AMAMITE VO MAKEDONIJA

Za objektite od Osmanliskiot period vo Makedonija, e pi{uvano

mnogu malku ili voop{to ne e pi{uvano. Ona {to e povrzano so

istra`uvawata vo ponovo vreme vo odnos na istorijata i kulturata e

mnogu malku zastapeno vo nau~nata literatura. Prvite istra`uvawa na

poedini spomenici od Osmanliskata arhitektura vo Makedonija

zapo~nale kon krajot na 19 vek, no i tie se temelat na potrebite na

samite istra`uva~i. Taka, kaj nekoi nao|ame celosni podatoci za

gradbata na objektot, nekade se samo predadeni natpisite koi se nao|

ale na objektite a mnogu retko ili voop{to ne e posveteno vnimanie na

tipologijata, arhitektonskite i umetni~kite vrednosti na samite objekti.

No sepak, vo celina zemeno, brojot na avtori koi ja dopiraat

problematikata na Osmanliskite spomenici vo Makedonija ni od daleku

ne soodvetstvuva so vrednosta koja ja poseduvaat samite objekti.

Potrebata od pocelosen pristap za nivna obrabotka, i vo integralna

forma istaknuvawe na nivnata raznovrsnost i neizmerno bogatstvo, ja

dobiva svojata opravdanost.

Republika Makedonija, so svojata mestopolo`ba, vo tekot na

svoeto opstojuvawe ~estopati bila predmet na interesirawe na pove}e

osvojuva~i. Krajot na 14 vek e period koga osmanliskite vojski

navleguvaat na teritorijata na Makedonija. Prisustvoto na Osmanliite vo

novoosvoenite teritorii ne mo`e da se razgleduva bez prisustvoto na

edna nova – tursko-osmanliska kultura i umetnost, koja vo period od

okolu 500 godini }e bele`i bogato umetni~ko tvore{tvo, koe se ogleda

vo gradbata na novite verski objekti no i golem broj javni objekti so

specifi~ni orientalni belezi. Taa se razviva pod golemo vlijanie na

vizantisko-orientalnata arhitektura od edna strana, i doma{nite

graditelski tradicii i umetnost, od druga, a vlijanijata recipro~no se

zabele`uvaat vo delata na obete umetnosti.

Doa|aweto na Osmanliite na Balkanot, a so samoto toa i na

prostorot na Makedonija, doveduva do mnogu promeni vo site sveri na

`iveewe, osobeno vo nastanokot i razvojot na gradovite. Za

zadovoluvawe na svoite op{testveni i kulturni interesi, osmanliite gradat

objekti koi so svojot karakter vo potpolnost }e odgovorat na nivnite

potrebi. Goleminata na osmanliskata kultura se ogleda i vo gradbata na

novi verski objekti – xamii, tekii, turbiwa, no i golem broj op{testveni

zgradi, no i profanata arhitektura raznovidna po svojata funkcija: bile

gradeni anovi, bezisteni, amami i drugi objekti. Kaj ovie objekti bile

postignati ~isti funkcionalni i konstruktivni re{enija so oblikovno

dostignuvawe na posebna arhitektonska {kola i so specifi~ni orientalni

belezi.

Me|u objektite od profanata arhitektura, kako po svojata brojnost

taka i svojata monumentalnost, posebno mesto zazemaat amamite.

Brojnosta se dol`i na faktot {to higienata vo islamskiot svet bila na

visoko nivo a odr`uvaweto na ~istotata na teloto prestavuvalo vo isto

vreme i verska obvrska. Za zadovoluvawe na ovaa golema potreba na

naselenieto, vo gradovite {irum Osmanliskoto carstvo bile gradeni

amami za javna upotreba, no i privatni amami – po ku}ite.

Niz vekovite, amamite kako prostor vo koj se koristi vodata za

obavuvawe na dnevnata higiena, imale rzli~no zna~ewe. Vo anti~kiot

period kapeweto zna~elo mnogu pove}e od funkcionalna, higienska

potreba za miewe. Kaj rimjanite javnite kupatila – termi, se dovedeni do

kult, odnosno, pokraj higienata vo niv se odvival i silen op{testven i

kulturen `ivot. So pronao|aweto na sistemot za greewe na prostoriite i

bazenite, so pomo{ na hipokaust i kerami~ki cevki koi po dol`inata na

zidovite go sproveduvale topliot vozduh, formiran e klasi~niot tip na

termi koi vo vreme na Carstvoto stanale edna od najkarakteristi~nite

institucii na gradskiot `ivot. Na toj na~in bawite prestavuvale popularna

op{testvena institucija preku koja se manifestirale razli~ni vidovi i

dostignuvawa na anti~koto op{testvo i civilizacija.

2

Vo islamskata religija vodata ja simbolizira genezata na sekoe

postoewe, se smeta za osnova na svetot, materija koja o`ivuva i koja

obezbeduva tvore~ka mo} i besmrtnost.

Tokmu zatoa, javnite bawi (amami) prestavuvaat va`en segment

za odr`uvawe na higienata na naselenieto, no voedno i verska obvrska

na muslimanskoto naselenie so ispolnuvawe na ritualot na

pro~istuvawe pet pati na den pred molitva nametnat od strana na

islamskata religija. Golemiot broj podignati amami govori za zna~eweto

{to Osmanliite im go davale na ovoj vid objekti. Bawite bile edna od

retkite mesta vo Islamot otvorena za sekogo od ranite utrinski ~asovi do

docna nave~er, a ponekoga{ i podolgo. Konceptot za gradba na

amamite kaj Osmanliite vsu{nost pretstavuva modificirana forma na

rimskite termi prevzemeni preku Arapite i Selxucite i prilagodeni za

potrebite na Osmanliite so eliminirawe na site prostorii koi ne slu`ele za

kapewe.

Iako amamite glavno bile gradeni za potrebite na muslimanskoto

naselenie, vo niv vo sekoe vreme imale pristap i pripadnicite na drugite

veroispovesti.

So podigawe na privatnite – ku}ni bawi, javnite amami

prodol`uvaat da gi posetuvaat samo lu|e od najsiroma{nite op{tesvteni

sloevi. No, ulogata na amamite i nivnoto vlijanie na op{testveniot `ivot

na gradot e pri~ina {to bogatite lu|e iako imale privatni bawi, sepak

doa|ale vo javnite bawi so cel da ja poka`at svojata ~istota.

Vo Makedonija, vo periodot od 14 do po~etokot na 20 vek se

podignati golem broj na amami koi so svojata monumentalnost i

bogatstvo na arhitektonski re{enija govorat za ekonomskata mo} na

gradovite i zna~eweto koe tie go imale vo ramkite na Osmanliskata

imperija. Tie govorat i za brojot na urbanoto naselenie, za nivniot

standard i kultura na `iveewe, svrstuvaj}i gi amamite vo postojaniot

arhitektonski inventar na gradovite vo Makedonija.

3

Mehmed Tevfik davaj}i op{ta statistika na gradot Bitola vo 1910

(1326) godina me|u drugoto naveduva deka vo Bitola imalo 6 amami,

dodeka vo bitolskiot vilajet imalo vkupno 30 amami. Vrz osnova na

podatocite od turskite izvori, i konkretno vo Bitolskite kadiski sixili,

po~nuvaj}i od 15 vek, pa se do 1912 godina se javuvaat imiwa na

desetina amami, ~ii mestopolo`bi vo najgolemiot broj slu~aevi ne se

poznati.

Vo Skopje bile izgradeni 15 javni bawi a spored podatocite koi gi

dava Evlija Чelebi postoele okolu 1060 ku}ni amami. Vo svojot patepis

Чelebi spomenuva i postoewe na amami vo skoro site pogolemi gradovi

vo Makedonija.

Od golemiot broj podignati amami od 14 do 19 vek vo Makedonija

do denes celosno ili vo ostatoci se so~uvani 4 amami vo Skopje, 3 vo

Bitola, po 2 vo Debar, Ohrid i s.Bansko-Strumica, i po 1 amam vo

Tetovo, Struga, Prilep, Star Dojran, Gevgelija, Kratovo, s.Radawe-

Karbinci i s.Bawi{te-Debar.

Vo 15 i 16 vek amamite igraat zna~ajna uloga vo formiraweto na

urbanite matrici na gradovite. Tie naj~esto se gradeni vo neposredna

blizina na xamiite i karavan saraite na toj na~in formiraj}i jadro na

urbaniot `ivot vo ramkite na eden istoriski proces kako zna~ajni

urbanisti~ki kompleksi so izvonredno funkcionalen karakter. Takvi

urbanisti~ki celini prestavuvale [en|ul amam, Kur{umli an i Kazanxiler

xamija vo Skopje, Чifte amam, Suli an i Murat pa{inata xamija vo

Skopje, Deboj amam, Sungur ^au{ xamija i anovite na Ov~i pazar vo

Bitola.

Чestopati amamite bile gradeni pokraj reki ili izvori so pitka voda.

No nekoi od niv imale i sopstven vodovod {to zna~i deka rastot i

razvojot na golemite i bogati gradovi go pratela i adekvatna komunalna

sredenost, odnosno, razvivani se sistemi za dovod na vodata od

oddale~enite mesta. Vodata so posebni vodovodni kanali bila

4

doveduvana do gradovite a potoa so eden od kanalite e sproveduvana

do javnite i privatnite bawi.

Amamite vo Makedonija, kako i ostanatite objekti od ovoj vid

podignati na teritorijata na Osmanliskata imperija, se standardno

koncipirani, so prostorii rasporedeni po dol`inata na nadol`nata oska na

objektot. Isklu~ok prestavuvaat Voska amamot vo Ohrid i \ul{en

amamot vo Skopje kade rezervoarot za voda i lo`i{teto se strani~no

postaveni. Kompoziciskata postavenost na amamite vo Makedonija e

identi~na na amamite gradeni vo Bursa, Edrene i Istanbul i e sodr`ana

od: {adrvan sala (mejdan) – najgolema prostorija - mesto za odmor,

kako preoden del kon zagreaniot prostor – kapaluk – prostorija za

soblekuvawe vo zimskiot period, prostorii za kapewe – halveti vo koi

kako sredi{en element e |obekta{ot prekrien so kameni plo~i a poretko

so mermer, hazna - rezervoar za voda i lo`i{te - }ulhan. Brojot na

halvetite bil vo zavisnost od goleminata na amamot. ^esto sre}avame i

pomo{ni prostorii koi kako toaleti, prostorii za bri~ewe i depilirawe i sl.

Na~inot na zatopluvaweto na amamite, ona {to gi povrzuva so rimskite

termi, e preku sistem na hipokaust pod podot vo sekoja od prostoriite

(osven garderobata), i preku kerami~kite cevki postaveni vo yidovite na

amamot. Sekoja od prostoriite vo amamot e zasvedena so kupola na

koja se nao|aat mali zastakleni otvori koi slu`ele za osvetluvawe i za

ventilacija. Temperaturata varirala – najniska bila vo {adrvan salata a

najvisoka vo halvetite.

So ogled na namenata, mo`eme da govorime za postoewe na

~etiri vida na amami: amami koi bile gradeni vo tvrdinite i koi slu`ele za

voenite edinici, gradski amami – za potrebite na gra|anite, lekovito-

bawski koi se gradeni pokraj prirodni mineralni izvori i privatni mali

amami koi bile sostaven del na bogatite ku}i.

Funkcionalno, amamite bile gradeni kako dvojni ili edine~ni.

Dvojnite (~ifte) amami, se gradeni vo pogolemite gradski centri, i

kako {to uka`uva i samoto ime, tie imaat odvoeni prostorii za kapewe

5

na ma`i i `eni. Tie se odlikuvaat so svojata monumentalnost,

simetri~nost vo svojata arhitektonska i prostorna koncepcija, gradeni se

od kamen i tula (~estopati vo kombinacija) i upotreba na bogata

stalaktitna dekoracija pri obrabotkata na trompite vo vnatre{nosta na

prostoriite. Edinstvenite so~uvani dvojni amami vo Makedonija se:

Daut Pa{a amam vo Skopje, se nao|a na leviot breg na rekata

Vardar, vo neposredna blizina na Kameniot most. Izgraden e vo vtorata

polovina na 15 vek kako zadu`bina na Daut pa{a, koj zazemal visoki

funkcii vo Osmanliskata dr`ava. Po svoite dimenzii i umetni~ki vrednosti

pretstavuva remek delo na monumentalnata islamska profana

arhitektura. Postaven e vo pravecot istok-zapad i vo nego se smesteni

dvanaeset prostorii. Funkcionalno, amamot po dol`ina e podelen vo dva

dela – ma{ki i `enski. Vo ma{kiot del se vleguvalo od zapadnata strana,

od ulicata koja od kameniot most vodi vo ~ar{ijata, a vlezot vo `enskiot

del bil skrien i se nao|al vo sporedna ulica, od severnata strana na

objektot. Rezervoarot i lo`i{teto se zaedni~ki i se nao|ale na isto~nata

strana. Objektot e pokrien so pogolem broj kupoli so razni golemini koi

plenat so svojata nesimetri~na no sosema skladna i ritmi~ka

dispozicija. Bogatata dekoracija od stalaktitni ornamenti e zastapena vo

preminite pod kupolite i vo halvetite. Vo del od prostoriite

fragmenatarno po dol`inata na yidovite e so~uvana dekoracija vo vid na

friz so pretstavi od stilizirani cvetovi, predadeni vo plitok reqef.

Ne se znae koga amamot prestanal da funkcionira kako amam.

Elementite {to bile vo negova funkcija – kurni, {adrvan, mermerni plo~i,

denes ne se so~uvani i istite verojatno se razneseni po prestanokot na

negovata funkcija. So sigurnost mo`eme da pretpostavime deka

amamot kako i drugite objekti vo Skopje bil mnogu o{tetuvan vo vojnite,

prirodnite katastrofi, kako i zemjotresot od 1555 god. po`arot na

Pikolomini vo 1689 god. i zemjotresot vo 1963 god. Po gubeweto na

funkcijata amamot slu`el kako magacin

6

So obnovuvawe na amamot e zapo~nato vo 1935/36 god., a od

1948 god. vo nego e smestena umetni~kata galerija. Dene{nata

postojana postavka na Galerijata e formirana vo 2000 godina kako

prikaz na razvojot na makedonskata likovna umetnost od 14 do 20 vek,

so akcent na modernoto makedonsko slikarstvo i skulptura na 20 vek.

Чifte amam vo Skopje, lociran vo neposredna blizina na Suli an

vo starata skopska ~ar{ija, podignat e kon sredinata na 15 vek i e vtor

po golemina amam vo Skopje od toj period. Izgraden e od strana na

tretiot krai{ki vojvoda Isa beg, a kako zadu`bina se spomenuva i vo

vakufnamata na Isa-begovata xamija od 1531 god.

Odnadvor pretstavuva edinstven objekt, dodeka vo vnatre{nosta

se potpolno oddeleni dva dela koi imaat posebni vlezovi vo koi se nao|

aat prostorii za bawawe na ma`i i `eni.

Zna~eweto na amamot go zgolemuva bogatata yidna dekoracija

prisutna vo potkupolnite prostori, odnosno trompite i pandantifite.

Stiliziranite geometriski i bilni ornamenti, stalaktiti i rombovi, koi se

predadeni so golema preciznost vo plitok reqef, denes se samo

fragmentarno so~uvani vo nekoi od halvetite. Preminot vo potkupolnite

prostori e re{en so karakteristi~niot friz od turski triagolnici.

Postoeweto na poseben prostor smesten vo severozapadniot del

od amamot namenet za kapewe na evreite e ona {to go izdvojuva ovoj

amam od ostanatite amami vo R.Makedonija. Toa bil vsu{nost poseben

halvet so bazen vo koj se obavuvalo ritualno kapewe.

Vo tekot na svoeto postoewe amamot bil pove}epati o{tetuvan –

vo zemjotresot od 1555 godina, za vreme na golemiot po`ar vo Skopje

od krajot na 17 vek kako i vo zemjotresot od 1963 god., koga amamot

pretrpel pogolemi o{tetuvawa.

Чifte amamot ja izgubil svojata funkcija vo 1916/17 god. a

negovite prostorii so odredeni prepravki za potrebite, voglavno se

7

koristele kako magacin. Denes vo amamot e smestena Umetni~kata

galerija.

Deboj amam vo Bitola se nao|al vo sostav na starata bitolska

~ar{ija, no denes, po uni{tuvaweto na golem del od ~ar{ijata, toj se

nao|a na samata nejzina granica.

Iako ne postojat precizni podatoci nitu za ktitorot, nitu za godinata

na izgradbata na ovoj reprezentativen objekt, monumentalnosta na

gradbata, yidarijata i prebogatiot ukras od stalaktiti, {tuko dekoracija po

yidovite i osvetluvaweto, arhitektonskite karakteristiki na objektot

sogledani so metod na komparacija, uka`uvaat deka se raboti za objekt

koj pripa|a na zlatniot vek na osmanliskata arhitektura od 15 i 16 vek.

Neophodniot mobilijar - masi za masa`a- |obekta{, kurni i sl. ne e

so~uvan.

Denes nedostasuvaat i haznata (rezervoar za voda) i }ulhanot

(lo`i{te), koi se zaedni~ki za dvata dela na amamot, a koi se

konstatirani so istra`uva~kite raboti vo 1967 god, pri restavracijata i

konzervacijata na amamot.

Vo 90-tite god. na 20 vek amamot e adaptiran vo proda`en

prostor.

Stariot amam vo Prilep, koj Evlija Чelebi go narekuva prijaten

amam, podignat e vo 15 vek i koncepciski se razlikuva od ostanatite

amami. [adrvan salata kaj ovoj amam ne e zasvedena so kupola tuku so

krov na ~etiri vodi, i vo nea se nao|a galerija, element karakteristi~en

za amamite od krajot na 18 i po~etokot na 19 vek. Iako stilsko-

arhitektonskite elementi zastapeni vo halvetite upatuvaat na vtorata

polovina od 15 vek, {adrvan salite se verojatno obnoveni podocna.

Dvojnite amami vo Makedonija so svojata umetni~ka i

arhitektonska razigranost ne zaostanuvaat zad ostanatite so~uvani

amami od ovoj vid na po{irokiot Balkanski prostor - Husref Begoviot

8

amam vo Saraevo od 1539 god. (BiH), Mehmed Pa{a Amam vo Prizren -

SiCG (1563), Hadim Ali Pa{a amam vo Nova Zagora – Bugarija (15-16

vek), Ibraim Pa{a amam vo Razgrad - Bugarija (17 vek) i dr.

Edine~nite amami se mali po dimenzii, i vo niv kapeweto se

odvivalo so poseben raspored za kapewe, ma`ite i `enite se kapele vo

opredeleni denovi od nedelata ili pak vo opredeleni termini od denot.

Iako gradeni vo pomalite centri, tie po svoite arhitektonsko-dekorativni

vrednosti ne zaostanuvaat zad golemite amami gradeni {irum

Osmanliskata Imperija. Za primer }e poslu`i “Noviot amam” vo

Debar (16 vek). Чistata i jasna prostorna i funkcionalna organizacija na

amamot, zastapenosta na sprat so galerija i tambur vo {adrvan salata,

primenetiot na~in na gradba (kombinacija na kamen i bondruk

konstrukcija na spratot vo {adrvan salata), elementite od dekorativnata

obrabotka se karakteristiki koi zboruvaat za iskustvo na gradewe, koi gi

formiraat i potenciraat vrednostite na ovoj amam. Ne pomalku va`ni se i

Amamot vo Tetovo, Mustafa Чelebi amam vo Struga, Voska amam vo

Ohrid, amamite vo Kratovo, Star Dojran i Bitola. ]e spomeneme nekoi od

niv:

Nov amam - Debar

Za nastanuvaweto na Noviot amam vo Debar nema sigurni pi{ani

podatoci. Se nao|a vo centralnoto gradsko podra~je na Debar, vo

neposredna blizina na ~ar{ijata. Spored stilskite osobenosti na amamot,

prisustvoto na barokite elementi vo kamenata dekoracija no i negovata

koncipiranost, toj se datira vo prvata polovina na 18 vek, dodeka

{adrvan salata, koja be{e sostaven del od amamot, spored primenetiot

grade`en materijal i na~inot na yidawe evidentno e deka bila izgradena

vo 19 vek. Ova se potvrduva i so godinite 1887 i 1907 zapi{ani vo

tamburot na kupolata vo {adrvan salata {to verojatno pretstavuvaat

godini na nekoja popravka ili dekorirawe na objektot.

Koncepciski i funkcionalno amamot pripa|a na razvieniot tip

amami. Чistata i jasna prostorna i funkcionalna organizacija na amamot,

9

prisustvoto na sprat so galerija i tambur vo {adrvan salata, kako i

primenetiot na~in na gradba se karakteristiki koi zboruvaat za

iskustvoto na gradewe i gi formiraat i potenciraat vrednostite na ovoj

amam. Pokraj ostanatoto, negovata unikatnost se sostoi i vo dobro

so~uvaniot “|obek ta{“, smesten vo sredinata na halvetot, koj u{te go

sre{avame i vo Voska amamot vo Ohrid.

Posebno obele`je na amamot mu dava i primenetata dekorativna

obrabotka na kamenata plastika koja vo kombinacija na geometriski

formi, osobeno e vidliva vo obrabotka na kurnite (lavaboa) i fontanata

({adrvan). Slikanata dekoracija be{e prisutna vo svodot na tamburot so

bogato koloritni floralni i geometriski motivi. Noviot amam vo Debar e

edinstveniot amam vo Makedonija koj najdolgo ja zadr`al svojata

funkcija, odnosno toj bil vo funkcija do 1992 godina. Denes amamot se

koristi kako umetni~ka galerija.

Star amam - Tetovo

Edinstveniot so~uvan turski amam vo Tetovo pretstavuva

zna~aen beleg na osmanliskata gradska kultura i vo minatoto igral

va`na uloga vo socijalnoto zdru`uvawe na naselenieto. Oddelni zapazeni

grade`ni elementi na samiot objekt upatuvaat deka toj e podignat vo

vremeto na sultanot Mehmed Fatih (1432-1481), odnosno sredinata na

15 vek. Kako negov graditel se spomenuva Isa beg, poznatiot turski

vojskovoda~ i tret krai{ki vojvoda. So izvesni promeni vo enterierot

kako posledica na namenite za koi bil koristen, arhitektonskata forma na

amamot denes e so~uvana vo celost.

Vnatre{nosta na amamot, analogno na ostanatite amami od toj

period, verojatno poseduvala bogata dekorativna ornamentika koja

preovladuvala so elegancija, no poradi pove}eto obnovi taa denes ne

postoi.

Vo tekot na svoeto postoewe amamot pove}epati ja menuva

fukcijata so cel vklopuvawe vo sovremenite tekovi na `iveewe, a od

10

2007 godina povtorno e pretvoren vo umetni~ka galerija so cel

zbogatuvawe na kulturnata ponuda na gradot.

Mustafa Чelebi amam - Struga

Amamot e me|u malubrojnite so~uvani spomenici podignati vo

prvite godini od doa|aweto na Osmanliite, polovinata na 15 vek, i

edinstvena so~uvana javna bawa vo Struga. Kako negov graditel se

spomenuva Mustafa Чelebi, brat na Mehmed I (1402-1421). Negovoto

postoewe e potvrdeno vo op{irniot popisen defter na Ohridskiot sanxak

od 1583 godina kade e zabele`an vakafot na Svetata xamija i u~ili{te

na pokojniot Mustafa Чelebi vo samata Struga pri {to pokraj ostanatite

objekti se spomenuva i eden amam.

Do 1948 godina amamot bil odr`uvan od strana na edno stru{ko

semejstvoto po {to ja gubi svojata funkcija i voop{to ne se odr`uva.

Denes amamot e vo ruinirana sostojba poradi negovata

zapu{tenost i neodr`uvawe. Krovnata konstrukcija e obrasnata so

vegetacija a del od objektot ve}e e obru{en. Iako ne se so~uvani site

negovi funkcionalni delovi, toj so svojata arhitektonska postavenost i

ednostavni no vpe~atlivi dekorativni elementi prisutni na vleznite partii

i obrabotkata na kurnite (lavaboa), e edinstveniot avtenti~no so~uvan

objekt od Osmanliskiot period vo Struga.

Voska amam - Ohrid

Amamot e lociran vo mesnosta Voska vo Ohrid. Oddelni zapazeni

grade`ni elementi na samiot objekt upatuvaat deka toj e podignat

verojatno vo prvata polovina na 17 vek.

Amamot poseduva izvonredna dekoracija vo {tuko i kamen vidliva

vo sekoj od halvetite. Celokupnata dekoracija e bazirana na upotreba na

mukarnas, i primenetata dekorativna obrabotka na kamenata plastika

koja e vo kombinacija na geometriski formi, osobeno vidliva vo

obrabotka na kurnite (lavaboa). Kako dekorativni elementi vo

11

obrabokata na kurnite se koristeni rozetata, Davidovata zvezda i

peso~niot ~asovnik – karakteristi~en i neizbe`en detal vo formirawe na

osmanliskata dekorativna plastika.

Celiot amam e solidno graden od neobraboten kamen i tula (za

formirawe na kupolite), na~in na gradba karakteristi~en za zreloto doba

na osmanliskata arhitektura.

\ul{en amam - Skopje

\ul{en amam pretstavuva zna~aen primer na klasi~niot period od

osmanliskoto graditelstvo na 15 i 16 vek. Podatocite za amamot gi

dobivame od vakafnameto na Muslihudin Abdul Gani, poznat kako

Muezin oxa koe datira od 1549/50 godina. Spored vakafnameto, pome|u

zave{taniot imot se nao|a i amamot koj Muezin oxa go kupil i go

obnovil.

Iako amamot ve}e podolg period se nao|a vo urnatini, obrasnat so

vegetacija jasno se prepoznatlivi ~istite arhitektonski formi koi

ovozmo`uvaat prijatno ~uvstvo istaknuvaj}i ja ednostavnata elegancija

na samata gradba.

@ivopisnosta na amamot ja zbogatuvaat fasadite so na~inot na

yidawe i upotrebata na kamen i tula kako grade`en materijal. Amamot

se snabduval so voda od vodovodot koj Muezin oxa go izgradil za

{adrvanot vo Du}anxik xamija i za Kur{umli an.

\ul{en amamot poseduva izvonredna dekoracija vo kamen.

Stalaktitnite ornamenti se seu{te vidlivi vo ostatocite od {adrvan salata

koja e urnata vo zemjotresot od 1963 odina. Stalaktitnata dekoracija e

prisutna i vo ostanatite delovi od amamot.

Star amam - Debar

Stariot Amam vo Debar pretstavuva pretstavuva interesen

arhitektonski objekt od klasi~niot osmanliskiot period, i eden od retkite

so~uvani so svojata avtenti~na grade`na forma, objekt so visok procent

12

na izvorna za~uvanost, so elementi koi go opravduvaat statusot na

kulturno nasledstvo.

Stariot amam e eden od dvata so~uvani amami vo Debar,

izgradeni vo vremeto na osmanliskoto vladeewe. Podignat e vo vtorata

polovina na 16 vek, i, po ka`uvawe na lokalnoto naselenie, toj ja

obavuval svojata funkcija do 1954-55 godina. Odtoga{ se nao|a vo

ruinirana sostojba.

Za graditelot na amamot nemame podatoci, no, prof.Ekrem Haki

Ajverdi uka`uva na mo`nosta deka go podignal izvesen Mustafa pa{a,

za kogo nemame podetalni podatoci.

Iako vo ruinirana sostojba, toj gi sodr`i site funkcionalni elementi

karakteristi~ni za gradbi od ovoj vid.

Dekorativnite elementi se svedeni na minimum odnosno

preneseni samo vo dekorativnoto oformuvawe na malite ni{i vo

halvetite. Amamot poseduva ~isti arhitektonski formi koi ovozmo`uvaat

prijatno ~ustvo istaknuvaj}i ja ednostavnata elegancija na samata

gradba. Za primenetata dekorativna obrabotka na kurnite ne mo`eme

da govorime od pri~ini {to istite ne se so~uvani, odnosno so~uvan e

samo eden del od edna kurna od koj ne mo`eme da zaklu~ime za

nivnata obrabotka.

Iako so skromni dimenzii i ednostavnost vo dekorativnoto

izrazuvawe, stariot amam vo Debar go dolovuva zreloto doba na

Osmanliskoto graditelstvo od 16 vek. Funkcionalnata organizacija i

primenetiot na~in na gradba karakteristi~en za zreloto doba na

osmanliskata arhitektura, se elementite koi gi formiraat i potenciraat

vrednostite na ovoj amam.

TERMALNI BAWI

Za osmanliite eden od va`nite tradicionalni obele`ja so op{testven

karakter bile pokraj odr`uvaweto na higienata i mineralnite bawi.

13

Upotrebata na termalni vodi za medicinska celi e poznata od

antikata. Osobeno Rimjanite praktikuvale da gradat luksuzni bawi za

javnosta no i za privatna namena. Vo srednovekovieto istata namera e

sledena za vreme na dolgoto osmanlisko vladeewe vospostavuvaj}i

brojni javni i privatni bawi.

Bidej}i celta na ovie bawi e razli~na, taka i nivnite arhitektonski

karakteristiki se razlikuvaat. Kapeweto vo niv e vo golemi bazeni koi se

nao|aat vo vnatre{nosta na objektot. Vodata, od izvorite koi sodr`at

razli~en vid na minerali doa|a do ovie zgradi, a potoa istekuva naj~esto

vo dolinite ili poliwata koi se nao|aat vo neposredna blizina.

Vo Makedonija se zapazeni samo dve termalni bawi i toa vo

s.Bansko, vo blizina na Strumica i vo s.Bawi{te vo blizina na Debar.

Postoewe na termalna bawa vo seloto Bansko, e potvrdeno u{te

vo rimskiot period, no istata podocna e napu{tena. Vo 18 vek termalnite

vodi se iskoristeni od strana na Osmanliite koi na ova mesto podigaat

amam koj be{e vo kontinuirana upotreba do pred nekolku godini.

Bawa – Bawi{te, Debar

Bawata vo s. Bawi{te poznata kako “Debarski bawi” se nao|aat

severno od gradot Debar, na padinite na planinata Kr~in, kade se nao|

aat termalni izvori na alkalno sulfurni vodi.

Za bawite vo seloto podatoci dobivame od patopisot na Johan Han

koj vo 1863 god, go posetil seloto Bani{te. Toj na svoeto patuvawe po

slivot na rekite Drim i Vardar, prestojuval vo Dibra (Debar) a za seloto

Bani{te (Bajn~e) zapi{al deka se nao|a na ~as i polovina od gradot na

slivot na edna pusta dolina vo Drin: “...Bawite se malku pogore, no od

site denes samo u{te edno e popraveno, drugite se razurnati, iako se

u{te se koristat ovie izvori”. Postoi golema verojatnost urnatinite koi {to

gi spomenuva Johan Han da poteknuvaat od mnogu poran period, ne

isklu~uvaj}i go i rimskiot period. Ponatamu vo svojot patepis Johan Han

ni dava i detalen opis na bawite: “Vo dene{nata bawa bea `eni, i nie

14

zatoa otidovme prvin kaj starata koja e sedmostran bazen so pre~nik

4,5 metri i so dlabo~ina od 1 metar i 33 santimetri; vo sredinata se nao|

a{e kamena klupa za sedewe. Vodata poka`uva{e 32 stepeni

Reomirovi. Dene{nata bawa e oddale~ena od starata 40 ~ekori;

bazenot e vo ~etvrtesta forma i me|u 7-8 metri vo kvadrat; edna

prostorija, pripravena od {tici, vodi kon nego vnatre; vodata ovde

iznesuva 39 stepeni. I dvata izvori se bistri i imaat vkus kako ~orba od

meso”.

Podatocite koi ni gi dava Johan Han voglavno se slo`uvaat so

sostojbata na postojnite objekti. Dimenziite na bazenite se pribli`no

to~ni, edinstveno “starata bawa” kako {to toj ja imenuva e so

osmostran bazen, a ne sedmostran. Razli~nata temperatura na vodata

e vo zavisnost od izvorite, odnosno, vodata e sulfurna ili `elezna. Spored

natpisot so arapsko pismo koj se nao|al na eden od objektite, (denes se

~uva vo prostoriite na hotelot) kako sopstvenik i dobrotvor se

spomenuva Haci Muhyiddin Ilhami sin na Sulejman, potomok na familijata

Oruk-zade, i godinata (verojatno na gradba) 1213 po hixra, odnosno

1798-1799 god.

Sepak, postojnite gradbi na bawite pretstavuvaat spoj na

prirodnoto bogatstvo koe go poseduva Bani{te i edna intenzivna

graditelska aktivnost {to se razvivala vo debarskiot kraj kon krajot na 18

i po~etokot na 19 vek.

Stanuva zbor za dva funkcionalno nepovrzani objekti so razli~en

arhitektonski stil i verojatno pribli`en period na gradewe.

Gornata bawa, ili kako {to ja spomenuva Johan Han – “starata

bawa” e formirana od dve prostorii: xame}an (apoditerium) –

soblekuvalna (mo`ebi vo isto vreme slu`ela kako soukluk – ladna

prostorija - tepidaurum), i prostorija vo koja vo sredi{niot del se nao|a

bazenot za kapewe (kaldarium). I dvete prostorii se so osmoagolni

osnovi zasvedeni so kupoli izdignati na trompi sli~no na termalnata

bawa Dervi{ bawa vo ]ustendil koja e so osmoagolna forma na bazenot i

15

na kupolata i kvadratna soblekuvalna. Ona {to e karakteristi~no e

“sistemot” za ventilacija smesten vo ~etirite ni{i, imaj}i gi predvid

sulfurnite isparuvawa na vodata. Materijalot koristen za gradba se grubo

obraboteni kameni blokovi a dvata objekta se so krovovi na osum vodi

prekrieni so keramidi.

Dolnata bawa (“dene{na bawa”) e so kvadratna osnova

zasvedena so slepa kupola koja le`i na trompi. Centralno vo

vnatre{nosta na prostorijata e smesten kvadraten bazen za kapewe.

Razli~nite arhitektonski re{enija upatuvaat na mo`nosta dolnata

bawa da e podignata ne{to podocna, verojatno poradi zgolemen broj na

posetiteli ili potrebata da se ima poseben del za kapewe – lekuvawe na

`eni i poseben za ma`i.

Ona {to im dava posebna vrednost na objektite e nivnata

avtenti~nost, odnosno tie prestavuvaat edinstven primer na termalno

lekuvali{te so elementi i arhitektonski re{enija karakteristi~ni za

Osmanliskoto graditelstvo vo Makedonija.

DEKORACIJA

Pri razgleduvaweto na osmanliskite spomenici, vo ovoj slu~aj

amamite, neophodno e da se obrne vnimanie na umetnosta na

dekorirawe na gradbite.

Nadvore{nata obrabotka koja ~esto e svedena na ~ista

konstrukcija razigrana so brojnite kupoli i opus na gradba na fasadite..

Skromnite dekorativni elementi na fasadite i venecot pod kupolite

oformen od zap~esto postaveni i ispaknati tuli vo dva reda govorat za

edna cvrsta tradicija vo ranoosmanliskata arhitektura koj ne se

so~uvala vo tekot na klasi~niot period na nejziniot razvoj. Ovie

elementi karakteristi~ni za vizantiskata arhitektura od 9 i 10 vek

stanale osnoven dekorativen element i vo osmanliskata arhitektura vo

nejziniot ran period.

16

Vo pogolemite amami vnatre{nosta e bogato ornamentirana so

stalaktiten dekor koj se nao|a na trompite i pandantifite.

Celokupnata dekoracija e bazirana na plitkoreqefnata plastika so

upotreba na stalaktiti t.n. mukarnas, karakteristi~en sistem na Islamska

dekoracija formiran prvenstveno za formirawe na svodovite vo ni{ite,

pandantifite i trompite. Stalaktitnite ornamenti izraboteni vo {tuko

tehnika se prisutni i seu{te vidlivi i vo ejvanite kako preoden element vo

svodovite. Dekorativnata ornamentika preovladuva so elegancija,

analogno na amamite od toj period. Ornamentikata e ~esto

geometriska, floralna i vo vid na plasti~no izvedeni visulci-stalaktiti. Kaj

nekoi objekti orientalnite tradicii ponekoga{ se pome{ani so elementi

na barok i rokoko. Nivnata funkcija e da go naglasi edinstvoto na

vnatre{niot prostor voedno predizvikuvaj}i ~uvstvo na relaksiranost i

ubavina vo prostorot.

Za rasko{nosta na amamite govori i Evlija Чelebi opi{uvaj}i go

amamot vo Kratovo koj denes e so~uvan vo urnatini. Toj zapi{al: Takov

amam so doksati ne postoi nitu vo edna zemja. Vo eden od oddelite ima

kada vo vid na ~a{a. Taa e ukrasena so skapoceni kamewa {to

bolskotat. Odnadvor i odvnatre postaveni se razni likovi i vgradeni se

skapoceni kamewa {to se povrzani so raznovidniot mermer {to

za~uduva. Site sini kupoli i site ~isti vrati i zidovi ukraseni se so razni

dlaborezi i kupoli {to se izraboteni spored planot. Osvetluvaweto

nasekade doa|a niz prozorcite od kristalno staklo od Nexef, taka {to

svetlinata od sonceto ja osvetluva vnatre{nosta na amamot. @estokata

mirizba na mo{us i ambra {to bie od zidovite na amamot, gi osve`uva

du{te na tie {to se bawaat. Od nivnite kupoli ne pa|a nitu kapka rosa.

Nakuso toa e tolku pro~uen amam {to nema potreba da se opi{uva,

nitu da se prika`uva.

Pokraj arhitektonskoto zna~ewe i dekorativnata obrabotka na

svodovite, posebno obele`je na amamot mu dava i primenetata

dekorativna obrabotka na kamenata plastika koja e vo kombinacija na

17

geometriski formi, osobeno vidliva vo obrabotka na kurnite (lavaboa) i

{adrvanot. Izraboteni vo kamen ili mermer, kako dekorativni elementi

vo obrabotkata na kurnite se koristeni rozetata, Davidovata zvezda i

peso~niot ~asovnik – karakteristi~en i neizbe`en detal vo formirawe na

osmanliskata dekorativna plastika.

Zidnata boena dekoracija e retko zastapena vo enterierite na

amamite. Imaj}i ja predvid temperaturata i vla`nosta vo prostoriite koi

nepogodno vlijaat na boenite dekorativni elementi, upotrebata na

boenata dekoracija e svedena vo {adrvan salata, odnosno

soblekuvalnata. Slikanata dekoracija, edinstveno so~uvana vo Noviot

amam vo Debar, be{e prisutna vo svodot na tamburot so bogato

koloritni floralni i geometriski motivi.

GRADITELI

Osmanliskite javni bawi otsekoga{ bile gradeni kako samostojni

objekti i prestavuvale zadu`bini na oddelni visoki li~nosti vo dr`avata

(pa{i, veziri, begovi...). Nivnata gradba se zapi{uvala kako religiozna

zasluga i prestavuvale vakafski imot, odnosno bile zave{tuvani za

odr`uvawe na drugi objekti koi nivnite osnova~i gi gradele. Za samite

graditeli imame mnogu malku podatoci. Edinstveno ni se poznati

graditelite na golemite amami kako {to e Daut pa{iniot amam vo

Skopje, Чifte amamot vo Skopje koj e zadu`bina na Isa beg, stariot

amam vo Debar kako zadu`bina na izvesen Mustafa pa{a.

Amamite se gradeni od masivna zidarija so kombinacija na kamen

i tula, poretko samo kamen, na~in na gradba karakteristi~en za zreloto

doba na osmanliskata arhitektura. Konstruktivniot i prostoren raspored

na gradbata zboruva za graditel, koj ja iska`al svojata ve{tina vo gradba

na kupolni objekti. Sekoja od prostoriite e zasvedena so kupola gradena

od tula i prekriena so keramida ili olovo.

Osvetluvaweto na enterierot na amamite sekoga{ e zenitno,

ovozmo`eno preku mali kru`ni ili vo forma na zvezdi otvori postaveni na

18

svodovite, odnosno kupolite vo sekoja od prostoriite, a se so cel za {to

pomalo gubewe na toplinata od prostoriite. Od taa pri~ina i vleznite

vrati vo toplite prostorii se mali po dimenzija.

Pokrivite na ovie objekti obezbeduvaat i poseben sistem na

regulacija i dvi`ewe na vlagata ovozmo`uvaj}i odredena mikroklima

potrebna za objekti od vakov vid, odnosno bawi. Graditelite na amamite

vo celost go realiziraat ovoj uslov.

Koj vsu{nost gi gradel ovie objekti? Toa se majstori koi dobro ja

poznavale obrabotkata na kamenot a koj se dojdeni od Istanbul, Kajseri,

Konia, no i od Plovdiv, Seres i Selanik. Sekako ne treba da ja zaboravime

i lokalnata komponenta deka vo izgradbata na objektite ne retko svoe

u~estvo imale i lokalnite majstori koi vnesuvaat i odredeni lokalni belezi

na samite gradbi.

***

Od golemiot broj amami koi bile podignati vo Makedonija so~uvan

samo mal broj koj se nao|a vo mnogu lo{a sostojba. Ili izrazuvaj}i se

statisti~ki od 22 amami koi seu{te opstojuvaat na teritorijata na

Makedonija samo 5 imaat odredena funkcija koja, gledano vo celina, e

zadni~ka za amamite vo Makedonija – pretvarawe na amamite vo

galeriski prostor. No, dali e toa pravoto re{enie, odnosno dali treba vo

ovie „vodeni” objekti da bidat smesteni najzna~ajnite dela od

sovremenoto makedonsko slikarstvo? Pra{awe koe }e ostane za

razmisluvawe imaj}i vo predvid nekolku elementi koi ne odat vo prilog

na toa.

m-r Zoran Pavlov

Uprava za za{tita na kulturnoto nasledstvo - Skopje

19