1

การสงเสรมใหชมชนเปนฐานในการบรรเทาผลกระทบและการปรบตว (Community-Based Mitigation and Adaptation) จากปญหาการกดเซาะชายฝงทะเล: กรณศกษาแนวปฏบตทดส าหรบชมชนชายฝงทะเลซงเปนหาดโคลนในพนทภาคกลาง

โดย เชญ ไกรนรา

สานกพฒนาเศรษฐกจและสงคมภาคกลาง

22 ตลาคม 2556

2

การสงเสรมใหชมชนเปนฐานในการบรรเทาผลกระทบและการปรบตว (Community-Based Mitigation and Adaptation) จากปญหาการกดเซาะชายฝงทะเล: กรณศกษาแนวปฏบตทดส าหรบชมชนชายฝง

ทะเลซงเปนหาดโคลนในพนทภาคกลาง พนทชายฝงทะเลของอาวไทย ตอนบน ตงแตปากแมนาบางปะกงจนถงปากแมนาเพชรบรเปนพนทออนไหวทม

ลกษณะเฉพาะตว เปนหาดโคลน (Tidal mudflat) จงทาใหประสบปญหาการกดเซาะชายฝงทะเลทรนทสดของประเทศ ปจจบนทวโลกยงไมมโครงสรางทเหมาะสมโดยตรงในการปองกนการกดเซาะชายฝงแบบหาดโคลน รวมทงงานศกษาวจยสาหรบหาดโคลนมคอนขางนอยและจากดมาก ซงในระยะ 20-30 ป ทผานมาการแกปญหาโดยหนวยงานทเกยวของมก ลาชาและไมคานงถงความแตกตางทางกายภาพของชายฝงทาให มการใชโครงสรางทางวศวกรรมปองกนการกดเซาะทไมเหมาะสมตอพนทตลอดทงขาดการมสวนรวมจากชมชนทองถน สงผลใหการแกปญหาไมประสบผลสาเรจ ดวยเหตนชมชนชายฝงทะเลอาวไทยตอนบนจงคดคนวธในการ บรรเทาผลกระทบและการปรบตวดวยวธปกไมไผชะลอคลน ซงเปนภมปญญาทองถน ทสอดคลองกบธรรมชาตโดยมตวอยางแนวปฏบตทดของชมชนทมความเขมแขงและสามารถพงตนเองไดจาก 3 จงหวดชายฝงทะเลดงน 1. ชมชนบานบางบอลาง ต.บางแกว อ.เมอง จ.สมทรสงคราม 1.1สภาพภมประเทศและปญหา ชมชนบานบางบอลางเปนพนทขอบแองหรอขอบกระทะทตดทะเล มพนทปาชายเลน ยาวประมาณ 3 กม. มชาวบานอยอาศยประมาณ 80 ครวเรอน สวนใหญประกอบอาชพเลยงกงทะเล ประสบปญหาการสญเสยปาชายเลนเนองจากการกดเซาะชายฝงจากคลน และลมทะเลซงสภาพภมประเทศดงกลาวทาใหปลกปาชายเลนไดยาก ในชวงเวลา 10 ปทผานมาชายฝงทะเลไดถกกดเซาะเปนระยะทางยาว 2 กม. ทาใหชาวบานประมาณ 10 หลงคาเรอนทไดรบผลกระทบรนแรงตองยายออกจากหมบาน 1.2 การบรรเทาปญหาและการปรบตวของชมชน ชาวบานแกปญหาในเบองตนดวยการถอนเสาเรอนหนนาไปอยหลงคลองแตไมมแนวทางการแกปญหาทชดเจนเนองจากตองใชทนทรพยจานวนมาก ชาวบานจงไมสามารถแกไขไดดวยตนเองเพราะ ประกอบอาชพประมงมรายไดแคพอมพอกน จงตองรอคอยความชวยเหลอจากหนวยงานทเกยวของในพนทแตกลบไมไดรบความชวยเหลอ ตอมาเมอป 2551 จงไดคดหาแนวทางแกไขปญหาในลกษณะการพงพาตนเองดวยการจดตง “กลมแกนน าเพอการจดการปญหาพนทกดเซาะ” โดยเรมตนจากการพดคยกนภายในชมชนเพอหาผทจะรวมเปนอาสาสมครในการจดการปญหาพนทกดเซาะ จากนนจงศกษาหาความรเพมเตมและแสวงหาแนวทางการจดการปญหารปแบบใหมแบบใหมๆ กบหมบานขางเคยงและเครอขายปาชายเลนจงหวดสมทรสงคราม ตอมาจงไดขอสรปรวมกนวาจะใชวธการจดการปญหาการกดเซาะชายฝงโดยใชการสรางกาแพงไมไผเพอลดแรงกระแทกของคลนลม ซงเกดจากภมปญญาชาวบานโดยไดรบงบประมาณสนบสนนจากผวาราชการจงหวดสมทรสงครามจานวน 50 ,000 บาท โดยวธการปกนนตองอาศยความรเรองดน ลม ฤดกาลและพนธพชของชาวบานดวย

1.3 บทเรยนทไดจาการรวมพลงแกไขปญหาของขมชน การใชประสบการณของชาวบานเองเพอจดการกบปญหาในพนทของตนเองถอไดวาเปนการแกปญหาทตรงจดเพราะชาวบานทราบถงปญหาไดดกวาคนนอกพนท จากความสาเรจในการจดการตอปญหาการกดเซาะชายฝงทะเลทาใหชาวบานมนใจตอศกยภาพของตนเองมากขนและกอใหเกดเปนพลงชมชนในการจดการชมชนของตนอยางเขมแขงและสามารถสรางภมคมกนใหกบชมชนของตนเองได โดยไมรอคอยความชวยเหลอจากหนวยงานตางๆ ทเกยวของในพนทเหมอนทผานมา ปจจบนชมชนบานบางบอลางถอไดวาพงพาตนเองไดและไดรวมมอกบเครอขายทมอยโดยการนาความรของชมชนไปถายทอดใหชมชนอนๆ ตลอดทงมการประชมและหารอเพอแลกเปลยนแนวคดการแกไขปญหา การเพาะพนธสตวนาปลอยลงสทะเล การรวมฟนฟปาชายเลนเสอมโทรมและการพฒนาแหลงทากนใหดกวาเดมโดยตงอยบนพนฐานของจตสานกรกชมชนตนเองเพอนาไปสการพฒนาอยางยงยน

3

2.ชมชนชายฝงทะเล 3 ต าบล-ต.พนทายนรสงห ต.บางหญาแพรกและ ต.โคกขาม- จ.สมทรสาคร 2.1 สภาพภมประเทศและปญหา ในอดตจงหวดสมทรสาครมพนทปาชายเลนทอดมสมบรณตลอดแนวชายฝงทะเลระยะทางยาว 41 กโลเมตร โดยทงสามตาบลดงกลาวมเนอทปาชายเลนทเปนปาสงวนแหงชาตจานวน 7,343 ไร ปจจบนพนทสวนใหญกลายสภาพเปนทะเลเนองถกกดเซาะจากคลนลมและกระแสนาทพดเขาหาฝงอยางรนแรงเปนเวลานาน ๆ ทาใหพนทปาชายเลนถกทาลายซงบางพนทมสภาพปาเหลออยบางเพยงจานวนนอยและมลกษณะเปนหยอม ๆ 2.2 การบรรเทาปญหาและการปรบตวของชมชน กอนหนานชาวบานไมไดสนใจเรองการกดเซาะชายฝงมากนกเพราะคลนยงเขามาไมถงจนกระทงพนทของตนเองเรมถกกดเซาะจงมองเหนปญหา ชาวบานจงชวยกนทางานเชงรกโดยการกนเขตอนรกษปาชายเลน สาหรบพนทซงหางจากชายฝงออกไป 2 กม.มการปลกปาจากแนวปาดานในขยายออกมาสดานนอกรกทะเลออกไปเรอยๆ แมวาในระยะแรกปาทปลกใหมจะตานคลนไมไหว แตกระบวนการเรยนรรวมกนทาใหเกดการคดคนเรองไมไผกนคลนจากภมปญญาชาวบานมาใชเนองจากเหนวาเขอนกนคลนของรฐทคอยๆ พงทลาย การรบมอกบคลนปะทะดวยสงปลกสรางทเปนกาแพงทบจงไมใชแนวทางการแกปญหาแลว พวกเขาจงนาภมปญญาโบราณทเรยกวา “ก าหอยแมลงภ” หรอฟารมหอยแมลงภ ซงทาจากไมไผมาปกเปนกลมเพอใหลกหอยแมลงภมาเกาะ พนทหลงแนวไมไผนนจะมตะกอนสงกวาทอนๆ แนวคดนจงมการนามาทดลองใชในป 2548 โดยเปลยนจากไมไผรวกขนาดเลกมาเปนไมไผตงขนาดใหญขนกวาเดมและมอายการใชงานในทะเลได 6-7 ป โดยชาวบานแตละรายจายเงนซอไมไผตงสง 8 เมตรสาหรบปกตามพนทนากงตดทะเลหนาบานของตนเองจานวน 3 แนวคอ กลมไมไผแนวทหนง มลกษณะ 3 เหลยม กลมละ 55 ตน หนากวางดานละ 4.5 เมตร ถกปกลงในเลนหางจากฝงทะเลประมาณ 100-200 เมตร เพอลดแรงคลนทจะปะทะฝง กลมไมไผแนวทสอง จะปกไมไผไมเกน 10 เมตร จากชายฝงเพอชวยใหมวลนาทคลนพามาเกดการตกตะกอนรวมตวกนเปนเลนโดยแนวไมไผจะยดใหตะกอนไมซดคนกลบไปในทะเล เมอสะสมตะกอนไดมากๆ หาดเลนจะคอยๆ แขงตวขนจนกลายเปนแผนดนแลวปลกแสมสลบกบโกงกางผนดนใหแนนหนา ขณะทกลมไมไผแนวทสาม ซงเปนแนวรกหางจากฝง 2,000 เมตร ชาวบานชมชนชายฝงปกไมไผรวกเพอเลยงหองแมลงภเปนการเสรมรายได ซงเปนกระบวนการทเปนไปตามหลกธรรมชาตและวถชวตของชาวหนาดานทะเลในบรเวณนน

2.3 บทเรยนทไดจาการรวมพลงแกไขปญหาของขมชน จากการดาเนนการดงกลาวทาใหมดนงอกขนในเขต ต.โคกขาม และ ต.พนทายนรสงห 800 ไร และ ต .บางหญาแพรก 400 ไร โดยพนดงกลาวมการปลก ตนไมควบคกนไปทาใหมหนาดนสงขน 1.50 เมตร นบเปนการรวมแรงรวมใจของชาวบานทชวยกนแกปญหาการกดเซาะชายฝงทะเลอยางจรงจงและพงพาตนเองไดเพอใหสามารถปรบตวในการอยอาศยและการประกอบอาชพประมงชายฝงใหสอดคลองกบสภาวะแวดลอมทเปลยนแปลงไป ตลอดทงเสรมสรางศกยภาพการบรหารจดการและใชประโยชนจากทรพยากรธรรมชาตในชมชนรวมกน 3. 6 ชมชนหนาทะเลของเขตบางขนเทยน กรงเทพมหานคร 3.1 สภาพภมประเทศและปญหา มประชาชนทอาศยอยบรเวณชายฝงทะเลบางขนเทยนจานวน 6 ชมชนโดยประมาณรอยละ 90 มอาชพทานากงแบบบอธรรมชาต สวนชาวบานทอาศยอยรมคลองจะทาประมงชายฝง เชน งมหอยแครงบนหาดเลน ปกไมไผเลยงหอยแลงภ หรอจบสตวนาชายฝง ซงพนทหาดเลนชมชนบางขนเทยนมความออนไหวและประสบปญหานาทะเลกดเซาะชายฝงในชวง 20 ปทผานมา ทาใหปาชายเลนผนสดทายซงถอเปนพนทกนชนระหวางทะเลกบแผนดนถกทาลายไปกวา 2,735 ไร สงผลใหวถชวตในการทาการประมงชายฝงเปนอาชพหลกของประชาชนถกคกคาม เพราะนอกจากหาดเลนซงเปนททากนและเปนสนสวนรวมไดหายไปแลว ทดนของชาวบางขนเทยนทตดอยกบชายทะเลยาว 5 กม.หรอประมาณ 5 ,715 ไร จานวน 127 แปลง กาลงจะถกกดเซาะหายไปกบทะเลในอตราเฉลย 12-20 เมตร/ป 3.2 การบรรเทาปญหาและการปรบตวของชมชน ชาวบานใชเงนประมาณ 200 ,000-300,000 บาท/ครวเรอน/ป เพอซอหนทาเขอนปองกนการกดเซาะชายฝง ชาวบานบางรายซอตมมาเรยงไวหนาหาดแลวซอทรายมาใสทกๆ ป ซงสามารถประคองทดนดานหนาทะเลไวไดแตคลนไดออมไปกดเซาะทดนดานขางแทน เพราะอกบานหนงไมมเงนทจะเอามาปองกนการกดเซาะ เนองจากไมมทางออกชาวบานจงตองทนอยในชมชน บางรายยอมแพขายทดนราคาถกแลวอพยพไปอยทอน ชาวบานจงพยายามชวยเหลอตวเองโดยไมหวงพงหนวยงานภาครฐอยางเดยวและรวมตวเปน “เครอขายรกษทะเลกรงเทพฯ” โดยในชวง

4

ตนป 2551 สถาบนพฒนาองคกรชมชนและมลนธชมชนไทไดสนบนนบประมาณ 3 ลานบาท เพอใหชาวบานไดใชภมปญญาทองถนทดลองปกแนวไมไผตลอดแนวชายฝงซงเปนพนทสาธารณะความยาว 1 กม. ในระยะแรกมเปาหมายเพอเตมเตมตะกอนจากขางในออกสขางนอกและหยดการกดเซาะชายฝงหรอทาใหเกดการกดเซาะชายฝงนอยทสด ซงหลงจากทาแลวเสรจไมกเดอนระดบตะกอนเลนหลงทวไผกสงขนมา 1.5 เมตร พอตะกอนแนนกปลกปาเพอยดดนไวทาใหคอยๆ ไดระบบนเวศนชายฝงกลบคนมา

3.3 บทเรยนทไดจาการรวมพลงแกไขปญหาของขมชน ชาวบานทง 6 ชมชนเหนผลแลววาเขอนไมไผชะลอคลนหรอสลายกาลงคลนซงเปนสงคดคนจากภมปญญาทองถนทสงสมจากประสบการณในการประกอบอาชพมาแตโบราณสามารถกกตะกอนเลนสะสมไวในพนทไดอยางนาพอใจ ซงโครงสรางวศวกรรมยคใหมไมมความเหมาะสมกบคลนในทะเลโคลนเชนอาวไทยทสตวนาจะมชวตบนหาดโคลน ตลอดทงเขอนไมไผสลายกาลงคลนสามารถนาไปปรบใชกบชมชนอนๆไดอกดวย และปจจบนชาวบานกาลงคดวาถาเปลยนจากไมไผเปนเสาคอนกรตซงมความทนทานและใชงบประมาณไมมาก ชาวบานยงเชอมนวาหลกการในการแกปญหาดวยเขอนไมไผชะลอคลนคอรปแบบทประสบความสาเรจมากทสดและเปนตนแบบในการแกปญหาการกดเซาะชายฝงทะเล เพราะไมไผทปกไวเปนแนวในทะเลจะลดทอนความแรงของคลนใหสลายตวไปโดยไมเปลยนทศทางของกระแสนา สวนตะกอนหลงแนวไมไผคอยๆ สะสมตวสามารถปลกปาชายเลนไวยดเกาะตะกอนและในทสดกลายเปนพนทกนชนระหวางคลนทะเลกบแผนดน ในขณะทการสรางกาแพงกนคลนหรอคนดกทรายลกษณะตางๆ ซงเปนรปแบบการแกปญหาของภาครฐทผานมาคอนขางลมเหลวมาแลวและยงทาใหปญหาบานปลายทาลายระบบนเวศนมากขนกวาเดมดวย 4.ปจจยทสนบสนนให ชมชนมความเขมแขงและ เปนฐานในการบรรเทา ผลกระทบ และปรบตว จากปญหาการกดเซาะชายฝงทะเลในพนทภาคกลาง จากการศกษาพบวาชมชนทสามารถพงพาตนเองไดมลกษณะทคลายคลงกนในดานวถชวตของชาวประมงพนบานและมการรวมกลมและการสรางเครอขายระหวางกลมทประสบปญหาการกดเซาะชายฝงทะเลทคลายคลงกน โดยปจจยททาใหกลมมความเขมแขงประกอบดวยปจจยภายใน เชน ผนาเครอขายซงมตาแหนงทงเปนทางการและไมเปนทางการในชมชนเปนแกนนาในการคนหาสาเหต แสวงหาแนวทางการแกปญหาทงภายในชมชนและระดบเครอขายชมชน เชน เครอขายเครอขายชมชนโคกขาม จ.สมทรสาคร การมจตสานกและการมสวนรวม การมพนธกรณหรอเปาหมายทสรางความสมพนธทดตอกน การมขนบธรรมเนยม ประเพณ วถชวตและวฒนธรรมทคลายคลงกนของคนชายฝง การมรปแบบการตดตอสอสารทมประสทธภาพ การมความร ความเขาใจและรวมแบงปนผลประโยชนและเรยนรรวมกน รวมทง ปจจยภายนอก เชน การไดรบสนบสนนงบประมาณจากหนวยงานของรฐบาลและการไดรบการสนบสนนทางวชาการจากองคกรพฒนาเอกชน เปนตน 5.สรป การกดเซาะชายฝงทะเลเปนปญหาทมความสาคญระดบชาตและมแนวโนมรนแรงมากขน แมวาภาครฐไดตระหนกถงความสาคญของปญหาและไดพยายามบรรเทาผลกระทบโดยการทดลองแกปญหากดเซาะของอาวไทยตอนบนมาหลายรปแบบ เชน หนทง สรางกาแพงกนคลน ทงไสกรอกทรายเปนแนวไวนอกฝง 200 เมตร เปนตน ซงใชงบประมาณหลายพนลานบาทแตกไมประสบผลสาเรจและยงพบวายงเรงใหเกดการกดเซาะชายฝงมากขนกวาเดม ดงนนการเสรมสรางความเขมแขงให ชมชนเปนฐานในการบรรเทา ผลกระทบและการปรบตว (Community-Based Mitigation and Adaptation ) ดวยการใชภมปญญาทองถนโดยการปกไมไผชะลอคลนสาหรบชายฝงทเปนหาดโคลนถอไดวาเปนทางเลอกเพอใหชมชนสามารถใชเปนวธการในการรบมอกบปญหาทกาลงคกคามอยโดยไมใหสงผลกระทบทางลบตอระบบนเวศนชายฝง โดยมเปาหมายเพอรกษาความมนคงของชมชนทอาศยและอนรกษฐานทรพยากรซงเปนแหลงรายไดและสรางงาน โดยควรสนบสนนใหชมชนมสวนรวมในกระบวนการจดการปญหาการกดเซาะชายฝงทะเลในพนทภาคกลางอยางยงยนเพอเสรมสรางศกยภาพใหใหชมชนมความเขมแขงและสามารถพงพาตนเองไดควบคไปกบการคดคนแนวทางการบรณาการวธการบรรเทา

5

ผลกระทบและการปรบตวของชมชนชายฝงทะเลทเหมาะสมเพมเตม ตลอดทงควรสงเสรมการประยกตใชแนวทางการแกไขปญหาดงกลาวกบพนทชายฝงทะเลอนๆ ทมสภาพภมประเทศคลายคลงกนของประเทศ

เอกสารอางอง

โครงการพฒนาแหงสหประชาชาต (UNDP) 2552 เมอสองมอรวมคลายโลกรอน บรษท แอคม พรนตง จากด กรงเทพฯ ศ.ดร.ธนวฒน จารพงษสกล ผศ.ดร.ปราโมทย โศจศภร ผศ.ศรวรรณ ศรบญ และ ผศ.ดร.วนย อวยพรประเสรฐ 2554 บรณาการเชงพนทเพอแกไขปญหาการกดเซาะชายฝงทะเลจงหวดสมทรปราการทเปนตนแบบบรเวณหาดโคลน คนหาจาก http://www.trf.or.th เขาถงเมอวนท 7 ตลาคม 2556 ศศณ โสรนทร ไมระบปทพมพ การจดการโดยฐานชมชนพนทกดเซาะปาชายเลนบานบางบอลาง ต าบลบางแกว อ าเภอ เมอง จงหวดสมทรสงคราม ยทธพล ผองพลศาล กลวด แกสนตสขมงคล จาลอง อรณเลศอารย และจงด โตอม ไมระบปทพมพ เครอขายชมชนเพอ ปองกนปญหาการกดเซาะชายฝงดวยวธภมปญญาทองถน: กรณศกษาการปกไผชะลอคลนของเครอขายรกษอาวไทย ตอนบน บทความสาหรบการประชมทางวชาการแหงชาต มหาวทยาลยเกษตรศาสตร วทยาเขตกาแพงแสน ครงท 9