4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
-
Upload
mariberflor -
Category
Documents
-
view
225 -
download
0
Transcript of 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
1/58
3º
2008Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas
Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’opVivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
2/58
Bats'i k'op, Chiapas • Tsotsil de Chiapas
Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’opVivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil
3º
2008
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
3/58
Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’op (Vivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil), fue elaborado por la Dirección
General de Educación Indígena, perteneciente a la Subsecretaría de Educación Básica de la Secretaría de Educación
Pública.
La agradece la participación de los responsables de educación indígena en las entidades, jefes de departamento, jefes
de zona, supervisores escolares, integrantes de mesas técnicas y de comisiones dictaminadoras; de directores, docentes y
autoridades administrativas; y, especialmente, de los padres y las madres de los niños y las niñas indígenas, a quienes va
dirigido este libro.
Secretaria de Educación Pública Josefina Vázquez Mota
Subsecretario de Educación Básica José Fernando González Sánchez
Directora General de Educación IndígenaRosalinda Morales Garza
EdiciónDirección de Apoyos Educativos
Coordinación editorialMarco Julio Linares
Guadalupe Ambriz Rivera
Cuidado de la ediciónLaura Espinosa Carsolio
Diagramación
Vicente Enrique Quezada
Texto de la presentación en españolAlejandro Torrecillas G.
Dirección de Educación Indígena del Estado de Chiapas José Lázaro Porras Paniagua
Departamento para el Fortalecimiento delas Lenguas IndígenasDiego Ruíz Sánchez
Jefatura de Zona de Supervisión 710Rafael Entzin Gómez
Coordinador del Proyecto en el Estado de ChiapasSebastián Pérez González
Apoyo del Proyecto en el Estado de Chiapas Juan Jiménez Gómez
RecopiladoresMiguel Méndez Guzmán
José Vázquez López
Reconocimiento especial al trabajo de Gerardo Vaca, quien con sus ilustraciones para portada e interiores pintó color a laspalabras de las niñas y los niños, quienes son los autores del presente libro.
: En trámitePrimera edición, 2008
Impreso en México
Distribución gratuita/ Prohibida su venta.
D.R. © Secretaría de Educación Pública, 2008
Argentina núm. 28, Centro,
06020, México, D.F.
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
4/58
Yalobil sk’oplal ..........................................................5
Presentación ..............................................................7
Nichimal k’op / PoesíaJkot mut .....................................................................9
Jchanvun kerem ........................................................9
Ko’olslajebal k’op ......................................................9
Li bantera ................................................................10
Yaxal vinajel ...........................................................10
Jme’tik xchi’uk k’analetik ......................................11
Sakil ka’ ...................................................................11
Smantal muk’ totil .................................................12
Nichimal k’op..........................................................13
Bats’i krixchanoe ....................................................14
K’ejimal / CanciónUni sakil ka’ ............................................................15
Jo’kot ch’o ...............................................................15
Uni vich vich ...........................................................16
Snopel ku’sija’ / Adivinanza ................................... 17
Lo’il maxil / CuentoPoy xchi’uk sibej ......................................................20
Ik’al me’t’ul .............................................................21
Uts’ alalil .................................................................22
Lo’il / NarraciónCham ta jo’ ants ....................................................23
Li unent’ule xchi’uk li unenbolome .......................24
T’ul xchi’uk ts’i’ ......................................................25
P’us xchi’uk yerva ...................................................26
Xkuxlejal bats’i krixchano .....................................27
Xkuxlejal ta balumil ...............................................28
Vinik xchi’uk muk’ta bolom ..................................29
Chonbolometik .......................................................30
Jk’ulejal vinik ..........................................................31
Jpetul ........................................................................32
T’ul xchi’uk ok’il .....................................................33
Cha’vo’ me’on vinik ..............................................34
Jun viinik sk’an-ox sk’ulejal ..................................35
Me’ chij xchi’uk ok’il ..............................................36
T’ul xchi’uk itanav .................................................37 Alux .............. .............. .............. .............. ............... ...38
Kaopilla ....................................................................39
Vinik oy jukum sbonil .............. ............... .............. .40
Jxalik ........................................................................41
Yajval uk’um ...........................................................42
Sa’obil ts’libetikÍndice
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
5/58
Kuxlejal / Biografía
Lo’ilal xkuxlejal ......................................................43
Lo’ilal / AnécdotaSk’anel jo’ ................................................................44
Lo’il maxil / LeyendaCh’en ta matumatsa ..............................................45
Jk’ulej mol ta Juárez ...............................................45
Jun vinik laj ta ti’el yu’un mutetik .......................46
Katu xchi’uk ts’i’ .....................................................47
Ch’uch’ xchi’uk xulem ...........................................48
Jmak ikatsno’m ka’etik xchi’uk muk’ta bolom ...49
Vo’ne lo’il / Narración históricaPas k’op jchamo’ .....................................................50
Slo’itael k’usi chich’pasel / Crónica
Kampanail jo’ .........................................................51Nikel ta soktom ta sjabilal 1975 ...........................52
Cho’mtik .................................................................53
Yalobil k’op / Glosario ..............................................54
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
6/58
5
Yalobil sk’oplal
Li k’ak’ale oy xojobal xk’ixnaj ti osile, k’alal mi och ak’obale xyametxchi’uk siket no’ox alak’ sbaik ta jk’eltik, ja’ jech koolsba xchi’uk
jk’optike, jecha k’ucha’al jtotik, jme’tik xhi’uk muk’totik, jmuk’ta
me’tik xchi’uk skotol jchi’iltaktik xchi’uk vu’utik, jech x-elan k’alal mi
ta jtso’mtik jk’optik stsatsum batel.
Ja’ yu’un li chkak’boxuk li livroe ts’ibabil ta jk’optik, k’ucha’al xkaltik
k’ak’al, vo’, ik’ jchi’uk jme’tik. Lie chaktal xojobal sk’ixnal, sikil xkuxet
no’ox. Li Dirección General de Educación Indígena. La smeltsan li livroe,
ja’ ti laj apasiktal ats’ibike xchi’uk achi’iltak, avajchanumtasvanej,
vinik ants tey bu nakalote, jk’ankutik ak’o xa k’opon xchi’uk achi’iltak
xchi’uk avuts-avalal; vaun ta jk’anboxuk ts’ibaik k’usitixk snaik atot
ame’ik yu’un pasoik alo’ilik ti k’usi slo’iltaik tey bu nakalote, ja’
jech chojtikin batel achi’iltak k’usitik ana’oje. Xchi’uk ti ava’mtelike
ak’bunkutik tal yu’un jpastikxa yan livro pasbil ta ak’ope, jna’tik
jujutos k’opetik ta jujun lum ta skotol mejiko, jech x-elan ta alel
k’usitik x-a yan. K’usi xkaltik k’alal, muxa yoxuk te’etik, muxa tsojuk
ch’ich’eltik mi mu’yukxa oy sbonile, skotolxa ko’ol ta k’elele, ja jech ta
k’elel mi ch’a y batel ti jk’optike, ta sjunul mejiko, sjunul balumile.
Ja’ yu’un pasbil li livroe, ep sbonil, lok’ometik xchi’uk ep lo’il a’yej ta ak’ope, xkuxetuk avo’ton ta sk’elel yaiel skotol ti ak’ope, yu’un mu
xch’a y batel sna’el sts’i’mtael, xchi’uk jbel k’op jechuk kuxuluk batel
osil xchi’uk xchanel ku’untik k’usi ta alel skotol k’opetik ta Mejikoe,
yu’un xtun ku’untik k’usitik sbonil ta jujutos xlok’ x-a yane.
Ja’ yu’un lajmeltsantik jujutos lo’il li oy ta livroe ta bats’i’ k’op, ta sk’op
jujun lum, vu’utik mejikanoutike.
Ta jk’anboxuk vokol k’oponik k’elik li uni livroe, pasbil skotol
ontonal, sk’op totil me’il vo’ne, ta slo’iltael jch’uljtotik, jna’tik batel
xchanumtasel kuts’ kalaltik ti chk’opojik ta yan k’opetik ta mejikoe,
jk’eltik mi stak’ xijlo’laj xchi’uk ch’ul k’ak’al, jchuljme’tik, jech jchantik
batel li’ ta livroe xchi’uk jchi’iltik sjunul mejiko.
Oy k’opetik muxa vai k’usi chale, sa’o ta slajebal livroe.
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
7/58
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
8/58
7
Presentación
Cómo se dice “día” en tu lengua Cómo se dice “noche” en tu idioma
No has sentido que cuando lo dices en tu propia lengua el día es másbrillante y las noches más calmadas y bonitas Esto pasa porque si loexpresas en tu propia lengua es como si tus papás y sus papás, y losabuelos de sus abuelos, y todos tus amigos lo dijeran junto contigo, yentonces es como si sus voces se juntaran con la tuya y las palabras seoyeran más fuertes y más claras…
Por eso hemos querido que tengas este libro, que está escrito con laspalabras que se usan en tu lengua para llamar “sol” al sol, “agua” al
agua, “aire” al aire y “luna” a la luna, para que esos astros brillen más,el agua refresque más y el aire sea más claro.
En la Dirección General de Educación Indígena hemos elaborado estelibro, en el que participaste tú, también tus compañeros, tus profesores,tus papás y las personas de tu comunidad; deseamos que lo leas y lodisfrutes con tus amigos y tu familia; al mismo tiempo, te invitamosa recopilar los saberes de tus ma yores, a crear tus propias narraciones, a que nos cuentes lo que haces en tu comunidad y a compartir tus sueños.
Con ese ma
teria
l nos gusta
ría
poder entrega
rte otro libro pensa
do yescrito en tu propio idioma, porque creemos que cada lengua que sehabla en cada región de México es como un color distinto, que no existeen ninguna otra lengua, para nombrar las cosas. Te imaginas que depronto ya no existiera el verde O el rojo O el azul De qué coloresserían el pasto, los árboles, la sangre, las sandías o el agua del mar
Te imaginas si de pronto no existieran los colores y todo se viera igual,
sin color ¡Pues algo así es lo que pasaría si se olvida cualquiera de laslenguas que se hablan en México y en el mundo!
Por eso hemos hecho este libro, lleno del color de los dibujos y máslleno del color de las palabras de tu lengua, para que los disfrutes yte llenes los ojos y los oídos con los matices que ha y en tu idioma; para que no se pierdan, para que no se olviden los sonidos y los colores quesabe pintar cuando alguien lo habla… En una palabra, para que siganvivos y podamos enseñarnos, unos a otros como hermanos, cómo se
dicen las cosas en cada lengua de México; porque todos necesitamossaber cuál es el azul más fresco y cuál es el azul más verdoso, y cuál elazul más caribeño.
Por eso hemos recogido muchos relatos en este librito, escritos con laspalabras de tu lengua, el idioma de tu región, que también, por ser todosmexicanos, son nuestro idioma y nuestra región.
Te invitamos a que leas y disfrutes este librito, que fue hecho con
mucho ca
riño, y está
escrito con la
s misma
s vieja
s pa
la
bra
s con la
sque tus abuelos le platicaban al sol, para que las recuerdes, y para quenos las enseñes a nosotros tus hermanos, que hablamos otras lenguasmexicanas, a ver si así también aprendemos a platicar con la luna y conel sol… Para aprender cómo se dice “libro”…, y cómo se dice “amigo”,en todas las lenguas de México.
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
9/58
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
10/58
9
Jkot mutJkot mut buk xvilet
xvil jovil xvilet no’ox
ja’to mi sta xchi’ileti ch’a yem yu’un vo’nee.
Miguel Méndez Guzmán
Majosik, Tenejapa, Chiapas
Jchanvun kerem
Li ta chajune bu
xchi’uk jun kerem
bu oy ep nichimetik
k’usi chopol te ja’ ta stuch’ike
jchi’iltak ta x-uch’intavan.
Miguel Méndez Guzmán
Majosik, Tenejapa, Chiapas
Ko’olslajebal k’op
Ch’ul muk’ta vitsetik,
vo’oxuk cha cha’bi’ik,
skotol li chonbolometike,ti tey nakalik ta te’tike.
José Vázquez López
Elambo, Zinacantán, Chiapas
Nichimal k’opPoesía
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
11/58
10
Li banteraToj lek li bantera
tey xvetel batel ta ik’
ja’ tey oy xch’ulele
ja’ tey oy skotol lumetik.
Bantera jvanteraotja’ tana li’i tey ta
ko’on oyot
ja’ avu’un li jk’eoje.
Juan Javier Vázquez CruzZinacantán, Chiapas
Yaxal vinajel Yaxal vinajel
k’upil vinajel
ko’olot k’ucha’al li vo’e
ko’olot k’ucha’al li kuxlejale.
Yaxal vinajelk’upil vinajel
ko’olot k’ucha’al li nichime
ko’olot k’ucha’al li jnae.
Yaxal vinajel
k’upil vinajel
nakalon ta yolon axinal
nakalon ta yolon amuk’ulil.
José Vázquez López
Elambo, Zinacantán, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
12/58
11
Jme’tik xchi’uk k’analetikJme’tik xchi’uk k’analetik.
ja’ ta spasik ak’obal xchi’uk x-ik’um osil
ta xk’ejin yu’un li chiletik
ta xva yik li mutetike.
Jme’tik xkevet no’ox skebalxchi’uk epal k’analetik
k’alal sakube ta xtup’ batel
yu’un skebal k’ak’ale.
Miguel Méndez GuzmánMajosik, Tenejapa, Chiapas
Sakil ka’Uni sakil ka’
lok’esun batel li’i
ik’un batel ta jlumal
ti bu li vok’e.
K’elo k’usi oy ku’unoy moltonil ak’bilun
oy ku’un oxkot tentsun
tsobolik yoxkotol.
Jkot chak’bun ya’lel xchu’
yan chak’bun stsotsil
yan no’ox toke chak’bun
bek’etal ja’ jech jujuntal.
Sebastián Pérez González
San Cristobál de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
13/58
12
Smantal muk’ totil
Ich’o ta muk’ ti moletike,
a ti atote, ti ame’e, ti a chi’iltake,
ti avala’mtake chi’uk skotol ti
kriisxchanoetike.
A’yobo smelol ti slo’ilike, ti
ya’yejike, xchi’uk ti k’usitik snaik
ti atote, ti ame’e, muxa tuch’be
ta-be ti slo’iliktake.
Lek’no’ox nijetan xa k’opoj
tukxa val ti lek jamal k’ope
li nop k’ope ta xak jvokoltik.
Je’no’ox, sa’o xchi’uk paso ti lekilale, ta
xata sael ta tsakal xchi’uk lek chk’opojik
ta a tojol ta xata koltael ta tsakal chi’uk
jun a-vo’on xa.
José Vázquez López
Elambo, Zinacantán, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
14/58
13
Nichimal k’op
K’upil sba nichim
k’upil sba nichim
muil nichim
ko’ol xchi’uk lurse.
Ta sjam sba nichim
smuile x-ik’bal taleljech k’ucha’al yan nichim
stuk no’ox t’ujum sba.
Ta xkai lek
k’alal nopol xa oye
k’omk’om nichim
xkevet no’ox.
K’alal te oy ta jk’om
li t’ujumal nichime
jech k’ucha’al muil ve’il
yik’ mu xko’laj jech.
Miguel Méndez Guzmán
Majosik, Tenejapa, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
15/58
14
Bats’i krixchanoeJkuxlejaltike ja jech
k’ucha’al jun sakil nichim
k’ucha’al k’upil vinajel,
k’ucha’al xojobal k’ak’al
li ta k’upil sba balumile.
Jkuxlejaltik junto mu sna’ xlaj
k’usitik sna’ pasel li p’ijil vinike,
mu sventuk li xkuxlejal
ja’ no’ox sk’anik jutik jalije.
Tana li’e ep jteklumetik
Ta sjip batel k’usi chopole,Ja’k’anbil k’usi lek pasbil
Manchuk me tsots ta pasel.
Ja jech skotol k’ak’al
ta skotol balumil
abol sba li krixchanoetik
yu’un skolta sba ta xkuxlejal.
Xko’laj li jkuxlejaltike
nojem ta sikil ta sk’ixnal
yu’un skotol krixchanoetik
yu’un mu slajik k’ucha’al jun k’aep.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
16/58
15
Uni sakil ka’
Uni sakil ka’Ik’un batel ta chano’mjun
anil anil anilajan batel
taxa sta vaxaki’m sakubel.
Li kampanae ta xtij tsin tsin
ak’oxa jchankakantik
ja’ jech k’ucha’al soltarojun, ch’im, jun, ch’im, jun jun, ch’m.
Paulina Pérez Arias
Ikalumtik, Chamula, Chiapas.
K’ejimalCanción
Jo’kot ch’o
Jo’kot unen ch’ojo’kot unen ch’o
sakva yan sneik
smusmu no’ox sin’ik.
Jun, chi’m, oxi’m
chbatil ta xokon na
yu’un tey xtal jkot bolomta sti’el li ch’oetike.
Juan Javier Vázquez Cruz
Zinacantán, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
17/58
16
Uni vich vichLi uni vich vich
ta xalik vich vich
k’alal ta xvi’najik
k’alal mi oy sike.
Ta vinajel te xviteljkot mu xik
ta sa’ vich vich sti’
mu x-och tey ta sna.
Mi alak’ ta sa’ixim xchi’uk triko
ta xak’be sve’el yol
ta sakbe sk’u.
Ta yolon xik’
te patal xchi’uk yol
ta yok’omalto ta
xva yik uni vich vich.
Sebastián Pérez González
San Cristobál de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
18/58
17
Oyunta ta toyol
yoxun ta k’ak’altik
ik’un ta akubaltik.
K’usi van
Snopel ku’sija’ Adivinanza
Jo’on ajvalilunk’ak’altik xu’ sk’elik
skotol ta ak’ubaltik
muxa x-ilbanik.
K’usi van
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
Mu’yuk buch’u
x-alolaj yu’un
sbatel osil
ta xva y ta k’ak’altik.
K’usi van Mu xva y ta ak’ubaltikta sti’ krixchano
ta k’ak’altik xva y.
K’usi taje
Miguel Méndez Guzmán
Majosik, Tenejapa, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
19/58
18
Xp’itp’un xp’itp’un xbat
xp’itp’un xp’itp’un xtal
ta jk’an chitajin xchi’uk.
K’usi van
Volvol xchi’uk sak,
k’on ta yut
toj mu ta ve’el.
K’usi van
Maribel Segundo Sántiz
Ocosingo, Chiapas
Oy chani’m kakan mu xi xanav
ta stunesukun skotol k’ak’al
ta jkuch ve’lil.
K’usi van
Oyun ta te’ tikmauk chonbolomukun,
ta xi smilukun,
ta spasukun ta na.
K’usi van
María Morales Pérez
Champil, Huixtan, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
20/58
19
Pas bilun ta te’
ta xitun chotlejal
kajanel ikats’.
K’usi van
Mu junuk k’ak’al
skomtsanun ta ve’elskotol krixchano
chonbolom, jo’on
skuxlejalun.
K’usi taje
Mi oy buch’u
ta svok’ jnae
chi vil batel ta ora
ta jti’.
K’usi van
Miguel Méndez Guzmán
Majosik, Tenejapa, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
21/58
20
Poy xchi’uk sibej
Jkot poy te nutsbil tal yu’un jsaol te ik’ot ta stojol jsibej la sk’anbe vokol avokoluk
nak’un chi smilukun jsaoletik.
Li vinik jsibeje la jyalbe batan ta yut jna, li poy och batel ta yut na. K’alal ik’otik lijsa’oletike, k’u sjak’be li vinik. Jsibeje mi mu’yuk bu avil jkot poy, li jsibeje te istak
ch’abal xkil xchi, ja’ no’ox yu’un yak iluk ta sk’o’m ti te oy ochem ta yut nae. Li
jsa’oletik muk xai smelol li ak’bat iluk ta sk’ope ja’ no’ox la jch’un ta eal jech ibatik
li viniketike li poy k’alal iyil ti batikxa ti jsa’oletik lok’tal ta na mu’yuk bu isk’anbe
vokol li vinik jsibeje, jech te iyal li jsibej vinike k’uyu’un mu xa k’an vokol ti la
jkoltote.
Li poye te istak’ ta jk’anbot vokol ti skotoluk avo’ton chakoltavan k’usi chal ave’e,
mu ko’oluk chal ak’obe.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
Lo’il maxilCuento
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
22/58
21
Ik’al me’t’ul
Oyla jun belta jkot me’ik’al t’ul oy chankot yalamtak, jun k’ak’al lok’ik batel ta
xanbal ba sa’ sve’elik te ik’otik ta te’tik. Le me’ik’al t’ule te iva y ta yolon te’ yanta olo’tike ochik ta xambal uni jkot t’ul te la sta jkot pepen tala sk’an sti’ ya’i te la
isnuts batel ja jech inamaj batel te k’usta jkot vakax toj xiel yu’un tey iyabta ti
sme’e te xanav batel k’usta jkot te’tikalchij ja’ no’ox jech noxtox xi’ yu’un te anilaj
batel, la jyil jun te ba snak’sba yanta ik’la me’t’ule kux yo’ton sa’ ti yole ch’abal
jkot, te x-ababetal te ik’ot ta jun na ch-avanbatel te yai ti uni t’ule lo’tal ta anil t
asta ti sme’e.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
23/58
22
Uts’ alalilTi vo’nee te la oy ta o’lol te’tik oy jchop uts’ alalil ch’oetik te spaso sna ta chumante’
oy yav sve’omal te kexu, kaxlanvaj, vaj, ixim chi’uk sva yem li me’ ch’oe, ta sva yumtas
ta lo’il li yalamtake li mol ch’oe ta sk’el jun xchi’uk ta sk’opoj ta ralio, li ch’in ch’oe
mu to xaibe smelol li k’ope. Sta yorail ta va yel uni ch’oetike mole la jyalbe mantal
jnichnamtak la jkai te ta te’tik oy buch’u chopol yo’ton sk’an s-uts’inltaban mi
chalok’ik batel k’elo me aba, mi oy buch’u sk’an cha yuts’inta te xa’avan jech chavali i i i. Jun k’ak’al li uni ch’oetik lok’ik batel ta te’tik te ilok’tal jkot mukta mut sk’an
sti’ li uni ch’oe, k’alal lajxa iyale te iavan ta anil i i i te ilok’talel skotol chonbolometik
ta spojik ti uni ch’oe, yak’ bik kastiko li buch’u uts’intasvane. Tana li’e li ch’oetike la
xchinik ta alel i i i, jech noxtok li olol keremetik k’alal xchanik li letrae chanbeik ye
li ch’oe i i i, jech noxtok li jchanumtasvanej ta xchanbeik li chioe k’alal xchanik li ie
i i i, ja’ jech ta jchantik li i ta xchanbe ye ch’o.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas.
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
24/58
23
Cham ta jo’ ants
Oyla jun belta jun ants lek yo’tonla nakal ta ti’ uk’um, junk’ak’al batla ta chuk’on, li antse ba slup ya’al ta balte te
nujp’ij batel ta yut jo’ te isjik’ jo’ cham-o ti antse yu’un mu
sna’ nuxe.
Li smalale te x-ok’olet komel yu’un ti cham ti yajnile, jech-uk
ti vinik sk’an xa-ox smil sba.
Sebastián Pérez González
San Cristobál de las Casas, Chiapas
Lo’il Narración
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
25/58
24
Li unent’ule xchi’uk li unenbolome
Ta jun so’m, tey la xp’itp’un k’otel jkot unent’ul te ta yamak’il jp’ej na, tey la stasba
xchi’uk jkot unen bolom, xi la laj yalbe.
— La’ tajinkotik jlikeluk li unenbolome, muj jk’an, xila itak’av, yu’un toj ep avik’abalchkil, x-utatla, mi la atine ta xi tajin xchu’uk vo’ot.
Li unent’ule, ta xiatin xilaun, ja’no’ox ti cha jk’anbot cha’tos k’usi chapas, k’usivan
xi la ti unent’ule, ta jk’an ta xi tajinotik skotol k’ak’al xchi’uk jsa’tik yan jchi’iltik
ta tajimol.
Nayeli Itzel Vázquez López
Escuela Primaria Flavio A. Paniagua
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
26/58
25
T’ul xchi’uk ts’i’
Jun k’ak’al so’m no’ox lok’ cha’kot t’uletik ba sa’ sve’el ta yaxaleltik te k’osve’ik
vomol ja’to xilik lok’tal jkot mu ts’i’ li ts’i’e snuts k’usitikuk.
K’alal iyil li t’ule snutsoj ta anil, t’ule toj xiel istaik jatavik ta anil och ta ch’en li
ts’i’e sjok’ no’ox ta sk’o’m li ch’ene ja’ no’ox yu’un oy yan sti’ ti ch’ene, ja’te ilok’ik
ti t’uletik, k’ak’al ijok’ yu’un ti ts’i’e och batel ta ch’en ch’abalxa te oy ti t’uletik ja’
jech te muk xve’ ta t’ul li ts’i’e.
Manuel F. González Martínez
Petra Hernández GonzálezTzonte’huits, Chamula, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
27/58
26
P’us xchi’uk yerva
Oyla jkot p’us lok’batel la xambal ba sa’ sve’el ta ti’ uk’um xanav batel jech inamaj
mu’yuk k’usi ista bat k’ak’al yu’un.
Lub xala ta xambal te la snop ja’ lek chisut ta jna ja’ no’ox yu’un toj nom xa komen,
ja’lek li no’ox ta jsa’ vayem bu stak’ xiva y ba ochuk ta yolon ton, ja’ to xil te oy
jkot yerva k’usi cha sa’ xchi yu’un li lok’tal sa’ jve’el ch’abal ijta, chi cham ta vinal
li yervae ba sa’ mi oyto komen sve’el te la sta tal cha’jekyo’ chil li bek’et ve’anme te
kom iva yik ta yolon ton ko’ol iva yik li p’use xchi’uk ti yervae.
Cecilia Pérez Rodríguez
Francisco López Guzmán
Yabteclum, Chenalhó, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
28/58
27
Xkuxlejal bats’i krixchano
Ta stekel bats’i krixchano li stalel xkuxlejalik vinik ants ja’ yamtelanojik li tsunch’omtik, chenek’, ch’um, ts’ol, mail, vale’, itaj, ja’ sve’el kuxlejalik.
Li k’usitik xlok’ x-a yan ta balumile ja’ te kuxul-o mu’yuk bu ep xlok’ ja’ no’ox sventa
yu’un xkuxlejal k’ak’al ma’uk yu’un sventa xchonel li k’usitik xlok’ ta balumile, li
viniketike ta xbatik ta sa’ a’mtel ta yan lum osil, yu’un sa’ jutuk stak’in sventa
sk’u’ spok’ yala’m snichna’m, jech to’ox yu’un sa’el xono’m xpixol k’usitik yan
xtun yu’un ja’ jech kuxul li bats’i krixchanoe.
Sebastián Pérez González
San Cristobál de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
29/58
28
Xkuxlejal ta balumil
Jo’one li molu’mxa k’alal bik’itun to’ox, li atote la xchanumtasun ta a’mtel ja’
to’ox kich’oj vaki’m jabil taxa xi schanumtasun ta ak’in, ta kucho si’. K’alal ijta
lajune’m jabile li a’mtej xa jtuk ta spasel jcho’m jchenek’, k’alal ijk’aje la jkomtsan
jukut yu’un jve’, li yane la jchon ja jech ijta jutuk jtak’in yu’un jman jk’u’ jpok’, mi
oyto xkom ti jtak’ine la jk’ej ja’ jech Jujun jabil, ja’to k’alal li vinikaj ijsa’ yajnil oyxa
jtak’in jutuk yu’un ijman pox, kaxlan vaj, tibol, lobol y asuka yu’un slojol ti kajnile,
ja jech kuxul li krixchano ta balumile.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
30/58
29
Vinik xchi’uk muk’ta bolom
Oyla jun vinik ba skuch tal si’ ta te’tik tey ta be isnup jkot muk’ta bolom, k’alal
iyile xi no’oxla k’usi ta jpas li’e la snop li vinike, ta xkak’be ek’el ta jmil, jech’uk libolome xchap xa sba yu’un ta sti’ li vinik, e mi p’it tale taj ch’am ta ek’el sjavbe sjol
ta ek’el te icham li bolome, yan li vinike toj kuxet no’ox yo’ton te la snop toj lek
jna ta kalto chkich’ batel ta jna lek chive’ xchi’uk kajnil, jech ch’a y ta yo’ton li si’e
skuch batel sve’el, k’alal ik’ot ta snae te k’u yalbe yajnile ants pano li ve’lile yu’un
lek chive’ ta kalto, li antse k’usi bek’etal li’e mi mu ta ti’el, li vinike jech la stak li
bek’et ja’ sbek’etal muk’ta bolom, ti antse mi ja’ sbek’tal muk’ta bolom sjip batel
ak’o sti’ ts’i’, li vinike muk’ xve’ ta bek’et jovil skuchoj batel.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
31/58
30
ChonbolometikJun k’ak’al ti vo’nexae la jla stsomsbaik skotol chonbolometik ja’ik uch, poy, ch’o,
saben, t’ul, ba, chuch xchi’uk vet. Li tsombaile ja’ sventa yu’un sa’ik buch’u skom
ta vankilal yu’unik, li bae jo’on chikom ta vankilal, stak’ li chuche mu stak’ xkom
li’e ja’ ti yut lum snae, ak’o komuk li t’ule lek sna’ x-anilaj. Ta skotolik la jyalik
ja’ vankilal ku’untik li ch’oe ja’ sna’ lek sa’ ve’lik xich’talel keru ixim vaj lek oy ja’
vankilal ku’untik ja’ jech li vankilal chonbolometik ja’ li ch’oe.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
32/58
31
Jk’ulejal vinik
Oyla jun belta jun vinik xchi’uk snichnamtak kuxet no’oxla yo’tonik ja’ yu’un ti oyep svakaxike, yalak’ike, chitomike, stuluk’ik oyla ep ti skuxlejale. Li vinik tala ts’un
epal chomtik, epal chenek’, jech la skotol jabil ti kuxet no’ox yo’tonike.
K’ot la sk’alil ti antse tsaki ta chamel, li vinike la jyik’ batel ta poxtael, li chamel toj
tsotsla mu stavik li xpoxile, tela schon skotol ti vakaxe, chitome yalak’e laj skotol ti
stak’ine mu’yukxa k’usi slajesik te k’uk’un ichopla ti yajnile, ja’ no’ox yu’un me’on
ikom ti vinike.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
33/58
32
Jpetul
Ti vo’ne xae oy jun vinik ja’ sbi jpetul oy yajnil oxvo’ snich’na’mtak toj avol sba
ch’abal stak’in, te la snop batik ta pinka sjunul na ba stulik kajvel, ti antse tey la
stsakel ta chamel ja’ ti toj k’ixin ti osile, ja’ te isut tal, ti vinike ta yak’ ta poxtael
xchi’uk j-ilol ja’ no’ox yu’un mu xa xchop yu’un toj ipxa.
Li petule ba sa’ poxil ta stojol kaxlanetik ta muk’ul lum xanav ta xoraltik te ilat
yik’el batel ta kukel kuybil ta j-elek’, k’alal lok’ ta chukel bat ta sna chamenxa yajnil.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
34/58
33
T’ul xchi’uk ok’ilJun belta jkot t’ul och batel ta yut mok ba stul ich sti’ toj ya ti iche. Te iyich’ batel
k’u sta jkot ok’il mi cha k’an junuk a lurse xchi ti t’ul, ak’bun xchi ti ok’ile, vaun
la jyak’be ti mu ok’ile, ta ora isti’ k’alal toj ya iyaie, t’ul laj avuts’intaun cha jti’ot
xchi ti ok’il muxa ti’un cha jk’elanbot a pelota xchi ti t’ule, yakbe ti spelotae mauk
pelota ja’ akov li ok’ile ba stij ti akove lok’tal xchanul te itiat ti ok’ile, yan ti t’ul
jalav batel ta anil.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
35/58
34
Cha’vo’ me’on vinik
Oyla cha’vo’ me’on viniketik ja’ sbiik J-alux xchi’uk Jmarian stukik xala chamenxa
sme’ ja’ no’ox komen jp’ej na, li viniketike la jla xch’abe sbaik ti J-aluxe la jyich’
batel sets’, boch, semet, p’in, yan ti Jmariane yich’ batel jpech ti’na batik ta nom
osil tela luvik ta be ba skux yo’onik ta yolon te’, te la skuchik muel ta te’. Te la k’otik
cha’vo’ j-elek’ tak’in schotan sbaik ta yaxinal ti te’e, li jmariane sten yaleltal ti
sti’snae te la la smil ti jelek’etike, yaliktal ti Jmariane xchi’uk ti J-aluxe yich’ik batel
ti tak’ine, ja’jech laj svokolik ta meonal ti cha’vo’ viniketike.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
36/58
35
Jun viinik sk’an-ox sk’ulejal
Oyla jun vinik nak’al xchi’uk yajnil snich’na’mtak abolsba mu’yuk lek yosil
jutuk x-amtej sts’un xchob xchenek’ oy jkot cha’kot yalak’ xchitom, k’alal mi jup
li chitome ta xchon li stojole ta sk’ejbe yu’unla sk’an stso’m epal tak’in chakbe
komel snich’na’mtake oyxa jutuk ti tak’ine, tsobenxa yu’un, ta snopilan ta jman
stelevisión kra
va
rora
yu’unla
sk’a
n xkuxetuk yo’on ti snich’na
’mta
k, ja
’ yu’un lisk’ejoj ti tak’ine.
Jun k’ak’al te jelav jun vinik sye’ ska’ man aka’ juntot tsulul no’ox lek sna’ x-ikatsil
jo’ote mu’yukxa bu chakuch asi’, avixim xchi’uk kux chakajlanbin ti bu chabate,
li vinike te la snop jech xal ja’ lek ta jman li ka’e ak’o oy jk’ejoj ep jtak’in stojol
jchitom xchi ja’ jech te la sman ti ska’e jech te ilaj ti stak’ine, te ich’a y ta yo’ton ti
sk’ulejale.
María Angélica Pérez
Chenalhó, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
37/58
36
Me’ chij xchi’uk ok’il
Oyla jun belta jkot me’chij ba sa’ sve’el, la jyalbe komel mantal yuni tse’m mu me
xa jam ti’na mi oy buch’u tale, xajak’be sbi yo’ xajam. Na’vai ti ok’ile li’ xk’elet xata
xokon na sk’an sti’utik, ja’ jech ilok’batel ti me’ chije.
Li ok’ile sk’an sti’ li unen chijetike ba stijbe sna, tak’avik li unen chijetike buch’ualot,
li ok’ile la sjel snuk’ jo’on ame’un li unen chijetike muk’ xch’un ti ja’ sme’e, te mu
sjam ti ti’nae. Jo’on ame’un xchi yan belta vai otesotal a vakan ta ti’na xchiik li
unen chijetike ja’ ti muyuk bu sak yakan li ok’ile jech te ibat x-ilin no-ox batel.
K’alal isut tal ti sme’e tey lajyalbe ti te ik’ot na’tik buch’ualuk ti muk sjamik ti
ti’nae xkuxetxa yo’on li me’chije ti mu’yuk k’usi la spasik ti yalamtake.
Amalia Pérez Méndez
Chenalhó, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
38/58
37
T’ul xchi’uk itanav
Oyla jun belta jkot t’ul tala xat yo’on yu’unla mu sna k’ucha’al ta xjelav ta jot
ti’ uk’um, ja
’to la
xil tela
xta
l jtot ita
na
v, li t’ule la
sja
k’be bu cha
ba
t ita
na
v xchitela stak’ ta jsa’ jve’el lek jo’ot cha jti’ot xchi ti itanave, jba yei ik’un jelavel ta jech
uk’um mi laje chati’un xchi ti t’ule, lek oy xchi ti itanave skuch jelavel ta spat ti t’ule
te la jyal toj chopol apat itanav xchi, k’usi la ch’abal ja’ no’ox xkal toj lek apat te
toj tu apat itanav xchi mi te xavulvune ta me jti’ot ta ora, ja’ jech jutukxa mu ista
ti’ uk’ume p’itbatel ta sti’ uk’um bat ta anil, itanave te xa ta xilin komel, yan belta
muxa jch’umbe sk’op ti t’ule xchi ti itanave.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
39/58
38
Alux
Oyla jun vinik ja’ sbi J-alux mula sk’an x-a’mtej ja’ no’ox la sk’an sa’pom, Jujun k’ak’al
te bat ta te’tik sa’pom slo’, oy sme’ li me’ile ta x-ok’ tajmek yu’un ti mu x-a’mtej ti
skereme, jech no’oxtok mu sta yajnil ja’ ti toj ch’aj li kerem vinike. Li me’il ta xbat
ta
ch’ivit xchon ita
j, lobol, k’usitik ya
ntik yo’ k’ucha
’a
l xve’, jun k’a
k’a
l li J-a
luxelok’batel so’m no’ox ta te’tik inamaj k’usta jun uk’um ja’ to la xil oy cha’vo tsebetik
tey x-atinik slok’esojik sk’u’ spok’ik, li Aluxe ba snak’be ti sk’u’ spok’ ti tsebetik jechuk
te inak’sba, k’ak’al ilok’tal ti tsebetik ja’to xil ch’abalxa sk’u’ spok’, jech xtok te ilok’tal
li J-aluxe te iyal k’usi chasa’ik, te istak’ik li tsebetik ta jsa’ jk’u’ jpok’ xi, mi chak’an ta
xkik’ jbatik chakalbot bu oy ta ak’u’ apok’e, jo’one mu stak’ yu’un mak bilunxa yan li
jmuke ch’abalto makbil li mukile tey la xch’un ja’ jech ista yajnil li ch’ajil J-aluxe.
Miguel Méndez Guzmán
Majosik, Tenejapa, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
40/58
39
Kaopilla
Oy jun lum te nakajtik cha’chop oxchop uta’-alale tey la staik jun tse’m ja’ sbi
koapilla jchop vinik ants la iyik batel ta sna, ja’ no’ox yu’un ti antse toj chopol
yo’ton ta
sma
j li koa
pilla
e ta
sta
kila
n ba
tel ta
lup jo’. Jun k’a
k’a
l vok’ yu’un li k’ibeli antse iilin k’uyu’un la avok’ li k’ibe tana lie xba aluptal jo’ ta moch ja’ tome noj
avu’un li muk’ta p’ine, la jyich’ batel ep k’ak’al, ta xemana k’ot ta u.
Li koapilla te ichoti ta sti’ jo’ te lok’ li lumxa ta lup jo’ xchi yai’ tal jun angel yajval
ti jo’e, k’usi chapas koapilla la lu’mxa ta lup jo’ mi chak’ane la’ li’i ta jchiin jbatik
mu’yukxa chalup ti jo’e, li koapillae la xch’un ta ora lek oy xchi no’ox te ismey sbaik
ochel ta yut jo’, muk’um sat jo’e, xchi’uk no’ox tok la sbiin tek lum (coapilla).
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
41/58
40
Vinik oy jukum sbonil
Li xojo’be ja’ to’ox jun vinik t’anal mu’yuk sk’u’ toj abol sba jelav k’ak’al le isnopilan
k’ucha’al ta sta’ sk’u’ te iyil batel chauk a jna’ xa buch’u ta jk’anbe ti jk’u’e ja’
ta
jk’a
nbe li cha
uke ba
sk’opona
vokoluk k’ela
nbuna
k’u’ k’ela
vil t’a
na
lun ya
lbe tichauke.
Te istak’ tal ti chauke mu’yuk ti jk’u’e chakak’ bot bonil ja chak’u’in sbatel osil. Te
ak’bat juktos sbonil, ja’ jech pas ta xojo’m ja’ ta xal mi xtal jo’e ja’ sbiin jukum
sbonil.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
42/58
41
Jxalik
Li jxalike ta jujuso’m ta xlik yu’un ta xbat ta chanjun, k’alal ta sut tal ta snae ja’
no’ox x-ech’ yuch’ smats’ xbat ta il chij, jech Jujun xmalk’ak’al xba sk’el xchij ta
stenlejtik jun malk’ak’al li jxalik och ta tajimol stsom tonetik och batel ta yut te’tik
ba smil mutetik te ich’a y yo ’ton ta mil mut, ja’ jech ch’a y k’ak’al batel muk xil li
lok’tal jkot muk’ta ok’il laj stsak batel jkot totil chij te la sti’. Li Jxalik k’alal iyil ti
sk’anxa x-ik’ube ba sk’el ti chij ja’to yil ch’abal mol totil chij la sa’ilan mukxa bu
ista jech stso’m batel yan xchije te k’ot ta sna k’uyalbe stot sme’ ti ch’a y komel ti
mol chije, ba sa’ik ja’to xile te k’ustabe snukulil sbakel lajemxa ta ti’el ta ok’il, li
xalike lek la jyich’ utel yu’un stot.
Raquel Cruz Bolom
Candelaria López López
Ya’alhichin, Chamula, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
43/58
42
Yajval uk’um
Jun vinik ta nak’al ta ti’ uk’um li vinike sk’anla sti’ ya’ choy vaun ba sa’ ta uk’umtik
ti Choye oyla ti Choye ja’ no’ox yu’un mula xlok, li vinik jeche bat k’ak’al yu’un
sk’an xala xbat ta sna ja’ tola xil lok’tal jun vinik k’on no’ox la sjol sakil vinik
tajmek, k’usi chasa’ li’i tey la stak’ ta jsa’ choy ja’ no’ox yu’un ch’abal ijta’, mi
chak’an choye ik’otal junuk kerem ta jeltik chakabot ti choye yan ti kereme ja’
sk’el choyetik li ta uk’ume. Vaun li vinik ba la yelk’antal jun kerem te a yak’ komel
ta uk’ume ta yan k’ak’al ba sa’ ti choye, toj ep ista’ batel te k’u yalbe yajnil ants
meltsano jve’eltik ep talem choy, xu’ ta jchontik yan, li vinike skotol k’ak’al xba
sa’ ti Choye yu’un xchon, li yajval uk’ume iilin ta stojol vinike, toj xchon ti choye
ma’uk xa no’ox yu’un sti’ ja’ yu’un li yajval uk’ume, mu xa ba yak’be ti choy li
vinike ilin ba slip k’aepetik ta yut ukum, li vinike ip’aj komel ta uk’um.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
Kuxlejal
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
44/58
43
Lo’ilal xkuxlejal
Jacinto Pérez Ch’ixtot vok’ ta sjabilal 1864 ta jun paraje sbi Saklamanton slumal
jchamo. Jacinto relaven ta soltaro sargento k’otem yu’un lek xch’unej mantal, la
jyakbe a’mtel jlumaltik, ts’ak’ sjabilal te isuttal ta slumal yu’un sna’ xchapel k’op
sp’ijil vinik konts’anat ta bankilal yu’un xchiiltak bats’i krixchanotak. Toj lek yo’ton
oy k’usi ta sk’elanbe buch’u mu’yuk k’usi oy yu’une, ta sventa sk’op jtotik ta xak’
pom, xaktoj, nichim chich’ batel ta ch’ulna chak’be pale mi obixpo.
Tsots la spasik k’op xchi’uk rabasista ta tuxta, k’alal ijalav batel “capital” yu’un
“Estado”. La jyich’ milel ta chi’m xchavinik ta yual santo ta sjabilal 1914.
Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
KuxlejalBiografía
Lo’ilal
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
45/58
44
Sk’anel jo’
Ta jujun lum ta jujun paraje skotol krixchanoetik ta sk’anik jo’ ta yorail varexma
k’alal mu’yuk xa xak’ jo; li krixchanoetik xba sk’anik jo’ ta vits mi ch’en. Vinik, ants
tse’m, kerem ta xbatik ta pas k’in ta vits mi ta ch’en, lie ta xich’ik batel kantela,
pom, nichim, resku’, mi pox, ta stij svobik, ama, kitara, ja ti k’usitik oy yu’unike ta
sk’anik oyuk jo’ li jabile oyuk lek xlok’ ixim, chenek’e.
Li jo’e toj jtunel yu’un ti ts’unubatike ja’ yu’un ti krixchanoetike xba spasik k’in ti
bu stak’ sk’anel ti jo’e, ja’ jech stalel skuxlej ti bats’i krixcchanoe.Sebastián Pérez González
San Cristobál de las Casas, Chiapas
Lo ilal Anécdota
Lo’il maxil
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
46/58
45
Ch’en ta matumatsa
Oyla jun ch’en te nopol ta Tuxta ja’ sbi matumatsa, li ch’ene
oyla yajval ta xjam, jun k’ak’al ta jabil xu’ xi j-och ta yut
ch’en oyla ep’ ve’lil tey ja’ no’ox yu’un mu sta xchich’tik tal
ti ve’lile.
Ta o’lol ak’ubal ta xcha’map ti sti’ ch’ene, ja’ to me ta yan
jabil ta xjam yan belta, mi mu lok’ ti krixchanoe yu’un
sjunul jabil te oy ta yut ch’en ta jujun jvevex sk’inal kuxel
xjam ti ch’ene.Sebastián Pérez González
San Cristobál de las Casas, Chiapas
Lo il maxilLeyenda
Jk’ulej mol ta Juárez
Slo’ilal ta Juárez ja’ to’ox muk’ta pinka yajvale ja’ sbi Julian
Méndez Jk’ulej ep svakak, stak’in, oyla jun skumpare te
xk’ot xchi’uk spas lek k’in ta xak’ tajinel vakax, jun k’ak’al
ep iyuch’ pox xyaku’mxa och batel ta yut koral ba stuska
muk’ta pinto vakax. Li mol Juliane la spejbel yakan yu’un
ti pinto vakaxe, k’alal ichope ba stsak tal ti pinto vakaxe la
jyak’be te’ sk’axbe xulum sjip ochel ta ukum. Mol Juliane
oyla svankil ichamla ja’ xa no’ox ikom sjunich’on tse’m x-
X-estela sbi, tala sk’an xik’la, jun mal k’ak’al ta oxla stsak
ti sjunich’one, li tsebe ta spoj sba te majat, te ich’a y yo’ton
ti tsebe, li mol Julian lekxa xai jato k’alal xil lok’tal ti pinto
vakaxe la sluch ti mol Julian jato-o icham ti mol Julian laj
smil yajval ti pinto vakaxe.Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
47/58
46
Jun vinik laj ta ti’el yu’un mutetik
Jun vinik ep sts’unoj xchom ajan xa ti xchobe, ep mutetik ta sch’ux li ajane, li vinike
ta x-ilin yu’un ti ep ta xlaj ta mute li yajane, jun k’al’al ba sk’el ti xchobe, ja’ to xil
epal mutetik yakal ta xk’uxik li ajane, li vinik slok’es stuk’ sk’an smil li mutetik ja’
no’ox yu’un ta ora vilik batel li mutetik, mu’yuk bu icham jkotuk, ta yan k’ak’al
yok’omal ba sk’el li xchobe ja’ no’ox jech noxtok te oyik ta sk’uxik ajan li mutetike,
li vinik nopej batel st’omes li stuk’e, te icham cha’kot oxbot ti mutetike, li yantik
vilik batel ba smakik ta be k’alal isut batel. Te oyik li mutetik smakojik ta be vinike,
lok’esbat sat k’alal ik’ot ta sna ch’abal xa sat skoj yu’un la smil ta tuk’ li mutetike,
ja’ no’ox ta sa’ sve’elik ta te’tik mu snaik mi oy yajval ti bu ave’ike, ja’ yu’un mu
stak ta milel.Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
48/58
47
Katu xchi’uk ts’i’
Ti vo’nee tato xk’opojik to’ox li chonbolometike, vaun li katue xchi’uk ts’i’e ja’to’ox
xchiil sbaik ta xambal ta ve’el xchi’uk naklej, ko’ol sa’ sve’elik, jun k’ak’al la staik
lekil bek’et, li katue laj slo’la ta k’op li ts’i’e jech la jyalbe ts’i’e li bek’et ta jk’ejtik
sventa ok’om chaej ja’ lek basao tal ton kaxlan jlo’tik, jo’one li ta jchavi li bek’ete.
Li ts’i’e la xch’un batel ba sa’ ti ton kaxlane, ja’uk ti katue och ta ve’el sti’ skotol
li bek’ete, k’alal isut tal ti ts’i’e, ch’abalxa k’usta ti katue xchi’uk bek’ete, te lilin ti
sts’i’e jech lajyal ta jsa’ ti bu bat ti katue, ba jmil k’ucha’al la slo’laun ta k’op. Ja’
yu’un li ts’i’ mi la jyil li katue ta sk’an ta sti’ muxa ja’uk xchiil sbaik k’ucha’al ti
vo’nee.Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
49/58
48
Ch’uch’ xchi’uk xulem
Jun k’ak’al te la sta sbaik jkot ch’uch’ xchi’uk xulem xchiin sbaik ta lo’il te la xchap
sbaik yu’unla xba spasik k’in ta vinajel, tala xk’ejinikla li ch’uch’e, la jyal jo’ote
chavich’ batel avom jo’one chik’ejin tey la jmala jbatik ta schikin xoraltik ta vinajel.
Ti ch’uch’e toj ts’i’ spasoj sba stik’ sba ta yut vom, tal li xuleme skuch batel li vobe
k’alal k’ot ta vinajele te sva’an komel ti svobe, ba sa’ ti ch’uch’e mu’yuk ista te isut
tal, k’alal yile te xa chotol li ch’uch’e mi la talxa, lajxa li’ xa oyuni xchi, li xulem
mu sna’ te tikiltal ta vom te skuchoj muyel ta vinajel, ja’ jech pasik ti k’ine k’ejin
mu ch’uch’e, laj ti k’ine batikxa xchi ti xuleme yan ti ch’uch’e, mu xa ba jak ochel
ta vom jech ikom ta vinajel li ch’uch’e, te la snopilan k’ucha’al xyaltal ta balumil,
te nop yu’un slip sba tal te ioch ta yut na’b ja yu’un tana li oyik ta yut jo’ ja’ no’ox
ch’in jlikel xlok’ik ta jo ’ yu’un snainoj-o.Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
50/58
49
Jmak ikatsno’m ka’etik xchi’uk muk’ta bolom
Oyla cha’vo’ vinik jmak ikatsno’m ka’etik chbatik ta jun lum tey ta be te istaik jkot
muk’ta bolom li viniketike la jyilik tey xtal ti muk’ta bolome, ti jun vinike mu ta
anil ta te’ yan ti june mu sna’ xmu ta te’, te la puch’an sba ta lum, li muk’ ta bolome
te inopejtal ta sts’el li vinike, te la jyalbe komel muxa lok’ ta xambal xchi’uk buch’u
mu sna’ xa skoltaote, ja’ jech ibat ta yut te’tik li muk’ta bolome, ti vinik luchul ta
te’e, te iyaltal k’u sk’opon ti xchiile mi lek oyot kusi la jyalbot li muk’ta bolome, la
jyalbun mu xa lok’ xchi’uk buch’u mu sna’ xa skoltot k’alal mi oy k’ope.
Cecilia Vargas Hernández
Huixtan, Chiapas
Vo’ne lo’il
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
51/58
50
Pas k’op jchamo’
Ta sjabilal 1867 li slumal bats’i krixchanoetik oyik ta vokol
ich’bil ta venta yu’un jkaxlanetik ta x-a’mtejik ta stojik
spatanik. Li ta jobel ja’ jun muk’la lum ti bu ta sts’om sbaik
skotolik krixchanoetik jk’opejel ta tsotsil mi tseltal xchi’uk
jkaxlanetik jech k’ucha’al jchamo’etik nopol oy ta jobel. Te
chi’m xcha’vinikal yual diciembre ta 1867, Agustina Gómez
Checheb la jla yil oxp’el ton p’ojtal ta vinagel tey ta paraje
tsajal jemel, li tsebe la stam batel ti tone, la jyich’ batel ta sna
yu’un ja’la ch’ulton ch’unbil yu’un skotol krixchano. Ta 10 de
enero 1868 Pedro Día
z Cusca
t j-a
mtel jpa
ta
n ta
cha
mo’a
spojtal ti jch’ultone ba sk’ej ta sna ta sk’ej ta kaxa ta ak’obaltik la
sk’ojilan ti kaxae la snop ja’ jun riox, ja’ sk’ak’alil tsajal jemel
k’ataj ta sna jch’ultotik yaj yabat Agustina Gómez xchi’uk
Pedro Díaz. Oxlajune’m ta yual pebrero li pale ta jchamo’e
bat ta tsajal jemel ba yich’tal ti tonetike la snop ti ja’ jech
ta xlaj ti k’ope, bu xata yabik yipal ti k’ope oyxa pasbil ta
ach’el ti jtotike te la ane’mtal ta stojol Agustina Gómez. 30
yual agosto de 1868 Pedro Díaz yak’be ya’mtel ti antse pas
ta jch’ulme’tik vaun ti tsajal jemel muk lum yu’un bats’i
viniketik jech k’ucha’al ta jobel solteroetik batik ta tsajal
jemel ba svok’ik ti ch’ulnae laj chukik ti Agustina Gómez
chi’uk Pedro Día
z ik’bil ba
tel ta
Jobel.Sebastián Pérez González
San Cristóbal de las Casas, Chiapas
Narración histórica
Slo’itael k’usi chich’pasel
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
52/58
51
Kampanail jo’
Slo’ilal ta soktom k’alal iyich’ meltsanel ch’ulna ta sjabilal 1572, ba sa’ik tal
kampana k’alal ta vatemala. Kuchbiltal ta kanova ta yuk’mal krijalva mi mo’oje
kuchbil ta pek’.
K’alal bik’taj ti uk’ume k’ucha’al ojtikinbil ta abkostura toj yubulxa ti uk’ume muxa
xjelav li kanovae te ivalk’uj li kenovae p’aj komel li kampanae yal ta chak jo’ muxa
bu ilok’ yu’unik lana li’e te ta xlij ti kampana ta yut jo’. Chal li krixchanoetik ta
o’lol ak’obal yantik tala xa’yik ta xtij ta syijil u ja’ yu’un sbiinoj kampana jo’.
Sebastián Pérez González
San Cristobál de las Casas, Chiapas
pCrónica
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
53/58
52
Nikel ta soktom ta sjabilal 1975
Oxi’m belta nikel ijalav ta alumal soktom sk’ak’alil vaki’m yual octubre (jun yual
xchan vinkil) ta jabilal ta 1975 tey valk’uj naetik ep krixchanoetik jatavik lok’el ta
snaik.
Oxi’m ora sakubal loktal ti nikele li krixchanoetik xvochlajetik no’ox yu’un xiel yan
ok’ik, jalavik batel ta Tuxta, ta jobel, ta ni’bak.
Oyla jo’bok’ na islomes, mu’yuk buch’u icham li krixchanoetike, ja’ no’ox ti naetik
ja’la yu’un ti mu’bu lek pasbile ta uni xamit pasbil ti naetike, ja’ jech ijelav ti nikel
te ta
soktome.Sebastián Pérez González
San Cristobál de las Casas, Chiapas
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
54/58
53
Cho’mtik
Jun vinik oy ep slum sts’unoj xcho’m sk’anxa ak’intael, vaun ba sa’ svinik yu’un xjak
ta ora li ya’mtel ep no’ox li svinike ta smaklintas skotol ti yaj a’mtele.
Vaun te iyalbe yajnil,ants ok’ome so’m xalik cha meltsan vok-ich yu’un chi ve’unkutik
xchi’uk jvinik xba skoltun ta ak’in yo’ ora ta jues ti ak’ine, li ants smeltsan lek vok-
ich sve’el li j-a’mtel viniketik, lek ive’ik ta vok-ich, ta yan k’ak’ale li antse ismeltsan
p’uyu’m ich, lek ive’ik li j-a’mteltike. Ta yoxibal k’ak’al so’m li laj ti a’mtele te isutik
ba
tel ch’a
ba
lxa
ti ve’lile.Sebastián Pérez González
San Cristobál de las Casas, Chiapas
Yalobil k’op
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
55/58
54
Yalobil k opGlosario
Almantalvun Carta
Ch’ipel Arrullo
Ixtolal lo’il Chiste
J-a’mtel osil vinik Campesino
Jech chalik Mito
K’ejimol Canción
Kalon Lata
Kuxlejal Biografía
Lak’lajeletik VecinosLo’il maxil Copla
Lo’il maxil Cuento
Lo’il maxil Fábula
Lo’il maxil Leyenda, creencia y mito
Lo’il Narración
Lo’ilal Anécdota
Mantal InstructivoMantalil lo’il Refrán
Mimi’ Borreguito
Nichimal k’op Poesía
Pa’io, chpamuk’tavan Espiar
Sa’obil Índice
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
56/58
55
Sk’oplal Monografía
Slo’iltael, k’ux-elan Descripción
Slo’itael k’usi chich’pasel Crónica
Snopel ku’si ja’ Adivinanza
Spasel Receta
Suyul Sirena
Sya ya’ Abuelita
Tsavtsav votsan Se esponja (plumas)
Unu baletik • ch-uninaj yanal te Primavera
Vo’ne lo’il Narración histórica
Xch’unel CreenciaXchanel Ensa yo
Xikit • xliklajan Acabado
Xmaklajan k’op Trabalenguas
Xpa’ije, chpaichivan Celo
X-uman, xk’un Pájaro correcaminos
Xyaket Sigue
Yak’obil ta k’elel R epresentación teatral Yech, jech Así
Yolob, t’ilumte’ Arco
Yotolal Página
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
57/58
Stalel xkuxlejal k’usitik chich’an pasel ta bats’i k’opVivencias y sucesos cercanos en lengua tsotsil
Bats'i k'op, Chiapas / Tsotsil de Chiapas3°
se imprimió por encargo de laComisión Nacional de Libros de Texto Gratuitos,
en los talleres de xxxxxxxxCol. xxxxxxxx
Delegación xxxxxxxxxxC.P. xxxxx, México, D.F.,
en el mes de xxxxxx de 2008.
El tiro fue de xxxx ejemplaresmás sobrantes para reposición.
-
8/17/2019 4127 Vivencias Y Sucesos Cercanos en Lengua Tsotsil. Tercer Grado.
58/58