แนวคดพนฐานทางระบาดวทยา (Basic epidemiological concepts)

ระบาดวทยา คอ อะไร ระบาดวทยา (Epidemiology) เปนการศกษาทางวทยาศาสตรทมระบบ (discipline) ซงเกยวของกบการศกษาความถ (frequency) การแพรกระจาย (distribution ) ของสขภาพ(health) และโรค (disease) ในประชากร (populations) และหาปจจยเสยง (risk factors) เพอปองกนและควบคมโรค(prevention

and control)

ระบาดวทยาในพนท(Field Epidemiology)“กจกรรมการสอบสวนโรค จะตองเรมตนดำาเนนการใน

พนท ไมใชในหอง

ปฏบตการ”

การกระจายของโรคเชงพนท

แผนภาพแบบจด แสดงการกระจายของผปวยโรคอหวาต ในกรงลอนดอน ในป ค.ศ.1854

ววฒนาการของระบาดวทยาทางสตวแพทย ยคท 1 พ.ศ.2450

ปองกนปญหาสขภาพโดยการควบคมโรคในระดบพนท ยคท 2 พ.ศ.2490

การรกษาสตวรายตวและการจดการสขภาพสตวเบองตน ยคท 3 พ.ศ.2508

การรกษาสขภาพและประสทธภาพการผลตของฝงสตว ยคท 4 พ.ศ.2533

บรณาการการจดการสขภาพ ผลผลตและแผนงานของฟารมเพอสรางผลตอบแทนสงสด

ขอบเขตของระบาดวทยา การกระจายของโรคในประชากร ปจจยทมผลตอการเกดและการกระจายของโรค ประชากรเปาหมาย การเปลยนแปลงหรอการพลวตรของโรค ภาวะทเปนโรคและไมใชโรค โรคตดเชอและโรคไรเชอ การปองกนและควบคมโรค

การประยกตใชหลกการและเทคนคทางระบาดวทยา สบหาแหลงของโรคททราบสาเหตหรอสามารถระบสงกอโรคได สอบสวนและควบคมโรคทยงไมทราบสาเหต หรอยงไมสามารถ

ระบสงกอโรคได ศกษาลกษณะทวไปของโรคได วางแผนการเฝาระวงและควบคมโรค ประเมนความคมคาทางเศรษฐกจของมาตรการควบคมโรคตางๆ วเคราะหการตดสนใจทางคลนก ( evidence-based medicine)

องคประกอบการศกษาทางระบาดวทยา การศกษาทางระบาดวทยาเชงคณภาพ ( quanlitative

investigation )การศกษาลกษณะทวไปของโรคการทดสอบสมมตฐานเกยวกบปจจยกอโรค

การศกษาทางระบาดวทยาเชงปรมาณ ( quantitative investigation )การสำารวจการเฝาระวงโรคการศกษาทางระบาดวทยาการสรางแบบจำาลองการควบคมโรค

ลกษณะการศกษาทางระบาดวทยา ระบาดวทยาเชงพรรณนา (descriptive

epidemiology) ระบาดวทยาเชงสงเคราะห (analytical epidemiology) การทดลองทางระบาดวทยา (experimental

epidemiology) การศกษาทฤษฎทางระบาดวทยา (theoretical

epidemiology)

ระบาดวทยาเชงพรรณนา(Descriptive

Epidemiology) อธบายวามเหตการณอะไร(what) เกดขน อธบายวามใคร(who) ทเกยวของทงสตว

และคน อธบายวาเหตการณเกดขนเมอใด(when) อธบายวาเหตการณเกดขนทไหน(where)

ซงรวมถงเหตการณทเกดจากการกระทำาของคนและสงแวดลอมตามธรรมชาต

ประโยชนของระบาดวทยาเชงพรรณนา

(Uses of Descriptive Epidemiology) การคนหาสตวปวยรายตว (Detection of

individual cases) การคนหาการระบาดของโรค (Detection of

outbreaks) วดความเสยหายทเกดจากโรค (Measuring the impact of disease) เขาใจธรรมชาตของโรค (Understand the nature of a

disease)

ประโยชนของระบาดวทยาเชงพรรณนา

(Uses of Descriptive Epidemiology) เขาใจทางในการแพรโรคและการกระจายของโรค

(Understand the way that disease spreads and distributed)

สามารถสรางสมมตฐานและมแนวคดในการวจยในอนาคต(Generate hypotheses and ideas for further research)

สามารถประเมนมาตรการในการปองกนและควบคมโรค(Evaluation of prevention and control measures)

สนบสนนกจกรรมตางๆทวางแผนในดานสขภาพสตว(Support planning activities for animal health programs)

ระบาดวทยาเชงวเคราะห(Analytical

Epidemiology) วเคราะหเหตการณทเกดขนตามลำาดบวา

เกดขนอยางไร (how) เพอทจะปรบนโยบายและการดำาเนนการตอไป

ประเมนขอมลทเกบรวบรวมเพอทจะระบวาทำาไม(why) เหตการณจงเกดขนตามลำาดบเพอทจะปองกนและควบคมโรค

ระบาดวทยากบงานสตวแพทย การบรการสขภาพสตวรายตว การจดการสขภาพฝงสตว งานสตวแพทยสาธารณสข

การวดทางระบาดวทยา การวดขนาดของโรค หรอการวดความถของโรค

(measurement of frequency) เชน โรค ketosis เกดขนกบโคนมพนธขาวดำา มากนอยเพยงใด

การวดความสมพนธระหวางปจจยทศกษากบโรค (measurement of association) เชน โรค ketosis มความเกยวของสมพนธกบความอวนอยางไร

การวดผลกระทบของปจจยทศกษาตอการเกดโรค (measurement of effect) เชน การไมเลยงววใหอวน จะชวยลดปญหา ketosis ไดมาก

เทาใด

การวดความสมพนธระหวางปจจยทศกษากบโรค

เปนโรค ไมเปนโรคไดรบปจจยเสยง

13(a) 26(b) 39

ไมไดรบปจจยเสยง

1(c) 15(d) 16

14(a+c) 41(b+d) 55แตมตอของการสมผสปจจยเสยงในสตวปวย (Odds)=13/1(a/c)แตมตอของการสมผสปจจยเสยงในสตวปวย(Odds)=26/15(b/d)อตราสวนแตมตอของการสมผสปจจยเสยงในสตวปวย(OR)=(a/c)/(b/d)=(a*d)/(b*c)=(13*15)/(26*1)=7.5

การวดทางระบาดวทยา การนบจำานวน (count)

การนบจำานวนสตวปวยหรอตาย สดสวน (proportion)

การทดสอบโรค TB ในโคนม จำานวน 200 ตว พบเปนโรค จำานวน 40 ตว สดสวนการเปนโรคคอ 40/200 = 0.2

อตราสวน (ratio)มลกสตวตายคลอด 3 ตว และลกสตวทคลอดแลวมชวต

120 ตว ดงนนอตราสวนคอ 3:120=0.025:1 อตรา (rate)

การวดทางระบาดวทยาทมกนำาไปใชในทางปฏบตบอยๆมดงน การวดความชกของโรค ( Prevalence)

เจาะเลอดมาตรวจ EIA จำานวน 75 ตว เปนโรค 23 ตว ดงนนความชกคอ 23/75=0.307

อตราการปวยระลอกแรก (attack rate) ในการระบาดของ BSE พบวาโค 400 ตว เกดโรคขน 60 ตว ใน

ระยะเวลา 3 สปดาห (60*100)/400=15% สดสวนการตายเนองจากโรค (case fatality rate)

เปนการวดความรนแรงของโรค เชน สนขทเปนโรคพษสนขบาจำานวน 100 ตว ตายระหวางกกดอาการ 100 ตว ดงนนอตราการตายเนองจากโรคคอ 100/100=1

ปจจยสามทางระบาดวทยา(Epidemiological Triad)

ตวกอโรค(agent) เจาบานหรอตวสตว(host) สงแวดลอม(environment)

ปจจยสามทางระบาดวทยา(Epidemiological Triad)

ความสมพนธระหวางตวกอโรค ตวสตวและสงแวดลอม เหมอนกบการเลนไมกระดกทมสงกอโรคและตวสตว เปนนำาหนกอยสองขางและมสงแวดลอมเปนจดกงกลาง (fulcrum)สงกอโรค (agent ) ตวสตว (host)

สงแวดลอม (environment)

ปจจยสามทางระบาดวทยา(Epidemiological Triad)

โดยความสมพนธระหวางปจจยทงสาม จำาแนกเปน 2 แบบ

1.ภาวะทมความสมดลระหวางปจจยสามประการจะไมมโรคเกดขนในฝงสตว(stage of equilibrium)

2.ภาวะทไมมความสมดลระหวางปจจยสามประการจะพบโรคเกดขนในฝงสตว(stage of unequilibrium)

ตวสตว สงกอโรค จดกงกลาง จดกงกลาง สงกอโรค ตวสตว สงแวดลอม สง

แวดลอม

ภาวะทไมมความสมดลระหวางปจจยสามทางระบาดวทยา

(stage of unequilibrium)

ตวกอโรค(agent) ตวกอโรค (agent) หมายถง

ปจจยหรอสาเหตททำาใหเกดโรค อาจเปนสงมชวตหรอไมมชวตกได ซงถาพบในปรมาณทมากเกนไปหรอไมสมดลอาจสงผลใหเกดโรคได

ปจจยของสงกอโรคกบการเกดและการแพรกระจายของโรค ความสามารถในการเจรญในรางกายสตว (infectivity) ความสามารถในการตดตอ (infectiousness) ความสามารถในการกอโรค (pathogenicity) ความรนแรงของการตดเชอ (virulence) ชนดของสตวทสามารถเจรญได (host range) ความสามารถในการอยรอดนอกตวสตว (viability)

ตวสตวหรอเจาบาน(host) เจาบาน หมายถง ตวสตวหรอโฮสท ทยอม

ใหปรสตอาศยอยไดชวคราวหรอตลอดไปกได ซงจะมปฏกรยา

ตอสกบเชอโรคทเขาสรางกาย และอาจมพยาธสภาพของโรคเกด

ขนหรอไมกได

ปจจยของตวสตวกบการเกดและการแพรกระจายของโรค ลกษณะทางพนธกรรมของสตว อายของสตว เพศของสตว ชนดและพนธของสตว สภาวะทางโภชนาการของสตว สภาวะทางสรระวทยาของสตว สภาวะภมตานทานของสตว

สงแวดลอม(environment) สงแวดลอม หมายถง สงตางๆ ทอยรอบตวสตวหรอ เจาบาน ซงมความสมพนธและสงผลกระทบตอความเปนอย

ของสตว เชน สภาพพนท อากาศ นำา อาหาร เชอโรค แมลง การจดการและมนษย เปนตน โดยเฉพาะการเลยงสตวใน

ระบบการผลตเขมขน (intensive production system)

การประยกตความรเกยวกบปจจยสามทางระบาดวทยาในการปองกนและ

ควบคมโรค การสงเสรมสขภาพเจาบาน เชน การใหอาหารทมความ

สมดล เสรมสรางภมคมกน และการจดการดานสขศาสตรทเหมาะสม

เปนตน ควบคมและกำาจดสงททำาใหเกดโรค เชน การวนจฉยโรคท

รวดเรวและทำาการรกษาทนท การคนหาและควบคมพาหะ และแหลงรงโรค ควบคมและกำาจดสงแวดลอมทไมเหมาะสมรวมกบการ

เสรมสรางสงแวดลอมทด เชน การกำาจดสงปฏกล นำาเสย และแหลงรงโรค เปนตน

รปแบบการเกดโรคในประชากร โรคทเกดขนเปนครงคราว (sporadic disease) โรคประจำาถน (endemic disease) โรคระบาด (epidemic disease)

การระบาดระยะสน (point epidemic หรอ common source epidemic)

การระบาดแบบตอเนอง (propagative epidemic)

การตดเชอและการเกดโรค ไมมการเปลยนแปลงทางพยาธสภาพ มการเปลยนแปลงทางพยาธสภาพ (sub-clinical

disease)Disease screening Iceberg phenomenon

มการแสดงอาการปวยอยางชดเจน (clinical disease)

ปรากฏการณภเขานำาแขงจำานวนสตวปวยทพบมกนอยกวาทเกดจรง

จำานวนสตวปวยทรายงาน

สตวปวยทไมมรายงาน

การแพรกระจายของโรค ตองมความเขาใจในวงจรชวตของเชอโรค

หวงโซการตดตอ (transmission chain)วธการตดตอของเชอ (transmission)การคงอยของเชอ (maintenance)สภาพแวดลอมทเหมาะสมกบการอยรอดและการ

ตดตอของเชอ

หวงโซการตดตอ (transmission chain)

สตวทตดเชอ การออกจากตวสตวทตดเชอ การตดพาหะนำาโรคหรอแหลงโรค วธการตดตอไปยงสตวตวใหม วธการเขาสสตวตวใหม สตวทไวตอโรค

วธการตดตอของเชอ (transmission)

การตดตอตามแนวราบ (horizontal transmission)Direct indirect

การตดตอตามแนวดง (vertical transmission)Transovarial transtadial

บทบาทของระบาดวทยาในพนท

ระบาดวทยาในพนทเปนสงททาทาย และจะตองคนหาสาเหตเรงดวน ประเมนสถานการณ นโยบายและเหตฉกเฉน

เรมตนดวยขอจำากด ไมมขอมล โดยเฉพาะเมอพบกบโรค

ทเกดใหม

บทบาทของระบาดวทยาในพนท

จะตองประยกตใชการวจยในพนทโดยไมสามารถควบคมธรรมชาตทเกยวของได

จะตองประเมนโรค สถานการณการระบาด และประเมนมาตรการทใช

คำาถามทควรจะคด ปญหาของโรคใหญแคไหน? คำาตอบ จะตองวนจฉยกรณปญหาและมการเฝาระวงโรค สถานการณเกดขนไดอยางไรและอะไรทเปนสาเหตททำาให

เกดขน? คำาตอบ จะตองสอบสวนและวเคราะหโรคเบองตน สามารถทำาอะไรทดกวาการปองกนและควบคมโรคใน

อนาคต? คำาตอบ จะตองหาปจจยเสยงและวเคราะหแนวโนมของ

โรค

คณสมบตของนกระบาดวทยาทดมอะไรบาง

(ระดมความคด 5 นาท นำาเสนอ 3 นาท)

คณสมบตของนกระบาดวทยาในพนท

อยากรอยากเหน สนกสนานกบความทาทายในการทำางานเปนทม

ภายใตสภาวะตางๆ เปนผทชางสงเกต ตาแหลมคม เปนผฟงทด มทกษะในการปฏบตงาน มปฏภาณไหวพรบ

คณสมบตของนกระบาดวทยาในพนท

มความตงใจ เปนนกแกปญหา สามารถวเคราะห สามารถลำาดบเหตการณ

และบอกเรองราวโดยใชขอมล มแรงบนดาลใจทจะปองกนปญหาตางๆ สนกสนานในการเรยนรตลอดชวต