302 ENGELSI J. BLOHUT 303

ENGELSI J. BLOHUT

Londr, 21 (-22) shtator 189(

Shum i nderuar zotri!

Letrn Tuaj t dats 3 ma drguan n Foikston; meqense nuk e kisha me vete librin e nevojshm, nuk munda t'Ju prgjigjesha. Kur u ktheva n shtpi m datn 12, gjeta aq shum pun t ngutshme, saq ve-tm sot mora t'Ju shkruaj disa rreshta. Ja si shpjego-het vonesa ime, pr t ciln Jti lutem t m falni.

Pr shtjen e par. S pari, nga f. 19 e Origji-ns 113 Ju shihni se procesi i formimit t familjes s-fisit punalua zhvillohet n mnyr aq graduale, saq edhe n shekullin ton n familjen mbretrore n ishujt Havai kishte raste martesash midis vllait dhe motrs (prej nj nne). Dhe gjat gjith historis s lasht ne takojm raste martesash t tilla, pr shembull, te. Ptolemejt. Por ktu, dhe kjo s dyti, duhet br dallim midis vllezrve .dhe motrave prej .nj nane ose vetm prej nj babe; fjalt dc,Sek94, dt8Ekcpirj vlla, motr rrjedhin nga fjala 8t),.96 nn dhe donin t thoshin n fillim vetm vllezr e motra prej nj n-ne. Dhe q nga koha e matriarkatit u ruajt pr nj koh. t gjat ideja se fmijt prej nj nne, qoft edhe prej baballarsh t ndryshm, jan m t afrt me njri--tjetrin sesa fmijt prej nj babai, por prej nnash t. ndryshme. Forma e familjes punalua prjashton vetm martesat midis t parve, por n asnj mnyr midis,

t dytve, t cilt, sipas pikpamjes q ekzistonte n prgjithsi, nuk jan as gjini (sepse sht n fuqi e drejta matriarkale). Por rastet e martesave midis v-llait dhe motrs, q hasim n lashtsin kufizo-hen, me sa di un, me martesa, n t cilat bashkshortt ose rrjedhin .prej nnash t ndryshme, ose prejardhja e tyre nga nna t ndryshme nuk sht prcaktuar, dhe prandaj nuk prfshihen n ato raste q prjashtojn mundsin e martess. Pra, kto martesa nuk bien as-pak n kundrshtim me zakonet e fisit punalua. Ju nuk keni parasysh vetm nj gj: se gjat periudhs q ndan kohn e fisit punalua nga monogamia greke u b nj hop nga matriarkati n patriarkat, dhe me kt ndryshon shum tr puna.

N librin e tij Lashtsit helene Vaksmuti 1 l4 shkruan se n shekunin heroik te grekt nuk ekziston

as edhe m i vogli dyshim n lidhje me gjinin shum t afrt t bashkshortve, me prjashtim t marrdh-nieve midis prindrve dhe fmijve (III, f. 157). N Kret nuk quhej e pahijshme t martoheshe me mot-rn (po aty, f. 170). Kjo vrejtje e fundit sht br n baz t ,Strabonit, Jibri X, vetm se nuk kam mund-si ta gjej tani kt pjes, sepse teksti nuk sht ndar n kapituj. Ktu me fjaln motr kam parasysh, pr-derisa nuk sht provuar e kundrta, motrn prej nj babai.

Pr shtjen e dyt. Tezn Tuaj t par themelore un e prcaktoj kshtu: sipas kuptimit materialist t historis, faktori prcaktues n procesin historik n fund t fundit sht prodhimi dhe riprodhimi i jets reale. As un as Marksi nuk kemi thn kurr m tepr se kaq. N qoft se ndonjri e shtrembron kt tez n kuptimin q gjoja faktori ekonomik sht i vetmi faktor prcaktues, ai e shndrron kt thnie n nj fraz abstrakte e pa kuptim n nj fraz q nuk thot asgj. Gjendja ekonomike sht baza, por n zhvillimin e lufts historike ndikojn gjithashtu, dhe n shum

ENGELSI - J. BLOHUT 305 .304 F. ENGELS

raste prcaktojn kryesisht formn e saj, faktor t ndryshm t superstrukturs: format politike t lufts s klasave dhe rezultatet e saj rendi shtetror i ve-ndosur nga klasa ngadhnjimtare pas fitores s korrur prej saj, etj., format juridike, bile edhe pasqyrimi i t gjitha ktyre betejave reale n trurin e pjesmarrsve, teorit politike, juridike, filozofike, pikparnjet fetare dhe zhvillimi i tyre Lmtejshm n nj sistem dogmash. Ktu kemi t bjm me nj veprim reciprok midis t gjith ktyre faktorve, gjat t cilit n fund t fundit, lvizja ekonomike si nj lvizje e dcrmosdoshme e an rrugn e vet prmes nj shumice t pafund rastsish (domethn sendesh dhe ngjarjesh, lidhja e brendshme e t cilave sht aq e largt ose aq e vshtir pr t'u provuar, saq ne mund t mos e prfillim dhe ta quaj-rn se ajo nuk ekziston). N rast t kundrt zbatimi i teoris pr t analizuar fardo periudhe historike do t ishte nj gj m e leht sesa t zgjidhsh nj ekuacion t thjesht t grads s par.

Ne e bjm vet historin ton, por, s pari, e bj-m at duke u nisur nga premisa dhe nga kushte t prcaktuara mir. Ndr to vendimtare jan, n fund t fundit, premisat dhe kushtet ekonomike. Por edhe kush-tet politike etj., bile edhe traditat q kan njerzit n kokn e tyre, edhe kto luajn njfar roli, ndonse jo vendimtar. Shteti prusian ka lindur dhe sht zhvilluar gjithashtu nga shkaqe historike dhe, n fund t fundit, nga shkaqe ekonomike. Por zor se mund t thuash, pa u ,br pedant, se nga gjith ato shtete t vogla t shumta t Gjermanis Veriore pikrisht Brandenburgu ishte destinuar t luante rolin e nj fuqie t madhe, n t ciln ishin mishruar ndryshimet ekonomike, gjuh-sore dhe, q nga koha e Reforms edhe ndryshirnet fetare midis Veriut dhe Jugut dhe se kjo gj qe prcak-tuar pikrisht vetm nga domosdoshmria ekonomike, kurse faktort e tjer nuk ushtronin edhe ata ndikimin e tyre (para s gjithash, fakti q Brandenburgu, meq

zotronte Prusin, u gjet i ngatrruar n punt e Po-lonis dhe nprmjet ksaj edhe n marrdhniet poli-tike ndrkombtare, t cilat kan luajtur nj rol ve-ndimtar edhe n formimin e fuqis s shtpis mbre-trore t Austris). Zor q ndokush t mundet, pa u br qesharek, ta shpjegoj me arsyet ekonomike ek-zistencn e do shteti t vogl ,gjerman n t kaluarn dhe n t tashmen ose prejardhjen e zhvendosjes s bashktinglloreve t gjermanishtes s eprme, q e shndrroi ndarjen gjeografike, t formuar nga vargma-let q shkojn prej Sudetve n Taunus, n nj t ar t vrtert q kalon prmes tr Gjermanis.

S dyti, historia bhet n nj mnyr t till, q rezultati prfundimtar del gjithnj nga ndeshjet e nj morie vullnetesh t veanta, ku secili nga kto vullnete bhet ai q sht dhe jo tjetr, prap n saje t nj togu rrethanash jetsore t veanta. Kshtu, ka nj sasi t panumrt forcash q kryqzohen midis tyre, nj grup t pafund paralelogramesh t forcave, dhe nga ky kry-qzim del nj rezultante ngjarja historike. Ky rezul-tat prap mund t shikohet edhe si produkt i nj force t vetme q vepron si nj e tr, n mnyr t pav et-dijshme dhe t pavullnetshme. Se ajo q do nj njeri, pengohet nga nj tjetr, dhe, m n fund, del dika q asnjeri nuk e ka dashur. Kshtu, historia, si sht zhvi-lluar deri m sot, rrjedh si nj proces historik natyror dhe, n thelb, u nnshtrohet t njjtave ligje t jes. Por nga fakti q vullnetet e njerzve t veant, donjri nga t cilt do at q i knkon konstruksioni i tij fizik dhe rrethanat e jashtme, n fund t fundit rrethanat ekonomike (ose rrethanat e veta, personale apo rrethanat e prgjithshme shoqrore), q kto vull-nete nuk arrijn at q duan, por shkrihen n nj si mesatare, n nj rezultante t prbashkt, nga e gji-th kjo ;nuk duhet t arrijm n prfundimin se kto vullnete jan. barazi me zero. Prkundrazi, do vullnet merr pjes n rezultanten dhe prandaj prfshihet n t.

20 23

306 F. ENGELS ENGELSI - J. BLOHUT 307

Pastaj, Ju lutem ta studioni kt teori n baz t burimeve origjinale dhe jo t dors s dyt megji-thse kjo sht shum e leht. Marksi s'ka shkruar as-gj ku kjo teori t mos ket luajtur rolin e vet. Sidomos Tetmbdhjet brymeri i Lui Bonapartit sht nj model i shklqyer i zbatinnt t saj. Po kSh-tu shum mendime jan shprehur edhe n Kapitali. Pastaj un mund t'Ju prmend, natyrisht, veprat e mia: Pr-mbysja q bri n shkenc zoti Eugen Dyring dhe Ludvig Fojerbahu dhe fundi i filozofis klasike gjer-mane, n t cilat kam dhn nj shtjellim t materia-lizmit historik, q, me sa di un, sht m i hollsishmi nga ata q jan br deri m sot.

Marksi dhe pjesrisht un e kenn vet fajin q ri-nia nganjher i jep ans ekonomike m tepr rndsi sesa duhet. Duke iu prgjigjur kundrshtarve tan, neve na sht dashur t nnvizojm parimin kryesor, q ata mohonin, dhe nuk kemi gjetur gjithnj koh, vend dhe mundsi pr t'ua kushtuar vmendjen e du-hur edhe faktorve t tjer q marrin pjes n bashk-veprimin. Por sa her q vinte puna te analiza e ndo-nj periudhe historike, domethn te zbatimi praktik, shtja ndryshonte, dhe ktu nuk mund t kishte m asnj gabim. Pr fat t keq, ka shum njerz q kuj-tojn se e kan kuptuar fare mir teorin e re dhe se mund ta zbatojn at menjher, porsa t'i ken msuar parimet themelore, qoft edhe jo gjithnj drejt. Pr kt gj un mund t qortoj shurn nga marksistt e rinj; dhe nga kjo lindte gjithashtu nj konfuzion i ditshm.

N lidhje me shtjen e par (po shkruaj m 22 shtator) gjeta edhe nj pjes tjetr t rndsishme, q vrteton prfundimisht ato q thash m sipr, te Sh-mani n veprn e tij Lashtsit greke, Berlin, 1855, vll. I, f. 52: Por dihet se martesat midis vllezrve dhe motrave prej nrutsh t ndryshme n Greqin e mvonshme nuk quheshin flligshti n gjak.

Besoj se periudhat e ndrrnjetme t shumta, q kam futur duke u munduar t shkruaj sa m shkurt. nuk do t'Ju trembin tepr.

Juaji F. Engels

ENGELSI K. SHMIDTIT 309 308

ENGELSI K. SHMIDTIT

Londr, 27 tetor 1890

I dashur Shmidt!

Po shfrytzoj astin e par t lir q t'Ju prgji- gjem. Mendoj se do t veproni drejt, n qoft se do ta pranoni propozimin pr t punuar n gazetn Ziiricher Post. Atje Ju mund t msoni dika n fushn e eko- nomis, sidomos po t keni parasysh se Cyrihu sht ende vetm nj treg paraje dhe spekulimi i kategoris s tret, dhe prandaj t gjitha prshtypjet q formohen atje jan t dobsuara pr shkak t pasqyrimit t dy- fishth dhe t trefisht ose jan t shtrembruara me

Por n praktik Ju do t njiheni me tr me- kanizmin dhe do t detyroheni t ndiqn1 buletinet e burss s Londrs, t Nju-Jorkut, t Parisit, t Berlinit, t Vjens etj. nga burime t drejtprdrejta. Ather tregu botror do t'ju dal prpara n pasqyrimin e tij si treg paraje dhe si treg letrash me vler. Me pasqy- rimet ekonomike, politike dhe t tjera puna qndron njsoj si me pasqyrimet q bhen n syrin e njeriut. Ato kalojn npr nj thjerz konvergjente dhe pran- daj dalin prmbys me kok posht. Mungon vetm aparati nervor, q do t'i vinte ato prsri m kmb pr prfytyrimin ton. Njeriu i burss e shikan lviz- jen e industris dhe t tregut botror vetm n pas- qyrimin e prmbysur t tregut t paras dhe t tregut t letrave me vler, prandaj pasoja pr t bhet shkak. Kt e kam vn re qysh n vjett 1840-1850 kur isha n Mangester: buletinet e burss s Londrs ,ishin krejt

t pavlefshme pr t formuar n baz t tyre nj ide mbi zhvillimin e industris dhe mbi maksimumet dhe minimumet e saj periodike, sepse kta zotrinj donin t'i shpjegonin t gjitha fenomenet me krizat e tregut t paras, t cilat vet n pjesn m t madhe nuk ishin vese simptoma. Ather ishte fjala pr t mo-huar se krizat industriale e kan burimin n superpro-

. dhimin e prkohshm dhe prandaj tr shtja kishte, prve ksaj, edhe nj an tendencioze, e cila i shtynte njerzit t bnin shtrembrime. Tani kjo pik, t pak-tn pr ne, zhduket nj her e prgjithmon dhe, pr-ve ksaj, sht nj fakt i sigurt se tregu i paras mund t ket gjithashtu krizat e veta, n t cilat rregullimet e drejtprdrejta n fushn e prodhimit industrial lu-ajn vetm nj rol t dors s dyt ose bile nuk luajn asnj rol. Ktu duhet t nxirren dhe t studiohen edhe shum gjra, sidomos n planin historik gjat ktyre 20 vjetve t fundit.

Atje ku ka ndarje pune n shkall shoqroe, pro-ceset e veanta t puns bhen t pavarura nga njri--tjetri. Prodhimi sht, n fund t fundit, faktori ven-dimtar. Por porsa tregtia e produkteve veohet nga prodhimi i mirfillt, ajo ndjek lvizjen e vet, mbi t ciln n prgjithsi sundon lvizja e prodhimit, por e cila n disa raste dhe brenda kufijve t ksaj varsie t prgjithshme ndjek megjithat ligjet e veta q jan n vet natyrn e ktij faktori t ri. Kjo lvizje ka fazat e veta dhe, nga ana e vet, ajo ushtron nj ndikim t anasjellt mbi lvizjen e prodhimit. Zbulimi i Ame-riks u shkaktua nga etja pr ar, e cila m par i shtynte portugezt t shkonin n Afrik (shih Ztber Nxjerrja e metaleve t mueshme), sepse indus-trla evropiane, q ishte zhvilluax aq shum n shekujt XIV dhe XV, dhe tregtia e saj prkatse kishin nevoj pr m shum mjete kmbimi, t cilat Gjermania vendi i madh i argjendit n vjett 1450-1550 nuk mund t'i sigurocate. Pushtimi i Indis nga portugezt,

310 F. ENGELS ENGELSI - K. SHMIDTIT 311

nga holandezt dhe nga anglezt prej vitit 1500 deri n vitin 1800 u b vetm pr t importuar nga India. Askujt nuk i shkonte n mendje t eksportonte aty. Dhe megjithkt 'veprim t anasjellt jashtza.konisht t madh ushtruan mbi icndustrin kto zbulime dhe pushtime, t bra nga interesa thjesht tregtare: vetm nevoja e eksportimit n kto vende krijoi dhe zhvilloi industrin e madhe.

E njjta gj ndodh edhe me tregun e paras. Porsa tregtia e paras ndahet nga tregtia e mallrave, ajo n disa kushte t dhna dhe brenda kulijsh q pr-caktohen nga prodhimi dhe nga tregtia e mallrave, merr nj zhvillim t vetin, ka ligje dhe faza t po-same, q prcaktohen nga vet natyra e vet. Prve ksaj, kur tregtia e paras gjat zhvillimit t, vet t mtejshm zgjerohet dhe bhet tregti e letrave me vler, q tani nuk jan vetm tituj shtetror, por me ato bashkohen edhe aksionet e ndrmarrjeve industriale dhe t transportit, dhe n kt mnyr tregtia e paras vendos sundimin e saj t drejtprdrejt mbi nj pjes t prodhimit, i cili n prgjithsi e sundon, ather veprimi i anasjellt i treglis s paras mbi prodhimin bhet edhe m i fort dhe m i ndrlikuar. Tregtart e paras jan pronar t hekurudhave, t minierave, t uzinave metalurgjike etj. Kto mjete t prodhimit fi-tojn nj karakter t dyfisht: puna e tyre duhet t'u prshtatet her interesave t prodllimit t drejtprdrej-t, her nevojave t aksionistve, prderisa kta jan bankier. Shembullin m t gjall n kt drejtim nR e japin hekurudhat e Ameriks Veriore. Tr puna e tyre tani varet nga operacionet q bjn n burs nj-far Xhej Guld, Venderbilti etj. operacione kto q nuk kan t bjn fare me veprimtarin e nj hekuru-dhe dhe me interesat e saj si mjet transporti. Madje edhe ktu, n Angli, ne kemi vn re luftn q ka zgjatur dhjetra vjet midis shoorive t ndryshme he-kurudhore pr t caktuar kufijt e territoreve t tyre,

luft n t ciln jan shpenzuar shuma kolosale jo n interes t prodhimit dhe t -transportit, por vetkrn e vetm pr shkak t rivalitetit, q n pjesn m t madhe kishte pr qllim vetm t lehtsonte operacio-net e burss t tregtarve t paras q zotronin ak-sione.

N kto pak shnime mbi mnyrn se si i kuptoj un marrdhniet e prodhimit me tregtin e mallrave dhe marrdhniet e ktyre t dyjave me tregtin e pa-ras, un iu prgjigja n vija t prgjithshme pyetjeve Tuaja mbi materializmin historik n prgjithsi. Kjo gj mund t kuptohet m leht nga pikpamja e ndar-jes s puns. Shoqria krijon disa funksione t prbash-kta, pa t cilat nuk bn dot. Personat q caktohen n kto funksione formojn nj deg t re t ndarjes s puns brenda shoqris. Njkohsisht te ata lindin disa interesa t veanta edhe kundrejt atyre q i kan vn n kt pun; ,bhen t pavarur ndaj tyre dhe lind shteti. E pastaj ndodh po ajo q ndodh me tregtin e mallrave dhe m von me tregtin e paras. Forca e re e pavarur, 'sht e vrteta, duhet t ndjek n prgjithsi lvizjen e prodhimit, por ajo, nga aria e vet, kundrvepron mbi kushtet dhe mbi ecurin e pro-dhimit n saje t pavarsis relative q e karakterizon ose, m sak, t pavarsis relative q ajo ka fituar nj-her dhe q zhvillohet daIngadal m tej. Ky sht nj veprim reciprok i dy forcave t pabarabarta: i lvizjes ekonomike, nga njra an, dhe, nga ana tjestr, i forcs s re politike, e cila prpiqet t fitoj sa m shum pavarsi dhe e cila, derisa sht vn n veprim, sht e pajisur edhe me nj lvizje t vetn. Lvizja ekono-mike, sido q t jet, do ta aj rrugn e vet, por ajo duhet t psoj edhe veprimin e anasjellt t lvizjes politike, t ciln e ka krijuar ajo vet dhe e cila ka nj pavarsi relative. Mbi lvizjen ekonomike ndikon, nga njra an, lvizja e pushtetit shtetror, dhe, nga ana tjetr e opozits s lindur n nj koh me t. Ashtu

312 F. ENGELS

ENGELSI - K. SHMIDTIT 313

k

sikurse n tregun e panas pasqyrohet n prgjithsi dhe me vrejtjet e bra m sipr lvizja e tregut in-dustrial dhe, natyrisht, pasqyrohet n mnyr t shtre-mbruar, kshtu edhe n luftn midis qeveris dhe opozits . pasqyrohet lufta e klasave q ekzistonin dhe q ishin n luft midis tyre qysh para ksaj, por edhe kjo n mnyr po aq t shtrembruar: jo m drejtpr-sdrejti, por trthorazi, jo si luft klasash, por si luft pr parimet politike dhe bile pasqyrohet n mnyr aq t shtrembruar saq .0 deshn mijra vjet q t na bhej e qart se ku qndron thelbi i shtjes.

Veprimi i anasjellt i pushtetit shtetror mbi zhvi-llimin ekonomik mund t jet tri llojesh. Ai mund t veproj n t njjtin drejtim, ather zhvillimi bhet m i shpejt; ai mund t veproj kundr zhvillimit eko-nomik, ather pas njfar periudhe ai n do popull t madh tkohs s sotme pson disfat; ose ai mund ta pengoj zhvillimin ekonomik n disa drejtime dhe ta oj prpara n drejtime t tjera. Ky rast redukto-het, n fund t fundit, n njrin nga dy t part. Por sht e qart se n rastin e dyt dhe t tret pushteti polftik mund t'i shkaktoj nj dm shum t madh zhvillimit ekonomik dhe t sjell nj harxhim shum t madh forcash dhe materiali.

Prve ksaj, ka edhe nj rast pushtimi dhe shka-trrimi brutal t burimeve ekonomike, gj nga e cila n t kaluarn n disa rrethana t caktuara mund t zhdukesin pa ln gjurm t gjitha rezultatet e zhvi-llimit ek3nomik t nj vendi ose kombi. Sot raste t tilla, n prgjithsi, kan pasoja t kundrta, t paktn n popujt e mdhenj. I munduri, n fund t fundit, fiton nganjher nga pikpamja ekonomike, politike dhe morale m shuin sesa agadhnjyesi.

Me t drejtn punt qndrojn po kshtu. Me t'u br e domosdoshme ndarja e re e puns, q krijon juristt profesionist, hapet prsri nj fush e re e pavarur, e cila, ndonse n prgjithsi varet nga pro-

dhimi dhe nga tregtia, prapseprap ka edhe ajo nj aftsi t veant pr t kundrvepruar mbi kto fusha. N shtetin modern e drejta jo vetm q duhet t'i pr-gjigjet gjendjes ekonomike t prgjithshme, jo vetm q duhet t jet shprehja e saj, por duhet t jet edhe nj shprehje e saj e harmonizuar prbrenda, e cila t mos e hedh posht vetveten me ann e kontradiktave t brendshme. Dhe pr t'ia arritur ktij qllimi ceno-het gjithnj m tepr saktsia e pasqyrimit t marr-dhnieve ekonomike. Dhe kjo ndodh aq m shpesh, sa m rrall ndodh q kodi i ligjeve t jet nj shprehje e prer, e ashpr dhe e sakt e sundimit t nj klase, sepse kjo do t ishte n kundrshtim me konceptin e s drejts. Koncepti i kulluar dhe konsekuent i bor-gjezis revolucionare t periudhs s vjetve 1792-1796 mbi t drejtn sht falsifikuar nga shum pikpamje qysh n Kodin e Napoleonit, dhe n masn q ky kon-cept i s drejts sht mishruar n t, ai duhet t psoj do dit gjithfar zbutjesh pr shkak t rritjes s vazhdueshme t fuqis s proletariatit. Por kjo nuk pengon q pikrisht Kodi i Napoleonit t jet ajo pr-mbledhje ligjesh q shrben si baz pr t gjitha kodi-fikimet e reja q bhen n t gjitha ant e bots. N kt mnyr procesi i zhvillimit t s drejts pr-mblidhet n pjesn m t madhe vetm n faktin se n fillim bhen prpjekje pr t zhdukur kontradiktat, q rrjedhin nga kthimi i drejtprdrejt i marrdh-nieve ekonomike n parime juridike, dhe pr t ven-dosur nj sistem juridik t harmonishm, dhe pastaj ndikimi dhe forca detyruese e zhvillimit ekonomik t mtejshm e thyejn gjithnj prsri kt sistem dhe e fusin at n kontradikta t reja (tani pr tani ktu e kam fjaln vetm pr t drejtn civile).

Pasqyrimi i marrdhnieve ekanomike n formn e parimeve juridike i v gjithashtu patjetr kto ma-rrdhnie me kok posht. Ky proces pasqyrimi bhet pa arritur te ndrgjegjja e atij q vepron; juristi kujton

314 F. ENGELS

ENGELSI - K. SHMIDTIT 315

ti

se vepron me teza aprioristike, kurse kto jan vetm pasqyrime t marrdhnieve ekonomike. N kt rn-nyr do gj qndron me kok posht. E q ky shtre-mbrfm, derisa nuk sht zbuluar, paraqet at q ne e quajm pikpamje icleologjike, ushtron nga ana e vet nj kundrveprim mbi bazn ekonomike dhe mund ta modifikoj at brenda njfar kuliri, kjo gj m duket se kuptohet vetvetiu. Baza e s drejts s tra-shgimit sht ekonomike, po t marrim t njjtn shkall zhvillimi t familjes. Megjithat, sht shum e vshtir t provohet se, pr shembull, liria e plot e testamenteve n Angli dhe kufizimi i madh i saj n Franc kan pasur n t gjitha hollsit e tyre vetm shkaqe ekonomike. Por si njra ashtu edhe tjetra kun-drveprojn me forc shum t madhe mbi ekonomin, sepse ndikojn mbi shprndarjen e pasuris.

Sa pr ato sfera ideologjike q qndrojn edhe m lart n er, feja, filozofia etj., ato kan nj pr-mbajtje parahistorike, q gjendet dhe prvetsohet nga periudha historike prmbajtje q ne sot do ta qua-nim absurditet. Kto prfytyrime t ndryshme t ga-bUara mbi natyrn, mbi qenien e vet njeriut, mbi shpirtrat, mbi forcat magjike etj., kan n pjesn m t madhe nj baz ekonomike vetm n kuptimin ne-gativ; shkalla e ult e zhvillimit ekonomik t periudhs parahistorike ka si plotsim, ngandonjher edhe si kusht, dhe bile si shkak, prfytyrimet e gabuara mbi natyrn. Dhe ndonse nevoja ekonomike ka qen dhe me kalimin e kohs sht br gjithnj m tepr zem-reku kryesor i prparimit n njohjen e natyrs, prapseprap do t ishte pedantizm sikur t krkonim shkaqe ekonomike pr t gjitha kto absurditete primi- - tive. Historia e shkencave shrt historia e zhclukjes graduale t ktij absurditeti ose e zvendsimit t tij me nj absurditet tjetr t ri, por sidoqoft m pak absurd. Njerzit q merren me kto pun bjn pjes edhe ata n sfera t veanta t ndarjes s puns dhe

atyre u duket se punojn n nj fush t pavarur. Dhe prderisa formojn nj grup t pavarur brenda ndar-jes shoqrore t puns, veprat e tyre, duke prfshir edhe gabimet e tyre, ushtrojn nj ndikim t anasjellt mbi gjith zhvillimin shoqror, bile edhe mbi zhvilli-min ekonomik. Por, megjithat, edhe ata vet jan nn ndikimin sundues t zhvillimit ekonomik. N filo-zofi, pr shembull, kjo mund t provohet m leht se kudo pr periudhn borgjeze. Hobsi qe i pari materia-list modern (n frymn e shekullit XVIII), por ai jetoi n nj koh kur monarkia absolute n tr Evropn ishte n periudhn e lulzimit t vet dhe kur n Angli ajo ishte hedhur n luft kundr popullit; ai ishte prkrahs i absolutizmit. Loku, si n shtjen e fes, ashtu ,dhe n politik ishte bir i kompromisit t klasave t vitit 1688. Deistt anglez dhe pasardhsit e tyre m .konsekuent materialistt francez, ishin filozo-ft e vrtet t borgjezis; francezt ishin madje filo-zoft e revolucionit borgjez. N filozofin gjermane, duke filluar q nga Kanti deri te Hegeli, qe pasqyruar filistini gjerman her n kuptimin pozitiv, her n at negativ. Por, si nj fush e veant e ndarjes s puns, filozofia e do epoke ka si premis nj material t caktuar mendor, q e trashgon nga paraardhsit e saj dhe nga i cili ajo niset. Kshtu shpjegohet q vende t prapambetura ekonomikisht mund t luajn n filo-zofi rolin e violins s par: Franca n shekullin XVIII kundrejt Anglis, n filozofin e s cils u mbshtetn francezt, m von Gjermania kundrejt dy t parave. Por si n Franc, ashtu edhe n Gjermani filozofia dhe lulzimi i prgjithshm i letrsis ishin n at koh rezultati i ni zhvillimi t vrullshm t ekonomis. Mbi-zotrimi i zhvillimit ekonomik n fund t fundit edhe mbi kto fusha pr mua sht i pamohueshm, por ky mbizotrim kziston brenda kushteve q diktohen nga vet fusha prkatse: n filozofi, pr shembull, nga veprimi i ndikimeve ekonomike (t cilat prapseprap

veprojn n pjesn m t madhe vetm n trajtn e tyre politike etj.) mbi materialin filozofik ekzistues, q kan ln paraardhsit. Ekonomia ktu nuk krijon asgj nga e para, por ajo prcakton mnyrn e ndry-shimit dhe t zhvillimit t mtejshm t materialit mendor ekzistues, por edhe kt ajo e bn m tepr trthorazi, ndrsa ndikimin e drejtprdrejt kryesor mbi filozofin e ushtrojn pasqyrimet politike, juridike dhe morale.

Gjrat m t domosdoshme pr fen i kam thn n kapitullin e fundit t broshurs sime mbi Fojer-bahun.

Pra, n qoft se Barti kujton se ne kemi mohuar do ndikim t anasjellt t pasqyrimeve politike etj. t lvizjes ekonomike mbi vet kt lvizje, ai s'bn gj tjetr vese lufton kundr mullinjve me er. Mjafton vetm t'i hedh nj sy Tetmbdhjet brymerit t Marksit, ku flitet pothuajse vetm pr rolin e veant q luajn luftrat dhe ngjarjet politike, natyrisht, bre-nda kufijve t varsis s tyre t prgjithshme nga kushtet ekonomike; ose t shikoj Kapitalin,/ 15 pr shembull kapitullin mbi ditn e puns, ku tregohet se 'ndikim t madh ushtron legjidlacioni, i cili sht gjithashtu nj akt politik, ose t shikoj kapitullin q flet pr historin e borgjezis (kapitullin 24). Prse luf-tojm ne ather pr diktaturn politike t proletaria-tit, n qoft se pushteti politik ekonomikisht sht i pafuqishm? Dhuma (domethn pushteti shtetror). sht edhe ajo nj forc ekonomike!

Por tani un nuk kam koh t kritikoj vet li-brin.iw M par duhet t dal vllimi III*, dhe, prve ksaj, un mendoj se kt gj mund ta bnte fare mir, pr shembull, Bernshtajni.

Ajo q u mungon gjith ktyre zotrinjve sht dfalektika. Ata shohin ..gjithnj kktu shkakun, atje

* i Kapitalit. Red.

pasojn. Ata nuk shohin se ky sht nj abstraksion i zbrazt, se n botn reale t kundrta polare metafi-ike t tilla ka vetm n koh krizash, se tr rrjedha

e madhe e zhvillimit bhet n formn e veprimit reci-prok (megjithse forcat q veprojn mbi njra-tjetrn jan tepr t pabarabarta: ndrmjet tyrelvizja eko-nomike sht m e forta, sht e para dhe vendimtarja), se ktu nuk ka asgj absolute, por gjithka sht rela-tive. Pr ta Hegeli nuk ka ekzistuar.

ENGELSI K. SHMIDTIT 317 316 F. ENGELS

318

F. ENGELS

PARATHENIE PER BOTIMIN ANGLISHT TE LIBRIT ZHVILLIMI I SOCIALIZMIT NGA UTOPIA

N SHKENCE

Broshura q paraqesim ka qen n fillim pjes e nj vepre m t madhe. Aty nga viti 1875 dr. E. Dy-ringu, privat-docent i Universitetit t Berlinit, deklaroi papritur dhe me buj se kishte filluar t besonte n socializmin, dhe i serviri publikut gjerman jo vetm nj teori socialiste t prpunuar hollsi, por edhe nj plan praktik t plot pr transformimin e shoqris. Kuptohet vetvetiu se ai u vrsul kundr paraardhsve t vet dhe sidomos kundr Marksit, mbi t cilin shfreu gjith mllefin e vet.

Kjo ndodhi n at koh kur sapo ishte br shkrir-ja e dy pjesve t partis socialiste n Gjermani e aj.Zenahasve dhe R lasalianve dhe n kt mnyr partia jo vetm q u forcua jashtzakonisht si nurnr, por, ka sht m e rndsishmja, fitoi edhe mund-sin q t'i drejtonte t gjitha forcat e veta kundr ar-mikut t prbashkt. Partia socialiste n Gjermani po bhej shum shpejt nj forc e madhe. Por q ajo t bhej nj forc e madhe duhej, para s gjithash, t mos rrezikohej uniteti q sapo ishte fituar. Kurse dr. Dy-ringu filloi t krijonte haptazi rreth vetes nj sekt, br-thamn e nj partie t ardhme t veuar. Prandaj ne u detyruam ta pranonim sfidn q na u hodh dhe, me dashje ose pa dashje, t hynim n betej.

Por kjo ishte nj pun mjaft e madhe, megjithse jo fort e vshtir. Dihet mir se neve gjermanve na karakterizon nj griincilichkeit tmerrsisht e madhe t

ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENC2 319'

nj gjykimi t thell apo nj thellsie gjykimi quajeni si t doni. Sa her q ndonjri prej nesh fillon t parashtroj at q, sipas mendimit t tij, prbn nj doktrin t re, ai e quan t nevojshme q, para s gji-. thash, ta prpunoj kt si nj sistem universal. Ai duhet t vrtetoj se edhe parimet e para t logjiks dhe ligjet themelore t gjithsis kan ekzistuar prej kohsh q s'mbahen mend vetm e vetm pr t uar, m n fund, pikrisht n kt teori t porsazbuluar, q sht kurorzimi i do gjje. Dhe n kt drejtim dr. Dyringu i prgjigjej plotsisht ktij kallpi kom-btar. As m pak dhe as m shum, por nj Sistem i plot filozofis s fryms, t moralit, t natyrs dhe t historis, nj Sistem i ekonomis politike dhe i socializmit edhe ky i plot dhe, m n fund, nj Histori kritike e ekonomis politike tri vllime t trasha, in, octavo, t rnda si nga pesha, ashtu dhe nga prmbajtja, tri korparmata provash, t mobilizuara kundr filozofve t ,mparshm, kundr ekonomistve n prgjithsi dhe Marksit n .veanti, me t vrtet, kjo sht nj orvatje pr t br nj prmbysje t plot n shkenc, ja se me far pata t bja. U detyrova t trajtoja gjithka: q nga koncepsionet e kohs dhe t hapsirs deri te bimetalizmi; q nga prjetsia e materies dhe e lvizjes deri te natyra ka-limtare e ideve morale; .q nga seleksionimi natyror i Darvinit deri te edukimi i rinis n shoqrin e ardh-shme. Sidoqoft, sistemi universal i kundrshtarit tim m jepte shkas pr t parashtruar n polemikn me t pikpamjet e Marksit dhe pikpamjet e mia n lidhje me t gjitha kto shtje t ndryshme, dhe bile n mnyr shum m sistematike nga sa ishte br deri ather. Ky ka qen pikrisht shkaku kryesor q m detyroi t'i prvishem ksaj detyre, e cila n t gjitha drejtimet e tjera ishte nj pun pa grat.

Prgjigjja ime n fillim u botua n formn e nj sr artikujsh n gazetn Vorwrts t Lajpcigut, or-

320 F. ENGELS PER ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA NE SHKENCE 321

gani qendror i partis socialiste 1 i7, dhe pastaj si libr me titullin Prmbysja q ka br n shkenc z. Eugen Dyring, botimi i dyt i t cilit doli n Cyrih m 1886.

Me krkesn e mikut tim Pol Lafargu, sot depubet i Lilit n parlamenti,n francez, me tre kapituj t ktij libri un prgatita nj broshur, t ciln ai e prktheu dhe e botoi m 1880 me titullin Socializmi utopik dhe socializmi shkencor. N baz t ktij teksti frngjisht doln nj botim polonisht dhe nj spanjisht. M 1883 miqt tan gjerman e botuan broshurn n gjuhn n t ciln ajo ishte shkruar n fillim. Pastaj nga ky tekst gjermanisht u bn prkthime n italisht, rusisht, da-nisht, holandisht dhe rumanisht. Kshtu, duke prfshi-r edhe kt botim anglisht, kjo broshur u prhap n dhjet gjuh. Mendoj se asnj vepr socialiste, pa prjashtuar as Manifestin komunist, t botuar m 1848, dhe Kapitalin e Marksit, nuk sht prkthyer kaq her. N Gjermani kjo broshur sht botuar katr her me nj tirazh t prgjithshm prej rreth 20 000 copsh.

Shtojca Marka 112 u shkrua me qllim q n Par-tin Socialiste t Gjermanis t prhapeshin disa njo-huri elementare mbi historin e lindjes dhe t zhvilli-mit t prons s toks n Gjermani. Kjo dukej edhe m e nevojshme n nj koh kur shtja e bashkimit t puntorve t qytetit pr partin socialdemokrate gjermane kishte shkuar mjaft ,prpara dhe partis i dilte si detyr q t merrej me puntort e bujqsis dhe me fshatart. Kjo shtojc u prfshi n kt botim pr arsye se format primitive t zotrimit t toks, t prbashkta pr t gjitha tribut teutonike, dhe historia e shthurjes s tyre njihen n Angli edhe m pak se n Gjermani. Tekstin e lash ashtu si ka qen n fillim, pa prekur hipotezn e propozuar para pak kohe nga Maksim Kovalevski, sipas s cils para ndarjes s tokave t buks dhe t livadheve midis pjestarve t. marks toka punohej bashkrisht nga nj bashksi

e madhe familjare patriarkale, q prmblidhte disa breza (si shembull mund t shrbej zadruga e sllavve t Jugut, q sht edhe sot), kurse m von, kur ko-muna u zgjerua dhe u b tepr e madhe q t mund t mbarshtohej ekonomia n mnyr t prbashkt, u b ndarja e tokave t komuns. Kovalevski, ndoshta, ka plotsisht t drejt, por kjo shtje sht ende sub judice*.

Termat ekonomik q prdoren n kt vepr, pasi ata jan t rinj, prputhen me terminologjin e Ka-pitalit t Marksit, ashtu si sht dhn n botimin anglisht. Me prodhim t mallrave ne kuptojm at faz t zhvillimit ekonomik, n t ciln sendet nuk pro-dhohen vetm pr t plotsuar nevojat e prodhuesve, por edhe me qllim kmbimi, d.m.th. prodhohen si mall, dhe jo si vlera prdorimi. Kjo faz ekziston q nga koha kur filloi prodhimi pr kmbim dhe deri n ditt tona; zhvillimin e saj t plot ajo e arrin vetm n prodhimin kapitalist, d.m.th. n ato kushte kur kapita-listi, pronar i mjeteve t prodhimit, pajton puntor me mditje njerz q nuk zotrojn asnj mjet pro-dhimi prve fuqis s tyre puntore, dhe shtie n xhep tepricn q krijohet nga diferenca midis mimit t shitjes s produkteve dhe shpenzimeve q jan br pr to. Historin e industris, duke filluar q nga mes-jeta, ne e ndajm n tri periudha: 1) zeja, mjeshtrit e vegjl zejtar me pak irak dhe nxns, kur do punonjs e prodhon gjith artikullin; 2) manufaktura, kur nj numr m i madh puntorsh, t mbledhur n nj ndrmarrje t madhe, e prodhojn gjith artikullin n baz t ndarjes s ,puns, d.m.th. do puntor kryen vetm nj operacion pjesor, kshtu q produkti sht gati vetm pasi t ket kaluar me radh nga duart e t gjithve; 3) industria moderne, kur produkti pro-dhohet me makina, q vihen n lvizje me an t nj

* duke u diskutuar. Red.

21 23

PR ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENCE 323

vrojtimi, eksperimenti jan kushtet kryesore t me-tods racionale. Vetija e par dhe m kryesorja nga t gjitha vetit, q prmban n vetvete materia, sht lvizja, jo vetm si lvizje rnekanike dhe matema-tike, por edhe m tepr si impuls, frym e gjall, ten-sion, ose, po t prdorim shprehjen e Jakov Bmes, si nj mundim [Qual]* i materies.

Te Bekoni, q sht krijuesi i tij i par, materializ-mi fsheh ende n mnyr naive embrionet e nj zhvilli-mi t gjithanshm. Materia i buzqesh gjith njeriut me shklqimin e saj ;poetik dhe ndijor. Ndrsa vet teoria, e paraqitur n form aforizmash, sht, prkundrazi, ende plot inkoherenca teologjike. .

Gjat zhvillimit t tij t mtejshm materializmi bhet i njanshm. Hobsi sht sistematizuesi i mate-rializmit t Bekonit. Realiteti i ndijuar i humbet ngjy-rat e veta t ,forta dhe shndrrohet n realitet t juar abstrakt t gjeometrit. Lvizja fizike i bhet fli lvizjes mekanike ose asaj matematike, gjeometria shpa-liet si shkenca kryesore. Materializmi bhet armik njeriut. Pr ta mposhtur n truallin e vet frymn e p.- trup dhe armike ndaj njeriut, materializmi detyrohet ta mortnoj ai vet trupin e vet dhe t bhet asket. Ai paraqitet si nj qenie me intelekt, por, nga ana tjetr, ai zhvillon me konsekuenc t pamshirshme t gjitha konkluzionet e intelektit.

N qoft se shqiset tona jan burimi i t gjitha

* Qua/ sht , nj loj fjalsh filozofike. Qucti fjal pr fjal do t thot mundim, dhimbje, e cila shtyn pr ndonj veprim. N t njjtn koh mistiku Bme i jep ksaj fjale gjermane edhe dika nga kuptimi i fjals latine qualitas Quali i tij sht, n kundrshtim me dhimbjen e shkaktuar nga jasht, nj faktor aktiv, q lind nga nj zhvillim spontan i sendit, i raportit ose i individit, q i nnshtrohet atij, dhe i cili gjithashtu, nga ana e tij, shkakton kt zhvillim. (Shnim i Engelsit pr botimin anglisht.)

322 F. ENGELS

foree, ndrsa roli i puntorit kufizohet me mbikqyr-jen e veprimeve t mekanizmave dhe me rregullimin e tyre.

Un e di fare mir se prmbajtja e ksaj broshure nuk do t'i plqej nj pjese t madhe t lexuesve bri-tanik. Por sikur ne, banort kontinentit, t'u jepnim sadopak rndsi paragjykimeve t respektabilitetit britanik, .ather punt do t shkonin edhe m keq nga 'jan sot. Broshura q paraqesim sht shkruar pr t mbrojtur at q ne quajm materializm historik, dhe fjala materializm ia vret veshin shumics drr-muese t lexuesve britanik. Agnosticizmi 119 mund edhe t durohej, por materializmi sht nj gj krejt e papranueshme.

E megjithat djepi i gjith materializmit t sotm, duke filluar q nga shekulli XVII, sht pikrisht Anglia.

Materializmi sht bir i vrtet i Britanis s Ma-dhe. Q n kohn e tij skolastiku i aj, Duns Skoti, e pyeste veten: a nuk sht e aft materia t mendoj?

Pr ta br t mundshme 'kt mrekulli, ai i drej-tehej gjithfuqis s perndis, d.m.th. ai e detyronte vet teologjin t predikonte materializmin. Ve asaj, a ishte nominalist. Nominalizmi ka qen nj nga ele-mentet kryesore pr materialistt anglez dhe n pr-gjithsi sht shprehja e par e materializmit.

Themeluesi i vrtet i materializmit anglez sht Bekoni. Pr at shkencat e natyrs jan e vetmja shkenc e vrtet, ndrsa fizika, q mbshtetet n eksperiencn ndijore, sht pjesa m e rndsishme e shkencave t natyrs. Anaksagora me homeomerit e tij dhe Demokriti me atomet e tij prmenden shpesh prej tij : si autoritete. Sipas teoris s tij, shqiset jan t pagabueshme dhe prbjn burimin e do dijeje. Shkenca sht shkenc eksperimentale dhe qndron n zbatimin e nj metode racionale pr do gj q na jepet nprmjet shqiseve. Induksioni, analiza, krahasimi,.

324 F. ENGELS PR ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENCR 325

dijeve tona, thot Hobsi, duke u nisur nga Bekoni, ather ideja, mendimi, prfytyrimi etj. t gjitha kto nuk jan gj tjetr vese hije t bots trupore, t liruara pak a shum nga forma e vet ndijore. Shke-nca mundet vetm t'u jap nj emr ktyre hijeve. I njjti emr mund t'ju jepet shum hijeve. Bile mund t ket edhe emra t emrave. Por do t binim n kon-tradikt, n qoft se, nga njra an, do t shihnim n botn ndijore burimin e t gjitha ideve dhe, nga ana tjetr, t thoshim se nj fjal sht dika m tepr se nj fjal, se, prve qenieve t prfytyruara, gjithmon t veanta, ka edhe qenie t prgjithshme. Substanca e patrup sht nj kontradikt, po ashtu si dhe trupi

patrup. Trupi, qenia, substanca t gjitha kto jan po e njjta ide reale. Nuk mund t ndahet mendimi nga materia q mendon. Materia sht subjekti i t gjitha ndryshimeve. Fjala i pafundshm sht pa kuptim, n qoft se ajo nuk shpreh aftsin e mendjes son pr ta shtuar pa fund nj madhsi t caktuar. Meqense vetm ka sht materiale mund t kapet nga shqiset tona, mund t njihet, ather asgj nuk dihet pr ,ekzistencn e perndis. Vetm ekzistenca ime sht e sigurt. do pasion njerzor sht nj l-vizje mekanike, q mbaron ose fillon. Objektet e im-pulseve ja se far quajm ne t mir. Njeriu u nnshtrohet po t njjtave ligje, t cilave u nnshtrohet edhe natyra. Pushteti dhe liria jan identik.

Hobsi e sistematizoi Bekonin, por nuk dha ndonj argumentim m t hollsishm t parimit t tij the-melor se dijet dhe idet vijn nga bota e ndijimeve. Loku e argumenton parimin e Bekonit dhe t Hobsit n veprn e tij Mbi prejardhjen e arsyes njerzore.

Po ashtu si i asgjsoi Hobsi paragjykimet teiste t materializmit t Be'konit, po kshtu edhe Kolinsi, Doduelli, Kouardi, Hartli, Pristli etj. asgjsuan kufijt e fundit teologjik t sensualizmit t Lokut. Deizmi t paktn pr materialistin nuk sht vese nj m-

nyr e volitshme dhe e leht pr t'i lar hesapet me fen*.

Kshtu shkruante Karl Marksi pr origjinn bri-tanike t materializmit t sotm. Dhe n qoft se sot anglezt nuk e quajn veten fort t mikluar nga njohja e ktyre meritave t strgjyshrve t tyre, kjo sht vetm pr t'u vajtuar. Megjithat, nuk mund t moho-het se Bekoni, Hobsi dhe Loku kan qen etrit e shkolls s shklqyer t materialistve francez, t ci-lt, me gjith fitoret e korrura nga gjermant dhe nga anglezt n tok dhe n det mbi francezt, shekullin XVIII e bn kryesisht shekull francez, dhe kt e bn shum koh para atij revolucioni francez, q kuro-rzoi mbarimin e ktij shekulli dhe rezultatet e t cilit ne si n Angli ashtu dhe n Gjermani, prpiqemi ende t'ia prshtasim klims s vendeve tona.

Kjo nuk mund t mohohet n asnj mnyr. Nj t huaj me kultur, q vinte ngia mesi i shekulli.t ton pr t banuar n Angli, m shum se do gj tjetr e habiste dhe ai as q mund ta kuptonte ndryshe kt fanatizmi fetar dhe koktrashsia e Idass s mesme t respektueshme>> angleze. Ather t gjith ne ishim materialist ose, t paktn, prkrahs shum t ven-dosur t mendimit t lir, dhe pr ne ishte i pakuptue-shni fakti se pothuajse gjith njerzit me kultur n Angli besonin n gjithfar mrekullish t paqena dhe se bile disa gjeolog, si Baklenti dhe Manteli, i shtremb-ronin t dhnat e shkencs s tyre, me qllim q ato t mos i godisnin tepr rnd mitet e Librit t genies. Nuk mund ta merrnim me mend se si, pr t gjetur njerz, t cilt n shtjet fetare t guxonin t mbsh-teteshin n arsyen e tyre, duhej t shkonim n mes t mass pa kultur, n mes t turms s palar, si

* K. Marks e F. Engels,

PR -ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENC2 327 326 F. ENGELS

thuhej ather, n mes t puntorve, sidomos t socialistve, pasues t Ouenit.

Por q nga ajo koh Anglia -sht qytetruar. Ekspozita e vitit 1851 i dha fund veimit ishullor t Anglis. Anglia dalngadal u internacionalizua n t ngrnt dhe n t pirt, n zakonet dhe n idet; ajo ka arritur n kt drejtim suksese aq t mdha, saq d-shiroj gjithnj m shum t uroj q disa zakone an-gleze t bhen kaq t prgjithshme n kontinent, si jan br n Angli disa zakone t kontinentit. Nj gj sht e sigurt: prhapja e vajit t ullirit (i cili para vitit 1851 njihej vetm nga aristokracia) u shoqrua nga prhapja fatale e skepticizmit kontinental n sh-tjet fetare; puna arriti q agnosticizmi, megjithse ai nuk quhet ende aq fisnik sa kisha zyrtare angleze 1.21 , prapseprap prsa i prket respektabilitetit qndron pothuajse n nj rang me sektin e baptistve dhe, sido-qoft, n nj rang m lart se Ushtria e shptimit 122 . Dhe un nuk mund t mos mendoj se shum nga ata q jan dshpruar me gjith zemr nga ky prparim i mosbesimit dhe e mallkojn at, do t ngushllohen kur ta marrin vesh se kto ide t reja nuk kan ardhur nga jasht, nuk mbajn markn Made in Germany prodhuar n Gjermani si shum sende t tjera t prdorimit t prditshm; se ato, prkundrazi, jan prej origjine t lasht angleze dhe se themeluesit e tyre britanik dyqind vjet m par shkonin shum m larg se strniprit e tyre t sotm.

Me t vrtet, 'sht agnosticizmi, n mos mate-rializm i druajtur? Pikpamja e agnostikut n lidhje me natyrn sht fund e krye materialiste. Gjith bota natyrore drejtohet nga ligje dhe prjashton kryekput do ndrhyrje nga jasht. Por shton agnostiku ne nuk jemi n gjendje t provojm nse ekziston apo nuk ekziston fardo qenieje m e lart jasht bots q ne njohim. Kjo vrejtje mund t kishte njfar vlere n ato koh kur Laplasi, pasi u pyet nga Napoleoni pse

n Mekanikn qiellore 123 t ktij astronomi t madh as q prmendet fare krijuesi, u prgjigj me krenari: .Je n'avais pas besoin de cette hypothese.*. Kurse sot ideja q ne kemi pr zhvillimin e Gjithsis nuk l fare vend as pr krijuesin as pr rregulluesin. Por sikur t donim t pranonim ekzistencn e ndonj qenieje m t lart, jasht gjith bots ekzistuese, kjo n vetvete do t ishte nj kontradikt dhe, ve asaj, mendoj un, nj fyerje e pamerituar pr ndjenjat e njerzve fetar.

Agnostiku yn pranon gjithashtu se e gjith dija jon mbshtetet n njoftimet q ne marrim nprmjet shqiseve tona. Por, shton ai, ku e dim ne se shqiset tona na japin figura t sakta t sendeve q ato pereep-tojn? Dhe m tej na thot se ikur ai flet pr sendet ose pr vetit e tyre, n t vrtet ai nuk ka parasysh vet kto sende ose vetit e tyre, pr t cilat ai nuk mund t dij asgj t sakt, por vetm ato prshtypje q kto sende ose vetit e tyre kan shkaktuar n shqiset e tij. Patjetr kjo sht nj pikpamje e vsh-tir pr t'u hedhur posht vetm me argumentime. Por njerzit, para se t fillonin t argumentonin, kan pas vepruar. N fillim ka qen veprimi. Dhe veprimtaria njerzore e ka zgjidhur kt vshtirsi shum m par sesa ta shpikte urtsia e njeriut. The proof of the pud-ding is in the eating". N astin q ne e prdorim nj send pr veten ton n prputhje me vetit e per-ceptuara t ktij sendi, pikrisht n at ast ne bj-m nj prov t sigurt q na tregon nse perceptimet e shqiseve tona kan qen t sakta apo t gabuara. N qoft se kto perceptime kan qen t gabuara, ather edhe gjykimi yn mbi mundsin e prdorimit t ktij sendi do t jet medoemos i gabuar, dhe do orvatje pr ta prdorur patjetr do t oj n dshtim. Por n qoft se ne ia arrijm qllimit ton, n qoft e ne

* -Nuk kisha nevoj pr kt hipotez. Red. ** Pudingu provohet duke e ngrn. Red.

328 F. ENGELS PER ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENC 329

ao t shohim se sendi prputhet rne iden q ne kemi n lidhje me t, se ai na jep rezultatin q ne prisnim nga prdorimi i tij, ather ne kemi nj prov pozi-tive se brenda ktyre kufijve perceptimet tona n lidhje me kt send dhe me vetit e tij prputhen me reali-tetin q ekziston jasht nesh. N qoft se, prkundrazi, ne zbulojm se kemi gabuar, t shumtn e herve pas pak kohe ne dim t gjejm edhe shkakun e ktij gabimi; ne gjejm se perceptimi, n t cilin sht mbshtetur prova jon, ose ka qen ai vet jo i plot dhe i prcipt, ose ka qen i lidhur me rezultatet e perceptimeve t tjera n nj mnyr q nuk i pr-shtatet realitetit; kt ne e quajm arsyetim t gabuar. Por derisa ne i zhvillojm dhe i prdorim shqiset tona si duhet, derisa ne e mbajm veprimtarin ton bre-nda kufijve t caktuar nga perceptimet e marrura dhe t prdorura drejt, ne do t gjejm gjithmon se suksesi i veprimeve tona sht nj prov q tregon se perceptimet tona prputhen me natyrn objektive t sendeve t perceptuara. Nuk ka asnj rast, me sa dim deri tani, q ne t kemi qen t detyruar t arrij-m n konkluzionin se perceptimet tona shqisore, t kontrolluara n mnyr shkencore., prodhojn n tru-rin ton prfytyrime t bots s jashtme, q n natyrn e vet nuk prputhen me realitetin, ose se midis bots s jashtme dhe perceptimeve tona shqisore t ksaj bote ekziston nj mosprputhje e lindur bashk me to.

Por ktu na del agnostiku neokantian dhe thot: po, ndoshta ne jemi n gjendje t'i perceptojm drejt vetit e nj sendi, por vet sendin nuk mund ta njohim me ann e asnj procesi, as shqisor as mendor. Ky send n vetvebe ndodhet prtej njohjes son. Ktyre gjrave u sht prgjigjur me koh Hegeli: n qoft se ju i njihni t gjitha vetitk e nj sendi, ju njihni edhe vet sendin; ather mbetet vetm fakti i thjesht se sendi n fjal ekziston jasht nesh, dhe pasi shqiset tuaja ta ken vrtetuar edhe kt fakt, ju e keni njo-

hur kt send n vetvete t tr dhe plotsisht, keni njohur t famshmin Ding an sich t panjohshm t Kantit. Sot ksaj ne mund shtojm vetm se n- kohn e Kantit njohja jon e sendeve t natyrs ishte ende aq fragmentare, saq prapa secilit nga kto sende. mund t mendohej ende se ekziston edhe nj send n vetvete i veant misterioz. Por qysh ather, n saje t prparimit t madh t shkencs, kto sende t pakapshme jan njohur njri pas tjetrit, jan analizuar dhe bile m shum jan riprodhuar. Dhe nj gj q. ne vet mund ta bjm, natyrisht, nuk mund ta quaj-m m t panjohshme. Qenie t tilla misterioze pr kimin e gjysms s par t shekullit ton kan qen lndt organike. Tani ne jemi n gjendje krijojm njrn pas tjetrs prej elementeve kimike dhe pa. ndihmn e proceseve organike. Kimia moderne kur prbrja kimike e nj trupi njihet, ai mund t prodhohet prej elementeve t tij. sht e vrtet se ne. jemi ende shum larg nga njohja e sakt e prbrjes. s lndve m t larta organike, t trupave albumi-noid; por nuk ka asnj arsye t mendohet se edhe pas, shekuj.sh ne nuk do t mund ta kemi kt dije dhe t prodhojm me ndihmn e saj albuminn artificiale. N qoft se ne do ta arrijm kt, ne do t riprodhojm njkohsisht edhe jetn organike, sepse jeta q nga format e saj m t ulta deri te m t lartat nuk sht gj tjetr vese mnyra normale e ekzistencs s tru-pave albuminoid.

Por agnostiku yn, pasi bn kto vrejtje formale, flet dhe vepron si ni materialist i bindur, sepse n t. vrtet ai i till sht. Ai, ndoshta, do t thot: me sa dim ne, materia dhe lvizja, ose, si thon tani, energjia nuk mund as t krijohet as t zhduket, por ne nuk kemi asnj prov q ato t mos jen krijuar n nj ast q ne nuk e dim. Por n qoft se ju ,do t pro-voni ta shfrytzoni n ndonj rast 'krt pohim kundr tij ai ,do Vju detyroj ta mbyllni gojn menjher.

330 F. ENGELS PR ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA NE SHKENCE- 331

N qoft se ai in abstracto* e pranon mundsin e spi-ritualizmit, in concreto** ai as q do t dgjoj pr kt mundsi. Ai do t'ju thot: pr aq sa dim dhe mund t dim, nuk ekziston asnj krijues ose rregullues i Gjithsis; me sa dim ne, edhe materia edhe energjia nuk mund as t krijohen as t zhduken; pr ne men-dimi sht vetm nj form e energjis, nj funksion i trurit; gjithka ne dim sht se bota materiale drejtohet nga ligje t pandryshueshme, etj. etj. Kshtu, si njeri i shkencs, si njeri q di dika, ai sht mate-rialist; por jasht shkencs s tij, n ato fusha q jan t huaja pr t, padijen e vet ai e prkthen n gjuhn greqishte dhe e quan agnosticizm.

Sidoqoft, nj gj sht e padiskutueshme: edhe sikur t isha agnostik, pikpamjen pr historin, q sht paraqitur n kt libr, nuk do t mund ta quaja agnosticizm historik. Njerzit fetar do t talleshin me mua, ndrsa agnostikt do t pyesnin me zemrim: mos dua t tallem me ta? Dhe un shpresoj se edhe respektabiliteti britanik, i cili gjermanisht quhet fi-listeizm, nuk do t zemrohet shum, n qoft se un do t prdor edhe anglisht, si n shum gjuh t tjera, shprehjen -, materializm historik pr t pr-caktuar at pikpamje mbi zhvillimin e historis bot-rore. sipas s cils shkaku i fundit dhe forca lvizse vendimtare e t gjitha ngjarjeve historike t rnd-sishme jan zhvillimi ekonomik i shoqris, ndryshi-met e mnyrs s prodhimit dhe t kmbimit, ndarja e shoqris n klasa t ndryshme q lind s ktejmi dhe lufta e ktyre klasave midis tyre.

Ndoshta do t tregohen pakz m t but me mua, n qoft se do t provoj se materializmi historik mund t jet i dobishm edhe pr respektabilitetin e filistinit britanik. Thash se ktu e dyzet ose pes-

* n mnyr abstrakte. Red. ** n rastin konkret. Red.

dhjet vjet m par do t huaji me kultur, q vinte pr t banuar n Angli, i bnte prshtypje t keqe ajo q atij duhej t'i dukej fanatizm fetar ose ngushtsi e klass s respektueshme t mesme angleze. Un do t provoj tani se klasa e respektueshme e mesme e asaj kohe nuk ishte aspak aq e trash sa i dukej in-telektualit t huaj. Tendencat fetare t ksaj klase kan shpjegimin e tyre.

Kur Evropa doli nga mesjeta, klasa e mesme qyte-tare, q po ngjitej prpjet, ishte elementi i saj revolu-cionar. Pozita q ajo i kishte siguruar vetes dhe q i ishte njohur n gjirin e rendit feudal mesjetar ishte br tepr e ngusht pr aftsin e saj pr t'u zgjeruar. Zhvillimi i lir i borgjezis nuk mund t pajtohej m me sistemin feudal, sistemi feudal duhej t binte.

Por qendra e madhe ndrkombtare e sistemit feu-dal ishte kisha katolike romake. Me gjith luftrat e brendshme, ajo bashkonte gjith Evropn Perndimore feudale n nj t tr politike t madhe, q ishte nj-lloj n kundrshtim si me botn shizmatike greke, ash-tu edhe me botn myslimane. Ajo e rrethoi rendin feu-dal me aureoln e lumnis hyjnore. Hierarkin e vet ajo e vendosi sipas modelit feudal, dhe, m n fund, ajo ishte pronari m i madh feudal, sepse ajo zotronte jo m pak se nj t tretn e t gjitha tokave t vendeve katolike. Para se t'i shpaliej luft feudalizmit shekullar n do vend t veant, duhej shkatrruar kjo organi-zat e tij e shenjt qendrore.

Por krahas me lulzimin e borgjezis prparonte me hapa vigan edhe zhvillimi i shkencs. Lulzuan prsri astronomia, mekanika, fizika, anatomia. fizio-logjia. Pr zhvillimin e industris s vet borgjezia kish-te nevoj pr nj shkenc, e cila t studionte vetit e trupave fizik dhe format e shfaqjes s forcave t na-tyrs. Deri ather shkenca kishte qen shrbtorja e bindur e kishs, dhe asaj nuk i lejohej t shkonte pr-tej caqeve t caktuara nga feja: me fjal t tjera ajo

332 F. ENGELS PR ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENC2 333

ishte far t doni, po jo shkenc. Tani shkenca ngriti krye kundr kishs; borgjezia kishte nevoj pr shken-cn dhe mori pjes n kt kryengritje.

N kt mnyr, un preka vetm dy nga pikat, n t cilat borgjezia, q po rritej, duhej t binte n konflikt me kishn ekzistuese. Por kjo do t jet e mjaftuesh-me pr t provuar, s pari, se n luftn kundr autori-tetit t kishs katolike m shum se t gjith mori pjes pikrisht kjo klas borgjezia; s dyti, se do luft kundr feudalizanit duhej t merrte n at koh nj pamje fetare, t drejtohej n radh t par kundr kishs. Por n qoft se kushtrimi i lufts u lshua nga universitetet dhe nga tregtart e qyteteve, ai gjeti pa-tjetr nj jehon t fort n masat e popullsis s fsha-tit, n fshatart, t cilt bnin kudo nj luft . t pam- . - shirshme kundr feudalve t tyre shpirtror dhe lai-k, dhe kjo ishte nj luft pr vet ekzistencn.

Lufta e gjat e borgjezis evropiane kundr feu-dalizmit arriti kulmin n tri beteja t mdha vendimtare.

E para ka gen e ashtuquajtura Reform n Gjer-mani. Thirrjes s lshuar nga Luteri pr revolt kun-dr kishs iu prgjigjn dy kryengritje politike: n fillim ajo e fisnikris s ult nn udhheqjen e Franc fon Zikingenit m 1523, dhe pastaj lufta e madhe fshatare e vitit 1525. Q t dyja kto u shty-pn kryesisht pr faj t pavendosmris s partis m t interesuar, t borgjezis qytetare, pavendosmri, n shkaqet e s cils ktu nuk kemi mundsi t nda-lemi. Qysh prej ktij asti lufta degjeneroi n nj grin-dje midis princrve t veant dhe pushtetit qendror perandorak dhe pati si pasoj q pr 200 vjet Gjerma-nia u fshi nga lista ,e kombeve politikisht aktive t Ev-rops. Sidoqoft, reforma luterane vendosi n Gjer-mani nj fe t re pikrisht at fe q i nevojitej mo-narkis absolute. Pa u 'kthyer ende mir n luterani-zm, fshatart e Gjermanis Verilindore nga njerz t lir u katandisn n bujkrobr.

Por aty ku dshtoi Luteri, fitoi Kalvini. Dogma e tij u prgjigjej krkesave t pjess m t guxirnshme t borgjezis s asaj kohe. Teoria e tij e predestinimit ishte shprehja fetare e faktit se n botn e tregtis dhe t konkurrencs suksesi ose dshtimi nuk varen nga veprimtaria ose nga zotsia e personave t veant, por nga rrethana q nuk varen prej tyre. Nuk ven-dos vullneti ose veprimi i nj njeriu t veant, por mshira e forcave t fuqishme, por t padukshme ekonomike. Dhe kjo ka qen veanrisht e vrtet n nj koh revolucioni ekonomik, kur t gjitha rrugt dhe qendrat e vjetra tregtare u zvendsuan me rrug dhe me qendra t reja, kur u zbuluan Amerika dhe India, kur bile edhe simboli ekonomik i besimit, i nderuar prej shekujsh vlera e arit dhe e argjendit u lkund dhe u shemb. Ve asaj, organizimi kishtar i Kalvinit ishte fund e krye demokratik dhe republikan; dhe aty ku edhe mbretria e qiejve ishte republikanizuar, a mund t'u qndronin m mbretrit e toks besnike mbretrve, peshkopve dhe feudalve? Ndrsa lutera-nizmi u b n Gjermani vegl e verbr n duart e prin-crve t vegjl gjerman, kalvinizmi krijoi republikn n Holand dhe parti t forta republikane n Angli dhe sidomos n Skoci.

Kryengritja e dyt e madhe e borgjezis gjeti te kalvinizmi teorin e saj luftarake t gatshme. Kjo krye-ngritje shprtheu n Angli. Klasa e mesme e qyteteve i dha asaj shtytjen e par, ndrsa fshatarsia e mesme (jomenri) e krahinave bujqsore e oi at n fitore. Nj fenomen origjinal: n t tria revolucionet e mdha borgjeze ushtria q lufton jan fshatart. Dhe pikrisht fshatart jan ajo !klas, e cila pas fitores s korrur rrnohet n mnyr t pashmangshme pr shkak t pa-sojave ekonomike t ksaj fitoreje. Njqind vjet pas Kromuellit jomenria angleze u zhduk pothuajse fare. Dhe vetm. .e vetm n saje t ndrhyrjes s ksaj jomenrie dhe t elementit plebe t qyteteve lufta u

PR ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENC 335 334 F. ENGELS

ua deri n fitore dhe Karli I prfundoi n eshafot, Q borgjezia t mund t prfitonte qoft edhe vetm ato fryte t fitores, q ,n at koh ishin pjekur plotsisht pr vjelur, revolucioni duhej uar shum prtej ktij qllimi; krejt e njjta gj ndodhi m 1793 n .

Franc dhe m 1848 n Gjermani. Me sa duket, ky qenka me t vrtet nj nga ligjet e zhvillimit t sho-qris borgjeze.

Pas gjith ksaj veprimtarie revolucionare shpr-theu reaksioni i pashmangshm, i cili gjithashtu shkoi prtej qllimit. Pas shum lkundjesh, m n fund, u vendos nj qendr e re graviteti, q shrbeu si pik-nisje pr zhvilhmin e mtejshm. Periudha e mreku-llueshme e historis angleze, t ciln filisteit e kan pagzuar me emrin revolt e madhe, dhe betejat q e pasuan mbyllen me ngjarjen relativisht t parndsish-me t vitit 1689, t ciln historiant liberal e quajn revolucion t lavdishm.

Piknisja e re ishte nj kompromis midis borgje-zis q po ngrihej dhe ish-pronarve t mdhenj feu-- dal t tokave. Kta t fundit, q quheshin ather,. si dhe tani, aristokraci, prej kohsh kishin hyr n rrugn pr t'u br, si u b n Franc ve-- tm pas nj kohe t .gjat: borgjezt e par t mbretris.. Pr fat t Anglis, 'baront e vjetr feudal hngrn kokn me njri-tjetrin n luftrat. midis Trndafilit t kuq dhe atij t bardh. Trashgimtart e tyre, megji-thse n pjesn m t madhe ishin pinjoj po t ktyre familjeve t vjetra, rridhnin nga breza paralel aq t largt, saq prbn nj shtres krejt t re. Zakonet dhe aspiratat e tyre ishin m shum borgjeze se feudale. Ata ia dinin shum mir vlern paras dhe filluan me-njher ta rrisnin shum rentn e toks, duke dbuar nga toka qindra qiramarrs t vegjl dhe duke i zven-dsuar ata me dhen. Henriku VIII krijonte me shumic lendlord t rinj nga element t borgjezis, duke-.

shprndar dhe duke shitur me mime qesharake ifli-gjet e kishs; po n kt rezultat uan edhe konfiskimet e ifligjeve t mdha, q vazhduan pa ndrprerje deri n fund t shekulht XVII, t cilat pastaj u shprndaheshin parvenyve ose gjysmparvenyve. Prandaj aristokracia angleze q n kohn e Henrikut VII jo vetm q nuk e pengoi zhvillimin e industris, por, fprkundrazi, u prpoq q t nxirrte prfitime prej saj. Po kshtu nuk mungoi kurr edhe nj pjes pronarsh t mdhenj t tokave, e cila pr arsye ekonomike ose politike pranonte t bashkpunonte me krert e borgjezis fi-nanciare dhe industriale. N kt mnyr, kompromisi i vitit 1689 mundi t realizohej fare leht. Plaka poli-tike postet, sinekurat, rrogat e mdha u jepej fa-miljeve t mdha t fisnikris ifligare rne kusht q ato t respektonin sa duhej interesat ekonomike t klass financiare, industriale dhe t klass s mesme tregtare. Kto interesa ekonomike qysh m at koh ishin mjaft t fuqishme dhe, n fund t fundit, ishin ato q prcaktonin politikn e prgjithshme t kombit. Natyrisht, kishte edhe mosmarrveshje n lidhje me kt ose at shtje t veoant, por oligarkia aristokrate e kuptonte fare mir se lulzimi ekonomik i saj ishte i lidhur ngusht me lulzimin e borgjezis industriale dhe tregtare.

Qysh ather borgjezia u b nj pjes modeste, por zyrtarisht e njohur, e klasave sunduese t Anglis. Bashk me t tjert ajo ishte e interesuar pr shtypjen e masave t mdha punonjse t popullit. Tregtari ose fabrikanti ishte ndaj irakve, puntorve dhe shrb-torve t vet n pozitn e pronarit q i ushqen, ose, si shpreheshin pak koh m par n Angli, t eprorit natyror. Ai kishte nevoj t shtrydhte prej tyre sa m shum pun t nj cilsie sa m t mir, dhe, pr t'ia arritur ktij qllimi, ai duhej t'i edukonte ata n frymn e prunjsis. Ai vet ishte fetar; feja e tij i kishte dhn flamurin, nn t cilin ai mundi mbretin

PER ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENCE 337

t dyt, q kishte dal nga filozofia karteziane, me t ciln ai u shkri. N fi/lim edhe n Franc ai mbeti nj teori vetm e vetm aristokrate. Por shum shpejt ka-rakteri i tij revolucionar doli n shesh. Materialis-tt francez nuk e kufizonin kritikn e tyre vetm n fushn e fes: ata kritikonin do tradit shkencore, do institucion politik t kohs s vet. Pr t provuar se teoria e tyre zbatohet n mnyr universale, ata zgjodhn rrugn m t shkurtr: ata e zbatuan at me guxim pr gjith objektet e dituris n veprn e ma-dhe, nga e cila rrodhi edhe emri i tyre, n Enciklo-pedin. Kshtu, n nj fonm ose n nj tjetr, si materializm i hapt ose si deizm, materializmi u b botkuptimi i gjith rinis s kulturuar t Fran-cs. Ndikimi i tij qe aq i fort, saq n kohn e re-volucionit t madh kjo teori, q lindi nga ruajalistt anglez, u dha republikanve dhe terroristve francez flamurin teorik dhe tekstin pr Deklaratn e t drej-tave t njeriut.

Revolucioni i madh francez ka qen kryengritja e tret e borgjezis, por e para kryengritje q u zhvesh krejt nga rrobet fetare dhe n t ciln lufta u zhvillua haptazi n terren politik. Ajo ka qen gjithashtu kryen-gritja e par, n t ciln lufta vazhdoi me t vrtet deri n zhdukjen e plot t njrs nga palt luftuese, q, ishte aristokracia, dhe deri n fitoren e plot t pals tjetr, q ishte borgjezia. N Angli vazhdimsia e institucioneve t kohs para revolucionit dhe pas revolucionit dhe kompromisi midis pronarve t m-dhenj t toks dhe kapitalistve gjetn shprehjen e vet n vazhdimsin e precedentve gjyqsor, si dhe n ruajtjen dhe n nderimin e formave juridike feudale. N Franc, prkundrazi, revolucioni u shkput prfun-dimisht nga traditat e s kaluars, zhduku gjurmt e fundit t feudalizmit dhe n kodin civil e prshtati me mjeshtri t drejtn e vjetr romake kt shprehje pothuajse t prsosur t marrdhnieve juridike, q i

22 23

336 F. ENGELS

dhe lordt. Shum shpejt ai zbuloi n kt fe edhe mje-tin pr t ndikuar mbi ndrgjegjen e vartsve t tij na-tyror dhe pr t'i br t bindur ndaj urdhrave t pro-narve, t cilt vullneti i padiskutueshm i zotit i kish-te vn prmbi ta. Me fjal t tjera, borgjezi anglez qysh ather mori . ,pjes edhe ai n shtypjen e shtre-save t ulta t mass s rnadhe prodhuese t popu-llit, dhe nj nga mjetet q prdoreshin pr kt q-llim ishte edhe ndikimi i fes.

Por ktu u shtua edhe nj rrethan tjetr, e cila forcoi prirjet fetare t borgjezis: lulzimi i materializ-rnit n Angli. Kjo doktrin e re ateiste jo vetm e tme-rronte shtresn e mesme fetare, por pr m tepr ajo e shpallte veten si t vetmen filozofi q u pr-shtatej njerzve t msuar dhe t kulturuar, n kun-drshtim rne fen, e cila ishte mjaft e mir pr masn e madhe t pakulturuar, duke prfshir ktu edhe bor-gjezin. Bashk me Hobsin ajo u ngrit pr t mbrojtur gjithfuqin mbretkrore dhe e ftonte monarkin abso-lute q ta bnte zap kt puer robustus sed malitiosus*, d.m.th. popullin. Po kshtu edhe te pasuesit e Hobsit Bolingbroku, Sheftsberi etj. forma-e re, deiste e materializmit mbeti si nj teori ezoterike** aristokrate, dhe prandaj borgjezia e urrente materializmin jo ve-tm pr herezin e tij fetare, por edhe pr lidhjet e tij politike antiborgjeze. Ja pse, n kundrshtim me ma-terializmin dhe me deizmin e aristokracis. pikrisht sektet protestante, q kishin dhn edhe flamurin edhe ushtart pr luftn kundr Stjuartve, nxorn edhe foreat luftarake kryesore t klass s mesme prpa-rimtare dhe prbjn edhe sot brthamn kryesore t partis s madhe liberale.

Ndrkaq materializmi u zhvendos nga Anglia n Franc, ku ai gjeti nj shkoll filozofike materialiste

* djal plot shndet, por t prap. Red. ** pr t inicivarit. Red.

PER -ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA NE SHKENCE>+ 339 338 F. ENGELS

prgjigjeshin asaj shkalle t zhvillirnit ekonarnik, q .Marksi quan prodhim i mallrave ndaj kushteve kapitaliste t kohs, dhe e prshtati me aq mjesh-tri, saq ky kod revolucionar francez ligjesh shrben edhe sot srb t gjitha vendet e tjera, pa prjashtuar as Anglink, si model pr reformat e s drejts s prons. Por ktu rnik duhet harruar nj gj. N qoft se e drej-ta angleze vazhdon t'i shpreh marrdhniet ekonomike t shoqris kapitalisbe n nj gjuh barbare feudale, e cila prputhet me objeltin q shpreh po aq sa pr-puthet ortografia angleze me shqiptimin, anglez, shkruhet Londr dhe shqiptohet Konstantinopl, si ka thn nj francez, nga ana tjetr, pikrisht kjo e drejt angleze sht e vetmja q ka ruajtur gjat shekujve t paprishur, duke e uar n Amerik dhe n kolonit, pjesn m t inir t asaj lirie personale, t asaj vetqeverisjeje lokale dhe t asaj pavarsie nga do ndrhyrje e jashtme, prve asaj gjyqsores, me nj fjal, t atyre lirive t lashta gjermane, t cilat nn pushtetin e monarkive absolute n kontinent u zhdukn fare dhe deri m sot nuk jan rifituar plot-sisht n asnj vend.

Por le t kthehemi te borgjezi yn britanik. Re-volucioni francez i dha atij mundsin e mrekulluesh-me q t shkatrronte me ndihrnn e monarkive kon-tinentale tregtin detare franceze, t pushtonte kolo-nit franceze dhe t zhdukte pretendimet e fundit t francezve pr rivalitet detar. Kjo ka qen nj nga ar-syet q e shtyn at t luftonte kundr revolucionit. Arsyej.a e dyt ka qen se metodat e ktij revolucioni atij nuk i plqenin aspak, nuk i plciente jo vetm terrori i tij kriminal, por bile as vet orvatja pr t uar n ekstrem sundimin e borgjezis. Dhe far do t bnte borgjezi britanik pa aristokracin e tij, e cila e msonte t sillej (i msonte mnyra sjelljeje t denja pr msuesin), krijonte modn, i jepte oficer pr ushtrin, ptr kt roje t rendit t brendshm,

dhe pr flotn, e cila pushtonte koloni t reja dhe tregje t reja? 'sht e vrteta, ,n radht e borgje-zis kishte edhe nj pakic prparimtare njerz, interesat e t cilve nuk kishin ndonj prfitim t madh nga kompromisi. Kjo pakic, q prbhej krye-sisht nga shtresat .m pak kamse t klass s mesme, ushqente simpati pr revolucionin, por n parlament ajo ishbe e pafuqishme.

Kshtu, sa m Ishum q materializmi bhej kre-doja e revolucionit francez, aq in tepr borgjezi i pr-shpirtshm anglez kapej pas fes s vet. A nwk e tre-goi koha e terrorit n Paris, se 'ndodh kur populli e humbet fen? Sa m shum q materializmi prhapej nga Franca n vendet fqinje dhe prforcohej nga rrymat e afrta teorike, sidomos nga filozofia gjerma e; sa m shum q materializmi dhe prgjithsisht mendimi i lir bheshin n kontinent me t vrtet tipari i do-mosdoshm, i njeriut me kultur, aq m fort klasa e mesme angleze kapej pas besimeve t saj t ndrysh-me fetare. Sado i madh t ishte ndryshimi midis tyre, prapseprap t gjitha ato ishin besime t theksuara fetare, t krishbera.

Ndrsa n Franc revolucioni siguroi triumfin poli-tik t borgjezis, n Angli Uati, Arkrajti, Kartrajti dhe t tjer i dhan shtytjen .e par revolucionit industrial, i cili e zhvendosi krejt qendrn e gravitetit t for-cave ekonomike. Tani pasuria e borgjezis filloi t rri-tej shum m sh,pejt se pasuria e aristokracis s toks, N radht e vet borgjezis aristokracia financiare, bankiert etj. filluan t kalonin gjithnj e m tepr n plan t fundit n krahasim me fabrikantt. Kompro-misi i vitit 1689, edhe pas ndryshimeve q u bn dal-ngadal n dobi t bargjezis, nuk i prgjigjej m ra-portit t forcave t pjesmarrsve t ksaj marrvesh, jeje. Ndryshoi edhe karakteri i pjesmarrsve: bor-gjezia e vitit 1830 ndryshonte shum nga bargjezia e shekullit t mparshm. Pushteti politik, q kishte mbe-

340 F. ENGELS

tur ende n duart e aristokracis dhe t cilin ajo e kishte drejtuar kundr pretendimeve t borgjezis s re industriale, nuk pajtohej m me interesat e reja ekonomike. Duhej rifilluar patjetr lufta kundr aris-tokracis, dhe kjo luft mund t prfundante vetm me fitoren e forcs s re ekonomike. Nn ndikimin e revo-lucionit francez t vitit 1830 u zbatua pr her t par, me gjith kundrshtimin q hasi, reforma parlamen-tare. Kjo i siguroi borgjezis nj pozit t fort dhe t njohur nga t gjith n parlament. Pastaj u b heqja e ligjeve t drithitl", e cila vendosi nj her e pr-gjithmon eprsin e borgjezis, sidomos t pjess m aktive t saj, t fabrikantve, mbi aristokracin e toks. Kjo ka qen fitorja m e madhe e borgjezis, por nj-kohsisht edhe fitorja e fundit q ajo korri krejt-sisht pr interesat e veta. T gjitha fitoret e saj t mvonshme ajo u detyrua t'i ndante me forcn e re shoqrore, e cila n fillirrn kishte vepruar n aleanc me t, por q m von u b rivali i saj.

Revolucioni inclustrial krijoi klasn e fabrikantve t mdhenj kapitalist, par njkohsisht krijoi edhe kla-sn shum an t madhe n numr t puntorve t fabrikave. Kjo klas rritej vazhdimisht n numr kra-has me revalucianin industrial q prhapej nga nj deg e prodhimit n tjetrn. Krahas me numrin e saj u rrit edhe forca e saj, dhe kjo forc u duk q n vitin I824, kur e detyroi parlame tin kokfort q t hiqte ligjet q ndalonin ,koalicionet puntore. N kohn e agjitacionit pr zbatimin e reforms puntort prbnin krahun radikal t partis s reforms. Kur ligji i vitit 1832 u hoqi t drejtn e vots, ata i parashtruan krkesat e tyre n Kartn e popullit [People's charter] dhe, n kundrshtim me organizatn e fort borgjeze t Lidhjes kundr ligjeve t drithit, u organizuan n partin e pavarur artiste. Kjo ka qen partia e par puntore e kohve tona.

Pastaj n shkurt dhe n mars t vitit 1848 n kon-

ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENC 341

tinent shiprthyen revolucionet, n t cilat puntort luajtn nj rol shum t rndsishm dhe n t cilat, t paktn n Paris, ata doln me krkesa q ishin krejt t papranueshme nga pikpamja e shoqris kapita-liste. Pas .ksaj filloi reaksioni i prgjithshm. N fi-llim disfata e artistve m 10 prill 1848, pastaj shty-pja e kryengritjes s puntorve t Parisit n qershor po t atij viti, pastaj disfatat e vitit 1849 n Itali, n Hungari, n Gjermanin Jugore dhe, m n fund, fi-torja e Lui Bonapartit mbi Parisin m 2 dhjetor 1851. KShtu, ata mundn t shptonin pr njfar kohe nga gogoli i krkesave t puntorve, por sa kushtoi nj gj e till! N qoft se borgjezi britanik ishte i bindur edhe m par se populli i thjesht duhet t mbahet nn zgjedhn fetare, sa m fort duhej ta ndiente ai kt nevoj ather, pas gjith ktyre ngjarjeve q kishte jetuar! Dhe pa i prfillur aspak talljet e shokve t tij t kontinentit, ai vazhdoi t harxhonte do vit me mijra dhe dhjetra mijra pr t propaganduar ungji-Ilin n shtresat e ulta. Duke mos qen i knaqur nga aparati i tij fetar, ai iu drejtua vlla Xhonatanit 125, q n at koh ishte organizatori m i madh i speku-Ihneve fetare, dhe impartoi nga Arnerika revivaliz-min, Mudin, Sankin 126 etj.; m n fund, ai arriti t pranoj edhe ndihmn e rrezikshme t Ushtris s shptimit, q ringjall metodat e propagands s krish-terimit t hershm, u drejtohet t varfrve, si t zgje-dhurve t perndis, lufton kapitalizmin sipas mnyrs s vet fetare, duke zhvilluar kshtu disa elemente t lufts s klasave t krishterimit t hershm, t cilat nj dit mund t'u shkaktojn shum telashe njerzve t pasur, q sot harxhojn pr kt qllim shum para.

Me sa duket, mund t pranohet si nj ligj i zhvi= llimit historik fakti se n asnj vend t Evrops bor-gjezia nuk arrin t paktn pr nj koh t gjat ta shtjer n dor pushtetin politik n mnyr po aq eksklwlive, si e shtiu n dor aristokracia feudale gja-

PR ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA N SHKENCB 343 342 F. ENGELS

t mesjets. Edhe n Franc, ku feudalizmi u shkul me rrnj, borgjezia si klas n trsi mundi ta shtinte n dor plotsisht pushtetin qeveritar vetm n periudha t shkurtra. N kohn .e Lui-Filipit, q nga viti 1830 deri h vitin 1848, sUndonte vetm nj pjes fare e vagl e borgjezis; pr shkak t censit elektoral t lart pjesa e saj shum m e madhe nuk gzonte b drejtn e vots. N kohn e Republiks s dyt, n vjett 1848- -1851, sundonte borgjezia n trsi, por vetm pr tre vjet; paaftsia e saj i haipi rrugn Perandoris s dyt. Vetm tani, n Republikn e tret, borgjezia n trsi qndroi .pr njzet vjet n timonin e qeverisjes, por qysh tani ajo ipo jep shenja rnieje q t gzojn. Nj sundim jetgjat i borgjezis deri tani ka qen i mund-shm vetrn n t tala vende si Amerika, ku nuk ka pasur kurr feudalizm dhe ku shoqria shtk krijuar q n fillim mbi baza borgjeze. Por edhe n Franc edhe n Amerik po trokasin qysh tani me forc n der trashgimtart e borgjezis puntort.

N Angli borgjezia nuk e kapasur kurr pushtetin vetm. Edhe fitorja e saj m 1832 la n duart e aris-takracis pothuajse zotrimin e plot t t gjitha pos-teve t larta qeveritare. Servilizmi, me t cilin klasa e mesme e pasur epranoi kt gj, pr mua kishte mbe-tur i pakuptueshm deri ditn q nj fabrikant i madh

U. E. Forsteri, mbajti nj fjahrn prpara rinis s Bradfordit, duke iu lutur q pr t mirn e saj ajo t msonte frngjishten. Ai tregoi se sa keq e ndjeu veten kur, pasi u b ministr, u ndodh menjher n nj shoqri ku frngjishrtja ishte t paktn po aq e domosdoshme sa anglishtja. Dhe me t vrtet, bor-gjezt anglez t asaj kohe ishin, zakonisht, parveny pa kurrfar kulture, t cilve, me dashje ose pa da.shje, u duhej t'ia linim aristokracis t gjitha postet m t larta qeveritare, ku nevojiteshin cilsj t tjera, e jo ngushtsia ishullore dhe mendjemadhsia ishullore, t

i zbukuruara nga shkathtsia tregtare*. Edhe sot ako-ma diskUtimet e pafund, q bhen npr gazetat mbi temn e middleclass education**, tregojn se klasa e mesme angleze vazhdan ende ta quaj veten t papr-gatitur pr nj , edukim m t mir dhe krkon dika m modeste. Prandaj dukej si gj krejt e natyrshme q. edhe pas heqjes s ligjeve t drithit, njerzit q ki-

* Edhe n marrdhniet tregtare mendjemadhsia, q lind nga sthovinizmi kombtar, sht kshilltare , shum e keqe. Deri n koht e furidit fabrikanti i zakonshm an-glez e quante si nj gj poshtruese pr anglezin t fliste gjuh tjetr prve gjuhs s vet, dhe deri diku mburrej pr faktin se t huajt e gjor- vijn n Angli dhe e lirojn at nga mundimi q t'i shes prodhimet e veta jasht. Ai bile as q e vinte re se kta t huaj, n pjesn m t madhe gjerman, n kt mnyr shtin n dor pjesn m t madhe t tregtis s jashtme angleze importin jo m pak se eksportin dhe se tregtia e jashtme, q bnin drejtpr-drejt anglezt, dalmgadaI filloi t .kufizohej me kolonit, me Kinn, me Shtetet e Bashkuara dhe me Amerikn Jugore. Edhe m pak ai vinte re se kta gjerman bnin tregti me gjer-man t tjer jasht dhe se kta t fundit me kalimin e kohs krijuan nj nrjet t tr kolonish tregtare n gjith botn. Kur Gjermania dyzet vjet m par filloi t prodhonte seriozisht pr eksport, kto koloni tregtare gjermane i shrbyen rri s miri asaj pr ta shndrruar brenda nj kohe kaq t shkurtr nga nj vend q eksportonte drithra, n nj vend industrial t dors s par. M n fund, dhjet vjet m par fabrikanti anglez filloi t shqetsohej dhe pyeti ambasadort dhe konsujt e vet si kishte ndodhur q ai nuk ishte n gjendje t'i mbante klientt e vet. T gjith u prgjigjn njzri kshtu: 1) ju nuk msoni gjuhn e blersit tuaj, por krkoni q ai t flas gjuhn tuaj, dhe 2) ju jo vetm q nuk bni prpjekje pr t'i knaqur nevojat, zakonet dhe shijet e blersit tuaj, por keni arritur t krkoni q ai t pranoj zakonet dhe shijet tuaja, angleze.

** edukimit borgjez. Red.

344 F. ENGELS

PR ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA NE SHKENCE 345

13:

shin ditur ta arrinin kt fitore, kta Kobden, Brajt, Forster etj., u gjendn t mnjanuar nga do pjes-marrje n qeverin e vendit, derisa njzet vjet m von reforma e re parlamentare u hapi, m n fund, dyert e qeveris. Edhe sot akoma borgjezia angleze e ka aq t theksuar vetdijen e inferioritetit t vet shoqror, saq ajo me parat e veta dhe t popullit mban nj kast dekorative parazitsh, e cila n t gjitha rastet solemne duhet t prfaqsoj n mnyr t denj kom-bin, dhe bile borgjezt e kan pr nder shurn t madh kur ndonjri prej tyre quhet i denj pr pranuar n kt korporat t privilegjuar, t ciln, n fund t fundit, e ka fabrikuar vet borgjezia.

Kshtu, pa arritur ende klasa e mesme industriale dhe tregtare ta largonte prfundimisht aristokracin e toks nga pushteti politik, n arenn e historis doli nj konkurrues i ri, klasa puntore. Reaksioni q shpr-theu pas lvizjes artiste dhe revolucioneve n kon-tinent, si dhe lulzimi i pashembullt i industris angle-ze q nga viti 1848 deri n vitin 1866 (zakonisht kt lulzim e shpjegojn vetm me ndikimin e tregtis s lir, par n t vrtet ai i detyrohet shum m tepr zhVillimit shum t madh t hekurudhave, t anijeve oqeanike dhe prgjithsisht t mjeteve t komunikacio-nit) i vun prsri puntort nn varsin e partis li-berale, n t ciln ata, si dhe ,para lvizjes artiste, pr-bnin krahun radikal. Por dalngadal krkesat e pun-torve pr t gzuar t drejtn e vots u bn t pa-kundrshtueshme. Ndrsa vigt, q ishin n krye t libe-ralve, vazhdonin ende t kishin frik, 1)1.zraeli tregoi eprsin e vet; duke shfrytzuar astin e favorshm pr teorit, ai vuri n zbatim n rrethet elektorale t qyteteve ligjin mbi t drejtn e vots pr do njeri q banonte n nj shtpi m vete [household suffrage], dhe njkohsisht bri ndryshimin e rretheve elektorale. Pas ksaj u vu vothni i fsheht [the banot]; pastaj, m 1884, e drejta e vots pr qiramarrsit e shtpive u

prhap n t gjitha distriktet dhe u b nj ndarje e re e rretheve elektora1e, e cila deri diku solli nj barazim t tyre. T gjitha kto masa e forcuan aq shum kla-sn puntore n zgjedhjet, saq tani puntort pr-bjn shumicn e zgjedhsve n 150-200 rrethe elekto-rale. Por nuk ka shkoll m t mir pr t msuar si nderohen traditat sesa sistemi parlamentar! N qoft. se klasa e mesme h kishte drejtuar syt me admirim dhe me veneracion nga grupi q lord Xhon Manersi e quante me shaka fisnikria jon e vjetr, edhe masa puntore shikonte n at koh me respekt dhe nderim q n at koh quhej klas m e mir, borgjezin. Dhe me t vrtet, pesmbdhjet vjet m par puntori britanik ka qen puntor shembullor dhe *respekti i madh q ai kishte pr pozitn e pundhnsit t tij, vetprmbajtja dhe prunjsia, q ai tregonte n ato raste kur krkonte t drejtat e veta, ishin melhem pr plagt q u shkaktonin ekonomistve tan gjerman t shkolls s socialistve t katedrs tendencat e pan-dreqshme 'komuniste dhe revolucionare t bashkatdheta-rve t tyre puntorve gjerman.

Por klasa e mesme angleze ishte m largpamse se profesort gjerman, ajo prbhej prej afaristsh m t mir se ata. Vetm nn presionin e rrethanave ata e ndanin pushtetin e vet me puntort. N kohn e lvizjes artiste ata msuan t kuptojn se far sht n gjendje t bj populli, ky puer robustus sed malitio-- sus. Qysh n at koh me dashje ose pa dashje borgje-Zirs iu desh t .pranonte nj pjes t madhe t krke-save t Karts s popullit, dhe ato u bn ligj i mbre-tris s bashkuar. Tani, m shum se kurr, kishte rndsi q populli t mbahej nn fre me mjete morale. Mjeti i par dhe m i rndsishm pr t ndikuar mbi masat mbetej prsri feja. S ktejmi lind ndrhyrja klerikale n administratat shkollore, s ktejmi lind vettatimi gjithnj m i madh i borgjezis pr gjithfar

PrEt ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA 1\12 SHKENC2- 347

b post festum*, nuk do t mund ta prrrkbajn vr-shimin proletar, q po ngrihet dita-dits m lart. Tra-dita sht nj penges e madhe, sht forca e inercis n histori. Por ajo sht vetm pasive dhe prandaj duhet t zhduket. As feja gjithashtu nuk mund t shr-bej pr nj koh t gjat si mburoj e shoqris kapi-taliste. N qoft se idet tona juridike, filozofiice dhe fetare jan produkte pak a shum t afrta ose t lar-gta t marrdhnieve ekonomike q sundojn n nj shoqri t caktuar, kto ide nuk mund t qndrojn pr nj koh t gjat, pasi t jen ndryshuar rrnjsisht marrdhniet ekonomike. Ose ne duhet t besojm n zbulesn hyjnore, ose rt pranojm se -asnj dogm fetare nuk sht n gjendje ta shptoj nj shoqri q po shembet.

Dhe me t vrtet, edhe n Ang1i puntort kan filluar prsri t lvizin. Pa dyshim, ata jan t ndry-dhur nga tradita t ndryshme. N radh t par, nga tradttat borgjeze: kshtu, pr shembull, nga paragjy-kimi shum i prhapur se gjoja mund t ekzistoln ve-trn dy parti, partia konservatore dhe partia liberale, dhe se gjola klasa ,puntore duhet t luftoj pr liri-Mill e vet me ndihmn e partis s fuqishme liberale. Pastaj nga traditat e puntorve, rt trashguara q nga koha e orvatjeve t para t pasigurta t veprimeve t pavarura t klaSs puntore: nj tradit e till n shum tredunione t vjetra sht prjashtimi i gjith puntorve q nuk kan br nj stazh t rregullt si nxns; kjo do t thot vetm se do bashkim profe-sional i till i prgatit vet grevthyesit e vet. Por, megjithat, klasa puntore angleze po ecn prpara, si u detyrua t'ua njoftonte kt me pikllim vllezrve td vet socialist t katedrs vet z. profesor Brentano.

* pas fests, d.m.th. pasi ka ndodhur ngjarja, me vone-

s. Red.

346 F. ENGELS

formash .demagogjie fetare, duke filluar q nga ritua-lizmi e deri te Ushtria e shptimit.

Dhe tani erdhi triumfi i filisteizmit t respektue-shm britanik mbi mendimin e lir dhe mbi indiferen-tizmin fetar t borgjezit kontinental. Puntort e Fran-cs dhe t Gjermanis u bn rebel. Ata ishin infek-tuar q t gjith nga socializmi dhe, pr arsye mjaft t shndosha, nuk e vrisnin shum mendjen q t res-pkktonin ligjshmrin n zgjedhjen e mjeteve pr t marr pushtetin. Ky puer robustus, po bhej me t vrtet do dit m malitiosus. far i mbetej ather borgjezit francez dbe gjerman si mjet i fundit, vese ta flakte n heshtje mend'imin e vet t lir, ashtu si ai unaku q e ndien se po e z sa vjen e m shum deti, dhe, pa e par t tjert, flak cigaren e ndezur, me-t ciln kapardisej npr anije. Njri pas tjetrit ata q e kishin shar perndin filluan t merrnin nj pa--rnje t prshpirtshdne, t flisnin me nderim pr kishn, pr doktrinn dhe pr ritet e saj dhe filluan t'i ushtro-nin edhe vet, sa her q nuk mund t'u shmangeshin. Borgjezt francez hoqn dor nga mishi ditt e premte, ndrsa borgjezt gjerman rrinin si budallenj me or t tra npr vendet e tyre n kish, duke dgjuar.pre-dikimet e pafund protestante. Borgjezt gjetn belan me materializmin e tyre. .

348 F. ENGELS

PER ZHVILLIMI I SOC. NGA UTOPIA NE SHKENCE>' 349

kryengritjes s par t madhe t borgjezis evropiane; n qoft se gjykojm sipas gjendjes s sotme, vall a nuk ka mundsi q Gjermania t bhet gjithashtu fu-sh e fitores s par t madhe t proletariatit evro- pian?

Klasa .puntore po lviz si do gj n Angli me hap t ngadalshm, t matur, her duke u lkundur, her duke br symbyllas orvatje t pasigurta, disa her edhe t pafrytshme. Vende-vende ajo lviz me nj mos-besim t tepruar pr f jaln socializm, duke prvet-suar dalngadal thelbin e tij. Ajo lviz, dhe lvizja e saj po prfshin njrn pas tjetrs shtresat e punto-rve. Tani ajo ka zgjuar nga gjumi i rnd puntort e pamsuar t Ist-Endit londinez, dhe ne e pam se 'shtytje t mrekullueshme i dhan nga ana e tyre kla-ss puntore kto forca t reja. Dhe n qoft se kjo l-vizje nuk sht aq e shpejt sa 'mund t duan kta ose ata kritik q s'kari durim, kta kritik le t mos harrojn se pikrisht klasa puntore sht ruajtsja e tipareve m t mira t karakterit kombtar anglez dhe se n Angli, do hap prpara, pasi t jet br, nuk do t shkoj kurr kot. N qoft se bijt e artistve t vjetr, pr arsyet q prmendm m lart, nuk kan qen pikrisht t till, si mund t pritej, ka shu-m t ngjar q niprit t jen pasardhs t denj t gjyshrve t tyre.

Por fitorja e klass puntore evropiane nuk varet vetm nga Anglia. Ajo mund t sigurohet vetm me prpjekjet e prbashkta, t paktn, t Anglis, t Francs dhe t Gjermanis. N t dyja kto vendet e fundit lvizja puntore ka shkuar shum m prpara se n Angli. N Gjermani bile mund t thuhet qysh tani se kur do t triumfoj. Sukseset q ka korrur aty lvi-zja puntore gjat njzet e pes vjetve t fundit jan t pashoqe. Ajo po shkon prpara me shpejtsi gjithnj m t madhe. Ndrsa borgjezia gjermane ka treguar varfrin e saj t vajtueshme dhe mungesn e aftsis politike, t disiplins, t vendosmris, t energjis, prkundrazi, klasa puntore gjermane ka treguar se ajo i ka n masn e duhur t gjitha kto cilsi. Rreth katrqind vjet m par Gjermania ka qen piknisja e

20 prill 1892

Fridrih Engels

350 RRETH HISTORIS S KRISHTERIMIT T HERSHM 351 fflalrf.,71.1..E.M.

41

F. ENGELS

RRETH HISTORIS S KRISHTERIMIT T HERSHM

I

N historin e krishterimit t hershm ka pika t ngjashme me lvizjen puntore t sotme, t cilat ia vlen t shikohen me vmendje. Si kjo e fundit, edhe krishterimi lindi si nj lvizje e t shtypurve: n fillim ai .doli si fe e skllevrve dhe e t liruarve, e t varfrve dhe e njerzve pa t drejta, e popujve t nnshtruar ose t shpartalluar nga Roma. Q t dy, si krishterimi, ashtu dhe socializmi puntor predikojn shptimin e ardhshm nga robria dhe nga mjerimi; krishterimi e krkon kt shptim n jetn e asaj bote, pas vdekjes, n qiell, kurse socializmi n kt bot, n riorgani-zimin e shoqris. Q t dy jan ndjekur e persekutuar, pasuesit .e tyre prbuzeshin, kundrejt tyre zbatohe-shin ligje t jashtzakonshme; ndaj t parve si ar-miq t njerzimit, ndaj t dytve si armiq t shte-tit, t fes, t familjes, t rendit shoqror. Dhe me gjith ndjekjet, shum her bile drejtprsdrejti n saje t tyre, q t ,dy an rrugn prpara n mnyr ngadhnjimtare dhe t pandalshme. Treqind vjet pas lindjes s tij krishterimi u b feja zyrtare e njohur e Perandoris botrore Romake, ndrsa socializmi brenda nja 60 vjetve i siguroi vetes nj pozit t till, e cila i jep nj garanci absolute pr fitore.

Pra, iq qoft se zoti profesor Antan Menger n librin e vet E ;drejta pr produktin e plot t puns shpreh habin, prse n kushtet e atij centralizimi jashtzakonisht t madh t prons s toks q ekzis-tonte n kohn e perandorve ramak dhe t vuaj-tjeve t pakufishme t klass puntore t athersh-me, q prbhej pothuajse vetm e vetm prej skIle-vrish, fill pas rnies s Perandoris Romake t Pe-rndimit nuk erdhi socializmi, ai nuk v re pikrisht se ky socializm, me aq sa ishte i mundshrn at-her, ekzistonte me t vrtert dhe bile arriti .t sun-donte n formn e' krishterimit. Vetm se krishterimi

dhe pr shkak t kushteve historike as q mund t ishte ndryshe, transfrrnimin social nuk donte ta bnte n kt bot, por n at bot, n qiell, n jetn e amshuar pas vdekjes, n..(mbretrin mijvjeare, e cila, sipas tij, duhet t vij n nj t ardhme jo t largt.

Paralelizmi mfdis t dy ktyre fenomeneve histo-rike mund t bhet qysh n kryengritjet e para t fsha-tarve t shtypur dhe veanrisht t ,plebeive t qyte-tit n mesjet. Kto kryengritje si dhe t gjitha lvi-zjet e masave q jan br n mesjet, dilnin medoe-Mos me veshje fetare, duke u paraqitur si nj riven-dosje e krishterimit t herhm, si nj shptim i tij nga degjenerimi q kishte filluar*; por gjithnj prapa

* Kryengritjet fshatare t bots muhamedane, sidomos n Afrik, jan dika e kundrt me kt dhe krejt origjinale. Islamizmi sht nj fe e prshtatur pr banort e vendeve t Lindjes, sidomos pr arabt, d.m.th., nga njra an, pr qy-tetart q merren me tregti dhe me zeje dhe, nga ana tjetr, pr beduint nomad. Por ktu qndron embrioni i ndeshjeve q prsriten her pas here. Qytetart pasurohen, jepen pas luksit, nuk tregojn shum kujdes pr respektimin e ligjeve.. Kurse beduint jan t varfr dhe pr shkak t varfris kan zakone shum t rrepta dhe i shikojh kto pasuri dhe ktc>

352 F. ENGELS

ekzaltimit fetar fshiheshin interesa laike shum kon-krete. Kjo u duk m qart se kudo n organizimin e taboritve ek nn udhheqjen e fammadhit Jan Zhizhka; por ky tipar prshkon gjith mesjetn, duke u zhdukur dalngadal pas Lufts fshatare n Gjer-mani, pr t'u zgjuar prsri te puntort komunist pas vitit 1830. Si komunistt revolucionar francez, ashtu n mnyr t veant.edhe Vajtlingu me pasuesit e tij i referoheshin krishterimit t hershm shum koh m par se Ernest Renani t thoshte:

Po t doni t keni nj ide se 'ishin komunitetet e para t krishtera, hidhini nj sy ndonj seksioni lokal t Shoqats Ndrkombtare t Puntorve..

dfrime me smir dhe me lakmi. Ather ata bashkohen nn udhheqjen e ndonj profeti, t ndonj mandiu, pr t dnuar ata q jan larguar nga feja, pr t rivendosur respektin ndaj riteve dhe ndaj besimit t vrtet dhe si ndshkim t prve-tsojn pasurit e tradhtarve. Pas nja njqind vjetsh ata, natyrisht, bien po n ato pozita, n t cilat ishin tradhtart e mparshm; duhet br nj pastrim i ri i besimit, ngrihet nj mandi tjetr, dhe loja filloi nga e para. Kshtu ka qen q nga koha e pushtimeve t Almoravidve dhe t Almohadve afrikan n Spanj deri te mandiu i fundit nga Hartumi127, i cili u qndroi me aq sukses anglezve. Kshtu ose pothuajse kshtu ka qen me kryengritjet n Persi dhe n vendet e tjera muhamedane. Duke u paraqitur me nj veshje fetare, t gjitha kto jan lvizje q rrjedhin nga shkaqe ekonomike; por edhe kur korrin fitore, ato i ln t paprekura kushtet ekonomike t mparshme. Kshtu, do gj mbetet si m par, dhe ndeshjet her pas here prsriten. Prkundrazi, n krye-ngritjet popullore t Perndimit t krishter veshja fetare shrben vetm si flamur dhe si mbulom pr t sulmuar rendin ekonomik t vjetruar; ky, m n fund, prmbyset, vendin e tij e z nj tjetr dhe shoqria shkon prpara.

RRETH HISTORISE S KRISHTERIMIT T HERSHEM 353

Ky beletrist francez, q prfitoi romanin historik kishtar Prejardhja e krishterimit 128 n baz t nj vulgarizimi t !kritiks gjermane t bibls q nuk e ka shokun as n gazetarin e sotme, nuk e dinte as ai vet sa t vrteta ishin fjalt e tij t msiprme. Cili sht ai antar i vjetr i Internacionales, t cilit, kur t lexonte, pr shernbull, t ashtuquajturn Kart t dyt t Pavlit, drejtuar korintasve, nuk do t'i hape-shin plagt e vjetra t paktn pr nj gj? N gjith kartn, duke filluar q nga kreu i 8-t, dgjohet an-kesa aq e shpesht dhe ah! aq e njohur: les cotisations ne rentrent pas kuotizacionet nuk po derdhen! Sa propagandist nga m t zellshmit t vje-tve 1860-1870 do t'i shtrngonin dorn n mnyr kup-timplote autorit t ksaj karte, cilido q t ishte ai, duke shtuar: Kshtu e paske psuar edhe ti! Edhe ne mund t tregojm dika n lidhje me kt edhe Shoqata jon kishte plot korintas; kto kuotizacione q nuk derdheshin dhe na kalonin prpara syve duke na munduar si Tantalin, pa mundur t'i shtinim n dor. pikrisht kto ishin milionat e famshm t Internacionales!

. Nj nga burimet m t mira q kemi n lidhje me t krishtert e par sht Lukiani nga Samosata, ky Volter i lashtsis klasike, i cili i shikonte me t njj-tin skepticizm bestytnit fetare t do lloji dhe i cili pr kt shkak nuk kishte as ndonj arsye fetare pa-gane as ndonj arsye politike pr t'i par t krishte-rt ndryshe nga do komunitet tjetr fetar. Prkun-drazi, pr bestytnit e tyre ai i tall q t gjith, adhuruesit eJupiterit jo m pak se adhuruesit e Krish-tit; nga pikpamja e tij thjesht racionaliste si bestyt-nit e llojit t par, ashtu. edhe ato t llojit t dyt jpri njsoj absurde. Ky dshmitar, q, sidoqoft, sht i paanshm, tregon, ndr t tjera, historin e jets s nj aventurieri, t njfar Peregrini, q e quante veten Prote, nga Paria n Helespont. Ky Peregrini, kur ishte

23 23

RRETH HISTORIS S KRISHTERIMIT T HERSHM 355 354 F. ENGELS

i ri, e filloi karriern e vet n Armeni me nj thyerje kurore, u kap n flagranc dhe sipas zakonit t vendit duhej t ekzekutohej. Pasi mundi pr fat t shptonte duke u arratisur, ai mbyti n Paria atin e vet dhe u detyrua t fshihej.

Dhe ktu po citoj sipas prkthimit t Shotit, q ai msoi edhe doktrinn e uditshme t t krishterve, duke u takuar n Palestin me prift-rinjt dhe me njerzit e ditur t ksaj feje. Dhe brenda nj kohe t shkurtr ai pati aq suksese, saq msuesit e tij dukeshin fmij n krahasim me t. Ai u b edhe profet, edhe kryeplak i komunitetit, edhe kryetar i mbledhjeve liturgjike, me nj fjal, asgj s'bhej pa t; ai interpretonte shkrimet e tyre duke shkruar edhe vet plot t tilla, aq sa, m n fund, filluan ta shikonin si nj qenie t lart, krkonin ndihmn e tij si ligjdhns dhe e shpalln mbrojts t tyre (pesh-kop)... Pr kt (d.m.th. si t krishter) nj dit auto-ritetet e kapn Proteun dhe e futn n burg... Kur ishte n pranga, t krishtert, t cilt burgosjen e tij e quanin fatkeqsi t madhe, s'lan gj pa br q ta lironin. Por kj;o nuk u arrit dhe ather ata filluan t kujdeseshin pr t n mnyr t jashtzakonshme. Me t'u gdhir, plakat, grat e veja dhe fmijt jetim grumbulloheshin para ports s burgut t tij; t krish-tert q kishin njfar influence arrinin bile t'i blinin rojet e burgut dhe t kalonin net t tra me t; ata i onin ushqimet e veta, lexonin pran tij librat e tyre t shenjt, me nj fjal, i dashuri Peregrin (kshtu e quanin ende n at koh) ishte pr ta t paktn nj Sokrat i dyt! Bile edhe nga disa qytete t Azis s Vogl vinin te ai t drguarit e komuniteteve t krishtera pr ta ndihmuar me 'kishin, pr ta ngush-lluar dhe pr ta mbrojtur n gjyq. sht me t vrtet e uditshme se sa shpejt mblidhen kta njerz sa her q sht puna pr ndonj nga bashkbesimtart e

tyre; pr kt ata nuk kursejn as mund as shpenzime. Kshtu, Peregrini merrte ather para nga t katr ant dhe burgu u b pr t burim t ardhurash t mdha. Ktyre t mjerve u sht mbushur mendja se shpirti dhe trupi i tyre jan t pavdekshm dhe se ata do t jetojn n amshim; prandaj ata e