5-сынып бойынша тереңдетіп оқытуға арналған

ИНФОРМАТИКА пәнінен дәріс сабақтар

Информатика пәнінің мұғалімі: Камиль Айбек

1

2006-2007 оқу жылы

Есептеуiш техника кабинетiндегi қауiпсiздiк ережесi

1. Жалпы техника қауiпсiздiгiң ережелерiне қойылатын талаптар төмендегiдей:

Компьютердi тоққа қосатын сымдарға, қос тiлдi розеткiлерге, штеккелерге тиiсуге және жабдықтарды мұғалiмнiң рұқсатынсыз жылжытуға тыйым салынады;

Мұғалiмнiң рұқсатынсыз сыныптан шығуға және кiруге болмайды;

Дербес компьютерде суланған қолмен және дымқыл киiммен жұмыс iстеуге болмайды;

Дербес компьютердiң жанына портфельдер, сумкалар, кiтаптар қоюға тыйым салынады. Үстелде қалам мен дәптер ғана болуы тиiс;

Пернелiк тақта үстiне артық заттар қоюға болмайды;Компьютерлiк сыныпта жүгiруге, ойнауға, жанындағы құрбыларын алаңдатуға, бөгде жұмыстармен шұғылдануға тыйым салынады.

2.Дербес компьютерде жұмыс жасау алдындағы қауiпсiздiк ережесiнiң талаптары.

Дербес компьютердi iске қосу кезiнде оның сыртқы қорабының дұрыс жұмыс жасап тұрғандығына және сымдарының қатесiз жалғанғанына көз жеткiзу керек;

Жұмыс жасау кезiнде сымдардың дұрыс жалғанғанына ерекше бөлiнуi керек.

3.Оқүшының дербес компьютермен жұмыс жасау кезiндегi техника қауiпсiздiгiнiң ережесiне қойылатын талаптар:

ЭЕМ-мен жұмыс жасау кезiнде көздi экраннан 60-70 см қашықтықта ұстау керек;

Сыныпқа кiрушiлермен орнынан тұрмай амандасуға рұқсат етiледi;

Көзi шаршаған жағдайда орнынан тұрмай-ақ, көз жаттығуын орындауға болады;

Электр тоғымен зақымданған алғашқы дәрiгерлiк көмек көрсету тәсiлдерiн, от сөндiру құралдарымен жұмыс iстеудi және өрт сөндiру тәсiлдерiн бiлуi қажет.

2

4. Апаттық жағдайдағы техника қауiпсiздiгiнiң ережелерiне қойылатын талаптар:

Жұмыс жасап отырған кезде дербес компьютерден ақау табылса, күйiк иiсi шықса немесе өзгеше дыбыс дыбыс пайда болса, онда машинамен жұмысты тоқтатып, мұғалiмге хабарлау керек;

Өт сөндiруде көмек көрсету қажет; Электр тоғымен зақымданған адамға алғашқы көмек көрсетудi

бiлуi керек; Компьютерлiк сыныпта өрттi сумен сөндiруге болмайтындығын

бiлуi қажет.Оған құм және т.б. өрт сөндiргiш құрал-жабдықтарын пайдалануға болады;

Электр тоғының әсерiмен зақымданған адамды су қолмен ұстауға болмайтындығын бiлу қажет. Оңы әр түрлiматериалдарды(электр тогы сымынан басқа) пайдалану арқылы босатып алуға болады.

5. Дербес компьютермен жұмысты аяқтаған кездегi техника қауiпсiздiгi ережесiнiң талаптары:

Мұғалiмнiң нұсқауы бойынша апаратты өшiру; Жұмыс орнын ретке келтiру;

Электр тоғымен зақымданған жағдайдаалғашқы дәрігерлік көмек көрсету

1.Тоқты өшіру (щиттағы батырманы басу арқылы); 2.Зақымданушыны ток әсерінен(сымнан) босату; 3. Дәрігер шақыру; 4. Зақымданушыны қарап шығып, оған алған жарақатына байланысты көмек көрсету. І. Күйген жағдайда: ● Ауырғанда сездірмейтін дәрілер (аналгин, валерьиян және т.б.) беру; ● Күйген жерге арнайы май (облепиха) жағу ; ● Зақымданған жерге суық су құю; ● Алдын-ала жараланған жерді , микроптар түспес үшін мөлдір жұқа қағазбен (целлофанмен) орау. ІІ. Есінен танып қалған жағдайда: ● Зақымданушы жауырынымен тегіс жерге жатқызып, басын бір Жағына қаратып , қырымен орналатыру керек; ● Нашатыр спиртін иіскету керек. ІІІ. Тыныс алысы тоқтаған жағдайда:

3

● Ауызды ашып тілдің орналасу жағдайын тексерту керек, егер ол күрмеліп қалса оны қолмен дырыс қалпына керек ; ● Дем алыс жағдайына келгенге дейін, қолмен дем алдыру (ауызбен ауызға) немесе дәрігер келгенге дейін жаттығулар жасату; Шаршағандағы қолданылатын жаттығулар 1. Бас жаттығуларын жасау:2. Басты сағат тілі және керісінше бұрып айналдыру;3. Басты жан-жақа, жоғары-төмен, оңға-солға бұру. 4. Саусақтарды жұмып-ашу және қолдың блезігін босаңсыту. 5. Денені босаңсыты және оны кетіріп ширықтыру.6. Көз жаттығуларын жасау:

Көзге арналған жаттығулар1.1-4-ке дейiн санап көздi қатты жұмып,сонан кейiн ашып,жайбарақат ұстап,1-6-ға дейiн санай отырып,алысқа қарау қажет.4-5 рет қайталау қажет2.1-4-ке дейiн санай отырып,екi көздi оларға қатты күш салмай,бiр-бiрiне қаратып,соңында 1-6-ға дейiн санай отырып алысқа қарап,4-5 рет қайталау керек.3.1-4-ке дейiн санап,басты қозғамай,оңға қарап бiр нүктеге көз тоқтату,соңында 1-6-ға дейiн санап,алысқа қарау.Осы тәрiздi басты қозғамай,солға,жоғары,төмен қарау керек.4. 1-6-ға дейiн санай отырып,көзқарасты диогоналы бойынша:оң жақ жоғарыдан-сол жақ төменге аударып,сонан соң алысқа қарау;сонан соң сол жақ жоғарыдан-оң жақ төменге аударып, алысқа қарау.4-5 рет қайталау.Көз гимнастикасын орындау кезiнде жалпы дене гимнастикасын да жасауға болады.Тұрақты түрде көз және жалпы дене гимнастикасын жасау көзге түскен қысымды жеңiлдетiп,дененi сергiтедi. ® Компьютерде жұмыс iстеу үйiрмелерiн мектептегi сабақтар бiткен соң,1 сағат өткiзiп,тамақ iшiп,дем алып алғаннан кейiн ұйымдастыру қажет. ® Бастауыш мектеп оқушыларына арналған компьютерлiк техниканы қолдану үйiрмелерi аптасына 2 реттен жиi болмайды.Бiр үйiрме сабағының ұзақтығы 60 минуттан аспайды.10-15 минут компьютерде отырғаннан кейiн дене,көз гимнастикаларын жасауға арналған үзiлiс болады. ® Балалардың шаршауы компьютердегi өтетiн сабақтың сипатына байланысты болады.Ең тез шаршататын жылдамдыққа құрылған ойындар болып саналады.Сондықтан балаларды көп ойнатпауға тырысу керек.Компьютер алдында ұзақ отыру балалардың нерв жүйесiнiң жұқаруына,ұйқыларының бұзылуына,көздерiнiң шаршауына әкелiп соқтырады.Сол себептi компьютерлiк ойындарды сабақтың соңында 10 минут көлемiнде ғана өткiзсе болады.

4

1. АҚПАРАТ ЖӘНЕ ИНФОРМАТИКА1.1 Ақпараттар мен мәліметтер

«Ақпарат» термині латынның түсіндіру баяндау білу деген ұғымдарды білдіретін informatio сөзінен шыққан.

Ақпарат алу дегеніміз – бізді қоршаған дүниенің құбылыстары мен объектілерінің қасиеттері, құрылымы немесе олардың бір-біріне қатысуы жөнінде нақты мәліметтер мен деректер алу.

Ақпарат – белгілі бір нәрсе (адам, жануар, зат құбылыс) туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мәліметтер тобы.Ақпарат материя және энергиялармен қатар бізді қоршаған ортаның фундаментальды негізі болыт табылады.Адам ақпаратпен не атқарады?: 1. Адам ақпараттарды сақтай алады;2. Адам ақпарттарды шығарап бере алады; Ақпараттық

процестер3. Адам ақпараттарды өңдей алады.

Ақпараттың қасиеттері

Дәлдігі мен толықтылығы, бағалылығы мен қажеттілігі, анықтылығы мен түсініктілігі.

Ақпарат істің ақиқаттық жағдайын ашатын болса, оның дәл болғаны. Егер ақпарат оны түсінуге және белгілі бір шешім қабылдауға жеткілікті болса, онда оның толық болғаны. Ақпараттың бағалылығы, оны пайдалана отырып, қандай мәселер шеше алатынымызға байланысты болады. Егер ақпараты оны пайдаланатын жандар тілінде жазса, ол түсінікті болады.

Ақпарат түрлері: текст, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдар, электр сигналдары және т.б.

Қоғамның даму кезеңдерінде адамдар көптеген тілдерді пайдаланды, олар: қимылдар және мимика тілі, сызу-сурет тілдері, музыка мен сөйлесу тілдері т.б. Көптеген тілдер негізі болып алфавит саналады. Алфавит – белгілі бір тілдің кез-келген сөздерін құрай алатын оның символдарының жиыны.

Табиғи сандар алфавиті: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9.Екілік сандар алфавиті: 0, 1.

Информатика пәні және міндеттеріИнформатика – ЭЕМ арқылы ақпаратты жинау, сақтау, түрлендіру, тасымалдау және оны пайдалану заңдылықтары мен тәсілдерін зерттейтін ғылым.

5

Информатика сегіз негізгі бағытттардан тұрады:

Информатиканың негізгі мәселелері:- кез-келген табиғаттағы информациялық процестерді

зерттеу;- информациялық техниканы жасау және информациялық

процестерді зерттеу нәтижелерінің базасында информацияларды өңдеудің жаңаша технологиясын жасау;

- компьютерлік техника мен технологияны жасау мен ендіру және қоғамдық өмірдің барлық саласында тиімді пайдаланудың ғылыми және инженерлік проблемаларын шешу.

2. АҚПАРАТТАРДЫҢ ЭЕМ-ДА БЕРІЛУІ

2.1. Ақпараттарды кодтау (таңбалау)Қандайда бір алфавитті падаланып информация жазуды кодтау деп атайды.

Бір белгі тобынан екінші белгі тобына көшіру жолын код деп атайды.

6

Теориялық информатик

а

Информатика

Программалау

Кибернетика

Жасанды интеллект

Информациялық жүйе

Есептеуіш техника

Қоғамдағы информатик

а

Табиғаттағы

информатика

Мысалы: төрт мың бес жүз алпыс жеті дегенді - 456710, 107278, 11D716, 10001110101112

Ақпараттардың кодталуы оның кері кодталуына (декодталуына) қолайлы болуы керек.

ЭЕМ – ға енгізілген ақпарат 0 мен 1-ге аударылып түрленеді. Енгізілген әрбір символ 0 мен 1 тізбегін құрайды. Мұны екілік код деп атайды.

АНА – 10000000 10001011 10000000 1 байт1 байт 8 бит (ағылшын тіліндегі bit, binary digit – екілік таңба)1 килобайт 1024 байт 1000 байт;1 мегабайт 1024 Кбайт 1 000 000 байт;1 гигабайт 1024 Мбайт 1 000 000 000 байт.Сонымен компьютер жадында сақталатын ақпараттардың барлық түрлері - сөздер, сандар, суреттер, компьютер жұмысын басқару программалары – бәрі де екілік сандар тізбегі түрінде жазылады.

Ақпарат.

Тақырып 1. Ақпарат1.1 Ақпарат туралы түсінігі, оның құрылымы1.2 Символдық ақпараттың әдістерін ұсыныға1.3 Ақпарат, оның түрлері және қасиеттері

Информатика-ЭЕМ арқылы мәліметтерді жинау, сақтау, түрлендiру, тасымалдау, пайдалану заңдылықтары мен тәсiлдерiн зертейтiн ғылым.

Мәліметтер дегеніміз регистрленген сигналдар.Физика курсынан белгілі, барлық физ. зат үнемі қозғ/ып,

энергиямен алмасып тұрады. Зат энергиямен алмасқан кезде, сигналдар пайда болады. Бұл сигналдар ф/қ денемен әрекеттескенде дененің белгілі бір қасиеттері өзгереді, яғни мәліметтер пайда болады – бұл құбылыс сигналдардың регистрленуі деп аталады.

Ақпарат (информация) –латын сөзi, “informatio”- баяндау, түсiндiру,бiлу. Ақпараттың анықтамасы жоқ, ондықтан оның орнына ұғымды қолданады. Бірақ бір ғылымда енгізілген ақпарат ұғымы екінші бір ғылымда мүлдем басқа ұғым береді.

Ақпарат-белгiлi бiр нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс) туралы берiлетiн мәлiметтер тобы.

Ақпараттың қасиеттері:1) Дәлдiгi - iстiң ақиқаттық жағдайын толық ашу керек.

7

2) Толықтығы -информацияны түсiнуге және белгiлi бiр шешiм қабылдауға жеткiлiктi болуы керек.

3) Бағалылығы –информацияны пайдалана отырып, қандай мәселелер шеше аламыз.

4) Түсiнiктiлiгi -информацияның пайдаланушыға түсiнiктi тiлде жазылуы.

5) Объективтілігі және субъективтілігі. Мысалы, фотодағы табиғаттың суреті не құбылысы бізге объективті ақпарат береді. Ал адам салған бұл табиғат суреті объективті бола алмайды. Ақпатараттық процесс барысында ақпараттың объективтілігі әр қашан төмендейді. Мысалы, құқық пәндерінде бір оқиғаны көрген адамдар әр кім өз түсінігі бойынша әр – түрлі ақпарат береді.

Түрлерi: текстiк, сурет, фотобейне, дыбыстық сигналдар, электр сигналдары, магниттiк жазба.

Берiлу жолдары: қимылдар, мимика, сызу-сурет, музыка, сөйлесу тiлдерi, байланыс құралдары, электрондық желiлер арқылы.

Мәліметтермен жүргізілетін негізгі операциялар: сақтау, жинақтау, беру (шығару), өңдеу

Мәліметтердің құрылым типтері:1. Сызықтық құрылымы (тізімдер) – элемент адресі өз номерімен

анықталатын реттелген құрылым. 2. Кестелік құрылым (матрица) - элемент адресі жол мен баған

номерімен анықталатын реттелген құрылым. 3. Иерархиялық құрылымда әр элементтің адресі маршрутпен анықталады. Мысалы, калькулятор программасын іске қосу жолы: Пуск – программы – стандартные – калькулятор.Біз бәріміз бала кезімізден бастап информация алмасу процесіне қатысамыз. Кітап, газет және журнал оқығанда, радио тындап, теледидар көргенде, мұғаліммен, ата-аналармен, достарымызбен әңгімелескенде де әртүрлі информация аламыз. Адамдардың үйде, мектепте, жұмыста және көшеде, бір-бірімен сөйлесуі де информация түрлерінің: сөздердің, ойлардың, хабарлардың, мәліметтердің алмасуына мысал блола алады.Информацияны жазу мүмкіндігі пайда болғаннан бастап, мәлімет алмасу тек ауызба ауыз айтумен немесе әртүрлі қимылдармен ғана емес, оқу – жазу арқылы беріле бастадыXV ғасырда мәліметті қағазға басып шығару станогының пайда

болуы кітап шығару ісін бастап, адамзаттың алтын ойларын тікелей көпшілікке жеткізу мүмкіндіктерін бере бастады.

XIX-XX ғасырлардағы телеграфтың, телефонның, радионың шығуы информацияны кез келген қашықтыққа жарық сәулесі арау жылдамдығымен жеткізіге мүмкіндіе берді.

Мәліметтерді іздеу мен өңдеудің бұрын болмаған жаңа мүмкіндіктерін XX ғасырдың ортасында шыққан электрондық есептеу машиналары (ЭЕМ, шет елдерде олар компьютер деп аталады) берді. ЭЕМ-дер әуелде есеп-қисап жұмыстарын автоматтандыру үшін

8

шығарылған еді. Кейіннен олардағы мәліметтерді магниттік таспаға жазып, қағазға басып, ЭЕМ экранына шығару қасиеттері бар екені анықталды.

Информацияны біз ауызша немесе жазбаша түрде, қимыл не қозғалыс түрінде бере аламыз. Кез келген мәліметтің мағнасын түсініп, оны басқаларға жеткізіп, соның негізінде белгілі бір ойға келеміз.

Біз өзімізге қажет мәліметтерді оқулық пен кітаптардан, газет, журналдардан, теледидар хабарлары мен кинофильмдерден алып, керектілерін дәптерге конспект түрінде жазып аламыз. Өндірістегі мәліметтер жиыны сызулар мен текстер түрінде, анықтамалар мен есеп беру, кестелер түріне кездеседі. Ондай мәліметтерді де ЭЕМ арқылы алуға болады.

Информация алу дегеніміз-бізді коршаған дүниенің құбылыстары мен объектілерінің қасиеттері, құрылымы немесе олардың бір-біріне қатысуы жөнінде нақты мәліметтер мен деректер алу деген сөз.

Информация істің ақиқаттық жағдайын толық ашатын болса, оның дәл болғаны. Дәлдігі жоқ информация оны түсінбеушілікке және соған байланысты дұрыс емес шешім қабылдауға әкеліп соқтыруы мүмкін.Егер информация оны түсінуге және белгілі бір шешім қабылдауға жеткілікті болса, онда оның толық болғаны. Информацияныңтолық болмауы ол жөнінде белгілі бір тұжырымға келуге кедергісін тигізіп, кателікке әкелуі мүмкін.

Лекция №4.

Есептеуіш жүйенің құрамы.

Тақырып 4. Есептеуіш жүйенің құрамы.4.1 Аппараттық жабдықтар4.2 Програмалық жабдықтар4.3 Қолданбалы және жүйелік программалар

Аппараттық жабдықтар.ДК әмбебап техникалық жүйе. Оның конфигурациясын қажетінше

өзгертуге болады. Оның негізгі конфигурациясы: жүйелік блок, монитор, клавиатура, маус.

Жүйелік блок негізгі болып есептеледі. Оның ішіндегі құрылғылар ішкі, ал сырттан қосылған құрылғылар сыртқы деп аталады. Сыртқы қосымша құрылғылар перефириялық деп аталады.

Дербес компьютердің негізгі құрылғылары:1. Процессор

9

2. Жады3. Енгізу құрылғылары4. Шығару құрылғылары5. Байланыс құрылғылары

1) Процессор – барлық есептеулер жүргізетін компьютердің негізгі микросхемасы. Процессор ұяшықтардан тұрады. Онда мәліметтер сақталады және өңделеді. Процессордың ішкі ұяшықтары регистр деп аталады. Процессор жедел жадымен және басқа құрылғылармен бірнеше проводник арқылы байланысқан. Бұл проводниктер шина деп аталады. Олардың 3 түрі бар: i) Мәліметтер шинасы– мәліметтерді жедел жады ұяшығынан процессордың регистрлеріне (және керісінше) көшіруге арналған. ii) Адрестік шина – мәліметтерді көшіргенде жедел жады ұяшығының адресін анықтайды.iii) Коммандалар шинасы. Мәліметтерді өңдеу үшін процессорге коммандалар қажет. Коммандалар жедел жадыдан жіберіледі, бірақ олар мәліметтер сақталған жерден келмейді. Олар программаны сақтайтын жерден жіберіледі. Коммандалар мәліметтер секілді байт түрінде берілген. Процессордің негізгі параметрлері:

- Разрядтілігі – 1 такт ішінде өз регистрлерінде қанша байт мәліметтерді өңдей алатынын көрсетеді.

- Процессордің такт жиілігі жоғары болса, ол көп коммандаларды орындайды, және өнімділігі сонша жоғары болады.

- Кэш жады размері. Кэш жады процессор мен жедел жад арасында дәнекерлік роль атқарады. Процессорге мәліметтер қажет болғанда ол алдымен кэш жадыға сұраныс жібереді. Егер онда керекті мәліметтер болмаса, жедел жадыға сұраныс жібереді. Жедел жадыдан мәліметтерді қабылдағанда процессор оларды кэш жадыға кіргізеді.

2) Жады – мәліметтерді, программаларды сақтауға арналған құрлғы.

Ол Ішкі және Сыртқы болып екіге бөлінеді. Сыртқы жады – магниттік дискідегі жинақтауыштар - үлкен көлемді мәліметтерді ұзақ уақыт сақтау үшін қажет. Оның 2 түрі бар: қатты диск және иілгіш диск. (Винчестер жүйелік блоктың ішінде орналасқан. Оның сиымдылығы 20-80 Гб, CD дисктің – 600 Мб, 3,5 дюймдік

дискетаның – 1,44Мб.)

10

ЖадыІшкі

жады(жедел,

оперативті)

Сыртқы жад

ыЖЕСҚ (ОЗУ)

ТЕСҚ (ПЗУ)

Қатты диск:Винчестер

Иілгіш диск:CD диск, дискета

Жедел есте сақтау құрылғысы (ЖЕСҚ) және Тұрақты есте сақтау құрылғысы (ТЕСҚ) компьютердің ішкі жадысын құрайды.

- Компьютердің жедел жадысында осы мезетте дереу өңделуге тиіс мәліметтер мен программалар ғана сақталады. Жедел жадыдағы ақпарат компьютерді өшіргеннен кейін жоғалады. Компьютердің жедел жадының көлемі өскен сайын оның есептеу жылдамдығы да артады. Қазіргі кезде көлемі 256 Мб, 512 Мб болатын жедел жады микросхемаларын көп қолданады.

Физикалық принциптен қарағанда жедел жады динамикалық (DRAM) және статикалық (SRAM) болып бөлінеді. Динамикалық жадының микросхемасын к/ң негізгі жедел жады ретінде қолданады, ал статикалық ж/ң микросхемасын көмекші жады (кэш жады) ретінде қолданады.

- Тұрақты жадыдағы мәліметтер өзгертілмейі, оларды тек оқуға болады. Тұрақты ж/қа керекті прогр/р оны шығаратын заводта жазылады. ТЕСҚ-да орналасқан прогр/р комплекті BIOS (енгізу- шығару базалық жүйе) құрайды. Бұл прогр/р пакетінің негізгі қызметі – к/лік жүйенің құрамын және жұмысын тексеру және пернетақтамен, монитормен, қатты дискпен және дискқозғағышпен әрекетті қамтамасыз ету.

- CMOS жадысы. ЖЕСҚ-дан айырмашылығы к/ді өшіргенде ондағы мәліметтер өшпейді. ТЕСҚ-дан айырмашылығы мәліметтерді, жүйе құрамына қандай құрылғылар кіретініне сәйкес енгізуге, өзгертуге болады. Бұл микросхема энергияны кішкентай аккумулятор батареясынан алып отырады. CMOS микросх/сы иілгіш және қатты диск, процессо және басқа да аналық платаның құрылғылары туралы мәліметтерді сақтайды. Жүйелік сағат көрсеткіші сонда сақталады.

3) Енгізу құрылғылары – мәліметтерді сыртқы ортадан комп/ге енгізу үшін қолданады. (Маус, трекбол, пенмаус, джойстик, дигитайзер- графикалық планшет, цифрлік фотокамера, сканер, микрофон, негізгісі пернетақта.)

4) Шығару құрылғылары – К/ң жұмыс нәтижесін адамға жеткізеді. (Принтер, колонкалар, негізгісі монитор.)

Монитор - басты шығару құрылғысы. Оның параметрлері: типі, размері, бейненің регенирациялау жиілілігі, қорғаныс классы.

- Қазір екі типті монитор кең таралған:

Программалық жабдықтар.Программа – магниттік сақтауышта (дискіде) файл түрінде

жазылып сақталып, жұмыс істеуші адамның командасы бойынша компьютер жадына жүктеліп орындалатын машина тіліндегі нұсқаулар жиыны.

11

Интерфес- программалық жабдық пен жұмыс істейтін адам арасындағы сұхбат жүргізу щарттары мен келісімдер жиыны.

Программалық жасақтар –информациялық технологиялардың елеулі бір бөлігі. Программасыз кез келген аппаратура жәй элементтер жиыны болады да, ол ешнәрсе істей алмайды.

ЭЕМ программалары екі топқа бөлінеді:1) жүйелік программалық жасақтар2) қолданбалы программалық жасақтарЖүйелік программаларды да мынадай етіп жіктеуге болады:3) операциялық жүелер4) утилиттер

Қолданбалы программалақ жасақтар – белгілі бір мамандық салалсында нақты есептер шығара алатын программалар жиыны. Олар белгілі бір мақсатта пайдаланатын және әмбебаб болып екіге бөлінеді.

Дербес компьютерлердің кең тарауына басты себеп болған олардың алдын ала дайындалған әмбебаб программалық жасақтарының кең таралуы еді, бұл программалар тек бір есепті шығарып қана қоймай белгілі бір мамандық саласында есеп жұмыстарын түгел автоматтандыруды немесе информацияның белгілі бір түрлерін өңдеуді түгел қамти алатын болды.

Әртүрлі информацияларды өндай алатын әмбебаб программалық жабдықтар мынадай түрлерге жіктеледі:

- текст редакторлары;- графиклық редакторлар;- электрондық кестелер;- оқыту және ойнау программалары- информациялық жүйелер.Текстік мәліметтерді теріп, оларды өңдеуге арналған

программалар текст редакторлары деп аталады. Кең тараған текст редакторларына: WordPerfect, Microsoft Word, MultiEdit, WordStar, PageMaker жатады.

Графиктік редакторлар график түрінідегі информацияны дайындау және өндеу үшін қолданылады. Графиктік редакторларға PaintBrush, CorelDraw, Graf-in-the-Box, PC Illustrator.

Электрондық кестелер жүйесінде миллионнан аса торлар болады, олар пернелер арқылы енгізу немесе формулалар арқылы есептеу нәтижесінде толтырылады.

Оларға Lotus, SuperCalc, QuatroPro, Excel жатады.Ойын программалары дербес ЭЕМ дердегі қызғылықты, кез

келген жан әуестенетін топқа жатады.Оқыту программалары оқу-үйрену істерін ұйымдастырады, олардың мектепте не үйде тарихтан, информатикадан т.б. пәндерден сабаққа дайындалау кезінде өте ыңғайлы оқулық.

12

Дербес компьютердің құрылғысы.

Дербес компьютердің құрылғысы.5.1 Аппараттың конфигурациясы5.2 Жүйелік блоктың ішкі құрылысы5.3 Қосымша құрылғылар5.4 Енгізу құрылысы5.5 Шығару құрылысы5.6 Сақтау және мәліметтерді алмастыру құрылғыларыДербес ЭЕМ-нің элементтік базасы болатын электрондық

компоненттері информация өңдеудің белгілі бір функциясын немесе оны есте сақтау ісін атқарады. Мұндай компьютер интегралдық схемала деп аталады. Интегралдық схема металдан не пластмассадан жасалған қорапқа салынған жартлай өткізгішті кристалдардан тұрады. Жіңішке жіп секілді арнайы сымдар осы кристалды қораптың шеткі тұяқшалармен жалғастырылады.

ДЭЕМ бірыңғай аппараттық жүйеге біріктірілген техникалық электрондық құрылғылар жиынынан тұрады. ДЭЕМ құрамына кіретін құрылғыларды олардың функционалдық қызметіне қарай екіге бөлу қалыптасқан, олар: жүйелік блок және перифериялық, яғни шеткері құрылғылар:

Жүйелік блок мыналардан тұрады:- микропроцессор;- оперативті (жедел) есте сақтау құрылғысы- тұрақты есте сақтау құрылғысы- қоректену блогы мен мәлімет енгізу-шығару порттары.Ал, шеткері құрылғылар құрамы:- мәлімет енгізу құрылғылары- мәлімет шығару құрылғылары- мәлімет жинақтаушыларДЭЕМ-нің мүмкін болатын ең минималды құрамына

(конфигурациясына) жұйелік блок, бір-бірден енгізу, шығару құрылғылары және бір информация жинақтауыш құрылғы кіреді. ДЭЕМ-дегі шығарылатын есептер түрлеріне қарай оның минималды конфигурациясын қосымша шеткері құрылғыларды қосу арқылы кеңейтуге болады.

Информация мен басқару командаларын енгізетін негізгі құрылғылар болып пернелік (клавиатура), тышқан тәрізді тетіе және сканер (із кескіш) есептеледі. Енгізу жұмыстарын алатын осындай құрылғыларға тағы да жарық қаламұштары, жарық сезгіш планшеттер, джостиктер (ұршық тәріздес тетік) және де басқа шығарылатын есепке сәйкес әр түрлі жұмыс атқара алатын құрылғылар жатады. Мсыалы, бұлардың кейбіреулерін жобалау жұмыстарын автоматтандыруда қолдануға болады.

13

Компьютердің негізгі блоктары.Әдетте компьютер мынадай бөліктерден (блоктардан) тұрады:- жүйелік блок (тік немесе жатық қорапқа орналасқан) - текістік және графикалық информацияны бейнелейтін монитор

немесе дисплей- әртүрлі символдарды компьютерге енгізуге арналған пернелік

тақта немесе пернелік- Компьютердегі ең негізгі құрылғы болып жүйелік блок

саналады, оның ішінде ДЭЕМ-нің басты құрылғыларры орналасқан. Жүйелік блок құрамында микропроцессор, жедел жад, тұрақты есте сақтау құрылғысы, қоректену блогы мен енгізу-шығару порттары және дискідегі мәлімет жинақтауыш болады.

Компьютердегі ең негізгі құрылғы болып жүйелік блок саналады, онын ішінде ДЭЕМ-нің басты құрылғылары орналасқан. Жүйелік блок құрамында микропроцессор, жедел жад, тұрақты есте сақтау құрылғысы, қоректену блогы мен енгізу –шығару порттары және дискідегі мәлімет жинақтауыш болады.

Бұларға қоса компьютердің жүйелік блогына мынадай құрылғыларды жалғауға болады:

-қағазға текістік және графиктік мәліметтерді басып алуға арналған принтер

- қолмен басқарылатын тышқан графиктік тетігі- графиктік курсорды басқаруды жеңілдететін құрылғы

- джостик- компьютерлік ойындарда қолданылатын қолмен басқарылатын тетік

- графиксызғыш немесе плоттер-сызуларды (графиктерді) қағазға басатын құрылғы

- сканер-графиктік немесе текістік мәліметтерді тікелей оқитын құрылғы

- CD-ROM-компакт-дискілерді оқитын құрылғы, ол қозғалатын бейнелерді, текстерді және дыбыстарды шығару үшін пайдаланылады

- Модем- телефон желісі арқылы басқа копьютерлермен мәлімет алмасуға қажет құрылғы

- Стример- мәліметтерді магниттік таспада сақтауға арналған құрылғы

- Желілік адаптер компьютерді жергілікті желіде (торапта) қолдануға мүмкіндік береді

Микропроцессор

Микропроцессор бір кристалда орналасқан біріктірілген интегралдық схемалар –БИС, олар әртүрлі типтегі ЭЕМ-дер жасауға керекті элемент болып табылады. Оны әртүрлі логикалық функцияны орындайтын етіп программалау мүмкіндігі бар, сондықтан программаны өзгерту арқылы микропроцессорды арифметикалық

14

құрылғы бөлігі ретінде немесе енгізу-шығару жұмыстарын басқарушы рөлінде қолдануға болады. Микропроцессорге жедел және тұрақты жад, енгізу – шығару құрылғыларры қосылады.

Микропроцессорлар бір-бірінен өзгешілігі олардң типтерінде және оның қарапайым амалдарды орындайтын жұмыс жылдамдығының көрсеткіші –мегагерц МГц бірлігімен берілген тактылық жиілігінде жатыр. Кең тараған модельдерге Intel, Pentuim, Pentuim-Pro жатады, бұл тізім олардың жұмыс өнемділігі мен соған сәйкес бағасының өсуі бойынша реттеліп келтірілген.

Компьютерлер алып жүруге ыңғайлы вариантта да жасалады. Мұндай ЭЕМ-дерде жұйелік блок, монитор және пернелік бір қорапта жасалған: жүйелік блок пернелік астында орналасқан, ал монитор пернеліктің қақпағы тәрізді жасалған.

ЭЕМ-нің жедел жады.Оперативті есте сақтау құрылғысы немесе ЭЕМ-нің жедел жады

және де тұрақты есте сақтау құрылғысы компьютердің ішікі жадын құрайды, осы екеуімен процессор жұмыс кезінде мәлімет алмасып отырады. Өңделуге тиісті кез клеген млімет алдымен компьютердің сыртқы жадынан (магниттік дискілерден) жедел жадына көшіріледі.

Компьютердің жедел жадында осы мезетте дереу өңделуге тиіс мәліметтер мен программалар ғана сақталады. Информация керек кезінде магниттік дискіден жедел жадқа көшіріліп, өңделген соң олар қайта сыртқы жадқа жазылып қойылады. Жедел жадта информация тек жұмыс сеансы кезінде сақталып, ондағы мәлімет ЭЕМ өшірілгенде немесе электр торабында ақау болып, ток сөнген шақтарда ізсіз жоғалады. Осығанбайланысты әрбір адам өзіне ұзақ уақыт керек болатын информацияны жоғалтып алмауы үшін оқтын-оқтын магниттік дискіге жазып отыруы керек

Компьютердің жедел жадының көлемі өскен сайын оның есептеу жылдамдығы да артады. Информация көлемін өлшеуде сегіз биттен тұратын байт бірлігі қолданылатыны белгілі. Осы өлшем бірлігі арқылы жедел жадтағы не магниттік дискеттегі сақталатын информация 360кб, 720кб немесе 1,2Мб болып жазылуы мүмкін. Мұнда 1кб=1024 байт, 1Мб=1024кб.

Компьютердің жедел жадынан өзгеше оның тұрақты жады бар, ол өзгертілмейтін мәліметті сақтайды, ешкім оны өшіріп қайта жаза алмайды, ол мәліметті тек оқуға болады. Әдетте тұрақты жадтың көлемі шағын-32-64Кб шамасында. Тұрақты жадқа керекті программалар оны шығаратын заводта жазылады, олар көбінесе компьютерді тоққа жалғаған кезде оны тексеріп іске қосу үшін қажет.

Компьютердің көлемі 1Мб болып келетін жедел жадты екі бөлімнен тұрады-алғашқы 640кб қолданылатын программалар мен операциялық жүйе үшін, ал қалған мөлшері төмендегідей мақсаттарға қолданылады:

15

- операциялық жүйенің компьютердің жұмысқа жарайтынын тексеретін және төменгі деңгейдегі қарапайым енгізу -–шығару жұмыстарын атқаратын бөлігі

- экранға бейнелер шығару үшін- компьютердің қосымша құрылығылармен бірге келетін

операциялық жүелердің кеңйтілген бөліктері.Қосымша жад көлемін толық пайдалану ұшін арнаулы

программалар-драйверлер жасалып, олар процессордың жедел жадындағы информацияны сақтайтын, әрі толық пайдаланатын режимге көшуді қамтамасыз ете алады.

Процессордың өте жылдам істейтін тағы бір шағын көлемді жады бар, оны кэш-жад деп атайды. Ол жедел жад пен процессор арасында дәнекерлік рөл атқарып, жалпы жұмыс өнімділігін арттыру қызметін атқарады.

Процессордан бөлек компьютер құрамында- ЭЕМ құрылғылары (дисплей, диск, және т.с.с) жұмыстын

басқаратын электрондық схемалар- Енгізу – шығару порттары, олар жүйелік блокқа әртүрлі

принтер, графиксызғыш, тышқан тетігі тәрізді шеткері құрылғыларды тіркейтін кпрарядты байланыс құрылғылары бар болады.

Енгізу –шығару порттары ішкі негізгі құрылғылармен байланыс жасайтын арнайы порттан және шеткері құрылғылармен байланыстыратын жалпы мақсаттағы порттардан тұрады. Жалпы мақсаттағы порттар LTP1-LTP3 деп белгіленетін параллель және COM1-COM3 болып белгіленетін тізбекті бөліктерге жіктеледі. Параллель порттар жылдам істейді, бірақ байланысу үшін көбірек сым шоғырларын керек ететді.

Графиктік адаптерлер.Монитор немесе дисплей – ДЭЕМ-ге міндетті түрде қажет

шеткері құрылғы, ол компьютердің жедел жадында өңделіп жатқан информацияны экранда көру үшін қажет. Экран түстеріне қарай дисплейлер монохромды және түрлі түсті болып, ал шығарылатын информация түрлеріне байланысты символдық және графиктік болып бөлінеді.

ЭЕМ-нің экрандамәлімет көрсету бөлігі екі жартыдан тұрады: монитор және адаптер. Біз тек мониторды көреміз, ал адаптер ЭЕМ қорабының ішінде орналасқан. Монитордың өзінде тек электронды –сәулелі түтікше бар. Ал, адаптерде бейнелеу сигналдардын беретін логикалық схемалар орналасқан.

Электрондық сәуле экранда секудтің 1/50 бөлігінде жүртіп өтеді, бірақ экран бейнесі одан жәй өзгереді. Сондықтан экранның бір көрнесінің бейнелеу сигналы бірнеше рет қайталанып беріліп отыруы керек. Адаптерде бейнелер көрінісін есте сақтайтын бейне-жады бар.

Көбінесе символдық режимде дисплей экранында 80 таңбадан 25 қатар мәлімет орналасады, ал графикатік режимдегі экранның

16

бейнелеу қабілеті адаптер плтасын жүйелік блокпен байланыстыру құрылғысының мүмкіндіктеріне сәйкес болады.

Экрандағы бейне көрісінің сапасы графиктік адаптердің типіне қарай өзгеріп отырады.

Кең тараған адаптерлерге ыналар жатады:TGA, VGA, SVGA. Адаптердің бейнелеу қабілеті оның графиктік режимде экранда көрсетілеалатын қатардағы нүктелер (пиксельдер) санына байланысты. Мысалы 720*348 мүмкіндікті монитор вертикаль бағытта 348 нүкте-қатар, ал көлденеңі бойынша әр қатарда 720 нүкте көрсете алады.

Дискідегі мәлімет жинақтауышМәлімет жинақтаушылар-кез келген ЭЕМ-нің қажетті бөлігі –

оарды көбінесе информацияны сыртқы сақтаушылар немесе компьютердің сыртқы жады дейді. Олар көлемді мәліметті үзақ уақыт сақтау үшін қажет және ондағы мәліметтер ЭЕМ-нің күйіне байланысты болмайды. Сыртқы жадта кез келген программа немесе жәй мәліметтер сақтала береді, сол себепті оны әрбір адамның мәліметерінің кітапханасы деуге болады.

ДЭЕМ-дерде мәлімет жинақтауыш рөлін магниттік дискілердегі жинақтаушылар атқарады, оларда мәліметтерді тікелей оқуға не жазуға болады. Соңғы кездереде ДЭЕМ-дер үшін магниттік таспадағы жинақтаушылар –стримердлер шықты, бірақ олар өте көлемді мәлімет сақтай алғанмен, оқу-жазу жұмыстары бірте-бірте тізбектей іздеу арқылы жәй жүргізіліеді. Сол себепті стримерлер магниттік дискідегі жинақтауыштарды ауыстыра алмайды, тек толықтырады.

Магниттік дискідегі жинақтаушылар екі түрлі болады: иілгіш магниттік дискідегі жинақтауыш және қатты магниттік дискідегі жинақтауыш

Қатты дискідегі мәлімет жинақтаушылар информацияны тұрақты түрде сақтайды.

Қатты диск орнынан алынбайды, ауа кірмейтіндей жабық қорпусқа салынып, жүйелі блокта орналасады. Ол екі жағына да мәлімет жазылатын бір дестеге біріктірілген бірнеше дискілерден тұрады. Дискетке қарағанда винчестерге өте көп мәлімет көлемі сияды, сондықтан оны пайдалану өте ыңғайлы.

Иілгіш дискідегі жинақтаушылар бір компьютерден екінші компьютерге мәлімет алмастыру үшін, әзір жұмысқа қажет емес информацияны сақтап қою үшін, қатты дискідегі мәліметтердің архивтік көшірмесін алу үшіен керек болады. Жұмыс процесінде әр адам өзінің мәліметттері мен программаларының дискіде алатын көлемін білуі тиіс және дискіде қанша бос орын қалғанын қадағалап, дискнің көлемін тиімді пайдалануға тырысуы қажет

Иілгіш диск-табақша пішінді, бетіне қабыршық түрінде магнитті қоспа жағылған иілгіш диск. Дискеттің пласмассадан жасалған қапшығында оған мәлімет жаздырмауға болатын кішкене

17

тіктөртбүрышты ойық бар және мәлімет жазу-оқу кезінде дискінің бетімен байланыс жасайтын магниттік бастиектің жылжитын орны пластмасса қапшықта ашық болады.

Дискеттің негізгі параметрі- оның диаметрі, қазіргі шығарылатын дискеттер үшін екі ғана стандарт бар- олар 3,5 және 5,25 дюйімдік дискеттер, яғни дискеттің диаметрі 89 және 133 мм болады. Мәлімет жазу не оқу үшін дискет жүйелік блоктағы дискіқозғағыштың ұясына салынады.

Дискеттерді мәлімет жазудан сақтау. 3,5 дюмдік дискеттерде ойықтың үстінде жылжымалы ілгілек бар, оны жоғары –төмен қозғай отырып, мәлімет жазуға немесе жаздырмауға болады.

Дискетті форматтау. Дискетті алғаш рет пайдалану алдында оны арнайы тәсілмен форматтайды, яғни беттеріне белгі салады. Форматтау операциялық жүйенің командасымен жүргізіледі. ДЭЕМ-дерде бүлардан басқа лазерлік компакт-дискі, магниттік оптикалық дискі немесе Бернулли дискілері тәрізді құрылғылар болуы мүмкін

Қазіргі ДЭЕМ-дерде көптеген көлемді программалар CD-ROM компакт – дискілеріне жазылады. CD-ROM дискілерінің мәлімет оқу жылдамдықтары әртүрлі болады., мысалы, жәй жылдамдықты, екі еселенген, төрт еселенген, т.с.с. жылдамдықты бола береді. Қазіргі кездері шыққан 6-8 жылдамдықты компакт –дискілер қатты магнитік дискімен бірдей жылдамдықта жұмыс атқара алады. Қарапаыйм компакт –дискінің көлемі 600 Мб, яғни оған 600 миллион символ сияды, бірақ бұдан тек мәлімет оқуға болады.

Пинтер мен плоттерПринетер текістік және графикалық мәліметтерді копьютердің

жедел жадынан қағазға басып шығаруға арналған.Принтерлердің негізгі артықшылығы – олар көптеген шрифт

түрлерін пайдаланып, күрделі-күрделі текстерді басып бере алады. Шрифт түрлеріндегі әріптердің биіктігі, ені, олардың ара қашықтығы, интервалдары әртүрлі болады. Әрібір адам тексті қағазға шығарар алдында өзіе керекті шрифт түрін және басқа баспа параметрлерін таңдап, қағаздың мөлшері мен қатардың енін сәйкес күйге келтіріп алуы тиіс.

Қазіргі кезде принтерлердің матрицалық, лазерлік, сия бүріккіш және термографиктік түрлері бар.

Соңғы кезге арзан матрицалық принтерлер болып саналады.Сия бүрккіш принтердлерде қағаздағы бейне арнайы сия

ташыларын бүрку арқылы шығарылады. Лазерлік принтерлер –ксерография принципін қолданатын

құралдарға жатады, бұларда әріп бейнелері электрлік тәсілмен бояу жұқтырылған доңғалақ арқылы қағазға түседі. Доңғалаққа әріптер бейнесіндегі бояу жұқтыру компьютер командалары арқылы лазерлік сәулелермен жұргізіледі.

18

Плоттер де мәліметтерді, негізінен графиктік инфорацияны қағазға шығарады. График сызғыштар жобалау жұмыстарывн автоматтандыруда әртүрлі сызба түріндегі бейнелерді басып алу үшін қажет.

Компьютерге информация енгізу құрылғыларыПернелік тақата ЭЕМ-ге мәлімет енгізетін ең негізгі құрылғы

болып пернелік саналады, ол арқылы текістік информацияны теріп, әртүрлі командалар енгізіп орындауға болады

Тышқан тәрізді қол тетігі пернелікпен бірге ЭЕМ-ді басқару үшін қолданылады.

Сканер қағазға жазылған мәліметтің кез келген түрін оптикалық негізге сүйене отырып компьютерге жылдам енгізе алатын құрылғы. Бірақ енгізілген информаци графиктік түрге айналып, оны бірден өңдеу ісін жүргізу қиынырақ болады. Ол суретерді, сызбаларды компьютер жадына енгізе алады, мәлімет енгізу оңай, әрі жылдам орындалады.

Қосымша құрылғылар.Модемдер компьютерлер арасында мәлімет алмасу үшін керек,

олар негізінен мәлімет тасымалдау жылдамдығына қарай бөлінеді. Қазіргі кезде олардың жылдамдығы 2400 бит/сек 25000 бит/сек аралығында. Олар мәлімет алмасу процедурасының белгілі бір стандарттары бойынша жұмыс атқарады.

Бұлардан басқа факс-модемдер бар, олар модем мен факсимильдік байланыс аппаратының функцияларын бірге атқарады. Акс- модемді пайдаланып, текістік мәліметті тек өз абоненттеріңіздің компьютеріне емес жәй қарапайым факс аппаратына да жіберуге және қабылдауға болады.

Қазіргі кездерде ЭЕМ-нің мультимедиа мүмкіндігі жайныда көп айтылып жүр. Мультимедиа-информация бейнелеудің ең керекті түрі. Ол экранға мәліметтерді түрлі –түсті текістік, графикалық,

дыбыстық мүмкіндіктерді біріктіре отырып шығарып, ЭЕМ-нің барлық жылжыту, сөйлету, музыка беру жақтарын толық пайдаланады.

WINDOWS’98 ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСI

19

Операциялық жүйе (ОЖ) – бұл ақпараттарды өңдеу бойынша компьютердiң барлық жұмысын ұйымдастыратын және қолданушымен байланысты жүзеге асыратын, компьютер мен оның ресурстарын басқаруды, программаларды жүктеудi және компьютердiң баптау жұмыстарын қамтамасыз ететiн программалар жүйесi.

WINDOWS’98 – бiруақытта бiрнеше программалармен жұмыс жасауға мүмкiндiк беретiн көпмәндiлiк операциялық жүйе.

Жұмысты бастау және программаны жүктеуКомпьютердi iске қосу үшiн жүйелiк блоктың алдында

орналасқан включения/выключения батырмасын басу. (Компьютердi iске қосқаннан кейiн орындаушының аты мен парольдi енгiзу туралы хабарлама шығады. Егер пароль белгiлi болса, онда оның атауын енгiзесiз де, ENTER пернесiне немесе ОК батырмасына басыңыз. Ал егер пароль белгiсiз болса, онда ESC пернесiне немесе ОК батырмасына басыңыз).

WINDOWS’98 операциялық жүйесiн жүктегеннен кейiн экранда объектiлер мен басқару элементтерi орналасқан Жұмыс үстелiнiң бетi пайда болады.

20

Жұмыс үстелiнiң терезесiМой компьютер, Сетевое окружение, Корзина, Мои документы, «Пуск» батырмасы Жұмыс үстелiнiң стандартты элементтерiне енедi.Мой компьютер –

Компьютердiң құрамына енген құрылымдарды қарауға мүмкiндiк бередi.

Сетевое окружение -

Желiлiк ресурстарды қарауға негiзделген.

Корзина - Уақытша өшiрiлген файлдар мен бумаларды сақтау қызметiн атқарады.

Мои документы - Құжаттарды, бейнелердi және басқа да файлдарды сақтауға негiзделген.

Кнопка «Пуск» - Программаларды жүктеудi, құжаттарды ашуды жүйелердi баптауды жүзеге асыруды және файлдарды iздеу және т.б. әрекеттердi орындауға мүмкiнiдк бередi.

Тышқанды басқару тәсiлдерi

Тышқанды басқарудың келесi тәсiлдерiн қарастырамыз:

- кез келген объектiге немесе басқару элементтерiне курсорды алып барып, ұстап тұрсақ, онда оның қатарында жыпылықтағыш анықтама пайда болады

21

- тышқанның сол жақ батырмасын объектi бойынша бассақ, онда оны бөлiп алуға мүмкiндiк бередi.

- тышқанның сол жақ батырмасын екi рет бассақ, онда терезелердi, құжаттарды, программаларды және т.б. ашуға мүмкiндiк бередi. -тышқанның сол жақ батырмасын басу арқылы терезенi жылжыту немесе оның өлшемiн өзгертуге болады.

- объектiлердi бiр орыннан келесi орынға орналастыру үшiн тышқанның сол жақ батырмасын объектiге апарып, жiбермей әрекетiн орындау арқылы iске асырылады. - Тышқанның оң жақ батырмасын басу арқылы жанама меню ашылады.

ЖҰМЫС ҮСТЕЛIНIҢ ОБЪЕКТIЛЕРI

22

Бас меню

Пуск батырмасын басқаннан кейiн экранда Бас меню пайда болады.

Бас меню соңында ашылған барлық программалар мен құжаттарды тез енудi қамтамасыз етедi.

Қандай да бiр программаны iске қосу үшiн келесi әрекеттер орындалады:

Пуск батырмасына басу. Программы командасы таңдалатын Бас

меню пайда болады. Меню iшiнен қажеттi программаны

таңда.

Тапсырмалар тақтасыТапсырмалар тақтасы программаларды жүктеу мен олардың

арасына өту қызметiн атқарады және ол экранның төменгi бөлiгiнде жатық жол түрiнде орналасқан.

Тапсырмалар тақтасының сол жағында Пуск батырмасы, ортасында ашық тұрған құжаттың немесе программасының батырмалары, ал оның оң жағында уақыт, пернетақтаның тiлдерге ауыстыру жақтауы орналасқан.

ТЕРЕЗЕ

Терезе – бұл экранның түрлi программаларды орындайтын тiктөртбұрышты аумағы және ол WINDOWS’98 операциялық жүйесiнiң негiзгi объектiсi болып табылады. Терезенiң келесi түрлерден тұрады: программалар терезесi, құжаттар терезесi, анықтамалық жүйе терезесi, хабар алмасушы терезе.

Программалар терезесi программалардан немесе бумалардан тұрады. Бұл терезеде қолданбалы программалар орындалады.

Құжаттар терезесi терезенiң басқарау элементтерi мен WINDOWS’98 объектiлерiнiң басқа да таңбалары енетiн құжаттарға негiзделген.

Хабар алмасушы терезесiне тек басқару элементтерi ғана енедi. WINDOWS’98 операциялық жүйесi мен ондағы программалар осы терезенiң көмегiмен басқарылады.

23

Анықтамалық жүйе терезесiне WINDOWS’98 операциялық жүйесiмен және оның программаларымен жұмыс жасау бойынша анықтамалық ақпараттар мен анықтамалық жүйенi басқару элементтерi енедi.

Терезе құрылымыТерезе бумасы келесi құрылымнан тұрады: Берiлген бумаға объектiлер белгiсi орналасқан жұмыс

аумағын бумалар терезесiн құрайды; Командалар атауы тақырып қатарында орналасқан. Тақырып

қатарына тышқан көрсеткiшiн алып барып, оны кез келген бағытқа жылжытуға болады.

Терезе жақтауы. Тышқан көрсеткiшiн терезе жақтауына алып барып, терезе өлшемiн кез келген бағытқа өзгертуге болады.

Тақырып қатарының сол жағында жүйелiк меню белгiсi орналасқан. Бұл белгiге бiр рет басқанда терезенi басқару командалырың тiзiмi ашылады, оның көмегiмен жылжытып, өлшемдерiн өзгертуге болады.

24

Жүйелiк меню таңбасы Тақырып

қатарыМеню

қатары

Құралдар тақтасы

Жабу батырмасы

Жұмыс аумағы

Айналдыру

жолақтары

Терезе жақтау

ы

Тақырып қатарының төменгi бөлiгiнде меню қатары орналасқан. Онда терезенiң жұмыс аумағында бейнеленген объектiлердi басқаруды қамтамасыз ететiн командалар тiзiмi орналасқан.

Құралдар тақтасы программалар командаларында жиi қолданылатын батырмалар мен белгiлердi тез жiберуге негiзделген.

Егер жұмыс аумағы шеңберiнде терезе объектiлерi түгелiмен орналаспаса, онда терезеде автоматты түрде тiк және көлденең айналдыру жолақтары пайда болады.

Терезе элементтерiОл тақырып қатарының оң жақ бұрышында орналасқан батырмалардан тұрады:

Құралдар тақтасын басқару элементтерi

Жабу батырмасы. Осы батырмаға басу арқылы терезе жабылады.

Кiшiрейту батырмасы. Тапсырмалар тақтасына терезе батырма ретiнде бүктелiп, уақытша жабылады. Оған қайтадан басу арқылы оны қалпына келтiруге болады.

Үлкейту батырмасы. Экранның аумағына дейiн үлкейтуге мүмкiндiк бередi.

Қалпына келтiру батырмасы терезенi бастапқы қалпына келтiруге мүмкiндiк бередi.

25

1 23 4 5 6 7 8

1. Бумалар тiзiмiн ашу. Келесi буманы таңдау арқылы бумалар тiзiмi ашылады.

2. Өту батырмасы жоғарыға бiр деңгейге көтеру.3. Буферге өшiру батырмасы. Бумалар терезесiнен алмастыру

буферiне объектiлер өшiрiледi. 4. Буферге көшiру батырмасы. Объектi өшiрiлмейдi, бiрақ

алмастыру буферiне көшiрiледi. 5. Буферден қою батырмасы. Буфердегi сақталған объектi

бумаға қойылады.6. Керi қайтару батырмасы. Жасалынған амалдар керi

қайтарылады.7. Өшiру батырмасы. Бөлiнiп алынған объектi (немесе

объектiлер тобы) өшiрiледi.8. Қасиет батырмасы. Бөлiнiп алынған объектiлердiң

қасиеттерiн қарау.

Жаңа объектiлердi құру тәсiлдерi

26

1

1. Жұмыс үстелiнде буманы құру2. Бума құрылымындағы буманы құру

Объектiлердi топтап бөлiп алу тәсiлдерi

27

2

1

2

1. Сүйреу арқылы топ объектiлердi бөлiп алу: тышқанның сол жақ батырмасын баса отырып, қажеттi аймақтар бөлiп алынады.

2. SHIFT пернесi арқылы объектiлер тобын бөлiп алу.

Бумалармен және файлдармен жұмыс жасаудың негiзгi амалдары

Бума – бұл түрлi программаларды және құжаттарды дискiге, файлға сақтайтын ақпаратты сақтаушы.

Жаңа бумаларды құруЖұмыс үстелiнде жаңа буманы құру үшiн Жұмыс үстелiнiң кез келген бос жерiне тышқан көрсеткiшiн апарып, оның оң жақ батырмасын басу жеткiлiктi.

Егер басқа буманың iшiне жаңа буманы құру қажет болса, онда ең алдымен, жаңа буманы құратын буманы ашып, оның iшiне өз бумаңызды құру үшiн терезенiң жұмыс аумағының бос жерiне апарып, тышқанның оң жақ батырмасын басасың. Пайда болған динамикалық менюден Создать командасын таңдайсыз. Буманы таңдауға қажеттi экранда меню ашылады немесе ФайлСоздатьПапка командасын тiзбектей орындаңыз.

Нәтижесiнде аты бар (1,2,... және т.б.) жаңа бума белгiсi құрылады. Қажеттi атауды енгiзесiз де, Enter пернесiне басасыз.

Бума жарлықтарын құруЖарлықты құрудың екi тәсiлi бар:

Егер Жұмыс үстелiнде немесе ашық тұрған бумаға жарлық құру қажет болса, онда сүйреу арқылы жарлық құрылады.

Мастер көмегiмен жарлықты құру. Ол үшiн осы терезеде тышқанның оң жақ батырмасын басқаннан кейiн пайда болатын жанама менюде СоздатьЯрлык командасы таңдалады.

28

Экранда «Создание ярлыка» терезе мастерi пайда болады.

Обзор батырмасына бассақ, онда хабар алмасушы терезе пайда болады да, осы терезеден жарлық құруға қажеттi объектiнi таңдап аласыз және Открыть батырмасына басасыз.

Одан кейiн мастер терезесiне қайтып келу жүзеге асырылады. Далее батырмасына басып, жарлықтың атын енгiзiңiз де, Готово батырмасына басыңыз. Аталған әрекеттер орындалғаннан кейiн экранда жаңа жарлық пайда болады.

Буманы, файлды және жарлықты жылжыту

Жылжыту тәсiлдерi төмендегiдей: Бумаға орналастыратын файл белгiсiне тышқан көрсеткiшiн

алып барып, сүйреу арқылы қажет бумаға апарып, орналастырамыз.

29

Меню арқылы объектiлердi жылжыту. Ол үшiн бума терезесiндегi объектiнi бөлiп алып, мына команданы орындайды: Правка Вырезать. Одан кейiн бума терезесiне өтiп, Правка Вставить командасын орындаймыз.

Жанама меню арқылы. Ctrl+X пернелерi арқылы бөлiнiп алған объектi өшiрiледi де,

Ctrl+V пернесi арқылы жаңа орынға қойылады.

Бумаларды, файлдарды және жарлықтарды көшiруКөшiру тәсiлдерi төмендегiдей:

Меню арқылы объектiлердi көшiру жүзеге асырылады. Ол үшiн бума терезесiнен объектiнi бөлiп алып, Правка Копировать командасын орындаңыз. Содан кейiн қабылдап алу бумасының терезесiне көшiп, мына команданы орындаңыз: Правка Вставить.

Жанама меню арқылы. Ctrl+С пернелерi арқылы бөлiнiп алынған объектiлер көшiрiледi

және Ctrl+V пернелерi арқылы жаңа орынға қойылады.

Буманың, файлдың және жарлықтың атын өзгертуОбъектiнiң атын өзгертудiң бiрнеше тәсiлi бар:

Объектi бойынша тышқанның оң жақ батырмасын басу арқылы пайда болған жанама менюден Переименовать командасын таңдаңыз да, жаңа ат енгiзiңiз де, Enter пернесiне басыңыз.

Бөлiнiп алынған объектiнiң аты бойынша бассаңыз, жаңа атты енгiзетiн тiктөртбұрышты жақтау пайда болады.

Объектiнi бөлiп алыңыз да, мына команданы орындаңыз: Файл Переименование.

Буманы, файлды және жарлықтарды өшiруОбъектiлердi немесе объектiлер тобын өшiрудiң бiрнеше тәсiлi бар:

Объектiнi бөлiп алыңыз да, Delete пернесiне басыңыз. Бөлiнiп алынған объектi бойынша тышқанның оң жақ

батырмасын басып, жанама менюден бума терезесiндегi менюден Удалить командасын таңдаңыз.

Объектiлердi немесе объектiлер тобын белгiлеп алып, бума терезесiндегi менюден мына команданы орындаңыз: Файл Удалить.

Объектiлердi немесе объектiлер тобын таңдап, оны Корзины белгiсiне алып келiңiз.

Тышқанның сол жақ батырмасы арқылы объектiнi таңдап, Delete пернесiне басыңыз.

30

Жоғарыдағы тәсiлдердiң бiреуiн орындағаннан кейiн экранда “Подтверждение удаления” терезесi пайда болады. Өшiрiлетiн файлдар автоматты түрде Корзинаға орналастырылады.

Өшiрiлген бумаларды, файлдарды және жарлықтарды қалпына келтiру.Корзина белгiсi бойынша екi рет бассаңыз өшiрiлген объектiлер тiзiмiнен тұратын Корзины терезесi ашылады.

Корзины бумасындағы объектiлердi қалпына келтiру үшiн оны белгiлеп алып, мына команданы орындаймыз: Файл Восстановить ( немесе объектiге апарып тышқаннынң оң жақ батырмасын басамыз да, пайда болған менюден Восстановить командасын таңдаймыз).

Корзинаны тазартуКорзинадағы файлды өшiру

үшiн оны ашып, Жұмыс үстелiндегi Корзина белгiсiне екi рет басып, файлды таңдап, Delete пернесiне басамыз. Корзинадағы объектiлер тобын өшiру үшiн Ctrl пернесiн басу арқылы барлық объектiлердi белгiлеп алып, Файл менюiндегi Удалить командасына басыңыз.

Корзинадағы барлық файлды өшiру үшiн Файл менюiндегi Очистить Корзину командасына басамыз.

Бума мен файлдарды iздеуЕгер Сiзге қажеттi файлды iздеу үшiн, бiрақ оның жолы белгiсiз болса, онда мына команданы орында: Пуск Найти Файлы и папки.

31

Тапсырмалар тақтасындағы Пуск батырмасына басып, Найти командасын таңдаңыз, Имя мәтiндiк алаңындағы пайда болған терезеге тышқан батырмасын басыңыз да, файлдың немесе бумасын атын енгiзiңiз. Содан кейiн Найти батырмасына басыңыз. Қарау терезесiнде табылған файлдардың атауы пайда болады. Бiр немесе бiрнеше құжаттарды қарау үшiн тышқан батырмасын екi рет шертiңiз.

Iздеудi аяқтағаннан кейiн, Найти терезесiн жабыңыз да, Закрыть батырмасына басыңыз.

Лабораториялық жұмыстар

ТАПСЫРМАЛАР ТАҚТАСЫТапсырмалар тақтасының бос жерiне апарып тышқан көрсеткiшiн апарып орналастыр.

Тышқанның сол жақ батырмасын жiбермей отырып, экранның

жоғарғы жағына Тапсырмалар тақтасының контурын орналастырыңыз.

Тышқан батырмасын жiберiңiз. Осы тәсiлмен Тапсырмалар тақтасын солға, оңға және

бастапқы орнына қайтарып алып келу. Тапсырмалар тақтасының жоғарғы шекарасына тышқан көрсеткiшiн орналастырыңыз, бұл жағдайда, тышқан көрсеткiшi мына түрге келедi:.

Тапсырмалар тақтасын жоғарғы жаққа тартып, тышқанның сол жақ батырмасына басыңыз.

Батырманы жiберiңiз. Содан кейiн бастапқы қалпына қайтадан келтiрiңiз.

Тапсырмалар тақтасын жоғары, солға немесе оңға осы тәсiлмен орналастыра отырып, оның өлшемiн өзгертiңiз.

Барлығын бастапқы қалпына келтiрiңiз.

ТЫШҚАНМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУI. Шерту — Объектіні бөліп алу.

1. Объектіні бөліп алу үшін тышқан көрсеткішін Мои документы белгісіне апарып, сол жақ батырманы бір рет шертеді. Объект басқа түске өзгереді.

2. Бөліп алуды алып тастау үшін тышқан көрсеткішін экранның бос орнына апарып, сол жақ батырманы бір рет шертеді.

3. Айтқан әрекеттерді Жүмыс орнында орналасқан басқа да белгілермен бірнеше рет орындаңыз.II. Екі рет шерту.

32

1. Тышқанның көрсеткішін Мой компьютер белгісіне апарып, сол жақ батырманы тез екі рет шертіңіз. Бұл кезде Мой компьютер объектi терезесі пайда болады.

2. Көңіл аударсаңыз, бұл терезе Сіздің машинаңызда не бар екендігін көрсетеді: дискіжетек (диск А:), қатты диск (диск С:), компакт-дискі (диск В:) және жүйелік қапшықтар -баскару тактасы (Панель управления), басу құрылғылары және желiлер арқылы қашықтыққа ену (удаленный доступ к сети) деректерін көресіз.

III. Апару (апарып қою).а) Тышқан көрсеткішін Мой компьютер белгіпіесіне апарып,

тышқан тың сол жақ батырмасын екі рет шертіңіз. Бұл кезде Мой компьютер бумасының терезесі ашылады.

ә) Тышқанның көрсеткішін Мой компьютер терезесінің жоғарғы жағына орналастырып, сол батырманы басып тұрып, терезені оңға жылжытып босатыңыз.

б) Жоғарыдағы әрекеттерді орындаңыз, бірақ тышқанды кезекпен кезек солға, төмен, жоғары жылжытыңыз.

IV. Тышқанның оң жақ батырмасын шерту1. Тышқанның көрсеткішін Мой компъютер белгішесіне

орналастырып, оның оң батырмасын шертсе, жанама меню шығады.

2. Тышқанның көрсеткішін Открыть командасына қойып, оның сол жақ батырмасын шертсе, Мой компьютер қапшық терезесі ашылады.

3. Тышқанның сол жақ батырмасын терезені жабу батырмасында шертсе, Мой компъютер терезесі жабылады.

4. Жұмыс орнында орналасқан басқа да белгілермен осы амалдарды бірнеше рет орында.

ТЕРЕЗЕ ЭЛЕМЕНТТЕРI

I. Терезе элементтерi

33

Егер Сіз солақай болсаңыз, онда оң батырманы негізгі батырма ретінде пайдалануға болады. Келесі амалдарды орындау арқылы жасауға болады:1 . "Пуск" батырмасын шертіңіз.2.Негiзгi менюдегі Настройка командасын шертіңіз.3.Бағынышты менюдегі Панель управления қапшығынын, белгішесін шертіңіз, бұл жағдайда қапшықтың терезесі ашылады.4. Тышқан белгісін табыңыз да, оны екі рет шертіңіз. Бұл

жағдайда терезе ашылады. Тышқан көрсеткішін Для левши жазуы бар

1 . Мои документы.терезесін ашыңыз, ол үшін тышқан көрсеткішін Мои документы белгішесіне қойып, сол жақ батырманы екі рет шертіңіз.2. Егер терезе экранды толық жаппаса, Үлкейту (развернуть)

батырмасына шертіңіз.3. Одан соң Қалпына келтіру (восстановить) батырмасына

шертіп, қалпына келтіріңіз.4. Терезенің енін өзгертіңіз, ол үшін тышқан көрсеткішін он жақ

қабырғаға қойып, қос тіл сызық шыққанға шейін күтіп, тышқанды оңға жылжытып, батырманы босатыңыз.

5. Осы амалды іске асырған сияқты, бірақ тышқанды солға жыл-жытып орындаңыз.

6. Терезенің биіктігін тышқанды жоғары, төмен жылжытып өзгертіңіз және бұрышты созу арқылы өлшемін өзгертіңіз.

7. Терезені жабу батырмасын (Закрытие окна) пайдаланып, терезені жабыңыз.

II. Объектiлердi орналастыру

1 . Тышқан көрсеткішін Мой компьютер белгісіне қойып, тышқанды екі рет шертіп, оны ашыңыз.

2. Егер құралдар тақтасында батырмалар болмаса, онда тышқан көрсеткішін Вид командасына қойып, Панель инструментов командасының үстінде тышқан батырмасын шертіңіз.

3. Алдымен Мелкие значки, одан соң Список, одан кейін Таблица жөне Крупные значки командаларының батырмаларын шертіңіз. Осы айтылғандарды бірнеше рет қайталап, буманың белгішелерінің орналасуына көңіл аударыңыз.

4. Енді осы командаларды менюдегі Вид командалары арқылы орындаңыз. Созылған менюдегі Мелкие значки, Список, Таблица, Крупные значки командаларын рет-ретімен таңдап, тышқанды шертіңіз.

Файлдар және бумалармен жұмыс жасау амалдары

III. Жаңа буманы құру ( Создание новой папки)1. Мой компьютер объектiсiн ашыңыз.2. Мой компьютер объектiсiндегi қатты (C:)дискі бумасын

ашыңыз. З. Қатты С: дискісіндегі Файл менюінен Создать командасын таңдап, кiрме менюдегі Папка командасында тышқанның батырмасын шертіңіз. Буманы басқа жолмен де құруға болады. Ол үшін жанама менюді шақырып, одан Создать командасын және Папка кiрме командасын таңдаңыз.

34

4. Терезеде жаңа бума пайда болады. Оған пернетақтадан студент атын енгізіңіз.5. Еnter пернесін басыңыз.6. Одан соң студент бумасын ашып, жоғарыда көрсетілген жолмен

оның ішінен Окушы атты жаңа буманы құрыңыз.

Iлiп алу әдiсiмен объектiлердi құру (Копирование объектов)Бірінші әдіс:

1. Мой компьютер бумасын ашыңыз.2. Мой компьютер объектiсiндегi қатты С: дискі бумасын

ашыңыз.3. Оқытушы бумасынан Окушы бумасын ашыңыз.4. Оқытушы бумасын жабыңыз.5. Тышқанның оң жақ батырмасы арқылы Оқытушы бумасының

белгісін Окушы бумасының терезесіне апарыңыз.6. Шыққан жанама менюден Создать Ярлык командасын

таңдаңыз. Оқытушы бумасы үшін Окушы бумасының терезесінде объектi пайда болады.

7. Оқытушы бумасының белгішесін екі рет шертіңіз, сонда Оқытушы бумасы ашылады.

Екiншi әдiс:1. Мой компьютер объектiсiн ашыңыз.2. Мой компьютер объектiсiндегi қатты С: дискі бумасын ашыңыз.3. Тышқанның көрсеткiшiн Окытушы бумасының белгiсiне қойып,

оның оң жақ батырмасын шертіңіз.4. Пайда болған жанама менюден Создать Ярлык командасын

тандап, тышқан батырмасын шертіңіз. Объект орналасқан бумаға Windows белгіше қояды.

5. Окушы бумасын ашыңыз.Құрылған белгішені Оқушы бумасына апарыңыз.

Объектілерді көшіру1. С: дискісінің бумасын ашыңыз. 2. Одан Windows бумасын ашыңыз. Бұл бумадан бірнеше

объектілерді көшіреміз.3. Көшірме орындалатын Оқытушы бумасын ашыңыз.4. Екі терезеде бірдей жүмыс атқаруға болатындай етіп

Windows және Оқытушы терезелерін орналастырыңыз.5. Windows бумасынан көшірілетін Волны объектісін бөліп

алыңыз. Бөлінген объектіні тышқан батырмасы арқылы іліп алып, Сtгl пернесін басып тұрып, объектіні Оқытушы бумасына апарып, батырманы және Сtгl пернесін босатамыз.

6. Windows қапшығына өтіп, Сtгl пернесін басып тұрып, келесі объектілерде тышқан батырмасын шертіңіз: Игры, Колечки. Лес. Паркет. Windows бумасының терезесіндегі Правка

35

менюіне тышқан көрсеткішін қойып, Копировать командасын тандаңыз. Оқытушы бумасының терезесіне өтіп, Правка => Вставить командасын орындаңыз.

7. Егер Windows және Оқытушы бумаларының терезелерінде құралдар тақтасы болмаса, онда Вид => Панелъ инструментов командасын орындап, құралдар тақтасын орнатыңыз.

8. Windows бумасына өтіп, келесі Облака объектісін бөліп алыңыз. Құралдар тақгасындағы Копировать в буфер батырмасын шертіңіз. Оқытушы бумасының терезесіне өтіңіз де, құралдар тақтасындағы Вставить из буфера батырмасын басыңыз.

9. Windows бумасына өтіп, тышқан көрсеткішін Полоски объектiсiне орналастырып, шертіңіз. Жанама менюден Копировать командасын таңдаңыз. Одан соң Оқытушы терезесіне өтіп, тышқанның оң жақ батырмасын басыңыз. Жанама менюден Вставитъ командасын тандаңыз.

Объектілерді жылжыту1 . Файлды жылжытатын Оқытушы бумасын ашыңыз.2. Жылжыту орындалатын Окушы бумасын ашыңыз.3. Екі терезеде қатар жұмыс атқара алатындай етіп, Оқытушы

және Окушы бумаларының терезелерін орналастырыңыз.4. Оқытушы бумасынан жылжитын Облака объектісін белгілеп

алыңыз. Оны тышқан батырмасымен іліп алып, Окушы терезесіне апарыңыз.

5. Оқытушы бумасына өтіңіз де, Сtгl пернесін басып тұрып, келесі объектілерде: Волны , Полоскиларда тышқан батырмасын шертіңіз. Оқытушы бумасы терезесінің менюінде Правка командасына тышқан көрсеткішін орналастырып, Вырезать командасын тандаңыз. Окушы бумасының терезесіне өтіп, Правка =» Вставитъ командасын орындаңыз.

6. Оқытушы бумасына өтіп, келесі объект Паркетті табыңыз да, құралдар тақтасындағы Вырезатъ в буфер батырмасын шертіңіз. Окушы бумасының терезесіне өтіп, Вставитъ из буфера батырмасын шертіңіз.

7. Оқытушы бумасына өтіп, Игры объектісін тышқанмен айқындап, жанама менюден Вырезать командасын орындаңыз. Окушы бумасының бос орнына тышқанның оң жақ батырмасын шертіңіз. Жанама менюден Вставить командасын тандаңыз.

Объектілердің атын өзгертiп, жаңа ат қою1 . Окушы бумасын ашыңыз.2. Бүл қапшықтан тышқанның сол жақ батырмасын шертіп, Облака

файлын белгілеңіз (Файлды ашудың қажеті жоқ). Осы бумадағы Файл => Переименовать командасын орындағанда, Облака сөзі

36

жақтау ішіне алынады. Пернетақтадан Тучи деген атты теріп, Еntег пернесін басыңыз.

3. Полоски объектісін бөліп алып, оның аты бойынша тышқанды бір рет шертіңіз. Жақтауда оның аты шығады, оған Ленточки деген жаңа ат беріп, Еntег пернесін басыңыз.

4. Волны объектісін таңдап, тышқанның оң батырмасын шертіңіз де, жанама менюден Переименоватъ командасын таңдағанда, жақтау ішінде көне ат пайда болады, оны жаңа Море деген атқа өзгертіп, Еntег пернесін басыңыз.

5. Игры объектісін айқындап, Ғ2 пернесін басыңыз да, оған Игрушки деген жаңа ат беріп, Еntег пернесін басыңыз.

Объектілерді өшіру (алып тастау)Сақ бол!!!

Жоюды тек Окушы және Оқытушы бумаларында ғана орындаңыз!!!

1 . Окушы бумасын ашыңыз.2. Море объектісін бөліп алыңыз. Файл =>Удалить командасын

орындаңыз.3. Игрушка объектісін бөліп алыңыз. Құралдар тақтасындағы

Удалить батырмасын тышқанмен шертіңіз.4. Тышқанның көрсеткішін Тучи объектісіне қойып, онын оң жақ

батырмасын басыңыз да, жанама менюден Удалить командасын таңдаңыз.

5. Тышқанның көрсеткішін Ленточки объектісіне орналастырыңыз. Тышқан арқылы осы объектіні іліп алып, жұмыс орнындағы Корзина белгісіне апарыңыз.

Жойылған объектіні қалпына келтіру1 . Жұмыс орнындағы Корзина белгісінде тышқанның

батырмасын екі рет шертіп, Корзина бумасын ашыңыз.2. Қалпына келтірілетін Тучи және Море объектілерін бөлiп алыңыз

(бірнеше объектілерді бөліп алғанда, Сtrl пернесiн басып тұрыңыз).

3. Файл меню Восстановить командасын таңданыз. Қалпына келтірілген файлдар Окушы бумасына орналастырылады.

Корзинаны тазалау1. Жұмыс орнындағы Корзина белгісін таңдап, тышқанның

батырмасын екі рет басканда, Корзина бумасы ашылады. 2. Файл менюiнен Очиститъ Корзину командасын таңдаңыз.Корзина объектiлерінiң белгілі бір бөлігін жою үшiн, оларды Ctrl пернесiн басып тұрып, бөліп алыныз да, Файл менюіне Удалить командасын таңдаңыз.

37

МӘТIНДIК ҚҰЖАТТАРДЫ IЗДЕУЕгер Сiз өзiңiзге қажеттi мәтiндiк құжаттың файлдарын тапқыңыз келсе, бiрақ оның қайда сақталған жолын бiлмесеңiз, онда мына команданы орындаңыз: Пуск Найти Файлы и папки.Тапсырмалар тақтасындағы Пуск батырмасына басыңыз:

1. Найти командасын таңдаңыз.2. Пайда болған терезедегi Имя: мәтiндiк алаңына тышқанды

басыңыз және оған файлдың атын немесе буманы енгiзiңiз.

3. Найти батырмасына басыңыз. Қарау терезесiнде табылған файлдардың аты көрсетiледi. Бiр немесе бiрнеше құжаттарды қарау үшiн оған апарып тышқан батырмасын екi рет шертесiз. Iздеудi аяқтағаннан кейiн, Найти терезесiн Закрыть батырмасына басып, жабасыз.

Дискiлермен жұмыс жасау амалдары

ДИСКIЛЕРДI ФОРМАТТАУ

Дискiнi форматтау үшiн мына әрекеттер орындалады:

1. Мой компьютер терезесiн ашыңыз да оның белгiсiне екi рет шертiңiз.

2. А:.дискiсiнiң белгiсiне тышқанның оң жақ батырмасын басыңыз.

3. Жанама менюден Форматировать командасын таңдаңыз.4. Экранда терезе пайда болады да, одан форматтау тәсiлдерiн

Полное таңдаңыз да, Начать батырмасына басыңыз.5. Дискi форматталып болғаннан кейiн Закрыть батырмасына

басыңыз.

ДИСКЕТАҒА ОБЪЕКТIЛЕРДI КӨШIРУДискетаға ақпараттарды сақтау үшiн келесi әрекеттердi орында:

1. Дискi құрылғысына дискетаны қой.

38

2. Мой компьютер папкасын ашыңыз.3. Диск 3,5 (А:) белгiсiне тышқанды екi рет шертiңiз (Диск 3,5

(А:) терезесi пайда болады)4. дискiге көшiрiлетiн файлды немесе буманы таңдаңыз (Оқушы

немесе Оқытушы)1 тәсiл

таңдап алынған файл бойынша тышқанның оң жақ батырмасын басыңыз;

пайда болған меню iшiнен Копировать таңдаңыз; Диск 3,5 (А:) терезесiне тышқанның оң жақ батырмасын

шертiңiз және пайда болған меню iшiнен Вставить командасын таңдаңыз.

2 тәсiл Тышқанды файлға ұстап тұрып, Диск 3,5 (А:) дискiге

әкелiп, орналастырыңыз.5. Осы әрекеттен кейiн Копирование… терезесi пайда болады:

Егер Копирование… терезесi экраннан жоқ болып кетсе, онда көшiрiлу процесi аяқталды дегендi бiлдiредi..

Компьютерде жұмысты аяқтау амалдары1. Пуск батырмасына басыңыз.2. Бас менюдегi Завершение работы командасын таңдаңыз.3. Пайда болған терезедегi Выключить компьютер пунктiн таңдаңыз

4. ОК батырмасына басыңыз.

Windows жүйесінде жұмыс істеу.

Тақырып 7. Windows жүйесінде жұмыс істеу.7.1 WINDOWS жайлы жалпы мағлуматтар.

7.2 WINDOWS жүйесінің негізгі ұғымдары мен функциялары. Win.32 и NTFS файлдық структурасы

7.3 WINDOWS операциялық жүйенін файлдары мен қапшықтары. Файлдармен жұмыс істеу. Бас менюді қолдану.

39

7.4 WINDOWS жүйесінің стандартты программалары: блокнот программасы, Paint программасы, Word Pad программасы, калькулятор.7.5 Сілтеу программасы.

7.6 Архивтерді құру. Архивациялау түсінігі.ARJ, ZIP, RAR архиваторлары. Панельмен басқару. Жаңа архивтерді құру. Архивтен файлды жою.7.7 Компьютерлік вирустар және оның түрлері. Антивирустық программалар оның түрлері. Kaspersky Anti-virus бағдарламасы. Сақтанатын қажетті ережелер.

40

Файлдарды архивтеуЕгер файл жадтың көп көлемін алса және дискетке сыймайтын

болса, оны қысуға мүмкіндік беретін арнайы бағдармалар қолданылады.

Информацияны қысу дегеніміз – файлдағы информацияның көлемін кішірейту оны архивтеу деп атайды.

Архивтеу файлды бөгде адамдардың орынсыз қатынауынан информацияны парольмен қорғайды және файлдарды компьютерлік вирустардан бүлінуден жартылай қорғайды.

Архивтеу қарапайым қапшықтар мен файлдарды буып-түйіледі және арнайы архивтік файлға орналастыру

Архивтік файл дегеніміз өзінде бір немесе бірнеше файлдар немесе қысылған түрде қапшықтар арнайы түрде ұйымдастырылған файл.

Көлемі бойынша үлкен архивтік файлдар бірнеше дискілерде (томдарда орналасуы мүмкін. Мұндай архивті көптомды деп атайды. Егер архивтеу процессі бар болса онда кері процесс архивтен шығару болуы қажет.

Архивтік файл құру үшін ондаған арнайы архиватор-бағдарламалар бар.Кең тараған бағдарламалардың ішінен ARJ,RAR, PRZIP атауға болады. Осы архиваторлардың барлығы архивтеудің негізгі міндеттерін орындайды:1. Жаңа архивтерді құру;2. Архивтерден файлдарды алу;3. Бар архивке файлдарды қосу;4. Өзі шешілетін архивтерді құру;5. Көп томды архивтерді құру;6. Архивтерді бүтіндігіне тестілеу;7. Зақым келтірілген архивтерді толығымен немесе жартылай қалпына келтіру;8. Бөгде адамдардың қарауынан және өзгертуінен архивтерді қорғау. Өзі шешілетін архив . EXE кеңейтілуін алады. Қолданушы архивті бағдарлама сияқты жүктейді, содан кейін архивтің шешілуі автоматы түрде жүреді.

1 WinRAR архиватор бағдарламасында қарапайым архив құру1. Керекті файлға оң батырмасын шертеді.2. Жанама менюден (Добавить в архив) таңдау.3. Шыққан терезеде Общие қосымшасы белсенді болады. Одан метод сжатия максимальный таңдау.

41

Параметры архивации: Добавить информацию для восстановления өрісіне жалауша қою, Дополнительно қосымшасында информация для восстановления өрісіне процентін орнатыңыз.4. Архивке атын беріңіз.5. ОК

2 Файлдарды архивтен шығару 1. Архивке оң батырманы басу.2. Жанама менюден Извлечь в ......... немесе Извлечь в текущую папку немесе Извлечь в папку (аты) таңдау. 3. Егер Извлечь в.... таңдасаңыз, архивтегі файлдарды қай қапшыққа шығаратынын көрсетуге болады. Егер Извлечь в текущую папку таңдасаңыз, барлық файлдар ағымдағы қапшыққа шығарылады. Егер Извлечь в папку (аты) таңдасаңыз, сондай атпен қапшық құрылып, барлық файлдар соған шығарылады.

3 Өзі шешілетін архив құруПараметры архиваций: Создать SFX архив өрісіне жалауша орнату.

4 Архивті томға бөлуРазделить на тома: 1457664-3,5” таңдау.

5 Архивке пароль орнатуДополнительно қосымшасында установить пароль батырмасын басу.

Шыққан терезеде пароль еңгізу.

Магниттік иілгіш дискінің (FDD): көлемі 1,44 Мбайт. Бір дискетаға 600 бет мәтіндік информация сияды.

Магниттік қатты диск (HDD) хард диск – көлемі 40 Мб –тан 200 Гигабайдқа дейін информация сияды.

Лазерлік компакт-диск CD ROM- көлемі 700 Мб. Алғашқы стандарт бойынша CD дискіден оқылу жылдамдығын 150 Кбайт/сек. – бірлік (одинарная) жылдамдық деп аталды. Ал қазір оқылу жылдамдықтары 48, 50, 52 –ге CD дискілер бар, яғни бірлік жылдамдықты 48, 50, 52 есеге өсіріледі.

CDRW- информацияны жазуға/оқуға арналған компакт лазерлік дискілер пайда болды.

Flash жады – түрі кішкентай брелок сияқты сыртқы жад, көлемі 64, 128, 512 Мб (және одан да жоғары). Компьютерге USB – порт арқылы қосылады.

Дискқозғағыштардың – аттары бір әріппен А:, C:, D:, CD деп белгіленеді.

42

Дербес компьютерде кең тараған операциялық жүйелер: Windows 95, 98, 2000, ME, NT, XP, OS/2, LINUX, т.б.

Алмасу буфері – Информацияны уақытша сақтауға арналған жадының аралық аймағы. Папкалардың, файлдардың, құжаттардың, т.б. көшірмесін жасағанда және қолданбалы программалардың арасында информация алмасуға қолданылады. Буферде тұрған информацияны шексіз ала беруге болады.

Буферге информацияны жазу – Правка Копировать (Вырезать) командалары (немесе сәйкес кнопкалар) немесе CTRL + С клавишалары қолданылады.

Буферден информацияны оқу – Правка Вставить командасы (немесе сәйкес кнопка) немесе SHIFT + INSERT клавишалары қолданылады.

Буфердің мазмұнын көру – Пуск Программы Стандартные Служебные Буфер обмена. Экранға буфердің мазмұны шығады.9.3. Проводник программасы

Файлдар және папкалармен жұмыс жасауға арналған қызметші программа.

Проводник програмасын ашу – Пуск Программы Проводник немесе Пуск Проводник.

Проводник програмасынан шығу – терезені жабу кнопкасын немесе ALT + F4.

Проводник программасының терезесі екі панельден тұрады. Сол жақтағы панельде иерархиалық түрде орналасқан папкалар тұрады. Оң жақтағы панельде, таңдалған папканың ішінде тұрған объектілер (папкалар, файлдар) көрінеді.

Проводник програмасында папкаларды құру, көшірмесін жасау, жою, атын өзгерту, программаны орындалуға жіберу, т. б. әрекеттер орындалады.

9.4. Басқару панелі, жүйені баптауWindows жүйесінде оның параметрлерінің жұмысы келісілімді

жұмыс жасауын баптайтын сервистік программалар Панель управления папкасында орналасады.

Жүйені баптау – Панель управления папкасына кіру: ПУСК Настройка Панель управления. Ашылған папканың ішінде барша

43

Алмасу буфері

Word Excel

Access

…

Power point

Paint

утилиттік программалардың пиктограмалары тұрады.Установка и удаление программ – Windows жүйесінің немесе

MS Office жетіспейтін компоненттерін қоюға арналған. Кейде мына компоненттер қойылмауы мүмкін: Географическая карта (MAP), WORD редактоында мәтінді әсерлейтін – WordART, формулаларды енгізуге арналған – Equation, т.б.

Мысалы: Просмотр Буфера режимін қою тәртібі: ПУСК→ Настройка→Панель управления →Установка и удаление программ → Установка Windows →Стандартные программы → Состав → Просмотр буфера обмена → ОК → ОК.

Экран – фонын, заставкасын т.б. өзгертуге арналған утилиттік программа.

Шрифты – бұл утилиттік программаның көмегімен жүйеде қойылған шрифтерді экранда көруге болады.

Жаңа шрифті қосу тәртібі: Файл →Установитъ шрифт шрифт тұрған дискіні таңдау → папканы таңдау керек шрифттің атын шерту ОК.

Система – бұл утилиттік программа сіздің компьютеріңіздің конфигурациясын көрсетеді. Система арқылы құрылғылардың жаңа драйверлерін қоюға болады, мысалы монитордың драйверін.

Клавиатура – бұл утилиттік программа тілді таңдау, бір тілден екінші тілге ауысуға арналған «тез» клавишалар комбинацияларын және клавишаларды басуының аралық интервалының уақытын қоюға арналған.

Дата / Время – сағаттық белдеуді, ағымды уақытты және мерзімді (датаны) өзгертуге және көруге арналған.

Язык и стандарты – ақшалық бірліктің қолдану келісімін (мысалы, тнг., руб, т.б.), аймақтық тілді, сандардың және ақшананың жазылу форматтарын баптауға арналған. Мысалы сандардың жазылуын мына форматтарын қоюға болады: 15,20 немесе 15.20, немесе 15-20, немесе 15=20. Бірақта, Windows қосымша Excel, Access программаларында қолданылатын керек параметрлерді қою кажет.

Дискета Дискетаны форматтау – Мой компъютер А: дискісін шерту

оң кнопканы басу Форматироватъ форматтау әдісін таңдау, әдетте: - Полное Начатъ Закрыть Закрыть.

Баспаға шығаруҚосылып тұрған принтердің типін өзгерту немесе мүлдем алып

тастау, және басқа принтерді қосу үшін: ПУСК Настройка Панель управления Принтер, принтерді таңдау, егер олар бірнешеу болса ОК.

Әр қолданбалы програмалардың әр қайсысының өзінің баспаға шығару режимдері бар.

Мысалы, WORD, Excel, Power Point програмаларында ол – Файл Печать ... керек опцияларын баптау (текущая, с номера, т.б.) ОК.

44

Баспаны үзу үшін – экранның төменгі жағындағы Принтер белгісін екі рет шерту Принтер Удалить задания. Очистить очередь печатиДА.

Дыбыс. Дыбыс жазуSound Bluster – сөзінің аудармасы «дыбыс құралы», олар:

дыбыс платасы, микрофон және дыбыс колонкалары. Windows – тың дыбстық қосымшасын баптау – Пуск

Настройка Панель управления Звук. Мұнда әр бір мына программалық оқиғаларға: Запуск Windows,

Выход из Windows, Открытие и закрытие программы, Критичёская ошибка дыбыстық тапсырыс жасауға болады.

Жүйенің дыбыс кітәпханасынан дыбыстарды өндіру – Пуск Программы Стандартные Развлечения Универсалъный проигрывателъ, Тип файлов - Секвенсор MIDI немесе Sound таңдау және керек мелодияны, мысалы «Бетховен, симфония №5».

Дыбыс кітәпханасы – WAV, MID, RMI кеңейтілулерімен Windows\Mmedia немесе Programm files\Mmedia папкаларында орналасады. Әмбебап CD дыбыстық ойнатқышы фондық режимде жұмыс жасайды.

Өз дыбысыңызды микрофон арқылы жазу – Файл → Программы → Стандартные →Развлечения → Звукозаписъ. Жазу қызыл кнопкасын шертіп, тақпақ немесе өлең айту.

Дыбысты сақтау – Файл Сохранитъ как → дыбыс файлының атын теру → Сохранитъ. Файл .WAV кеңейтілуімен сақталады, бірақ көп орын алады.

Дыбысты қайта өндіру – Файл → Открытъ (.... 9.5. Файлдарды және папкаларды архивтеу

Уақытша қажет емес немесе тасымалдауға арналған файлдарды сығу (сжать), яғни архивтеуге болады. Ол үшін кең тараған WinZip және WinRAR архиваторлық программалар Windows жүйесінде орнатылып тұруы қажет.

Бір файлды немесе файлдар тобын архивтеу тәртібі – файлды(дарды) белгілеп, үстінен оң кнопканы басу Добавить в архив (Упаковать в архив) шыққан терезеде архиваторлық программаны таңдау Zip немесе RAR Обычный (сығу әдісі) Размер тома (дискетаға сиятын қылып көлемін 1 457 664 деп таңдаған жақсы) Создать SFX – архив (өз бетімен жазылатын архив).

Сынымен қатар басқа да параметрлерді таңдауға болады, мысалы Дополнительно Установить пароль.

Архивтелген файлдардың көлемі 2-3 есе кішірейеді, пиктограммалары қатталған кітәптар немесе қорабша түрінде белгіленеді.

Архивтелген файл(дарды) жазу – файлды оң кнопкамен шертіп Извлечь файлы... .(немесе Извлечь в текущую папку)

45

Тез клавишалар комбинациялары

Alt + F4 Құжаттың немесе ағымды қолданбаның терезесін жабу

F1 Анықтамалық жүйені шақыруShift + F10 Динамикалық менюді шақыруCtrl + Esc Бас менюге шығуCtrl + F6 Ашық тұрған құжаттардың терезелерінің

арасында ауысуAlt + Tab Қосымша апрограммалардың арасында

ауысуCtrl + Z Соңғы операциядан бас тартуCtrl + A Папкадағы объетілерді түгел белгілеуCtrl + X Белгіленген объетілерді буферге

ауыстыру (вырезать)Ctrl + C Белгіленген объетілердің буферге

көшірмесін жіберу (копировать)Ctrl + V Буферде тұрған объетіні қою (вставить)PrintScreen

Графикалық экранның көшірмесі буферге орналастырылады

Alt+Print Screen

Ағымды терезенің көшірмесі буферге орналастырылады

13.1. Internet желісі Интернет – өте ауқымды, глобалды (әлемдік), компьютерлік

желі, яғни Web (Желі) деп аталады. Дүниедегі ең үлкен компьютерлер торабын құрайды. Интернет ол, берілімдер банкі, қоры және пайдаланушылар арасында информацияның барлық түрлерімен алмасудың өте тиімді құралы.

Интернетке өзіңіздің компьютеріңізді қосу үшін: телефон байланысы және сізді Web-қа қосатын фирма (Провайдер) қажет.

Төменде Интернетте істелінетін қызмет түрлері және оларды орындауға арналған кейбір программалық құралдар келтірілген:

Internet Explorer - желіде құжаттарды қарау;Rambler, Yahoo!, WhoWhere - желіде информацияны іздеу;Outlook Express - электрондық поштаны қабылдау-жіберу және

rambler.ru - өзіңізге, ақысыз пошталық жәшік құру;ЧАТ және Net meeting - виртуаль әңгіме өткізу;www.boom.ru. - интернетте өзіңіздің беттеріңізді оналастыру

үшін.13.2. Терминологиялар

Провайдер – Интернеттің қызметін жеткізуші, орындаушы ұйым. Мысалы: Nursat, Казтелеком, т.б.

46

Сервер – Желінің клиентімен байланыстырылған, Интернеттің басқа серверлеріне, компьютерлеріне, қызмет беретін информациясы бар программалық жүйе, компьютер.

Домен – компьютерлер тобының атының жалпы бөлімінің түрі (вид) организация.тип. Доменнің аты бойынша, аталған ішкі желі (подсеть) қай ұйымға жататынын анықтауға болады.

Мысалы: microsoft.com – коммерциялық кәсіпорыны, nasa.gov – үкіметтік мекеме т.с.с. Қазақстанның математика институтының домены math.kz.

FTP (эф-т-п) (File Transfer Protocol) протоколы – желімен информацияны жіберу технологиясы. FTP протоколы басқа серверлерде сақталған саны өте аумақты информацияға тез қатынасуды ұйымдастырады.

TCP/IP (ти-си-пи ай-пи) (Transmission Control-Internet protocol) – Интернетте информацияны жіберудің негізгі стандартты протоколы.

HTTP - протоколы – Web сервер мен броузер арасында гипермәтінді жіберу ережелері.

Броузер (Brouser) – Шолушы – Желідегі құжаттарды, яғни мәтіндерді, графиканы, адио-видиоклиптерді, анимациялық суреттерді, т.б. қарауға арналған программа. Броузер программасының негізгі міндеті: Web – беттерін Желіден жүктеу және оларды экранда көрсету. Броузер программасына Internet Explorer, Netscape Communicator жатады.

Web – страница (бет) – Желідегі құжаттың элементі, оны көруге, қатынауға мүмкіндік береді. Web – бетінің мазмұнында: мәтін, графика, анимация, дыбыс және гипермәтіндік (гипертекст) сілтемелер болады. Web – бетінің адресі уникалды URL-адресімен анықталады.

Мысалы: http://www. yahoo.com/ . Web – беттерінің жәй құжаттан ең күделі артықшылығы,

басқа Web – беттерге гипермәтіндік (гипертекст) сілтемелерінің болуы. (төмендегі схеманы қараңыз).

URL-адрес – Web – беттің уникалды адресі, кез кеген құжаттың орналақан орнын бірмәнді анықтауға арналған.

URL адрестің жазылу құрамында: протоколдың аты, доменнің аты, домендық компьютерде құжатты іздеу жолы және құжаттың ішінде нақты орынға сілтеме тұрады.

Мысалы: http://www.soc.ru/dd/rus/index.html.IP – адрес – жеке компьютердің Желідегі уникалды сандық

адресі – Web-узелдің нөмірі, желінің нөмірі. Мысалы: 192.168.150.38. IP – адресті Провайдер береді.

IP – адресті табу немесе қою үшін – Жұмыс столында Сетевое окружение папкасын оң кнопкамен шерту Свойства TCP/IP (ти-си-пи ай-пи) Свойства.

Web- узел (сайт) – арқылы басқа құжаттардың әр түрлі элементтеріне барады.

47

Сайт (Site – орналасқан жері) – серверде орналасқан адрес, Web –беттердің кітабы деуге болады.

WWW (World Wide Web) (дүниежүзілік өрмек) – желімен байланыстырылған компьютерлер арасында информация алмасу гипермәтіндік жүйе ортасы. WWW – былайша айтқанда кітапхана сияқты. Web узел – кітапхананың кітаптары, Web – беттер – кітаптың беттері деп ұғуға болады.

Гиперссылка (гиперсілтеме) – бір-бірімен байланысқан сөздер, яғни бір құжаттың ішінен басқа құжатқа сілтеме. Құжаттың мәтінінде асты сызылған түйінді сөз, фраза, белгі, сурет кезіксе, оны «саусақпен» шертіп екінші құжатқа, одан үшінші құжатқа кіріп, қайта қайтуға болады.

Бастапқы, негізгі бет (home page) – ол, сайттың алғашқы нүктесі, кітаптың мазмұны сияқты.13.3. Web – беттерін қарау. Internet Explorer (IE)

Internet Explorer – Web–броузерлық, яғни шолушы программа – Интернетке кіруге, Желіде құжаттарды қарауға, электронды поштамен хабарды жіберуге және алуға арналған.

Internet Explorer – ге кіру: белгісін екі рет шерту. Немесе: Пуск Программы Internet Explorer.

Web – беттерін қарау – егер керек Web – бетінің адресі (URL) белгілі болса, онда Адрес жолында сол адресті теріп <Enter> -ді басу қажет. Мысалы: http://www.caravan.kz 13.4. Internet-те информацияны іздеу программалары

Интернетте пайдаланушылардың милиондаған адрестері бар. Сондықтан информацияны іздеуді жеңілдететін программалар құрылады. Керек информацияның адрестерін мамандандырылған каталогтардан да табуға болады. Web адресті басқа серверлерден табу. Ең кең тараған

информациялық-іздеу жүйе программалары (берілімдер базасы) – Ресейдің: rambler.ru, list.ru, aport.ru, rax.ru, altavista.com, yahoo.com. Соңғы екеуі жүйесі ағылшын тілді іздеу жүйесі.

Қазақстанның ресми және информациялық-жарнамалық серверлері: Kazakhstan.kz, site.kz, www.kz, allkz.host.ru, т.б. Информацияны іздеудің көптеген варианттары бар: тематика бойынша, түйінді сөздер бойынша, т.б.

Rambler информациялық-іздеу жүйесі

48

Бастапқы бет

сілтемесілтем

е

Web – беті

сілтеме

Web – бетіWeb – беті

сілтемесілтеме

Программаға кіру – адресті теру: http://www.rambler.ru <Enter>

Тематика (каталогтар) бойынша іздеу – керек каталогты шерту, rambler жүйесінде каталогтар өте-өте көп, мысалы: Природа, Развлечения, Юмор, т.б. Таңдалған тематиканың аттары, адрестері және беттердің қысқаша сипатамалары шығады. Беттердің тізімдері порциямен 15-20 дан жығып отырады. Тізімнің астында беттерге өту линейкасы тұрады.

Түйінді сөздер бойынша іздеу ережелері1. Түйінді сөздер опциясында керек сұранысты енгізу.2. Сұраныста пробелмен бөлінген орысша (ағылшынша) бір

немесе бірнеше сөздерді, сөзтіркестерді теру (нұсқау). 3. Түйінді сөздерді And, Or және Not логикалық

операциялармен біріктіруге болады. Мысалы: Иванов And kz. Кез келген терминдер әріптің барлық түрімен теріле береді.

4. Құжатты қай тілде іздеуді нақтылау үшін – түйінді сөздердің тізіміне $RUSSIAN немесе $ENGLISH сөздерін теру.

5. Шыққан нәтижені жаңалық дережесі бойынша іріктеу үшін – сөздердің тізіміне $YOUNG немесе $OLD сөздерін теру. $YOUNG сөзі бойынша, тізімінің жоғарғы жағында құжаттардың соңғы жаңартулары орналасады, ал $OLD сөзі бойынша, керісінше.

Мысалы: Алматыдағы ауа райы туралы информация табу үшін, мына түйінді сөздерді: прогноз погода Казахстан Алматы пробелмен бөліп нұсқау керек. Табылған беттерден, мысалы Site.kz таңдап, оның ішінен толық ауа райын таңдайық.

Ағымды бетті кейін қарағанға сақтау үшін – Файл Сохранить как папканы таңдау атын теру Сохранить. Қүжаттың кеңейтілуі .htm, .html.

Web – беттерін қарауды тездету үшін – Вид Свойства обозревателя Дополнительно Мультимедиа Вывод рисунков ( галочканы алып тастау). Сонда суреттер блокировкаға алынады да беттер тезірек ашыла бастайды. Ал егер кейбір суретті көру керек болса, онда оның орнын оң кнопкамен шерту Показать рисунок.13.5. E – mail (electronic mail) электрондық пошта

Электрондық пошта – информациямен тез алмасу үшін, дүние жүзінің кез келген нүктесімен байланыстыруға мүмкіндік беретін, Интернеттің ең кең тараған функциясы.

Электрондық поштамен жұмыс жасауға арналған программалар – Microsoft Outlook, Outlook Express, HotMail, т.б.

Электрондық поштаның адресінің құрамы: – пайдаланушының аты @ доменнің аты . доменнің типі. Мұнда: пайдаланушы атын - пайдаланушы өзі таңдайды; @ - белгісін «эт» немесе «собачка» дейді; доменнің атын - пошталық сервердің иесі қосады;

Мысалдар: nurad@mail.ru, inchin@math.kz.

49

Outlook Express – тің интерфейс терезесінде бірнеше міндетті түрде тұратын папкалар болады.

Олар: Входящие – түсетін корреспонденцияларды қабылдайды, Исходящие – жіберілген хаттарды, пошталық сервер өзіне шығарғанға дейін уақытша сақтайды, Отправленные – жіберілген хаттардың архивы, Удаленные – керек емес хаттарды уақытша сақтайды.

Жіберетін хатты жасау (дайындау) –Создать Сообщение шыққан «Создать сообщение» терезесінің құжат теру аймағында жіберілетін хаттың мазмұнын теру Кому аймағында жіберілетін электондық адресті теру, мысалы: inchin@math.kz Копия аймағында көшірмесін жіберетін адресті теру Тема аймағында, қысқа түрде хаттың не туралы екенін теру Отправить кнопкасын шерту.

Хатты жіберу – Интернетке кіру → .... → Отправить кнопкасын шерту. Исходящие папкасында жіберілетін хаттардың саны пайда болады, бірақ хаттар кедергісіз кетсе, онда саны жойылады. Отправленные – папкасын шертіп, жіберілген хаттардың тізімін көруге болады.

Егер қандай да бір себеппен хат жіберілмесе, онда «Сообщение отправить не удалось» деген хабарлама шығады. Онда ең бірінші адрестің дұрыстығын, бөлуші символдардың, мысалы: \ , / , нүкте т.б. терілгенін тексеру қажет.

Хатты алу. Қабылданған корреспонденциялардың тізімін көру – Доставить почту кнопкасын немесе Входящие папкасын шерту. Барлық корреспонденцияның тізімі, қабылданған мерзімі және көлемдері шығады. Керек хабарламаны шертсе, мазмұны шығады.

50