мектептер көп тілді білім беру мәселелерінде оқыту

семинарлары мен ақпараттылықты арттыру жөніндегі іс-шараларды одан әрі

өткізу үшін педагог кадрлардың біліктілігін арттыру институтының базалық

орталықтарына айналды.

Құрылған мектептер желісі көптілді білім беру мәселесінде тәжірибе

алмасу және біліктілікті арттыру үшін мұғалімдердің мүмкіндігін жақсартты.

Көптілді білім беру Қазақстанда білім беруді дамытудың стратегиялық

бағыттарының бірі екендігін атап өту қажет. Еліміздің замңнамасы білім беру

арқылы қоғамның көптүрлілігін мен интеграциясын сақтау үшін негіз болып

табылады. Үкімет Назарбаев зияткерлік мектептерінде үштілді білім беру ісін

қаржыландырып отыр, оның тәжірибесі кезең-кезңімен еліміздің жалпы білім

беретін мектептеріне енгізілуде. Білім беру органдары ЕҚЫҰ аз ұлттық істері

жөніндегі жоғары комиссарының қолдауымен жүзеге асырылып жатқан аз

ұлттар тілінде оқытатын мектептерде көп тілді білім беру бағдарламасын

109

пилоттан өткізуді қолдайды. Бұл процесте аталған мәселе бойынша мүдделі

тараптардың арасындағы диалогқа ықпал ете отырып Қазақстан халқы

Ассамблеясы барынша көмек көрсетеді.

2015 жығы қарашада қабылданған Үш тілді білім беруді дамытудың

2015-2020 жылдарға арналған жол картасы – Қазақстанда бірыңай білім беру

кеңістігінің нығаюына жасалған алғашқы қадамдардың бірі. Сонымен қатар,

қосымша түсіндіруді қажет ететін мәселелерге: өзбек, ұйғыр, тәжік тілдерін

мектепке дейінгі ұйымдарда оқытуды, үш тілді білім беру

бағдарламаларының шеңберінден оқыту тілі ретінде оқыту және қолдану

стандартын, көп тілді білім беру жағдайларында ұлттық тілдердегі оқу

материалдарын әзірлеуді және кадрлар даярлауды жатқызуға болады.

Орталық Азиядағы ЕҚЫҰ аз ұлттық істері жөніндегі жоғары

комиссарының білім беру бастамаларының шеңберінде көпжылдық

ынтымақтастық аз ұлттар тілдерінде оқытатын мектептердегі реформалау

барысында жалпы тәсілдерді әзірлеуге ықпал етеді.

Аталған жобалар азұлтты этностар арасынан жастардың Қазақстанның

білім беру және мәдени кеңістігіне табысты интеграциялануы мақсатында

енгізілген. ОБСЕ деректері бойынша өзбек және ұйғыр тілдерінде оқытатын

мектептер бітірушілеріне ерікті негізде Бірыңғай ұлттық тестілеуді ерікті

негізде тапсыруға рұқсат берілді[149].

Ұлттық мектептерде көптілді оқытуды енгізу тәжірибесі жағымды және

теріс салдарларын анықтайтын белгілі бір қорытынды жасауға мүмкіндік

береді. Мысалы, Алматы қаласындағы №153 ұйғыр мектеп-гимназиясында

«Тілдердің үштұғырлылығы » мемлекеттік бағдарламасының шеңберінде осы

бағдараманы іске асыруға бағытталған жоба ұсынылды.

Оның мазмұны мынадай: биология, физика, математика ағылшын

тілдерінде оқытылуы тиіс; тарих, әдебиет-қазақ тілінде; қалған пәндер ұйғыр

тіілдерінде. Алайда бұл жағдайда ұйғыр мектебінің бітірушілері қазақша

өткізілетін Ұлттық бірыңғай тестілеу бойынша бірқатар пәндерден төмен

балл алып қалуы мүмкін. Сонымен қатар, үш тілді қатар қолдану оқушылар

бойында лингвистикалық құзырет қалыптастыруға мүмкіндік береді, және

бұл ретте ұйғыр тілі оқытудың негізгі құралы болып қала береді.

Сондай-ақ, шешуді қажет ететін проблемалардың бірі көп тілді білім

беру бағдарламаларын жүзеге асыру үшін сапалы және жеткілікті оқу-

әдістемелік база мен білікті кадр корпусын дайындау болып табылады.

Көптеген ұлттық мектептерде ұлттық тілдердегі оқу-әдістемелік

материалдар, қосымша/анықтамалаық және көркем әдебиеттер жетіспейді.

Мектептерде билингвалды/көпұлтты білім берудің ерекшелігін ескере

отырып әзірленген оқулықтар мен басқа да оқу және әдістемелік материалдар

жоқ. Мектептерде мектеп пәндерін екі тілде оқыту үшін әдеттегідей

әрқайсысында оқыту тілінде (өзбек және қазақ) жеке оқулықтар

қолданылады, алайда ана тіліндегі және қазақ тіліндегі оқулықтар саны

барлығында бірдей жеткілікті емес.

110

Көптеген мамандар (әдіскерлер, мұғалімдер, лингвист-ғалымдар)

ұлттық мектептердегі үш тілді білім беру бағдарламасының қарама-

қайшылығы туралы айтады. Мысалы, ұлттық мектептерде ағылшын тілінің

болуы орыс қазақ мектептерінің оқушылары арасында аз ұлттар өкілдерінің

бәсекеге қабілеттілікті арттыру үшін қажет деп айтады. Р.Р. Бавдиновтың

пікірі бойынша «үш тілді білім беру бағдарламаларының қолданысы кезінде

ұйғыр тілі орталық позициясынан шеттетілетін болады, оның орнын

ағылшын тілі басады. Мысалы, белгілі бір пәндерді ағылшын тілінде оқыту

ұйғыр тілінің ғылыми терминологиясының дамуына мүмкіндік бермейді.

Егер оқу материалдары ағылшын тілінде берілетін болса, ұйғыр тілінде

ғылымды дамыту қажеттілігі жоқ болады»[151]. Осы жағдайларда ұлттық

тілде оқытатын мектептерде оқытудың негізгі тілінің тағдырына

мұғалімдердің алаңдаушылығы өте түсінікті, содықтан аталған мәселелерді

шешу үшін жүйелі шаралар әзірлеп, қабылдау қажет.

Республикада аз ұлттардың ұлттық және мәдени өркендеуіне, ұлттық

қайшылықтарды шешуге аз ұлттар тілінде шығатын газеттердің,

журналдардың, кітаптардың, радио және телебағдарламалардың үлесі зор.

Қазіргі таңда әртүрлі тілде 37 БАҚ және 6 ұлттық театр бар.

Мемлекет елімізді этникааралық келісімнің негізі бюолатын азаматтық

қоғамды дамытуға ықпал ететін институттар болып табылатын 500-ге жуық

ұлттық-мәдени орталықтардың қызметіне қолдау көрсетеді. Олар өз ұлтының

тілін, мәдениеті мен дәстүрін сақтау мен дамытуға мүдделі жүз мыңдаған

адамды біріктіреді. Мемлекет бұл процесті қолдайды.Тәжірибе халықаралық

деңгейде танылды. Оны БҰҰ Бас хатщысы, ЕҚЫҰ аз ұлттық істері

жөніндегі жоғары комиссары, Еуропа Кеңесі, әлемнің саяси және рухани

көшбасшылары, қоғамдық қайраткерлер атап өтті.

Әртүрлі этностағы жүз мыңдаған қазақстандықтар 11 тілде (өзбек,

ұйғыр, түрік, татар, поляк неміс, кәріс, дүнген) он республикалық және

өңірлік ұлттық БАҚ-ты қамтитын ақпараттық құрылымды дамыту арқылы өз

дәстүрін, тілін, мәдениетін сақтау және дамыту мүмкіндігіне ие.

ЕҚЫҰ-ның қолдауымен қазақ, қырғыз, тәжік, түркімен, өзбек және

орыс тілдерінде шығатын «Диолог» электрондық ақпараттық-әдістемелік

хабаршысы шығарылады. Бұл журнал негізінен мектептің оқытушылары

мен басшыларына, білімді басқару органдарының өкілдеріне, білім

саласындағы зерттеушілер мен сарапшыларға арналған.

Мамандандырылған веб-сайт – www.edu-resource.net және электронды

кітапхана көптілді білім беруді ілгерілету процесін ақпараттық қолдауға; аз

ұлттың тілдерінде оқытатын және соларда білім алатын мектептерге көмек

көрсету үшін электронды оқулықтар мен әдістемелік ресурстармен алмасуға

көмек көрсетуге бағытталған. Аталған веб-сайт пилоттық мектептердің

өңірлік желісі шеңберінде тәжірибе алмасуға, тілдік оқыту мен көп тілді

білім беру мәселелері бойынша өңірлік сараптамалық қауымдастық әлеуетті

дамытуға ықпал етеді.

Аз ұлттарды ұлттық және мәдени өркендеу міндеттеріне байланысты

111

олардың тарихын, салт-дәстүрін, олардың ұлттық өміріндегі қайшылықтарды

зерделеу қажет. Бұл үшін қазақстандық және шетелдік ғалымдарды тарту

қажет. Сонымен қатар, білім, ғылым, мәдениет саласында аз ұлттардың

байланысын реттеу мәселесін қолға алу керек.

Тіл, мәдениет, білімді дамыту жөнінде нақты қадамдарды көздейтін

Қазақстанның аз ұлттарын дамыту жөнінде шаралар әзірленуі тиіс.Оларды

іске асырудың кезеңдік бағдарламалары әіәрленуі қажет.

Қазақстанның қоғамдық өміріндегі ұлттық қайшылықтарды шешудің

маңызды бір бөлігі – шовинистік, ұлттық, жершілдік пікірлерді толық жою.

Қазақстанда ұлттық қайшылықтарды шешу қажеттілігіне қарай халықтардың

ұлттық сана-сезімі де өсетін болады.

Қазақ ғалымы Р.Б.Әбсаттаров Қазақстанның қоғамдық өмірінде ұлттық

қайшылықтарды шешуге өңірлердің ұлттық ерекшеліктеріне сәйкес әзірленген

ғылыми негіздемелердің, халықтың ұлттық және жалпыұлттық танымын

қалыптастыру жүйесінің жоқтығы кедергі туғызып отыр деп атап көрсетті.

Қазақстанның халқы аз және ірі қалаларында ұлттық және жалпыұлттық

танымды қалыптастыруға бірдей тәсілдер қолданылады. Елдегі әртүрлі

этностардың ұлттық танымдық деңгейлері ескерілмейді[152].

Жаһандану дәуірінде табысты және бәсекеге қабілетті «азаматтық

қоғам ашық және елгезек жылдам болуы тиіс, осылайша аз ұлттар өкілдерін

қоса алғанда барлық азаматтарды біріктіруге жағдай жасалуы тиіс» [153].

Көп ұлтты мемлекетте тұратын әртүрлі этностардың мүдделерін қорғауға

бағытталған тіл саясаты лингвистикалық қайшылықтардың өткір мәселелерін

шешуі мүмкін.

Қолданыстағы «Тілдер туралы заң» елде қалыптасқан тіл саясатына

жақсы әсер етеді, өздерінің мәдениетін тарихи мұрасын, лингвистикалық

мәдениетінің көпғасырлық тарихын білетін республикада тұратын барлық

халықтардың мүдделерін қорғайды. Этноұлттық мемлекеттік саясат

Қазақстандағы көпэтникалық ортамен байланысты тілдік және мәдени

қайшылықтарды тиімді шешуге мүкіндік береді.

Қазақстандағы халықтардың тілдерін дамыту мәселелерін түбегейлі

шешу ғылым және елдің заңын, тұттастығын сақтау, адамдардың, халықтың

тең құқықтары мен бостандықтарын сыйлау арқылы мүмкін болады.

Билингвалды/көптілді білім беру әлеуметтік интеграцияланудың, аз

ұлттардың тілдік құқықтарын сақтаудың жолы ретінде мемлекеттік тілді

ілгерілету үшін пәрменді құрал болып табылады. Ол – оқушылардың

бойында көп тілді құзыреттілікті қалыптастыру және олардың іске

асырылуын қамтамасыз ету.

Билингвизм мен полилингвизмді дамытуға шет тілдер бойынша өтетін

олимпиадалар ықпал етеді. Мысалы, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды

мемлекеттік университетінің шет телдері факульеті Қазақстанда шет тілдері

бойынша олимпиада өткізу дәстүрін қайта жаңғыртты[154].

112

ЖОО базасында 2006, 20007, 2008 жылдары алғаш рет шет тілдері

бойынша республикалық олимпиадалар өтті, оған Қазақстанның барлық

өңірлерінен ондаған жоо-дан студенттер қатысты.

2016 жылы 8 сәуірде Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік

университетінде «Заманауи қоғамды әлеуметтік мәдени трансформациялау

жағдайында тілдік білім беру» халықаралық форумы өтті, оның шеңберінде

алғаш рет Қазақстан Республикасында Шет тілдері бойынша халықаралық

олимпиада болды. Оған 26 жоо-дан, оның ішінде Ресейден, Қырғызстаннан,

Өзбекстаннан, Қытайдан, Америкадан студенттер қатысты. Олимпиданы

ұйымдастыру және өткізу тәжірибесінің арқасында Орта Азия елдері мен

Қазақстан жоо студенттерінің арасында көптілділік бойынша бірінші

халықаралық олимпиада табысты өтті. Бұл Олимпиаданың ерекшелігі

олимпиадаға қатысушылар кем дегенді үш тілді білуге қабілетті болуы тиіс:

ана тілін, мемлекеттік және ағылшын тілін. Егер ана тілі мемлекетік тілмен

дәл келсе Орта Азия немесе Қазақстанда қолданылатын бір тілді,оның ішінде

орыс тілін таңдауына болады. Үш тілден көп тіл білетін қатысушылар

қосымша турға қатысып, «Орта Азияның үздік білгірі» және «Супер

политолог» атақтарын алуға жарысқа түсті.

Оларға төрт – бес тіл бойынша қосымша турлар ұсынылды. Осындай

форматта Қазақстанда бірінші рет тілдік репертуармен олимпиада өткен.

Қазіргі таңда ағылшын және басқа да шет тілдерін білу қазіргі жастар үшін

қалыпты жағдай. Ана тілі мен мемлекеттік тілдерді білуге баса көңіл

аударылады. Олимпиадаға Орта Азия өңірлерінің 25 жоо-сынан 100 адамнан

артық қатысты, жалпы тіл репертауары– 18 тіл [154].

Олимпиада көп тілді және көп мәдениетті білім беруді ілгерілетуге

бағытталған. Мазмұны бойынша өткізілген Олимпиада көп тілді және көп

мәдениетті білім беруді ілгерілетуге нақты ықпал ететін білім берудің

барлық деңгейлерінде конкурс өткізуге бастама жасауға үлгі болды.

Осылайша Қазақстанда көптілді білім беруге көшу аз ұлттардың

тілінде оқытатын мектептерді ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік және

ресми тілде оқытатын мектептерде де реформалау стратегиясы ретінде

қаралады. Мұндай тәсіл ана тілінде, мемлекеттік, өңірлік және халықаралық

тілдерге қол жеткізуде әртүрлі тілдік топтардың қажеттілігін ескеруге

мүмкіндік береді және көптілді білім беру бағдарламаларын оң қабылдауға,

елдегі бірыңғай білім беру кеңістігін нығайтуға ықпал етеді. Әлеуметтік

инклюзия қағидаты барлығына бірдей тең қолданылады және этникалық

тілдік тиістілігіне қарамастан көп тілді, көп мәденитетті тұлғаның

қалыптасуына ықпал етеді.

3.3 Қазақстандық үштілділік – тіл саясатының бірегей саясаты

«Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Қазақстан

Республикасының Заңын және Қазақстан халықтарының тілдерін қолдану

мен дамыту процестерін реттейтін басқа да нормативтік құжаттарды іске

113

асыру көп тілді тұлғаны қалыптастыру үшін қолайлы жағдайлар жасайды.

Қазақстанның лингвистикалық ортасын тарихи дамытудың ерекшеліктеріне

сәйкес алғышарттар, сондай-ақ жаһандануға және әлемдік қоғамдастыққа

интеграциялануға байланысты мемлекеттің әлеуметтік-саяси және

экономикалық стратегиясы қазақ, орыс және ағылшын сияқты үш тілге

басымдық берілген «Тілдердің үштұғырлылығы» мәдени жобасын іске

асыру қажеттілігіне орай бірқатар міндеттерді анықтады.

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 2007 жылы

«Тілдердің үштұғырлылығы» мәдени жобасын Қазақстанға енгізу

жұмыстары басталды[155] .

Мемлекеттік бағдарламада тіл мәдениеттің негізгі элементі және ұлт

пен оның бірлігін қалыптастырудың мүлтіксіз шарты болып табылады. Қазақ

тілін сақтау және дамыту біздің мемлекетіміздің мәдени саясатының аса

маңызды міндетін құрайды. Қазақстан мәдениетінің әлемдік қоғамдастыққа

ықпалдасуы қазақ, орыс, ағылшын тілдерінің үштұғырлығын көздейтін

мемлекеттік тіл саясаты арқылы қамтамасыз етілетіндігі баса айтылған.

Сонымен қатар, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер тыныс-тіршіліктің барлық

салаларындағы адам әрекетінің ұрпақтан-ұрпаққа берілетін орнықты жүйесі

ретінде халықтың қайталанбас даралығын сақтайды және жан-дүниесін

көрсетеді. Олардың өзгешелігі табиғи орта мен шаруашылық құрылыстың

ерекшелігіне байланысты. Қазақ халқының заттық және заттық емес

мәдениетінің элементтерін сақтау және ілгерілету қажет.

Отбасы институтының арқасында ұрпақтар сабақтастығы қамтамасыз

етіледі. Мәдени саясаттың аса маңызды міндеті қоғамдық санада адам өмірі

мен қоғам амандығының кепілі ретінде отбасы құндылықтары ұғымын

қалыптастыру болып табылады.

Ұлттық мерекелерде бай әрі алуан түрлі дәстүрлер, салт-жоралар, әдет-

ғұрыптар, ойын-сауықтар, рәсімдер, ойындар, салтанаттар және т.б.

топтастырылады. Жалпыхалықтық, мемлекеттік мерекелерді мерекелеу

қоғамдық сана-сезімді оң арнаға бұрып, мақтаныш пен отансүйгіштік

сезімдерін қалыптастыра отырып, шоғырландырушы фактор болып

табылады.

Ұлттық бейнелерді қалыптастыру, ұлтты ұйытуға қабілетті мерекелік

іс-шаралар дәстүрлерін тарату үлкен рөл атқарады.

Дәстүрлі құндылықтарды қолдау ұлттық сәйкестенуді айқындайтын

адамгершілік бағдарларын қалыптастыру және дамыту тілді дамыту, мәдени-

тарихи құндылықтарды, дәстүрлерді, ұлттық мерекелерді, дәстүрлі

кәсіпшілік пен қолөнерді сақтау арқылы жүзеге асырылады.

Табысты азаматтық интеграциялану үшін қазақ тілін яғни мемлекеттік

тілді білу, ғылыми техникалық ақпараттың көзі ретінде орыс тілін білу және

әлемдік экономикаға интеграциялану құралы ретінде ағылшын тілін білу

және жаһандық әлемге адамның өзіннің табысты бірегейленуі үшін

қабілеттерін дамытатын басқа да тілдерді білу – Қазақстандағы көптілділік

саясатының негізі.

114

Қазақстанда тілдік жоспарлаудың бірегейлігі жаһандық ақпараттық

кеңістікке интеграциялану және этникааралық келісімді сақтау үшін тілдік

ортаны дамытудың объективті шарттарымен негізделген тіл саясатының

әртүрлі синтездерінде көрінеді.

2007 жылы Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан

Әбішұлы Назарбаев «Тілдің үштұғырлылығы» мәдени жобасына бастама

жасады.Үш тілді білу ешқашан күн тәртібінен түскен емес. Бұл мәселелер

жаңа аспектілермен толықтырыла отырып, Қазақстан Республикасының

Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған

Жолдауларында, сондай-ақ «Бес институционалдық реформаларды іске асыру

жөніндегі 100 нақты қадам» Ұлт жоспарының шеңберінде қаралған болатын.

Қазақстанда үштілді білім беруді дамыту перспективаларын сипаттай

отырып, Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқы Ассаммблеясының ХХІІ

сессиясында: «Бес институттық реформаны ойдағыдай іске асыру «Бір ел -

бір тағдыр» қағидаты бойынша қоғамның топтасуы мен бірлігіне негізделген.

Мемлекет қазақстандықтардың барлық этностық топтарының тілдерін

дамытуға қамқорлық көрсетіп келеді. Біз үштұғырлы тіл енгізу қарқынын

өрістетудеміз. Қазақстандықтардың 20 пайызы қазірдің өзінде ағылшын тілін

меңгерген. Яғни, үш тілді білу – жаһандық өмірге жолдама алу деген сөз. Бұл

– адамның өмірдегі табыстылығының қағидаты. Біз тіл мәселесіне келгенде

білім мен мәдениетті жиі шатыстырамыз. Қазіргі заманда білім беру мен

мәдени тәрбие беру – бір-біріне жақын, бірақ екі бөлек жұмыс. Білім берудің

міндеті – заманға сай білімі бар, тәжірибелі, білікті, жаңа технологияларды

меңгерген, бәсекеге қабілетті азамат қалыптастыру. Осы арқылы өзінің,

бала-шағасы мен отбасының, елінің игілігі үшін табыс таба алатын азамат

қалыптастыру. Ал, мәдени тәрбие берудің міндеті – адамды ұлттық

болмысын сақтауға, туған тілін, тарихы мен мәдениетін игеріп, дамытуға

үйрету» деп атап өтті. Сондай-ақ Президент осы сессияда мынадай тапсырма

берді: «Білім және ғылым министрлігіне Мәдениет және спорт

миниситрлігімен бірлесіп Үштілді білім беруді дамытудың жол картасын

әзірлесін» [156).

Айта кететін жайт, бұл жобаны қоғам тарапынан барлығы бірдей

қабылдаған жоқ. Бір жағынан көпұлтты мемлекетте тілдерді білу шарты

мойындалды. Мысалы, Қазақ Ұлттық университетінің деканы Қансейт

Әбдезұлы бұл жобаны мемлекеттік саясаттың басты басымдықтарының бірі

деп бағалады.

Сиэтла университетінің (АҚШ) Орта Азия мен Қазақстанды зерделеу

орталығының директоры Уильям Фиерман 2008 жылы 15 мамырда Алматы

қаласында өткен «Полилингвиз: тіл– сана – мәдениет» атты халықаралық

ғылыми-теориялық конференцияның ашылуында бұл идеяны дұрыс деп атап

өтті, алайда қазақ тілі үшін үлкен проблема мемлекеттік тіл ретінде оған

сұраныстың төмендігі[157].

Қазақстанның орыс қоғамының төрағасы үштілді білім беру идеясын

оң бағалады, ол мемлекеттік тілді оқуға білуге өзінің дайындығы туралы

115

мәлімдеді: «Орыс халық жастарының мемлекеттік тілді оқу, білу мәселесін өз

мойнымызға алуға дайынбыз» деді[158].

Екінші жағынан, қоғамның кейбір өкілдері мемлекеттік тілді (қазақ

тілін) дамытуда бұл жоба үлкен қауіп төндіреді деп есептеді. 2009 жылы 26

қарашада белгілі қоғам, мәдениет әдебиет қайраткерлері, республикада

басылып шығатын газет, журналдардың редакторлары, зиялы қауым

өкілдері, қоғамдық ұйымдардың басшылары жалпы саны 124 адам қол

қойған және 5 мың адамның қолдауымен үндеу жариялады, онда «тілдердің

үштұғырлылығы» саясатының арқасында республикада қазақ тілі жойылады,

ал орыс тілі мен ағылшын тілі басым рөлге ие болады деп айтылды[159].

Кейбір адамдар ағылшын тілін оқытуды енгізуді қазақстаннан орыс

тілін шеттету тәсілі деп қарайды[160].

Алайда, осы қазақ тілі мен орыс тілі қазақстандық үштілділік

тұжырымдамасында «нысаналы» тілдер ретінде орын алады. Яғни мемлекет

тіл саясаты саласында стратегиялық сызбаларды орнықтырып, басқа тілді

оқимын, білемін деген азаматтардың жеке бастамаларын реттеуге мүмкіндік

беретін мемлекетті реттеудің тетіктерін қамтиды.

Үштілді білім берудің негізін қалайтын идеяларға, яғни «үш тағанның»

негізі, іргетасына және жоғары нүктесіне Қазақстан Республикасында

мемлекеттік тіл (қазақ тілі) жатады. Мемлекеттің саясаты мемлекет пен

қоғамның жасампаз эволюциялық дамуының факторы ретінде мемлекеттік

тіл мен ұлттық мәдениеттің рөлін сақтауға және нығайтуға бағытталған.

Сонымен қатар, әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіру үшін қазақстанның

барлық тіл палитрасын сақтап қана қоймай, дамыту қажет. Біз осылай ғана

халықаралық стандарттарға сәйкес келетін боламыз.

Қазақ тілін жаңғырту саясаты ең алдымен көптілділік идеологиясы

тарапынан қолдауға ие болуда: қазақ тілі – мемлекеттік пен тәуелсіздік

символы, мемлекеттік, ұлттық және тіл бірегейлігінің тиімді құралы.

Мемлекеттік саясаттың бір бөлігі бола отырып, қазақ тілінің өркендеу

саясаты қолданыстың және қарым-қатынастың барлық саласында қазақ

тілінің қолдану құғығын қамтамасыз ете отырып заңнамалық құжаттарда

бектіледі. Қазақ тілінің өркендеуі оның виталдығын күшейту және бір

уақытта қазақ ұлтына қосылуға, интеграциялануға, қазақ тілін меңгерудің

құралдық уәждемесіне жол ашады.

Мемлекет басшысы қазақ тілін дамытуды алғашқы кезектегі міндеттер

қатарына жатқызды: «Қазақ тілі - біздің рухани негізіміз.

Біздің міндетіміз - оны барлық салада белсенді пайдалана отырып

дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған буынының

тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі

тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл - өзін қадірлейтін әрбір адам дербес

шешуге тиіс міндет»[161].

Республика тәуелсіздік алғаннан бері барлық факторлар Қазақстан

Республикасында тұрып жатқан барлық этностардың және этникалық

топтардың ұлттық-мәдени қоғамдық-саяси және әлеуметтік процестерін

116

жүзеге асыруға қолайлы жағдайлар туғыза бастады. Мемлекетімізде елімізде

тұрып жатқан барлық этностар мен этностық топтар үшін тіл мен мәдениетті

дамытуға бірдей тең жағдайлар туғызуға тиісті шаралар қабылданып отыр.

Қазақстан Республикасының Конституциясында «Азаматтық туралы», «Тіл

туралы», «Қоғамдық бірлестіктер туралы», «Мәдениет туралы», «Білім

туралы» Заңдарында әрбір азаматтың, әрбір этникалық топтың өкілінің ез

мәдениетін дамытуға, білім алудағы және тәрбие алуда тілді таңдауда

еркіндігі көрсетілген. Республиканың Конституциясының19-бабына сәйкес

барлығына бірдей өз тілі мен мәдениетін еркін қолдануға, қарым-қатынас

жасау тілі мен білім алу мен шығармашылықты таңдауда еркіндік берілген.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы

Жарлығымен бекітілген «2001-2010 жылдарға арналған тілдерді қолдануды

іске асырудың мемлекеттік бағдарламасы» тек қана қазақ тілін дамытып,

қайта жандандыруға ғана көңіл бөлмейді, сонымен қатар орыс тілінің,

этникалық топтардың жалпы мәдени қызметін сақтауға да бағытталған[162].

Қазақ тілін қайта жандандыру және оның виталдық қызметін күшейту

Қазақстанда іске асырылатын мемлекеттік тіл туралы бағдарламаның басты

бағыты. Ол:

1) тіл корпусын дамытуға бағытталған тіл қызметін қайта жандандыру;

2) тіл мәребесіне сәйкес оның қоланысын кеңейту;

3) жаңғыртудың тілдің әртүрлі халықтарды үйретуге бағыттылығы;

4) қазақ тілінің қолданысын кеңейту.

Мемлекеттің тіл саясатының негізгі мақсаты – 2025 жылға қарай

қазақстандықтардың 95%-ының қазақ тілін меңгеруі. «Қазақстанның

болашағы - қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық

саласында үстемдік етіп, кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне

айналады. Осылай тәуелсіздігіміз бүкіл ұлтты ұйыстыратын ең басты

құндылығымыз - туған тіліміздің мерейін үстем ете түседі»[161]. Өз

кезегінде қазақ тілі қазақ халқының шоғырландырушы күшіне айналуы тиіс.

«Қазақстан-2050» Стратегиясында Елбасы Н.Назарбаев орыс тілі мен

ағылшын тіліне үйренуге ерекше көңіл бөлді. «Үштілділік мемлекеттік

деңгейде ынталандырылуы керек.Орыс тіліне және кириллицаға біз қазақ

тіліне қандай қамқорлықпен қарасақ, сондай қамқорлықпен қарауымыз

керек. Орыс тілін білу - біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені

баршаға белгілі.

Дәл осы орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы

қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз дүниетанымдары мен

араласатын ортасын кеңейтіп келе жатқанын жоққа шығармауға тиіспіз.

Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің

осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі

шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады»[163].

Қазақстанда ағылшын тілін меңгеру деңгейі соңғы жылдары азайған

жоқ, керісінше арта түсуде. Әсіресе жастар ағылшын тілін жақсы меңгеруде.

117

Өкінішке орай, кейбір байқаушылар әр елдердегі ағылшын тілін

меңгеру деңгейін өлшейтін EF EPI халықаралық ұйымдардың

қорытындысында көрсеткіштер дұрыс келтірілмеген. Мұқият қарасақ, бұл

рейтингте кейінгі алты жыл бойы Қазақстанның жағдайы былай өзгеріп

отырған: 2011 жылы 44 елдің ішінде 44-орынға ие болған, яғни біз соңғы

орында болғанбыз (коэффициент 1, 44/44=1). 2013 жылы – 60 елдің ішінде

57- орын. (57/60=0,95). 2014 жылы 63 елдің ішінде 54- орын. 7 позицияға

жақсарғанбыз. 2015 жылы – 70 елдің ішінде 54-орын. Бұрынғы орында

тұрсақ та салыстырмалы түрде жағдай жақсарып отырған. 2016 жылы 72

елдің ішінде 54- орынға ие болдық 54/72=0,75). 2017 жылы 80 елдің ішінде

67- орын (67/80=0,84)[164].

Мемлекеттік тілді дамыту, оның қолданыс аясын кеңейту әрқашан

басты назарда тұрған мәселе. Қазіргі уақытта 1,8 млн. астам оқушы қазақ

тілінде білім алады. Тәуелсіздік жылдарында қазақ мектептерінің саны 2768-

ден 3761-ге жетті. Қазақ балаларының 90 %-ға жуығы ана тілінде білім алса,

қазақ тілінде білім алатын жалпы оқушылар саны 32 %-дан 70 %-ға жетті.

Қазақ тілінен басқа тілде оқытатын мектептердің 1-11-сыныптарына

арналған қазақ тілінің деңгейлік бағдарламалары, оқулықтары мен оқу-

әдістемелік кешендері әзірленді.

Қазақстан азаматтарының тілдік құзыреттіліктерінің деректерін дамыту

мемлекеттің жаһандық бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған.

Президент бәсекеге қабілеттіліктің базалық алғышарттарын анықтады.

Оларды дамыту Қазақстанның жедел экономикалық және

технологиялық дамуы үшін жағдайлар жасау мақсатында мемлекеттік

деңгейде қолдау табуда. Басым және коммуникативті тұрғыда, ғылыми

әлемдік кеңістікте ағылшын тілін меңгеру әлемдік экономикаға және әлемдік

ғылымға интеграцияланудың нақты тетігін алуға мүмкіндік береді.

Осыған байланысты тілдік білім берудің проблемасы пайда болуда,

оның нәтижесі азаматтардың көптілді болуы. Көптілді білім беруді кешенді

дамытудың стратегиялық міндеттерін шешу қазақстандық бітірушілердің

бәсекеге қабілеттілігін арттырудың маңызды факторларының бірі болып

табылады.

Үштілді білім беруді дамытудың 2015-2020 жылдарға арналған жол

картасы әзірленді. Оның мақсаты: Бәсекеге қабілеттілк пен адам капиталын

дамыту үшін Қазақстан Республикасында білім берудің барлық

деңгейлерінде кезең-кезеңімен үштілді оқытуды енгізуді қамтамасыз

ету[165].

Жол картасын іске асыру мерзімдері: 1-кезең – 2015 жыл; 2-кезең -

2016-2020 жылдар.Үш тілді білім беруді дамытудың жол картасын іске асыру

кезеңдері мынадай 7 стратегиялық бағыты қамтиды:

1. Нормативтік және құқықтық база.

2.Ғылыми-зерттеу қызметі.

3. Әдіснамалық және оқу-әдістемелік қамтамасыз ету

4. Кадрларды даярлау және олардың біліктілігін арттыру.

118

5. Институционалды қолдау.

6. Ақпараттық қамтамасыз ету.

7. Қаржыландыру.

Үш тілді білім беруді дамытудың жол картасын іске асыру шеңберінде

үш тілде оқытатын интерактивті және медиалық өнімдерді (теле-радио

хабарлар, интернет-ресурстар және т.б.) жасауды және орналастыруды

көздейтін жан-жақты ақпараттық қолдау көрсету жоспарланған.

Үш тілді білім беруді дамыту мәселелері жыл сайын дайындалатын

«Қазақстан Республикасында білім беру жүйесінің жай-күйі және оның

дамуы» туралы Ұлттық баяндамада кеңінен қамтылады.Онда үштілді білім

беруді енгізетін мұғалімдердің кәсіби интернет қоғамдастықтарын құру,

білім берудің барлық деңгейлерінде үш тілді оқытуды енгізу жөнінде

бірыңғай білім беру порталын құру айтылады[166].

Үш тілді білім беруді дамытуды әдіснамалық және оқу-әдістемелік

қамтамасыз ету педагогикалық ғылыми-зерттеу орталықтарының қызметіне

байланысты. Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясының

жанынан Қазақстанда үш тілді енгізу жөніндегі барлық жұмысқа басшылық

жасайтын Үштілді білім беру орталығы құрылуда. «Үш тілді білім берудің

сабақтастығын қаматамысыз ету және мектептерде, колледждерде, жоо-ларда

ағылшын тілінде оқытуға кезең-кезеңімен көшуге дайындық үшін үш тілді

оқытудың бірыңғай тілдік стандарты әзірленетін болады»[167).

Қазақстандық мектептерде үш тілде оқытуды дамыту дарынды

балаларға арналған 33 эксперименттік мектеп, 20 НЗМ және 27 «Білім-

инновация» лицейлері тәжірибесі бойынша жүзеге асырылады.

2019-2020 оқу жылынан бастап оқушылардың қалауы және

мектептердің мүмкіндіктері бойынша 10-11 сыныптарда жаратылыстану-

математикалық цикл пәндерін (информатика, физика, химия және биология)

ағылшын тілінде оқуға кезең-кезеңімен көшу басталады.

Үш тілдік оқыту процесінде қазақ тілінің мәртебесі күшейтіледі. Орыс

тілінде оқытатын мектептерге арналған қазақ тілінің оқулықтары лексика-

граматикалық минимумда құрастырылатын болады. Орыс тілі орыс тілінде

оқытылатын мектептерде оқыту тілі ретінде және оқыту тіліне қарамастан

барлық мектептерде міндетті пән болып сақталады.

Оқыту технологиясының жаңа сапаға жетуін, заманауи оқу-әдістемелік

және ғылыми-педагогикалық базаның дамуын қамтамасыз ететін Үш тілде

оқытудың бірыңғай тілдік стандартына сәйкес тілдік пәндер бойынша

отандық оқулықтар мен ОӘК әзірленетін болады.

Төрт пән бойынша (информатика, физика, химия және биология)

ағылшын тіліндегі шетелдік оқулықтар мен ОӘК бейімделетін болады.

Жаратылыстану-математикалық цикл пәндерін ағылшын тілінде оқыту

және үштілділікті енгізу үшін педагог кадрларға деген қажеттілік:

1) «Болашақ» бағдарламасының түлектерін білім беру ұйымдарында

сабақ беруге тарту тетіктері арқылы;

2) ЖОО-лар мен колледждерде мұғалімдерді мақсатты даярлау;

119

3) физика, химия, биология және информатика пәндерін ағылшын

тілінде оқыту әдістемесі бойынша мектеп мұғалімдерінің біліктілігін

арттыру;

Үш тілде білім беруді оқу және ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету

CEFR негізінде (2016-2017 жылдар) тілді деңгейлеп оқыту (қазақ, орыс,

ағылшын) бағдарламаларына өзгерістер мен толықтырулар енгізу шеңберінде

жүзеге асырылатын болады.

Педагогикалық жоғары оқу орындарында педагогтердің тілдік

құзыреттіліктерін дамыту бойынша кадрлар даярлау сапасын күшейту үшін

НЗМ тәжірибесін енгізу тетіктері қарастырылатын болады. [Қазақстан

Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019

жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы].

Үш тілде білім берудің стратегиялық мақсаты - халықаралық

стандарттарға сай бір мезгілде үш тілді меңгеру үшін жағдай жасау болып

табылады.

Осы мақсатта орта білім беру жүйесінде үш тілді оқытудың бірыңғай

механизмдері ұсынылған «Үш тілді оқытудың бірыңғай тілдік стандарты»

әзірленді.

Тілдік стандарт – орта білім беретін мектеп білім алушыларын

мақсатты үш тілде оқытудың жалпы шекарасын анықтайтын шекті құжат

болып табылады. Онда үш мақсатты тілді оқытудың негізгі қағидалары мен

тәсілдері анықталған.

Үш тілде білім берудің мақсаты – Қазақстан Республикасының

мемлекеттік тіл саясатынан бастау алып, төмендегіге негізделген:

− мектеп бітірушілердің 100%-на қазақ тілін меңгерту;

− Қазақстандағы объективті тарихи себептерге негізделген орыс тілін

меңгерудегі жетістіктерді жоғалтпай және оларды молайта түсу;

− қос тілділігіне әлемдік қауымдастықтағы бірігу тілі ретінде үшінші

тіл – ағылшын тілін білуді қосу. Үш тілде білім беру моделіне сәйкес

Қазақстанда мақсатты тілдерге қазақ (Т2), орыс (Я2) және ағылшын (L3)

тілдері жатады:

Мақсатты тілдерді таңдау үшбірлік идеясына негізделе, келесі

формуламен айқындалады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін

қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз.

Білім беру үрдісінде Т2 – бұл оқыту қазақ тілінде емес мектептердегі

қазақ тілі, Я2 – оқыту орыс тілінде емес мектептердегі орыс тілі, Я3 – шет

тілі ретінде ағылшын тілі.

Тілдік стандарт:

- 2007 жылдан бастап пилоттық тәртіпте көптілділік білімді жүзеге

асыратын 33 мамандандырылған мектептің;

- Назарбаев зияткерлік мектептерінің, халықаралық мектептер және

жоғары оқу орындарының;

- «Балабақша – мектеп – колледж» жүйесінде мемлекеттік тілді

үздіксіз деңгейлеп оқыту Стандарты тәжірибесін;

120

- мемлекеттік тілді үздіксіз деңгейлеп оқыту Стандартына сәйкес

41-мектепте өткен қазақ тілі пәні бойынша деңгейлік бағдарламалар мен

оқулықтардың апробация нәтижелерін есепке алып әзірленді.

Бірыңғай тілдік стандарт мектеп мұғалімдеріне, колледж бен жоғары

оқу орындарының оқытушыларына, үш тілде оқыту саласындағы барлық

мамандарға жұмыс барысында қолдану үшін ұсынылады.

Жоо-да үш тілді білім беру тәжірибесі мектепке қарағанда ауқымдырақ.

Еліміздің 42 жоо-да үш тілді білім беру шеңберінде педагог,

инженерлік-техникалық және жаратылыстану-ғылыми бағытта арнайы

бөлімдер жұмыс жасайды; 32 жоо-да ағылшын тілінде оқытатын арнайы

бөлімдер бар; 30 жоо-да мамандандырылған тілдік орталықтар жұмыс

жасайды; 2008 жылдан бастап үш тілді білім беру шеңберінде оқуды бітірген

студенттердің 58,5%-ы жұмысқа орналасты. Үш тілде білім беруді іске асыру

шеңберінде ағылшын тілді жоғары білікті мамандар жетекші жоо-ларға

тартылуда; 2011 жылдан бастап жоо-да көп тілді білімі бар педагог

кадрларды даярлау базалық пәндер циклінде шет тілі бойынша кредиттер

көлемін кеңейту арқылы жүзеге асырылуда; үш тілде оқыту бойынша педагог

кадарларды даярлау үшін үлгілік оқу бағдарламаларына өзгерістер

енгізілуде.

Қазіргі таңда білім беру нарығының заманауи талаптарына сәйкес

келетін дамудың жаңа қарқыны ретінде жетекші қазақстандық жоо-лар

ағылшын тілінде оқытатын жаңа мамандықтарды енгізу бойынша ауқымды

жұмыстар атқаруда; білім беру сапасын әлемдік стандартына сәйкестендіру

жаңа PhD докторантура ммамандықтары ашылуда; «DoubleDegree» (қос

дипломды) шеңберінде магистратура және докторонтура бағдарламалары

дамуда; шетелдерік жетеші жоғары оқу орындарында білім алу үшін

студенттерге, магистанттарға және докторантарға арналған сыртқы

академиялық мобильдік және ғылыми тағылымдамалар өткізілуде.

Үш тілді оқыту бағдарламаларын іске асыру студенттердің әлемдік

білім беру кеңістігіне табысты интеграциялануына мүмкіндік береді. Болон

процесі білім беру мүмкіндігін кеңейтуге, қосымша білім алуға, таңдаған

мамандығы бойынша практикалық дағдыларды жақсартуға, оқуын

жалғастыруға байланысты жоспарларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Осы жағдайларда академиялық ұтқырлық принципін іске асыруда

әртүрлі білім беру бағдарламаларына қатысу үшін орыс тілі мен шет тілін

меңгеру өзетктілікке ие болып отыр. Алыс және жақын шетелдің жоғары оқу

орындарымен халықаралық байланыстар орнатылуда. Шетелдік жоғары оқу

орындарында студенттердің академиялық ұтқырлық шеңберінде білім

алуы, практикадан өтуі ұйымдастырылуда. Қазіргі таңда білім алушылардың

академиялық ұтқырлығы Erasmus Mundus, Erasmus Mundus Partnership

алмасу бағдарламалары, әлемнің үздік университетерінде білім алу үшін

Қазақстанның дарынды жас азаматтарына ұсынылатын Қазақстан

Республикасы Президентінің «Болашақ» халықаралық стипендиясы арқылы

қамтамасыз етіледі.

121

Сонымен қатар, жоо-лар шетелдік университеттермен (Ұлыбритания,

Испания, Германия, Чехия, АҚШ, Канады, Ресей) бірлескен білім беру

бағдарламаларын енгізу жөніндегі ынтымақтастық туралы 80-нен астам

меморандумды іске асыруда. Көп тілді білім берудің қазақстандық моделін

практикалық іске асырудың табысты үлгісі Назарбаев Зияткерлік мектептері

мен Назарбаев Университеттері, қазақ-түрік лицейлері және оқыту үш тілде

жүргізілетін дарынды балаларға арналған 30 мектеп болып табылады.

Студенттер басқа халықтың мәдениеті мен салт-дәстүрлерін үйрену,

иновациялық технологияларды меңгерудің бірегей мүмкіндігіне ие болады.

Аталған жобаны табысты іске асыру арқылы кәсіби қызметке қажетті тілдер

мен дағдыларды табысты меңгеруге бағытталған көп тілді және көп

мәдениетті тұлғаны қалыптастыру мен жетілдіру мүмкіндігі артады.

Соңғы уақытта бұқаралық ақпарат құралдарында көп тілді оқыту

проблемалары кеңінен талқылануда. Аталған жүйенің белсенді жақтастары

көптілді білім беру жаңа ақпараттар мен технологияларға қол жеткізуге

мүмкіндік беред деп есептейді. Мысалы, «Дарын» ғылыми-техникалық

орталығы Қазақстанның 30 мектебінде үш тілді білім беруге көшу бойынша

эксперимент жүргізуде, ол жақсы нәтижелер көрсетуде.

Көп тілді білім беруге қарсы тараптардың пікірі бойынша егер мұғалім

өздері тілдерді жетік білмесе, жоғары сапалы қажетті оқу материалдары

болмаса әртүрлі тілде оқыту тиімді емес.

Нақты мектептерде оқытылып жатқан көп тілді білім берудің пилоттық

жобасының нәтижелеріне жүргізілген талдау проблемаларды оңтайлы

шешуге мүмкіндік береді деп ойлаймыз. Сонымен қатар, көпэтникалық

мемлекетте тұратын әртүрлі ұлттардың мүдделерін қорғауға бағытталған тіл

саясаты лингвистикалық қайшылықтардың өткір тұстарын алып тастайды

деп болжам жасаймыз.

Осылайша, көпмәдениеттілік пен көпұлттылық қазақстандық қоғамда

маңызды ресурсқа айналуда. Қазақстандағы үш тілді білім беру ерекшелігі

тіл саясатын дамытудағы тарихи алғышарттармен негізделген.

Үш тілді білу – олардың бірілігінде. Қазақстандағы тіл саясатының

негізіне жаһандық ақпараттық кеңістікке интеграциялануға және

этникааралық келісімді сақтауға қажетті лингво-мәдени ортаны дамытудың

объективті шарттарымен негізделген осы бірлік идеясы қаланған.

Қазақстандағы заманауи тіл саясаты қоғамдық келісімді нығайтудың

маңызды факторы ретінде тілдердің үштұғырлылығы туралы толық айтуға

мүмкіндік береді. Біздегі тіл саясаты Қазақстанда қоғамда саяси

тұрақтылықты нығайтуға ықпал ететін лингвистикалық баланстың

орнағанын, қазақ-орыс билингвизмі мен полилингвизмін дамыту үшін

жағдайлар жасалағанын толық дәлелдейді.

122

ҚОРЫТЫНДЫ

Территориясында түрлі тілдер дамып жатқан қазіргі Қазақстан тіл

саясатын оқып үйренуге және оның мәселелерін зерттеуге, тілдік ахуалдың

өзгеру динамикасына қызығушылық танытады. Нақты айтқанда, Қазақстан

Республикасында әртүрлі этникалық топтар тілдері қолданысының әртүрлі

көріністері байқалады. Сонымен қатар, мәселен, соңғы жүзжылдықтағы

империялық және кеңестік Ресей тарапынан жүргізілген тіл саясатының,

тарихының әртүрлі кезеңдеріндегі КСРО тіл саясатының салдарын байқауға

болады.

Бүгінгі Қазақстандағы тілдік жағдайды зерделеу тәуелсіз Қазақстанның

заманауи тілдері қолданысының сипатын, ерекшелігін және динамикасын

қалыптастыруға мүмкіндік береді. Әлеуметтік-лингвистикалық талдаудың

статистикалық деректерімен, қазақстандық ғалымдар О.Б. Алтынбекова, З.К.

Ахметжанова, М.К. Исаев, Н.С. Пак, Ж.Ш. Смағұлова, Э.Д. Сүлейменова,

Б.Х. Хасанов, Е.Ж. Шаймерденовамен және басқалармен жүргізілген кең

ауқымды әлеуметтік зерттеулермен расталған теориялық әзірлемелер өмірге

деген көзқарасты зерделеу үшін эмпирикалық негіз қалыптастыруға үлес

қосады, яғни, тілдерге арналған коммуникативтік сұраныс. Әлеуметтік

лингвистикалық теория ұстанымы тұрғысынан алғанда, тілдік жағдай

тілдердің қолданыс ерекшеліктері, өзара әрекеттесудің ерекшелігі мен

ұзақтығы, коммуникативтік сұраныс дәрежесі, аумақтық, ақпараттық және

мемлекеттік аспектілерде тілдердің басымдықтығы мен үстемдігімен

ерекшеленетін күрделі комбинация болып табылады. Тілдік жағдай,

негізінен, тілдердің қолданысын реттеуге бағытталған заңнамалық шаралар

жүйесін қамтитын мемлекеттегі тұрақты тілдік саясаттың нәтижесі болып

табылады. Сонымен қатар, тілдік саладағы заңнамалық актілер тілдің

құқықтық мәртебесін анықтауға, оның сұранысының таралуына құқықтық

және заңнамалық дереккөздер болып табылады. Егемен Қазақстанның тілдік

саясаты теңдестірілген заңнамалық базаға негізделген. Бұл Қазақстан

Республикасының 1995 жылғы Конституциясы, 1989 жылғы 22 қыркүйектегі

«Тілдер туралы» заң, 1997 жылғы 11 маусымдағы өзгертулерімен, 1998

жылғы 5 қазандағы «Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік

бағдарламасы», 1996 жылғы 4 қарашадағы Қазақстан Республикасының Тіл

саясаты тұжырымдамасы, 2001 жылғы 17 ақпанда қабылданған Тілдерді

дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік

бағдарламасы. Тілдік жоспарлау саласындағы мемлекеттік стратегия

мемлекеттік тілдің коммуникативтік қызметтерін күшейтуге және кеңейтуге

бағытталған, қазақ тілін қолданудың кең ауқымын қамтуға бағдарланған іс-

шаралар жүйесінде жүзеге асырылады. Тіл саясатының негізгі бағыттары

қатарында орыс тілінің жалпы мәдени, коммуникативтік және ғылыми

қызметтерін сақтау шаралары да бар. Мемлекеттік тіл саясатының шаралары

аясында ұлттық азшылықтардың тілдерін сақтау мен дамыту үшін қолайлы

жағдайлар мен этнотілдік негіздерді қалыптастыру мәселелері де бар.

123

Бірқатар факторлардың әсерінен туындаған тілдік жағдайдың

динамикасы үздіксіз кешенді мониторинг жүргізу қажеттілігін тудырады.

Әлеуметтік лингвистикалық мониторинг жүргізу қажеттілігі көп этникалық

қоғамда тілдік жағдай күрделі, динамикалық құбылыс болып табылады. Ол

нақты геосаяси, этникалық, демографиялық, тарихи-мәдени, әлеуметтік

лингвистикалық және менталды жағдайларға тікелей байланысты.

Тіл саясатының идеологиялық негізі мемлекеттік стратегиялардың

мынадай түрлерін қамтиды - плюрализм, интернационалдандыру.

Плюрализм көптеген тілдердің тең құқықты мәртебесін қамтамасыз етеді.

Белгілері: толеранттылық, икемділік, ымыраға келуге әзір болу. Мұндай

стратегиялық артықшылықтар тек қана анықталмаған, сондай-ақ аса қажет.

Бұл ықтимал тәуекелдер мен қауіптерді, түрлі үрдістер мен

перспективаларды ескере отырып, қолданыстағы тіл жағдайын жан-жақты

және теңгерімді талдаудың нәтижесі болып табылады. Тіл саясатының

тарихи және қазіргі заманғы тәжірибесі екі және көп тілділік саясатына

балама жоқ екенін көрсетеді, қоғамның көпұлттығы жағдайында және

қазақстандық қоғамды демократияландыру жолына барынша сәйкес келеді.

Азаматтық келісім мен этносаралық және мәдениетаралық толеранттылық

саясаты этномәдени жұмылдыру жағдайында және қазіргі Қазақстандағы

барлық этникалық топтардың тілдері мен мәдениетін жаңғырту мен дамыту

үшін қолайлы жағдайлар жасау үшін ең қолайлы болып табылады.

Қазақ тілін жаңғырту және оның тіршілігін нығайту мемлекеттік тілді

меңгеру мен таратуды жоспарлау және корпустық жоспарлау Қазақстанда

жүзеге асырылатын негізгі бағыт болып табылады. Ол жүзеге асырылады:

1. оның корпусын дамытуға бағытталған тілдің жаңаруында;

2. өзiнiң мәртебесiне сәйкес қолданысты кеңейтуге бағытталған

жаңғыртуда;

3. оны халықтың түрлі топтары арқылы игеруге бағытталған

жаңғыртуда;

4. қазақ тілін қолдану салаларын кеңейтуде. Қазақ тілінің

функционалдық бағыттарын кезең-кезеңмен кеңейту бойынша шаралар

жүйесі, шоғырландырушы рөлін жандандыру оның мемлекеттік тәуелсіздік

символы ретінде шоғырлануын қамтиды. Мемлекеттiк тiлдi қолдану

салаларын кеңейту сонымен қатар Қазақстан Республикасы мемлекеттiк

егемендiгiнiң даму диалектикасына да жауапты.

Интернационалдандыру идеологиясы әлемдік қауымдастықтағы

басымдықты тіл ретінде ағылшын тіліне деген коммуникативтік сұранысқа

негізделген. Жаһанданудың және алдағы төртінші индустриалды

революцияның жылдам қозғалып келе жатқан үрдістері ағылшын тілін тек

қана қатынас тілі ретінде емес, сонымен қатар заманауи ғылым мен

техниканың тілі ретінде кеңінен оқып, үйренуге ынталандырады.

Қазақстандағы қазіргі экзоглосты, көпсыңарлы тілдік жағдай сонымен

қатар қазіргі заманғы Қазақстанның коммуникативтік, білім беру, ақпараттық

және ғылыми кеңістігінде орыс тіліне деген қолданыс сұранысы

124

тұрақтылығымен сипатталады.

Қазақстан аумағында орыс тілінің тіршілік ету дәрежесі, оның ресми

мәртебесінің құқықтық бекітілуі Қазақстанның Еуразиялық экономикалық

одақтағы мүшелігін ескере отырып, оның коммуникативтік динамикасының

тұрақтылығын және орнықтылығын болжау үшін салмақты негіз болады.

2017 жылдың 12 сәуірінде Қазақстан Республикасы Президентінің

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы жарияланды.

Алдағы жылдардағы ең маңызды міндеттердің бірі ретінде Мемлекет

басшысы қазақ жазуын латын әліпбиіне кезең-кезеңмен көшіруді ұсынды.

Біздің ойымызша, осы жобаны іске асыру тарихи, рухани, өркениеттік

маңызға ие және Қазақстандағы тілдік ортаның сапалы жаңа күйін

белгілейді. Бұл, әрине, тарихшылардың, лингвисттердің,

әлеуметтанушылардың, саясаттанушылар мен геосаясаткерлердің зерттеу

нысаны бола алатын Қазақстан Республикасы тіл саясатындағы жаңа кезең

болып табылады. Жалпы, қазіргі Қазақстанның тіл саясатын

Республикамызда тұратын барлық этностардың мүдделері теңдестірілген

және үйлесімді үйлестірілген тіл саясаты ретінде сипаттауға болады.

125

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Международный день родного языка

http://www.calend.ru/holidays/0/0/1860/

2 Казахский язык

http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D

1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA

3 Языковая политика в Казахстане / http://ru.wikipedia.org/wiki

4 Алпатов В. 150 языков и политика. 1917-2000. Социолингвистические

проблемы СССР и постсоветского пространства. – М: Крафт + Институт

востоковедения РАН, 2000. – 224 с.

5 Авторханов А. Империя Кремля (журнальный вариант). Минск –

Москва: Полифакт – Дружба народов, 1991. – 112 с.

6 Асатова Г. Р. Языковая политика в Узбекистане в ХХ веке: суть,

последствия и уроки: автореф. ... канд. истор. наук. – Ташкент, 2004. – 29 с.;

Заблоцкий В. Языковая политика в Украине: состояние и направление

оптимизации: автореф. ... канд. полит. наук. – Харьков, 2007. – 16 с.

7 Қамзабекұлы Д. Тіл саясаты: тағлым мен тәжірибе: мақалалар /Д.

Қамзабекұлы, М. Серғалиев, Х. Әбжанов. - Алматы: Арда, 2006. - 256 б.;

Сыздық Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. - 3-басылымы. - Алматы: Арыс,

2004. - 208 б.; Жанақова Н.Т. Қазақстандағы тiл тарихы: оқу құралы / ҚР

Мәдениет және ақпарат мин-гi. Тiл комитетi. - Алматы: Арда, 2006.- 192 б.;

Смагулова С.О. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы латын әліпбесіне көшу

мәселесі тарихынан // Отан тарихы. – 2007. - № 1. – Б. 120-130.

8 Сулейменова Э.Д. Языковые процессы и политика: монография. -

Алматы: Қазақ университеті, 2011. – 117 с.; Словарь по языкознанию /Э.Д.

Сулейменова, Г.Б. Мадиева, Н.Ж. Шаймерденова и др.; Под ред. Э.Д.

Сулейменовой. - Алматы : Гылым, 1998. - 544с.; Алтынбекова, О.Б.

Этноязыковые процессы в Казахстане: монография. - Алматы: Экономика,

2006. – 415 с.

9 Кулжанова Г.К. Этнополитика как фактор формирования

национальной идентичности Республики Казахстан (политический анализ)

автореф. ... д.полит. наук. – Алматы, 2009. - 30 с.; Жабелова Т.Е.

Қазақстандағы тіл саясаты және оның этносаралық қарым-қатынастарға

ықпалы: Саяси ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

дайындалған диссертацияның авторефераты /Жабелова Т.Е. - Алматы, 2004. -

31 б.; Алтынбекова, О.Б. Этноязыковые процессы в Казахстане: монография.

- Алматы: Экономика, 2006. – 415 с.

10 Белғара Б.Б. Қазақстан баспасөзіндегі мемлекеттік тіл мәселесі 1989-

1999 жылдарға жарияланымдар бойынша: автореферат. - Алматы, 2000. - 29

с.

11 О казахах, о казахском языке/

http://www.neotech.kz/print/article1_KZ_language.html.

126

12 Культура. Еженедельная газета интеллигенции. – № 42 (7202). – 18 –

24 ноября 1999 г. – http://www.kultura-

portal.ru/tree_new/cultpaper/article.jsp?number=94&rubric_id=200 – 10.02.2008

г.

13 Тишков В.А. Язык и политика (о проблеме двуязычия в Канаде)

//США: экономика, политика, идеология – 1977. – № 2.

14 Анохина В.С. Англоязычное двуязычие в современной Канаде //США

– Канада: Экономика-политика-культура. – 2002.– №11. – С. 111-120

15 Электронный ресурс. Режим доступа: /http://ru.wikipedia.org/wiki/

Языковая_политика_в_Казахстане

16 Багана Ж., Трещева Н.В. Языковая политика в Канаде. Электронный

ресурс. Режим доступа: /

http://dspace.bsu.edu.ru/bitstream/123456789/133/1Bagana1.pdf

17 Ertysbaev Е. Аbout national self-consciousness, social demand and

language politics// Industralny Karaganda. №29-30, March, 13, 2008

18 Mehnert K. Die Sowjetunion, Asien und Faktor Tempo // Osteuropa. -

Stuttgart, 1959, N 1. - S. 14

19 Hayit B. Sowjetrussische Orientpolitik am Beispiel Turkestans. - Koeln,

Berlin Kirpenheuer und Witsch, 1962. - 289 s.

20 Schlenger H. Strukturwandlungen Kasachstans in russischer, insbesondere

sowjetischer Zeit // Die Erde, 1958, Bd. IV, N3-4. - S. 250-264.

21 Italiander R. Schwarze Haut im rotten Griff? - Dusseldorf, Wien, 1962. -

S. 331.

22 Liess O. Sowjetrussische Nationalitaetenstrategie als Weltpolitische

Konzept. - Wien, Stuttgart, 1972. - S. 44.

23 Таштемханова Р.М. Немецкая школа среднеазиеведения и

казахстаники. Учебное пособие. Электронный ресурс. Режим доступа /

http://uchebnik-online.net/book/447-nemeckaya-shkola-sredneazievedeniya-i-

kazaxstaniki-uchebnoe-posobie-tashtemxanova-rm/21-43-mezhyetnicheskie-

otnosheniya.html

24 Dave, B. 2004. A Shrinking Reach of the State? Language Policy and

Implementation in Kazakhstan and Kyrgyzstan, in “Transformation of Central

Asia: State and Societies from Soviet Rule to Independence” ed. Pauline J. Luong,

Cornell University Press: Ithaca and London, 2004.

25 Жетписбаева Б.А., Шункеева С.А. Современная языковая ситуация в

условиях казахстанского полиязычия// Язык и литература в социокультурном

пространстве. Language and Literature in the Socio-cultural Medium Vol. 2.

Международный сборник научных трудов. - Savaria University Press -

Szombathely, Венгрия, 2016.

26 Швейцер А.Д. Социолингвистика // Лингвистический

энциклопедический словарь. - М., 1990.

27 Сулейменова Э.Д., Шэймерденова Н.Ж., Смагулова Ж.С., Ацанова

Д.Х. Словарь социолингвистических терминов. - Астана: «Арман-ПВ», 2008.

- 392 с.

127

28 Боева-Омелечко Н.Б. Краткий толковый словарь

социолингвистических терминов. - М.: Готика, 2004. - 60 с.

29 Виноградов В.А. Диглоссия// Лингвистический энциклопедический

словарь / Гл. ред. В.Н. Ярцева. М.: Сов. Энциклопедия, 1990.

30 http://inform.kz/

31 О.Б. Алтынбекова. Этноязыковые процессы в Казахстане.

Монография. - Алматы: Экономика, 2006. - 416 с.

32 Е.Алияров, Т.Мамырайымов. Основные тренды в современной

языковой сфере Казахстана в среднесрочной перспективе.

//http://www.sarap.kz/index.php/rii/mbikon/326-osnovnye-trendy-v-sovremennoj-

yazykovoj-sfere-kazakhstana-v-srednesrochnoj-perspektive.html

33 http://www.stat.gov.kz

34 Момынкулов Ж. Б. Развитие казахского языка в период

независимости Республики Казахстан// Ученые записки Таврического

национального университета им. В.И. Вернадского. Серия «Филология.

Социальные коммуникации». Том 24 (63). № 3. 2011 г. С. 176-183.

35 Государственная программа функционирования и развития языков в

Республике Казахстан на 2011-2020 годы. - Астана, 2011.

36 Қазақстан Республикасының Конституциясы [Электронды ресурс]

URL: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K930001000_ (сөйлеген күні12.10.2012).

37 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясының

III сессиясында сөйлеген сөзі «Қоғамдық келісім – Қазақстанды

демократиялық дамытудың негізі» (Алматы қ., 1996 жылғы 29 сәуір)

[Электронды ресурс] URL:

http://www.akorda.kz/upload/hronika/hronika_swf/1996-1997/index.html

(сөйлеген күні 12.10.2012)

38 Ғ.Сапарғалиев. Қазақстан Республикасының Конституциялық

құқығы — Алматы: Жетіжарғы, 1998. – 59-60 п.

39 Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстанныңегеменмемлекетретінде қалыптасуы

мен дамуыныңстратегиясы»// Н.Ә.Назарбаев. Тәуелсіздіктің бес жылдығы

Қазақстан Республикасы Президентінің баяндамалары, сөйлеген сөздері мен

мақалалары. – Алматы: Қазақстан, 1996. – 103-111 п.

40 Қазақстан халқы Ассамблеясына – Қазақстан Республикасындағы

этносаралық қатынастарды үйлестіру жөніндегі бірегей инстиутқа 10 жыл

[Электронды ресурс] URL:

http://kazakhstanun.org/policy_priorities/interreligiousdialog/

Assembly%20of%20the%20Peoples%20of%20Kazakhstan%20(Rus).htm

(сөйлеген сөзі 12.12.2012)

41 «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер туралы»»Қазақстан

Республикасының Заңы - Алматы: Юрист, 2000. – 7 б.

42 Қазақстан Республикасының Констиуциясы [Электронды ресурс]

URL: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K930001000_ (сөйлеген күні 12.10.2012).

128

43 «Біздің ортақ үйіміздегі бейбітшілік пен келісім үшін». Қазақстан

халқы Ассамблеясының І сессиясында сөйлеген сөзі. 1995 жылғы 24 наурыз.

// Бейбітшілік және келісім саясаты. – Астана: Елорда, 2007. - С. 283.

44 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясының

III сессиясында сөйлеген сөзі. «Қоғамдық келісім–Қазақстандық

демократиялық дамытудың негізі» (Алматы қ. 1996 жылғы 29 сәуір)

[Электронды ресурс] URL:

http://www.akorda.kz/upload/hronika/hronika_swf/1996-1997/index.html

(сөйлеген күні 12.10.2012)

45 Қазақстан Республикасының Конституциясы(Негізгі Заң)– Алматы:

Телеу, 2002. – 2 б.

46 Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жағдайы туралы

базалық баяндама[Электронды ресурс]. URL: http://www.unesco.kz/cgi-

bin/library (сөйлеген күні11.12.2012)

47 «Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-

ауқатының артуы» атты Қазақстан Республикасы Президенті

Н.Ә.Назарбаевтың 1997 жылғы 10 қазандағы Қазақстан халқына арнаған

Жолдауы (Астана, 1997 ж. 10 қазан) // Н.Ә.Назарбаев Н.А. Еуропалық

одақ:идеялар, практика, перспективалар. 1994-1997. – М.: «Әлеуметтік және

саяси ғылымдарды дамытуға ықпал ету қоры», 1997. – 435-436 б.

48 «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан» атты Қазақстан Республикасы

Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан халқына

арнаған Жолдауы[Электронды ресурс].

URL:http://www.akorda.kz/ru/addresses/addresses_of_president/page_poslanie-

prezidenta-respubliki-kazakhstan-nnazarbaeva-narodu-kazakhstana-28-fevralya-

2007-g_1343986887(сөйлегенкүні03.07.2013).

49 «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» 1997 жылғы 11

шілдедегі №151 Қазақстан Республикасының Заңы[Электронды ресурс] URL:

http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z970000151_(сөйлеген күні10.03.2013).

50 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясының

XIVсессиясында сөйлеген сөзі.2008 жылғы 23 қазан. [Электронды ресурс]

URL: http://www.nomad.su/?a=3-200810240125 (сөйлегенкүні10.12.2012).

51 ЕрмухаметЕртысбаев: «Цензуражоқ және болмайды» [Электронды

ресурс] URL: http://www.internews.kz/newsitem/19-12-2007/2100 (сөйлеген

күні10.12.2012).

52 «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шілдедегі № 319-III

ҚазақстанРеспубликасының Заңы[Электронды ресурс] URL:

http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z070000319_(сөйлеген күні14.12.2012).

53 «Мемлекет қызмет туралы » 1999 жылғы 23 шілдедегі №453

Қазақстан Республикасының Заңы[Электронды ресурс] URL:

http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z070000319_(сөйлеген күні14.12.2012).

54 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі [Электронды

ресурс] URL: http://adilet.zan.kz/rus/docs/K970000167_ (сөйлеген

күні14.12.2012).

129

55 «Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы» 2008 жылғы 20 қазандағы

№ 70-IVҚазақстан Республикасының Заңы» [Электронды ресурс]. URL:

http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z080000070_ (сөйлеген күні14.12.2012).

56 Қазақстан ұлт бірлігініңдоктринасы [Электронды ресурс]. URL:

http://assembly.kz/ru/docs/doktrina-nacionalnogo-edinstva (сөйлеген

күні15.02.2014 г.).

57 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқы Ассамблеясының

XIV сессиясында сөйлеген сөзі. 2008 жылғы 23 қазан. [Электронды ресурс]

URL: http://www.nomad.su/?a=3-20

58 Оптимизациясоциально-культурных условий развития и сближения

наций в СССР/Под рук. Ю.В. Арутюняна. – М.: Институт этнографии АН

СССР, 1985

59Тавадов Г. Т. Политология: Учебное пособие. – М.: ФАИР-ПРЕСС. –

416 с. 2000.– [ЭР]. Режим доступа: https://lib.sale/kurs-politologii-

obschiy/natsionalnaya-politika-32743.html

60 Сактаганова З.Г., Р.М. Жумашев, Б.А. Досова Казахстан: Большая

страна – Большая семья: учебно-методическое пособие для студентов всех

специальностей – Караганда: Изд-во КарГУ, 2017. – 84 с.

61 Итоги национальной переписи населения 2009 года.– [ЭР]. Режим

доступа: http://www.nomad.su/?a=3-201011150038

62 Четвертая реформа президента: «Нация единого будущего»– [ЭР].

Режим доступа:

https://vlast.kz/politika/chetvertaja_reforma_prezidenta_nacija_edinogo_budusshe

go-10063.html

63 Ойон И., Р.М. Жумашев, Б.А. Досова, А.З. Жуманова, Д.

Ныгыметулы Языковая ситуация в Казахстане на современном этапе//

Вестник Карагандинского университета. Серия История. Философия. – 2017.

– № 1(85). – С.29-33.

64 Жангазы Р. Системный подход в реализации государственной

языковой политики Республики Казахстан до 2020 года: анализ, стратегия,

политика, прогнозы. – [ЭР]. Режим доступа: http://zhangazy.yvision.kz/

65 Амирхамзин А. О казахах, о казахском языке. – [ЭР]. Режим доступа:

http://www.neotech.kz/print/article1

66 Назарбаев приказал увольнять отказывающихся отвечать на русском

языке чиновников.– [ЭР]. Режим доступа:

https://lenta.ru/news/2016/02/16/skorovybory/

67 Арутюнова М А. Языковая политика и статус русского языка в СССР

и государствах постсоветского пространства //Вестн. Моск. ун-та. Сер. 25.

Международные отношения и мировая политика. 2012. № 1– [ЭР]. Режим

доступа: http://fmp.msu.ru/attachments/article/256/ARUTYUNOVA_1_2012.pdf

68 Концепция национальной политики Республики Казахстан. Задачи до

2015 г. – [ЭР]. Режим доступа: http://milli-firka.org/концепция-национальной-

политики-рес/

130

69 Концепция новой национальной политики Республики Казахстан на

2010 — 2020 годы– [ЭР]. Режим доступа:

https://zonakz.net/2009/09/24/концепция-новой-национальной-полити-2/

70 Доктрина Национального Единства Казахстана – [ЭР]. Режим

доступа: http://assembly.kz/ru/doktrina-nacionalnogo-edinstva

71 О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую

графику– [ЭР]. Режим доступа: http://www.akorda.kz/ru/legal_acts/decrees/o-

perevode-alfavita-kazahskogo-yazyka-s-kirillicy-na-latinskuyu-grafiku

72 Статья Президента «Взгляд в будущее: модернизация общественного

сознания» – [ЭР]. Режим доступа: https://informburo.kz/stati/statya-prezidenta-

vzglyad-v-budushchee-modernizaciya-obshchestvennogo-soznaniya.html.

73 Амандык Амирхамзин О казахах, о казахском языке/

http://www.neotech.kz/print/article1_KZ_language.html

74 Закон Республики Казахстан «О языках в Республике Казахстан (с

изменениями и дополнениями по состоянию на 21.01.2013 г.) от 11 июля

1997 года № 151-I /http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1008034

75 Стратегии и программы Республики Казахстан.Государственная

программа развития и функционирования языков в Республике

Казахстанhttp://www.akorda.kz/ru/category/gos_programmi_razvitiya

76 Об утверждении Плана мероприятий на 2011 - 2013 годы по

реализации Государственной программы развития и функционирования

языков в Республике Казахстан на 2011 - 2020 годы/

http://archive.mki.gov.kz/showarticle.php?lang=rus&id=6439

77 Кыдыралина Ж.У. Нация и история. - Астана: Елорда, 2009. - 304 с.

78 Названа главная задача языковой политики Казахстана /

http://news.nur.kz/195191.html

79 Состоялся круглый стол: «Языковая политика в Казахстане:

реализация принципа духовной основы народа Казахстана»/

http://www.assembly.kz/news/1/92/

80 Нысанбаева А. Языковая политика в Казахстане. «Казахстанский

патриотизм должен перенять черты американского...» 00:59 07.01.2003 /

http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1041890340

81 Концепция от 07.11.1996 N 3186 «Концепция языковой политики

Республики Казахстан»/ http://www.pavlodar.com/zakon/?dok=00553

82 Сулейменова Э. Языковая политика Казахстана должна быть

сбалансированной. 23.02.2012 / http://dknews.kz

83 Казакпаев К. Языковая ситуация: особыми успехами явно не

приходится хвалиться. 29.12.2009/http://www.meta.kz/362421-jazykovaja-

situacija-osobymi-uspekhami-javno-ne.html

84 Жангазы Р. Системный подход в реализации государственной

языковой политики Республики Казахстан до 2020 года: анализ, стратегия,

политика, прогнозы / http://zhangazy.yvision.kz/post/190934

85 Савин И.С. Истоки современной культурно-языковой ситуации в

Казахстане //Этнографическое обозрение.-2000.-№5.-С.117-128; Савин И.С.

131

Реализация и результаты культурно-языковой и образовательной политики в

Казахстане в 1990-е годы //Этнографическое обозрение.-2001.-№6.-С.104-

122; Фиерман У. Поворот языкового сдвига в Казахстане// Этнографическое

обозрение.-2005.-№6.-С.49-71 и др.

86 Языковая политика в Казахстане(1921-1990годы): Сборник

документов / Сост.: М.К. Айбасова,Р.К. Имажанова и др.Алматы: «Қазақун-

тi», 1997. – 325 с.; Абдыгалиев Б. Языковая политика в Казахстане: состояние

и перспективы // Саясат. – 1996. – № 5. – С.31-38.; Абдыгалиев Б. Языковая

политика в Казахстане: состояние и перспективы //Казахская миссия: Сб. ст..-

Алматы: Дайк-Пресс, 2007. – С.237-244.; Долинин А. Языковая политика в

Казахстане: мифы и реальность // Казахстанская правда. – 1998. – 9 дек.;

Кунин В. Языковая политика в Казахстане: мифы и реальность // Экспресс К.

– 2001. – 5 мая.- С.3; Нурбетова Ж. Языковая политика в Казахстане в конце

1980-х-начале 1990-х гг. //Вестник академии финансовой полиции. – 2011. –

№ 2. – С.123-129; Сулейменова Э.Д. Языковые процессы и политика. –

Алматы: Қазақуниверситетi, 2011. – 117 с.; Языковая политика в Казахстане:

пути ее реализации: Тезисы Респ. науч.-практ. конф.: В 3 ч.. – Алматы:

Қазақуниверситетi, 1990; Корн П. Учите языки //Око. – 2006. –27 окт. – С. 2;

Қазақстандағытiлсаясатыжәнеоны жүзегеасыружолдары. 2-бөлiм:

Халыққабiлiм беру жәнемамандықтiлi мен қостiлдiлiктiдамыту.- Алматы,

1990. – 194 б.; Қайран Ә. Тiлсаясатыныңтiрегiкiмдер?: [Мем.

тiлмәртебесiтуралы] // Қазақәдебиетi. – 1997. – 25 қараша. – 7 б.;

Тiлұрпақтардыжалғастырады: Қазақстанқаламгерлерiнiң,

ғалымдардыңжәнеөнерқайраткерлерiнiңҮндеуi // ЕгеменҚазақстан. – 1999. –

19 наурыз; Тiлсаясатысындарлыболғай: [Тiлкомитетiнiңресп. кеңесiнен] //

Анатiлi. – 1994. – 6 қаңтар. – 2-3 б.; Баскаков А. Тюркские языки: судьбы и

прихоти

/http://www.tatworld.ru/article.shtml?article=186&section=0&heading=0; Савин

И.С. Истоки современной культурно-языковой ситуации в Казахстане

//Этнографическое обозрение.-2000.-№5.-С.117-128; Савин И.С. Реализация и

результаты культурно-языковой и образовательной политики в Казахстане в

1990-е годы //Этнографическое обозрение.-2001.-№6.-С.104-122; Исаев М.И.

О языках народов СССР. – М.,1979; Исаев М.И. Социолингвистические

проблемы языков народов СССР (вопросы языковой политики и языкового

строительства).-М.:Высшая школа, 1982. – 168 с.; Сулейменова Э.Д.

Языковые процессы и политика. – Алматы: Қазақ университеті», 2011:

Ханазаров К.Х. Решение национально-языковой проблемы в СССР. – М.,

1977;Фиерман У. Поворот языкового сдвига в Казахстане// Этнографическое

обозрение.-2005.-№6.-С.49-71; Искакова К.И. Языковая политика в

Казахстане (1920-1990 гг.); Мирзоев К. Языковая политика и суверенитет

С.5-59; Кульжанова Г.К. Языковая политика в контексте углубленного

позиционирования общенациональной идеи Республики Казахстан

//Известия НАН РК. Серия общественных наук.-2006.-№5.- С.55-58;

Шаймерденов Е., Шаукенова З.К., Ракишева Б.И. Языковая ситуация в сфере

132

государственного управления Республики Казахстан//Саясат.- май 2001.-

С.41-45; Шаймерденов Е., Шаукенова З.К., Ракишева Б.И. Языковая ситуация

в Республике Казахстан (по данным социологического исследования)

//Саясат.- май 2001.-С.22-28; Алтынбекова О.Б. О статусе государственного и

официального языков С.9-14; Джангильдин Т.М. Некоторые вопросы

национальной и языковой политики в суверенном Казахстане//Фемида. 2001.-

№5.- С.57-60; Еркибаева Г. Двуязычие и его формирование С.102-106;

Хасанулы Б. Развитие государственного идругих языков – фактор

демократизации Республики Казахстан //Вестник ПГУ. Серия

Социологические науки. - 2001.- №1. – С.166-176; Сакпанов Е.

Государственный язык Республики Казахстан С.16516; Копыленко М.М.,

Ахметжанова З.К. Закон о языках и развитии двуязычия и многоязычия в

Казахской ССР. –Алма-Ата:Кітап, 1990.-16 с.

87 Никандров В. Знать казахский – это требование времени и

потребность души/Казахстанская правда С.5; Исмаилова Ж. Если дружат

люди – дружат языки Казахстанская правда С.5; Кинзябаева Г. Язык

государственный – значит, мой Казахстанская правда С.5.; Кинзябаева Г.

Языковая политика: поиск, удачи и проблемы; Долинин А. Языковая

политика в Казахстане: мифы и реальность; «На родном языке надо думать»

ЕрмухаметЕртысбаев о национальном самосознании, общественных

требованиях и языковой политике//Казахстанская правда. №43-44 от 28

февраля 2008 г.; Нурпеисова Г. Казахский язык – твой, мой, наш//

Казахстанская правда от 16 февраля 2003 г. и др.

88 Фиерман У. Поворот языкового сдвига в Казахстане//

Этнографическое обозрение.-2005.-№6.-С.49-71.

89 Назарбаев Н.Ә. Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру. Егемен

Қазақстан. – №70, 12.04.2017. – Б.8.

90 Кәкішев Т. Қазақтың әдебиеті мен мәдениеті өркендеді // Аңыз адам.

– 2011. - № 18. – 10 б.

91 Гумбольдт В. фон Избранные труды по языкознанию. - М.: Прогресс,

1984. – 397 с.

92 Жумашев Р.М., Досова Б.А., Жуманова А.З., Ныгметулы Д.

Современная языковая политика в Республике Казахстан //Вестник

Карагандинского Университета. Серия История. Философия. – № 2 (86). –

Караганды, 2017. – С. 8-22.

93 Маслова, В.А. Лингвокультурология [Текст]: учеб. пособие для студ.

высш. учеб. заведений / В.А. Маслова. – М.: Академия, 2001. – 208 с.

94 Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. – Алматы: Санат, 1994. – 272 бет.

95 Назарбаев Н. Әрқашан бірге, әрдайым алда болайық. Қазақстан

халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзі. // Егемен

Қазақстан. 2006. 25 қазан.

96 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1998 жылдың 7

қазанындағы № 284, 2007 жылдың 21 мамырындағы № 254-Ш нөмірлі

Заңдармен енгізілген өзгерту және толықтырулармен бірге. — Алматы, 2008.

133

97 Алаш ақиықтары. – Алматы: Алаш, 2006. – 286 б.

98 Қазақстан Республикасы Президентінің «Тілдерді қолдану мен

дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» 2001, 7

ақпан.

99 ҚР «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» Заңы//

http://www.mfa.kz/kz/content-view/r-b-araly-a-parat-raldary-turaly-za-y

100 Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері (Оқу құралы).-Алматы:

Қазмемқызпединституты, 2006. – 86 б.

101 Мемлекет басшысының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты

мақаласы

http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-

basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy

102 Әуезов М. Қазақтың әдеби тілі туралы // Әуезов М. Жиырма томдық

шығармалар жинағы. 19-том. Зерттеулер, мақалалар. – Алматы; Жазушы,

1985 ж. – 292 б.

103 Көпейұлы М.Ж. Қазақ шежіресі. – Алматы: Жалын, 1993. – 76 б.

102. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: «Ғылым», 1999.

– 581 б.

104 Сауранбаев Н.Т. Тіл жайлы толғаныс. Алматы: Жазушы, 2001. – 347

б.

105 Құдайберген Жұбанов және қазақ совет тіл білімі. – Алматы:

Ғылым, 1990. – 368 бет.

106 Рахманова Н. Әуезовтану дәрістері. – Алматы: Кітап, 2010. – 354

бет.

107 Кәкішұлы Т. Толғам. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 527 бет.

108 Сейфуллин С. Тар жол тайғақ кешу. – Алматы: Жазушы, 1981. 367

бет.

109 Назарбаев Н.Ә. Жылдар мен ойлар/ Құраст: Қасымбеков М.Б.,

Молдағаринов А.М., Әлімқұлов Қ.Н., Әлібеков Ә.С. – Алматы: Алматыкітап

баспасы, 2013. – 352 бет.

110 Кекілбаев Ә. Тіл және тәуелсіздік. – Астана: Ер-Дәулет, 2007. – 296

бет.

111 Тіл және руханият: өзекті мәселелер. Халықаралық конференция

материалдары. – Астана: Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді дамытудың

республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығы, 2010. – 560 бет.

112 Ғылыми коммунизм негіздері. – Алматы: Қазақсан, 1970. – 614 бет.

113 Қалиев Ғ. Болғанбаев Ә. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен

фразиологиясы. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2006. – 264 бет.

114 Тарих кеңістігіндегі тілдерді дамытудың өзектілігі (мақалалар

жинағы): Қарағанды, 2016. – 232 бет.

115 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998.

– 304 бет.

116 Хасанұлы Б. Ана тілі – ата мұра, Алматы: Жазушы, 1992

117 Гумбольдт В. Тіл білімі туралы таңдамалы шығармалар. М. 1984

134

118 Маслова В.А. Лингвомәдениет: оқу құралы. М. 2001

119 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы.

Қазақстан-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. 2014ж., 17 қаңтар

120 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына «Әлеуметтік-

экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты

Жолдауы, 2012 ж., 27 қаңтар

121 ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына «Төртінші

өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты

Жолдауы, 2018 ж., 10 қаңтар. Астана

122 Абасилов А. Әлеуметтік лингвистика. Алматы-2016.

123 ҚР-ғы тіл саясатының тұжырымдамасы ҚР Президентінің №3186

өкімімен 1996 ж., 4 қараша.

124 Хасанулы Б. Развитие государственного и других языков - фактор

демократизации Республики Казахстан // ПМУ Хабаршысы. Әлеуметтік

ғылымдар сериясы. - 2001.- №1. - С.166-176.

125 Р. Жанғазы Системный подход в реализации государственной

языковой политики Республики Казахстан до 2020 года: анализ, стратегия,

политика, прогнозы / http://zhangazy.yvision.kz/post/190934

126 Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің

Статистика комитеті http://stat.gov.kz/faces/homePage?_adf.ctrl-

state=15rz9ppdwz_50&_afrLoop=52439848129276#%40%3F_afrLoop%3D52439

848129276%26_adf.ctrl-state%3Dkfvj1x5xi_25

127 Қолжетімді режим: http://ru.government.kz/docs/

u110000011020110629.htm

128 Құжаттар жинағы; Казахстанская правда, 1997, 15 маусым.

129 Портал«Параграф»http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31112961

130 Портал «Zakon.kz» https://www.zakon.kz/4775293-glava-gosudarstva-

napomnil-chinovnikam.html

131 Сергазин Ж.С. Размещение эвакуированного населения и

материальных ресурсов в Казахстане в годы Великой Отечественной войны.

1941-1943 гг.: Тарихи ғылымдар кандидаты ғылыми дәрежесін алуға

арналған диссертацияның автореферат - Алматы. 1982. – С.5.

132 Социалистік Қазақстан. – 1988. – 11 қыркүйек.

133 Гаврилов К., Козиевская Е., Яценко Е. Русский язык на

постсоветских просторах

http://www.demoscope.ru/weekly/2008/0329/tema02.php/img/t_foto01.jpg

134 Аренов М.М., Калмыков С.К. Современная языковая ситуация в

Казахстане // Социолог. иссл. 1995. № 12. С. 76—81.

135. Русский язык в Казахстане

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%81%D0%B

A%D0%B8%D0%B9_%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA_%D0%B2_%D0

%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%

BD%D0%B5#cite_note-16

136 Тишков В.А. Да исполнится молитва моя / В.А. Тишков. М., 1991.

135

137 Кшибеков Д.К. Казахстан: переходный период: проблемы и

трудности / Д.К. Кшибеков, Т.Д. Кшибеков. Алматы: ИИА Айкос, 1997. 262

с.

138 Қазақстан Республикасының Конституциясы

139 Базарбаева Г. А. Становление и развитие языковой политики в

Республике Казахстан: автореф. дис. … канд. филос. наук. Алматы : Б. и.,

2002. 26 с.

140 Казахстан: Русское население сочетает преданность Назарбаеву с

прокремлевскими настроениями | Eurasianet: Русская Служба

https://russian.eurasianet.org/node/60557

141 Порядка 20% населения в РК владеют казахским, русским и

английским языками http://ranking.kz/ru/a/reviews/poryadka-20-naseleniya-v-rk-

vladeyut-kazahskim-russkim-i-anglijskim-yazykami

142 Купина Н. А. Русский язык в мультикультурном обществе:

теоретические вопросы и прикладные задачи // Русский язык в многоречном

социокультурном пространстве : [монография] /Б.М. Гаспаров, Н. А. Купина.

Екатеринбург Орал баспасы, 2014. С. 41–51.

143 Алпатов В. М. 150 языков и политика 1917–2000 гг. :

Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. М. :

Крафт+ ; Ин-т востоковедения РАН, 2000. 224 с.

144 Герд А. С. Введение в этнолингвистику : курс лекций и хрест. СПб. :

Изд-во СПб. ун-та, 2001. 487 с.

145 Алтынбекова О. Б. Единое национальное тестирование в Казахстане:

языковые новации // Русский язык как язык межкультурного делового

сотрудничества в поли- лингвальном контексте Евразии : материалы 2-го

междунар. конгр. Астана : Сарыар- ка, 2009., с. 127.

146 Бала құқықтары туралы конвенция

http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/childcon.shtml

147 Сборник документов. Алматы : Раритет, 1997 с. 35.

148 Екінші азаматтық форумда Н.Ә. Назарбаевтың сөйлеген сөзі -

https://www.zakon.kz/64114-vystuplenie-prezidenta-respubliki.html

149 Стоянова А.П. Продвижение многоязычного образования на основе

родного языка в странах Центральной Азии как путь укрепления социальной

интеграции// Языковое образование в условиях социокультурной

трансформации современного общества: Материалы Международного

научного форума. – Караганда, 2016. – С. 3.

150 Бурибаева, с. 31 Сборник документов,

151 Туксаитова Р.О. Русский язык в мультикультурном пространстве

казахстана: государственная политика и общественные настроения//quaestio

rossica. – 2016. -№4. – С.94-106.

152 Абсаттаров Р.Б. Национальные процессы: особенность и проблемы /

Р.Б. Абсаттаров. Алматы: Ғылым, 1995. с. 46

153 Гаагские рекомендации о правах национальных меньшинств на

образование. Офис Верховного Комиссара ОБСЕ по делам национальных

136

меньшинств. Гаага, октябрь 1996.

154 Жетписбаева Б.А. Олимпиада должна быть и будет продолжена //

Диалог. 2017 № 13. – С.6

155 «2004-2006 жылдарға арналған «Мәдени мұра» мемлекеттік

бағдарламасы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы

13 қаңтардағы №1277 Жарлығы.

156 Трехъязычное образование будут развивать в Казахстане

[Электронный ресурс].- Режим доступа:http://today.kz/news/kazahstan/2015-

04-23/612248-nazarbaev-porucil-sozdat-kartu-razvitia-trehazycnogo-ob

157 Идея триединства языков в Казахстане правильна и будет

способствовать развитию страны - мнение американского ученого

http://www.zakon.kz/111622-ideja-triedinstva-jazykov-v-kazakhstane.html

158 http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1185221100

159 «Ел бірлігі» доктринасы туралы «Мемлекеттік тіл» қоғамдық

қозғалымының төрағасы Мұхтар Шахановтың мәлімдемесі

//https://zonakz.net/2009/11/26

160 Раимов, А. Триединство языков в Казахстане: мечты и реальность,

2008-08-04 [Электронный ресурс] / А. Раимов. – Режим доступа:

http://centralasiaonline.com/ru/articles/ caii/features/2008/08/04/feature-03;

Однозначного решения языкового вопроса в Казахстане нет

http://www.alternativakz.com/index.php?nid=66; Ана тiлi: Модернизация –

главный вызов для казахов в XXI веке http://www.

businesswomen.kz/archive/2008/5/895.html

161 «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси

бағыты Қазақстан Республикасының Президенті - елбасы Н.Ә. Назарбаевтың

Қазақстан халқына Жолдауы. [Электронный ресурс].- Режим доступа: //

http://akorda.kz/ru/mainpage. Жолдау күні : 15.02.2016 г

162 «Қазақстан Республикасының Нәсілдік кемсітушіліктің барлық

нысандарын жою туралы халықаралық конвенцияны орындауы жөніндегі

төртінші және бесінші жинақталған мерзімді баяндаманы бекіту туралы»

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 17 шілдедегі №

701қаулысы.

163 Назарбаев Н. Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан

мемлекеттің жаңа саяси. [Электронный ресурс].- Режим доступа: //

http://akorda.kz/ru/mainpage. Дата обращения: 15.02.2016 г

164 Насколько адекватна языковая политика в Казахстане?

http://stanradar.com/news/full/27397-naskolko-adekvatna-jazykovaja-politika-v-

kazahstane.html

165 Сырымбетова Л.С., Жумашев Р.М., Шункеева С.А., Жетписбаева

Б.А., Ныгметулы Д. Методологические подходы и основные стратегии

обучения трем языкам в Республике Казахстан // Вестник Новосибирского

государственного педагогического университета. – Новосибирск, 2017. – №

4, Т.7. – С.72-92.

166 В Казахстане разработана Дорожная карта развития трехъязычного

137

образования на 2015-2020 годы. [Электронный ресурс].- Режим доступа

http://www.myshared.ru/slide/1283007.

167 Электронный ресурс].- Режим доступа

(http://ortcom.kz/ru/briefing/tsentr-trehyazichnogo-obrazovaniya-budet-sozdan-v-

kazahstane.7975

138

Қосымшалар

Приложения

Динамика изменения численности этнического состава населения в

Республике Казахстан за период с 1999 по 2005 гг.

Национальност

ь*

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Все население

на начало года

(чел.), вт. ч.:

1495510

6

149016

41

14865610 1485105

9

148668

37

1495120

0

1507476

7

Казахи 7971618 806330

4

8167936 8281923 840534

7

8550986 8725206

Русские 4489705 439380

2

4294336 4203134 412323

3

4072337 4024357

Украинцы 549494 530157 511721 495484 480364 469397 458993

Узбеки 369816 377229 385820 393558 401244 409770 419529

Немцы 356439 326096 299439 272251 250955 237643 228123

Татары 249357 245482 241362 237776 234532 232735 231236

Уйгуры 210062 212405 215046 217460 219951 223039 226513

Корейцы 99684 99500 99422 99350 99627 100235 100982

Белорусы 112384 108030 104254 101133 98307 96221 94214

Азербайджанцы 78179 79259 80386 81625 82858 84436 86138

Турки 78541 79280 80145 81054 81919 82977 84035

Другие

национальности

389827 387097 385743 386310 388500 391424 395441

*Последовательность, принятая Агентством статистики РК и отраженная в

данной таблице и последующих, дана в соответствии с численностью этносов

в целом по республике.

Источник: Алтынбекова О.Б. Этноязыковые процессы в Казахстане:

Монография. – Алматы: Экономика, 2006. – С.113.

Степень владения языками основными по численности

этническими группами

(по данным переписи населения 1999 г. в Республике Казахстан)

Основные

национально

сти

Все

население

Из них владеют языком

своей нацио-

нальности Казахским Русским

Всего, в т.ч.: 14953126 13483029 1697682 8193866

Казахи

7985039(100

%)

7933627(99,4

%)

- 5988532

(75%)

Русские

4479620

(100%)

4479527

(100%)

666499

(14,9%)

-

Азербайджан 78295 (100%) 39191 (50,1%) 49630 (63,4%) 67368 (86%)

139

цы

Армяне 14758 (100%) 6700 (45,4%) 3224 (21,8%) 14382 (97,5%)

Башкиры 23225 (100%) 6540 (28,2%) 13532 (58,3%) 22731 (97,9%)

Белорусы 111927(100%) 15142(13,5%) 11081 (9,9%) 111213

(99,4%)

Греки 12703 (100%) 3402 (26,8%) 3349 (26,4%) 12472 (98,2%)

Дунгане 36945 (100%) 18060 (48,9%) 13260 (35,9%) 35124 (95,1%)

Ингуши 16900 (100%) 9831 (58,2%) 3818 (22,6%) 16370 (96,9%)

Киргизы 10897 (100%) 4371 (38,3%) 9675 (88,8%) 8790 (80,7%)

Корейцы 99665 (100%) 25709 (25,8%) 28693 (28,8%) 97394 (97,7%)

Курды 32764 (100%) 22531 (68,8%) 20065 (61,2%) 25210 (76,9%)

МолдаЕане 19460 (100%) 4238 (21,8%) 3473 (17,8%) 19312(99,2%)

Мордва 16147(100%) 3554 (22,0%) 1987(12,3%) 16060 (99,5%)

Немцы 353441

(100%)

77204 (21,8%) 54604 (15,4%) 351091

(99,3%)

Поляки 47297 (100%) 4304 (9,1%) 4666 (9,9%) 46779 (98,9%)

Таджики 25659 (100%) 14578 (56.8%) 17423 (67,9%) 9190 (35,8%)

Татары 248954

(100%)

92457(37,1%) 158310(63,6%

)

241250

(96,9%)

Турки 75933 (100%) 57330 (75,5%) 56756 (74,7%) 57661 (75,9%)

Узбеки 370663

(100%)

359537 (97%) 296400 (80%) 219403

(59,2%)

Уйгуры 210365

(100%)

171110(81,3%

)

169343

(80,5%)

160174(76,1%

)

Украинцы

547054

(100%) 88126 (16,1%) 68664 (12,6%)

544360

(99,5%)

Чеченцы 31799(100%) 18632 (58,6%) 12549 (39,5%) 29907 (94,1%)

Чуваши 11851 (100%) 2814 (23,7%) 2247 (19%) 11763 (99,3%)

Источник: Алтынбекова О.Б. Этноязыковые процессы в Казахстане:

Монография. – Алматы: Экономика, 2006. – С.117.

Распределение численности учащихся

дневных общеобразовательных школ но языкам обучения в РК

(на начало 2004/05 учебного года)

В том числе по языкам обучения

Всего (чел.)

Казахский Русский

ЯНГ*, в т.ч.

иностранны

е

Республика

Казахстан

2935895 1638208 1188929 108758

Акмолинская 140058 42498 97560 -

Актюбинская 144319 98132 46187 -

Алматинская 332462 207613 108450 16399

140

Атырауская 110177 89021 21156 -

В КО 242902 117032 125716 154

Жамбылская 211905 146817 64413 675

ЗКО 117471 68933 48538 -

Карагандинская 227021 94122 132899 ' -

Костанайская 144210 31393 112817 -

Кызылординская 148265 135438 12420 407

Мангистауская 88094 72223 15871 -

Павлодарская 124276 38483 85793 -

СКО 112589 22359 90230 -

ЮКО 542239 387003 67859 87377

г.Астана 60955 22239 38716 -

г. Алматы 188952 64902 120304 3746

*ЯНГ - языки национальных групп (термин Агентства РК по

статистике)

Источник: Алтынбекова О.Б. Этноязыковые процессы в Казахстане:

Монография. – Алматы: Экономика, 2006. – С.129.

Распределение численности учащихся колледжей

по языкам обучения в РК

(на начало 2004/05 учебного года)

Всего

(чел.)

В том числе по языкам обучения

Казахский Русский

Узбекск

ий

Уйгурски

й

РК 336728 140679 195620 305 124

Акмолинская 12440 3152 9288 - -

Актюбинская 22613 12420 10193 - -

Алматинская 19509 9383 10002 - 124

Атырауская 8649 5690 ~ 2959 - ~

ВКО 33127 10657 22470 - -

Жамбылская 19311 13850 5461 - -

ЗКО 12769 6027 6742 - —

Карагандинская 32534 9332 23202 - -

Костанайская 17095 2591 14504 - —

Кызылординская 12944 9799 3145 - -

Мангистауская 12450 7390 5060 - -

Павлодарская 25425 3565 21860 - -

СКО 11899 1075 10824 - -

юко 31894 24101 7488 305 -

г.Астана 18904 5819 13085 - -

г.Алматы 45165 15828 29337 - -

141

Источник: Алтынбекова О.Б. Этноязыковые процессы в Казахстане:

Монография. – Алматы: Экономика, 2006. – С.130.

Распределение численности студентов вузов по языкам обучения в РК

(на начало 2004/05 учебного года)

Всего

(чел.)

В том числе но языкам обучения

Казахски

й Русский

Узбекски

й

Английск

ий

Республика

Казахстан 747104 298798 439119 3527 5660

Акмолинская 24598 4391 20207 - -

Актюбинская 35037 17985 17052

Алматинская 12847 7296 5551

Атырауская 24479 12831 11648

ВКО 54838 16579 37959

Жамбылская 35788 22291 13497 - 300

ЗКО 30378 11142 19236 - -

Карагандинская 74013 17317 56405 - 291

Костанайская 42297 6105 36192 - -

Кызылординска

я 19384 15063 4321

- -

Мангистауская 17844 9333 8511 - -

Павлодарская 33337 5586 27751 - -

СКО 17077 1354 15723 - -

ЮКО 100801 76588 20686 3527 -

г.Астана 34836 9187 25649 -

г.Алматы 189550 65750 118731 5069

Источник: Алтынбекова О.Б. Этноязыковые процессы в Казахстане:

Монография. – Алматы: Экономика, 2006. – С.132.

Глоссарий

(Источник: Сулейменова Э.Д., Смагулова Ж.С. Языковая ситуация и

языковое планирование в Казахстане / Под общ. ред. Э.Д. Сулейменовой. –

Алматы: Қазақ университеті, 2005. – С.277-296).

Автохтонный язык – 1. Языки коренного населения Северной и Южной

Америки и языки Австралии; 2. Язык коренного, исконного населения

страны, напр., казахский язык в Казахстане, русский язык в России.

Ассимиляция – языковая ассимиляция обозначает переход языкового

меньшинства на мажоритарный язык; ассимиляция существует как тип

языковой идеологии и языковой политики.

Вернакулизация – языковая идеология, основанная на идее восстановления

функций местного языка и провозглашении его государственным

(официальным) языком.

142

Витальность языка – выживаемость, устойчивость, способность языка к

выживанию и развитию. Основным параметром витальности является

наличие и количество исконных носителей языка.

Возрождение языка – совокупность мер субъектов Языкового

планирования, направленная на восстановление функциональной нагрузки и

увеличение количества говорящих на языке с низкой витальностью.

Второй язык – 1. По порядку усвоения в детстве второй язык – это язык,

усвоенный после первого языка. В таком понимании второй язык может

совпадать или не совпадать с Родным языком. 2. По уровню Языковой

компетенции при Двуязычии второй язык – это дополнительный язык по

отношению к доминирующему языку. В этом понимании второй язык может

также совпадать или не совпадать с родным языком. 3. По порядку изучения

в образовательных заведениях второй язык – это второй иностранный язык.

Язык-цель при обучении.

Выбор языка – предпочтительное использование того или иного языка/

варианта языка в определенной речевой ситуации в зависимости от

особенностей контекста и сферы употребления

Государственный язык – 1. Язык, ассоциирующийся с определенной

страной, где он воспринимается как символ государственной идентичности.

2. Язык, имеющий особый политико-правовой (юридический) статус

основного языка на территории определенного государства.

Двуязычие – то же, что билингвизм, использование индивидом или

обществом двух языков.

Двуязычное образование – система образования, при которой обучение

ведется на двух языках (один из них может быть первым языком учащегося).

Диалект – разновидность языка, являющаяся средством общения

коллектива, объединенного территориально (территориальные диалекты) или

социально (социальные диалекты).

Диалектизм – характерная для каких-либо диалектов единица, а также

единицы диалектных вариантов, включенные в литературный язык и

воспринимаемые как отступление от литературной нормы.

Диаспора – часть какой-либо национальности (народа, народности,

этнической общности), проживающая вне страны ее исторического

происхождения, в новых районах расселения, например, казахская диаспора,

живущая в Китае, Монголии, России. Афганистане и др.

Диглоссия – 1. Сосуществование форм одного языка («высокого» -

кодифицированного литературного варианта и «низкого» -

некодифицированного варианта) и распределение по функциям и сферам

использования (так называемая внутриязыковая диглоссия.). 2. Особый вид

несбалансированного двуязычия.

Дискриминация – ограничение в правах, лишение равноправия отдельных

лиц и определенных категорий населения страны по признакам

национальной и языковой принадлежности, социального происхождения,

политических и религиозных взглядов, попа возраста и другим признакам.

143

Доминирующий язык – иногда: первичный язык; один из языков при

двуязычии, степень знания и использования которого превышает степень

знания и использования другого языка. Доминирующий язык может

совпадать или не совпадать с родным языком, первым языком, вторым

языком. Доминирующий язык – подвижная категория, может меняться в

течение жизни билингва.

Естественное окружение – окружение, в котором обучающийся языку

постоянно контактирует с носителями языка в различных языковых

ситуациях (на работе, в школе, дома, в магазинах, при чтении газет или

просмотре телевизионных программ).

Заимствование - 1. Процесс перехода элементов/единиц одного языка в

другой. 2. Слова и выражения, словообразовательные аффиксы и

конструкции, вошедшие в определенный язык из других языков.

Идентификация – 1. В социологии, психологии – процесс эмоционального и

иного (само)отождествления индивида с другим человеком, группой,

образцом. 2. В социологической и социально-психологической литературе

термин идентификация используется более широко, обозначая, с одной

стороны, имитацию, подражательное поведение, с другой (особенно в

исследовании личности), - эмоциональное слияние с объектом. В

социолингвистике идентификация – это отождествление индивида с

определенным этносом, национальностью, языком.

Инструмент языкового планирования – механизмы (юридические и

законодательные, финансово-экономические, административное

регулирование, система образования, квалификаиионно-атгестационные

мероприятия, средства массовой информации, социальное давление) и

средства (власть, принуждение, реклама, убеждение), используемые

субъектами языкового планирования с целью воздействия на языковое

поведение объектов языкового планирования.

Интернационализация – языковая идеология, базированная на идее

принятия неместного языка с более широким объемом функций как

официального или языка образования, торговли.

Кодификация языка – то же, что нормализация языка, экспликация

бессознательного процесса продукции языка в грамматиках,

орфографических и других словарях; целенаправленная разработка правил и

предписаний, способствующих научно обоснованному формированию,

сохранению, совершенствованию и распространению языковой нормы.

Корпусное планирование – направление языкового планирования,

подразумевающее процессы сознательного общественного воздействия на

"корпус" языка - словарь, терминологию, грамматику.

Международный язык – язык, служащий средством общения народов

разных государств.

Межнациональный язык – язык как средство общения между

представителями разных национальностей внутри одного государства.

144

Менталитет – особенности индивидуального и общественного сознания

людей, их жизненных позиций, культуры, моделей поведения,

обусловленные социальной средой, национальными традициями и т.п.; склад

ума, мировосприятие.

Миграция – передвижение, перемещение, переселение, переезд людей

внутри страны или за ее пределы; социально-экономический и

демографический процесс, представляющий собой совокупность

перемещений, совершаемых людьми между странами, районами,

государствами.

Многоязычие – полилингвизм. Мультилингвизм; использование индивидом

или обществом более двух языков.

Модернизация (иногда интеллектуализация) – тип корпусного планирования

языка; процесс развития, усовершенствования языка, в результате которого

язык как средство коммуникации становится равным другим, более развитым

языкам, и пригодным для выполнения новых коммуникативных функций.

Национализм – идеология и политика, основанные на идее национальной

исключительности и национального превосходства.

Нация - 1. Исторически сложившийся тип этноса, историческая общность

людей, характеризующаяся устойчивой целостностью (общностью)

экономической жизни, языка, территории, некоторыми особенностями

культуры и быта, психологического склада и этнического (национального)

самосознания. Нация приходит на смену народности. 2. Любое политически-

территориалыюе объединение, которое находится под контролем

определенного этноса.

Норма – 1. Совокупность правил выбора и употребления языков или средств

языка, типичная для определенной социальной группы. 2. Языковое

поведение, ожидаемое в данном языковом сообществе.

Объекты языкового планирования – группы и лица (национального,

интернационального и субнационального уровней), чье языковое поведение

подвергается сознательному воздействию со стороны субъектов языкового

планирования.

Общность – совокупность людей, объединенная исторически сложившимися

устойчивыми социальными связями и отношениями и обладающая рядом

этнических, культурных, языковых и др. признаков, которые придают ей

неповторимое своеобразие. Примерами общностей могут быть род, племя,

семья, община, народность, нация.

Официальный язык – язык максимальной общественной функции,

распространенный на определенной территории и имеющий

соответствующий правовой (юридический) статус; по объему понятия то же,

что и государствениый язык, однако по правовому положению в некоторых

странах (в основном, в СНГ) отличается от государственного языка.

Письменный язык – язык, имеющий письменную традицию, обладающий

письменностью; разновидность языка со спецификой употребления слов и

выражений, характерной для письменной речи.

145

Планирование усвоения языка – направление языкового планирование,

целью которого является увеличение числа говорящих на языке.

Поддержка языка – использование языка для ограниченных функций без

признания его официального или регионального статуса, например,

узбекский язык как язык образования в Казахстане.

Предмет языкового планирования – языковое поведение объектов

языкового планирования, которое подвергается воздействию в ходе

языкового планирования.

Престиж языка – сравнительная оценка индивидом, группой, обществом

социальной значимости языка.

Признание языка – признание официального или регионального

официального статуса.

Рабочий язык – 1. Особый мтатус языка, который придается языку

различными международными договорами. 2. Официальный язык,

используемый правительством для каждодневной коммуникации (отличается

от символического официального и государственного официального языков).

Распространение языка – перераспределение языковых функций для

создания или улучшения возможностей и желаний учить язык и

распространение языка путем влияния одновременно на количество

говорящих и на функционирование языка.

Реновация – тип корпусного планирования, деятельность, направленная на

реформирование уже установившегося стандарта.

Родной язык – 1. Язык, усваиваемый ребенком в раннем детстве

бессознательно, путем подражания речи взрослых, навыки использования

которого могут сохраняться/не сохраняться взрослым человеком. Родной

язык может быть первым языком, вторым языком, материнским языком,

доминирующим языком. 2. Язык самоидентификации с этносом.

Самосознание – осознание индивидом своей языковой, физической

интеллектуальной, личностной специфики, социально-этнической и

профессиональной принадлежности, своего места в системе общественных

отношений, своего мировоззрения, целей, интересов и мотивов поведения.

Можно говорить о самосознании класса, группы, слоя, общностей.

Смена языка – переход языкового общества с родного языка на другой,

более престижный или доминантный язык, перенос роли родного языка от

национального к ненациональному (для данного народа) языку.

Сохранение языка – процесс использования родного языка или варианта

языка обществом, несмотря на давление со стороны более престижного или

доминантного языка.

Социальная роль – комплекс стандартных общепринятых ожиданий в

зависимости от социального статуса индивида. Один индивид может

исполнять разные статусные социальные роли относительно друг друга

(работодатель - работник, отец - сын, покупатель - продавец, начальник -

подчиненный, и т.п.), а также ситуационные социальные роли(гость - хозяин,

президент клуба - член клуба и проч.).

146

Социум – то же, что общество; большая устойчивая социальная общность

людей, которая характеризуется единством условий их жизнедеятельности,

общностью культуры.

Среда использования языка – общность людей, связанных между собой

теми или иными признаками (родственными, этническими, социальными,

территориальными) и пользующихся определенными формами

существования языка.

Стандартизация – процесс создания стандартного, литературного языка,

характеризующегося наличием кодифицированных норм, которые приняты

данным речевым коллективом и представляют собой основу формального

обучения данному языку.

Стандартный язык – то же, что литературный язык; нормированный,

образцовый кодифицированный язык, нормы которого воспринимаются как

общеобязательные и правильные в противоположность диалектам,

просторечиям и др.

Статус языка – правовое положение, ранг языка как юридического объекта,

место языка в социальной системе, определяемое Конституцией, законами о

языках и иными законодательными актами отдельного государства или

Международными договорами Организации Объединенных Наций, Совета

безопасности, Организации по безопасности и сотрудничеству в Квропе

(ОБСЕ) и проч. Правовой статус языка означает, что данному языку

приписывается определенный объем функций и официально

регламентируемое использование в конкретной сфере.

Статусное планирование языка – целенаправленное законодательное

урегулирование статуса языка.

Субъекты языкового планирования – группы и лица (правительство и

авторизованные правительством агентства и институты, международные

органы, общественные организации и частные лица), активно пытающиеся

изменить языковое поведение объектов планирования.

Сфера использования языка – общение в области определенною вида

общественной деятельности, характеризующейся относительной

однородностью коммуникативных потребностей, места, темы и ролей.

Уровень владения языком – степень языковых знаний и умений, которые,

как правило, измеряются на основе навыков в четырех видах речевой

деятельности: чтении, письме, говорении, слушании, рассматриваемых как

одна из форм объективации знания языка.

Этнический язык – одно из пониманий родного языка, язык, свойственный

данному этносу.

Этническое самосознание – самоопределение, самоидентификация, чувство

принадлежности к определенному этносу, отражение в сознании людей

реально существующих этнических связей. Этническое самосознание

складывается в процессе семейного воспитания и в нормальных условиях

(без ассимилирующего внешнего давления) характеризуется положительной

самооценкой.

147

Этнос – исторически сложившаяся на определенной территории устойчивая

совокупность людей, обладающих общими чертами, стабильными

особенностями культуры, языка и психологического склада, сознающих свое

единство и отличит от других подобных образований. Признаки этноса: язык,

народное искусство, обычаи, обряды, традиции, нормы поведения, привычки,

т.е. такие компоненты культуры, которые передаются из поколения в

поколение, образуют так называемую этническую культуру и непрерывность.

Этноязыковая ситуация – иерархия и состояние этносов, говорящих на том

или другом языке в пределах государства, административно-политического

образования, территориального объединения, региона. С целью объективного

анализа этноязыковой ситуации необходимо учитывать отношение к языкам,

уровень гражданской и этнической самоидентификации, степень

напряженности межэтнических отношений, степень конфессионального

влияния, стереотипы поведения, степень напряженности межэтнических

отношений и многое другое.

Язык межнационального общения – язык, используемый как средство

общения носителей различных языков в границах одного государства.

Язык образования – язык, используемый как средство начального и

среднего обучения на региональном или национальном уровнях.

Языковая идеология – система взглядов и идей (часто нерациональных), в

которой осознаются отношения социальных групп к языку, роли языка в

обществе, в определении нации, национальности и государства, в

социальных проблемах и конфликтах, в религии, культуре и науке, а также

содержатся

Языковая компетенция – знание и умения корректного и адекватного

использования языковых средств.

Языковая лояльность – способность носителей языка противостоять

давлению со стороны более мощных языков и сохранять использование

своего языка.

Языковая общность – совокупность людей, объединенных общими

социальными, экономическими, политическими и культурными связями и

осуществляющих в повседневной жизни непосредственные и

опосредованные контакты друг с другом и с различными социальными

институтами при помощи одного языка или разных языков,

распространенных в данной совокупности; устойчивая группа людей,

которая использует определенный язык для внутригрупповой коммуникации

(Л.Б. Никольский).

Языковая политика – составная часть национальной, социальной и

культурной политики; сфера деятельности государства, направленная на

регулирование языковых отношений в обществе (тех, которые затрагивают

интересы всего общества и требуют обязательных для всех граждан

решений). Языковая политика указывает стратегический курс в развитии

языковых отношений общества, обычно закрепляется в Конституции и

специальных национальных программах. В центре языковой политики, как и

148

любой другой политики, стоят проблемы власти, ее обретения, устройства и

использования.

Языковая реформа – нововведения любого содержания с целью улучшения

языка, например, реформа письменности, реформы орфографии, сюда же

относятся движения за простой английский и феминистическое движение.

Языковая ситуация – контекст реального использования языка/языков в

обществе; совокупность языков, форм существования языка,

территориальных и социальных вариантов функционирующих в данном

административно-территориальном объединении (этнической общности) в

определенный исторический период, уровень владения языками, языковая

практика, эмотивно-оценочное отношение к языкам, совокупность

демографических, социальных, образовательных, этнических, политических,

экономических, культурных, исторических, географических и других

факторов).

Языковая унификация – процесс навязывания одного языка и расширения

сфер его применения, который осуществляется благодаря целенаправленной

языковой политике.

Языковая экспансия – распространение одного языка путем изменения

статуса языка на иную языковую общность.

Языковое законодательство – юридическая форма выражения языковой

политики: законы, отдельные статьи конституции и т.п., регулирующие

употребление языка/языков в пределах отдельного государства.

Языковое право – право выбора, изучения и использования определенного

языка в личной и общественной жизни.

Языковое планирование – 1. Любое сознательное воздействие на языковую

ситуацию. 2. Сознательные, конкретные мероприятия (попытки) по

воздействию определенных субъектов на языковое поведение носителей

языка (объектов языкового планирования) с целью изменения

функционирования языка (статусное планирование), регулирования

структуры языка (корпусное планирование), создания условий для овладения

языком (планирование усвоения языка), и/или по распространению языка за

пределы государственных границ (планирование распространения) через

политические, образовательные, экономические, общественные и

лингвистические институты.

Языковое поведение (языковая практика) – привычные модели выбора

кодов из существующего языкового репертуара в определенных

коммуникативных контекстах; языковое поведение является компонентом

языковой ситуации.

Языковое регулирование – процесс сохранения баланса языков в обществе,

процесс обеспечения сохранения и развития каждого языка в соответствии с

желанием его носителей.

Языковое сознание – существенная часть национального общественного

сознания; образ мира, детерминируемый пространственными, причинными,

эмоциональными и проч. связями, свойственными языку и культуре данного

149

народа. Языковое сознание (в совокупности с этническим бессознательным)

носителей данной культуры рассматривается как ее основополагающий

компонент, как механизм адаптации этноса к окружающему миру.