გამოცემის მეცამეტე წელი “LITERATURULI MESKHETI”

გიორგი ლეონიძე

#4 (148)აპრილი

2011 წელიფასი 40 თეთრი

“ЛИТЕРАТУРУЛИ МЕСХЕТИ”

“დადგით მესხეთში აკვნები, აღზარდეთ კვლავ რუსთაველი”

1. ხო ლო შა ბა თის დამ ლევს, კვი­რის პირ ვე ლი დღის გან თი ად ის ას, მო ვი და მა რი ამ მაგ და ლე ლი და მე ორე მა რი ამ იც სა მარ ხის სა ნა­ხა ვად.

2. და აჰა, სა შინ ლად იძ რა მი წა, ვი ნა იდ ან უფ ლის ან გე ლო ზი ჩა მო­ეშ ვა ზე ცით, მი ვი და და გა და აგ ორა სა მარ ხის კა რი დან ლო დი, და ზედ ჩა მოჯ და.

3. სა ხე მი სი იყო რო გორც ელ ვა,

და სა მო სი მი სი სპე ტა კი რო გორც თოვ ლი.

4. მი სი ში შით შეძ­რწუნ დნენ საფ ლა ვის მცველ ნი და მკვდრებს და ემ გვა ნენ.

5. მი მარ თა ან გე ლოზ­მა ქა ლებს და უთხრა მათ: ნუ გე ში ნი ათ, ვი ცი, რომ ჯვარ ცმულ იეს ოს ეძ ებთ.

6. აქ აღ არ არ ის, არ­ამ ედ აღ დგა, რო გორც თქვა. მო დით და იხ­

ილ ეთ ის ად გი ლი, სა დაც ეს ვე ნა უფ ალი.

7. სას წრა ფოდ წა დით, და უთხა­რით მის მო წა ფე ებს, რომ მკვდრე­თით აღ დგა, და წინ მი გიძ ღვით გა ლი ლე ის კენ; იქ იხ ილ ავთ მას. აჰა, გითხა რით თქვენ.

8. ხო ლო ის ინი მსწრაფლ გა მო­ვიდ ნენ სა მარ ხი დან და, ში ში თა და დი დი სი ხა რუ ლით მირ ბოდ ნენ,

რა თა ეუწყე ბი ნათ მი სი მო წა ფე ებ­ის ათ ვის.

9. და მო წა ფე ებ ის სა უწყებ ლად მი მა ვალთ, აჰა, შე მოხ ვდათ იესო და უთხრა მათ: გი ხა რო დეთ! ხო ლო ის ინი მი ვიდ ნენ, მუხ ლზე მო ეხ ვივ­ნენ და თაყ ვა ნი სცეს მას.

10. მა შინ უთხრა მათ იეს ომ: ნუ გე ში ნი ათ; წა დით, აუწყეთ ჩემს ძმებს, რომ გა ლი ლე ას წა ვიდ ნენ, და იქ მი ხი ლა ვენ მე.

11. და რო ცა ის ინი წა ვიდ ნენ, აჰა, ზო გი ერ თი და რაჯ თა გა ნი ქა ლაქ ში შე ვი და და მო ახ სე ნა მღვდელ თმთავ რებს ყვე ლა ფე რი, რაც მოხ და.

12. ხო ლო ის ინი შე იკ რიბ ნენ უხ­უც ეს ებ თან ერ თად, ბჭო ბა გა მარ­თეს და დიდ ძა ლი ფუ ლი მის ცეს ჯა რის კა ცებს.

13. და უთხრეს: თქვით, რომ მი სი მო წა ფე ები მო ვიდ ნენ ღა მით და, ვიდ რე გე ძი ნათ, მო იპ არ ეს იგი.

14. და თუ ეს ხმა მი აღ წევს მთავ­

რამ დე, ჩვენ და ვარ წმუ ნებთ მას და უსი ამ ოვ ნე ბის გან გიხ სნით.

15. მა თაც აიღ ეს ფუ ლი და ისე მო­იქ ცნენ, რო გორც და რი გე ბულ ნი იყ­ვნენ. და გავ რცელ და ეს ხმა იუდ ევ­ელ თა შო რის დღე ვან დელ დღემ დე.

16. ხო ლო თერ თმე ტი მო წა ფე გა ლი ლე ას წა ვი და, მთა ზე, სა დაც უბ რძა ნა მათ იეს ომ.

17. და იხ ილ ეს იგი და თაყ ვა ნი სცეს მას; ხო ლო ზო გი შე ეჭ ვდა.

18. მიუახლოვდა მათ იესო, და­ელ აპ არ აკა და უთხრა მათ: მო მე ცა მე მთე ლი ხელ მწი ფო ბა ცა ზე დაც და მი წა ზე დაც.

19. წა დით და ას წავ ლეთ ყვე ლა ხალ ხს, და ნა თე ლი ეც ით მა მის და ძის და სუ ლის წმინ დის სა ხე ლით;

20. ას წავ ლეთ მათ და იც ვან ყვე­ლა ფე რი, რაც მე გიბ რძა ნეთ; და აჰა, მე თქვენ თა ნა ვარ დღე მუ დამ, ვიდ რე ქვეყ ნის და სას რუ ლამ დე. ამ ინ.

სა ხარე ბა მა თე სი.თ.27

“ვაი, რა კარ გი სა ჩი ნო რა ავ ად მი გიჩ ნი ესო!ბო რო ტი სა გან კე თი ლი შუ რით ვერ გა ნარ ჩი ესო,მაცხოვ ნე ბე ლი შენ მა თი წამ წყმენ დლად მი გიჩ ნი ესო,დი დე ბა მოთ მი ნე ბა სა შენ სა, უფ ალო იესო!”

დავით გურამიშვილი

გი ლო ცავთ ბრწყინ ვა ლე აღ დგო მას იესო ქრის ტე სი!

“ქრისტეს გამოცხადება ხალხთან”ნახ. ალექსანდრე ივანოვისა

ლიტერატურული მესხეთი2 2011 წელი, აპრილი

ნოდარ ასპანიძე

ინ სტი ტუტ ში მი სა ღე ბი გა მოც დე ბის ცი ებ-ცხე ლე ბა დამ თავ რდა. ეზ ოში თავ მოყ რი ლი ხალ ხი ჩა რიცხულ თა სი ის გა მოქ ვეყ ნე ბას გუ ლის ფან ცქა ლით ელ ოდა. მო მა ვა ლი სტუ-დენ ტე ბი და მა თი გულ შე მატ კივ რე ბი ჯგუფ-ჯგუ ფად იდ გნენ და ყვე ლას იმ კა რი სა კენ ეჭ ირა თვა ლი, სა იდ ან აც ჩა რიცხულ თა სია უნ და გა მო ეტ ან ათ და იქ ვე კე დელ ზე გა მო-ეკ რათ. გუ რა მი ნე კერ ჩხლის ხეს მიყ რდნო-ბო და და ის იც ელ ოდა სი ას, რო მელ საც მი სი ბე დი უნ და გა და ეწყვი ტა. იგი ში ნა გა ნად გრძნობ და, რომ ჩა რიცხულ თა სი აში აუც ილ-ებ ლად იქ ნე ბო და, მაგ რამ მა ინც ეშ ინ ოდა, ვა ითუ, გა უთ ვა ლის წი ნე ბე ლი რა მე მოხ დე-სო. უც ბად მთე ლი ეზო გა ირ ინ და, გა იღო კა რი და კე დელ ზე ჩა მო კი დეს და ფა, სა დაც ფა კულ ტე ტე ბის მი ხედ ვით გა მოკ რუ ლი იყო ინ სტი ტუტ ში ჩა რიცხულ თა გრძე ლი სია. ხალ ხი მი აწყდა მას. ცო ტა ხნის შემ დეგ სად სი ხა რუ ლით გა მოწ ვე ული წი ვილ-კი ვი ლი და სად გულ შე მატ კი ვარ თა და აბ იტ ური ენ ტთა უკ მა ყო ფი ლე ბით გა მოწ ვე ული შე ძა ხი ლე ბი და ვაი-ვი ში გა ის მა. გუ რა მი ყვე ლა ზე ბო-ლოს მი ვი და და ფას თან, მო ძებ ნა თა ვი სი ფა კულ ტე ტის სია და, რო დე საც ჩა იკ ითხა, სი აში მი სი გვა რი მე ორე რი გით ნომ რად იყო და ფიქ სი რე ბუ ლი. უნ ებ ლი ედ თვა ლე ბი დან სი ხა რუ ლის ცრემ ლე ბი გად მოს ცვივ და. თუმ ცა, გვერ დით მყო ფებს სი ხა რუ ლი ვე-რა ვის ვერ გა უზი არა, ვი ნა იდ ან ახ ლო ბე ლი და გულ შე მატ კი ვა რი იქ არ ავ ინ არ ჰყავ და. გუ რა მი იქ იდ ან პირ და პირ სა ფოს ტო გან-ყო ფი ლე ბის კენ გა იქ ცა და სას წრა ფო ტე-ლეგ რა მით აც ნო ბა დე დას ერ თი სიტყვით: “ჩა ვი რიცხე.” იგი უს აზღვროდ ბედ ნი ერი იყო. მთე ლი ქვე ყა ნა თა ვი სი ეგ ონა. მოზღვა-ვე ბუ ლი სი ხა რუ ლით ად გილს ვერ სად ვერ პო ულ ობ და, მთე ლი ღა მე თეთ რად გა ათია სტუდ ქა ლაქ ში დრო ებ ით აღ ებ ულ ოთ ახ ში.

და იწყო ლექ ცი ები. გუ რა მის სტუდ ქა-ლაქ ში მის ცეს ბი ნა. მის წინ ახ ალი სამ ყა რო გა და იშ ალა. გრძნობ და, მი სი თა ნა კურ სე-ლე ბის უმ ეტ ეს ობა, მა ტე რი ალ ურ ად უზ-რუნ ველ ყო ფი ლე ბი რომ იყო. მან მა ში ნათ ვე შე ამ ჩნია, რომ მათ მხო ლოდ სტუ დენ ტის სა ხე ლი სჭირ დე ბო დათ. თა ნა კურ სე ლებს შო რის აშ კა რად გა მო იკ ვე თა პირ ვე ლო ბის-თვის ბრძო ლის ჟი ნი. გუ რა მი გულ დინ ჯი, უწყი ნა რი და გულ მარ თა ლი ად ამი ანი იყო, არ ავ ის სა უბ არ ში არ ერე ოდა, თუ ვინ მე რა მეს შე ეკ ითხე ბო და, მოკ ლედ და ლა კო ნუ-რად იძ ლე ოდა პა სუხს. არც პირ ვე ლო ბის კენ ჰქონ და სწრაფ ვა და არც თა ვის გა მო ჩე-ნას ცდი ლობ და. დრო გა დი ოდა. გუ რა მი გრძნობ და, რომ ოჯ ახ იდ ან დახ მა რე ბას ვერ მი იღ ებ და და მხო ლოდ სტი პენ დი ის იმ ედ-ად უნ და ყო ფი ლი ყო, თუმ ცა ის იმ დე ნად მცი რე იყო, რომ ყო ველ დღი ურ ხარ ჯებს ვერ გას წვდე ბო და. ამ დე ნი წვა ლე ბი სა და უძ ილო ღა მე ებ ის შემ დეგ და უს წრე ბელ ზე გა დას ვლა და მუ შა ობ ის დაწყე ბა მი იჩ ნია მარ თე ბუ ლად. დიდ ხანს ფიქ რობ და, მაგ რამ გა მო სა ვალს ვე რა და ვერ პო ულ ობ და.

ერთ კვი რა დღეს, სა უზ მის შემ დეგ, ქა-ლაქ ში გა ვი და და ზღვა ხალ ხს შე ერია. ფიქ რებ ში ჩა ძი რულ მა ვერც კი შე ამ ჩნია, ისე აღ მოჩ ნდა ეკ ლე სი ის ეზ ოში. ქუ დი მო იხ ადა და უნ ებ ლი ედ შე ვი და ტა ძარ ში. მლოც ვე ლე ბი სან თლე ბით ხელ ში იდ გნენ და სულ გა ნა ბულ ნი უს მენ დნენ მოძ ღვრის ქა და გე ბას. გუ რა მი იქ ვე, სვეტ თან აიტ უზა და სმე ნად იქ ცა. თუმ ცა ეკ ლე სი ის ში და ინ ტე რი ერს თვალ ხარ ბად და უწყო თვა ლი-ერ ება. ყუ რადღე ბა ერ თი ხა ტი დან მე ორ ეზე გა დაჰ ქონ და და ფიქ რებ ში უფ რო და უფ-რო იძ ირ ებ ოდა. ყურ ში ჩა ეს მა დე დის მი ერ წარ მოთ ქმუ ლი “მა მაო ჩვე ნო,” რო მელ საც ძი ლის წინ ყო ველ თვის ამე ორ ებ ინ ებ და შვილს. ფიქ რებ ში გარ თულს უც ბად წყნა რი და თავ შე კა ვე ბუ ლი ჩურ ჩუ ლი ჩა ეს მა ყურ ში:

— რა კარ გად ქა და გებს, მა მა სტე ფა ნე. — დი ახ, მარ თლაც დი დი მოძ ღვა რია,

ჭეშ მა რი ტი მწყემ სი თა ვი სი მრევ ლის. — და-უდ ას ტუ რა თა ნა მო სა უბ რემ.

წირ ვა დამ თავ რდა. მლოც ვე ლებ მა უკ უს-ვლით და პირ ჯვრის წე რით და ტო ვეს ტა ძა-რი. გუ რა მიც იგ ივ ენა ირ ად მო იქ ცა და ეზ ოში გა მო სულ მა რა ღაც ზე ბუ ნებ რი ვი გან ცდა

იგ რძნო, თით ქოს იმ ედ ის ნა პერ წკა ლი ჩა ეს-ახა, მხო ლოდ ვერ გა ეგო, სა იდ ან დაეუფლა ეს ძა ლა და რას უქ ად და იგი.

იმ დღის შემ დეგ მო უხ ში რა ტა ძარ ში სი არ-ულს, რო ცა ვერ მი დი ოდა, სულ ში სი ცა რი-ელ ეს გრძნობ და ყო ველ თვის. მი სი სუ ლი ერი სამ ყა რო ახ ლა ტა ძა რი იყო, რო მე ლიც სიმ-შვი დეს აძ ლევ და და სუ ლი ერ ად ის ვე ნებ და.

მა მა სტე ფა ნეს არ გა მოჰ პარ ვია ახ ალ-გაზ რდა კა ცის და ნაღ ვლი ან ებ ული, უძ ირო თვა ლე ბი და რო ცა კვლავ მი ვი და იგი ტა ძარ-ში, წირ ვის დამ თავ რე ბის თა ნა ვე მოძ ღვარ მა

თა ვის თან იხ მო სა სა უბ როდ. მა მა სტე ფა ნემ სკამ ზე ჩა მოჯ დო მა შეს თა ვა ზა. მოძ ღვარ მა გუ რამს უძ ირო თვა ლებ ში ჩა ხე და და წყნა რი ხმით უთხრა: შვი ლო ჩე მო, შენს თვა ლებ ში სევ და სა და ნაღ ველს ვხე დავ. გუ ლახ დი ლად მითხა რი მი სი მი ზე ზი. გუ რამს თით ქოს ენა და ებაო, პა სუ ხი ვერ გას ცა მოძ ღვარს. თუმ-ცა, გაკ ვირ ვე ბით კი გა და ხე და, რო მე ლიც ასე სა ოც რად ჩაწ ვდა მის ში ნა გან სამ ყა როს და ის ღა შეძ ლო მხო ლოდ, რომ უხ მოდ ეამ-ბო რა მოძ ღვარს ხელ ზე და ფე ხაკ რე ფით გა ვი და ტაძ რი დან.

ორი კვი რა ებ რძო და სა კუ თარ თავ ს გუ-რა მი, ეთ ქვა თუ არა მოძ ღვრის თვის თა ვი სი გა სა ჭი რის შე სა ხებ. დი დი ჭოჭ მა ნის შემ დეგ მა ინც გა დაწყვი ტა მი სუ ლი ყო მას თან და სრუ ლი სი მარ თლე ეთ ქვა.

ტაძ რის ეზ ოში რო ცა შე ვი და, გულ ში ჩამ-წვდო მი ქარ თუ ლი სა გა ლო ბე ლი შე მო ეს მა. მრევ ლს შე ერია. წირ ვა მო თავ და. გუ რა მი კი მა ინც არ ჩქა რობ და. იმ ად გილ ზე გა ჩერ და, სა იდ ან აც მა მა სტე ფა ნე უნ და გა მო სუ ლი ყო. მცი რე ლო დი ნის შემ დეგ მა მა სტე ფა ნეც გა მო ვი და და გუ რა მის პირ და პირ დად გა. მოძ ღვარს დაღ ლი ლი სა ხე ჰქონ და, თუმ ცა თვა ლებ ში სით ბო და სი ხა რუ ლი ჩას დგო-მო და. გუ რა მის და ნახ ვა ესი ამ ოვ ნა, მე რე იქ ვე სკამ ზე ჩა მოჯ და და გუ რა მიც გვერ დზე მო ის ვა. სი ჩუ მე ჩა მო ვარ და. დუ მი ლი მა მა სტე ფა ნემ და არ ღვია:

— ამ დე ნი ხა ნი ტყუ ილ უბ რა ლოდ არ გა-უჩ ინ არ დე ბო დი, შვი ლო ჩე მო!

გუ რამ მა ნაღ ვლი ანი თვა ლე ბით შე ხე და მოძ ღვარს, მე რე გამ ბე და ობა მო იკ რი ბა და მო რი დე ბით და იწყო: მთე ლი ჩე მი ბავ შვო ბა და სიყ მაწ ვი ლე იმ ას ვნატ რობ დი მში ერი არ ვყო ფი ლი ყა ვი, ხო ლო სკო ლა ში ისე მეს წავ ლა, რომ უმ აღ ლეს სას წავ ლე ბელ ში მოვ ხვედ რი ლი ყა ვი, რად გან, ვინც უმ აღ ლეს სას წავ ლე ბელ ში ირ იცხე ბა, უც ბად მაღ ლდე-ბა სოფ ლი სა და თა ნა ტო ლე ბის თვალ ში, ხალ ხი შე ნატ რის ხოლ მე მის მშობ ლებს კარ გი შვი ლის გაზ რდი სათ ვის. მათ მი მართ მოკ რძა ლე ბა უჩ ნდე ბათ. დი დი ხნის ოც ნე-ბას ფრთე ბი შე ვას ხი, გავ ხდი სა ნატ რე ლი ინ სტი ტუ ტის სტუ დენ ტი. რო დე საც ჩემს

სო ფელ ში გა იგ ეს ჩე მი უმ აღ ლეს სას წავ-ლე ბელ ში ჩა რიცხვის ამ ბა ვი, ზო გი ერ თს გა უკ ვირ და — ეს უპ ატ რო ნო ბავ შვი მარ-თალს ამ ბობს თუ გვატყუ ებ სო, ზო გი ერ თი შუ რით შეხ ვდა ჩემს წარ მა ტე ბას, მხო ლოდ რამ დე ნი მემ მარ თლაც და გულ წრფე ლად მო მი ლო ცა. მახ სოვს, მა რი ამ ობ ის დღე-სას წა ულ ზე, სა ფა რა ში ცეკ ვა-თა მა ში იყო გა ჩა ღე ბუ ლი, რო ცა ჩე მი რი გი მო ვი და და წრე ში გა ვე დი და ჩე მი უფ რო სი ძმა გა მო-ვიწ ვიე სა ცეკ ვა ოდ, მთელ მო ედ ან ზე ის-ეთი ტა ში დაჰ კრეს, მთე ლი ცხოვ რე ბა არ

და მა ვიწყდე ბა. მა შინ მივ ხვდი, რომ მათ თვალ ში უკ ვე ამ აღ ლე ბუ ლი ვი ყა ვი. ამ ჟა მად სი ხა რუ ლით მივ დი ვარ ყო ველ ლექ ცი აზე, სწავ ლა ში არ ავ ის ტოლს არ ვუ დებ, მაგ რამ ჩემს ოჯ ახს ჩე მი შე ნახ ვის შე საძ ლებ ლო ბა არა აქ ვს. ერ თხანს გა დავ წყვი ტე მუ შა ობა და მეწყო, მაგ რამ, სა დაც მი ვე დი, მითხრეს, ჩვე ნი მუ შე ბი ვერ დაგ ვი საქ მე ბია, სტუ დენ-ტებს რო გორ და ვა საქ მებ თო. არ ვი ცი, რა ვქნა, ქურ დო ბა სა და ყა ჩა ღო ბას ვერ მო ვა-ხერ ხებ, რად გან ჩვენს მოდ გმა ში ქურ დო-ბი სა კენ მიდ რე კი ლე ბა არ ავ ის არ ჰქო ნია. ჩე მი წი ნაპ რე ბი სამ შობ ლოს სა და რა ჯო ზე იდ გნენ ყო ველ თვის და ავ საქ მეს არ ას ოდ ეს არ მის დევ დნენ. ამ გვა რი უმ სგავ სო საქ მის ჩა დე ნას, სიკ ვდი ლი მირ ჩევ ნია. რა ვქნა, რო-გორ მო ვიქ ცე! ვი მათხოვ რო? არ შე მიძ ლია! ვინ მეს მივ მარ თო დახ მა რე ბის თვის? ვინ და-მეხ მა რე ბა? ყვე ლას თა ვი სი გა სა ჭი რი აქ ვს. აი ამ იტ ომ მო ვე დი უფ ლის ნე ბით თქვენ თან რჩე ვი სათ ვის.

მა მა სტე ფა ნეს არ შე უწყვე ტი ნე ბია სა უბ-არი გუ რა მის თვის. ბო ლოს ფეხ ზე წა მოდ გა. ხე ლი მაგ რად ჩას ჭი და მას და პა ტა რა ყუთ-თან მი იყ ვა ნა, რო მე ლიც იქ ვე, კუთხე ში იდ გა და ზედ წარ წე რა ჰქონ და გა კე თე ბუ ლი: “შე-მო წი რუ ლო ბა.” ცო ტა ხნის დუ მი ლის შემ დეგ მი უბ რუნ და იგი გუ რამს და უთხრა: აქ ედ ან თქვენ შე გიძ ლი ათ ყო ველ დღი ურ ად მო იხ მა-როთ იმ დე ნი, რო გორც თქვე ნი სინ დი სი და გუ ლი გი კარ ნა ხებ სო. ოღ ონდ, გახ სოვ დეს, აქ ედ ან მი ღე ბულ მა მად ლმა ის ეთი ნა ყო ფი უნ და გა მო იღ ოს, ხალ ხი სა და ღვთის სამ სა-ხუ რი სათ ვის, რო გორც ეს სან თლე ბი იწ ვი ან, ბო ლომ დე, უს იტყვოდ და უხ მა ურ ოდ. შენც ას ევე უნ და და იხ არ ჯო ხალ ხის თვი სო.

ეს რომ აშ კა რა ქურ დო ბაა ღვთი სა და ხალ ხის წი ნა შე, ამ აზე უფ ალი ხომ შე მაჩ ვე-ნებს! — უთხრა გაკ ვირ ვე ბულ მა გუ რამ მა მოძ ღვარს.

— უფ ალ მა იც ის თა ვი სი საქ მე, იგი შენ-ში ხე დავს სი კე თეს, ამ იტ ომ მო გიყ ვა ნა აქ, ჩემ თან. ახ ლა წა დი, გულ დამ შვი დე ბუ ლი იყ ავი, კარ გად ის წავ ლე, ყო ველ თვის მო დი და მი ნა ხუ ლე.

გუ რა მი მოძ ღვარს ხელ ზე ეამ ბო რა და

ეკ ლე სი იდ ან გულ დამ ძი მე ბუ ლი გა მო ვი და. იგი და ემ ორ ჩი ლა ბე დის წე რას. იმ დღი დან მო ყო ლე ბუ ლი ყო ველ თვის მოკ რძა ლე ბით მი დი ოდა მა მა სტე ფა ნეს თან, ღვთის მშობ-ლის ხატ თან და იჩ ოქ ებ და, სან თელს აან-თებ და, მოკ რძა ლე ბულ თან ხას აიღ ებ და და პა რა ლე ლუ რად ცალ კე უბ ის წიგ ნაკ ში იწ ერ და ყო ველ გროშს, ხო ლო არ და და გე ბის დროს თავ და უზ ოგ ავ ად შრო მობ და.

გუ რამ მა უმ აღ ლე სი სას წავ ლე ბე ლი წარ-მა ტე ბით და ამ თავ რა. გა მომ შვი დო ბე ბი სათ-ვის მა მა სტე ფა ნეს თან მი ვი და და დიდ ხანს ესა უბ რა თა ვის მო მა ვალ ცხოვ რე ბა ზე. მოძ-ღვარ მა გულ წრფე ლად მი ულ ოცა დიპ ლო მის აღ ება და წარ მა ტე ბე ბი უს ურ ვა. გუ რა მი მა შინ ვე ჩა ება სა ზო გა დო ებ რივ საქ მი ან ობ-აში. მას ერ თი წუ თი თაც არ და ვიწყე ბია მა მა სტე ფა ნეს მი ერ გა წე ული მად ლი. მან მოკ ლე დრო ში ძლი ერი ფირ მა შექ მნა, რომ ლის შე-მო სა ვა ლი დღი თიდღე იზ რდე ბო და. თა ვის კო ლექ ტივ ში, პუ რო ბის დროს, რაც ძა ლი ან იშ ვი ათ ად, მაგ რამ მა ინც იმ არ თე ბო და, მი სი საყ ვა რე ლი სადღეგ რძე ლო ყვე ლამ ზე პი რად იც ოდა — ეს სადღეგ რძე ლო უფ ლის სა დი-დე ბე ლი და, შე სა ბა მი სად, მა მა სტე ფა ნეს სა მად ლო ბე ლი იყო.

გა ვი და ხა ნი. ში ნა გა ნად გრძნობ და გუ რა-მი, რომ რა ღა ცა ძა ლი ან აწ უხ ებ და, ად გილს ვერ პო ულ ობ და გა ნა თე ბულ და ფარ თო ოფ ის ში. უც ბად შედ გა, ღრმად ჩა ფიქ რდა და გან ვლი ლი წლე ბი გო ნე ბის თვა ლით აწ-ონ-და წო ნა. გა იხ სე ნა წარ სუ ლი დრო. მე რე მა გი დას თან მი ვი და, უჯ რა გა მოს წია და, სა ბუ თებს სა დაც ინ ახ ავ და, იქ იდ ან სა გულ-და გუ ლოდ შე ნა ხუ ლი უბ ის წიგ ნა კი ამო-იღო, მას ში მა მა სტე ფა ნე სა გან მი ღე ბუ ლი “მად ლი” ჰქონ და ჩა მო წე რი ლი, რო მელ მაც ცხოვ რე ბის დიდ გზა ზე გა მო იყ ვა ნა და კა-ცად აქ ცია იგი. და უფ იქ რებ ლად მი უჯ და მა გი დას, სა გულ და გუ ლოდ და აჯ ამა ეკ ლე-სი იდ ან შე მო წი რუ ლი თან ხა, მე რე მი ვი და სე იფ თან, გახ სნა და იქ იდ ან სო ლი დუ რი თან ხა გა მო იღო. ერთ კონ ვერ ტში ჩა დო გარ-კვე ული თან ხა, რაც სტუ დენ ტო ბის დროს ას ულ დგმუ ლებ და, ხო ლო მე ორ ეში, არც კი და უთ ვლია, ისე ჩა დო დი დი თან ხა. მე რე სა-ტე ლე ფო ნო წიგ ნში აერ ოპ ორ ტის ერთ-ერ თი სა ლა როს ნო მე რი აკ რი ფა და სას წრა ფოდ შე უკ ვე თა თვით მფრი ნა ვის ბი ლე თი...

თვით მფრი ნავ მა მშობ ლი ური ქა ლა ქი სა-კენ აიღო გე ზი. ბინ დდე ბო და, რო ცა გუ რამ-მა მო ნას ტრის ეზ ოში შეს დგა ფე ხი. მხო ლოდ ერ თს ნატ რობ და — მოძ ღვა რი ად გილ ზე დახ ვედ რო და. პირ ჯვრის წე რით ეკ ლე სი ის კა რი შე აღო. სან თლის შუქ ზე ან აფ ორი ანი ნაც ნო ბი ფი გუ რა და ინ ახა. არე ული ნა ბი ჯით მის კენ გას წია. მა მა სტე ფა ნემ შე ამ ჩნია უდ-როო დროს ეკ ლე სი აში შე მო სუ ლი სტუ მა რი და ყუ რადღე ბა მის კენ გა და იტ ანა. და... მოძ-ღვარ მა მას ში ნაც ნო ბი თვა ლე ბი და ლან და, რო მელ შიც ნაღ ვე ლი და სევ და გამ ქრა ლი ყო, ხო ლო მათ ნაც ვლად სი ხა რულ სა და სით ბოს და ედო ბი ნა.

ერ თმა ნე თი თბი ლად მო იკ ითხეს და დიდ-ხანს გა აბ ეს სა უბ არი. გუ რამ მა დაწ ვრი ლე-ბით უამ ბო თა ვის გან ვლილ ცხოვ რე ბა ზე. გა მომ შვი დო ბე ბი სას სთხო ვა, უარი არ ეთ ქვა მოძ ღვარს იმ მად ლის დაბ რუ ნე ბა-ზე, რაც მან მის თვის გა აკ ეთა მთე ლი ამ წლე ბის გან მავ ლო ბა ში და ორი კონ ვერ ტი შე აჩ ეჩა ხელ ში. იმ ის ში შით, რომ მოძ ღვარს შე ურ აცხყო ფი ლად არ ეგ რძნო თა ვი, მო წი-წე ბით და ამ ატა: მა მაო, ეს ერ თი კონ ვერ ტი ის მად ლია, რაც თქვენ ჩემ თვის გა აკ ეთ ეთ ჩე მი გა ჭირ ვე ბის ჟამს, ხო ლო მე ორე იმ ისაა, ვინც ჩემ ნა ირ ად მო ვა თქვენს წი ნა შე და დახ მა რე ბას გთხოვთ.

გუ რა მი მო ნას ტრი დან სუ ლი ერ ად დამ შვი-დე ბუ ლი გა მო ვი და, მი სი ში ნა გა ნი სამ ყა რო კი დევ უფ რო აივ სო უფ ლის სიყ ვა რუ ლით. იგი მი დი ოდა გა მარ თუ ლი ნა ბი ჯით, რად გან იც ოდა, მას თან მიჰ ყვე ბო და მა მა სტე ფა ნეს ლოც ვა-კურ თხე ვა.

დრო გა დი ოდა... გუ რა მი ყვე ლა საღ ვთო საქ მეს ყო ველ თვის თა ვი სი ქველ მოქ მე დე-ბით პა სუ ხობ და და უფ ლის სა ხე ლით მად-ლი ან საქ მეს აკ ეთ ებ და.

პროზა

( ნ ა მ დ ვ ი ლ ი ა მ ბ ა ვ ი )

მადლი

2011 წელი, აპრილი 3ლიტერატურული მესხეთი

პოეზიაალიოზ ოკოშვილი

ჯვა რი დაგ ვწე რეეს მე რამ დე ნედ,მე რამ დე ნედგა ზაფხულს ვე ლით.ეს მე რამ დე ნედჩვენ თვის ვბლან დავთ ახ ალ იმ ედ ებს,ჯვა რი დაგ ვწე რე,

უწ მინ დე სის ნე ტა რი ხე ლით,თო რემ სა წუთ რო,ღმერ თო,ჩვენ თვის არ ას იმ ეტ ებს.ეს გა ზაფხუ ლი სხვებს არა ჰგავს,მძი მეა უფ რო,სა ნა ხებს ქარ თლის ოხ ში ვა რისის ხლი სა ას დის;ჭა მა-სმად ექ ცა თუმ ცა ქარ თველს ახ ლა სა წუთ რო,მოგ ვიღ წე ვიალოც ვით,ბრძო ლით,შრო მით აქ ამ დის.ჯვა რი დაგ ვწე რე, უწ მინ დე სის ხე ლით,უფ ალო!დაგ ვძი მე ბიაუკ ან ას კნელ გზა ზე გოლ გო თა,ღვთის მშო ბელს ჯე რაცრუს თა ვე ლის ენ ით ვუ გა ლობთ,ნუ, ნუ მოგ ვიშ ლი ქარ თულ ენ ასღმერ თო, ოღ ონ დაც.

ფიქ რე ბი გა ლაკ ტი ონ ზეიყ ავ რამ დე ნად მი უს აფ არი, -ან ეს სიტყვე ბი რამ გათ ქმე ვი ნა;“მე მქონ და ბი ნა, თავ შე სა ფა რი,მაგ რამ ქა რიშ ხალს არ ჰქონ და ბი ნა.”“ტო ტებს ქა რი სას გა დაჰ ყვა მარ ტი,”აპ რი ლის კა ბებს მთე ბი იც ვა მენ;შენს პო ეზი ას აქ ვს ან და მა ტი,შენს სადღეგ რძე ლოს რით მე ბით სვა მენ.“მაგ რამ მე მუ დამ მე მახ სოვ რე ბა,შე ნი თოვ ლი ვით მკრთა ლი ხე ლე ბი,”ოც ნე ბა გქონ და მთე ლი ცხოვ რე ბა,გა და რე ული ლურ ჯა ცხე ნე ბის.და თუ ოც ნე ბას გი წეწ და ქა რი,მზეც ხომ გიმ ზერ და “მე რის თვა ლე ბით,”რო ცა ვარ სკვლა ვებს შე ახე ქნა რი,პირ ვე ლად იქ ნებ რა მოკ რძა ლე ბით!მე რე რად გახ და ვე ლი უდ აბ ნო,სას მი სი — სავ სე “უმ ძაფ რეს შხა მით?”ან შვილ თაშ ვი ლებს რო გორ უამ ბობ,რა ტომ იწყე ბა დღე “მე და ღა მით?”

ნატ ვრის თვა ლინატ ვრის თვა ლი და მე კარ გა ცა ში,აის ივ ით გა მიბ რწყინ და სა ხე,ნი ავ მა რომ გა მი ტა ცა, მა შინ,ავ ნის ლი ვით ზღვა ში და ვი ნა ხე.ერ თი იყო მის წრა ფე ბა ჩე მი,ლან დის ჟი ნით ბედ თან ხე ტი ალი,ბედ ნი ერ ად ჩე მი გა დამ რჩე ნიავი გრძნო ბის უფ რო მე ტი ალი.ქარს გავ ყე ვი, გა ვე კი დე ვარ სკვლავს,იქ ვე იყო, ფარ ფა ტებ და ზღვა ში...“ძნელ ბე დო ბა, ღმერ თო, ასე რად მკლავს?”ეს ღა დამ რჩა მე რე გუ ლის ხმა ში.სა ოც არი იყო ზღვა და მი წა;ნატ ვრის თვა ლი, ჩე მი ნატ ვრის თვა ლი,იმ სა ღა მოს, იმ ვარ სკვლა ვად გი ცან -შან დლის წვერ ზე გა ელ ვე ბა მკრთა ლი.

ნა პირს მოვ წყდი, ჩა ვე კო ნე ტალ ღებს,აღ არც ჩე მი სა წა დე ლის მწამ და,და თუ რა მე ახ ლაც გა მა ლა ღებს,სიზ მრად ქცე ულ მოჩ ვე ნე ბის გარ და.ის ევ შფო თავს გა მე ტე ბით ღა მე,ყვე ლა ფე რი და იფ არა ბნელ ში;ვის და ვე ძებ ერ თი მო ცუ რა ვე,ან დაც, ბო ლოს, რა შემ რჩე ბა ხელ ში!

რა გრძნო ბაა, მა ინც ნატ ვრის თვა ლი,უს აშ ვე ლოდ რომ ჩა მენ თქა ზღვა ში;ლან დად ქცე ულს დამ რჩა ნა ტერ ფა ლიის ევ ზღვა ში, ის ევ იმ ღელ ვა ში.სად წა მიყ ვანს სი ნამ დვი ლე მი წის,აღ არ იც ის გულ მა, რო ცა იწ ვის.

ჩემს მას წავ ლე ბელსშენ ღი მი ლით “აი ია” შეგ ვას წავ ლე,ჟრი ამ ულ ით გუ ლი ზამ თარს გა ებ ზა რა;დე და სა ვით ამ დენ სით ბოს რო გორ ავ ლენ,ამ დენ “გიჟ თან,” ამ დენ ცელქ და აბ ეზ არ თან?გა ჯავ რე ბა იმ ავ წუთ ში გა ვიწყდე ბა,რო ცა უკ ვდავ სტრი ქო ნებ თან შეგ ვა ჭი დებ!ჩაგ ვჩი ჩი ნებ, რომ ცხოვ რე ბა აქ იწყე ბა,ბედ ნი ერი გა ზაფხუ ლიც მო ვა კი დევ.ჩვენ ღი მი ლი დაგ ვთა მა შებს უწყი ნა რი,შენს სით ბოს თან რა ზამ თა რი

შეგ ვამ ცივ ნებს?მო დის ცოდ ნა უთ ქმე ლი და უჩ ინ არი,მო დის ცოდ ნა და მზე სა ვით მო ას ხი ვებს.

მუხ რა ნუ ლიიტყვი ან ზოგ ნი,რომ მუხ რა ნის ვარ მიმ ბაძ ვე ლი,ამ დე ნად, დრო ის,ჩე მი დრო ის ფუ ჭად მფლან გვე ლი.

და გა ნა სხვი სა,იმ მუხ რა ნის,დი დი მუხ რა ნისდა თა ნაც ვი საცვერ შევ წვდე ბი მა ინც მუხ ლამ დის.სულ ტყუ ილია,ჩემს გულს რად გან,სხვა მხრივ ონ ავ არს,მუხ რა ნის გზე ბით თუ უვ ლია,რად გან მო ნა ვარ!მო ნა ვარ გზე ბის,იმ დიდ მუხ რანს რო გორც უვ ლია,

კა ცად დარ ჩე ნისვეტ რფი იმ გზას,მწუ ხარს, შუღ ლი ანს.ვეტ რფი უს აზღვრო გა ხე ლე ბას,მა მულ ზე ლოც ვით,და ვსწავ ლობ,ვსწავ ლობმი სი ყვე ლა ლექ სის სი ნორ ჩით.სულ ტყუ ილია,მუხ რა ნუ ლის რად გან მო ნა ვარ,რო გორ ვიქ ნე ბი,მიმ ბაძ ვე ლი ოქ როს მთეს ვე ლის?ის იდ ილია,რო ცა ვეტ რფი რით მებს ონ ავ არს,რჩე ბა ფიფ ქებ ზე ნაკ ვა ლე ვი,რომ რჩე ბა შვე ლის.

მრა ვალ წერ ტი ლიდაგ ვმოძ ღვრა ერ თგანსა თაყ ვა ნო დიდ მა მუხ რან მა,ყო ველ თვის, ყველ გან, რომ დრო ულ ად დავ სვათ წერ ტი ლი...მაგ რამ იჩ ინა თა ვი ურ ვამ და სა წუ ხარ მა,იმ დე ნად ბევ რმა,წერ ტილს მოს დევს მრა ვალ წერ ტი ლი...რომ აღ არ დამ რჩააღ არც სის ხლი,არც ცრემ ლი,არც ხმა...ამ ჭირ-ვა რამ თა შე სატყვი სიდა სამ ყო ფე ლი,გულს, გულს ვა პუ რებ, დარ ჩე ნი ლა რო მე ლიც სახ ტად,თო რემ დიდ მუხ რანს ვე კა მა თო– ჭკუ ათ მყო ფე ლი?

შა ვი პალ ტო კა პი შო ნით და წი თე ლი სარ ჩუ ლით

გი ნა ხავთ მა ის ში აის ზეღრუ ბე ლი წით ლად რომ ღვივ დე ბა?ჩე მი სიყ ვა რუ ლის არ ის მზე და არც მო გო ნე ბა მწყინ დე ბა.ვარ დის ფერ სარ ჩულ ზე შავ ფე რიჩე მი მო ქუფ რუ ლი ფიქ რია,კა პი შონს სცემს თმა თა ჩან ჩქე რი,ყელ ზე ცი სარ ტყე ლა გინ თია.ლა მაზ წელს ქა რი ვით ეხ ებაოც ნე ბა,გუ ლი რომ წყალ დი დობს,გა დამ რევს ეს ირ მის ფე ხე ბა,არ მინ დობს,წა მი თაც არ მინ დობს.ხან ლექ სის ბწკა რე დი დამ და ღავს,სარ დაფ ში ხან ღვი ნოს ვევ ნე ბი,ჩე მია ატ მე ბი ხას ხა სა,მარ წყვი და ღვი არა მტევ ნე ბი.

ოც ნე ბა დამ წე წავს ქა რიშ ხლად,ღა მე სი შო რე თი მაწ ვა ლებს,ახ ლა სხვა სა ხე ლი არ მითხრათ,მე ვით ვლი მხო ლოდ შენს წამ წა მებს.ხან შე ნი თვა ლე ბის ალ ერ სშიღა მე სან თე ლი ვით მად ნე ბა,და ვგა ვარ სა ტე ვარს ალ ეს ილს,ბრძო ლაში, რო მე ლიც ავ დე ბა.მხო ლოდ შენ, -შენს სა ხელს ვფი ცა ვარ, -ეს რის ხვა გუ ლი სა არ გავ ნებს,

დე ვებ მა იც ოდ ნენ, ვინ ცა ვარ,და ვუმ ხობ ცა-მი წის სა ქა ნელს.გი ნა ხავთ მა ის ში აის ზეღრუ ბე ლი წით ლად რომ ღვივ დე ბა?ჩე მი სი ჭა ბუ კის არ ის მზე,ახ ლა მო გო ნე ბად ბრწყინ დე ბა.წლე ბი გაფ რე ნი ლან...შევ ხა რი,კვლავ ჩე მი ოც ნე ბის ქა ლიშ ვილს,ის ევ შეგ ხვდე ბი და...შენ ხარ ის,გუ ლი სი ჭა ბუ კეს არ იშ ლის.არ იშ ლის,სა წუთ როც არ იშ ლის,ახ ლა ზამ თრის პი რის შე მოს ვლას,მე ვტო ვებ სა ტე ვარს ალ ეს ილსდა ჩე მი ლექ სე ბით შეგ მო სავ!

მუ ზე უმ ებ ში შერ ჩა მზე ები

გარ ბი ან წლე ბი, დღე თა მრავ ლო ბასუკ ეთ ეს ობ ის სურ ვი ლი ამ კობს,გარ ბი ან წლე ბი... შთა მო მავ ლო ბასუამ ინ დო ბით გვახ ვევ და აწ მყოს.ლა ღი ცხოვ რე ბის ყვე ლა ზმა ნე ბასისე, ვით ღა მის ტკბი ლი ზღა პა რი,ზამ თრის ყინ ვა ში ეხ მი ან ებაგა თო შილ გუ ლებს, რო გორც ლამ პა რი.ზამ თა რი? ად რეც იყო ზამ თა რი!ახ ლა კი სხვაა მი სი ბუ ნე ბა,შა ვი ღრუ ბე ლი მო დის და ქა რივნე ბით სიყ ვა რულს გვე დუ დუ ნე ბა.ინ თე ბა ის ევ ლამ პა რი ღა მის,ლან დე ბი ცა ში იჭ რე ბა ხე თა,სას წა ულია, გა მოჩ ნდა ლა მისგარ და სულ დღე თა მდუ მა რე მცხე თა.ქუ ჩა ში ის ევ თვლე მენ ხე ები,აღ არ აღ შფო თებთ ყინ ვა და ქა რი,მუ ზე უმ ებ ში შერ ჩა მზე ები,ოქ რომ ჭედ ლო ბა და მი ნან ქა რი.

გა სა გე ბიაგა სა გე ბია,ჩვე ნი თა გვჭირს,გვჭირს რაც სიგ ლა ხე,და მა ინც,ხე ლი ურ ევია სხვა თა და სხვა თა!და რა კი ასე,ცხა დად თით ქმისმეც და ვი ნა ხე,გვე რი დე ბი ან არც კი,გვთვლი ან ყრუ თა და ბრმა თა!..

მე უღ ლეს სა უკ უნ ის და სას რულს

ჩვენ კი არ მო ვა ტა ნეთ,უფ რო თვი თონ მოგ ვის წრო

არ ცთუ აურ ზა ურ ით,ჩუ მად ბო ლო ფურ ცე ლი

კა ლენ დარს მო ვა ცი ლეთ,გა რეთ ქა რი დაჰ ქრო და ბრა ზი ანი ხმა ურ ით.აუ, რა დრო გა სუ ლა, აღ არ ვჩი ვით არც ამ ას,დრო ის შემ ჩე რე ბე ლი აბა, ქვეყ ნად ვინ არ ის?ახ ლა მხო ლოდ ფიქ რე ბით

მო იგ ონ ებს კამ კა მას,სიყ მაწ ვი ლეს სი ბე რე ჩუ მი და გამ ყი ნა ვი.სევ დას, რო გორც ამ ბო ბენ,

თუ სი ბე რის ხვედ რია,ალ ბათ შვილ თა შვი ლე ბის

სით ბო გაგ ვი ხა ლი სებს,ვი ცი, სი ჭა ბუ კი სას ვე ღარ შე ედ რე ბი ან,უკ ეთ ეს ებს მო ელ ის გუ ლი მა ინც მა ის ებს.ნე ტა რის მაქ ნი სია აქ სენ ტი მენ ტა ლიზ მი,რო გორც იყო, რაც იყო

და არ ას დროს იქ ნე ბა?ახ ალ სა უკ უნ ეში ბე ბე რი ორ გა ნიზ მითვცა დოთ ოქ როს ვაშ ლის

და ოქ როს თევ ზის მიგ ნე ბა.მოხ და ისე, სა წუთ რომ

უღ ვთოდ გა მოგ ვა ცა ლაჩვე ნი დრო ის წი ლი დან

ლა მის მთე ლი ათ წლე დი,სიყ ვა რუ ლი თუ ამ დროს გაქ რა, წა მი თაც არა,თო რემ უს იყ ვა რუ ლოდ

მე წამ საც ვერ გავ ძლებ დი.ახ ალ წელს და ახ ალ დროს, ახ ალ სა უკ უნ ეშიის ევ ძვე ლი მხნე ობ ით

სიყ ვა რუ ლი გა დაგ ვყვეს,გუ ლი არ გა იტ ეხო, თუნ დაც ამ უკ უნ ეთ ში,რად გან მჯე რა, რომ ერ თად

და ვა მარ ცხებთ ბაყ ბაყ დევს!

ლიტერატურული მესხეთი4 2011 წელი, აპრილი

თა ვი პირ ვე ლი

მე, ნა ტა ლია ლე ვა ნის ას ული სან და ძე და-ვი ბა დე ქა ლაქ ახ ალ ცი ხე ში 1875 წლის ნო ემ-ბრის 24-სა. მა მა ჩე მი იყო მო სამ სა ხუ რე, ტყის მცვე ლი, იმ დროს მთა ვარ ტყის მცველს ლეს-ნიჩ ზე დი დი გავ ლე ნა ჰქონ და: ჩე მი მა მა იყო მორ წმუ ნე ღვთის ნი ერი კა ცი; დე და მყავ და ეგ რეთ ვე მორ წმუ ნე, ჯან მრთე ლი, გა ბე დუ ლი, და შრო მის მოყ ვა რე, მას თა ნა ვე გა მოც დი ლი დი ას ახ ლი სი. სხვა თა შო რის იც ოდა მრა ვალ ნა-ირი ხელ-საქ მე. ასე გან სა ჯეთ მა მა ჩემს მხარ ში უდ გა ცხოვ რე ბა ში რო გორც ძმა. მა მა ჩე მი იყო ცოლ შვი ლის მოყ ვა რუ ლი ად ამი ანი, თა ვის თა-ვად უთ ქმე ლად იც ოდა ოჯ ახს რა დას ჭირ დე-ბო და და ყო ვე ლი ვეს მოგ ვი ტან და; ასე რომ, რო გორც იტყოდ ნენ ხოლ მე ძვე ლი ხალ ხი, ჩი ტის რძეც კი მოგ ვე პო ვე ბო და ოჯ ახ ში: მა-მა ჩე მი იყო სა შინ ლად ერ თგუ ლი მთავ რო ბი სა, და მას თან ვე თავ-მოყ ვა რე. იგი მსა ხუ რებ და ახ ალ ცი ხის რაიონში, სო ფელ ურ ავ ელ ში. მე ექ ვსი წლი სა ვი ყა ვი, მაგ რამ მა ინც მახ სოვს კარ გათ მა მა ჩე მის მთავ რო ბი სად მი ერ თგუ-ლე ბა. რო დე საც მა მა ჩე მი სო ფელ ურ ავ ლი დან ოჯ ახ ში ჩა მო ვი დო და ხოლ მე და სას ვე ნებ ლად, დე და ჩემს უამ ბობ და ხოლ მე, ქა ლო ამ ხუ თი დღის წი ნად, ენ თე ლე ლე ბი შე პა რუ ლან ტყე ში და შე შას იპ არ ავ დნენ, ამ დროს მე და ვა დე ქი თავ ზე, და რა ღას იქ მოდ ნენ, სადღა გა მექ ცე ოდ-ნენ. ად გნენ და ხმის ამო უღ ებ ლად ჩა მა ბა რეს შე შა ცა და ცუ ლი ცაო.

უთხრა დე და ჩემ მა: რად იქ ცე ვი ლე ვან ეგ რე, ერ თი ურ ემი შე შა იმ საწყალ კაცს რომ წა ეღო თა ვის ცოლ-შვილ ში, ან შენ რა და გაკ ლდე ბო და ან იმ ტყეს, ან კი დევ იმ ჩვენს რუს ხელ მწი ფე-საო. ასე უპ ას უხ ებ და ხოლ მე მა მა ჩე მი:

არა ქა ლო, არა!.. შენ არ გეს მის მაგ საქ მის შე სა ხებ. იცი შენ ჩე მო მარ თლაც და უღ ლის მტვირ თვე ლო მე უღ ლევ, მა გას კი მარ თალს ამ-ბობ, არც მე და მაკ ლდე ბო და რა მე არც ტყეს და არც მთვა რო ბას, მაგ რამ!!!.. კა ცი უნ და კა ცი იყ-ოს; მე და მი ფი ცია ღვთის წი ნა შე, და ვას რუ ლებ სამ სა ხურს პირ ნათ ლად, რა თა ერ თი ჩა ლაც კი არ ვა ზა რა ლო მთავ რო ბა სა. აი ას ეთი ერ თგუ-ლი იყო მთავ რო ბი სა; მა მა ჩე მი და დე და ჩე მი ძა ლი ან მშრო მე ლე ბი იყ ვნენ და ან რო გორ არ იქ ნე ბოდ ნენ მშრო მე ლე ბი, რო დე საც სო ფე ლი მო ეშ ენ ებ ინ ათ; და ვყავ დით თოთხმე ტი შვი ლი, 7 ვა ჟი და 7 ქა ლი. ასე გან სა ჯე მკითხვე ლო, 14

შვილს კაი ცხოვ რე ბა, და შევ ლა უნ დო და, დე და ჩემს პირ ვე ლად ჰყო ლია ხუ თი ვა ჟი, სა ხელ-დობრ, პირ ვე ლი გი ორ გი, მე ორე ვა სი ლი, მე სა მე ივ ანე, მე ოთხე იოკ იმე, მე ხუ თე სტე ფა ნე; მემ რე მე ექ ვსე შვი ლი ქა ლი, რომ ლის თვი საც სა ხე ლად უწ ოდ ები ათ პე ლა გია, მეშ ვი დე კი დევ ვა ჟი, სა ხე ლად სი მო ნი, მერ ვე და მეცხრე ქა ლე ბი, რომ ლე ბიც, მო უნ ათ ლა ვად მოჰ კდო მი ათ, მა თი სა ხე ლი არ ვი ცი. მე ათე კი დევ ქა ლი სა ხე ლად ან ნა, მე თერ თმე ტე ქა ლი ევ დო კია, მე ცა მე ტე ქა ლი სა ხე ლად მაკ რი ნე. მე თოთხმე ტე ვა ჟი სა ხე ლად დი მიტ რი. რა თქმა უნ და ჩვენ რომ წა მო ვი ზარ დეთ ჩვე ნი პირ ვე ლი ძმე ბი გი ორ გი, ვა სო, ვა ნო, იოკ იმე, და სტე ფა ნე უკ ვე ვაჟ კა ცე-ბი იყ ვნენ. მკითხვე ლო, იმ დროს ჩვე ნი მდა ბიო ხალ ხი, სწავ ლას ისე არ აფ ას ებ და, რო გორც ხე ლო ბას, ასე იტყოდ ნენ ხოლ მე, სწავ ლა რა არ ის, ხე ლო ბა ოქ როს სა მა ჯუ რიაო, იმ უშ ავ ეთ და იცხოვ რე თო. მა მა ჩემ საც ეს ხუ თი ვე ვა ჟი მი ებ არ ებ ინა ერთ ღვდელ თან წერ ვა კითხვა ეს-წავ ლე ბი ნათ ყო ველ სა ჭი რო ებ ის ათ ვის და მე რე გი ორ გი, ვა ნო და იოკ იმ ეს ათ ვის ეს წავ ლე ბი ნათ სა პოჟ ნი კო ბა. ჩი ნე ბუ ლი სა პოჟ ნი კე ბი იყ ვნენ, მე ტად რე უფ რო სი ძმა, მე ორე შვილს ვა სოს შე-ეს წავ ლა პარ ტნო ვო ბა, და მე ხუ თე შვილს სტე-ფა ნეს მღებ რო ბა. მოკ ლეთ რომ ვსთქვა, დე და ჩე მი და მა მა ჩე მი ძა ლი ან და უზ არ ლად და ერ-თგუ ლად შრო მობ დნენ, თა ვი ან თი საყ ვა რე ლი შვი ლე ბი სათ ვის, რომ არ აფ ერი დაჰ კლე ბო დათ. მა მა ჩემს შე მოჰ ქონ და ოჯ ახ ში თა ვის ხელ-ფა სი და დე და ჩე მიც კი დევ ქსოვ და ნა ირ ნა ირ ხელ საქ მეს. მას ჰყიდ და და ამ ით ცხოვ რე ბას უად-ვი ლებ და თა ვის ერ თგულ ქმარს.

მე კარ გად მახ სოვს, იმ დროს ხალ ხში იყო მი ღე ბუ ლი, ჭრე ლი ნას კე ბი, შა ლის ძა ფით მოქ სო ვი ლი, მა გა ლი თად, რო დე საც რო მე ლი-მე ოჯ ახ იდ ან ქალს გა ათხო ვებ დნენ და თუ იმ და ნიშ ნულ ქალს საქ მრე ულ ოს ოჯ ახ ში ეყ ოლ-ებ ოდა მა მამ თი ლი ან მაზ ლი, აუც ილ ებ ლად უნ და ჩა ეც მი ათ ას ეთი ნას კე ბი; და აი კი დეც ეს იყო, რომ დე და ჩე მიც ამ ით სარ გებ ლობ და. დე და ჩე მი რო გორც ბევ რი ბავ შვე ბის პატ რო-ნი, და დატ ვირ თუ ლი სა ოჯ ახო საქ მით, აბა დღი სით რას მო იც ლი და ხელ-საქ მი სათ ვის. ასე რომ, შვი ლებს რომ გვა ვახ შმევ და, გაგ ვიშ-ლი და ქვე შა გებ ლებს და დაგ ვა ძი ნებ და, მა შინ ამო ის უნ თქავ და შვე ბით და შე უდ გე ბო და თა ვის ნას კე ბის ქსო ვას, რა თა გა ეყ იდ ნა და გა ეხ არ-ებ ინა თა ვი სი საყ ვა რე ლი ქა ლის შვი ლე ბი. ის

ხე ლოვ ნუ რად ქსოვ და, რომ მუშ ტა რი თა ვის-დღე ში არ მო ურ იგ დე ბო და ფას სზე, ოღ ონ დაც კი დე და ჩე მის მოქ სო ვი ლი ყო ფი ლი ყო; სამ ნა-ირ ნას კსა ქსოვ და. ერ თი იყო ას ეთი: თა ვი დან ბო ლომ დე ჭრე ლი, რო მელ საც ერ ქვა ჩარ ხი ანი ნას კი, ერ თი წყვი ლი ღირ და 1 და 20. მე ორ ეს ერ ქვა სა და გვე ზა ლი, რო მე ლიც ღირ და 60 კაპ. ანუ სა მი აბ აზი, მე სა მეს ერ ქვა ლურ ჯი-ანი, რო მე ლიც ღირ და 40 კა პი კი. მო იტ ან დნენ ღი რე ბულ ფასს და წა იღ ებ დნენ ნას კებს; რომ მო გახ სე ნეთ ჩემ ერთ ძმას სვი მო ნი ერ ქვა და მეშ ვი დე შვილს პე ლა გია მეთ ქი. ის და ძმა ნი პა ტა რე ბი და ხო ცი ლან. ასე რომ ჩვენ არ გვი-ნა ხავს დე ბი, ვი ნა იდ გან ჩვენ მე რე გავ ჩე ნილ-ვართ. რო გორც ზე მოთ მო გახ სე ნეთ, მშრო მე ლი დე დის ხელ ში ფუ ფუ ნე ბით ვიზ რდე ბო დით ეს ოთხი და. დე და ჩე მი, რო გორც მორ წმუ ნე ქა ლი, ყო ველ კვი რა დღეს ჩაგ ვაც მევ და წლო ვა ნე ბის მი ხედ ვით და გაგ ვიძ ღვე ბო და წინ, წაგ ვიყ ვან და ეკ კლე სი აში, მო ვის მენ დით წირ ვას. წირ ვა რომ დამ თავ რდე ბო და მემ რე დე და ჩე მი წაგ ვიყ ვან და მინ დორ ში, მიგ ვა ღე ბი ნებ და სუფ თა ჰა ერს, და ის ევ და უბ რუნ დე ბო დით ჩვენს მხი არ ულ კე-რას. დე და-ჩე მი გა მო იც ვლი და ტან საც მელს, დატ რი ალ დე ბო და ჯა რა სა ვებ, მა გი და ზე დაგ-ვი ლა გებ და სა უზ მეს, და თი თონ შე უდ გე ბო და სა დი ლის მომ ზა დე ბას. ჩვენ ოთხი და ნი, და ჩვე ნი ძუ ძუ ნაწყვე ტა ძმა დი მიტ რი შე მო უს ხდე-ბო დით მა გი დას და გემ რი ელ ად ვსა უზ მობ დით. ვნა ხოთ რომ შე მო ვი და დე და სა კუჭ ნა ოდ ან, ჩვენც ნა სა უზ მე ბი წა მოვ ცვივ დე ბო დით ფეხ ზე. ასე გვეტყო და ხოლ მე დე და ალ ერ სი ან ათ, აბა შვი ლე ბო დატ რი ალ დით, ვი საც რა შე გე ფე რე-ბათ მა გი და აალ აგ ეთ, ყვე ლა თა ვის ად გი ლას დას ტო ვეთ, და მერ მე თა ვი სუფ ლე ბი იქ ნე ბით, გა დით ეზ ოში და ერ თი სა ათი სუფ თა ჰა ერ ზე ით ამ აშ ეთ. მეც მა ნამ დე სა დილს მო ვამ ზა დებ, და გი ძა ხებთ, მოხ ვალთ და ის ად ილ ებ თო: ას ეც მო ვიქ ცე ოდ ით ხოლ მე, სა ღა მო რომ მო ახ ლოვ-დე ბო და და ჩვე ნი ძმე ბის სა მუ შა ოდ ან დაბ რუ-ნე ბის დრო მო ვი დო და, ჩვენს სი ხა რულს სამ-ზღვა რი აღ არ ჰქონ და. ჩე მი უფ რო სი და ან ეტა ჩემ ზე ორი წლით უფ რო სი იყო, ის იმ დე ნად ჩვენ არ აგ ვყვე ბო და და ჩვენ და ნარ ჩე ნი სა მი და და ერ თი ძმა გზა ზე მი ვე გე ბე ბო დით, და იქ ით გან ხტუნ ვით და თა მა შით გა მო უძ ღვე ბო დით წინ, მა შინ უფ რო დიდ სი ხა რულს ვგრძნობ დით, რო დე საც შე ვამ ჩნევ დით ჩვენ ძმებს, რო ჩვენს ცელ ქო ბა ზე სა ხე გა უბ რწინ დე ბო დათ და სი ამ-

ოვ ნე ბით მო დი ოდ ნენ ჩვენ თან ერ თად ნე ლის ნა ბი ჯით. მი ვი დო დით სახ ლში, შე ვი დო დით ოთ ახ ში, იქ დაგ ვიხ ვდე ბო და ჩვე ნი ძვირ ფა სი დე და, და უფ რო სი და, მერ მე ვნა ხოთ ჩვე ნი ძმე ბიც დას ტოვ დნენ მა გი და ზე ქა ღალ დის პარ კს, ნა ირ ნა ირი ხი ლით სავ სეს, ამ დროს ამო ალ აგ ებ და დე და ჩე მი და გაგ ვი ნა წი ლებ და ყვე ლას თა ნა სწორ, და ჩვენც შე ვექ ცე ოდ ით. ვნა ხოთ რომ მა მა ჩა მო ვი დო და ურ ავ ლიდ გან. ის უფ რო მე ტად გაგ ვა ხა რებ და, ჩა მოგ ვი ტან და თხილს და ნა ირ ნა ირ ტყის ხილს. მაგ რამ უნ და გითხრათ მკითხვე ლო, რომ მუხ თა ლი წუ თი სო-ფე ლი ბო ლომ დე ვე რა ვის გა იტ ანს: და წარ მო-იდ გი ნეთ, არც ჩვენ შეგ ვარ ჩი ნა ეს ფუ ფუ ნე ბით ცხოვ რე ბა. აი მო გიყ ვე ბით ეხ ლა პირ ველ ჩვენ გუ ლის დაწყვე ტის შე სა ხებ:

თა ვი მე ორე

მკითხვე ლო, მგო ნი ზე მოთ მო გახ სე ნეთ, რომ ჩე მი ძმე ბი გი ორ გი, ვა ნო, და იოკ იმე სა პოჟ ნი-კე ბი იყ ვნენ მეთ ქი. ჩემ თვის გა უგ ებ არია ჩემ მა სამ მა ძმამ, თუ რა მი ზე ზით მი ატ ოვ ეს სახ ლი და მშობ ლე ბი, და რა ტომ მო ის ურ ვეს სხვა ქა-ლაქ ში ცხოვ რე ბა. ის ინი მუ შა ობ დნენ პირ ვე ლად ქა ლაქ ბა თუმ ში და მერ მე კი გა და დი ოდ ნენ ხან ფოთ ში და ხან სად და ხან სად. დე და ჩე მის მე ორე ვაჟ მა უთხრა დე დას: დე დი კო რო გორც გა ვი გე ჩემ ხე ლო ბას აწყურ ში უფ რო მე ტი გა-სა ვა ლი ექ ნე ბა, და მო მიწყე ხე ლი იქ ვი მუ შა ვო. კარ გა არ ესი ამ ოვ ნა, იმ იტ ომ რომ, სა მი შვი ლი უკ ვე გა ის ტუმ რა, ეხ ლა მე ოთხემ მო ის ურ ვა. რა გა ეწყო ბო და, შე უს რუ ლა თხოვ ნა, და გა ის-ტუმ რა. ამ ად ნუ გე შობ და, რომ აწყუ რი მა ინც ახ ლო საა ახ ალ ცი ხე ზე და კვი რა ში ერ თხელ მა ინც გა ვი გებ მის ვი ნა ობ ასაო. მოკ ლეთ, ჩა-ვი და აწყურ ში, იქ ირ ავა ერ თი პა ტა რა დუ ქა ნი. ვი ნა იდ გან კარ გი ფე ხის მა ში ნა ჰქონ და, კი დევ ქუ დის გა და სა ჭი მი კა ლა პო ტი, ორი კარ გი მაკ რა ტე ლი და სხვა. ვი ნა იდ გან მის ხე ლო ბას დი დი გა სა ვა ლი ჰქონ და აწყურ ში, ამ ის თვის იქ და ბი ნავ და და და იწყო ზა კა ზე ბის მი ღე ბა. იმ დროს ვაჟ კა ცე ბი ჩერ ქე ზულ ტან საც მელს ატ არ ებ დნენ. იშ ვი ათ ათ თუ და ინ ახ ავ დით, რუ სუ ლად გა მოწყო ბილ კაცს გალ სტუ კით, და ამ იტ ომ ჩე მი ძმა ჰკე რავ და ჩო ხა ახ ალ უხს, და ქუ დებს, თუ ვინ მე მო ის ურ ვებ და, ძა ლი ან კარ გათ შე ეძ ლო, ეგ რეთ ვე სერ თუ კე ბის შარ-ვლე ბის და ტუჟ კურ კე ბის კერ ვა. ქა ლე ბის ტან

ის ტო რია ნა ტა ლია ლე ვა ნისახ ლა ხან გა ზე თის რე დაქ ცი ამ ქა ლაქ გორ ში მცხოვ რე ბი, ღირ სე ბის ორ დე ნო სა ნი, 82 წლის პერ სო ნა ლუ რი პენ სი ონ ერ ის, პო ეტ შო თა

ჯვა რი ძი სა გან მი იღო მი სი ბე ბი ის, 1875 წელს და ბა დე ბუ ლი ნა ტა ლია ჯვა რი ძის მო გო ნე ბე ბის ხელ ნა წე რი წიგ ნი, სა დაც ავ ტო რის სევ დი ან ცხოვ რე ბას თან ერ თად ას ახ ულია 120-150 წლის წი ნან დე ლი მეს ხე თის ძირ ძვე ლი მო სახ ლე ობ ის ყო ფა-ცხოვ რე ბა, იმ პე რი ოდ ის ად ათ-წე-სე ბი და სხვ.

რე დაქ ცი ამ მი ზან შე წო ნი ლად ჩათ ვა ლა მი სი გა მოქ ვეყ ნე ბა. ვფიქ რობთ, იგი ერ თნა ირ ად დააინტერესებს ჩვე ნი გა ზე თის მკითხვე ლებს.

ჩე მი თავ-გა და სა ვა ლი მინ და ვა უწყო მკითხველ სა!!!მინ და აღ ვწე რო წარ სუ ლიდ გან რამ დე ნი მე მო გო ნე ბა ჩე მი. თუ რავ დე ნი ტან ჯვა უნ ახ ავს ამ და სუს ტე ბულ მო ხუც ქალ სა და რავ დე-

ნი სი ამ ოვ ნე ბა. თუ კი შეს ძლებს ეს მრა ვალ გზის ტან ჯუ ლი გუ ლი. ჯერ კი დავ წერ პირ ვე ლად იმ ლექ სს, რო მე ლიც მო მი ვი და აზ რათ მა შინ, რო დე საც ვი ყა ვი 74 – ტი წლი სა, მას თა ნა ვე უს წავ ლე ლი. რა თქმა უნ და, აქ ნაკ ლი დი დი მექ ნე ბა.. მაგ რამ იმ ედი მაქ ვს, რომ ახ ალ დრო ებ ის ად ამი ანი, ქა ლი იქ ნე ბა თუ კა ცი, არ გამ ძრა ხავს და შე აფ ას ებს ისე, რო გორც 74-ტი წლის მო ხუ ცის, უს წავ ლე ლის, და მას თან ვე მრა ვალ-გზის მწუ ხა რე ბის გან ტან ჯუ ლი ქა ლის აზ როვ ნე ბას შე ეფ ერ ება. და მერ მე შე უდ გე ბი ჩემს წარ სუ ლიდ გან მო გო ნე ბებს. ვიწყებ აღ წერ ვას 1946 წლის ივ ნი სის 13-დან.

დე დის წუ ხი ლიწუ თი სო ფელ მა დამ ტან ჯა, ვერ გა ვა ხი ლე თვა ლია,მუ დამ შა ვებ ში მამ ყო ფებს, თით ქოს რამ მქონ დეს ბრა ლია.სუ ლამ დის ხე ლი ჩამ ჭი და და ღრმად ჩა მავ ლო ბრჭყა ლია,ძარ ღვებ ში სის ხლი გა მიშ რო და თავ ში დამ კრა რვა ლია.ბუ ნე ბამ ასე მარ გუ ნა და დამ წვა ვი თა აბ ედი,რას ვი ფიქ რებ დი ბედ-კრუ ლი რას მი პი რებ და მე ბე დი,ძვირ ფა სი შვი ლი მომ ტა ცა, გა და მაქ ცია ვით ყბე დი,გუ ლი მთლად და მიწყლუ ლა და ვე ღა რა მკურ ნავს მე ბე დი.შხა მი შე მას ვა, მერ წმუ ნეთ, და უნ დო ბელ მა სო ფელ მა,ძვირ ფა სი გან ძი მომ ტა ცა, ჩემ სის ხლით გა უძ ღო მელ მა,ჭი რი ჭირ ზე მო მი მა ტა მო რევ ში და სახ რჩო ბელ მა,ეს რე დამ ტო ვა უძე ოდ, უფ სკრულ ში ჩა სან თქო ბელ მა.

ყუ რი მო მაპყარ, მო გითხრო, მოყ ვა სო ჩე მი ჩი ვი ლი,ცხა დად თუ ძილ ში, ვტი რი ვარ, ვის ეს მის გუ ლის ტკი ვი ლი,უზ ომო მწუ ხა რე ბის გან ყურ თა და მიწყეს წი ვი ლი,მოკ ვდა! დავ კარ გე! წა ვი და! რა ღას მიშ ვე ლის კი ვი ლი.მხო ლოდ ეს ღა დამ რჩე ნია, რომ მო ვიკ რი ბო ფიქ რე ბი,მსურს დავ წე რო აწ მყო ჩე მი, თუ რომ ცოცხა ლი ვიქ ნე ბი.მე გობ რებს ყვე ლას ვაც ნო ბო, რო გორ მო რევ ში ვინ თქმე ბი,იდ უმ ალ ცი ებ-ცხე ლე ბით ლა მის ღა მკვდრებ ში ვით ვლე ბი.მო დი, მო გითხრობ აწ მყო სა, მსურს რომ და ურ თო წარ სუ ლი,თუ რა ზომ ჭი რი მი ნა ხავს, შემ ხუ თე ბია მე სუ ლი,წარ სუ ლი სულ და მა ვიწყდა, აწ მყომ წა იღო გლახ გუ ლი,უბ ედ ურ ეტ ლზე გა ჩე ნილს, რა ტომ არ მხდე ბა მე სუ ლი.ვახ ტან გი ჩე მი სი ცოცხლე! ნუ თუ აღ არ მყავს ბედ-კრულ სა,ცივ სა მა რე ში ვი გუ ლებ?! ვა, მის დე დას უბ ედ ურ სა.მოვ ნა ხო? ვძებ ნო? სად ვპო ვებ! ჭკუ ით და ქცე ვით ქე ბულ სა,შორ სმჭვრე ტელ სა და უწყი ნარს,

ვით ბრძენ სა და ფიქ რე ბულ სა.ვახ ტან გი შენ სა დამ კარ გავს, თავ ზე და მეს ხა რე ტია,მას შემ დეგ ყველ გან და გე ძებ, დავ დი ვარ რო გორც ცე ტია.შენს სუ რათს გე სა უბ რე ბი, ეს კი სულ მე ტის მე ტია,სუ რა თი რას მა ნუ გე შებს, სჯობს თავ ში დამ კრან კე ტია.კე ტი სა ფეთ ქელ ში დამ კრან, რომ და ვან თხიო ტვი ნია,იქ ნებ მა შინ გულს მო შორ დეს გარ და უვ ალი ჭი რია,დედ-მა მას, და-ძმას, ქმარს, შვი ლებს, ყვე ლა სა ვნა ხავ გმი რია,წა მო ვალ თქვენ სკენ ფრე ნი თა, არ და ვა ყოვ ნებ კვი რია.არ და გი ვიწყებ თუნ დაც თქვენ, ძვირ ფა სო მარ გა ლი ტე ბო,ალ ფე სი, რე ვაზ, სი ცოცხლევ, თქვენ ცა მოგ ნა ხავ გვრი ტე ბო,თქვენ გე ნაც ვლე ბა დი დე და, ჩე მო პა ტა რა ჩი ტე ბო,ჩე მის სი ცოცხლის წარ მტაც ნო, გუ ლის მომ კვლე ლო ციყ ვე ბო.ჩე მო ძვირ ფა სო მემ კვიდ რევ, რად მო მი კი დე ალ ები?ვახ ტან გი, ტურ ფავ, ლა მა ზო, რად და მი ყე ნე თვა ლე ბი?ის ევ ტან ჯულ მან დი ლო სანს, რად და მი ყე ნე კა ვე ბი?უშ ენ ობ ითა დე და სა რის თვის ჩა მაც ვი შა ვე ბი?ვა ხო ჯან, შენ სა მემ კვიდ რეს, სუს ტსა და შე უძ ლე ბელ სა,მცი რეწ ლო ვან სა, უც ოდ ველს, სოფ ლი სა გა უც ნო ბელ სა,ცხოვ რე ბი სა კენ მერ წმუ ნეთ, ბი ჯი სა გარ დუდ გო მელ სა,ვით და ვა კის რო ოჯ ახი, მას შრო მას შე უჩ ვე ველ სა.

სა კუჭ ნაო გაგ ვი ტე ხა, წა იღო რაც რამ გვე ბა და,ჭუ რიც კი არ დაგ ვი ტო ვა, ფქვი ლი წა იღო ერ თა და,და ისე სხვა და სხვა რა მე, ვით ჩა მოვ თვა ლო ხე ლა და,მტერ მაც კი ას რედ დაგ ვტან ჯა და გარ დაგ ვექ ცა გვე ლა და.ვახ ტან გი შენ სა მემ კვიდ რეს, უდ რო ოდ და ობ ლე ბულ სა,ფუ ფუ ნე ბი თა აღ ზრდილ სა, ყო ველ გან წა ქე ზე ბულ სა,თვალ ნი ვი თა გა უმ არ თო, მას ძალ ზე ჩა ფიქ რე ბულ სა,ჰფიქ რობს სწავ ლა სა მი ხე დოს თუ ოჯ ახს აოხ რე ბულ სა!მარ ტის ცხრას, ვა ხო, მო ვიდ ნენ, ამ ხა ნა გე ბი სუყ ვე ლა,ლუ კა, გა რე გინ, ტა სი კო, ვა ხო, რა ფო და სუ რე ნა,

და მათ გან მა ის ურ აძ ეც, ნუ გეშ სა გვცემ დნენ სუყ ვე ლა,ნუ გე ში ვე რა სა შვე ლის, ამაო არ ის ეს ყვე ლა.ვა ხო ჯან მათ მა და ნახ ვამ თავს და მახ ვია რე ტია,ვე ღარ გხე დავ დი მათ შო რის, ვღე ლავ დი რო გორც ცე ტია,ძარ ღვე ბი მთლად ამ იჩ ქეფ და,

თით ქოს გულს მომ ხვდა მე ტყვია,ოხ ვრა და გლო ვა გვი ანი, ვიგ რძე ნი მე ტის მე ტია.აღ ელ ვე ბულ მა მად ლო ბა ვუძ ღვენ მე შვი ლის და რებ სა,თა ნა მებ რძოლ თა ჩემს ჭირ ში და ლხინ ში მო ზი არ ეთა,გა ჭირ ვე ბა ში თუ ლხინ ში, ორ ივ მხრივ და მახ მა რებ სა,მხო ლოდ ჩემ სა გულს მა ლა მო ვერ და ად ეს მწუ ხა რე სა.შვი ლო ჩე მო, შე გა წუ ხე, არ გიყ ვარ და ბევ რი თქმა ნი,შენ შენს დარ დსა გულს იკ ლავ დი, არ გიყ ვარ და გა მოთ ქმა ნი,ვი ცი ჩემ ზეც გუ ლი მოგ დის, არ ას ნიშ ნავს ეს მოთ ქმა ნი,რა ვქნა, რომ არ შე მე ჩივ ლა, გულს მა წევ და დი დი ქვა ნი.ბევ რი რამ მაქ ვს მე სათ ქმე ლი, მაგ რამ მყოფ ნის ეს ჩი ვი ლი,დროა ეხ ლა გა ვა თა ვო, არ ას მარ გებს ეს ტი რი ლი,ვაჰ თუ შენ ზე იმ ოქ მე დოს, გულ მა გიწყოს შენც ტკი ვი ლი,შენ გნით და ჩაგ რულ დე და სა, ყურ თა და უწყონ წი ვი ლი.რა ვქნა, შენ ჩე მო იმ ედო, რად დამ რჩი უცხო მხა რე სა,გულ ზე ცეცხლმო კი დე ბუ ლი, გა ბა რებ ცივ სა მა რე სა,სა ნამ ცოცხალ ვარ, მერ წმუ ნე, ვერ დავ თმობ ამა არ ესა,რო ცა მოვ კვდე ბი, გე ნაც ვა, მანდ და გიმ შვე ნებ მხა რე სა.ეხ ლა მშვი დო ბით, მივ დი ვარ, შენს საფ ლავს ვე ამ ბო რე ბი,ამ ბო რე ბა ამაოა, ვე რას მშვე ლის მე გო რე ბი,იქ ნებ რო გორ მე ვე ცა დო, მეც თქვენ თან გავ ხდე სწო რე ბი,მა შინ ჩემ თვის გას წორ დე ბა, მთა იყ ოს თუნ და გო რე ბი.ჩე მი აწ მყო და წარ სუ ლი მინ და მო გიყ ვე მკითხველ სა,ვი ცი რომ შე გებ რა ლე ბი, რას მიშ ვე ლი მე ვით ხელ სა,მინ და, რომ ტყე ში ვიცხოვ რო და ვე ხე ტო მინ დორ ველ სა,და ჩე მი მწა რე ფიქ რე ბი გა ვა ყო ლო ნი ავ-ქარ სა.

74 წლის ას აკ ში

2011 წელი, აპრილი 5ლიტერატურული მესხეთი

ას ულ სან და ძე-ჯვა რი ძი სასაც მე ლიც ეხ ერ ხე ბო და, და სა ჭი რო ებ ის დროს, მათ ზა კაზ საც ღე ბუ ლობ და. რო ცა მო უვ იდა და სახ ლე ბის დრო, და და ხე და თა ვის თავს, რომ ეხ ლა ძა ლი ან კარ გათ შე მიძ ლია ცოლ-შვი ლის შე ნახ ვა, და ნე ტა რა ღას უყ ურ ებო, აწყუ რის ახ ლო ერ თი სო ფე ლი არ სე ბობს, ასე ორი კი ლო-მეტ რით თუ იქ ნე ბა და შო რე ბუ ლი, სა ხე ლად დგვა რი. ამ სო ფელ ში იყო შენ თხვე-ვით თურ მე, მო ეწ ონა ერ თი ქა ლიშ ვი ლი, და გა ნიზ რა ხა გულ ში, რომ ამ ის მეტ ქალს აღ არ და უწყებ ძებ ნას, ვი ნა იდ გან ძა ლი ან შე ფე რე ბუ-ლე ბი ვიქ ნე ბი თო. აბა ჩემს ძმას ვინ, და რო მე ლი მშო ბე ლი ეტყო და უარს, ქა ლის მი ცე მა ზე. ჯერ ერ თი რომ, ჩემ ძმას ძა ლი ან კარ გათ შე ეძ ლო ცოლ-შვი ლის შე ნახ ვა, მე ორ ეც ისა, რომ იგი იყო მა ღა ლი, ახ ოვ ანი ტა ნი სა, სი ლა მა ზი თაც საკ მა ოდ და ეჯ ილ დო ებ ინა ბუ ნე ბას, მას თა ნა ვე იყო ჯან მრთე ლი, და ღო ნი ერი, ყო ველ მოქ მე-დე ბა ში. და ან კი დევ ვინ და იწ უნ ებ და, გვა რი შვი ლო ბით. მოკ ლეთ, შე ირ თო ეს ქა ლი ცო ლათ, გვა რად გო გა ლა ძე. და და ბი ნავ და აწყურ ში საცხოვ რებ ლად. მე ხუ თე ძმა მაც იქ ირ ავა დუ-ქა ნი, და და იწყო თა ვი სი ხე ლო ბა, მღებ რო ბა.. დე და ჩე მი ძა ლი ან დარ დობ და იმ სა მი სა პოჟ-ნი კი შვი ლი სათ ვის, ამ ის თვის რომ მო იც ლი და და სა ოჯ ახო საქ მი დან, და შე უდ გე ბო და ხელ საქ მეს, მე კარ გათ მახ სოვს, მი სი ნაღ ვლი ანი სა-ხე, ვეტყო დი ხოლ მე, ჩემ დას ან ეტ ას: ან ეტა წა-მო დი დე დაი გა ვამ ხი არ ულ ოთ. და მი ჯე რებ და, მი ვირ ბენ დით ახ ლო. ის მი უჯ დე ბო და მარ ჯვნივ და მე კი დევ მარ ცხნივ. ამ დროს ჩე მი და იყო რვა წლი სა, და მე ექ ვსის წლი სა. და უწყებ დით ხოლ მე ჩვენს საყ ვა რელ ძმებ ზე გა მო კითხვას, რა ტომ წა ვიდ ნენ, ჩვე ნი ძა მი კო ები, ეხ ლა სად არი ან, რა ტომ წე რილს მალ-მალ არ გვწე რენ, და სხვა.. დე და ამა ებს ყუ რადღე ბით გვის მენ-და, და დე დობ რივ მღელ ვა რე ბას სრუ ლად არ იმ ჩნევ და; და რო დე საც აევ სე ბო და მოთ მი ნე ბის ფი ალა, უც ბად გად მოს კდე ბო და თვალ თა გან ნა კა დუ ლი, და ცრემ ლად და იღ ვრე ბო და ხოლ-მე. და გუ ლა მოს კვნი ლი გვეტყო და; არ ვი ცი, რა გითხრათ თქვენ, ალ ბათ ჩე მი ბე დი ასე იყო, გე ნაც ვა ლოს დე და თქვენ, ჩე მო თა ნა-მგრძნობ ლე ბო: რომ დავ ზარ დე ფუ ფუ ნე ბით, უზ ომო სი ხა რუ ლით, და მო ვე ლო დი მათ გან ბედ ნი ერ ებ ას, და ეხ ლა კი, მუხ თალ მა ჩემ მა ბედ მა, ჩარ ხმა უკ უღ მა და მიტ რი ალა. და მა თი ნახ ვა მო მა ნატ რა: ამ ის მეტს აღ არ ას გვეტყო და, მოგ ვე ფე რე ბო და თვალ ცრემ ლი ანი, დაგ ვკოც-ნი და, და გაგ ვის ტუმ რებ და ხოლ მე ბავ შვებ თან სა თა მა შოდ. გვი ყუ რებ და რომ ჩვენც მას თან ერ თად ვსტი რო დით, არა თუ ძმე ბის მო შო რე-ბის თვის, არ ამ ედ დე და ზეც გუ ლი გვიკ ვდე ბო და ხოლ მე. რო ცა ისე გულ ამ ოს კვნი ლი სტი რო და: მკითხვე ლო, თუ ახ ალი თა ობ ის ან ქა ლი და ანუ ვა ჟი ხარ, მა ინც გა გო ნი ლი გექ ნე ბა ძვე ლი მორ-წმუ ნე ხალ ხის ზნე ჩვე ულ ება, ჩვე ნი მშობ ლე ბი მორ წმუ ნე ნი იყ ვნენ, და მა თი გარ დმო ცე მით ჩვენ მრა ვალ დღე სას წა ულ ებს ვუქ მობ დით. გვქონ და მორ წმუ ნეთ ერ თი მთა ვა რი დღე სას-წა ული, რო მელ საც ვუ წო დებ დით აღ დგო მას.

თა ვი მე სა მე

აპ რი ლის ერთ მშვე ნი ერ დღეს, რიცხვით 23-ში იყო ეს დღე სას წა ული, რო მელ საც სუ ლით და გუ ლით ვე გე ბე ბო დით, მთე ლი მორ წმუ ნე ნი; ამ დღე სას წა ულ ის წი ნა კვი რას ეწ ოდ ებ ოდა დი დი კვი რა, ამ დი დი კვი რის პა რას კევ დღეს ეწ ოდ ებ-ოდა წი თე ლი პა რას კე ვი. ამა დღეს მორ წმუ ნე ნი შე ღე ბავ დნენ ხოლ მე წი თელ კვერ ცხებს, ამ დიდ პა რას კევ დღეს ჩა მო ვი და ურ ავ ლით გან მა მა ჩე მი, რა თა ეს დღე სა სა წა ული გა ეთ ენ ებ-ინა ცოლ-შვილ ში. მა მა ჩემს წი ნას წარ მო ეფ იქ-რე ბი ნა, რომ ვა იმე თუ კალ მა ხი ახ ალ ცი ხე ში არ მო იტ ან ონ გა სას ყი და დაო და უკ ალ მა ხოდ, რო გორ უნ და ჩა ვა ტა როთ ეს აღ დგო მაო. რო დე-საც მი ვაჩ ვიე ბავ შვე ბი, ამ ის თვის და ეძ ახ ებ ინა მე თევ ზე თა ვის თან, ერ თის თვის ორი ფა სი მი-ეცა, და გა ეგ ზავ ნა მდი ნა რე ზე, კალ მა ხის და სა-ჭე რად. იქ ვე ნა ხე ვა რი მო ეხ არ შა, და ნა ხე ვა რიც მო უხ არ შა ვი წა მო ეღო ფურ ნე ში შე საწ ვა ვად. თა ვი კი მო გა ბეზ რე მკითხვე ლო, მაგ რამ რა კი და ვიწყე, მინ და ბო ლომ დე გა გაც ნო და აგ იხ-სნა მორ წმუ ნე თა აღ დგო მის, დღე სას წა ულ ის წეს რი გი. და ხალ ხთა ჩვე ულ ება. დი დი კვი რის შა ბათ სა ღა მოს, მზის ჩას ვლის დრო იდ გან, ეკ-კლე სი ის მნა თე გა აღ ებ და ეკ კლე სი ის კა რებს, და ათ სა ათ ამ დე ღია იყო, ასე რომ, ხალ ხი თა ვი სუფ ლად შე დი ოდა, და ლო ცუ ლობ და. ათ სა ათ ზე შე იმ ოს ებ ოდ ნენ მღვდელ-მთა ვა რი და გარ და მოხ სნას გა მო ას ვე ნებ დნენ სა კურ თხევ-ლიდ გან მლოც ველ თა ეკ კლე სი აში, იქ იდ გა შუა ეკ კლე სი აში, გარ დმოხ სნის და სას ვე ნებ ლად სტო ლი, რა ზე დაც დი დის ლოც ვი თა და ღა ღა-დე ბით, და ას ვე ნებ დნენ მღვდელ მთა ვარ ნი.

ამ ხა ნა გო მკითხვე ლო, შე იძ ლე ბა არც კი გა გე გო ნოთ, სიტყვა გარ დმოხ სნა თუ რა არ-ის. გარ დმოხ სნა ეწ ოდ ება ქრის ტეს გვამს, რო მე ლიც დას ტან ჯეს ური ებ მა და მი აკ რეს

ხის ჯვარ ზე ლურ სმნე ბით. სწო რედ ქრის ტეს გვა მი იყო, რო მე ლიც მღვდელ მთა ვართ გარ-დმოხ სნეს და ეკ კლე სი ის შუა გულ ზე და ას ვე ნეს დი დის ღა ღა დე ბით. ერი თი თო თი თოდ მი დი-ოდა ამ ქრის ტეს გვამ თან, ეამ ბო რე ბოდ ნენ და მას თან ვე სა წი რავს სწი რავ დნენ. მე კარ გათ მახ სოვს, ამა ღა მეს დე და დაგ ვი რი გებ და ხოლ მე თი თო აბ აზს, ბავ შვებს და წა ვი დო დით ხოლ მე ნა ვახ შმევს. დე და ჩე მი, მა მა ჩე მი, და ჩე მი ძმა სტო პა შე ვი დო დით ეკ კლე სი აში, ვი ლოც დით, სან თლებს და უნ თებ დით გარ დმოხ სნას, მერ-მე თი თო თი თოდ მი ვი დო დით სა ნახ ვე ვად. ჯერ მი ვი და მა მა. ემ თხვია გარ დმოხ სნას, და შეს წი რა 5 მა ნე თი, მერ მე ჩე მი ძმა — იმ ან აც ეგ რეთ ვე 5 მა ნე თი, მერ მე დე და ჩე მი. შეს წი რა 2 მა ნე თი, მერ მე ჩემ მა დამ ან ეტ ამ. მე და ევ დუკ-სი ამ აც შევ წი რეთ თი თო აბ აზი და მო ვირ ბი ნეთ მშობ ლებ თან. გვითხრა დე დამ: ეხ ლა დროა რომ სახ ლში წა ვი დეთ, და ვი წე რეთ პირ-ჯვა-რი და წა ვე ლით. დე დამ გვითხრა, ბავ შვე ბო ივ ახ შმეთ და და იძ ინ ეთ, რომ მერ მე შეს ძლოთ წირ ვის მოს მე ნაო. მორ წმუ ნე თა აღ დგო მის წირ ვა და იწყე ბო და ღა მის თორ მეტ სა ათ ზე და დას რულ დე ბო და გან თი ად ის ას, რიჟ რა ჟი რომ და იწყე ბო და. ამ იტ ომ უნ დო და ცო ტა ოდ ენი წაგ ვე ძი ნა და ზა რი რომ და ირ ეკ ებ ოდა, გა ვეღ-ვი ძე ბი ნეთ, უფ რო ხა ლი სით წა ვი დო დით. აბა წარ მო გიდ გე ნი ათ რა დაგ ვა ძი ნებ და!.. რო დე საც ვხე დავ დით რომ დე და ამ ზა დებ და დღე სას წა-ულ ის თვის ათ ას ნა ირ ნამ ცხვრებს, ტკბი ლე ულ და შენ წვრებს; მა გა ლი თად, ქათ მებს აწყობ და თა ვა ზე (ანუ ჟა რო ნა ზე) ფურ ნე ში შე საწ ვა ვად, კალ მახს ავ ლებ და ფქვილ ში. მა საც ალ აგ ებ და თა ვა ზე შე საწ ვა ვად, კი დევ მო ამ ზა და ვი ჩი ნა და ინ დო ული, იგ ინ იც შე საწ ვა ვად. ნამ ცხვრე ბი და შა ქარ ლა მა დიდ ხუთ შა ბათ დღეს ვე გა მო აცხო, იმ აზ რით რომ, მარ ტო ხე ლა ქა ლი ვარ, და ყვე-ლა ფერს ორ დღე ში ვერ მო ვას წრე ბო. მერ მე და ან თო ძვე ლე ბუ რი ბუ ხა რი, ერთ ზე დად გარ ზე დას დგა ქვა ბი წყლით და ჩა ალ აგა ას ორ მო ცი კვერ ცხი მო სა ხარ შად, და მე ორ ეზე კი დევ ტა-ფით ერ ბო, და გვერ დზე მი ად გა გამ ტკი ცუ ლი თეთ რი ფქვი ლი. ოთხი ვე დე ბი და ჩვე ნი პა ტა რა ძმა დი მიტ რი მო უთ მენ ლად მო ვე ლო დით თუ დე და რას გა აკ ეთ ებ და ტა ფით; რო ცა ერ ბო გად ნა, ჩა აყ არა ის ფქვი ლი, და და უწყო შუშ ვა, აღ არ გვე ყო მოთ მი ნე ბა და შე ვე კითხეთ ერთ ხმათ: რას აკ ეთ ებო. მან გვი პა სუ ხა, ალ ვა საო. ამ ას ობ აში კვერ ცხიც მო იხ არ სა. დე და ჩემ მა და-უძ ახა ჩემ სა ცო ლე ძმას: შვი ლო, მო იტ ანე თეთ-რი შუ შის სა ქა შე ები და პა რა შო კე ბი, მა გი და ზე ალ აგია, თი თო სა ქა შე ში თი თო ფე რი კრას კა გახ სე ნი, მო იხ მა რე დე ბი, ან ეტა და ნა ტო, ამო-ალ აგე კვერ ცხე ბი, ბლუ და ზე, და ამო ავ ლეთ სა ღე ბა ვებ ში, მა გა ში მა ინც შე მეშ ვე ლეთ, ვი-ნა იდ გან მე არა მცა ლია, ჩვენ დე დას და რი გე ბა და და ვა ლე ბა წე სი ერ ად შე ვას რუ ლეთ, ჩე მი ძმის ხელ მძღვა ნე ლო ბით. ამ ას ობ აში დე და მაც მო ამ ზა და ალ ვა (ანუ ფა ლუს ტა კი), ჯერ გა აკ-რა დიდ სინ ზე, და და აჭ რე ლა ფახ ლა ვა სა ვებ. მე რე მო იტ ანა ჩა ის თეფ შე ბი და გაგ ვი ნა წი ლა სა თი თა ოდ და შე ვე ქე ცით ტკბი ლად. გა თავ და ვახ შა მი. დე დამ გვითხრა: რომ ურ ჩო ბა და იწყეთ და არ და იძ ინ ეთ, ეხ ლა რას უპ ირ ებთ თქვენს თავ საო. ნუ თუ შეს ძლებთ ეხ ლა წირ ვის შეს რუ-ლე ბამ დე!.. ჩვენ შევ ძა ხეთ ერ თხმად, ჩაგ ვაც ვი სა აღ დგო მო ტან-საც მე ლი და მა გა ზე ფიქ რს ხე ლი უშ ვი, ჩვენ ძა ლი ან კარ გათ შევ ძლებთ. ჩაგ ვაც ვა ყვე ლას და გვითხრა: იც ით ბოვ შვე-ბო, რო მე ლიც გა იფ უჭ ებს ეხ ლა ტან-საც მელს, მას წი თელ და ოქ როს ფერ კვერ ცხს აღ არ უთ ავ აზ ებ, რომ წირ ვის შე დეგ ამ ხა ნა გებს და-უკ რას და მი ულ ოც ოს “ქრის ტე აღ დგაო.” ეს სიტყვე ბი რომ და აბ ოლ ოვა დე დამ, ვნა ხოთ რომ შე მო ირ ბი ნა ოთ ახ ში ერ თმა მე ზო ბელ მა ქალ მა და ახ არა დე დას: ნი ნო დე იდა, შე ნი შვი ლი გი-ორ გი ჩა მო სუ ლა, ეს იყო ღვი ნო ზე ვი ყა ვი და ჩე მი თვა ლით ვნა ხე ძმა კა ცე ბი ულ ოც ავ დნენ მშვი დო ბით დაბ რუ ნე ბას სამ შობ ლო ში და მას-თა ნა ვე ქრის ტეს აღ დექ სა. დე და ჩე მი სი ხა რუ-ლით გა ყუჩ და, ხმას ვე ღარ იღ ებ და. მა მა ჩემ მა კი წარ მოს თქვა, კარ გად მახ სოვს: აი ჩვენ თვის ბედ ნი ერი აღ დგო მაო!!!!

ჩემ მა ძმამ სტო პამ გარ და ივ არ ცხნა ქო ჩო რი საჩ ქა როდ, ჩე მი პა ტა რა ძმა დი მიტ რი ხელ ში აიყ ვა ნა და ჩვენ ოთხი და წი თე ლარ მი ელ ებ ივ-ით წყვილ-წყვი ლად დაგ ვა ყე ნა და ისე გაგ ვიმ-ძღვა ნა წინ.

მი ვე ლით სა მი კიტ ნო ში!!! და რომ დაგ ვი ნა ხა ჩვენ მა დი დი ხნის უნ ახ ავ მა ძმამ გი ორ გიმ, ან-ება ამ ხა ნა გებს თა ვი, მო ირ ბი ნა ძმას თან, ჩა ეხ-ვივ ნენ ერ თმა ნეთს ახ ლად შეყ ვა რე ბუ ლე ბი ვით და ვე ღარ შორ დე ბოდ ნენ ერ თმა ნეთს. რომ მო იკ ლეს ჟი ნი სიყ ვა რუ ლი სა, ეხ ლა მოგ ვიბ-რუნ და ჩვენ და გვითხრა: თქვენ გე ნაც ვა ლეთ, რა მო დე ნე ბი დაზ რდილ ხართ. დაგ ვკოც ნა მაგ-რა, ხუ თი ვე. ეხ ლა წა ვი დეთ სახ ლში, დედ მა მის ნახ ვას ვეს წრა ფე ბი, ვინ იც ის უჩ ვე ნო ბით რო-გორ და ბერ დნე ნო: ამ ხა ნა გე ბი არ ეხ სნე ბოდ ნენ: არა გი ორ გი, ჩვენ ამ აღ ამ ამ სა მი კიტ ნო ში უნ და

გა ვა თე ნო თო. ჩე მი ძმა გა ემ ას ხრა ამ ხა ნა გებს, რას ამ ბობთ კა ცო!.. ნათ ქვა მია, ჯერ თა ვო და თა ვო, მე რე ცო ლო და შვი ლო. გა მო ეთხო ვა ამ ხა ნა გებს და წა მო ვე დით სახ ლში. დე და ჩე მი გა მო ეგ ება, გა დაჰ კოც ნა და თან სი ხა რუ ლის ცრემ ლებს აფ რქვევ და: შენ გე ნაც ვა ლოს დე-და, ნე ტა ვი შვი ლო, ცხა დია თუ სიზ მარ ში გხე-დაო. ვნა ხოთ რომ მა მა ჩემს აუღია ჩონ გუ რი, უკ რავს და თა ვი სი მა ღა ლი ხმით ემ ღე რე ბა ჩონ გურს თათ რუ ლათ: “ფინ ჯა ნი ტაშ ტან, აი ამ ან, ამ ან” და სხვა. ჩე მი ძმა, რა თქმა უნ და, მა მა საც გარ და ეხ ვია და დაჰ კოც ნა. ას ეთ ივე მხი არ ულ ებ ით შე ვე ლით ოთ ახ ში. დე და ჩემ მა სუფ რას და უწყო გაშ ლა. მი სალ მე ბის შემ დეგ ჩემ მა ძმამ ამო ალ აგა თა ვი სი ჩა მო და ნი. შიგ ელ აგა შემ დე გი: დე და ჩე მის თვის ბა ტინ კე ბი, მა მას თვის, სტო პას თვის და დი მიტ რის თვის ჩექ მე ბი და კი დევ ოთხი ვე დის თვის ტუფ ლე ბი. და სხვა თა შო რის ნა ირ-ნა ირი კამ ფე ტე ულ ობა. მა მამ ამ ავ დღეს მო იტ ანა ერ თი დი დი პას კა, რო მე ლიც იყო კამ ფე ტის ყვა ვი ლე ბით მორ თუ-ლი და ყვა ვი ლე ბის შუა იყო დაბ ნე ული დი დი კან ფე ტის ჯვა რი, ორი ცა ლიც კუ ლი ჩი, ერ თი ცა ლი ეკ ლე სი აში და სა კურ თხებ ლად და მე ორე სტო ლის თვის. მე რე გვთხო ვა გი ორ გიმ, აბა ეხ-ლა ყვე ლამ გავ სინ ჯოთ ფეხ საც მლე ბი, ვნა ხოთ რო გო რი მეხ სი ერ ება მქო ნიაო. გა ვი სინ ჯეთ და საკ ვირ ვე ლია, ყვე ლას კარ გათ მოგ ვეწყო, თით ქოს მერ კა აუღიაო. დე და ჩემს კი შრო მამ უქ მად ჩაუარა, ის იყო უნ და დავ სხა და რი ყა ვით სა ვახ შმოდ და ვნა ხოთ ჩა მოჰ კრეს წირ ვის ზა რი, აბა რა გაგ ვა ჩე რებ და, რო დე საც აღ ტა ცე ბით მო ვე ლო დით აღ დგო მის წირ ვას, რო გორც ებ-რა ელ ები მე სი ას მო ელი ან.

აი ავ მხედ რდით კი დეც ყვე ლა, მკითხვე ლო: ვი საც რა შეგ ვეძ ლო მოგ ვცეს ფურ ნე ში წა სა ღე-ბად. ვი ნა ით გან ფურ ნის კა რი უნ და გაგ ვე ღო, ამ საქ მე საც მო ვიკ ლავ დით. მი ვე ლით ფურ ნე ში, დე დამ თი თო თი თოდ გარ დას ცა მე ფურ ნეს თა-ვე ბი და თა ნაც დას ძი ნა: ძმაო პეტ რე, კარ გათ შეწ ვით ეს მწვა დე ბი, არ დას წვათ, ხვა ლინ დელ დღის თვის არ შე მარ ცხვი ნოთ და გა სამ რჯე ლო მე და ჩემ მა სინ დის მა ვი ცო დე თო. პეტ რე-ძი-ამ კარ გათ იც ოდა ჩე მი მშობ ლე ბის ხა სი ათი, რომ ერ თის თვის ორ ად გა და უხ დიდ ნენ. მა მამ უთხრა, იმ ედია ეკ კლე სი იდ ან რომ დავ ბრუნ-დე ბით, მზათ დაგ ვახ ვედ რე ბო. კარ გი, კარ გი, – უთხრა პეტ რემ. წა ვე ლით, მო ვის მი ნეთ წირ ვა. აგ ერ კი დეც ირ იჟ რა ჟა, შუ ქი შე მოდ გა აკ ოშ კა ში ოდ ნავ და წირ ვაც გა თავ და. გა მო ვი და სა კურ-თხევ ლი დან შე მო სი ლი მღვდე ლი და აკ ურ თხა იქ და ლა გე ბუ ლი ერ ის ხონ ჩე ბი. ასე ეძ ახ დნენ მორ წმუ ნე ნი. მა გა ლი თად: თი თო ოჯ ახ იდ ან იყო თი თო ბლუ და. ბლუ და ზე ელ აგა წი თე ლი კვერ ცხე ბი, შემ წვა რი ხორ ცე ული, ტკბი ლე ული. კი დევ ან პას კა ან კუ ლი ჩი შეძ ლე ბის მი ხედ ვით. ერ თი ლიტ რი ზე და შე, კუ ლიჩ ზე იყო დაბ ნე ული კე ლაპ ტრე ბი და ისე ლაპ ლა პებ დნენ, რომ ასე გან სა ჯეთ, ეკ კლე სი ას სხვა შუ ქი არ ად დას-ჭირ დე ბო და და აღ არც ყან დი ლი. კურ თხე ვის შემ დეგ ხონ ჩრე ბი ნა ხევ რად მღვდელ მთა ვართ და მნა თეს გა უნ აწ ილ ეს. ასე იყო მა შინ ხალ ხში ჩვე ულ ება. მემ რე ნა თე სა ვებ მა და მე გობ რებ მა მი ულ ოც ეს ერ თმა ნეთს: ქრის ტე აღ დე გი! და დაჰ კოც ნეს ერ თი მე ორე. წა მო ვე ლით სახ ლში. მი ვე ლით ფურ ნე ში და მზად დაგ ვახ ვედ რა პეტ რე-ძი ამ მწვა დე ბი. ავ იღ ეთ და წა მო ვი ღეთ. მო ვე ლით, სუფ რა მზა გაშ ლი ლი დაგ ვხვდა, და უმ ატ ეთ ცხელ ცხე ლი მწვა დე ბიც და შე ვე-ქე ცით. ჩვენ, ბოვ შვებ მა ვე ღარ შევ ძე ლით უძ-ილ ობა და ის ევე მიგ ვე ძი ნა. მხო ლოდ ნაწყვეტ ნაწყვე ტად შე მო მეს მე ბო და ხოლ მე მა მი ჩე მის შა ირ ები და ჩონ გუ რის ხმა.

გა ვიღ ვი ძეთ დი ლით და ვხე დავთ, რომ დე-დას სტო ლი სულ სხვა ნა ირ ად მო უწყვია. ჩვენ ჩაგ ვაც ვა. პი რი და ვი ბა ნეთ. ვნა ხოთ მე ორე ოთ ახ ში დაგ ვი ლა გა მა გი და ზე ყვე ლა ფე რი რაც კი მო ამ ზა და. შე მოგ ვი ტა ნა ჩაი. დავ ლი ეთ, ვი-სა უზ მეთ. მე რე მოგ ვცა თი თო სა ღი კვერ ცხი და გვითხრა, ით ამ აშ ეთ ეზ ოში და არ სად არ წახ ვი დეთ, დი მიტ რი საც ყუ რი უგ დეთ, რომ არ წა იქ ცეს და არ გა იჭ უჭყი ან ოს ტან საც მე ლი. ჩვენ რომ ეზ ოში ვთა მა შობ დით, ვნა ხოთ რომ მო ვიდ ნენ სტუმ რე ბი ჩვენ სა, თი თო თი თო კვერ ცხიც იმ ათ დაგ ვი რი გეს. ისე გვი ხა რო და წი თე ლი კვერ ცხე ბი, რომ სა დი ლამ დე სახ ლში აღ არც კი შე ვე ლით. რი გი მი დი ოდა და რი გი მო დი ოდა. მე რე დაგ ვი ძა ხეს სა დილ ზე. სტუმ-რე ბი ბევ რი გვყავ და. ის ეთი მხი არ ულ ება იყო ჩვენ სახ ლში, რომ ქორ წი ლი გე გო ნე ბო დათ. მრთე ლი კვი რა ასე გა ვა ტა რეთ იმ იტ ომ, რომ ორ ნა ირ ად გვი ლო ცავ და ხალ ხი. დღე სას წა-ულ ის გარ და ჩე მი ძმის და ბა დე ბის დღეც იყო. კვი რა ცხოვ ლო ბამ დე ჩვენ სა არ შეწყვე ტი ლა ხალ ხი. ასე, რომ მა მა ჩე მის სიმ თა ჟღე რას სამ-ზღვა რი აღ არა ჰქონ და. ასე ჩა ვა ტა რეთ ეს დი დი დღე სას წა ული. კვი რა ცხოვ ლო ბის მე ორე დღეს ჩე მი ძმა სტო პა წა ვი და თა ვის სამ ღებ რო ში, რა თა ზა კა ზე ბი მა ლე გა და ეცა პატ რო ნე ბი სათ-ვის. ჩვენ იმ დროს ახ ალ ცი ხის ძველ ნა წილ ში

ვცხოვ რობ დით, ამ ის ათ ვის ჩე მი უფ რო სი ძმა გი ორ გი წა ვი და მთა ვარ ქა ლაქ ში რა თა ეპ ოვა სა მუ შაო ან არა და ექ ირ ავა ერ თი დუ ქა ნი, ეყ-იდა მა სა ლა რაც სა ჭი რო იყო და აეწყო რი გი ანი მუ შა ობა, რა თა მო ხუ ცი მა მა არ შე ეწ უხ ებ ინა. მე რე იც ით მკითხვე ლო რა ნა ირი ხე ლო სა ნი იყო ჩე მი ძმა? სპე ცი იყო, პირ და პირ სპე ცი. ერთ ღა მე ში ერთ წყვილ ჩექ მას გა მო იყ ვან და, რო მე ლიც ღირ და ოც და ხუ თი მა ნე თი. იმ დროს ოც და ხუ თი მა ნე თი დი დი ფუ ლი იყო. და ეხ ლა რა საც დღი სით იმ უშ ავ ებ და, ის იც ხომ სხვაა: მე რე დე დას უთხრა, მე რომ ბა თუმ ში წას ვლის დროს სა ხე ლოს ნო ები მო გა ბა რე, ხომ არ აფ ერი და გიკ ლია ან ხომ არ ვის თვის გითხო ვე ბიაო. დე დამ უპ ას უხა: არა შვი ლო, დღეს აქ ნამ დე ისე ვი ნა ხავ, რო გორც მორ წმუ ნე თა ან გა როს-საო: კარ გი, ახ ლა ჩე მი კო ჭი შაქ მოჯ დე ბაო და წა ვი და მთა ვა რი ქა ლა ქის ნა წილ ში. ამ დროს მა მა ჩემ მაც მო იწ ად ინა ურ ავ ელ ში წას ვლა. დე დამ რომ გა იგო, უთხრა: რას ამ ბობ, კა ცო, უკ ვე და ღა მე ბუ ლია, მით უმ ეტ ეს გა ზაფხუ ლის პი რია, ეხ ლა ხომ იცი რო გორ ასე ულია ნა დი რი, სად მე არ შეგ ხვდეს და თვა ლე ბი არ და მი ყე ნო-ვო. მა მამ ერ თი გუ ლი ან ად გა და იხ არ ხა რა, რი სი გე ში ნია შე კაი ქა ლო, ურ ავ ელი ახ ალ ცი ხი დან სულ ორი სა ათ ის გზაა, მით უმ ეტ ეს, მე მყავს ქა რის ცხე ნი, იორ ღა; ასე რომ ერთ სა ათ ში შე-მიძ ლია ავ ქროლ დე. რა ღა გა ეწყო ბო და. დე და-ჩემ მა იც ოდა მა მა ჩე მის მტკი ცე ხა სი ათი, და ხე-დავ და საქ მეს და თუ შე საძ ლე ბე ლი იყო, მა შინ არ ავ ით რი თხოვ ნით უკ ან აღ არ და იხ ევ და.

შე კაზ მა ცხე ნი, შეს ვა ცხენ ზე ჩე მი და მაკ-რი ნე, შე მო უს ვა თარ ქზე დი მიტ რი და უთხრა, მაგ რა მო ეჭ იდე და იკ ოს, რომ არ ჩა მო ვარ დეო, თი თონ გა უძ ღვა ცხენს აღ ვი რით ხელ ში. ჩვენ, სა მი ქა ლიშ ვი ლიც წინ გაგ ვიძ ღვა ნა, ასე ჰქონ და მა მას ჩვე ულ ებ ად, რაც გინ და სჩქა რე ბო და, მა-ინც თუ არ გაგ ვა სე ირ ნებ და თა ვის თან ერ თად, არ შე ეძ ლო. დე და კი დევ აღ ელ და, — ვა იმე რა სა შვრე ბა ეს კა ციო. ის ედ აც დაგ ვი ან ებ ული იყო, და ეხ ლა ბოვ შვე ბი უფ რო და აგ ვი ან ებ ენ.

ჩემ ძმას მო ხერ ხე ბულ ად გი ლას ჰქონ და სამ-ღებ რო, ასე რომ ძველ და ახ ალ ნა წილს შუ აზე ჰყოფ და. იქ ამ დის რომ მი ვე ლით, ჩე მი ძმა სი-ცი ლით მოგ ვე გე ბა, ეხ ლა რას აპ ირ ებთ, სახ ლში რო გორ უნ და წახ ვი დე თო? ჩემ მა უფ როს მა დამ და მე თა ვი გა მო ვი დეთ, რას ფიქ რობ სტო პა, გა-ნა ჩე მი და ან ეტა და მე ის ეთი ლაჩ რე ბი გგო ნი-ვართ, რომ ევ დუკ სია, მაკ რი ნე და დი მიტ რი ვერ წა ვიყ ნა ნოთ სახ ლამ დის? ამ ჩემ მკვა ხე პა სუხ ზე გა ეც ინა მა მას, ჩა მოს ვა ცხე ნიდ გან ბოვ შვე ბი, დაგ ვკოც ნა ხუთ ნი ვე, სტო პა საც ჩა მო არ თვა ხე ლი, გა მოგ ვეთხო ვა, წა მო ახ ტა ცხენს და გაჰ კურ ცხლა. უც ბათ დაგ ვე კარ გა თვალ წინ, და დავ რჩით გა მოშ ტე რე ბულ ნი!.. ვი ნა იდ გან ღამ დე ბო და, მო ირ ბი ნა ჩემ მა ძმამ, სა ბახ ლო-ში გვი ყი და ბლო ბად სე მიჩ კა (გოგ რის გუ ლი), რო მე ლიც ჩვენ და ძმათ ძა ლი ან გვიყ ვარ და. და კე ტა რამ დე ნი მე წუ თით დუ ქა ნი, მოგ ვყვა სამ შვი დო ბომ დის და დი დის და რი გე ბით და სიფ რთხი ლით გაგ ვის ტუმ რა სახ ლში, თან ში ში მოგ ვცა, თუ ამ ოვ ელი სახ ლში და დე და თქვენ ზე რა მეს შე მომ ჩივ ლებს, რომ გზა ზე უც ელ ქი ათო, მა შინ იც ოდ ეთ, აღ არ აფ ერს გი ყი დი და აღ არც სად მე წა გიყ ვან.. ჩვენ ძა ლი ან ხათ რი გვქონ და ჩვე ნი ძმი სა, მარ თა ლია ის თა ვის დღე ში ხელს არ დაგ ვა კა რებ და, რამ დე ნა დაც დი დი და ნა შა-ული გვქო ნო და, მაგ რამ.. ის ეთი მტკი ცე და ვი-დი ანი შე ხე დუ ლე ბი სა იყო, რომ გვერ დზე რომ გად მოგ ვხე დავ და, საკ მა რი სი იყო ჩვენ თვის, იმ წუ თას გა ვი ნა ბე ბო დით. ამ ის თვის მშვი დო-ბი ან ად ჩა ვა ტა რეთ ეს ბავ შვუ რი მგზავ რო ბა. ცო ტა რომ და ვის ვე ნეთ, დე და ჩემ მა გაგ ვი შა-ლა ქვე შა გე ბი და შე უდ გა ვახ შმის მზა დე ბას. მას თა ნა ვე აად უღა ჩაი, მო იტ ანა და და ალ აგა მა გი და ზე. დას ვა მა გი და სა თან დუ შა, მაკ რი ნე, დი მიტ რი და უთხრა: აი შვი ლე ბო ამ დამ ტკბარ ჩა ის ჩა აყ ოლ ეთ ყვე ლი, პუ რი და მოს ვე ნე ბით და გე ძი ნე ბა თო. გა ათ ავ ეს ჩაი და დაწ ვნენ და-სა ძი ნებ ლად. დე და ის ევ მი უბ რუნ და ვახ შმის მზა დე ბას. მე და ჩე მი და ან ეტა კუ დე ბი ვით უკ ან დავ დევ დით და არ ვაძ ლევ დით მოს ვე ნე ბას. ხან რა შე კითხვებს ვაძ ლევ დით ხოლ მე და ხან რას. დე დაც ყვე ლა ფერს გვიხ სნი და და გან გვი მარ-ტავ და. მე სა ში ნე ლი ცნო ბის მოყ ვა რე ბოვ შვი ვი ყა ვი და რომ და ვატყვე დე დას შე კითხვებ ზე არ გვიწყრე ბო და, მარ თა ლია ექ ვსი წლი სა ვი ყა ვი, მაგ რამ მა ინც ყო ველ დღე გუ ლიდ გან ამ ომ დი ოდა და სულ მას ზე ვფიქ რობ დი, ნე ტავ რა აწყე ნი ნეს ჩემს ძმას, რომ იძ ულ ებ ული გა-ხა დეს და გა აძ ევ ეს სახ ლი დან.. და რა იყო, რომ ის ევ გუ ლი მო ილ ბო და კვლავ დაგ ვიბ რუნ და? ვი ნა იდ გან დე და გვპა სუ ხობ და, აი სწო რედ ამ ან გა მა ბე დი ნა და მი ვე ცი შე კითხვა:: დე და, რა ტომ მოხ და ასე, რომ გი ორ გი წა ვი და სხვა თა ქა ლაქ ში და კვლავ ის ევ დაგ ვიბ რუნ და. მითხრა დე დამ: შვი ლო, ეგ შე კითხვა ძალ ზე მე ტი მო-გი ვი და, რო მე ლიც არც შე ნა და არც ან ეტ ას არ შე გე ფე რე ბათ! მაგ რამ რად გა ნაც ეგ რე და ინ ტე რე სე ბუ ლი მე კითხე ბით, არა უშ ავს, მეც გი ამ ბობთ, ვი ნა იდ გან უნ და იც ოდ ეთ, დედ-მა მის სიტ კბოც და მღელ ვა რე ბაც, რად გა ნაც პა ტა რებს უფ რო სა ფუძ ვლი ან ად და გე წე რე ბათ გუ ლის ფი ცარ ზე. და დაგ ვიწყო მო ყოლ ვა

გაგ რძე ლე ბა იქ ნე ბასტი ლი და ცუ ლია

ლიტერატურული მესხეთი6 2011 წელი, აპრილი

ამ ას წი ნათ ხელ ში ჩა მი ვარ და სა ქარ თვე-ლოს მო ქა ლა ქის, ჯა ვა ხეთ ში მცხოვ რე ბი პე და გო გის, ის ტო რი ის მეც ნი ერ ებ ათა კან-დი და ტის, არ ტი უშ სა ნო სი ან ის სტა ტი ებ ის კრე ბუ ლი “... Еще и белый геноцид”, 2006, რუ სულ ენ აზე. ში ნა არ სს რო ცა გა ვე ცა ნი, გუ-ლახ დი ლად ვიტყვით — პა სუ ხის ღირ სა დაც კი არ ჩავ თვა ლე, მაგ რამ, მე რე და მე რე, რომ ჩა ვუკ ვირ დი, მივ ხვდი, ვცდე ბო დი. ვცდე ბო-დი, რად გან ფალ სი ფი კა ცია და ცი ლის წა მე-ბა, სა ერ თოდ და, მი თუ მე ტეს, მეც ნი ერ ებ აში სა რე ვე ლა ბა ლა ხი ვით არ ის — თუ წა უყ რუე და დრო ზე არ მი ხე დე, არ გა მო კა ფე და არ გაწ მინ დე ყა ნა – ჭირ ნა ხულს და აზ არ ალ ებს, მწა რე გე მოს მის ცემს. ამ იტ ომ, გა დავ წყვი-ტე გა მოვ პა სუ ხე ბო დი ამ ე.წ. ნაშ რო მის ავ-ტორს. მაგ რამ, არა აკ ად ემი ური რე ცენ ზი ით — ეს დი დი პა ტი ვი იქ ნე ბა მის თვის, არ ამ ედ, ჩავ თვა ლე, მი ღე ბუ ლი შთა ბეჭ დი ლე ბა ნი გა-ვუ ზი არო მკითხველს. ეს შთა ბეჭ დი ლე ბა ნი ცო ტა ფრაგ მენ ტუ ლი გა მო ვა, მაგ რამ, ცდას არ და ვაკ ლებ, პი რუთ ვნე ლად გან ვსა ჯო სა-ნო სი ან ის მი ერ უკ უღ მარ თად და ნა ხუ ლი ქარ-თვე ლი ხალ ხის ის ტო რია თუ აწ მყო.

და ვიწყოთ იმ ით, რომ სო მე ხი მეც ნი ერ ები და მეც ნი ერ ებ ას მიტ მას ნი ლი სა ნო სი ანი ხაზ-გას მით, რა ღაც ნიშ ნის მო გე ბით ხმა რო ბენ ხე ლოვ ნურ გე ოგ რა ფი ულ სა ხელს — “სომ ხე-თის მთი ან ეთი.” ვი ცი, არ შე ის მენს სა ნო სი-ანი და მი სი ძმა ნი, მაგ რამ მკითხვე ლი მინ და ჩა ვა ხე დო საქ მის კურ სში. ეს ყუ რით მოთ-რე ული გე ოგ რა ფი ული სა ხე ლი პირ ვე ლად იხ მა რა კავ კა სი ის ის ტო რი ულ გე ოგ რა ფი აში ნაკ ლე ბად ჩა ხე დულ მა გერ მა ნელ მა გე ოლ ოგ-მა ვ.აბ იხ მა (1810-1896). სი ნამ დვი ლე ში ეს, ე.წ. “სომ ხე თის მთი ან ეთი,” იგ ივე სამ ხრე თის მთი ან ეთია, იგ ივე წი ნა აზი ის მთი ან ეთია. ამ-ის შე სა ხებ მარ თე ბუ ლად აღ ნიშ ნავ და პროფ. ლ.მა რუ აშ ვი ლი — “უპ რი ანია ეწ ოდ ოს არა სომ ხე თის, არ ამ ედ ამი ერ კავ კა სი ის ზე გა ნი.” ამ ტო პო ნი მის შე უს აბ ამ ობ ას გრძნობ და აკ-ად. ბ.პი ოტ როვ სკი, რო მე ლიც წერ და: “ვა ნის სა მე ფოს ეკ ავა წი ნა აზი ის მაღ ლი ვი მა სი ვი ე.წ. “სომ ხე თის მთი ან ეთი” (“ვა ნის სა მე ფო — ურ არ ტუ,” 1959, გვ.111). ეს არ აზ უს ტი გე-ოგ რა ფი ული სა ხე ლი სი ხა რუ ლით აიტ აც ეს სო მეხ მა სწავ ლუ ლებ მა, რად გან თუ მას მი-ვი ღებთ, მა შინ ტაო-კლარ ჯე თის უძ ვე ლე სი ქარ თუ ლი მი წა და იქ არ სე ბუ ლი ქარ თუ ლი ხუ როთ მოძ ღვრე ბის ძეგ ლე ბი სომ ხე თის მი-წა ზე ყო ფი ლა გან ლა გე ბუ ლი. სამ წუ ხა როდ, ას ეც ას წავ ლი ან სომ ხურ სა შუ ალო სკო ლებ-ში (“სო მე ხი ხალ ხის ის ტო რია” 1985, ერ ევ­ანი, სომხ.ენ აზე). კი დევ უფ რო შორს წა ვი და ზო გი ერ თი სო მე ხი მეც ნი ერი და ე.წ. სომ ხე-თის მთი ან ეთი მსოფ ლიო ცი ვი ლი ზა ცი ის აკ-ვნად გა მო აცხა და (А. Арцрун — “Армянское нагорьи и цивилизация,” 1999, მოს კო ვი, რუ­სულ ენ აზე).

აი რა ტომ ჩა ებღა უჭ ნენ “სომ ხე თის მთი ან-ეთს” ასე თავ გა მო დე ბით სო მე ხი მეც ნი ერ-ები, რო ცა ეს მათ სა შუ ალ ებ ას აძ ლევს ხე ლის ერ თი მოს მით ბა ნა, ოშ კი, ხა ხუ ლი, პარ ხა ლი და სხვ. ქარ თუ ლი ძეგ ლე ბი სომ ხუ რად გა მო-აცხა დონ.

სა ნო სი ანი, ეტყო ბა, “ცნო ბი ლი” აივ აზი ან-ის “ღირ სე ული” მო წა ფეა. მკითხველს შე ვახ-სე ნებთ, ეს ის აივ აზი ანია, აკ აკი წე რე თე ლი სო მეხ პო ეტ ად რომ აქ ცია, მი სი “სუ ლი კო,” თურ მე, ჯერ სომ ხუ რად ყო ფი ლა და წე რი-ლი, შემ დეგ, ქარ თუ ლად უთ არ გმნი ათ და მი უთ ვი სე ბი ათ. “ვეფხის ტყა ოს ნის” ქარ-თუ ლო ბა ზე ხომ ლა პა რა კიც ზედ მე ტია, ის

“სომ ხუ რი პო ემა” ყო ფი ლა და ა.შ. ერ თი კი უნ და ით ქვას, სა ნო სი ანი ჯერ ჯე რო ბით ლი-ტე რა ტო რო ბას არ ჩე მუ ლობს, მხო ლოდ ის-ტო რი კო სო ბას სჯერ დე ბა. თუ რო გო რი ის-ტო რი კო სია, ნათ ლად ჩანს ამ ნა ცოდ ვი ლარ კრე ბულ ში. მი სი “ის ტო რი ული” ნარ კვე ვი — “Провинция Гугарк великой Армении и ее северные границы по карте Птолемея и “географии” Страбона” არ ის სომ ხე თის ის ტო რი ული გე ოგ რა ფი ის ცოდ ნის პრე ტენ-ზი ის მქო ნე დი ლე ტან ტის ნა აზ რე ვი, თუ შე-იძ ლე ბა ნა აზ რე ვი ეწ ოდ ოს ამ გა ლი მა თი ას...

სა ნო სი ანი ე.წ. “დი დი სომ ხე თის” ის ტო რი-ული საზღვრის “კვლე ვი სას” ერთ და ჰა, ჰა, ორ წყა როს იყ ენ ებს, რაც ყოვ ლად და უშ ვე-ბე ლია. ამ ის ათ ვის სა ჭი როა რამ დე ნი მე სა-ინ ტე რე სო წყა როს შე ჯე რე ბა, მის შე სა ხებ სხვა დას ხვა ენ აზე არ სე ბუ ლი სა მეც ნი ერო ლი ტე რა ტუ რის სა ფუძ ვლი ანი შეს წავ ლა-ან-ალ იზი და დას კვნე ბის ისე გა მო ტა ნა.

ერ თი კი უნ და აღ ინ იშ ნოს — მ.ბრო სე თა-ვის დრო ზე მარ თლაც იყო კომ პენ ტენ ტუ რი

მეც ნი ერი, მის შრო მებს ქარ თვე ლო ლო გი-აში და არ მე ნო ლო გი აში გვერ დს ვერ აუვ ლის მკვლე ვა რი, მაგ რამ ის იც მხედ ვე ლო ბა შია მი სა ღე ბი, რომ მ.ბრო სე, რო ცა მოღ ვა წე ობ-და (XIXს.), მრა ვა ლი სა ის ტო რიო წყა რო გა-მოვ ლე ნი ლი არ იყო, არ არ სე ბობ და მწყობ-რად ჩა მო ყა ლი ბე ბუ ლი სა ქარ თვე ლოს და სომ ხე თის ის ტო რია, არ იყო მეც ნი ერ ულ ად გა მოკ ვლე ული და დად გე ნი ლი ქარ თუ ლი და სომ ხუ რი ის ტო რი ული გე ოგ რა ფია. ამ იტ ომ, ზო გი ერთ სა კითხში, მის და უნ ებ ურ ად, ცდე-ბო და და არ ას წორ დას კვნებს აკ ეთ ებ და. ამ-ას, ყვე ლა ფერს, არ ად აგ დებს სა ნო სი ანი და სი ხა რუ ლით აუწყებს მკითხველს. 1858 წელს ფრან გულ ენ აზე გა მო ცე მულ “სა ქარ თვე-ლოს ის ტო რი აში” ბრო სე წერს — “თბი ლი სი სომ ხებ მა დააარსეს სო მე ხი მო ქა ლა ქე ებ ის­თვი სო” (გვ.88). ამ აზ რს არ ავ ინ იზი არ ებს სა ნო სი ან ის, მი სი მსგავ სი ზო გი ერ თი მეც ნი-ერ ისა და პო ლი ტო ლო გის გარ და. ბრო სე თა-ვის “სა ქარ თვე ლოს ის ტო რი აში” იმ ას აც წერს — “გო გარ ნე (გუ გარქ) — ქვე მო ქარ თლი, ოდ ით გან ქარ თუ ლი პრო ვინ ცია იყოო” (იქ­ვე. გვ.74). ამ აზე რა ტომ დუმს სა ნო სი ანი?.. ფრან გი მკვლე ვა რი იგ ონ ებს — “კუ მურ დოს ტა ძარ ზე ძვე ლი ქარ თუ ლი წარ წე რე ბი ვნა ხე და სომ ხის ტერ ტე რამ — რო გორ თუ ქარ თუ­ლიაო და ჯო ხი და მი ღე რა და სარ ტყმე ლად”. (გაზ. “ლი ტე რა ტუ რუ ლი სა ქარ თვე ლო,” 2007, №10).

სამ წუ ხა როდ, სა ნო სი ან ები, კა რა პე ტი ან-ები და ძმან ნი მის ნი, იმ უვ იც ტერ ტე რას არ-აფ რით ჩა მორ ჩე ბი ან ქარ თვე ლი ხალ ხის წარ-სუ ლის მი ტა ცე ბა ში.

გუ გარ ქის სა ნო სი ან ისე ული ეტ იმ ოლ ოგია ფან ტას ტი კის სფე როს გა ნე კუთ ვნე ბა — “Гогай + арк люди Жители долини). აქ ედ ან მი სი ჭკუ ით გა მო დის — “Гугарк.”აკ ად. პრ.ჭა-რი ანს კი იმ ოწ მებს, მაგ რამ მი სი ლექ სი კო ნის საქ მეს ვერ შვე ლის, იმ დე ნად შორს დგას რე ალ ობ იდ ან. თუმ ცა ეს არ ან აღ ვლებს, მან ხომ “და ამ ტკი ცა,” მთვა რი ესაა. მე რე თა ვის “დამ ტკი ცე ბულს” და იმ ოწ მებს და ქვე ყა ნას მოს დებს ამ “აღ მო ჩე ნას” თუ “მიგ ნე ბას.”

რას იზ ამ, რომ იტყვი ან, ქა ღალ დი ყვე ლა-ფერს იტ ანს!

რაც შე ეხ ება ე.წ. “დიდ სომ ხეთს,” მის შე-სა ხებ შე იძ ლე ბა ით ქვას შემ დე გი: “დი დი სომ­ხე თის” პირ ვე ლი მე ხოტ ბე და ზღაპ რუ ლად გან მა დი დე ბე ლი და მე ხოტ ბე იყო სო მე ხი ის­ტო რი კო სი მოვ სეს ხო რე ნა ცი (დღემ დე დად­გე ნი ლი არ არ ის ცალ სა ხად მოვ სეს ხო რე ნა­ცი რო მე ლი სა უკ უნ ის ის ტო რი კო სია — V, VII თუ VIII ს.ს.. რე ალ ურ ად, მოვ სეს ხო რე ნა ცის “სო მეხ თა ის ტო რია” არ ის ად რე შუა სა უკ­უნე ებ ის სომ ხუ რი კოს მოკ რა ტიზ მის კლა­სი კუ რი ნი მუ ში — “სო მეხ თა ჰე რო დო ტემ” (იგ ულ ის ხმე ბა მოვ სეს ხო რე ნა ცი) ირ ან ის ის­ტო რია მო ხერ ხე ბუ ლად მო არ გო მშობ ლი ური ქვეყ ნის წარ სულს და აქ ემ ენ იდ ებ ის, სა სა ნი­დე ბის გა მარ ჯვე ბე ბი ჰა იკ იდ ებს, სა სა ნი დებს და არ შა კუ ნი ან ებს მი აწ ერა. თხრო ბაც ირ ან­ულ სამ ყა რო ში გავ რცე ლე ბუ ლი პო ლი ტი კუ­რი თე ორი ებ ის მი ხედ ვით გა აწყო და შექ მნა მწყობ რი კონ ცეფ ცია, რო მე ლიც აზი ური სამ­ყა როს ფრი ად მნიშ ვნე ლო ვან ნა წილ ზე, სამ­ყა როს მბრძა ნე ბელ ჰა ოსი ან ებ ის უფ ლე ბე ბის და სა ბუ თე ბას შე ეც ადა... რო მელ თა შე მოს­ვლამ მახ ლო ბელ აღ მო სავ ლეთ ში, კოს მოკ­რატ “მე ფეთ­მე ფეს” ტიგ რან II­ის სა მე ფოს ძა ლი ან მა ლე და უს ვა წერ ტი ლი. აგ რეთ ვე არ ტა შე სი დებ მა უარი თქვეს “მე ფეთ­მე ფის”

ხმა ური ან ტი ტულ ზე, და კარ გეს ტე რი ტო რი­ები და გავ ლე ნაც, დათ მეს პო ზი ცი ები კავ კა­სი აში, სა დაც მათ ახ ალი მო წი ნა აღ მდე გე ები გა მო უჩ ნდნენ იბ ერ თა “მე ფეთ­მე ფე ებ ის” სა­ხით” (გ.ჭე იშ ვი ლი, “საზღვრე ბი, საზღვრე ბის გა რე შე,” კრებ. “სა მეც ნი ერო პა რა დიგ მე ბი,” თბ.2009, გვ.282­283).

ეს ასეა, მაგ რამ სა ნო სი ანს და არა მარ ტო მას ამ ის გა გო ნე ბაც არ უნ დათ. მათ შე ლა-ხულ ერ ოვ ნულ თავ მოყ ვა რე ობ ას მა ლა მო-სა ვით ედ ება სა ჰა ერო ბუშ ტი ვით გა ბე რი ლი “დი დი სომ ხე თი.” რო მე ლიც ისე და იფ უშა, რომ XVIII ს-ში ერ ევ ნის სა ხა ნოდ იქ ცა და იყო ერ ეკ ლე II-ის ვა სა ლი. ერ ევ ანი კი ამ დროს მაჰ მა დი ან ური ქა ლა ქი იყო, რად გან 90 პრო-ცენ ტზე მე ტი მაჰ მა დი ან ები ცხოვ რობ დნენ და მას ხა ნი გა ნა გებ და. ზედ მე ტი არ იქ ნე ბა მო ვი ტა ნოთ XVII ს-ის სო მე ხი ის ტო რი კო სის ზა ქა რია ქა ნა ქერ ცის და ზა ქა რია აგ ულ ეც ის ცნო ბე ბი ერ ევ ნის ორი ხა ნის შე სა ხებ. ის ინი კი გვა უწყე ბენ — “ერ ევ ნის მმარ თვე ლი ხა­ნე ბი დან ყვე ლა ზე სა მარ თლი ანი და სო მე ხი

მო სახ ლე ობ ის მი მართ კე თილ გან წყო ბილ­ნი ყო ფი ლან გა მაჰ მა დი ან ებ ული ქარ თვე ლი ხა ნე ბი — ხოს რო ვი და ზა ალი. მათ მრა ვალ სი კე თეს თან ერ თად 1679 წლის 4 ივ ნი სის მი­წის ძვრის შე დე გად დან გრე ული სომ ხუ რი ეკ­ლე სია­მო ნას ტრე ბიც აღ უდ გე ნი ათ.” (ზ.ქა ნა­ქერ ცი, “ქრო ნი კა,” 1870, ვა ღო შა პა ტი, სომხ.ენ აზე, ზ.აგ ულ ცი — “დღი ურ ები,” ქართ.გა­მოც.1979, თბ.).

ახ ლა გა ვეც ნოთ სა ნო სი ან ის მი ერ ჯა ვა-ხე თის ტო პო ნიმ თა ეტ იმ ოლ ოგი ურ ძი ებ ათა ზო გი ერთ “მარ გა ლიტს”. იგი არ იზი არ ებს ჯა ვა ხე თის შე სა ხებ არ სე ბულ არ ცერთ ეტ-იმ ოლ ოგი ას და, რბი ლად რომ ვთქვათ, გვაწ-ვდის თა ვის ტენ დენ ცი ურ “ძი ებ ას” — “Джав + агк­к = Джавахк т. е. родина народа племен джавав.” ეს ფან ტას ტი კუ რი “Джавав” სა ნო-სი ანს სომ ხურ ეთ ნი კურ ერ თე ულ ად მი აჩ ნია. იმ ას კი აღ არ ამ ბობს, ას ეთი ეთ ნი კუ რი სომ-ხუ რი ერ თე ული თუ არ ის და დას ტუ რე ბუ ლი სომ ხურ ან უცხო ურ სა ის ტო რიო წყა რო ებ ში. ეს მას არ ად არ დებს, მთავ რია, ხომ თქვა, ხომ გა მო იგ ონა ას ეთი სომ ხუ რი ერ თე ული ჯა ვა-ხეთ ში. აქ მას სხვა მუც ლის გვრე მა აქ ვს. მი-სი “გე ნი ალ ური აღ მო ჩე ნა” არ ის წი ნა პი რო ბა იმ ისა, რომ შემ დეგ გა ნეცხა დე ბი ნა — ჯა ვა-ხეთ ში სომ ხე ბი უხ სო ვა რი დრო იდ ან იყ ვნე-ნო. მთლად არ გა წი რა ქარ თვე ლე ბი, გა იღო მოწყა ლე ბა და მა თი ამ მხა რე ში არ სე ბო ბაც აღი არა. თუმ ცა, სას წრა ფოდ და ამ ტკი ცა, სომ ხე ბი მუ დამ მეტ ნი იყ ვნენ ქარ თვე ლებ-ზეო.

1830-იან წლებ ში თურ ქე თი დან ჯა ვა ხეთ ში შე მო სახ ლე ბუ ლი სომ ხე ბის შე სა ხებ წერს და ამ აყ ად ამ ბობს — შე მო სახ ლე ბუ ლი სომ ხე ბი 20-ჯერ მე ტი იყ ვნენ ქარ თვე ლებ ზე და 3-ჯერ მე ტი მაჰ მა დი ან ებ ზეო. აქ კი, სა ნო სი ანი, მი-სი ჭკუ ით, ეშ მა კობს — თურ ქე თი დან სო მეხ-თა ჯა ვა ხეთ ში შე მო სახ ლე ბამ დე სო მეხ თა რა ოდ ენ ობ აზე დუმს, რად გან “1830 წლამ დე ჯა ვა ხეთ ში მო სახ ლე ობ ის 95 პრო ცენ ტი იყ­ვნენ ქარ თვე ლე ბი — ზო გი მარ თლმა დი დე­ბე ლი ქრი ას ტი ანი, ზო გი კა თო ლი კე, ზო გიც — მაჰ მა დი ანი, მაგ რამ ქარ თვე ლი­იერ ლი. ხუ თი ოდე პრო ცენ ტი იყო თა რა ქა მა, ქურ თი, ებ რა ელი და სო მე ხი” (“ივ ანე ჯა ვა ხიშ ვი ლის არ ქი ვი დან,” გაზ. “ლი ტე რა ტუ რუ ლი სა ქარ­თვე ლო,” 1988, #43).

სა ნო სი ან ის “იდეა-ფიქ სია” ჯა ვა ხე თი. იგი ჯა ვა ხეთ ში შე მო სახ ლე ბულ სო მეხ თა ნა ში-ერია, მაგ რამ არ იძ ლე ვა სა ფუძ ველს, ჯა ვა-ხე თი ის ტო რი ული სომ ხე თის ტე რი ტო რი ად გა მო აცხა დოს, ჯა ვა ხე თის ტო პო ნი მია გა აყ-ალ ბოს და მი სი ის ტო რი ის ფალ სი ფი კა ცია მო ახ დი ნოს. თურ მე, ჯა ვა ხე თის სომ ხუ რი ფორ მა — ჯა ვახ­ქ, პირ ვე ლა დი ყო ფი ლა, სომ-ხუ რი გე ოგ რა ფი ული სა ხე ლის მა წარ მო ებ-ელი — ქ, ქარ თვე ლებს — ეთ-ით შე უც ვლი ათ და ასე გამ ხდა რა სომ ხუ რი ჯა ვახ­ქ, ქარ თულ ჯა ვახ­ეთ­ად. რა ის ტო რი ულ მა პრო ცეს მა გა-მო იწ ვია ეს ტო პო ნი მი ური ტრან სფორ მა ცია, რო მელ სა უკ უნ ეში და რო მელ სა ის ტო რიო წყა რო შია და დას ტუ რე ბუ ლი ეს ცვლი ლე ბა, მას არ აინ ტე რე სებს, ხომ თქვა: ჯა ვახქ პირ-ვე ლა დი ფორ მაა და ჯა ვა ხე თი მე ორ ადი, ეს არ ის მის თვის თა ვი და თა ვი, რა ღა სა ჭი როა სა ის ტო რიო წყა როს და მოწ მე ბაო. შთა ბეჭ-დი ლე ბა ის ეთ ივეა ამ სტა ტი აში, რო გორც მის “ნაშ რომ თა” უმ ეტ ეს ობ აში. სა ნო სი ანს მოს დევს ფა შის ტუ რი შე გო ნე ბა — “მი ზა ნი ამ არ თლებს სა შუ ალ ებ ას.” ამ იტ ომ აც უარს არ ამ ბობს არ აფ ერ ზე, რა თა “და ამ ტკი ცოს”

ჯა ვა ხე თის მი წის “სომ ხუ რო ბა.”ჯა ვა ხეთს ეძ ღვნე ბა მი სი მე ორე სტა ტი ის

— “Армяне Джавахк.” სა მეც ნი ერო ლი ტე რა-ტუ რა ში ცნო ბი ლია, რომ ჯა ვა ხე თი მა ტი ან ეში პირ ვე ლად მოხ სე ნი ებ ულია ურ არ ტუს მე ფის არ გიშტ I-ის წარ წე რებ ში (VII ს, ძვ.წ.აღ-ით.). ეს წარ წე რა ამ ოკ ვე თი ლია ვა ნის ხორ ხო რის კლდე ზე, რო მელ შიც დაპყრო ბილ ქვეყ ნებს შო რის მო იხ სე ნი ება ჯა ვა ხე თი — ზა ბა ხას ფორ მით. ეს მო საზ რე ბა მო აქ ვს გარ კვე ული კო რექ ტი ვით: ურ არ ტუს — არ არ ატს უწ ოდ-ებს, რი თაც ურ არ ტუს მემ კვიდ რედ სომ ხე-თი გა მო დის, ხო ლო არ გიშტ I — სომ ხე თის მე ფე. მას კი სა მე ფოს საზღვრე ბი მთე ბამ-დე გა და უწ ევია. აქ უპ რი ანია მო ვუს მი ნოთ ცნო ბილ ურ არ ტუ ოლ ოგს აკ ად. ბ.პი ოტ როვ-სკის — “Но было бы совершенно неверно отожедствлять арменов с урартами или же считать их прямым потомком Урартов История и культура Урартов,” (1944,). ე.ი. სომ ხე ბის ურ არ ტუს უშუ ალო მემ კვიდ რე ობ-აზე ლა პა რა კი ზედ მე ტია, რად გან ურ არ ტუს

სა მე ფო და იშ ალა VI ს-ში ჩვ.წ.აღ.-მდე. ამ დროს გა მოჩ ნდნენ ურ არ ტუს ტე რი ტო რი აზე სო მეხ თა წი ნაპ რე ბი და შე ერ ივ ნენ ად გი ლობ-რივ ურ არ ტულ მო სახ ლე ობ ას. ამ დე ნად, სო-მეხ მეც ნი ერ ებს არ აქ ვთ სა ფუძ ვე ლი უშუ-ალო ეთ ნო-მემ კვიდ რე ებ ად გა მო აცხა დონ სომ ხე ბი, ხო ლო ურ არ ტუს მე ფე ზე ხომ ლა პა-რა კიც არ შე იძ ლე ბა. ამ ას არ და გი დევს სა ნო-სი ანი, ურ არ ტუს მე ფე არ გიშტ I-ის სომ ხე თის მე ფედ რომ გა მო აცხა დოს.

ძნე ლია და უხ ერ ხუ ლიც: “დი დი სომ ხე თის” სე ნით და ავ ად ებ ულ სა ნო სი ანს სე რი ოზ ული კა მა თი გა ვუ მარ თო, მაგ რამ, რიგ შემ თხვე-ვა ში, იძ ულ ებ ული ვარ, კო მენ ტა რი მა ინც გა ვა კე თო: სომ ხუ რი ელ ემ ენ ტის ად რი დან ვე ჯა ვა ხეთ ში არ სე ბო ბის შე სა ხებ სა ნო სი ანი აკ-ად. ლე ოს (ბა ბა ხა ნი ანი) იმ ოწ მებს, რო მე ლიც ფიქ რობს, IV ს-ის და საწყის ში აქ სომ ხე ბის არ სე ბო ბა ფაქ ტიაო. ამ აზ რის და სამ ტკი ცებ-ლად აკ ად. ლე ოს მო აქ ვს “ქარ თლის ცხოვ რე-ბი დან” ის ად გი ლი, რო ცა წმ.ნი ნო შე მო ვი და ჯა ვა ხეთ ში, ფა რავ ნის ტბის ნა პი რას შეხ-ვდა ქარ თველ მწყემ სებს, რო მელ ნიც იყ ვნენ ქარ თლის დე და ქა ლა ქი დან — მცხე თი დან. წმ.ნი ნომ, რო მელ საც სცოდ ნია საყ ველ პუ რო სომ ხუ რი, ქარ თველ მწყემ სებს შო რის ნა ხა ერ თი “სომ ხუ რად მზრახ ვე ლი და ჰკითხა მას “მცხე თის გზა.”ტექ სტი დან აშ კა რად ჩანს, მწყემ სებს შო რის ერ თი ლა პა რა კობ და სომ-ხუ რად და არა ყვე ლა, რო გორც აკ ად. ლე ოს ჰგო ნია. მის მი ხედ ვით, სა ნო სი ანი ას კვნის — ქარ თველ მა მწყემ სებ მა ად გი ლობ რი ვი სომ-ხე ბი სა გან ის წავ ლეს ეს ენაო. ნაჩ ქა რე ვი და ზე რე ლე დას კვნაა, რაც “ქარ თლის ცხოვ რე-ბის” არ ცნო ბის მცდა რი ინ ტერ პრე ტა ცი ით არ ის გა მოწ ვე ული. ერ თი სიტყვით, ამ ცნო-ბის ში ნა არ სი ვერ ან არ გა იგ ეს სო მეხ მა მეც-ნი ერ ებ მა და დას კვნაც მცდა რი გა მო იტ ან ეს. მას ში ლა პა რა კია სომ ხუ რის მცოდ ნე ერთ ქარ თველ მწყემ სზე და არა ყვე ლა ზე. არ აფ-რით არ მტკიც დე ბა — არა ერ თმა მწყემ სმა მა ინც და მა ინც ჯა ვა ხეთ ში ის წავ ლა სომ ხუ-რი და არა მცხე თა ში ან მის შე მო გა რენ ში. აქ ცხოვ რობ დნენ ებ რა ელ ები, სპარ სე ლე ბი, არ აბ ები. ალ ბათ, მათ შო რის იყ ვნენ სომ ხე-ბიც და მათ გან ის წავ ლა ეს ენა. თუმ ცა გზის სწავ ლე ბა სხვა ენ აზე, ამ ენ ის ცოდ ნას არ ნიშ ნავს. დი ახ, სა კითხა ვია, ამ ერ თმა ქარ-თველ მა მწყემ სმა რა დო ნე ზე იც ოდა სომ-ხუ რი, და ნარ ჩე ნე ბი კი ბა იბ ურ ში არ იყ ვნენ. ნე ტა ვი ას ეთი უნ იჭო ები რო გორ იყ ვნენ, რომ “ჯა ვა ხე თის ად გი ლობ რივ სომ ხე ბის გან” ორი ღე რი სომ ხუ რი სიტყვა ვერ ის წავ ლეს?

აკ ად. ლე ოს ეს აზ რი ძირ ში ვე მცდა რია, რად გან “ქარ თლის ცხოვ რე ბის” აღ ნიშ ნუ ლი ად გი ლი არ ას წო რად გა უგია. ამ იტ ომ, სა ნო-სი ან ის ეს აზ რი არ გა მოდ გე ბა ჯა ვა ხეთ ში ოდ ით გან სომ ხე ბის არ სე ბო ბის და სამ ტკი-ცებ ლად. ვერც ლე ოს გან ცხა დე ბა უშ ვე ლის მას, იმ ის თა ობ აზე, რომ ქარ თლის კა თა ლი-კო სის კი რი ონ I (VI-VII ს.ს.) სამ შობ ლო-ჯა-ვა ხე თი ნა ხევ რად სომ ხუ რი და ნა ხევ რად ქარ თუ ლი იყოო. ამ ას დამ ტკი ცე ბა სჭირ დე-ბა, ოღ ონდ, არა ის ეთი “სა ბუ თით”, რო გორც ვნა ხეთ.

სა ნო სი ანი ქარ თველ მეც ნი ერ ებს და მთავ-რო ბას ბრალს სდებს XX ს-ის 20-30-იან წლებ ში გუ გარ გის (გო გა რე ნე) მთე ლი ტო-პო ნი მია თით ქოს გა აქ არ თვე ლე სო. კი არ გა-აქ არ თვე ლეს, არ ამ ედ, ძვე ლი, მი ვიწყე ბუ ლი ქარ თუ ლი ტო პო ნი მე ბი იქ ნა აღ დგე ნი ლი და ის იც არა ყვე ლა.

პასუხის ღირსადაც კი

ბადრი ბურჯანაძე

2011 წელი, აპრილი 7ლიტერატურული მესხეთი

არ ჩავთვალე, მაგრამ...

რაც შე ეხ ება, ჯა ვა ხეთ ში სო ფელ სათხეს და არა სათხას, რო გორც ჯა ვა ხეთს შე მო ხიზ-ნუ ლი (XIX) სომ ხე ბი უწ ოდ ებ ენ, არ ის წმინ და ქარ თუ ლი ტო პო ნი მი. ეს სა ხე ლი სა ქარ თვე-ლოს ფა უნ ას თან ძი რე ულ კავ შირ შია, აშ კა-რად ქარ თუ ლია. კერ ძოდ, ამ ოს ავ ალი არ ის — თხა. ამ დე ნად, “სო ფე ლი სათხის სა ხე ლი გამ ჭვირ ვა ლეა, იგი მი ეკ უთ ვნე ბა ქარ თულ გე ოგ რა ფი ულ სა ხელ თა რიგს, დარ ქმე ულია ქარ თველ თა მი ერ, რა საც ამ სოფ ლის ტაძ­რის ეპ იგ რა ფი კა უეჭ ველს ხდის.” (მ.ბე რი ძე — “ტაძ რე ბი და სა ხე ლე ბი,” თბ.2010, გვ.56). ამ ტო პო ნი მის სხვაგ ვა რად ახ სნა დრო ისა და ქა ღალ დის ფუ ჭად ხარ ჯვაა და მე ტი არ აფ-ერი. იგი ცდი ლობს რა მე ნა ირ ად და ამ ტკი ცოს ტო პო ნი მი — სათხე არ ის პტო ლე მე ის რუ კა-ზე აღ ნიშ ნუ ლი — Sedala (სე და ლა). მი სი აზ-რით ლა თი ნუ რი “სე და ლა” არ ის იგ ივე სათხე და სათხის (სათხა) არ სე ბო ბას 2000 წლით გან საზღვრავს. ამ აში ცუ დი არ აფ ერია, ეს შე-უძ ლია ამ ტკი ცოს, მაგ რამ სათხის და მე ორე სოფ ლის — სულ დას არ სე ბო ბა ჯა ვა ხეთ ში თურ მე არ ცოდ ნია აკ ად.ს.ერ ემი ანს, ხო ლო

სულ და ზე წარ მოდ გე ნაც არ ჰქო ნია ის ტო რი-კოს მ.ხა ჩატ რი ანს.

მკითხვე ლის სა ყუ რადღე ბოდ შევ ნიშ ნავ — აკ ად. ს.ერ ემი ანი იყო ძვე ლი და ახ ალი ქარ-თუ ლი ენ ის ბრწყინ ვა ლე მცოდ ნე. ქარ თუ ლი სა ის ტო რიო წყა რო ები და სა ქარ თვე ლოს ის-ტო რი ული გე ოგ რა ფია, მშობ ლი ურ ზე მე ტად, თო რემ ნაკ ლე ბად არ იც ოდა. ეს ბრალ დე ბა სა ნო სი ან მა მას და ხა ჩატ რი ანს წა უყ ენა იმ-იტ ომ, რომ მათ პტო ლე მე ის რუ კა ზე და ტა-ნილ “სე და ლას” და “სუნ ტას” ლიკ ვი და ცია სხვა გან მო ახ დი ნეს — კერ ძოდ, ხა ჩატ რი ანს “სუნ ტა” ის ტო რი ულ წუნ დად მი აჩ ნია, “სე და-ლა” კი მდი ნა რე ხრა მის და მა შა ვე რას შე სარ-თავ თან და იგ ულა, რაც მეც ნი ერ ულ ად და ას-აბ უთა კი დეც.

თავ ხე დო ბის და უვ იც ობ ის ერთ-ერ თი ნი-მუ შია სა ნო სი ან ის მი ერ ქარ თუ ლი ტო პო ნი-მის — “აწყუ რის უეჭ ველ სომ ხურ ტო პო ნი­მად” გა მოცხა დე ბა. ეს სა ხე ლი ასე და შა ლა — აწ-კურ. აწ — არ ის სომ ხუ რი ზმნის (ა წელ) ფუ ძეო. აკ ად. ჰრ.აჭ არი ან ის სომ ხუ რი ეტ იმ-ოლ ოგი ური ლექ სი კო ნის მი ხედ ვით ამ ზმნის მე ხუ თე მნიშ ვნე ლო ბა – შე ნე ბა არ ის. ამ იტ ომ და ას კვნის სა ნო სი ანი — აწ კურ ფაქ ტი ურ ად ნიშ ნავს — “აშ ენ ებ ულია მტკვრის ახ ლოს.” მი სი აზ რით უნ და ვი გუ ლის ხმოთ ცი ხე-სი-მაგ რე. კი მაგ რამ, რა ტომ ცი ხე-სი მაგ რე და არა სხვა რამ — თუნ დაც, სა კულ ტო ან რა-იმე სა ერო ნა გე ბო ბა. ას ეთ ეტ იმ ოლ ოგი ურ ნა ცოდ ვი ლარ ზე და ფუძ ნე ბუ ლი ზო გი ერ თი გან ცხა დე ბი დან, რა ღაც კონ კრე ტუ ლი დას-კვნის გა მო ტა ნა არ ის მუც ლით მეზღაპ რე ობა და არა მეც ნი ერ ება. ეს “ძი ება” მი მარ თუ-ლია იმ ის კენ, რომ, რა დაც არ უნ და და უჯ-დეს, “და ამ ტკი ცოს,” თით ქოს ჯა ვა ხე თის და მეს ხე თის “ტო პო ნიმ თა უმ რავ ლე სო ბა” არ ის სომ ხუ რი. სიტყვას აღ არ გა ვაგ რძე ლებ, ვი ნა-იდ ან ამ ტო პო ნი მის — აწყუ რის წმინ და ქარ-თუ ლო ბა ეჭ ვმი უტ ან ლად და ამ ტკი ცა პროფ. მ.ბე რი ძემ (იხ. “აწყუ რის ეტ იმ ოლ ოგი ის ათ­ვის” 2005, გვ.31­34).

სა ნო სი ანს წყა რო ებ ში ნახ სე ნე ბი სო კუ რე-თი ერ ევა აწყურ ში, მას მის გა ქარ თვე ლე ბულ ფორ მას უწ ოდ ებს. ჩვენ კი, ვფიქ რობთ — სა­კუ რე თი (სო კუ რე თი) უნ და იყ ოს სო ფელ სა-ყუ ნე თის და მა ხინ ჯე ბუ ლი ფორ მა. მას აღ ნიშ-ნუ ლი “ეტ იმ ოლ ოგი ური ძი ებ ანი” სჭირ დე ბა იმ ის ათ ვის, რომ თქვას — “И город, и крепость Ацкур всегда были заселены армянами. В дальнеищем здесь обосновались также евреи, грузины и турок.”

რო გორც ვნა ხეთ, სა ნო სი ან ის “ეტ იმ ოლ-ოგი ური ძი ებ ებ ით” არ მტკიც დე ბა უძ ვე ლე სი ქარ თუ ლი ტო პო ნი მის — აწყუ რის სომ ხუ-რო ბა. სომ ხე ბის ოდ ით გან აწყურ ში ყოფ ნის შე სა ხებ ვე რა ვი თა რი და მა ჯე რე ბე ლი არ გუ-მენ ტი ვერ მო აქ ვს, რად გან ეს მი სი მხო ლოდ სურ ვი ლია. მან აკ ად. სერ გი ჯი ქი ას აც კი შე-უტია: “გურ ჯის ტა ნის ვი ლაიეთის დიდ დავ­თარ ში” მოხ სე ნი ებ ული სომ ხუ რი სა ხე ლე ბი თარ გმან ში ქარ თუ ლით შეც ვა ლაო. ამ მეც ნი-ერ ულ “არ აკ ეთ ილ სინ დი სი ერ ებ ის სამ ხი ლებ-ლად და გა მო სა აშ კა რა ვებ ლად სა ნო სი ანი მო უწ ოდ ებს ერ ევ ანს — სწავ ლულ თურ ქო-ლო გებს, ეს დავ თა რი თურ ქუ ლი დან თარ-გმნონ სომ ხურ ენ აზე, “что изволит утачнит армянские названим сотныи армянских сел и тысячи армянских имен.”

რო გორც ჩანს, სა ნო სი ანს “გურ ჯის ტა ნის ვი ლაიეთის დი დი დავ თრის” აკ ად.ს.ჯი ქი ას ქარ თუ ლი თარ გმა ნი და მა ღალ მეც ნი ერ ულ

დო ნე ზე შეს რუ ლე ბუ ლი კო მენ ტა რი არ წა-უკ ითხავს და ისე, ზე პი რად, ჰა იჰ არ ად წერს. მას ეს წიგ ნი რომ გა და ეშ ალა, ნა ხავ და — თი-თოეული ტო პო ნი მის ქარ თუ ლი თარ გმა ნის გვერ დით არ ის მი სი ორ იგ ინ ალ იდ ან შე სა ბა-მი სი სა ხელ წო დე ბა თურ ქულ ენ აზე, რა თქმა უნ და, არ აბ ული ან ბა ნით, რო მელ საც XVI ს-ში ხმა რობ დნენ თურ ქეთ ში. ასე რომ, სა ნო სი ანს იქ ვე, ად გილ ზე ვე, შე ეძ ლო შე ემ ოწ მე ბი ნა ამა თუ იმ ტო პო ნი მის თარ გმა ნის სან დო ობა.

იგი აკ ად.ს.ჯი ქი ას “მა ნი პუ ლა ცი აში” სდებს ბრალს, მაგ რამ გა ყალ ბე ბის ერ თი ფაქ ტიც კი ვერ მო აქ ვს, ვერც მო იტ ანს, რად გან იგი იყო მა ღა ლი აკ ად ემი ური დო ნის მეც ნი ერი, უაღ-რე სად პა ტი ოს ანი ად ამი ანი და მკვლე ვა რი, გან სხვა ვე ბით სა ნო სი ან ისა, რო მე ლიც აღ-ნიშ ნულ ღირ სე ბებს მოკ ლე ბუ ლია.

“გურ ჯის ტა ნის ვი ლაიეთის დიდ დავ თარ-ში” აღ ნუს ხულ სო ფელ ხი ზა ბავ რის მცხოვ-რებ თა სა ხე ლებს ჩა მოთ ვლის სა ნო სი ანი და ქარ თუ ლი სა ხე ლი “რე ვა ზი” სომ ხურ სა ხე-ლად გა ას აღა. ძირ ძვე ლი ქარ თუ ლი გვა რი ხუ ციშ ვი ლი, თა ვი სი ჭკუ ით, სომ ხუ რად აქ-

ცია. და ვიწყოთ იმ ით, რომ ამ გვა რის ფუ ძე — ხუც არ ის ქარ თუ ლი და აქ ედ ანაა ხუ ცე სი, რაც ნიშ ნავს სა სუ ლი ერო პირს: მღვდელს, ბერს. აქ ედ ან მო დის ქარ თუ ლი გვა რი ხუ-ციშ ვი ლი. სა სუ ლი ერი პი რის მნიშ ვნე ლო ბით მხო ლოდ ქარ თულ შია. ამ გვა რის ზო გი ერ თმა წარ მო მად გე ნელ მა თუ მი იღო კა თო ლი კო-ბა და სო მე ხი კა თო ლი კე ბის ხრი კე ბით სომ-ხურ რიტ ზე მო აქ ცი ეს, ეს არ ნიშ ნავს მათ არ აქ არ თულ წარ მო მავ ლო ბას. ბა რემ აქ ვე ვიტყვი, ქარ თვე ლი კა თო ლი კე ბის არ სე ბო ბა ფაქ ტია და მას ში მხო ლოდ ზო გი ერ თმა სო-მეხ მა “სწავ ლულ მა” შე იტ ანა ეჭ ვი. მათ კი სა კად რი სი პა სუ ხი გას ცა დიდ მა ქარ თველ-მა მეც ნი ერ მა და სა ზო გა დო მოღ ვა წემ მი-ხე ილ თა მა რაშ ვილ მა — “პა სუ ხათ სო მეხ მწერ ლებს, რო მელ ნიც უარ ჰყო ფენ ქარ თულ კა თო ლი კო ბას” (1904; მე ორე გა მო ცე მა ეკ­უთ ვნის ბონ დო არ ვე ლა ძეს — 2010). შე იძ-ლე ბა ით ქვას, ეს წიგ ნი არ ის მე ორე “ქვა თა ღა ღა დი,” მდი და რი ფაქ ტობ რი ვი მა სა ლით, ფარ თო და ღრმა მეც ნი ერ ული ან ალ იზ ით და და მა ჯე რებ ლო ბით. ამ სა კითხით და ინ ტე რე-სე ბულ მკითხველს, გარ და აღ ნიშ ნუ ლი წიგ-ნი სა, შე უძ ლია გა ეც ნოს არ მე ნო ლოგ ბონ დო არ ვე ლა ძის ნაშ რომს — “კვლავ ქარ თვე ლი კა თო ლი კე ბის შე სა ხებ,” “რო ცა უდ ავო სა­დაო ხდე ბა, “2006, გვ.159­168). თი ნა ივ ელ-აშ ვი ლის — “კა თო ლი კო ბა სა ქარ თვე ლო ში” (2009) და სხვ. სა ნო სი ანი აგ რეთ ვე წერს ჯა-ვა ხე თის სოფ ლე ბის — ხი ზა ბავ რის, ვარ გა­ვის, ბნე ლის, უდ ის, ივ ლი ტის, ვა ლის, სკრის, სა ნა ვარ დოს, გო რის, თბი ლი სის და ქუ თა ის ის ქარ თვე ლი კა თო ლი კე ბის შე სა ხებ და ერ თი ხე ლის მოს მით მათ სომ ხე ბად აცხა დებს. ეს კა ცი ამ ჯე რა დაც სა კითხს მრუ დე სარ კე ში, უფ რო სწო რედ, პი რუ კუ წარ მო ად გენს და საქ მე ში ნაკ ლე ბად ჩა ხე დუ ლი მკითხვე ლის მოტყუ ებ ას ცდი ლობს. სი ნამ დვი ლე ში, საქ-მე იმ აშია, რომ რუ სე თის ცა რიზ მმა სო მე ხი კა თო ლი კე ბის მა ღა ლი სა სუ ლი ერო პი რე ბის ხელ შეწყო ბით (მათ კუ დი-კუდ ზე ჰქონ დათ გა დაბ მუ ლი), უარ ყო “სამ ცხე­ჯა ვა ხე თის ქარ თველ კა თო ლი კე თა ქარ თვე ლო ბა და ის­ინი ქარ თულ ენ აზე მო ლა პა რა კე სომ ხე ბად გა მო აცხა და. 1886 წლის 26 თე ბერ ვლის დად­გე ნი ლე ბით აიკ რძა ლა ქარ თველ კა თო ლი კე­თა ეკ ლე სი აში მშობ ლი ურ ენ აზე წირ ვა­ლოც­ვა და ძალ და ტა ნე ბით სომ ხუ რით შე იც ვა ლა” (დ.კო ჟო რი ძე­ “გა ნათ ლე ბა და კულ ტუ რა სამ ცხე­ჯა ვა ხეთ ში,” 1996, გვ.25­26).

ამ ვე რა გუ ლი დად გე ნი ლე ბით მთე ლი ქარ-თუ ლი კა თო ლი კე ბი სომ ხე ბად ჩა წე რეს და ამ-ით სო მეხ მა კა თო ლი კე ტერ ტე რებ მა მი ზანს მი აღ წი ეს. 1886 წელს სო ფელ ხი ზა ბავ რა ში 1363 ქარ თვე ლი ცხოვ რობ და. სა ოჯ ახო სი ებ-ში 7 ქარ თვე ლის გარ და ყვე ლა სო მე ხად არ ის გა ტა რე ბუ ლი იმ ის გა მო, რომ ის ინი სო მე ხი კა თო ლი კე ტერ ტე რე ბის “წყა ლო ბით” სო მეხ კა თო ლი კე ბად იყ ვნენ ჩა წე რილ ნი. ამ გა უგ-ონ არი მზაკ ვრუ ლი პრო ცე სის მსხვერ პლნი გახ დნენ აგ რეთ ვე სო მეხ კა თო ლი კო ბას მი წე-რი ლი სო ფელ ვე ლის (თურ ქე თის საზღვრებ-შია. ავტ) მცხოვ რე ბი ქარ თვე ლე ბი. ის ინი XIX სა უკ უნ ეში აიყ არ ნენ და ახ ალ ქა ლა ქის გარ შე-მო მდე ბა რე სოფ ლებ ში — (ბავ რა, ხულ გუ მო, კარ ტი კა მი) და სახ ლდნენ. მა თი არა ერ თგზის მცდე ლო ბი სა, დაბ რუ ნე ბოდ ნენ ქარ თულ კა-თო ლი კო ბას და წირ ვა-ლოც ვა მშობ ლი ურ ენ-აზე აღ ეს რუ ლე ბი ნათ, ყუ რად არ იღო მე ფის მთავ რო ბამ და ის ინი დღეს სო მეხ კა თო ლი კე-ბად იწ ოდ ები ან.

სა ნო სი ანი ბევ რს წერს ახ ალ ცი ხის, ახ-ალ ქა ლა ქის და, სა ერ თოდ, 1918-20 წლებ-ში სამ ცხე-ჯა ვა ხეთ ში შე მოჭ რი ლი თურ ქე-ბის წი ნა აღ მდეგ წარ მო ებ ულ თვით დაც ვით ბრძო ლებ ზე. მას ისე გა მოჰ ყავს, რომ ამ ომ-ში ძი რი თად დამ რტყმელ ძა ლას სო მე ხი მო-ხა ლი სე ები წარ მო ად გენ დნენ, მხო ლოდ აქა-იქ ახ სე ნებს ქარ თუ ლი რე გუ ლა რუ ლი ჯა რის გე ნერ ლებს — მა ყაშ ვილს, მაზ ნი აშ ვილს, გე-დე ვა ნიშ ვილს და სხვ. ერთ სტა ტი აში აღ წერს სო მე ხი და ქარ თვე ლი მო ხა ლი სე ებ ის თვით-დაც ვით ბრძო ლას, მაგ რამ აქ აც სას წორს სომ ხე ბის მხა რე ზე ხრის.

სა ნო სი ანს თუ და ვუ ჯე რებთ, გა მო დის, რომ ამ ომ ში მხო ლოდ სო მე ხი მო სახ ლე ობა იბ რძო და, ქარ თვე ლე ბი კი მათ იმ ედ ზე ყო ფი-ლან.

კი მაგ რამ, სად იყ ვნენ ქარ თვე ლე ბი და რას აკ ეთ ებ დნენ ის ინი? ბუ ნებ რი ვად გა უჩ ნდე ბა კითხვა მკითხველს.

სუ ბი ექ ტუ რად გად მოს ცემს აგ რეთ ვე 1830-იან წლებ ში თურ ქე თი დან ქარ თულ სოფ ლებ ში შე მო სახ ლე ბულ სათხე ველ, და-

მა ლელ და სხვა სო მეხ თა ბრძო ლას. აქ აც შთა ბეჭ დი ლე ბა რჩე ბა, თით ქოს მათ თურ-ქებს კუ დით ქვა ას რო ლი ნეს. რა თქმა უნ და, სუ ლაც არ ვამ ცი რებ ამ წლებ ში ჯა ვა ხელ სო მეხ თა ბრძო ლას თურ ქე ბის წი ნა აღ მდეგ, მაგ რამ, ის ტო რი კო სი იმ ის ის ტო რი კო სია, რომ ობი ექ ტუ რი უნ და იყ ოს მოვ ლე ნე ბის და ამ ბე ბის გად მო ცე მი სას, რაც სა ნო სი ანს თით ქმის არ გა აჩ ნია. თუ ასე ზე დი ზედ და-ამ არ ცხეს შე მო სე ული მტე რი, მა შინ რა ტომ გაჩ ნდა 80.000 სო მე ხი ლტოლ ვი ლი წალ კი სა და ბა კუ რი ან ის ტყე ებ ში? მაგ რამ ეს ყვე ლა-ფე რი მთლად ისე არაა, რო გორც ამ ას სა ნო-სი ანი გად მოს ცემს. იყო შემ თხვე ვე ბი და არც თუ ისე ცო ტა, სომ ხე ბი რომ ღა ლა ტობ დნენ ქარ თვე ლებს. ახ ალ ქა ლა ქის რაიონის სო ფელ ოკ ამ ის მცხოვ რე ბი, თვით მხილ ვე ლი ზა ქა რია ალ ელ იშ ვი ლი იგ ონ ებს — “1918 წლის და­საწყის ში სო ფელ კარ წა ხი დან ისე წა ვიდ ნენ სომ ხე ბი, რომ ქარ თვე ლებს მტრის შე მო სე ვა არ აც ნო ბეს. ქარ თუ ლი სოფ ლე ბის — აფ ნი­ის, გო გა შე ნის, ქილ დის, ჩუნ ჩხის და პტე ნის მცხოვ რე ბი ქარ თვე ლე ბი სა კუ თარ სოფ ლებს თავ გან წირ ვით იც ავ დნენ თურ ქე ბი სა გან. ქარ თვე ლებ მა გვი ან შე იტყვეს სომ ხე ბის ღა­ლა ტი.” (“შა ვი ღრუბ ლე ბი მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თის თავ ზე — 1918­1920 წ.წ”., გ.ლე ონ იძ ის სახ. ქარ თუ ლი ლი ტე რა ტუ რის სა ხელ მწი ფო მუ­ზე უმი, ფ.25330, გვ.18, 39­40). ამ დროს ახ-ალ ქა ლაქ ში მცხოვ რე ბი მო ხუ ცი პრო ვი ზო რი ილია ალ ხა ზიშ ვი ლი ახ ალ ქა ლა ქის ქარ თვე-ლებს აფ რთხი ლებ და — სომ ხებს ნუ ენ დო­ბით, ეგ ენი დაგ ღუ პა ვე ნო (იქ ვე. ფ.25330, გვ.50­53). აქ ედ ან ზო გა დი დას კვნის გა მო-ტა ნა არ შე იძ ლე ბა, მაგ რამ ფაქ ტი ფაქ ტად რჩე ბა.

სა ქარ თვე ლოს რეს პუბ ლი კის მენ შე ვი კურ მთავ რო ბას სა ნო სი ანი მწა რედ საყ ვე დუ რობს — სამ ცხე-ჯა ვა ხე თის სო მე ხი ლტოლ ვი ლე ბი სა ქარ თვე ლოს ში და რაიონებში არ შე უშ ვეს და ნა ხე ვარ ზე მე ტი შიმ ში ლით, სე ნით და სი ცი ვით და იხ ოცა ბა კუ რი ან ის ტყე შიო. რა თქმა უნ და, ეს უბ ედ ურ ება იყო, მაგ რამ ერ-თს რომ იტყვი, მე ორ ეც უნ და თქვა და სი-მარ თლე ობ იქ ტუ რად შე აფ ასო. სი მარ თლე ისაა, რომ ამ დროს სამ ცხე-ჯა ვა ხე თი დან გა მოქ ცე ული ქარ თვე ლი ლტოლ ვი ლე ბიც გა-ნუ საზღვრე ლად ბევ რი იყო წალ კის, ბორ ჯო-მი სა და ბა კუ რი ან ის ტყე ებ ში. მა თი რიცხვი 200.000 აღ ემ ატ ებ ოდა. ამ წლე ბის ქარ თუ ლი პრე სის მო ნა ცე მე ბით, თით ქმის ნა ხე ვარ ზე მე ტი შიმ ში ლით, ავ ად მყო ფო ბით (ძი რი თა-დად ტი ფით) და სი ცი ვით და იღ უპა. ამ ხა ნებ-ში სა ქარ თვე ლოს რეს პუბ ლი კა ში უმ ძი მე სი სო ცი ალ ური პი რო ბე ბი იყო. მას არ შე ეძ ლო კი დევ და მა ტე ბით სო მე ხი ლტოლ ვი ლე ბის ქვეყ ნის შიგ ნით შეშ ვე ბა. ამ ით თა ვი სი ხალ-ხის ის ედ აც მძი მე ეკ ონ ომი ური მდგო მა რე-ობა კი დევ უფ რო გაუარესდებოდა. ის კი არა, სა კუ თა რი ქარ თვე ლი ლტოლ ვი ლე ბის მოვ ლა-პატ რო ნო ბას ვერ გა არ თვა თა ვი და ლტოლ ვილ სომ ხებს რო გორ ღა მი ხე დავ და? აქ ვე შევ ნიშ ნავ, ქარ თვე ლი ლტოლ ვი ლე ბი იყ ვნენ მარ თლმა დი დე ბე ლი ქრის ტი ან ები, კა თო ლი კებს თურ ქე ბი შე და რე ბით არ ას ერ-ჩოდ ნენ. მოგ ვი ან ებ ით ლტოლ ვილ თა დაბ რუ-ნე ბის სა კითხი რომ დად გა, თურ ქებ მა სომ ხე-ბის დაბ რუ ნე ბა ზე უარი გა ნაცხა დეს, რი თაც მა თი მდგო მა რე ობა უფ რო გარ თულ და, თუმ-ცა მე რე ეს ეც მოგ ვარ და.

ლტოლ ვილ თა სა კითხს ქვე მოთ კი დევ შე-ვე ხე ბით. რაც შე ეხ ება სა ნო სი ან ის მი ერ გმი-

რად გა მოცხა დე ბულ ვინ მე ზო რი ზო რი ანს, იგი სი ტუ აცი ის მი ხედ ვით მოქ მე დებ და, ხან ქარ თვე ლე ბის მხა რეს იყო, ხან მაჰ მა დი ან ებ-ის, რო გორც აწყობ და, ისე. “ზო რი ანი ცდი­ლობ და თურ ქე თის ად მი ნის ტრა ცი ისა და სამ ცხე­ჯა ვა ხე თის ად გი ლობ რივ ბე გებ თან ერ თად ერთ ბლოკ ში გა მოს ვლას, ად გი ლობ­რი ვი ქარ თვე ლი ქრის ტი ან ებ ის და სა ქარ­თვე ლოს და მო უკ იდ ებ ელი რეს პუბ ლი კის წი­ნა აღ მდეგ. მათ თან სა იდ უმ ლო შე თან ხმე ბებს და გა რი გე ბებს აწყობ და. ზო რი ან მა და მის მა ჯგუფ მა ბე გებს გა ნუცხა დეს, ქარ თვე ლებ­თან წი ნა აღ მდეგ ბრძო ლა ში მათ მხა რეს იქ­ნე ბოდ ნენ და ყვე ლა ფერს გა აკ ეთ ებ დნენ იმ­ის ათ ვის, რომ მეს ხეთ­ჯა ვა ხე თი სა ქარ თვე­ლოს და მო უკ იდ ებ ელ რეს პუბ ლი კას არ დაბ­რუ ნე ბო და.” (შ.ლომ სა ძე — “მეს ხე ბი,” 1997, გვ.270, 299). ამ ით არ დამ თავ რე ბუ ლა ჯა-ვა ხეთ ში შე მო სახ ლე ბულ სო მეხ მეს ვე ურ თა ღა ლა ტი. მათ ის არ გებ ლეს ამ წლებ ში სა ქარ-თვე ლოს სა ხელ მწი ფო ებ რი ვი, და სუს ტე ბის და ოტ ომ ან თა ყო ფილ ტე რი ტო რი აზე, ე.ი. ფაქ ტი ურ ად ქარ თულ მი წა ზე “დი დი სომ ხე-თის” შექ მნის იდეა წა მო აყ ენ ეს. ამ იტ ომ სას-წრა ფოდ გა მო აცხა დეს სომ ხე თის ის ტო რი-ული და პო ლი ტი კუ რი რუ კე ბი. ივ.ჯა ვა ხიშ-ვილ მა ამ რუ კებს “ფან ტას ტი კუ რი რუ კე ბი” უწ ოდა. რო გორც ჩანს, მა შინ მათ ამ ოც ნე ბას ინ გლი სიც უჭ ერ და მხარს. ინ გლი სის იმ ედ ით “დიდ სომ ხეთ ზე” მე ოც ნე ბე სომ ხე ბი, ახ ალ-ცი ხი დან ქარ თუ ლი ჯა რის დრო ებ ით, იძ ულ-ებ ით გას ვლას სი ხა რუ ლით ულ ოც ავ დნენ ერ თმა ნეთს, თუმ ცა პო ლი ტი კუ რი სი ტუ აცია ისე მოტ რი ალ და, რომ სომ ხე ბის ეს ოც ნე ბა ვერ ას რულ და და ოც ნე ბად ვე დარ ჩა. “ამ იმ­ედ გაც რუ ებ ამ დაშ ნა კებს გუ ლი არ გა უტ ეხა და ეს “ფან ტას ტი კუ რი რუ კე ბი” სტამ ბო ლის კონ ფე რენ ცი აზე წა რად გი ნეს და მის მი ხედ­ვით მო ითხო ვეს მი წე ბი. სომ ხე თის ეს “ის­ტო რი ული მი წე ბი” მო იც ავ და აღ მო სავ ლეთ სა ქარ თვე ლოს თბი ლი სი სა და გო რის მაზ რე­ბის ჩათ ვლით, თით ქმის სუ რა მის მთე ბამ დე. იქ ით, კას პი ის ზღვის მხა რეს — ალ ბა ნე თის, დღე ვან დე ლი აზ ერ ბა იჯ ან ის ტე რი ტო რი­ის გარ კვე ულ ნა წილს. ამ კონ ფე რენ ცი აზე თურ ქე თის წარ მო მად გე ნელ მა თა ვის გა მოს­ვლა ში ისე აშ კა რად აჩ ვე ნა და და ას აბ უთა ამ რუ კის ფან ტას ტი ურ ობა და სი ყალ ბე, რომ სომ ხე თის მომ ხრე ინ გლი სე ლებ მა და ამ ერ­იკ ის წარ მო მად გენ ლებ მაც სომ ხე თის სა სარ­გებ ლოდ კრინ ტიც ვე ღარ დას ძრეს”. (“ივ.ჯა ვა ხიშ ვი ლის არ ქი ვი დან,” გაზ. “ლი ტე რა­ტუ რუ ლი სა ქარ თვე ლო,” 1988, #43), მაგ რამ დაშ ნა კებ მა იხ ტი ბა რი მა ინც არ გა იტ ეხ ეს და ის რაც მო ლა პა რა კე ბით ვერ მი იღ ეს, შე ეც-ად ნენ იარ აღ ის ძა ლით მი ეღ ოთ. 1919 წლის დე კემ ბერ ში, ომ ის გა მო უცხა დებ ლად, თავს და ეს ხნენ სა ქარ თვე ლოს და მო უკ იდ ებ ელ რეს პუბ ლი კას და გად მო ლა ხეს საზღვა რი. ქარ თულ მა ჯარ მა შეს ძლო სო მეხ თა შე მო ტე-ვის უკ უგ დე ბა და შემ დეგ შე ტე ვა ზე გა დას-ვლა. ქარ თუ ლი ჯა რი ისე ტრი უმ ფით მი იწ ევ-და წინ, ინ გლი სე ლებს რომ არ შე ეჩ ერ ებ ინა, ერ ევ ან საც კი აიღ ებ და. ბა რემ აქ ვე ვიტყვი, ჯა ვა ხე თე ლი სომ ხე ბის არ ას ან დო, მერ ყე ვი პო ზი ცი ის გა მო თურ ქებ თან მებ რძო ლი ქარ-თუ ლი ჯა რი ახ ალ ქა ლაქ ში კი არ ბა ნაკ დე ბო-და, არ ამ ედ, დო ხო ბუ რე ბის სო ფელ რო დი ონ-ოვ კა ში ჩერ დე ბო და.

გაგრძელება იქნება

ლიტერატურული მესხეთი8 2011 წელი, აპრილი

გა მო ვი და ცნო ბი ლი მეც ნი ერ ის, პრო-ფე სორ მე რაბ ბე რი ძის წიგ ნი “ტაძ რე ბი და სა ხე ლე ბი,” რო მელ შიც წარ მოდ გე ნი ლი და გა ან ალ იზ ებ ულია ეკ ლე სი ონ იმ ები. ეკ ლე სი-ონ იმ ებია ეკ ლე სი ის, ნი შის, სა ხა ტის, წმინ და ქვის, წყა როს, სა ხელ წო დე ბე ბი. ას ეთი სა-ხე ლე ბი წიგ ნში გან ხი ლუ ლია ძვე ლი ში ნა-არ სით. კ.კე კე ლი ძემ შე ის წავ ლა ებ რა ული წარ მო შო ბის ტო პო ნი მე ბი სა ქარ თვე ლო ში და აღ ნიშ ნა ქარ თუ ლი ეკ ლე სი ის იერ უს ალ-იმ ზე გან სა კუთ რე ბუ ლი და მო კი დე ბუ ლე ბის ფაქ ტი. ამ ით არ ის გა მოწ ვე ული, რომ ძველ ქარ თვე ლებს ძა ლი ან უყ ვარ დათ ეკ ლე სია-მო ნას ტრე ბის თვის იერ უს ალ იმ ური სა ხე ლე-ბის დარ ქმე ვა: თა ბო რი, ბეთ ლე მი, ბე თა ნია და ა.შ. ეს სა კითხი ფარ თოდ და სა ფუძ ვლი-

ან ად შე ის წავ ლა პრო ფე სორ მა ზუ რაბ კიკ-ნა ძემ (იხ. “ქარ თლი გაქ რის ტი ან ებ ის გზა ზე: ად ამი ან ები და სიწ მინ დე ები,” თბ.2009).

პროფ.მე რაბ ბე რი ძეს მის თვის ჩვე ული აკ-ად ემი ურ ობ ით ჩა უტ არ ებია სამ ცხე-ჯა ვა ხე-თის ტო პო ნიმ თა ეტ იმ ოლ ოგი ური ვრცე ლი და ღრმად მეც ნი ერ ული კვლე ვა-ძი ება. რა თქმა უნ და, მათ სრუ ლად ვერ გან ვი ხი ლავთ, მაგ რამ შევ ჩერ დე ბით ზო გი ერთ მათ გან ზე და შე ვეც დე ბით ვაჩ ვე ნოთ მკითხველს ამ გა მოკ ვლე ვის უნ იკ ალ ურ ობა. ავ იღ ოთ თუნ-დაც ვარ ძია. მის შე სა ხებ “ქარ თლის ცხოვ-რე ბა” და ჰა გი ოგ რა ფი ული ძეგ ლე ბი გვაწ-ვდი ან ცნო ბებს, რომ ვარ ძია ამ ად გილს ერ-ქვა ტაძ რის აშ ენ ებ ამ დე. ვარ ძია სა ქარ თვე-ლო ში სა მია. ამ ათ გან სა ინ ტე რე სოა ზე და ვარ ძია, რო მე ლიც XVI სა უკ უნ ეში სო ფე ლი იყო და ცხოვ რობ და ხუ თი კომ ლი. დღეს ზე-და ვარ ძი ის შე სა ნიშ ნა ვი მო ნას ტე რია უძ ვე-ლე სი ქარ თუ ლი წარ წე რით. ამ ჯე რად უფ რო გვა ინ ტე რე სებს ამ სა ხე ლის წარ მო მავ ლო ბა და პროფ.მე რაბ ბე რი ძის მი ერ ჩა ტა რე ბუ ლი ეტ იმ ოლ ოგი ური ძი ება. არ ის მი სი ხალ ხუ რი ეტ იმ ოლ ოგი აც — პა ტა რა თა მა რი და იკ არ-გა ვარ ძი აში და მის სა ძებ ნე ლად წა მო სულ მე ფის მსა ხურთ — აქ ვარ ძიაო — უთხრა პა ტა რა თა მარ მა. ეს არ ის ლე გენ და, რად გან ვი ცით, რომ დი დი ხნით ად რე — XI სა უკ-უნ ის პირ ველ ნა ხე ვარ ში უკ ვე არ სე ბობ და ზე და ვარ ძია. სრუ ლი ად მარ თე ბუ ლად არ იზი არ ებს პროფ. მე რაბ ბე რი ძე დოც. ილია მა ის ურ აძ ის მო საზ რე ბას. მას ვარ ძია მი-აჩ ნია მა მა კა ცის სა ხე ლად (მა მია, დარ ჩია, კა ცია, ვეფხია). ილია მა ის ურ აძე ფიქ რობს, რომ ვარ – ძი რი ვერ ძთან არ ის და კავ ში რე-ბუ ლი და წერს: “ეს სა ხე ლი წარ მარ თუ ლი რე ლი გი ური ცნე ბით ვერ ძის სა კულ ტო და-ნიშ ნუ ლე ბით იყო გან საზღვრუ ლი.” პროფ. მე რაბ ბე რი ძე სა ფუძ ვლი ან ად უარ ყოფს ამ მო საზ რე ბას და და ას კვნის — სა ქარ თვე ლო-ში — ია და ბო ლო ები ანი არც ერ თი ტო პო-ნი მი არ მო იპ ოვ ება, რო მელ საც ად ამი ან ის სა ხე ლი რომ ედ ოს სა ფუძ ვლა დო.

პროფ. ლე ონ მე ლიქ სეთ-ბე გის ვა რა უდ-ით, ვარ ძია მი ღე ბუ ლია ორ ძის გან ის ევე, რო გორც ოძ რხე და ოცხე. მი სი აზ რით — “ოძ რია” ის ეთ ივე წარ მო შო ბი საა, რო-გორც “ივ ერია,” “არ მე ნია,” “გუ რია,” ე.ი. ბერ ძნულ-ლა თი ნუ რი და ბო ლო ება — ია-ს მეშ ვე ობ ით. პროფ. მე რაბ ბე რი ძემ ეს მო-საზ რე ბა სა მარ თლი ან ად არ გა იზი არა, რად-გან ამ ეტ იმ ოლ ოგი ას ახ ლავს სე რი ოზ ული ფო ნე ტი კუ რი და ის ტო რი ული წი ნა აღ მდე-გო ბა ნი და ფაქ ტობ რი ვი მა სა ლის მო ტა ნით არ გუ მენ ტე ბუ ლად და ას აბ უთა კი დეც. სა-მა გი ერ ოდ, შე მოგ ვთა ვა ზა ორ იგ ინ ალ ური მო საზ რე ბა ვარ ძი ის ეტ იმ ოლ ოგი ის შე სა-ხებ — “ვარ ძო ბა ნიშ ნავ და კლდის გა მოჭ­რას, კვე თას. სახ ვრეტ კეტს მათხა ფი ერ ქვა. მათხა ფი ჰქონ დათ სხვა დას ხვა ზო მი სა. იგი იყო ბრტყელ პი რი ანი რკი ნის გრძე ლი საჭ­რე თე ლი, რო მე ლიც ეკ ავა ერთ კაცს, ურ­ტყამ და მე ორე ურ ოს. ვარ ძო ბა ორი კა ცის საქ მეს, მუ შა ობ ას ნიშ ნავს” — წერს იგი და იქ ვე შე ნიშ ნავს — ინ ფორ მა ტო რის მტკი ცე-ბით, იარ აღს, რომ ლი თაც კლდეს კვეთ დნენ, მათხა ფი ეწ ოდ ებ ოდა და ვარ ძო ბა ორი კა-ცის მუ შა ობ ას გუ ლის ხმობ და, მაგ რამ, სა-ფიქ რე ბე ლია, რომ მათხა ფა ახ ალი სა ხე ლია ლი თო ნის იარ აღ ისა, რო მელ საც მა ნამ დე ვარ ძი უნ და რქმე ოდაო.”

სა ინ ტე რე სო გან მარ ტე ბაა, მაგ რამ, ვფიქ-რობთ, იქ ნებ ჯობ და, ჯერ და ეს აბ უთ ებ ინა, ფაქ ტობ რი ვი მა სა ლით მათხაფს ად რე ვარ-ძი რომ ერ ქვა, შემ დეგ შე იძ ლე ბო და მსჯე-ლო ბა ვარ ზის თუ ვარ ძის ურ თი ერ თმო ნაც-

ვლე ობ აზე.ვა ნის ქვა ბე ბი ვარ ძი აზე ად რეა გა მოკ ვე-

თი ლი და თა ვი სი ის ტო რი ული და კულ ტუ-რუ ლი მნიშ ვნე ლო ბით ტოლს არ უდ ებს მას. ჯერ სიტყვა ვა ნის მნიშ ვნე ლო ბის შე სა ხებ: ილ.აბ ულ აძ ის “ძველ ქარ თულ ლექ სი კონ ში” ეს სიტყვა ასეა გან მარ ტე ბუ ლი: “ვა ნი — სახ ლი, და ბა, საცხოვ რე ბე ლი, მო ნას ტე რი, სა ყო ფე ლი, ბუ ნა გი.” ეს კო მენ ტა რი ერ თის მხრივ, მარ თე ბუ ლია, მაგ რამ რჩე ბა მე ორე მხა რე. ეს არ ის ის, რომ ვა ნი გვხვდე ბა კომ-პო ზი ტი მე ორე ნა წი ლად ჰიდ რო ნი მებ ში — ფა რა­ვა ნი, სე­ვა ნი, ვა ნის ტბა და სხვ. ქარ-თულ გვარ ში — სარ სე­ვა ნი­ძე და სხვ. ისე, რომ ცალ სა ხად არ ის თქმა — ვან ნიშ ნავს სამ ყო ფელს, ბუ ნაგს, სახ ლს და ა.შ. — სწო-

რი არ არ ის.გან სჯი სათ ვის — ვა ნი ძველ იაპ ონი აში

ნიშ ნავ და ჯა დოს ნურ ცხო ველს — სინ თო ში, ნი ან გი, ზვი გე ნი თუ ზღვის გვე ლი, მის სა ხეს ღე ბუ ლობ და ღმერ თი სი ხო მო ტო (იხ. “უცხო სიტყვა თა ლექ სი კო ნი,” ბ.თე ბე ლაშ ვი ლი, გა­მომც. “მე რი დი ანი,” 2007, გვ.284). აქ სა ინ-ტე რე სო ისაა, რომ ეს სიტყვა უკ ავ შირ დე ბა წყალს, წყლის ცხო ველს. ნ.მარს, ლ.მე ლიქ-სეთ-ბეგს ვან-ი მი აჩ ნდათ ტბის აღ მნიშ ვნელ სა ხე ლად. ვფიქ რობთ, ეს ეც სა ყუ რადღე ბოა.

პროფ. მე რაბ ბე რი ძეს მო აქ ვს ვა ნის გან წარ მომ დგა რი სიტყვე ბი — სა ვა ნე­სად გუ­რი, ქარ ვას ლა, და ვა ნე ბა­დად გი ნე ბა, ყო ფა. მო ტა ნი ლი აქ ვს აგ რეთ ვე ამ ფუ ძი სა გან წარ-მომ დგა რი ტო პო ნი მე ბი — ვა ნა თი, ვა ნის ჭა-ლა, სა ვა ნი სუ ბა ნი, ვა ნის ხე ვი და სხვ.

ვფიქ რობთ, კარ გი იქ ნე ბა თუ ავ ტო რი ყუ-რადღე ბას მი აქ ცევს ვა ნის მე ორე მნიშ ვნე-ლო ბას და ამ მხრივ გა აგ რძე ლებს კვლე ვას.

რაც შე ეხ ება სომ ხუ რი ენ ციკ ლო პე დი-ის მო ნა ცე მებს, თით ქოს ვა ნი მო დის ეპ იგ-რა ფი კულ წარ წე რებ ში და დას ტუ რე ბუ ლი ბია*ნი ლის სა ხელ წო დე ბი დან, ეს სა ეჭ ვოა, რად გან ყვე ლა ფერს რომ თა ვი და ვა ნე ბოთ, ფო ნე ტი კუ რად არ არ ის გა მარ თლე ბუ ლი. სა ჭი როა ამ სიტყვის თავ და პირ ვე ლი მნიშ-ვნე ლო ბის მო ძი ება არა მარ ტო ურ არ ტულ იერ ოგ რი ფულ ეპ იგ რა ფი კა ში.

მ.ან დრო ნი კაშ ვი ლი ამ სიტყვას სა შუ ალო ირ ან ულ იდ ან შე მო სუ ლად მი იჩ ნევს, მაგ რამ მის მნიშ ვნე ლო ბას არ გან მარ ტავს. ასე თუ ისე, სა შუ ალო ირ ან ული ფორ მა — ვა ჰა ნი, უფ რო ძვე ლია, ვიდ რე ქარ თულ სა და სომ-ხურ ში შე მო სუ ლი ვა ნი (მ.ბე რი ძე). კი, ბა-ტო ნო, აქ სა დაო არ აფ ერია, მაგ რამ ხა რა გა-ულ ის რაიონის სო ფელ ვა ხა ნის თვის, სა დაც სპარ სუ ლი ჰ გად მო ცე მუ ლია ქარ თულ ში ხ-დ, რამ დე ნად მე მი უღ ებ ლად მიგ ვაჩ ნია, რად გან სო ფე ლი ვა ნი და ვა ხა ნის ცი ხე უფ-რო ად რე ულია, ვიდ რე სა შუ ალო ირ ან-ულ იდ ან შე მო სუ ლი ჰ და, აქ ედ ან თით ქოს მი ღე ბუ ლია ვა­ჰ­ანი + ვა­ხ­ანი. თ.ჟორ და-ნი ასა და მის მი ხედ ვით ლ.მუს ხე ლიშ ვი ლის მტკი ცე ბა — თით ქოს მეს ხეთ ში თურ ქე ბის გა ბა ტო ნე ბის შემ დეგ (ე.ი.XV-XVII სს) ძვე ლი ვა ჰა ნი დან ჩხე რი შე ლას ზე მო წელ ში გად მო-სახ ლე ბუ ლებ მა “ახ ალ სო ფელს უწ ოდ ეს იგ­ივე სა ხე ლი ძვე ლის თა ვის სოფ ლი სა — ვა­ჰა ნი — ვა ხა ნი” (ლ.მუს ხე ლიშ ვი ლი).

ან ალ ოგი ური მო საზ რე ბა აქ ვს კ.მე ლი-თა ურს, რო მე ლიც წერს — 1551 წელს შაჰ-თა მა ზის მი ერ სამ ცხის აოხ რე ბის შემ დეგ

თურ ქთა გა ბა ტო ნე ბის გა მო ეკ ლე სია-მო-ნას ტრე ბის შე ვიწ რო ებ ის და დევ ნის შემ დეგ და ცა რი ელ და და ბერ-მო ნაზ ვნე ბი ზე მო იმ-ერ ეთ სა და ქარ თლს აფ არ ებ ენ თავს. ამ იტ-ომ ხა რა გა ულ ის რაიონში ვარ ძია და ვა ხა ნი ამ დროს და არ სე ბუ ლად უნ და ვი გუ ლის ხმო-თო.

სა ყუ რადღე ბოა ის იც, რომ სა შუ ალო ირ-ან ულ იდ ან შე მო სუ ლი ვა ჰა ნი (მეს ხე თი) ფო ნე ტი კუ რი კა ნო ნის მი ხედ ვით — ვა ნის ქვა ბად იქ ცა, მაგ რამ, გა უგ ებ არია, ფო-ნე ტი კურ მა კა ნონ მა რა ტომ არ იმ ოქ მე და ხა რა გა ულ ის ვა ხა ნის შემ თხვე ვა ში და არ მი ვი ღეთ — ვა ჰა ნის მა გი ერ სო ფე ლი ვა-ნი, ვა ნის ცი ხე. იმ დროს რო ცა ხა რა გა ულ-ის რაიონშია სო ფე ლი ვა ნი. ყო ვე ლი ვე ამ ის

გათ ვა ლის წი ნე ბით, ვფიქ რობთ, ვა ხა ნი უფ-რო ად რე ულია, ვიდ რე მეს ხე თის ვა ჰა ნი. ამ მხრივ, სა ყუ რადღე ბოა პროფ. მე რაბ ბე რი-ძის დას კვნა. იგი წერს: “იმ ერ ეთ ის ვა ხა ნი თურ ქთა შე მო სე ვამ დე ბევ რად უფ რო ად რე უნ და წარ მოქ მნი ლი ყო, ან მა შინ ვე, რო დე-საც ვა ჰა ნის ქვა ბებ ში მო ნას ტე რი იყო ან მა-ნამ დე, თუ იგი სა ერ თოდ, და მო უკ იდ ებ ლად შექ მნი ლი სა ხე ლი არ არ ის.”

ჩვენ ვი ზი არ ებთ ამ უკ ან ას კნელ მო საზ-რე ბას, ვა ხა ნი და მო უკ იდ ებ ლად შექ მნი ლი სა ხე ლია და არ ავ ით არი კავ ში რი არა აქ ვს მეს ხე თის ვა ჰან თან.

პროფ. მე რაბ ბე რი ძის მრა ვალ თა გან კი-დევ ერ თი დამ სა ხუ რე ბაა სამ სა რის ეტ იმ-ოლ ოგი ის გარ კვე ვა. ეს მნიშ ვნე ლო ვა ნია იმ ით აც, რომ ამ მო ნას ტერ ზე უს აფ უძ ვლო პრე ტენ ზი ას აცხა დე ბენ სომ ხე ბი. ამ იტ ომ აც დრო ული იყო ამ ნაშ რო მის გა მოქ ვეყ ნე ბა.

ს.ჯი ქია სამ სრის შე სა ხებ წერს: “XVI ს­ში ორი სამ სა რა იყო — ზე და და ქვე მო სამ­სა რა. ამ დროს ორ ივე მო სახ ლე ობ ის აგ ან და ცა რი ელ ებ ული ყო ფი ლა. ჩანს, სამ სარს ერ თბა შად რა ღაც დი დი უბ ედ ურ ება დას­ტყდო მია თავს და მო სახ ლე ობ ას მთლი ან ად და უტ ოვ ებია. ეს ნა სოფ ლა რე ბად ქცე ული 33 სო ფე ლი აღ უწ ერი ათ ოს მა ლო ებს. ეს სოფ ლე ბია — ქვე მო სამ სა რა, აკ არ ან თა, ტა­ბის ყუ რი, შვი დეკ ლე სია, ვარ გა ვი, ქურ დო ვა­ნი, გუ ლუ სუ ბა ნი, ოლ და ნი, ჭა რუ ლი, მო ლი­თი, ხუმ რი სი, ზა ქარ წმინ და, ომ ისი, გელ თუ­ბა ნი, ქა დის ხე ვი, ზე მო სამ სა რი, ქარ თა შე ნი, სა რი ანი, კუ რა შე ნი, ბა ლან თა, წი ნუ ბა ნი, მო დე გა ნი, ზე ოტა, ზე რე ონა, ხან ჯუ რი, სე­სი (და ნარ ჩე ნი ექ ვსი სა ხე ლის ამ ოკ ითხვა არ მო ხერ ხდა)” — (ს.ჯი ქია “გურ ჯის ტა ნის ვი ლაიეთის დი დი დავ თა რი,” წიგ ნი II, 1941, გვ.206­209).

სამ სრე ბი XIX ს-ში მო ინ ახ ულა ივ.როს ტო-მაშ ვილ მა და აღ წე რა ეკ ლე სია-მო ნას ტე რი. ჯერ კი დევ მა შინ ეკ ლე სია ძა ლი ან ყო ფი ლა და ზი ან ებ ული მას ზე გად მომ დი ნა რე წყლის გა მო.

XX ს-ის 30-იან წლებ ში სამ სა რი ნა ხეს ნ.ბერ ძე ნიშ ვილ მა და ს.ჯი ქი ამ. აქ კი უპ რი-ანი იქ ნე ბა მო ვი ტა ნოთ ამ ონ არ იდ ები ს.ჯი-ქი ასა და ნ.ბერ ძე ნიშ ვი ლის დღი ურ ებ იდ ან: “1933 წელს პროფ. ნ.ბერ ძე ნიშ ვი ლი და მე ბა რა ლე თი დან გა ვემ გზავ რეთ. გზად გა ვი­არ ეთ სო ფე ლი ღრტი ლა (იხ ტი ლა) და ავ ედ­ით სო ფელ სამ სარ ში. აქ ჩვენ და ვათ ვა ლი­ერ ეთ მა ღა რო ები ანი მო ნას ტრის ნან გრე ვე­ბი. კლდე ზე, რო მე ლიც ეკ ლე სი ის ყო ფი ლა,

ცნო ბი ლი წარ წე რაა ამ ად გი ლებ ში ტყე ებ ის არ სე ბო ბის შე სა ხებ. ეს და სხვა წარ წე რე­ბი შე ის წავ ლა ნ.ბერ ძე ნიშ ვილ მა” (ს.ჯი ქია, დას. ნაშ რო მი. გვ.287).

კი დევ უფ რო სა ინ ტე რე სოა ნ.ბერ ძე ნიშ-ვი ლის ჩა ნა წე რი: “მო ნას ტერს სამ ხრე თის მხრით მდი ნა რე ჩა მო უდ ის. ის აქ ვე სამ სრის მთე ბი დან გა მო დის. არც ამ მდი ნა რეს აქ ვს სა ხე ლი. ვა ხუშ ტი მას ბა რა ლე თის წყალს უწ ოდ ებს, ვფიქ რობთ, უმ არ თე ბუ ლოდ. ბა-რა ლე თი ამ მდი ნა რის არც გა მო სა ვალ შია, არც შე სარ თავ შია აქ ბა რა ლე თის წყა ლი გა-უგ ონი ათ, გა და სახ ლე ბულ მა ჯა ვა ხებ მა თან წა იღ ეს ქვეყ ნის ტო პო ნი მი კაც. მო სულთ კი ახ ალი სა ხე ლე ბის დარ ქმე ვა ვერ მო უხ ერ-ხე ბი ათ. რო გორც ჩანს, ეს არც თუ ად ვი ლი

საქ მეა და ამ ას ვგრძნობ ყველ გან ჯა ვა ხეთ-ში (“სა ქარ თვე ლოს ის ტო რი ის სა კითხე ბი,” 1964, გვ.150).

მარ თა ლია, ამ ონ არ იდ ებ ის მო ტა ნა ცო ტა ჭარ ბად გა მოგ ვი ვი და, მაგ რამ ეს სა ჭი როდ მი ვიჩ ნი ეთ, რად გან სამ სრის უდ ავ ოდ ქარ-თუ ლი ეკ ლე სია სა და ოდ გა ხა და ზო გი ერ თმა სო მეხ მა მეც ნი ერ მა და შე მო სახ ლე ბულ-მა ერ ზრუ მელ მა სომ ხებ მა.. სიტყვას აღ არ გა ვაგ რძე ლებ სამ სრის ეკ ლე სი ის ქარ თუ-ლო ბის შე სა ხებ და აღ ვნიშ ნავ, რომ მას ზე არ სე ბუ ლი ქარ თუ ლი წარ წე რე ბი X-XI ს.ს. მი ეკ უთ ვნე ბა (ვ.ცის კა რიშ ვი ლი, “ჯა ვა ხე თის ეპ იგ რა ფი კა, რო გორც სა ის ტო რიო წყა რო,” გვ.44).

რაც შე ეხ ება სო მეხ მეც ნი ერ ებს, ყვე-ლას, ვი საც სამ სრის ეკ ლე სი ის შე სა ხებ რა-იმე ცნო ბა აქ ვს, ყვე ლა ფერს აღ უნ უს ხა ვენ, მაგ რამ მის ქარ თუ ლო ბა ზე და ქარ თულ ეპ იგ რა ფი კა ზე კრინ ტს არ ძრა ვენ და მრა-ვალ მნიშ ვნე ლოვ ნად დუ მან (ე.ლა ლაიანი, თ.ჰა კო ბი ანი, სტ.მე ლიქ-ბაღ ში ანი, ჰ.ბარ-სე ღი ანი). აქ ვე უნ და აღ ინ იშ ნოს ის იც, რომ XIX სა უკ უნ ის 30-იან წლებ ში თურ ქე თი დან შე მო სახ ლე ბულ სომ ხებს აუშ ენ ები ათ ეკ ლე-სია წმ.სტე ფა ნეს სა ხელ ზე, რო მე ლიც და-შე ნე ბუ ლია ქარ თულ ნა ეკ ლე სი არ ზე და მის ფრაგ მენ ტებს შე იც ავს. ეკ ლე სი ის ეზ ოშია სა საფ ლაო, სა დაც საფ ლა ვებ ზე გა მოკ-ვე თი ლია ყო ჩე ბი და ცხე ნის ქან და კე ბე ბი (ჯ.ი.ხ.2000, გვ.67).

ქარ თულ ეკ ლე სი აზე და შე ნე ბუ ლი წმ.სტე-ფა ნეს ეკ ლე სია სო მეხ მკვლე ვარს სამ ველ კა რა პე ტი ანს შე ტა ნი ლი აქ ვს მის რუ კა-ცნო-ბარ ში (“სომ ხუ რი ეკ ლე სი ები სა ქარ თვე-ლო ში,” 1995, სომხ. ენ აზე), რა თქმა უნ და, სომ ხურ ეკ ლე სი ად. ამ გვა რი ძა ლა დო ბის შე-დე გია ის, რომ კა რა პა ტი ან მა 653 სომ ხუ რი ეკ ლე სია “აღ მო აჩ ინა” სა ქარ თვე ლო ში.

ვფიქ რობთ, ამ ნაშ რო მის ერთ-ერ თი ყვე-ლა ზე სა ინ ტე რე სო და მეც ნი ერ ულ ად და-სა ბუ თე ბუ ლია პროფ.მე რაბ ბე რი ძის მი ერ სამ სრის ეტ იმ ოლ ოგი ური ნარ კვე ვი. კ.გა ნის მი ერ სამ სა რის და კავ ში რე ბა სამ სალ თან ან სამ წყა როს თან, მი უღ ებ ლად მი აჩ ნია ავ-ტორს. კი დევ უფ რო რე ალ ურ ობ ასაა მოკ-ლე ბუ ლი ად გი ლობ რი ვი სომ ხე ბის მი ერ ტო-პო ნი მის გან მარ ტე ბა. ის ინი სამ სარ ში გა მო-ყო ფენ სარ – რაც სომ ხუ რად ნიშ ნავს მთას. თუ ამ გან მარ ტე ბას მი ვი ღებთ, მა შინ გა მო-დის ქარ თულ-სომ ხუ რი კომ პო ზი ტი — სამ –სა რი. ას ეთი კომ პო ზი ცია ტო პო ნი მი აში სა ერ თოდ არ გვხვდე ბა. მხედ ვე ლო ბა შია მი-სა ღე ბი, რომ იმ დროს, რო დე საც სამ სა რია და ფიქ სი რე ბუ ლი აქ სომ ხუ რი მო სახ ლე ობა არ იყო. მარ თე ბუ ლად წერს წიგ ნის ავ ტო რი. მან და მარ წმუ ნებ ლად და ამ ტკი ცა, რომ სამ-სა რი არ ის ქარ თუ ლი კომ პო ზი ტი ური წარ-მო მავ ლო ბის სა ხე ლი, რო მელ შიც პირ ვე ლი ნა წი ლი არ ის სა მი, ხო ლო სა რი ე-ს პროგ-რე სუ ლი დის ტან ცი ური ას იმ ილ აცი ის გზით მი ღე ბუ ლი — სე რია: სამ სა რი ­­­­ სამ სე რი. ამ ის ან ალ ოგი ური კომ პო ზი ტია სამ გო რი, სამ წყა რო, სამ ჩან ჩქე რი და ა.შ.

ამ რი გად, სა ხელ მა — სერ, სა ფუძ ვე ლი და უდო სოფ ლის სა ხელ წო დე ბას: სა მი სე რი ­­­­ სამ სა რი, სა იდ ან აც მი ვი ღეთ ზე მო სამ­სა რი, ქვე მო სამ სა რი, დი დი სამ სა რი, პა ტა­რა სამ სა რი და სხვ. ასე, რომ ზედ მი წევ ნით და მა ჯე რებ ლად არ ის და სა ბუ თე ბუ ლი ამ ტო პო ნი მე ბის — სამ სრის ქარ თუ ლო ბა და მი სი სხვა ენ ობ რივ ნი ად აგ ზე გა და აზ რე ბა სა ფუძ ველს არ ის მოკ ლე ბუ ლი.

სა ინ ტე რე სოა მეს ხუ-რი გვარ-სა ხე ლე ბის ავ-ტო რი სე ული ეტ იმ ოლ-

ბონდო არველაძე

ტაძრები და სახელები

2011 წელი, აპრილი 9ლიტერატურული მესხეთი

ოგი ური ძი ებ ანი. ავ იღ-ოთ, თუნ დაც სო ფე ლი ტა ტა ნი სის მცხოვ რებ-

თა გვარ-სა ხე ლე ბი. ეს სო ფე ლი ერთ-ერ თი უძ ვე ლე სია მეს ხეთ ში. X-XI ს.ს. მოღ ვა წე ობ-და კა ლიგ რა ფი იოანე ტა ტა ნე ლი, რაც ნიშ-ნავს ტა ტა ნი სელს. არ ის ქარ თუ ლი გვა რი ტა ტა ნაშ ვი ლი. მი სა ღე ბია აგ რეთ ვე ავ ტო-რის მი ერ სიტყვა ტატ ნო ბის გან მარ ტე ბა. ტატ ნო ბი ნიშ ნავს ცის კა მა რას, ცის თაღს და არ ავ ით არ შემ თხვე ვა ში მი წის სწორ ზე-და პირს.

“გურ ჯის ტა ნის ვი ლაიეთის დიდ დავ თარ-ში” და ფიქ სი რე ბუ ლია ამ სოფ ლის მცხოვ-რებ თა გვარ-სა ხე ლე ბი. მათ გან ერთ-ერ თია ვარ ძე ლა. სულ სა მი ვარ ძე ლა გვხვდე ბა. პროფ. მე რაბ ბე რი ძე ფიქ რობს, რომ სა ხე ლი ვარ ძე ლა შე იძ ლე ბა იყ ოს ხე ლო ბის აღ მნიშ-ვნე ლი სა ხე ლი. ვარ ძო ბა ნიშ ნავ და კლდის გა მოჭ რას, კვე თას და აქ ედ ან გა მომ დი ნა რე ამ ხე ლო ბის ად ამი ანს უწ ოდ ეს ვარ ძე ლაო. ეს გან მარ ტე ბა შე იძ ლე ბა მი ვი ღოთ, მაგ რამ მე ტი და სა ბუ თე ბა სჭირ დე ბა.

მკვლე ვა რი შე ნიშ ნავს — გო გი ჩა პო პუ ლა-რუ ლი სა ხე ლი იყო ძველ მეს ხეთ ში. გო გი ჩა არ ის გი ორ გის კნი ნო ბი თი, მო ფე რე ბი თი ფორ მა. ამ სა ხელ მა — გო გი ჩა, გა მახ სე ნა სე ვა ნის ტბა, რო მელ საც ძველ ქარ თულ წყა-რო ებ ში გოგ ჩის ტბად არ ის მოხ სე ნი ებ ული: გო გი ჩა --- “გოგ ჩის ტბა.”

ეს სა ხე ლი — “გო გი ჩა” ხომ არ არ ის შო-რე ული გა მო ძა ხი ლი იმ დრო ისა, რო ცა ქარ-თველ წი ნა პარ თა ტო მე ბი ბი ნად რობ დნენ გოგ ჩის//სე ვა ნის ტბის მი და მო ებ ში და მა შინ ქარ თუ ლი სა ხე ლი გი ორ გი მო ფე რე ბით — კნი ნო ბი თი ფორ მა ეწ ოდა ამ ტბას?

ავ ტო რის მო საზ რე ბა ჩი თა ხე ვის ეტ იმ-ოლ ოგი ის შე სა ხებ სარ წმუ ნოდ მიგ ვაჩ ნია. ეს ტო პო ნი მი ორი სიტყის შე დე გად არ-ის მი ღე ბუ ლი — ჩი თა და ხე ვი. ჩი თა ში კა-ნონ ზო მი ერ ად აღ დგა ჭი თა, რად გან თ­ს გავ ლე ნით, ას იმ ილ აცი ის გზით, მხო ლოდ შე ეძ ლო მო ეცა — ჩ. თუ წი თას ვი გუ ლის-ხმებთ, მა შინ იქ ნე ბო და — ჭით მეგ რულ ში წი თელს ნიშ ნავს და ჭი თა ხე ვი და დას ტუ რე-ბუ ლია ჩი თა ხე ვის პა რა ლე ლუ რი ფორ მით, რო გორც სა ხე ლი. ჩ-ითა რომ მი ღე ბუ ლია ჭ-ით ად ან, ეს იმ ით აც მტკიც დე ბა, რომ ის-ინი ერ თი სა მე ულ ის წევ რე ბი არი ან — ჯ, ჩ, ჭ. თ-ს გავ ლე ნით ჭ-ს შე ეძ ლო მო ეცა — ჩ. ამ

ტი პის სა ხე ლე ბი სა ქარ თვე ლოს სხვა დას ხვა კუთხე ში გვხვდე ბა. მათ ში მსაზღვრე ლად არ ის წი თე ლი — წი თე ლი გო რა, წი თელ მთა, წი თე ლი წყა რო, წი თე ლი კლდე და სხვ. მეგ-რულ შია — ჭი თა ას რა (წი თე ლი კლდე, ჭი თა დი ხა (წი თე ლი მი წა), ჭი თა ფო ნი — (წი თე-ლი ფო ნი). (პ.ცხა დაია, ვ.ჯო ჯუა — “სა მურ­ზა ყა ნოს გე ოგ რა ფი ული სა ხელ წო დე ბე ბი,” 2003, გვ.211). რაც შე ეხ ება მეგ რულ ღა ლას, იგი აღ მო სავ ლეთ სა ქარ თვე ლოს — ხევს შე-

ეს აბ ამ ება. ამ გვა რად, ამ სა ხე ლის — ჩი თა-ხე ვის უცხო ენ ობ რივ ნი ად აგ ზე ახ სნა, ფაქ-ტზე ძალ და ტა ნე ბა და ტენ დენ ცი ურ ობაა.

უეჭ ვე ლად უნ და და ვე თან ხმოთ ავ ტორს იმ აში, რომ ჩი თა ხე ვის გარ შე მო, რო გორც ჩანს, დო მი ნი რებ და წი თე ლი ფე რი, მი წის, კლდის, მთის თუ სხვა გე ოგ რა ფი ულ გა რე-მოს სა ხით.

აქ გვინ დო და დაგ ვე მა ტე ბი ნა ამ ტო პო-ნიმ ზე სა უბ არი, მაგ რამ გა მახ სენ და სომ ხურ ტო პო ნიმ თა ლექ სი კონ ში და ფიქ სი რე ბუ ლი სოფ ლის სა ხე ლი — “წი თე ლი,” რო მე ლიც ასეა გან მარ ტე ბუ ლი: “ერ ევ ნის ოლ ქის ალ­ექ სან დრო პო ლის მაზ რა ში სო ფე ლი. ქარ თუ­ლად ნიშ ნავს — “წი თე ლი” (კარ მის). 1873

წელს აქ ცხოვ რობ და 176 სო მე ხი ერ ოვ ნე­ბის მცხოვ რე ბი.” შემ დეგ ჩა მოთ ვლი ლია კი დევ ხუ თი ას ეთი ტო პო ნი მი: “წი თე ლი — ეწ ოდ ება მინ დვრის ნა წილს ყარ სის მაზ რის, არ და ან ის ოკ რუგ ში, სო ფელ გი უღიუასთან ახ ლოს,” “წი თე ლი კლდე — გა უკ აც რი ელ ებ­ული სო ფე ლი თბი ლი სის გუ ბერ ნია, ახ ალ­ქა ლა ქის პრო ვინ ცი აში,” “წი თე ლი სო ფე ლი — სო ფე ლი სა ქარ თვე ლოს სსრ ბოლ ნი სის რაიონში.”

ეს მა სა ლა მო ვი ტა ნე გან სჯი სათ ვის. იგი სა ინ ტე რე სოა იმ ით, რომ გი უმ რის მაზ რა ში და ფიქ სი რე ბუ ლია წმინ და ქარ თუ ლი ტო პო-ნი მი XIX ს-ში. ეს არ არ ის გვი ან ბოლ შე ვი კე-ბის მი ერ შერ ქმე ული სა ხე ლი. ეს ტო პო ნი მი — “წი თე ლი” ხომ არ მი ან იშ ნებს ქარ თველ-თა წი ნა პარ თა ბი ნად რო ბის ად გილს უძ ვე-ლეს დრო ში ამ მხა რე ში? არ ტა ან ის პრო ვინ-ცი აში ამ ტო პო ნი მის არ სე ბო ბა მო ულ ოდ ნე-ლი არ არ ის, რად გან ეს სამ ხრეთ-და სავ ლეთ სა ქარ თვე ლოა.

პროფ. მე რაბ ბე რი ძეს გა ან ალ იზ ებ ული აქ ვს ტო პო ნი მი ორ ჭო სა ნი და ფიქ რობს, მას ში არ ის ორ ჭო სა კუ თა რი სა ხე ლი, ხო ლო ორ ჭო სან ში კი იგ ულ ის ხმე ბა ორ ჭოს შთა მო-

მავ ლე ბი. მას მო აქ ვს ან ალ ოგი ები — ბურ­დო სა ნი, ვარ დო სა ნი, ქურ დო სა ნი და შე ნიშ-ნავს — “ეს სიტყვა (ორ ჭო სა ნი) მი უთ ით ებს არა თუ ნაკ ვე თის, მი წის, ჭა ლის, ყა ნის სა­კუთ რე ბას.”აქ სა დაო არ აფ ერია, მხო ლოდ გვსურს ავ ტო რის ყუ რადღე ბა მი ვაპყროთ ერთ მო საზ რე ბა ზე: ნ.ბერ ძე ნიშ ვი ლი ვა რა­უდ ობ და, რომ ქარ თულ გვარ ში ქურ დი ანი, ქურ და ძე, ქურ დიშ ვი ლი, ქურ დო ვა ნი ძე, არ­ის რო მე ლი ღაც ეთ ნი კუ რი ტო მის სა ხელ­წო დე ბა შე მორ ჩე ნი ლი. ე.ი. ფუ ძე­ქურდ აწ გა და შე ნე ბუ ლი ხალ ხის სა ხე ლია. აქ ვე აღ სა ნიშ ნა ვია, რომ ზე მოთ და სა ხე ლე ბულ სომ ხურ ტო პო ნიმ თა ლექ სი კონ შია ჰიდ რო­ნი მი — ქურდ — მდი ნა რე, ჭო რო ხის შე ნა­კა დი, მო ედ ინ ება სპე რი დან.” სპე რი ის ტო-რი ული ქარ თუ ლი მი წაა, ამ ჟა მად თურ ქე-თის საზღვრებ შია მოქ ცე ული. ეს სა ხე ლი ლექ სი კონ ში მრა ვალ გზის არ ის სხვა დას ხვა ად გი ლას და სა ხე ლე ბუ ლი, მაგ რამ გვი ან დე-ლია და და კავ ში რე ბუ ლია — ქურ თებ თან. მათ არ ავ ით არი კავ ში რი არა აქ ვს უძ ვე ლეს ტომ თან — ქურდ-თან.

პროფ. მე რაბ ბე რი ძის მო ნოგ რა ფი აში “ტაძ რე ბი და სა ხე ლე ბი” არა ერ თი სა კითხია დას მუ ლი და გა დაჭ რი ლი. მას ში მკა ფი ოდ ჩანს ავ ტო რის ფარ თო ერ უდ იცია და მეც ნი-ერ ული ალ ღო. მი სი ყო ვე ლი მსჯე ლო ბა და დას კვნა ან გა რიშ გა სა წე ვია და იგი დი დი შე-ნა ძე ნია ქარ თუ ლი მეც ნი ერ ებ ის ათ ვის.

ეპ ილ ოგ ის მა გი ერ:ამ წე რილს მეც ნი ერ ული რე ცენ ზი ის პრე-

ტენ ზია არა აქ ვს, რად გან ას ეთი მი ზა ნი არც გვქო ნია. იგი არ ის ამ მარ თლაც დი დე ბუ ლი წიგ ნის გაც ნო ბით მი ღე ბუ ლი შთა ბეჭ დი ლე-ბა. მე რაბ ბე რი ძე არა ერ თი მნიშ ვნე ლო ვა ნი მეც ნი ერ ული ნაშ რო მის ავ ტო რია. ად რეც ვთქვი და კი დევ გა ვი მე ორ ებ, მი სი მეც ნი-ერ ული და სა ზო გა დო ებ რი ვი მოღ ვა წე ობა უნ და და ფას დეს. მი მაჩ ნია, რომ ეს წიგ ნი (“ტაძ რე ბი და სა ხე ლე ბი”) უს ათუ ოდ იმ სა-ხუ რებს ივ.ჯა ვა ხიშ ვი ლის ან ექ ვთ. თა ყა იშ-ვი ლის სა ხე ლო ბის პრე მი აზე წარ დგე ნას. იმ-ედია ამ საქ მით და ინ ტე რეს დე ბი ან და ვი საც ხე ლე წი ფე ბა, წა რად გენს მას პრე მი აზე.

პროფ. ბონ დო არ ვე ლა ძე,აფხა ზე თის მეც ნი ერ ებ ათა

აკ ად ემი ის აკ ად ემ იკ ოსი

გვე ლის პე რან გი სო ფელ ში, უმ ეტ ეს ად, ყო-ველ მე ორე ბავ შვი ან ოჯ ახ ში იყო შე ნა ხუ ლი. სო ფელ აწყვი ტა ში კი გი ორ გი ბი ძას ჰქონ და შე ნა ხუ ლი ოდ ის კა რე ბის შე სას ვლელ თან, რო მელ საც თვა ლის ჩი ნი ვით უფ რთხილ დე-ბა. კვი რა ში ერ თხელ გა მო იღ ებ და გვე ლის ტყავს, თვა ლებ ში ამო ის ვამ და, შე ახ ვევ და პა ტა რა ნა ჭერ ში და ის ევ კა რე ბის შე სას-

ვლელ ში შე ინ ახ ავ და.აი რა იყო ამ ისი მი ზე ზი: რო დე საც გი ორ-

გის ოჯ ახს ვა ჟიშ ვი ლი შეს ძე ნია, ძა ლი ან გა-ხა რე ბია, არ ჩა მიქ რე ბა კე რიაო და სო ფელ ში დი დი ზე იმი გა და უხ დია, მაგ რამ გი ორ გის სი ხა რუ ლი უც ებ უბ ედ ურ ებ ამ შეც ვა ლა. ორი-სა მი თვის მე რე ბავ შვი ორ ივე თვა ლით დაბ-რმა ვე ბუ ლა. გი ორ გი გა გი ჟე ბუ ლა, მაგ რამ რა უნ და ეშ ვე ლა შვი ლი სათ ვის. მას არ ანა ირი მკურ ნა ლო ბა არ მო უკ ლია მის თვის, მაგ რამ ყვე ლა წვა ლე ბას ამა ოდ ჩა უვ ლია.

ერ თხელ გამ წა რე ბუ ლი გი ორ გი კე რი ის წინ ჯოხ ზე დაყ რდნო ბი ლი იდ გა თა ვის თვის და ბუტ ბუ ტებ და, რომ ჩე მი სიკ ვდი ლის შემ-დეგ, ჩე მი ოჯ ახ ის საქ მის გამ გრძე ლე ბე ლი აღ არ ავ ინ იქ ნე ბაო.

— დღეს, ვიდ რე ცოცხა ლი ვარ, არ მო გაკ ლებ ჩე მო კე რავ, ცეცხლის ალ სა, ხვალ მე რო ცა აღ არ ვიქ ნე ბი, ვინ აგ ინ თებს ცეცხლის ალ სა? გა ცივ დე ბი ჩე მო კე რავ. — მოს თქვამ და კა ცი და სიმ წრის ოფ ლს

იწ მენ დდა შუბ ლი დან. ამ დროს კე რი ის წინ გვე ლი მოს რი ალ და და ცეცხლს მი ეფ იცხა.

გვე ლის და ნახ ვა ზე გი ორ გი შეკ რთა, მე-რე ჯო ხი მო უქ ნია მო საკ ლა ვად, მაგ რამ, აი საკ ვირ ვე ლე ბა, გვე ლი ად გი ლი დან არ დაძ-რუ ლა და გი ორ გი მაც სა სიკ ვდი ლოდ ვე ღარ

გა იმ ეტა. ჯო ხი გა და აგ დო, ხე ლე ბი გვე ლის მო სა ფე რებ ლად წა იღო. რო ცა გი ორ გიმ გვე ლი მაღ ლა ას წია, გველ მა ენა გა მოჰ ყო, და ის ის ინა და ერ თიც და იკ ლაკ ნა, ხე ლი დან გა უს ხლტა და მარ ტო გვე ლის პე რან გი ღა შერ ჩა ხელ ში გი ორ გის. იგი ამ სა ნა ხა ობ ით გა ოგ ნე ბუ ლი დარ ჩა. ბავ შვის აკ ვან თან მოს-რი ალე გველ მა თა ვი მი ატ რი ალა და გი ორ გის

შე ხე და.გი ორ გი გა ოც ებ ული შეჰ ყუ რებ და მას.

უნ დო და ეყ ვი რა, მაგ რამ ვერ ახ ერ ხებ და. ამ დროს გველ მა თა ვი სამ ჯერ შე ატ რი ალა, ენა გა მო ყო, და ის ის ინა და ტახ ტის ქვეშ გა უჩ ინ-არ და. გი ორ გი ამ სა ოც რე ბას რო უყ ურ ებ და, თით ქოს გრძნობ და, რომ გვე ლი ან იშ ნებ და, ჩე მი პე რან გი შენს შვილს შუქს და უბ რუ ნებ-სო (თვა ლებს აუხ ელ სო) და ქერ ქი თვა ლებ ზე და აფ არეო. გი ორ გიმ ღვთის ნე ბით გვე ლის პე რან გი სამ მა გად მო კე ცა, ბავ შვს თვა ლებ ზე სამ ჯერ ამო უს ვა და ზედ და აფ არა. ას ევე გა-იმე ორა მე ორე და მე სა მე დღე საც. რო ცა გი-

ორ გი აკ ვან თან მი ვი და, ბავ შვს მო უს ვენ რო ბა ემ ჩნე ოდა. გი ორ გიმ მას გვე ლის პე რან გი თვა ლე ბი დან ააც ალა. ამ დროს ბავ შვმა თვა-ლე ბი გა ახ ილა. გა ხა რე ბულ მა მა მამ გვე ლის პე რან გს ხარ ბად და უწყო კოც ნა, თვა ლებ ში ის მევ და და იმე ორ ებ და: ჩე მი კე რი ის ღვთა-ება ხა რო. ამ სა ოც რე ბა ში დარ წმუ ნე ბულ მა გვე ლის პე რან გი ნა ჭერ ში გა ახ ვია და ამო იდო

თავ ქვეშ. ამ ის მე რე ყო-ველ მე სა მე დღეს გა მო-იღ ებ და გვე ლის პე რან გს, მო ეფ ერ ებ ოდა, კე რი ას ცეცხლს შე უკ ეთ ებ და, მე რე გვე ლის პე რან გს ბავ შვს თავ ლებ ზე და აფ-არ ებ და, თვი თო ნაც ამო-ის მევ და თვა ლებ ში და ამ ის შემ დეგ ბავ შვს ის ევ თავ ქვეშ ამო უდ ებ და.

გა ვი და რამ დე ნი მე თვე. ერთ დღეს სა მუ-შა ოდ ან დაბ რუ ნე ბუ ლი გი ორ გი შე ვი და სახ ლში და აკ ვან ზე შე მოხ ვე ული

გვე ლი და ინ ახა.აკ ვნის თავ თან და კარ გუ ლი და ახ ალ გა მო-

ჩე კი ლი გვე ლი ერ თი და იგ ივე იყო. ბი ძა ჩე მი მა შინ ვე გაქ ცე ულა, ერ თი ჯა მი რძის მა გი ერ ორი ჯა მი რძე მო უტ ანია, ერ თი ბავ შვის თვის უჭ მე ვია, მე ორე კი გვე ლის თვის და უდ გამს. გველს რო ცა რძე და ულ ევია, თა ვი სამ ჯერ აუქ ნე ვია გი ორ გის თვის, და უს ისი ანია და გას ცლია იქა ურ ობ ას. გი ორ გის გვე ლის მი ერ თა ვის დაქ ნე ვა მად ლო ბის ნიშ ნად მი უღია.

გვე ლი ამ ის შემ დეგ ყო ველ ორ-სამ დღე-ში ერ თხელ გა მოჩ ნდე ბო და, კე რი ის ქვებ ზე და ეხ ვე ოდა და ცეცხლს მი ეფ იცხე ბო და

ხოლ მე. ბი ძა ჩე მი გვე ლის და ნახ ვის თა ნა ვე იმე ორ ებ და: გა მოჩ ნდა ჩე მი ოდ ის კე რი ის ღვთა ებაო და სი ხა რუ ლის ცრემ ლე ბი სცვი-ოდა თვა ლე ბი დან.

მე ორე წელს გვე ლი აღ არ გა მო ჩე ნი ლა. თუმ ცა იგი ოდ იდ ან არ გა სუ ლა, მაგ რამ ბი-ძა ჩე მი მა ინც ძა ლი ან ნერ ვი ულ ობ და, ვინ მემ ხომ არ მოკ ლაო.

ერ თხელ, რო დე საც ბი ძა ჩე მი ბოს ლის კარ-თან იჯ და ჩა ფიქ რე ბუ ლი, ამ დროს შე ნიშ ნა კე რი ის გვე ლი, რო მელ მაც პე რან გი (ქერ ქი) გა იძ რო და ჩას რი ალ და ბოს ლის ხვრელ ში. გი ორ გის მა შინ ვე გა ახ სენ და ის პირ ვე ლი შემ-თხვე ვა, რო ცა გვე ლის პე რან გმა მის შვილს მზის სი ნათ ლე და უბ რუ ნა, თვა ლე ბი აუხ ილა. ახ ლაც ისე მო იქ ცა. აიღო გვე ლის პე რან გი და ბოს ლის კა რე ბის ძელ ში შე დო. ერთ წე ლი-წად ში ცხვარ-ძრო ხას დი დი ნა მა ტი მი უცია. რაც იმ ას ნიშ ნავ და, რომ გვე ლის პე რან გს ბოს ლი დან ავი სუ ლე ბი გა ნუ დევ ნია.

სამ ცხე-ჯა ვა ხეთ ში მო ხუ ცე ბი სა გან გა მი-გო ნია: შვი ლო, გვე ლის მოკ ვლა არ შე იძ ლე ბა, ნუ მოკ ლავ ფუ ძის გველს, ალ ალია, ის ხომ ჩვე ნი ოდა-სახ ლის სა ძირ კველ ში ბუ დობს. ზამ თარ ში კე რი ის ცეცხლს ეფ იცხე ბა, გა-ზაფხულ ზე კი სახ ლის კედ ლებ ზე მზეს, იც ავს სახ ლს ავი სუ ლე ბი სა გან, ბო რო ტი თვა ლი სა გან.

გვე ლის ქერ ქს აქა ურ ები სახ ლის შე სას-ვლე ლის ძელ ზე ინ ახ ავ ენ ისე, რომ უცხო თვალს არ შე ემ ჩნია, თო რემ გვე ლის პე რან გი აღ არ იმ ოქ მე დებ და, ავი სუ ლე ბი და ეპ ატ რო-ნე ბოდ ნენ სახ ლს და კე რი ას.

მთქმე ლი მა რუს ხი ზა ძე, 84 წლის, ას პინ ძის რაიონი სო ფე ლი აწყვი ტა.

ჩაიწერა 1980 წელს ნო დარ ივ ან იძ ემ

გველის პერანგი - კერიის კულტი

ქართული მითოლოგიური გადმოცემები

ლიტერატურული მესხეთი10 2011 წელი, აპრილი

ნი კო კეცხო ველ მა ჩემ ზე ის ეთი ღრმა და წა რუშ ლე ლი კვა ლი და ტო ვა, რომ ვერ წარ-მო მიდ გე ნია მი სი მა გა ლი თის გა რე შე შრო მა და ცხოვ რე ბა. ყო ველ თვის თვალ წინ მიდ გას მი სი სა ხე. იგი უაღ რე სად შრო მის მოყ ვა რე იყო. დღე სა და ღა მეს უნ ივ ერ სი ტეტ ში ატ-არ ებ და. არ იც ოდა დაღ ლა და სხვე ბის გა ნაც პა ტი ოს ან და შე უპ ოვ არ შრო მას მო ითხოვ-და. მას მხურ ვლედ უყ ვარ და სამ შობ ლო, ყო ვე ლი მი სი გა მოს ვლა თუ სა უბ არი პატ რი-ოტ ული იყო და მო უწ ოდ ებ და ახ ალ გაზ რდო-ბას, ყო ფი ლიყ ვნენ სამ შობ ლოს ერ თგულ ნი და მოყ ვა რულ ნი. ის, ამ ავე დროს, მკაც რი

და მომ თხოვ ნი იყო ხელ ქვე ით ებ ის და სტუ-დენ ტე ბის მი მართ. მაგ რამ, ამ ას თა ნა ვე, იყო უაღ რე სად ჰუ მა ნუ რი და დამ თმო ბიც, უყ-ვარ და ახ ალ გაზ რდო ბა, ეხ მა რე ბო და გა ჭირ-ვე ბუ ლებს, მე გობ რობ და კი დეც მათ თან.

კარ გად მახ სოვს, უნ ივ ერ სი ტეტ ში ერ-თი ახ ალ გაზ რდა ვა ჟი, Uთუ არ ვცდე ბი, სა გა რე ჯოს რაიონიდან, გა რეგ ნუ ლა დაც ეტყო ბო და, რომ ოჯ ახ ში მა ტე რი ალ ურ გა-ჭირ ვე ბას გა ნიც დი და. ის პირ ველ წელს ვერ მოხ ვდა უნ ივ ერ სი ტეტ ში. მი სი ამ ბა ვი ცნო-ბი ლი გახ და ნი კო კეცხო ვე ლი სათ ვის. მან და იბ არა იგი თა ვის თან, გა ესა უბ რა, მო უს-მი ნა, შე ებ რა ლა ნი ჭი ერი ყმაწ ვი ლი და უნ ივ-ერ სი ტე ტის სა ფოს ტო გან ყო ფი ლე ბა ში დამ-ტა რებ ლად მო აწყო. თა ნაც მო მა ვა ლი წლის მი სა ღე ბი გა მოც დე ბის თვის ემ ზა დე ბო და. მარ თლაც, მომ დევ ნო წელს იგი სტუ დენ ტი გახ და. სწავ ლობ და წარ მა ტე ბით, დამ თავ-რე ბის შემ დეგ კი ცნო ბი ლი მწე რა ლი გახ და.

ნი კო კეცხო ვე ლი გან სა კუთ რე ბულ ყუ-რადღე ბას იჩ ენ და სამ ცხე-ჯა ვა ხე თის, აგ-რეთ ვე სა ქარ თვე ლოს გა ნა პი რა კუთხე ებ ის — სვა ნე თის, ფშავ-ხევ სუ რე თი სა და, გან სა-კუთ რე ბით, სა ინ გი ლოს ახ ალ გაზ რდე ბი სად-მი. მახ სოვს, ჩვენს სა გა მოც დო ფურ ცელს მი სი ვე ხე ლით გან სა კუთ რე ბუ ლი აღ ნიშ ვნა ჰქონ და გა კე თე ბუ ლი: “მ,””ჯ” (მეს ხი, ჯა ვა­ხი). ეს აღ ნიშ ვნა კი იმ ას ნიშ ნავ და, რომ მი-სა ღე ბი გა მოც დე ბის დროს გა მომ ცდე ლებს მე ტი ყუ რადღე ბა და გუ ლის ხმი ერ ება გა-მო ეჩ ინ ათ ჩვენს მი მართ. ნი კო კეცხო ვე ლი კერ ძო სა უბ რე ბის დროს თუ სა ჯა რო გა მოს-ვლე ბი სას ამ გან სა კუთ რე ბულ ყუ რადღე ბას

იმ ით ამ არ თლებ და, რომ სა ქარ თვე ლოს სხვა კუთხე ებ თან შე და რე ბით სამ ცხე-ჯა ვა ხე თი-დან ერ თობ მცი რე, თით ზე ჩა მო სათ ვლე ლი ახ ალ გაზ რდო ბა სწავ ლობ და უნ ივ ერ სი ტეტ-ში და, სა ერ თოდ, უმ აღ ლეს სას წავ ლებ ლებ-ში.

ნი კო კეცხო ვე ლი ხში რად ამ ბობ და (სა უნ-ივ ერ სი ტე ტო პარ ტი ულ კრე ბებ ზე, კონ ფე-რენ ცი ებ ზე): “მე ხში რად მსაყ ვე დუ რო ბენ გან სა კუთ რე ბუ ლი ყუ რადღე ბის გა მო, რო­მელ საც სამ ცხე­ჯა ვა ხე თის ახ ალ გაზ რდო­ბი სად მი ვი ჩენ, მაგ რამ მე ამ ას ვა კე თებ შეგ­ნე ბუ ლად.” ამ ას თან, ხში რად გვა ქებ და, რომ

მის ნდო ბას ვა მარ თლებ დით. მი სი ას ეთი მზრუნ ვე ლო ბა აორ კე ცებ და ჩვენს წყურ-ვილს სწავ ლი სად მი. ყვე ლა ჩვენ გა ნი ცდი-ლობ და გაფ რთხი ლე ბო და და ღირ სე ულ ად ეტ არ ებ ინა უნ ივ ერ სი ტე ტის სტუ დენ ტის სა-პა ტიო სა ხე ლი, თვა ლის ჩი ნი ვით გაფ რთხი-ლე ბო და ნი კო კეცხო ვე ლის ხელ მო წე რი ლი სტუ დენ ტის ბი ლეთს (რო მელ საც ამ ჟა მა-დაც სა თუ თად ვი ნა ხავ). მი სი ყო ვე ლი და-ნახ ვა ჩვენ ში იწ ვევ და რა ღაც გან სა კუთ რე-ბულ გრძნო ბას და რა ღაც უხ ილ ავ ძა ლა სა და ენ ერ გი ას გვმა ტებ და.

ჩვენს ოჯ ახ შიც ნი კო კეცხო ვე ლის კულ-ტი იყო. რო ცა არ და დე გებ ზე სო ფელ ში ჩა-ვი დო დი, მა მა ჩე მი მე კითხე ბო და, რო გორ არ ის ნი კო კეცხო ვე ლიო. ისე მო იკ ითხავ და, რო გორც ახ ლო ბელს, თუმ ცა, მა მა ჩემს იგი თვა ლი თაც არ ენ ახა, მხო ლოდ რა დი ოთი თუ გა ეგ ონა და გა ზე თებ ში წა ეკ ითხა მის შე სა ხებ.

ნი კო კეცხო ვე ლის რექ ტო რო ბის პე რი ოდ-ში (1945-1952 წ.წ.) მარ თლაც თვალ სა ჩი-ნოდ იმ ატა მეს ხი და ჯა ვა ხი სტუ დენ ტე ბის რიცხვმა და, უნ და ით ქვას, რომ არ ცერ თს არ შე ურ ცხვე ნია მი სი სა ხე ლი.

ამ დროს უნ ივ ერ სი ტეტ ში მოღ ვა წე ობ და ჩვე ნი თა ნა მე მა მუ ლე, პრო ფე სო რი გი ორ გი ტი ვა ძე (ის ტო რი კო სი) და პრო ფე სო რი ნი-კო ლომ სა ძე (იურ ის ტი). ის ინი პა ტი ოს ნად, ერ თგუ ლად და უან გა როდ ემ სა ხუ რე ბოდ ნენ ახ ალ გაზ რდა თა ობ ის აღ ზრდის საქ მეს.

სტუ დენ ტთა პროფ კავ შირ ში მუ შა ობ ის პე რი ოდ ში ნი კო კეცხო ვე ლის რა ღაც გან-სა კუთ რე ბუ ლი ენ ერ გი ისა და და უღ ალ ავი

შრო მის უშუ ალო მომ სწრე გავ ხდი. მიკ ვირ-და, სად ჰქონ და იმ დე ნი დრო და ენ ერ გია, რომ უნ ივ ერ სი ტეტ ში ჩა ტა რე ბულ ყვე ლა ღო ნის ძი ებ ას დას წრე ბო და, ყვე ლა ფერ ში ჩა ეხ ედა და ჩაწ ვდო მო და. იგი ყვე ლა წა-მოწყე ბუ ლი საქ მის დი დი მხარ დამ ჭე რი იყო. მი სი ინ იცი ატ ივ ით ჩა მო ყა ლიბ და უნ ივ ერ-სი ტე ტის ახ ალ გაზ რდა მწე რალ თა ორ გა ნო “პირ ვე ლი სხი ვი,” სიმ ფო ნი ური ორ კეს ტრი, დრა მა ტუ ლი და სი. მახ სოვს, ხში რად ეს წრე-ბო და სიმ ფო ნი ური ორ კეს ტრის რე პე ტი-ცი ებს. უნ ივ ერ სი ტე ტი მა შინ ახ ალ გაზ რდა შე მოქ მედ თა მე-7 რეს პუბ ლი კუ რი ოლ იმ-

პი ად ის ათ ვის ემ ზა დე ბო და. უნ ივ ერ სი ტეტს რამ დე ნი მე მხატ ვრუ ლი კო ლექ ტი ვი ჰყავ და: სიმ ღე რი სა და ცეკ ვის ან სამ ბლე ბი (ლოტ ბა-რი ბი ჭი კო გვე ლე სი ანი, ქო რე ოგ რა ფი რო-მან ჭო ხო ნე ლი ძე), სიმ ფო ნი ური ორ კეს ტრი ალ ექ სან დრე ნა სი ძის ხელ მძღვა ნე ლო ბით, ვო კა ლუ რი ჯგუ ფი, მხატ ვრუ ლი კითხვის ინ დი ვი დუ ალ ური შემ სრუ ლებ ლე ბი. ნი კო კეცხო ვე ლი უშუ ალ ოდ ეს წრე ბო და ყვე ლა მათ გა ნის რე პე ტი ცი ებს, ეც ნო ბო და მათ რე პერ ტუ არ ებს, აქ ებ და ყვე ლა კარგ შემ-სრუ ლე ბელს, აძ ლევ და შე ნიშ ვნებს, მი თი-თე ბებს.

მხატ ვრუ ლი კო ლექ ტი ვე ბის მე-7 რეს პუბ-ლი კუ რი დათ ვა ლი ერ ება 1952 წლის იან ვარ-ში ცირ კის შე ნო ბა ში გა იმ არ თა. უნ ივ ერ სი-ტე ტი ოლ იმ პი ად აზე წარ მა ტე ბით გა მო ვი და და პირ ვე ლი ად გი ლი და იკ ავა. ამ ას თან და-კავ ში რე ბით ყვე ლა მო ნა წი ლე (რამ დე ნი მე ასე ული სტუ დენ ტი) და მა თი ხელ მძღვა-ნე ლე ბი და ჯილ დოვ დნენ მი ნის ტრთა საბ-ჭოს სა პა ტიო სი გე ლე ბი თა და ფა სი ანი სა-ჩუქ რე ბით. და ჯილ დო ებ ულ თა შო რის მეც გახ ლდით. ნი კო კეცხო ველ მა სპე ცი ალ ური ბრძა ნე ბით, რო მე ლიც ბრო შუ რად გა მო იცა, ყვე ლას მად ლო ბა გა მო უცხა და.

მა შინ სტუ დენ ტთა პროფ კავ ში რი უნ-ივ ერ სი ტე ტის მთა ვა რი კორ პუ სის შე სას-ვლელ თან, პირ ველ სარ თულ ზე, მარ ჯვნივ, პირ ველ ოთ ახ ში იყო მო თავ სე ბუ ლი. სხდო-მებ ზე ნი კო კეცხო ვე ლი ხში რად გვეს წრე ბო-და, აქ ტი ურ ად ერე ოდა ხოლ მე ჩვენს საქ მი-ან ობ აში. აინ ტე რე სებ და თუ რა სა კითხებს ვი ხი ლავ დით, ხში რად გვა რი გებ და, გვას-

წავ ლი და. თუ სხდო მა ისე წა რი მარ თე ბო და, რომ მას მო ეწ ონ ებ ოდა, ქა ღალ დზე კურ-დღელს და ხა ტავ და, თუ არა -ვირს. სხდო მის დამ თავ რე ბამ დე ამ ფურ ცელს მა გი და ზე და ტო ვებ და და წა ვი დო და. ამ ით იგი ყვე ლა-ფერს ამ ბობ და.

უნ ივ ერ სი ტეტ ში ჩა რიცხვა და დამ თავ რე-ბა მა შინ სა ზე იმ ოდ აღ ინ იშ ნე ბო და ხოლ მე. თვალ სა ჩი ნო ად გილ ზე გან რი გი იყო გა-მოკ რუ ლი, თუ რო მე ლი ფა კულ ტე ტის პირ-ველ კურ სე ლე ბი რო დის შე იკ რი ბე ბოდ ნენ II სარ თუ ლის სა აქ ტო დარ ბაზ ში. შეკ რე ბა ზე რექ ტო რი ამო იკ ითხავ და ჩა რიცხულ თა გვა-რებს, ფეხ ზე ად გო მას სთხოვ და, შე ხე დავ-და, შე ათ ვა ლი ერ ებ და, პი რა დად გა ეც ნო ბო-და, ბო ლოს მი ულ ოც ავ და ახ ალ ჩა რიცხულს და წარ მა ტე ბებს უს ურ ვებ და.

ას ევე სა ზე იმ ოდ აღ ინ იშ ნე ბო და უნ ივ ერ-სი ტე ტის დამ თავ რე ბა და დიპ ლო მე ბის გა-და ცე მაც...

ნი კო კეცხო ვე ლი გან სა კუთ რე ბულ ყუ-რადღე ბას აქ ცევ და ქარ თუ ლი ენ ის სიწ-მინ დის დაც ვის სა კითხებს, ვერ ით მენ და ენ ის ნორ მე ბი დან უბ რა ლო გა დახ ვე ვა საც კი. ის გან სა კუთ რე ბულ ყუ რადღე ბას აქ-ცევ და სტუ დენ ტთა ბი ლე თებ ში გვა რი სა და სა ხე ლის სწო რად ჩა წე რას. სტუ დენ ტის ბი ლე თის შევ სე ბი სას, რო ცა არ ას წო რად ჩა-წერ დნენ — ეთ ერი, თა მა რი, გუ რა მი და ა.შ. რექ ტო რი ხე ლის მო წე რის დროს სა ხე ლის და ბო ლო ება ასო ი-ს სა კუ თა რი ხე ლით, წი-თე ლი კალ მით ხაზს გა და უს ვამ და და გა ას-წო რებ და — ეთ ერ, თა­მარ, გუ რამ და ა.შ.

ახალი გამოცემებიხან გრძლი ვი ცხოვ რე ბის შემ დეგ ნე ბის მი ერ

ად ამი ანს, მით უმ ეტ ეს, თუ მი სი ცხოვ რე ბა სა ინ ტე რე სო და მღელ ვა რე ამ ბე ბით იყო აღ-სავ სე, უჩ ნდე ბა სურ ვი ლი თა ვი სი გან ვლი ლი ცხოვ რე ბის შე სა ხებ მო უთხროს სა ზო გა დო-ებ ას, ახ ალ გაზ რდა თა ობ ას.

ქარ თუ ლი სა ზო გა დო ება კარ გად იც ნობს დი დი ად ამი ან ებ ის მე მუ არ ულ ლი ტე რა-ტუ რას, და რა ოდ ენ მნიშ ვნე ლო ვა ნია, რომ მსგავ სი ლი ტე რა ტუ რის გა მო ცე მებ მა სა-ქარ თვე ლო ში ინ ტენ სი ური სა ხე მი იღო და, შე სა ბა მი სად, გა იზ არ და მათ ზე მოთხოვ ნი ლე-ბე ბი. მაგ რამ ჩვე ნი მკითხვე ლი არც თუ ისეა გა ნე ბივ რე ბუ ლი ჩვენს გვერ დით მოღ ვა წე ჩვე ულ ებ რივ მოკ ვდავ თა ხან გრძლი ვი ცხოვ-რე ბის სა ინ ტე რე სო დე ტა ლე ბით.

ამ მი მარ თე ბით ნი შან დობ ლი ვია, რომ გა-

მომ ცემ ლო ბა “მე რი დი ან მა” დას ტამ ბა გი ორ-გი ივ ან იძ ის კრე ბუ ლი “მო გო ნე ბე ბი.”

გი ორ გი ივ ან იძე მეს ხე თის მკვიდ რი, სა ქარ-თვე ლოს დამ სა ხუ რე ბუ ლი მას წავ ლე ბე ლი, სა ზო გა დო მოღ ვა წე, სა ქარ თვე ლოს უახ-ლე სი ის ტო რი ის სა ინ ტე რე სო მკვლე ვა რი, სა ქარ თვე ლო ზე უს აზღვროდ შეყ ვა რე ბუ ლი ად ამი ანია. მი სი პი რა დი თვი სე ბე ბი კარ გად ჩანს აღ ნიშ ნულ წიგ ნშიც.

რო გორც ავ ტო რი წერს — ივ ან იძ ეთა გვა რი ძირ ძვე ლი ქარ თუ ლი გვა რია და მი სი ფუ ძე ას პინ ძის რაიონის სო ფე ლი და დე შია. ეს გვა-რი მთელ სა ქარ თვე ლო შია გავ რცე ლე ბუ ლი. ბა ტონ გო გის უშუ ალო წი ნაპ რე ბი კი ჯერ ას პინ ძის რაიონის სო ფელ ჭო ბა რეთ ში დამ-კვიდ რე ბუ ლან, მე რე კი ახ ალ ცი ხის რაიონის სო ფელ ურ ავ ელ ში გა და სახ ლე ბუ ლან, სა დაც

დღემ დე ცხოვ რობს ბა ტო ნი გო გი.იც ით, სად მდე ბა რე ობს სო ფე ლი ურ ავ ელი,

ძვირ ფა სო მკითხვე ლო? — მო გახ სე ნებთ! თა-ვი სი იდე ალ ური ბუ ნე ბით, გა ნუ საზღვრე ლი სი ლა მა ზით, გან სა კუთ რე ბუ ლი ხიბ ლი ურ-ავ ლის ხე ობ ას აც აქ ვს. ამ ხე ობ აშია მოქ ცე-ული რამ დე ნი მე სო ფე ლი — მუს ხი, წყორ ძა, ხე ოთი, ჭო ბა რე თი და თვით ურ ავ ელი — ამ ხე ობ ის მარ გა ლი ტი. იგი ახ ალ ცი ხი დან სამ-ხრეთ-აღ მო სავ ლე თით 20-ოდე კი ლო მეტ რში მდე ბა რე ობს. ალ ბათ სოფ ლის სიყ ვა რულ მა უბ იძ გა ბა ტონ გო გის ას ეთი მშვე ნი ერი “მო-გო ნე ბე ბი” და ეწ ერა.

წიგ ნი დი დი ინ ტე რე სით იკ ითხე ბა, ბავ შვო-ბის დრო ინ დე ლი მო გო ნე ბე ბით დაწყე ბუ ლი, სკო ლა ში, უნ ივ ერ სი ტეტ ში სწავ ლის, შრო მი სა და მოღ ვა წე ობ ის პე რი ოდ ით დამ თავ რე ბუ ლი.

მკითხვე ლი ყუ რადღე ბით გა და ავ ლებს თვალს გა სუ ლი სა უკ უნ ის 30-იანი წლე ბი დან 21-ე სა უკ უნ ის 10-იან წლე ბამ დე მეს ხეთ ში მიმ დი ნა რე პრო ცე სებს, რო მელ თაც ად გი ლი ჰქონ და ამ მხა რე ში და რო მელ თა შე სა ხე ბაც სა ინ ტე რე სოდ გად მოგ ვცემს ავ ტო რი, რო-გორც ამ პრო ცე სე ბის უშუ ალო მო ნა წი ლე და თვით მხილ ვე ლი.

იმ დროს მეს ხეთ ში, ისე რო გორც მთელ სა ქარ თვე ლო ში, სა ინ ტე რე სო და დიდ მნიშ-ვნე ლო ვან პრო ცე სებს კი ნამ დვი ლად ჰქონ და ად გი ლი — გა მუს ლი მა ნე ბულ მეს ხთა დე პორ-ტა ცია, ამ კუთხე ში რეს პუბ ლი კის სხვა დას ხვა რე გი ონ ებ იდ ან მო სახ ლე ობ ის ჩა მო სახ ლე ბა, მშობ ლი ურ სკო ლებ ში ხან გრძლი ვი, და უღ-ალ ავი პე და გო გი ური მოღ ვა წე ობა, 80-90-იან წლებ ში ერ ოვ ნულ-გან მა თა ვი სუფ ლე ბე ლი

მოძ რა ობ ის გა აქ ტი ურ ება და სხვ.წიგ ნის ავ ტო რი ამ პრო ცე სე ბის უშუ ალო

მო ნა წი ლეა და მე ტად პა ტი ოს ნად, ობი ექ ტუ-რად გად მოგ ვცემს ამ ამ ბებს.

პი რა დად ბა ტონ გო გის დიდ დამ სა ხუ რე ბად მი მაჩ ნია მეს ხე თის ის ტო რი ული, ეთ ნოგ რა-ფი ული და ხუ როთ მოძ ღვრუ ლი ძეგ ლე ბის შე სა ხებ სა ინ ტე რე სო გა მოკ ვლე ვე ბი, რომ-ლებ ზეც ავ ტო რი თა ვის მო გო ნე ბებ ში მხო-ლოდ გაკ ვრით ყვე ბა. აღ ნიშ ნულ სა კითხებ ზე უფ რო დაწ ვრი ლე ბით და აკ ად ემი ურ დო ნე ზე მსჯე ლობს ად რე ულ წლებ ში გა მო ცე მულ შრო მებ ში — “ბრძო ლა მეს ხე თი სათ ვის,” “ურ ავ ლის ხე ობ ის ის ტო რი ულ-ეთ ნოგ რა-ფი ული მი მო ხილ ვა,” “გა ნათ ლე ბის კე რე ბი მეს ხეთ ში” და სხვ.

გა სუ ლი სა უკ უნ ის 80-90-იან წლებ ში, რო-

დე საც ბა ტო ნი გო გი წიგ ნი სათ ვის — “ბრძო-ლა მეს ხე თი სათ ვის” მა სა ლებს აგ რო ვებ და, გა ზეთ “სამ ცხე ში” ჩე მი ხან მოკ ლე მუ შა ობ ის დროს, პა რა ლე ლუ რად აქ ვეყ ნებ და მა სა ლებს ახ ალ ცი ხის დამ ცველ ქარ თველ გე ნერ ლებ ზე — მაღ ლა კე ლი ძე სა და მა ყაშ ვილ ზე. ეს მა სა-ლე ბი დი დი ინ ტე რე სით იკ ითხე ბა, რად გან ის ინი ეხ ება დიდ მა მუ ლიშ ვი ლებს, რომ ლებ-საც უმ ნიშ ვნე ლო ვა ნე სი რო ლი მი უძ ღო დათ თურ ქი დამ პყრობ ლე ბი სა გან მეს ხე თის გა მოხ სნი სათ ვის ბრძო ლა ში. ბა ტო ნი გო გი ერთ-ერ თი პირ ველ თა გა ნი იყო, რო მელ მაც რე ალ ურ ფაქ ტებ ზე დაყ რდნო ბით წარ მო აჩ-ინა და სა ხე ლე ბულ გე ნე რალ თა სამ შობ ლოს წი ნა შე დამ სა ხუ რე ბა და ხე ლი შე უწყო საბ-ჭო თა ის ტო რი ოგ რა ფი აში მათ ზე დამ კვიდ-რე ბუ ლი მცდა რი სტე რე ოტ იპ ებ ის მსხვრე ვას.

“მო გო ნე ბებ ში” შეხ ვდე ბით გა მო ჩე ნილ მეც ნი ერ ებ თან, მწერ ლებ თან, სა ზო გა დო მოღ ვა წე ებ თან შეხ ვედ რე ბის სა ინ ტე რე სო დე ტა ლებს, ის რა ელ ის დე ლე გა ცი ას თან, სა-ინ გი ლო ში ქარ თუ ლი სკო ლე ბის წარ მო მად-გენ ლებ თან შეხ ვედ რე ბის მა სა ლებს და სხვ.

გი ორ გი ივ ან იძ ის “მო გო ნე ბე ბი” დი დი შე ნა ძე ნია მე მუ არ ული ლი ტე რა ტუ რის მოყ-ვა რულ თათ ვის. იგი დას ტამ ბუ ლია მა ღალ პო ლიგ რა ფი ულ დო ნე ზე.

წა იკ ითხეთ ეს წიგ ნი, ძვირ ფა სო მკითხვე-ლო! იგი ახ ალ გაზ რდებს უახ ლო ეს წარ სულ ში გა და ახ ედ ებს, ხო ლო ას აკ ოვ ნებს — წარ სუ-ლის გახ სე ნე ბით გა მოწ ვე ული სევ და შე პა რუ-ლი სი ხა რუ ლით აღ ავ სებს.

ოთ არ რაზ მა ძე

გიორგი ივანიძე

მოგონებები ნიკო კეცხოველზე

ნაღდი კაცის ნააზრევი

2011 წელი, აპრილი 11ლიტერატურული მესხეთი

... მახ სოვს, რო ცა სა გუ-რა მო ში გა იხ სნა ილია ჭავ-ჭა ვა ძის სახლ-მუ ზე უმი, სა-

ქარ თვე ლოს ყვე ლა კუთხი დან ზღვა ხალ ხი იყო ჩა მო სუ ლი. ნი კო კეცხო ველ თან ერ თად ასე ულ-ობ ით უნ ივ ერ სი ტე ტე ლი ეწ ვია სა გუ რა მოს.

1949 წლის შე მოდ გო მაა. სექ ტემ ბე რი. რაიონებიდან ჩა მო სუ ლი სტუ დენ ტე ბის უმ რავ-ლე სო ბა სტუ დენ ტთა ქა ლაქ ში ვცოვ რობ დით. ერთ დი ლას, რო ცა ჯერ კი დევ ბინ დი იდ გა, კორ-პუ სის კო მენ დან ტმა გაგ ვაღ ვი ძა და გვითხრა: ნი კო კეცხო ვე ლია მო სუ ლი და გე ძა ხი თო. გაგ-ვიკ ვირ და მი სი ამ დროს აქ მოს ვლა. პირ ვე ლი კორ პუ სის ეზ ოში შე ვიკ რი ბეთ ოც ამ დე სტუ დენ-ტი. კეცხო ვე ლი გვე უბ ნე ბა. ახ ლა ვე აერ ოპ ორ-ტში უნ და წა ვი დეთ, ინ გლი სე ლი სტუ დენ ტე ბი ჩა მო დი ან და უნ და დავ ხვდე თო. ავ ტო ბუ სით წაგ ვიყ ვა ნეს აერ ოპ ორ ტში. ჩა მოფ რინ დნენ ინ-გლი სე ლე ბიც. იმ ავე დღეს უნ ივ ერ სი ტე ტის სა-აქ ტო დარ ბაზ ში მათ თან მო ეწყო შეხ ვედ რა. ინ გლი სელ ყვე ლა სტუ მარ სა და ჩვენს სტუ დენ-ტებს შუა ჩვე ნი და სავ ლეთ ევ რო პის ენ ებ ის ფა-კულ ტე ტის სტუ დენ ტე ბი ჩა უს ვეს. სტუმ რე ბი გაკ ვირ ვე ბუ ლე ბი დარ ჩნენ, ყვე ლამ ასე კარ გად რო გორ იც ის ინ გლი სუ რიო.

... 1949 წელს, სას წავ ლო წლის დამ თავ რე ბის-თა ნა ვე, ის ტო რი ის ფა კულ ტე ტის სტუ დენ ტე ბი-სათ ვის ექ სკურ სია მო ეწყო ვარ ძი აში. ექ სკურ სი-აზე 25-30 სტუ დენ ტი ვი ყა ვით, თან გვახ ლდა ის-ტო რი კო სი, პრო ფე სო რი და ვით დონ დუა. კარ გი მას პინ ძლო ბა გა ვი წია ას პინ ძის რაიონის ხელ-მძღვა ნე ლო ბამ, სა დაც მა შინ რა იკ ომ ის მდი ვა ნი იყო ნი კო ლოზ ჯიბ ლა ძე. ას პინ ძი დან თან გა მოგ-ვა ყო ლეს ვარ ძი ის ერთ-ერ თი დი დი ქო მა გი და ამ აგ და რი, ვარ ძი ის ძეგლ-ნაკ რძა ლის დი რექ ტო-რი ნი კო ლოზ ნა თე ნა ძე. გზა ში, მტკვრის პი რას, თმოგ ვის პირ და პირ გა იმ არ თა დი დი პა ექ რო ბა კო ლია ნა თე ნა ძე სა და და ვით დონ დუ ას შო რის. კო ლია სა უბ რი სას ამ ტკი ცებ და, რომ თმოგ ვის ცი ხე, ეს იგ ივე ქა ჯე თის ცი ხეა, “ვეფხის ტყა ოს-ნის” მი ხედ ვით. იგი ამ ას ას აბ უთ ებ და რუს თა-ვე ლის ცი ტა ტე ბით (იგი იყო “ვეფხის ტყა ოს ნის” ზე პი რად მცოდ ნე). მათ შო რის დიდ ხანს გაგ-რძელ და პა ექ რო ბა, სჯა-ბა ასი. ბო ლოს გა ვაგ-რძე ლეთ გზა ვარ ძი ის აკ ენ.

ავ ედ ით ცი ხე-ქა ლაქ ში. ვი ნა იდ ან მა შინ არ იყო გაყ ვა ნი ლი ელ ექ ტრო გა ნა თე ბის სა დე ნე ბი, ვარ ძია სან თლის შუქ ზე და ვათ ვა ლი ერ ეთ. მეგ-ზუ რო ბას კვლავ ბა ტო ნი ნი კო ლოზ ნა თე ნა ძე გვი წევ და. ვათ ვა ლი ერ ებთ ვარ ძი ას, სტუ დენ-ტე ბი გან ცვიფ რე ბუ ლე ბი არი ან. ჩვე ნი მეგ ზუ რი მხურ ვა ლედ სა უბ რობს ვარ ძი აზე, მეს ხრეთ ზე. ბო ლოს ე.წ. “თა მა რის დარ ბაზ ში” შე ვიკ რი ბეთ და რამ დე ნი მე სა ათ ის გან მავ ლო ბა ში და ვით დონ დუ ასა და კო ლია ნა თე ნა ძეს შო რის კვლავ გაგ რძელ და კა მა თი. ჩვენ დი დი ინ ტე რე სით ვუს მენთ მათ. კო ლია ნა თე ნა ძე, რო მელ საც არ ჰქონ და ის ტო რი ული გა ნათ ლე ბა (იგი იურ ის-ტი იყო), დიდ ცოდ ნას ამ ჟღავ ნებს და ტოლს არ უდ ებს პრო ფე სორს ამ თე მებ ზე სა უბ რის დროს. შემ დგომ ში მან დი დი ამ აგი დას დო ვარ ძი ის აღ-ორ ძი ნე ბას, მი სი და ჟი ნე ბუ ლი თხოვ ნი სა და ბრძო ლის შე დე გად ვარ ძი აში გა იხ სნა ტუ რის-ტუ ლი ბა ზა, აშ ენ და მრა ვალ სარ თუ ლი ანი სას-ტუმ როს შე ნო ბა...

უნ ივ ერ სი ტეტ ში სწავ ლის პე რი ოდ ში მო მე ცა სა შუ ალ ება შე მო მევ ლო და გავ ცნო ბო დი მთელ სა ქარ თვე ლოს, მის სხვა დას ხვა კუთხეს. ნი კო კეცხო ვე ლის ინ იცი ატ ივ ით 1950 წელს კი დევ ერ თი შე სა ნიშ ნა ვი ექ სკურ სია მო ეწყო მოს კოვ სა და ლე ნინ გრად ში.

უნ ივ ერ სი ტე ტი დან მოწყო ბი ლი ექ სკურ სი ებ-ით გა ვე ცა ნი კა ხეთს (ალ ავ ერ დი, შუ ამ თის მო-ნას ტე რი და სხვ.), იმ ერ ეთს (ბაგ რა ტის ტა ძა რი, გე ლა თი, სა თაფ ლია), აფხა ზეთს, აჭ არ ას, ფშავ-ხევ სუ რეთს, სვა ნეთს, ქარ თლს და სა ქარ თვე-ლოს თით ქმის ყვე ლა კუთხეს. სწო რედ უნ ივ-ერ სი ტეტ მა შთა მა გო ნა ჩე მი სამ შობ ლოს ღრმა სიყ ვა რუ ლი. მა გა ლი თი იყო რა ჩემ თვის ნი კო კეცხო ვე ლის მოღ ვა წე ობა, მეც ვცდი ლობ დი (და არა მარ ტო მე) მი მე ბა ძა მის თვის და ის მი მე ცა ჩე მი აღ საზ რდე ლე ბი სათ ვის — მოს წავ ლე-ახ ალ-გაზ რდო ბი სათ ვის, რაც მე მომ ცა პი რა დად ბა-ტონ მა ნი კომ. მეც მივ მარ თავ დი მის მა გა ლითს და ექ სკურ სი ებ ით შე მო ვა ტა რე მთე ლი სა ქარ-თვე ლო, გა ვა ცა ნი მი სი ყვე ლა კუთხე, ის ტო-რი ული ძეგ ლე ბი. მოს წავ ლე ები რამ დენ ჯერ მე მყავ და სა ინ გი ლო ში — ბე ლა ქან ში, ზა ქა თა ლა სა და კახ ში. და ვუ მე გობ რდი ალი აბ ად ისა და ალ-იბ ეგ ლოს სა შუ ალო სკო ლებს. ალ იბ ეგ ლოს სა-შუ ალო სკო ლის დი რექ ტორ მა ბა ტონ მა ან დრო ბა რი ხაშ ვილ მა და მე და ვა კავ ში რეთ და და ვა მე-გობ რეთ კა ხის რაიონის ალ იბ ეგ ლოს კოლ მე ურ-ნე ობა და ახ ალ ცი ხის რაიონის ვა ლის კოლ მე ურ-ნე ობა.

... ნი კო კეცხო ვე ლის მა გა ლი თით ჩვენ მა სკო-ლამ — ახ ალ ცი ხის შო თა რუს თა ვე ლის სა ხე ლო-ბის პირ ველ მა სა შუ ალო სკო ლამ სა ხე ლი გა ით-ქვა და მო უმ რავ ლდა მე გობ რე ბი, სკო ლა გახ და მო წი ნა ვე და ცნო ბი ლი მთელ სა ქარ თვე ლო ში.

ახ ალ ცი ხის სა ხელ მწი ფო სას­წავ ლო უნ ივ ერ სი ტეტ მა უკ ან ას­კნელ გზა ზე გა აც ილა უნ ივ ერ სი­ტე ტის პრო ფე სო რი, ღვაწ ლმო სი­ლი მეც ნი ერი და ყვე ლა სათ ვის საყ ვა რე ლი ად ამი ანი ვა ლე რი სი ლო გა ვა.

უნ ივ ერ სი ტე ტის ეზ ოში ბა ტო­ნი ვა ლე რის სუ ლის მო სახ სე ნი­ებ ელ პა ნაშ ვიდს პრო ფე სორ­მას წავ ლებ ლე ბი, ად მი ნის ტრა­ცი ის წარ მო მად გენ ლე ბი, სტუ­დენ ტე ბი, სამ ცხე­ჯა ვა ხე თის სახელმწიფო მუ ზე უმ ის თა ნამ­შრომ ლე ბი, სა სუ ლი ერო პი რე ბი და ოჯ ახ ის წევ რე ბი და ეს წრნენ.

გა მო სამ შვი დო ბე ბე ლი სიტყვა წარ მოს თქვეს უნ ივ ერ სი ტე ტის რექ ტორ მა თი ნა გე ლაშ ვილ მა, პრო ფე სორ მა მე რაბ ბე რი ძემ, სამ ცხე­ჯა ვა ხე თის ის ტო რი ული მუ ზე უმ ის დი რექ ტორ მა ცი ური ლა ფაჩ მა.

თი ნა გე ლაშ ვი ლი: უნ ივ ერ სი ტე ტის რექ ტო რი

გარ და იც ვა ლა ად ამი ანი, რო მე ლიც და აკ ლდა ჩვენს უნ ივ ერ სი ტეტს, ქა ლაქს, მთელ სა ქარ თვე ლოს, სა მეც ნი ერო წრე ებს. იგი იყო მრა ვალ ფე რო ვა ნი ად ამი ანი. ყვე-ლა ზე დი დი პე რი ოდი ვა ლე რი სი ლო გა ვამ იღ ვა წა ახ ალ ცი ხის სა ხელ მწი ფო უნ ივ ერ-სი ტეტ ში. იგი ყო ველ ოთხშა ბათს შე მო აბ-იჯ ებ და ხოლ მე ჩვენს უნ ივ ერ სი ტეტ ში. მას ვე ლო დე ბო დით რო გორც კო ლე გე ბი, ას ევე სტუ დენ ტე ბი. ის იყო პი როვ ნე ბა, რო მე-ლიც ამ შვე ნებ და სა ზო გა დო ებ ას. მის გან თი თოეული ჩვენ თა გა ნი ბევ რს სწავ ლობ-და, მი სი აღ ზრდი ლე ბი მთე ლი სა ქარ თვე-ლო ში ცხოვ რო ბენ და მოღ ვა წე ობ ენ.

ვემ შვი დო ბე ბით უნ ივ ერ სი ტე ტის პრო-

ფე სორ-მას წავ ლე ბელ თა და ყვე ლა სტუ-დენ ტის სა ხე ლით და მად ლო ბას ვუხ დით იმ ის ათ ვის, რომ ის ოცი წე ლი და აბ იჯ ებ და სამ ცხე-ჯა ვა ხე თის მი წა ზე და ნა თე ლი კვა-ლი და ტო ვა. მას უყ ვარ და ეს მი წა, მი სი ხე ლი, კა ლა მი მტკი ცედ ატყვია რე გი ონ ის ის ტო რი ულ ძეგ ლებს.

450 სა მეც ნი ერო ნაშ რომ ზე მე ტი ჰქონ-და ბა ტონ ვა ლე რის და წე რი ლი. მა თი უმ რავ ლე სო ბა მეს ხე თის ის ტო რი ულ ძეგ-ლებს ეხ ება.

უდ იდ ესი პატ რი ოტი დავ კარ გეთ ბა ტო-ნი ვა ლე რის სა ხით. სამ წუ ხა როა, რომ მას რამ დე ნი მე თვის წინ 65 წე ლი შე უს რულ და და გა სა კე თე ბე ლი კი დევ ბევ რი დარ ჩა.

გემ შვი დო ბე ბით ბა ტო ნო ვა ლე რი. თქვე-ნი ხსოვ ნა მა რა დი ული იქ ნე ბა.

მე რაბ ბე რი ძე: სრუ ლი პრო ფე სო რი1990 წლი დან ვა ლე რი სი ლო გა ვა სამ ცხე-

ჯა ვა ხეთ ში ჩა მო ვი და. მუხ ლმო უდ რეკ ლად მუ შა ობ და. ყვე ლა ზე მთა ვა რი ის არ ის, რომ ბევ რად მე ტი თან წა იღო. იმ დე ნი იდეა იყო, იმ დენ რა მეს იყო ბო ლოს შე ჭი დე ბუ ლი, რომ სა ბო ლოო ჯამ ში ეს აუნ აზღა ურ ებ ელი და ნაკ ლი სი იქ ნე ბა. ნე ბის-მი ერ უნ ივ ერ სი ტეტს და ამ-შე ნებ და ვა ლე რი სი ლო გა ვა და ამ შვე ნებ და ის მეს ხე თის უნ ივ ერ სი ტეტს. ღმერ თმა ნა თელ ში ამ ყო ფოს მი სი სუ-ლი. არა ერ თი წიგ ნი გაგ ვი-კე თე ბია ერ თად, არა ერ თი ღა მე გაგ ვი თე ნე ბია, არა ერ თი კრე ბუ ლი მოგ ვიმ ზა დე ბია. ყო ველ თვის მაქ სი მა ლის ტი იყო და ყვე ლა ზე მე ტად აფ-ას ებ და პრო ფე სი ონ ალ იზ მს. დი დი და ნაკ ლი სია ქარ თვე ლი მეც ნი ერ ებ ის ათ ვის ბა ტო ნი ვა ლე რის წას ვლა.

ღმერ თმა ნა თელ ში გამ ყო ფოს ბა ტო ნო ვა ლე რი!.

ცი ური ლა ფა ჩი: მუ ზე უმ ის დი რექ­ტო რი

მინ და ყვე ლას მი ვუ სამ ძიმ რო ეს სა ში ნე-ლი და ნაკ ლი სი, რო მე ლიც ქარ თველ მა მეც-ნი ერ ებ მა და, ამ ავე დროს, თი თოეულმა ჩვენ თა გან მა გან ვი ცა დეთ. ჩვე ნი ათ წლე-ულ ობ ის მე გობ რო ბა დი დი ზე იმი და სი-ხა რუ ლი იყო ჩვენ თვის, რო მე ლიც თქვენს მი მართ ყო ველ თვის პა სუ ხის მგებ ლო ბით გვავ სებ და. მთე ლი სამ ცხე-ჯა ვა ხე თის, ყვე ლა თქვე ნი ნაც ნო ბის სა ხე ლით მინ და სამ ძი მა რი ვუთხრა თქვენს ოჯ ახს, თქვენს კო ლე გებს, თი თოეულ ჩვენ თა განს. ღმერ-თმა ნა თელ ში ამ ყო ფოს თქვე ნი სუ ლი, მე ახ ალს ვე რა ფერს გეტყვით, მე რაც მინ დო-და, გითხა რით, თქვენ ეს უკ ვე იც ით. ღმერ-თმა ნა თე ლი არ მო აკ ლოს თქვენ კე თილ და დიდ სულს. ჩვენს მეც ნი ერ ებს არ ას ოდ ეს და ავ იწყდე ბათ თქვე ნი თი თოეული ნა ბი ჯი, სა უბ რე ბი და ყვე ლა ფე რი, რაც თქვენ აკ-ეთ ეთ. არ ადა, იმ დე ნი გა გი კე თე ბი ათ, რომ თქვენ სიკ ვდი ლი ვერ მო გე რე ვათ!

ქარ თულ მა სა ის ტო რიო სა ზო გა დო ებ ამ დი დი და­ნაკ ლი სი გა ნი ცა და. მო ულ ოდ ნე ლად, 65 წლის ას აკ ში გარ და იც ვა ლა თვალ სა ჩი ნო ქარ თვე ლი მეც ნი ერი, ის ტო რი ის მეც ნი ერ ებ ათა დოქ ტო რი, თსუ­ისა და მეს ხე თის სა ხელ მწი ფო უნ ივ ერ სი ტე ტის პრო ფე სო რი ვა ლე რი სი ლო გა ვა.

ვ.სი ლო გა ვა რამ დე ნი მე ათე ული წე ლი თავ და უზ­ოგ ავ ად ემ სა ხუ რა წყა როთ მცოდ ნე ობ ითი და ის­ტო რი ოგ რა ფი ლი პრობ ლე მა ტი კის კვლე ვის მე ტად სა შურ საქ მეს. მან აკ ად ემი ურ დო ნე ზე შე ის წავ ლა და გა ნა ზო გა და სვა ნე თის სიძ ვე ლე თა სა ცა ვებ ში და­ცუ ლი ეპ იგ რა ფი კუ ლი და წე რი ლო ბი თი ის ტო რი ული მა სა ლა. ეპ იგ რა ფი კულ ძეგ ლებ თან ერ თად შე ის წავ­ლა ის ტო რი ული დო კუ მენ ტე ბი, სულ თა მა ტი ანე ები, ფუნ და მენ ტუ რი შრო მე ბი უძ ღვნა და ვით გა რე ჯის სა მო ნას ტრო კომ პლექ სის, კუ მურ დოს, ბოლ ნი სის, აფხა ზე თის, სა მეგ რე ლოს ეკ ლე სია­მო ნას ტრებ ში გა დარ ჩე ნი ლი წარ წე რე ბის შეს წავ ლას. ძი რე ულ ად შე ის წავ ლა და გა ზეთ “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის” ფურ ცლებ ზე გა მო აქ ვეყ ნა ტაო­კლარ ჯე თის ეპ არ­ქი ებ ზე პირ ვე ლი სრულ ყო ფი ლი მა სა ლა, რო მე ლიც დი დი შე ნა ძე ნია სა მეც ნი ერო სა ზო გა დო ებ ის ათ ვის. ამ ას თა ნა ვე, მან ცალ კე წიგ ნად გა მოს ცა “ტაო­კლარ­ჯე თი,” რო მელ მაც გა მო ცე მის თა ნა ვე დი დი აღი არ ება მო იპ ოვა. მან გა სა კუთ რე ბუ ლი ღვაწ ლი დას დო ჟამ­თა აღ მწერ ლის “ას წლო ვან მა ტი ან ეს.” იგი “სა ქარ თვე­ლოს ის ტო რი ის” ერთ­ერ თი გამოცემის თა ნა ავ ტო რია, რო მე ლიც რე ალ ურ ად ას ახ ავს ქარ თვე ლი ხალ ხის ის ტო რი ას უძ ვე ლე სი დრო იდ ან დღემ დე.

ბა ტო ნი ვა ლე რი პირ ვე ლი ქარ თვე ლი მეც ნი ერია, რომ ლის უდ იდ ესი ძა ლის ხმე ვით ტაო­კლარ ჯეთ ში მიკ ვლე ული იქ ნა გვი ან დელ კე დელ ში ჩა შე ნე ბულ ორ სტე ლა ზე და ვით კუ რა პა ლა ტის — გა ერ თი ან ებ ული ქარ თუ ლი ფე ოდ ალ ური სა ხელ­მწი ფოს სა ფუძ ვლის ჩამ ყრე ლი სა და მი სი ძმის — ბაგ რატ ერ ის თავ თა ერ ის თა ვის რე ლი ეფ ური სკულ პტუ რა.

გან სა კუთ რე ბით უნ და აღ ინ იშ ნოს ბა ტონ ვა ლე რის რო გორც გა მო ჩე ნი ლი სპე ცი ალ ის ტი სა და ერ უდ ირ ებ ული ლექ ტო­რის დამ სა ხუ რე ბა მა ღალ კვა ლი ფი ცი ური სპე ცი ალ ის ტე ბის მომ ზა დე ბის საქ მე ში.

და არ სე ბი დან სი ცოცხლის უკ ან ას კნელ წუ თე ბამ დე იგი აქ ტი ურ ად თა ნამ შრომ ლობ და უნ ივ ერ სი ტე ტის სა მეც ნი ერო ჟურ ნალ “გუ ლან თან.”

ბა ტო ნი ვა ლე რი კო ლო სა ლურ შრო მას ეწე ოდა და, რა ოდ ენ სამ წუ ხა როა, რომ მას არა ერ თი დაწყე ბუ ლი ნაშ რო მი დარ ჩა და უმ თავ რე ბე ლი, მათ შო რის გან სა კუთ რე ბით სე რი ოზ ული კვლე ვა — “რუს თა ვე ლი, რო გორც ის ტო რი კო სი,” რომ ლის დას რუ ლე ბა საც ამა წლის აპ რილ ში აპ ირ ებ და.

გარ დაც ვა ლე ბამ დე, ცო ტა ხნით ად რე, მი სი იუბ ილე აღ ინ იშ ნა. ბევ რი თბი ლი სიტყვა ით ქვა მას ზე. ბედ ნი ერ კა ცად თვლი და თა ვის თავს და ას ეც იყო. მან ხომ ისე იცხოვ რა, რო გორც დიდ, ჭეშ მა რიტ ად ამი ანს და, მი თუ მე ტეს, მეც ნი ერს შე ეფ ერ ებ ოდა. სამ შობ ლოს წარ სუ ლი, აწ მყო და მო მა ვა ლი იყო მის თვის ყვე ლა ფე რი, რომ ლის სამ სა ხურ შიც გა ლია წუ­თი სო ფე ლი და ნა თე ლი კვა ლი და ტო ვა მო მა ვა ლი თა ობ ებ ის ათ ვის.

გა ზეთ “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის” რე დაქ ცია,მეს ხე თის სა ხელ მწი ფო სას წავ ლო უნ ივ ერ სი ტე ტი,

სამ ცხე-ჯა ვა ხე თის ის ტო რი ული მუ ზე უმი

ვა ლე რი სი ლო გა ვა

ლიტერატურული მესხეთი12 2011 წელი, აპრილი

“კოლორ­პრინტში”

რუსთაველის 40/1. ტელ.: 99-98-82

სსიპ ახალციხის სახელმწიფო სასწავლო უნივერსიტეტი

მერაბ ბერიძე, დურმიშხან ბერიძე, რამაზ ბერაძე, სერგო მელიქიძე (პასუხისმგებელი მდივანი), ვახტანგ ინაური

ქ. თბილისში გაზეთ “ლიტერატურული მესხეთის” შეძენა შეგიძლიათ თავისუფლების მოედანზე –

ალ. პუშკინის ქუჩა №5­ის წინ, საქართველოს რაიონებში – “საქპრესის” ჯიხურებში

“ხალ ხმა რომ იც ოდ ეს რა უფ სკრულ ში ნთქავს მას უმ ეც რე ბა,მა შინ ვე და ამ სხვრევ და თა ვის უღ ირს ბე ლად თა უღ ელს!”

სპინოზა

თ ქ მ უ ლ ე ბ ე ბ ი

სამ ძი მა რიგა ზეთ “ლი ტე რა ტუ რუ ლი მეს ხე თის”

რე დაქ ცია თა ნა უგ რძნობს ცნო ბილ პუბ­ლი ცის ტს ოთ არ ოს აძ ესა და რე დაქ ცი ის პა სუ ხის მგე ბელ მდი ვანს სერ გო მე ლი ქი ძეს შვი ლი სა და ცო ლის ძმის

გივი ოსაძის გარ დაც ვა ლე ბის გა მო

ვარძიის ხიდის საზეიმო გახსნა. 1956 წელი.ფოტო მოგვაწოდა მუხრან თაქთაქიძემ

მატიანე

სცილასა და ქარაბდასშეულეწე კარიბჭე.კლდეებშუა მბორგავიზღვა აუშვი ტალღიდან.ვერ დაგთრგუნა ცხოვრებამ, -ფიქრშიც არ გაერიდე, -შენ, უშიშრად შეები,მას ეგონა დაგღლიდა.“გრიგალს როგორ დაიჭერ,სულით ცაში ვინ ავა.”ვითომდაც თანაგრძნობითჩაგჩურჩულებს ქარაბდა.გესლიანი ღიმილითჩაიცინა სცილამაც -“მომეყრდენი, დაოკდი,რად წვალობდი, რა გრჯიდა.”დრო კი — უტყვი დუმილიმდორედ იდგა,გთანგავდა,უდაბური ცეცხლის წვაგაუსაძლის ყინვაში.მერამდენედ დაიწყორაც გეგონა დამთავრდა,არეული ზმანება,უფრო ცხადი სიზმარში.და, გიჭერდა მარწუხებსყოფა — ვნება-გრიგალი.

საწუთრომ თვით ღიმილიცცრემლით გამოიმეტა.რა დაიტევს, რა აღწერს,რა მითი, რა იგავი,ამდენ ტანჯვა კირთებისღამეს, ნატეხს იმედთან.შენ ტალღებად აუშვიზღვა, ტკივილით მბორგავი.ვის შეუსვამს ის პეშვითმოთმინების გარეშე.იბურდება გორგალი,იბურდება გორგალიდა ფიქრი დათარეშობსჭაობისფერ თვალებში.წარსულის მომავლიდანერთი ბეწვის ხიდი აქვსგადებული სამყაროსმომავალის წარსულშიდა თვითმკვლელი დღეებიბეწვის ხიდით მიდიან, -ბეწვის ხიდზე დგებიან.ვერც უშლი და არც უშლი.სცილასა და ქარაბდასარც არაფრის რიდი აქვთ.არც არაფრის რიდი აქვთ...შენზღვა კლდიდან აუშვი.

რამაზ ბერაძე

ელის

მამა მომიკვდა, გული დამეწვა,დედა მომიკვდა, ატირდა სული,ვინ დამელოდოს ღია კარებთან,ვინ ამისრულებს “პატარას” სურვილს.ვის შევაჩერდე აწი ხელებში,ვის ფიქრებში ვარ ნეტავ მცინარე,მივდივარ, მიმაქვს ფიქრი ულევი ­“საფლავზე მოვალ ყოველ ცისმარე.”მე გული ახლაც ისევ მეწვება

და უთქვენობით ქვითინებს სული,როცა აბუჩად მიგდებს ცხოვრება,პატივს არა სცემს ჩემს ნება­სურვილს.ვერ ავისრულე ძველი სურვილი, ­ვერ გეახელით ყოველ ცისმარე,რადგან ცხოვრებით ვარ დატვირთული,გთხოვთ, ეს გულწრფელი ლექსი იკმარეთ.

ნიკოლოზ კურტანიძე

ფიქრი

მშობლები

ბო ლა ჯუ რიჩე მი წი ნაპ რე ბი სა გან გა მი გო ნია — ად იგ ენ-

ის რაიონის სო ფელ ბო ლა ჯურს ეს სა ხე ლი იმ-იტ ომ შე ერ ქვა, რომ ბო ლა ჯუ რის სამ ხრე თით — 500-600 მეტ რში გა მო დის გრუნ ტის წყლე ბი და იგი იჟ ურ ება მდი ნა რე ქვაბ ლო ვან ში, ე.ი. ბო ლო ნა ჟუ რი, სა იდ ან აც სოფ ლის სა ხე ლი — ბო ლა ჯუ რი მი უღია სა ხელ წო დე ბად.

არ ალისო ფელ არ ალ ის სა ხე ლი გად მო ცე მით მომ-

დი ნა რე ობს სო ფელ თან ახ ლოს მყო ფი ჰა რა-ლეს ეკ ლე სი ის სა ხელ წო დე ბი დან.

უდე1918-1919 წლებ ში მეს ხეთს თურ ქთა არ მია

შე მო ესია და გა უგ ონ არი სი სას ტი კე გა მო იჩ-ინ ეს ად გი ლობ რი ვი მო სახ ლე ობ ის მი მართ. დევ ნი ლებ მა ბორ ჯომ სა და ახ ალ ცი ხეს შე აფ-არ ეს თა ვი. მო ხუ ცებ მა და ავ ად მყო ფებ მა კი გაქ ცე ვა ვერ მო ას წრეს. დად გა მა თი ყოფ ნა-არ ყოფ ნის ჟა მი. თურ ქთა მე წი ნა ვე რაზ მე ბი უდ ეში შე ვიდ ნენ. სოფ ლის თავ კა ცებ მა ხერ ხს მი მარ თეს — თუ ნუ ქის ღუ მე ლე ბი საკ ვა მუ რი მი ლე ბით სოფ ლის სამ ხრე თით — ზა ქო რი-ას მთა ზე აიტ ან ეს და ქვე მე ხე ბის მსგავ სად მი ლე ბი მო წი ნა აღ მდე გის მი მარ თუ ლე ბით მი მარ თეს. თურ ქებ მა იფ იქ რეს, სა ქარ თვე-ლოს მენ შე ვი კურ მა მთავ რო ბამ ქარ თვე ლებს არ ტი ლე რია მო აშ ვე ლაო და წინ სვლა შე აჩ-ერ ეს. ამ ას ობ აში ქარ თვე ლებ მა სა მა ლა ვებს შე აფ არ ეს თა ვი.

უდე1930 წელს, რო ცა 10 წლი სა ვი ყა ვი, და მა-

მახ სოვ რდა ერ თი ამ ბა ვი. მა მა ჩემ მა მო მიყ ვა მი სი მა მის — სო ლო მო ნის ნა ამ ბო ბი. სო ფელ უდ ის ეკ ლე სია 1805-1812 წლებ ში აშ ენ ებ ულა. მა შინ სამ შე ნებ ლო ტექ ნი კის არ არ სე ბო ბის გა მო სამ შე ნებ ლო სა მუ შაოები მთლი ან ად

ხე ლით სრულ დე ბო და. სოფ ლის ყვე ლა მა მა-კაც ზე და წე სე ბუ ლი ყო ფი ლა ობი ექ ტზე 305 გათ ლი ლი კუთხის ქვის ზურ გით ატ ანა. პა პა-ჩემ მა — სო ლო მონ აღ ლე მაშ ვილ მაც ზურ გით აიტ ანა 305 ქვა.

1930-1940 წლებ ში რო ცა ეკ ლე სი აში სა-ლო ცა ვად დავ დი ოდი, ეკ ლე სი ის ჩრდი ლო ეთ მხა რე ზე, ძირ ში შე სამ ჩნე ვი იყო თეთ რი ფე რის წარ წე რა: “ვინც ამ ეკ ლე სი აზე 305 ქვა აიტ ანა, ღმერ თის წი ნა შე მად ლი იქ ნა.” ეს წარ წე რა სა მა მუ ლო ომ იდ ან დაბ რუ ნე ბის შემ დეგ აღ არ დამ ხვედ რია, მი ზე ზი არ ვი ცი.

მთქმე ლი ეფ რემ აღ ლე მეშ ვი ლი, 80 წლის, ჩა წე რი ლია 2000 წელს.

ად იგ ენიად იგ ენ ის ცენ ტრი დან ორი ოდე კი ლო-

მეტ რში, მლა ში სა და სო ფელ ად იგ ენს შუა, სო ფე ლი ოვ სე თი ყო ფი ლა. თურ ქთა შე მო სე-ვე ბის შე დე გად იგი გა ნად გუ რე ბუ ლა. ამ ჟა მად აქ მხო ლოდ ნან გრე ვე ბი ღაა შე მორ ჩე ნი ლი. ამ სოფ ლის აოხ რე ბის შემ დეგ, თურ ქე თის სულ თანს ერ თი ლა მა ზი ქა ლი მოს წო ნე ბია, თურ ქეთ ში წა უყ ვა ნია და ცო ლად შე ურ თავს.

სი ცოცხლის მიმ წუხ რს ქალს თა ვი სი სოფ-ლის, ოვ სე თის წყა როს წყა ლი მონ დო მე ბია. სულ თანს წყლის ჩა მო სა ტა ნად თა ვი სი მხე-და რი გა მო უგ ზავ ნია. მას აუვ სია თუნ გი ოვ სე-თის წყლით და უკ ან გა მობ რუ ნე ბუ ლა. გზა ში მხე დარს წყა ლი მოს წყუ რე ბია და შე უს ვამს, შემ დეგ კი იგი ძი რუ ლას წლით შე უვ სია, მა ინც ვე რა ფერს ვერ გა იგ ებ სო, მაგ რამ, პი რი ქით მოხ და რა. ქალს წყა ლი და ულ ევია თუ არა, მა-შინ ვე უთ ქვამს: “რა კარ გი ხარ ოვ სე თი სა, არ გე რი ოს ძი რუ ლაო” და სუ ლიც გა ნუ ტე ვე ბია.

მთქმე ლი ჯუმ ბერ ბე რი ძემა სა ლა მოგ ვა წო და

გი ვი მა თოშ ვილ მა, დ.ად იგ ენი