Крум ТОМОВСКИ

БЕЗИСТЕНОТ ВО ШТИП

Трговијата во Македонија во турскиот период била многу развиена. Ce водела доста интензивна трговска размена и тоа како меѓу градовите во границите на Отоманската империја, така и со земјите надвор од нејзините граници. Оттука доаѓа појавата на поголем број објекти што служеле за трговија или за сместување на трговците и запрегата – како на пример: безистени, караван сараи, анови и други.

Безистените ce згради кои биле наменети за продавање на платно, свила, штофови и други скапоцени работи, и ги наоѓаме многу често во ориенталските градови.1 Co освојувањето на нашите краишта од страна на Турците и кај нас ce започнува со изградбата на објекти карактеристични за Исламскиот Исток.

Во Македонија ce зачувани три безистена, и тоа во: Скопје, Битола2 и Штип. Последниот претставува посебен интерес како по своите архитектонски, така и по ликовно урбанистичките вредности.

Безистенот во Штип ce наоѓа на десниот брег на реката Отиња, во самиот центар на градот. Годината на градењето на објектот не е позната. По секоја веро-јатност е изграден во XVI-от век, a не е исклучено да е изграден и од порано време.

Турскиот патописец од XVII век Евлија Челебија, во своите патописи го споменува и Штипскиот безистен.3 Од описот дознаваме дека бил покриен со олово4 и имал две железни врати.5 Понатаму, Челебија пишува: „Во него ce наоѓа скапоцена стока, штофови и свила од сите седум подрачја на светот. Од мирисите на прекрасните дроги на човекот умот му застанува“.6

1 Во Турција, на пример: во Цариград, Бруса, Смирна, Анкара и други градови.2 Безистенот во Битола е од поново време, веројатно од крајот на XVIII век или почетокот

на XIX век. Средновековниот безистен коj што го споменува Евлија Челебија не е сочуван.3 Евлија Челебија, Путопис, Сарајево 1957, стр. 102.4 Денес е покриен со камени плочки.5 Железните врати не ce зачувани.6 Евлија Челебија, Путопис, Сарајево 1957 год. стр. 102.

2 КРУМ ТОМОВСКИ

Слика

Кон крајот на XVIII и почетокот на XIX век, безистенот служел како зат-вор, потоа како магацин и како продавница на прехранбени продукти.

Во својата основа безистенот е решен подолжно. Димензиите од надвореш-ната страна изнесуваат 14/34,5 м. Внатрешноста претставува единствен простор, слично како кај Бруса-безистенот во Сараево.7 Поделен е на три дела со по еден столбец кои што прифаќаат по два прекршени лака. По тој начин ce формирани три простории од кои централниот простор е покриен со купола на тромпи, a бочните со манастирски свод.

Сите ѕидови во внатрешноста на објектот ce обработени со ниши што завр-шуваат со прекршен лак. Нишите ce плитки. Нивната длабочина изнесува 70 см. и служеле за поставување на ткаенините.

Влезовите ce поставени подолжно – исток-запад.8 Осветлението е решено со отвори што ce наоѓаат на покривните делови на безистенот. Така бочните де-лови ce зенитарно осветлени, со лантерни, a централниот дел е осветлен со шест прозорци што ce поставени во куполата.

Безистенот е изграден со камен, освен сводовите и куполата што ce градени со тула.

Внатрешноста на објектот е изведена во добро делкан камен споен со ми-нимални спојници. Секој камен е обработен „пиковано“ со тесни траки покрај ивиците. Под самите сводови е изведен венец од камени плочи опфатен со профилисани камени конзоли.

На фасадната страна е употребен делкан, приделкан и кршен камен. Дел-каниот камен е употребен околу влезовите и e обработен на ист начин како и во внатрешноста на објектот. Венците ce изведени со профилисани камени плочки, освен на бочните тамбури9 каде што ce изведени од тули.10

Влезните врати завршуваат со сегментни лаци. Внатрешните лаци ce изве-дени од камен со окер и црвеникава боја и наизменично ce поставени. Сегмент-ниот лак ce јавува и кај прозорските отвори на куполата, кој има функција на рас-теретен лак. Инаку самите прозорци ce уоквирени со камени рамки и ce зашти-тени со челични решетки.

Архитектурата на безистенот, и покрај едноставноста на формите, делува монументално. Степенастото стеснување на масите кон горните – завршните пар-тии, ја оживуваат донекаде просторната пластика на објектот. Полните ѕидни површини, што ce хармонично компонирани, во поголема мера придонесуваат за впечатокот на строгата едноставност која што објектот ја предизвикува кај пос-матрачот.

7 Изграден 1551 год. Види А. Бејтиќ, Споменици Османлиске архитектуре y Босни и Хер-цеговини, прилози св. III–IV, Сарајево 1953 год.

8 Влезот од јужната страна е накнадно пробиен.9 Куполата како и бочните манастирски сводови поседуваат лажен тамбур.10 Тулите се дијагонално поставени и формираат запчест венец.

ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА

БЕЗИСТЕНОТ ВО ШТИП 3

Внатрешниот простор делува импозантно. Прецизноста во обработката на внатрешните ѕидни површини и деталите ја дочарува внатрешноста, која и сега, по толку години и оштетувања, го освојува посетителот.

Како културно-историски споменик од турскиот период, безистенот е ста-вен под заштита на Законот. Предвидена е и неговата адаптација во уметничка галерија, која што, според проектите на авторот на овој напис, од 1959 година започна со реализацијата.

слика

Оштетувањата на објектот што не беа мали, предвидено е да ce заштитат по пат на конзерваторски и реставраторски интервенции, односно да ce рестав-рираат. Исто така е предвидено и ослободувањето на објектот од околниот насип, како самата зграда би дошла до потполн израз, кое нешто неоспорно го заслу-жува. Co уредувањето на неговата непосредна околина стариот споменик, со нова намена, ќе ce вклопи во новиот организам на градот кое нешто ce предвидува и со урбанистичкото решение за реконструкцијата на градот Штип.

Arh. Kroum TOMOVSKY

LE BÈZISTHENE1 Â STIP

Trois bézisthènes sont conservés en Macédonie; ce sont à Skopje, à Bitola et á Stip. Le dernier bézisthène est dʼun intérêt particulier par sa valeur architecturale aussi bien que par la valeur picturale.

Le bézisthène à Stip se trouve sur la rive droite de la rivière Otigna, au centre de la ville. On ne connaît pas lʼannée de sa construction. Il est bâti probablement au XVI-e siècle, mais il peut bien aussi lʼêtre à une date antérieure.

Lʼauteur turc de récits de voyages du XVII-e siècle Evlia Tchélebia mentionne aussi dans ses récits le bézisthène de Stip. De sa description nous apprenons que le bézisthène était couvert de plomb et quʼil avait deux portes de fer. Puis, Tchelebia écrit: „Dans ce bézisthène il y a des marchandises de valeur, des étoffes et des soiries de toutes les sept régions du monde. On est enivré des parfums des drogues magnifiques“.

Le plan du bézisthène est projeté en longueur. Les dimensions de lʼextérieur sont de 4 m. Lʼintérieur représente un plastique monumental comme au bézisthène Broussa de Sarajevo. Il est divisé en trois parties par des colonnes dont chacune porte deux arcs brisés. De cette manière sont formés trois espaces, dont lʼespace central est recouvert dʼune coupole et les espaces latéraux dʼune voûte de monastère.

Tous les murs de lʼintérieur sont façonnés en niches, voûtées dʼun arc brisé.

Le bézisthène est bâti en pierre à lʼexception les voûtes et la coupole qui sont bâties en brique.

Lʼarchitecture du bézisthène, malgré sa simplicité des formes est dʼun aspect monu-mental. Le rétrécissement en échelons des premières masses qui se prolonge vers les masses

1 Le marché couvert.

ИСЛАМСКАТА ЦИВИЛИЗАЦИЈА НА ПОЧВАТА НА МАКЕДОНИЈА

4 КРУМ ТОМОВСКИ

supérieures et finales donne un aspect pittoresque à lʼobjet. Les pleines surfaces murales qui sont harmonieusement enchâssées dans une plus grande présentent une simplicité rigoureuse.

Lʼintérieur est très imposant. La précision de la façon des surfaces murales intérieures et des détails donne un aspect magnifique à lʼintérieur qui après tant dʼannées enchante le visiteur:

On prévoit lʼadaptation de ce bézisthène en une galerie dʼarts dont la réalisation est commencée dʼaprès les projets de lʼarchitecte Tomovsky datant de 1959.

ИСТОРИЈА НА КУЛТУРАТА НА МАКЕДОНИЈА