106

F. ENGELS

LUFTA FSHATARE NE GJERMANI

[Kapitulli II ]

Grupimi n bashkime n t mdha i rendeve sho-qrore aq t ndryshme n at koh ishte pothuajse i pamundshm pr shka.k t decentralizimit, t autono-mis lokale e provinciale, t veianit industrial e tregtar t provincave nga njra-tjetra dhe pr shkak t gjendjes s keqe t komunikacioneve. Ky grupim lind vetm me prhapjen e prgjithshme t ideve revolucionare fetare e politike n periudhn e Reforms. Rendet e ndryshme t shoqris q i prqafojn kto ide ose q ngrihen kundr tyre e ,prqndrojn, ,'sht e vrteta, me shu-m vshtirsi dhe n mnyr t prafrt kombin gjer-man n tri kampe t mdha: n kampin katolik ose reaksionar, n kampin luteran ose reformator t byrge-rve dhe n at revolucionar. Nse edhe kjo ndarje e madhe e kombit nuk qe fort konsekuente, nse n dy kampet e para ne gjejm pjesrisht po ata element, kjo shpjegohet me gjendjen e shthurjes, n t,ciln ndo-dhej shumica e rendeve shoqrore .zyrtare t trashgu-ara nga .mesjeta, dhe deeentralizimin, si rezultat i t cilit po ato rende shoqrore n vende t ndryshme pr-kohsisht mund t bashkoheshin me rryma t kundrta. Vjett e fundit kemi pasur aq shpesh mundsi t vm re n Gjermani gjra t po ktij lloji, saq nuk duhet t na habis nj pleksje n dukje kaq e larme e rendeve dhe e klasave n kushtet shum ,m t ndrlikuara t shekullit XVI.

LUFTA FSHATARE N GJERMANI 107

Ideologjia gjermane, me gjith prvojn e kohve t fundit, vazhdon t shoh ,n luftn q i dha fund masjets vetm grindje teologjike t trbuara. Historio-graft tan dhe burrat e ditur t shtetit ton thon se, sikur njerzit e asaj kohe t kishin mundur t merre-shin vesh midis tyre .pr gjrat qiellore, ata nuk do t kishi pasur asnj arsye t ziheshin pr punt e ksaj bote. Kta ideolog .besojn aq leht, saq i marrin pr t vrteta t gjitha iluzionet q krijon pr veten e vet nj epok ose q krijojn ideologt e kohs pr epokn e vet. Njerzi't e ktij lloji shohin, pr shembull, n revolucionin e vitit 1789 vetrn nj mori debatesh tepr t zjarrta n lidhje me eprsin e monarkis kushtetu-ese mbi monarkin absolute, n revolucionin e korri-kut shohin nj diskutim praktik rreth pathemeltsis t s drejts pr hir t n revolucionin e shkur-tit nj orvatje ipr t zgjidhur shtjen: monarki apo republik? ,etj. Pr luftn e klasave, e cila zhvillohet n kohn e ktyre tronditjeve d'he shprehja e thjesht e s cils jan parullat politike q shkruhen gjithnj mbi flamujt, pr kt luft klasash ideologt tan as tani nuk kan iden m t vogl, ndonse pr kt fla-sin me z mjaft t lart jo vetm lajmet q vijn nga jasht, por edhe mrmritjet plot zemrim t shum mijra proletarve gjerman.

Edhe n koht e t ashtuquajturave luftra fetare t shekullit XVI fjala ishte para s gjithash pr interesa klasore materiale shum t prcaktuara; kto luftra ishin ,po ashtu luft klasash, sikurse .edhe konfliktet e brendshme t mvonshme n Angli dhe n Franc. Q kjo luft klasash bhei ather nn parulla fetare dhe q interesat, nevojat dhe krkesat .e klasave t ndrysh-me fshiheshin nn ,nj mbules fetare, kjo nuk e ndry-shan aspak thelbin e shtjes dhe shpjegohet leht me kushtet e kohs.

Mesjeta u zhvillua mbi nj baz krejt primitive. Ajo fshiu nga faqja e dheut qytetrimin, filozofin, po-

108 F. ENGELS LUFTA FSHATARE N GJERMANI 109

litikn dhe jurisprudencn .e lasht, pr t filluar nga e para n t gjitha fushat. E vetmja gj q mori ajo nga bota e vjetr q vdiq ishte krishterimi dhe disa qytete gjysm,t shkatrruara, ,q e kishin humbur gji-. th qytetrimin e tyre t mparshm. Si rezultat i k-saj, si ndodh n t gjitha fazat e hershme t zhvilli-mit, monopoli i kulturs intelektuale ra n duart e priftrinjve dhe vet kultura mori kshtu nj karakter kryesisht teologjik. N duart e priftrinjve politika dhe jurisprudenoa, si edhe t gjitha shkencat e,tjera u bn. deg t thjeshta t teologjis dhe pr to u zbatuan po ato parime q sundonin n t. Dogmat e kishs u bn n t njjtn ,koh edhe aksioma politike, ndrsa tekstet e bibls muarn n do gjyq fuqin e ligjit. Edhe ather, kur u formua kasta e veant e juristve, jurisprudenca mbeti edhe pr shum koh nn kujdestarin e teolo-gjis. Ky sundim i plot i teologjis n t gjitha fu-shat e veprimtaris mendore ishte n t njjtn koh edhe pasoj e domosdoshme e pozits q kishte kisha si sinteza m e prgjithshme dhe sanksionimi m i lart i rendit feudal ekzistues.

P.,sht e qart se n kto ,kushte t gjitha sulmet e shprehura n form t prgjithshme kundr feudaliz-mit dhe n radh t par sulmet kundr kishs, t gjitha daktrinat revolucionare sociale dhe politike du-hej t ishin n t njjtn koh kryesisht edhe herezi teologjike. Q t mund t su1moheshin marrdhniet shoqrore ekzistuese, duhej t'u hiqej aureola e shenj-tkris.

Opozfta revolucionare kundr feudalizmit kalon prmes gjith mesjets. Ajo paraqitet, sipas kushteve t kohs, her n formn e misticizmit, her n formn e nj herezie t hapt, her n formn e nj kryengri-tjeje t armatosur. Sa pr misticizmin, dihet mir se. sa t varur prej tij ishin reformatort e shekullit XVI; shum gjra mori prej tij edhe Mynoeri. Herezit ishin pjesrisht nj reaksion i barinjve patriarkal t Alpeve

kundr feudalizmit q po deprtonte ndr ta (valden-st49), .piesrishrt nj shprehje e opozits ,kundr feuda-lizmit nga ana e qyteteve q i kishin kaprcyer caqet

,e tij (albigezt50), Arnoldi nga Breshja etj.); pjesrisht ato ishin kryengritje e hapt e fshatarve (Xhon Bolli, predikuesi hungarezu n Pikardi etj.). Herezit patriar-kak valdensve, ,si edlie kryengritjen 1e zviceranve ne mund t'i lm mnjan ktu si nj orvatje reaksio-nare, nga forma dhe nga p&mbajtja, pr izoluar nga zhvillimi historik, orvatje q pr m tepr kishte vetm nj rndsi lokale. N t dyja format e tjera t herezis mesjetare gjejm qysh n shekullin XII shfaq-jet e para t antagonizmit t madh midis opozits s byrgerve dhe asaj t fshatarve dhe plIebejve, e cila bri q t dshtonte Lufta fshatare. Ky antagonizm vazhdoi gjat gjith mesjets s mvonshme.

Herezia e qyteteve q n t vrtet aht herezia zyrtare ,e mesjets dreytohej kryesisht kundr prif-trinjve, dUke sulmuar pasurin dhe pozitn politike t tyre. Po -ashtu si krkon sot borgjezia nj gouverne-ment a bon march, nj qeveri q t kushtoj lir, po kshtu edhe byrgert e mesjets krkofffin para s gji-thash nj glise et bon march, nj kish q t kush-tonte lir. Reaksionare nga forma, si edhe ,do herezi, q n zhvillimin e mtejshm t kishs dhe t dogmave nuk shikon vese nj degjenerim, herezia e byrgerve krkonte t rivendosej organizimi i thjesht i kishs si n .kohn e krishberimit t hershm dhe t ,prishej kasta e mbyllur .e ,priftrinjve. Ky organizim pak i kushtue-shm i kishs parashikonte heqjen e murgjve, t prela-tve, t kuris romane, me nj fjal, t do gjje q kuslitante shtrenjt. Qytebet, q ishin veit republika, ndonse ndodheshin n`n .kujeSbarin e monarkve, me sulmet e tyre kundr papatit shprehnin pr her t par n nj form t prgjithshme iden se forma ,normale e sundimit t borgjezis sht republika. Qndrimi i

- tyre armiqsor ndaj nj sr dogmash dhe dispozitash

110 F. ENGELS

t kishs shpjegohet pesrisht me sa u tha m sipr, pjesrisht me kush'te't e tjera t jets s tyre. Pr shem-bull, nuk ka njeri q ta shpjegoj m mir Se B o k ao j a shkakun e sulmeve ,t tyre t trbuara kundr beqaris s klerit. Prfaqsuesit kryesor t ksaj rryme ishin: Arnoldi nga Breshja n Itali dhe n Gjermani, albigezt n Francn Jugore, Xhon LPiklifi n Angli, Husi dhe kalikStint52 n Qeki. nakti se apozita kundr rendit feudal shfaqet ktu vetm si opozit kundr feudaliz-mit kishtar shpjegohet mjaft thjlesht kshtu: qytetet kudo ishin br nj rend i njohur dhe kishin mjaft mundsi pr t luftuar kundr feudalizmit lai, duke u mbshtetur n privilegjet e tyre, me arm ose n mbledhjet e rendeve.

Si n Francn Jugore, ashtu edhe Angli e n eki shohim se pjesa m e madhe e fisnikris s ult bashkohet me luftn e gyteteve kundr priftrinjve e me herezit, fenomen ky q shpjegot me varsin e fisnikve t vegjl ga qytetet, si edhe me interesat e prbashkiata t t dy palve n luftn e tyre kundr princrve dhe prelatve. Kt fenomen do ta hasim prsri n Luftn fshatare.

Nj karakter krejt t ndryshm kishte herezia, q ishte shprehja e drejtrprdrejt e krkesave t fshata-. rve dhe t plebejve dhe q pothuajse kudo pleksej me kryengritjen. Ndonse ajo kishte t gjitha krkesat e herezis byrgere n lidhje ,me priftrinjt, me papatin dhe me rivendosjen e organizimit kishtar t kohs s krishterimit t hersh&n, n t njjtn koh shkonte shu-m m larg. Ajo krkonte rivendosjen e barazis s hershme t krishten .midis antarve t komunitetit fetar si ,dhe njohjen e ksaj barazie si norm edhe n marrdhniet midis qytetarve. Nga

112 F. ENGELS

vm nre luftn kundr feudalizmit dIre qytetarve t privilegjuar; pse asaj, t pakth n ndrrat e veta, i duhej t dilte edhe .prtej .caqeve t shoqris borgjeze moderne po lindte; pse ajo, q nuk kishte asnj-far prone, duhej t vinte n dyshi institucionet, idet dhe pikpamjet q ishin karakteristike pr t gjitha format shoqrore t mbshtetura n kontradiktat kla-sore. ndrrat hiliastike 55 t krishterimit t liershm ishin n kt drejtim nj piknisje e prshtatshme. 'Por n t njjtn koh kjo dshir pr t dal jo vetm 'prtiej caqeve t s tashmes, .por edhe t s ardhmes, nuk mund t ishte vese nj dshir fantastike, nj dhu-

realitetit, dhe .e para prpjekje pr ta realizuar praktikisht at duhej ta hidhte lvizjen prapa, n ato

t ngushta .q lejonin kushtet e athershme. Sul-Tnet kundr prons private dhe krkesa q pasuria t bhej e prbashkt duhej t degjeneronin patjetr n nj organizim primitiv bamirsie,; . barazia e paprcak-tuar e krishter mund t p& -fundonte shurn-shum n barazin borgjeze prpara ligjit; heqja e do auto-riteti u shndrrua n fund t fundit n krijimin e qe-verive republikane t zgjedhura nga populli. A.nticipi-mi i komunizmit n fantazi u b n t vrtet nj anticipim i marrdhnieve borgjeze moderne.

Kt anticipim t .historis s mvonshane, i cili bie krejt n kundrshtim me realitetin, por i cili shpje-gohet fare mir me kushtet e jetess s plebejve, pr her t par e basim n Gjermani, te Tomas Mynceri dhe te partia e tij. sht e vrtet se edhe taboritt kishin njfar bashksie hiliastike t pasuris, por ve-tm si nj mas thjesht ushtarake. Vetm te Mynceri kto ide ,komuniste embrionale bhen pr her t par shprehje e aspiratave t nj grupi shoqror real, vetm te ai ato formulohen n ,mnyr deri diku t prcaktuar, dhe fill pas tij ato i hasim prsri n do tronditje t madhe popullore, derisa ato dalngadal shkrihen me lvizjen proletare moderne, ashtu si n mesjet, kur lu-

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

113

fba e fshatarsis s lir kundr sundinnt feudal, q po e shtinte gjithnj m tepr n kthetrat e veta, shkri-het me luftn e bujkrobrve dhe t fshatarve t varur pr zhdukjen e plot t shtypjes feudale.

Ndrsa n t parin nga tri kampet e mdha, n at t katolikve-konservator, ishin grumbulluar t gjith elementt q ishin t interesuar pr ruajtjen e rendit ekzistues, d.m.th. pushteti perandorak, princrit e ki-shs dhe nj pjes e princrve laik, shtresat m t pa-sura t fisnikris, prelatt dhe patriciati i qytetit, nn flamurin e reforms luterane t moderuar t byrgerve u bashkuan elementt kams t opozits masa e fis-nikve t ult, byrgert, bile edhe nj pjes e princr-ve laik, q shpresonin t pasuroheshin me an t kon-fiskimit t pasurive t kishs dhe q donin t shfryt-zonin rastin e volitshm pr t fituar m shum pava-rsi nga perandoria. M n fund, fshatart dhe plebejt u bashkuan n nj parti revolucionare, krkesat dhe doktrinat e s cils m qart qen formuluar nga Mynceri.

Luteri dhe Mynceri nga doktrinat e tyre, si dhe nga karakteri e veprimet e tyre jan secili prfaqsuesi i vrtet i partis s vet.

Gjat periudhs prej vitit 1517 deri n vitin 1525 Luteri bri po at evolucion q bn konstitucionalistt gjerman modern prej vitit 1846 deri n vitin 1849 dhe q bn do parti borgjeze, e cila sht gjendur prkohsisht n krye t lvizjes dhe s cils ia kalon gjat ksaj lvizjeje partia plebejane ose proletare q ndodhet prapa saj.

M 1517, kur Luteri u ngrit pr her t par kun-dr dogmave dhe organizimit t kishs katolike, opo-zita e tij nuk kishte ende nj karakter pak a shum t prcaktuar. Pa shkuar prbej caqeve t krkesave t herezis s vjetr byrgere, ajo nuk prjashtonte asnj tendenc m radikale, dhe as q mund ta bnte kt. N ra.dh t par duhej t bashkoheshin gjith elementt

8 - 23

114 F. ENGELS

opozitar, duhej t vihej n veprim energjia revolucio-nare m e vendosur, duhej q tr masa e herezive q kishin ekzistuar deri n at koh t'i kundrvihej or-todoksis katolike. Po kshtu borgjezt tan liberal qysh n vitin 1847 ishin revolucionar, e quanin veten socialist e komunist dhe dilnin me idet e emancipi-mit t klass puntore. N kt periudh t par t ve-primtaris s Luterit natyra e tij e fort fshatare u shfaq n mnyrn m t vrullshme.

N qoft se trbimi i tyre i furishm (d.m.th. i priftrinjve katolik romak) do t vazhdoj, at-her un mendoj se do t jet vshtir t gjendet ndo-nj mjet tjetr i mir pr ta frenuar at, prve njje: q mbretrit dhe princrit t prdorin forcn, t ar-matosen dhe t'u bien ktyre njerzve t dmshm q helmojn gjith botn dhe t'i japin fund nj her e pr-gjithmon, me arm e jo me f jal, lojs s tyre. N qoft se kusart ne i ndshkojm me shpat, vrassit me litar dhe heretikt me zjarr, a nuk duhet t'u biem sa m shpejt edhe ktyre msuesve t dmshm t korrup-timit, papve, kardinalve, ipeshkve dhe gjith bands tjetr t Sodoms katolike romake, t'u biem atyre me edo lloj arme q t kemi dhe t'i lajm duart tona n gjakun e tyre?

Por ky zjarr i par revolucionar nuk zgjati shum. Rrufeja q lshoi Luteri qlloi n shenj. I gjith popu-lli gjerman u vu n lvizje. Nga njra an, fshatart dhe plebejt n thirrjet e tij kundr priftrinjve, n predikimin e tij t liris s krishter pan sinjalin e kryengritjes; nga ana tjetr, me t u bashkuan byrgert m t moderuar dhe nj pjes e mir e fisnikris s ult; rryma e prgjithshme trhoqi me vete edhe prin-crit. Disa mendonin se kishte ardhur dita pr t'i lar hesapet me gjith shtypsit e vet, t tjer donin vetm t thyenin fuqin e priftrinjve, t'i jepnin fund var-

LUFTA FSHATARE N GJERMANI

115

sis nga Roma. hierarkis katolike dhe t pasuroheshin nga konfiskimi i pasurive t kishs. Partit u ndan dhe nxorn prfaqsuesit e vet. Luteri duhej t zgjidhte midis tyre. Ai, ndorje e kurfyrstit t Saksonis, profe-sori i nderuar i Vitembergut, q brenda nj nate u b i fuqishm dhe i famshm, njeri i madh, i rrethuar nga nj suit e tr ithtarsh dhe lajkatarsh, nuk u lkund pr asnj ast. Ai hoqi dor nga elementt po-pullor t lvizjes dhe u hodh n ann e byrgerve, t fisnikve e t princrve. Thirrjet e tij pr nj luft shfarosse kundr Roms pushuan; Luteri filloi t pre-dikonte tani zhvillimin paqsor dhe rezistencn pasive (krahaso, pr shembull,.-Fisnikve t kombit gjerman, viti 1520 etj.). Ftess s Hytenit pr t shkuar te ai dhe te Zikingeni n Ebernburg, qendr e komplotit t fis-nikve kundr priftrinjve dhe princrve, Luteri iu prgjigj:

Un nuk do t doja q ungjilli t mbrohet me dhun e me gjakderdhje. Qe Fjala ajo q mundi bo-tn, n saje t Fjals u ruajt kisha dhe po me an t Fjals ajo do t ringjallet, dhe antikrishti, si e fitoi mbretrin e vet pa dhun, pa dhun edhe do t bjer.

Kjo kthes ose, m mir ,t themi, ky prcaktim m i sakt i orientimit t Luterit shnoi fillimin e atyre pazarllqeve t gjata n lidhje me institucionet dhe me dogmat q duhej t ruheshin ose t reformoheshin, e atyre dredhive diplomatike, t neveritshme, lshime-ve, intrigave dhe ujdive, si rezultat i t cilave lindi Kredoja e Augsburgut56, kjo kushtetut e kishs s re-formuar byrgere, e arritur pas shum, pazarllqesh. Ky ishte njlloj me matrapazllkun q u prsrit n form politike me nj prpikni t neveritshme pak koh m par n asamblet kombtare gjermane, n asamblet e pajtimit, n dhomat e rishikimit t kushtetuts dhe n

LUFTA FSHATARE N2 GJERMANI

117

fshatar, aq m shum duhej t binte vazhdimisht nn kontrollin e princrve q e kishin pranuar reformn. Vet Luteri po bhej gjithnj m tepr shrbtori i tyre, dhe populli e kuptonte fare mir kt gj kur thoshte se Luteri sht br, si edhe t tjert, shrbtor i prin-crve dhe kur n Orlamynd e prcolli Luterin me nj breshr gursh.

Kur shprtheu Lufta fshatare, dhe pr m tepr n vendet ku princrit dhe fisnikt ishin n pjesn m t madhe katollk, Luteri u mundua t luante rolin e ndrmjetsit. Ai sulmoi me vendosmri autoritetet. Vet ato, thoshte ai, me masat e tyre shtypse kishin shkaktuar kryengritjen; kundr tyre ishin ngritur jo fshatart, por vet perndia. Por, n t vrtet, thosh-te ai, nga ana tjetr, edhe kryengritja sht nj gj kundr perndis dhe kundr ungjillit. N fund t fun-dit ai bnte thirrje t dyja palve q t bnin l-shime reciproke dhe u propozoi t merreshin vesh me t mir midis tyre.

Mirpo n kundrshtim me kto propozime dasha-mirse ndrmjetsimi, kryengritja filloi t prhapej me t shpejt, duke prfshir edhe krahinat protestante q ishin nn sundimin e princrve, t fisnikve dhe t qytteve luterane dhe shum shpejt i kaloi caqet e nj reforme t arsyeshme byrgere. Fare pran Luterit, n Turingi, e vendosi kuartierin e vet t prgjithshm fraksioni m i vendosur i kryengritsve, i kryesuar nga Mynceri. Edhe pak suksese dhe tr Gjermania do t ishte prfshir nga flaka, Luteri do t ishte rrethuar dhe, ndoshta, do t ishte ndjekur me usht si tradhtar dhe e gjith reforma byrgere do t ishte fshir nga rryma e vrullshme e revolucionit t fshatarve e t ple-bejve. Nuk kishte m koh pr t'u menduar. Prball revolucionit u harruan t gjitha grindjet e vjetra; n krahasim me bandat e fshatarve shrbtort e Sodo-ms katolike romake ishin shqerra t buta, bij t urt t perndis; byrgert dhe princrit, fisnikt dhe prif--

116 F. ENGELS

parlamentin e Erfurtit57. N kto bisedime u pa fare qart karakteri mikroborgjez i reforms zyrtare.

N qoft se Luteri, tani e tutje qe prfaqsues i reforms byrgere, predikoi prparimin brenda ligjit, ai kishte pr kt arsye t forta. Shumica e qyteteve ,kishte marr ann e reforms s moderuar; fisnikria e ult po bashkohej gjithnj e m tepr me t; nj pjes e princrve ishte pr t, nj pjes tjetr lkundej. Suk-sesi i saj mund t quhej i siguruar t paktn n nj pjes t madhe t Gjermanis. Po t vazhdonin t zhvilloheshin ngjarjet n mnyr paqsore edhe n t ardhmen, krahinat e tjera nuk do t mund t'i qndronin pr nj koh t gjt presionit t opozits s moderuar. Kurse 'do tronditje me dhun duhej t onte n nj kenflikt midis partis s moderuar dhe partis ekstre-miste, partis s plebejve dhe t fshatarve, duhej t largonte nga lvizja princrit, fisnikt dhe shum qytete; do t mbeteshin vetm dy mundsi: ose fshata-rt dhe plebejt do t fitonin kundr partis s byrgerve, ose t gjitha partit prparimtare do t thy-heshin nga restaurimi katolik. Dhe koht e fundit ne kemi pasur mjaft shembuj q tregojn se si partit borgjeze, me t korrur qoft edhe fitoren m t vogl, mundohen t dredhojn midis Skills s revolucionit dhe Karibds* s restaurimi nprmjet prparimit brenda ligjit.

Meqense prr shkak t kushteVe t prgjithshme shoqrore dhe politike t asaj kohe rezultatet e do ndryshimi duhej t ishin patjetr n dobi t princrve dhe t rrisnin pushtetin e tyre, edhe reforma byrgere, sa m tepr shkputej nga elementt plebejas dhe

* Sipas mitologjis greke Skilla dhe Karibda ishin dy pr-bindsha (dy shkmbinj) q mbylleshin kur kalonin anijet midis tyre dhe i shtypnin. Red. Prkth.

LUFTA FSHATARE N GJERMANI 119 118 F. ENGELS

trinjt, Luteri dhe papa u bashkuan kundr bandave gjakatare e kusare t fshatarve.

Kush t mund, le t'i vras, t'i mbys dhe t't ther,

fshehurazi dhe sheshit, si vritet nj qen i trbuar, thrret Luteri... Prandaj, zotrinj t dashur, ndihmonani, shptonani; n mundsh, vra, pre e shtyp dhe n vdeksh vet, lum ti, sepse s'ka dhe s'mund t ket vdekje m t lumnueshme. Asnj mshir t rreme

pr fshatart. Kush ka mshir pr ata, pr t cilt as vet zotit jo vetm q nuk i vjen keq, por dshiron t'i ndshkoj dhe t'i zhduk, ai bashkohet vet me rebelt. M von edhe vet fshatart do t msohen ta falen-derojn zotin q, pasi t ken dhn nj lop, mund t gzojn n qetsi tjetrn; ndrsa princrve kryen-gritja do t'u tregoj se 'shpirt ka turma, e cila duhet

,t qeveriset vetm me forc. I urti tholt: cibus, onus et virga asino*; kurse fshatart mjaft e kan edhe by-kun e trshrs; ata nuk marrin vesh me fjal dhe jan pa mend, ndaj le t'I msojn pushka dhe kam-xhiku q t bhen t bindur, sepse vet e kan kr-kuar. Ne duhet t lutemi pr ta q t prunjen; po s'u b kjo, nuk duhet t ket vend as pr mshir. Ather le rua thon fjaln e tyre armt, prndryshe ata kan pr t br nj mij her m keq ,.

Krejt po me kt gjuh flisnin edhe t lumt tan borgjez socialist dhe filantrop kur proletariati pas ngjarjeve t marsit krkoi pjesn e vet nga frytet e fitores.

Me prkthimin e bibls Luteri i dha lvizjes s plebejve nj arm t fuqishme. Me an t bibls ai i kundrvuri krishterimit t feudalizuar t kohs s vet krishterimin modest t shekujve t par, shoqris feu-dale q po shprbhej tablon e nj shoqrie q nuk

* gomarit jepi ushqim, barr dhe thupr. Red.

e njihte fare hierarkin e ndrlikuar dhe artificiale feudale. Fshatart e prdorn n t gjitha drejtimet kt arm kundr princrve, fisnikve dhe priftrinj-ve. Tani Luteri e ktheu at kundr fshatarve dhe har-toi n baz t bibls nj ditira_mb t vrtet t pushtetit t vendosur nga zoti, nj ditiramb q nuk kishte mundur ta bnte gjer ather asnj sahanlpirs i monarkis ab-solute. Pushteti i princrve me hir t zotit, nnshtrimi i heshtur, bile edhe bujkrobria u sanksionuan me ndih-mn e bibls. Me kt u hoq dor jo vetm nga kryen-gritja fshatare, por edhe nga rebelimi i vet Luterit kundr pushtetit kishtar e laik; Luteri n kt mnyr tradhtoi pr hatr t princrve jo vetm lvizjen po-pullore, por edhe at byrgere.

A sht nevoja t prmendim emrat e borgjezve, t cilt pak koh m par na dhan prsri shembuj t nj mohimi t till t s kaluars s. vet?

Le t'i kundrvm tani reformatorit byrger, Lute-rit. revolucionarin plebejas, Myncerin.

Tomas Mynceri lindi n Shtolbera, rrz Harcit, rreth vitit 1498. I ati, viktim e arbitraritetit t kontit t Shtolbergut, thon, mbaroi n litar. Q kur ishte pe-smbdhjet vje, Mynceri themeloi n Hale nj shoqri t fsheht kundr arkipeshkvit t Magdeburgut dhe ki-shs katolike romane n prgjithsi. Dijet e tij t the-Ila n teologjin e athershme shpejt i siguruan atij gradn e doktorit dhe postin e kapelanit t manastirit t murgeshave n Hale. Q kur ishte ktu, ai shfaq nj prbuzje t thell pr dogmat dhe pr ritet kishtare, gjat meshs nuk i prmend fare fjalt mbi shndrri-min e buks n trup dhe t vers n gjak t Krishtit dhe e ha, si thot pr t Luteri, trupin e zotit t pa-konsakruar. Objekti kryesor i studimeve t tij ishin shkrimet e mistikve mesjetar; sidomos shkrimet hilias-tike t kalabrezit Joakim. Mbretria mijvjeare, gjyqi i mbram kundr kishs s degjeneruar dhe bots s shthurur, q kishte profetizuar dhe prshkruar ky shkri-

120 F. ENGELS

LUFTA FSHATARE NE GJERMANI 121

mtar, i dukeshin t afrta Myncerit me fillimin e Re-forms dhe t trazirs s prgjithshme q karakteri-zonte at koh. Predikimet e tij n fshatrat e rretheve miratoheshin nga t gjith. M 1520 ai shkoi n Cvi-kau, si i pari predikues ungjillor. Ktu gjeti nj nga sektet e ekzaltuara hiliastike, q vazhdonin t ekzis-tonin fshehurazi n shum krahina;. qetsimi dhe ve-imi i tyre i prkohshm shrbenin vetm pr t fshe-hur opozitn q po rritej vazhdimisht ndr shtresat e ulta t shoqris kundr rendit ekzistues, dhe kur tur-bullimi i prgjithshm u rrit ata filluan t dilnin m haptazi dhe m me vendosmi. Ky ishte sekti i anabap-tistve, n krye t t cilit ishte Nik1as Shtorhu. Ata pre-dikonin afrimin e dits s gjyqit t mbram dhe t mbretris mijvjeare; ata kishin

122

F. ENGELS LUFTA FSHATARE N GJERMANI

123

tm kundr t gjitha dogmave themelore t katolicizmit, por edhe t krishterimit n prgjithsi. N forma t kri-shtera ai predikonte panteizmin, i cili u prngjan u-ditrisht pikpamjeve spekulative t sotme 59 dhe n disa vende i afrohet edhe ateizmit. Ai nuk pranonte ta shi-konte bibln si t vetmin burim t sakt t zbuless. Zbulesa e vrtet dhe e gjal1, sipas mendimit t tij, sht arsyeja, zbules q ka ekzistuar n t gjitha ko-ht dhe n t gjith popujt dhe q ekziston edhe sot. T'i kundrvije arsyes bibln donte t thoshte t mbysje frymn me shkronjen e vde'kur, sepse fryma e shenjt, pr t ciln flet bibla, nuk sht dika q ekziston ja-.sht nesh; fryma e shenjt sht pikrisht arsyeja jon. Besimi nuk sht gj tjetr vese zgjim i arsyes te nje-riu, dhe prandaj besim mund t kishin edhe pagant. Me an t ktij besimi, me an t arsyes q sht zgjuar njeriu hyjnizohet e shenjtrohet. Prandaj parajsa nuk sht dika e asaj bote, ajo duhet krkuar n kt bot, dhe besimtart duhet ta vendosin kt parajs, d.m.th. mbretrin e zotit, ktu n tok. Ashtu sikurse nuk ka parajs n at bot, n at bot nuk ka as ferr dhe as mallkim t prjetshm. Po ashtu nuk ka asnj djall tjetr prve pasioneve t kqija dhe epsheve t nje-riut. Krishti ishte njeri si gjith ne, profet dhe msues, dhe misteri i kungimit, i krijuar prej tij, nuk sht gj tjetr vese nj dark e zakonshme prkujtimore, n t ciln hahet buk e pihet ver pa pasur asgj mistike n t.

Kto pikpamje Mynceri i predikonte, duke i ve-shur n pjesn m t madhe me po at frazeologji t kri-shter, me t ciln ishte detyruar t mbulohej pr nj koh t gjat edhe filozofia moderne. Por ideja theme-lore, thellsisht heretike, del kudo e theksuar n shkri-met e tij dhe ne e shohim qart se ksaj mbulese bib-like ai i jepte shum m pak rndsi se shum dishepuj t Hegelit t kohve t reja. Dhe megjithat filozofin moderne e ndajn plot tre shekuj nga Mynceri.

Doktrina e tij politike lidhej ngusht me kto pik-pamje fetare revolucionare dhe shkonte po aq larg pr-tej caqeve t atyre marrdhnieve shoqrore dhe poli-tike q ekzistonin ather, sa shkonte edhe teologjia e tij prtej caqeve t ideve q mbizotronin n at koh. Sikundr filozofia fetare e Myncerit i afrohej ateizmit, .edhe programi i tij politik ishte afr komunizmit, dhe bile n prag t revolucionit t shkurtit shum sekte komuniste moderne nuk kishin nj arsenal teorik aq t pasur, sa ai q kishin prkrahsit e Myncerit n shekullin XVI. Ky program, i cili ishte jo aq nj pr-mbledhje e krkesave t plebejve t athershm, sa nj anticipim gjenial i kushteve t lirimit t elementve proletar, q sapo kishin filluar t zhvilloheshin n ra-dht e ktyre plebejve, krkonte vendosjen e menj-hershme t mbretris s zotit mbi tok t mbret-ris mijvjeare t paralajmruar ng.a profett, duke u kthyer kisha n gjendjen e saj t par dhe duke i hequr t gjitha institucionet q ishin n kundrshtim me kt kish, q paskej ekzistuar n kohn e krishte-rimit t hershm, por q n t vrtet ishte nj kish krejt e re. Por me mbretrin e zotit Mynceri nuk kup-tonte gj tjetr vese nj rend shoqror, n t cilin nuk do t kishte m as dallime klase as pron private as pushtet shtetror t pavarur, t huaj pr antart e shoqris dhe q u kundrvihet atyre. T gjitha autori-tetet .ekzistuese, n rast se nuk donin t'i nnshtroheshin revolucionit dhe t bashkoheshin me t, duhej t pr-mbyseshin, t gjitha punt dhe pasurit t bheshin t prbashkta, t vendosej barazia m e plot. Pr t'i rea-lizuar t gjitha kto jo vetm n t gjith Gjermanin, por edhe n t .gjith botn e krishter, duhej theme-luar nj Lidhje; princrve dhe fisnikve duhej t'u pro-pozohej q t bashkoheshin me t; n qoft se nuk e bnin kt, Lidhja q n rastin e par t volitshm du-hej t'i prmbyste me arm ose t'i vriste.

124 F. ENGELS

LUFTA FSHATARE N2 GJERMANI 125

Mynceri iu prvesh menjher puns pr organi-zimin e ksaj Lidhjeje. Predikimet e tij bheshin gjith-nj m t zjarrta dhe revolucionare. Duke mos u kufi-zuar vetm me sulmet kundr priftrinjve, ai u hodh po me aq trbim edhe kundr princrve, fisnikve dhe patriciatit, u ngrit plot zemrim kundr shtypjes q ekzistonte dhe i kundrvuri asaj tablon e vet fantas-tike t mbretris mijvjeare t barazis sociale-repu-blikane. Njkohsisht ai nxirrte nj pamflet revolu-ionar pas tjetrit, drgonte n t gjitha ant emisart e vet dhe vet iu vu puns pr organizimin e Lidhjes n Alshtedt e n rrethet e tij.

Fryti i par i ksaj propagande qe shkatrrimi i kishs s vogl t shn Mris n Melerbah pran Alshtedtit, sipas ktij urdhnimi: Shkatrrojini altart e tyre, thyejini kolonat e tyre, digjini idhujt e tyre, sepse ju jeni nj popull i shenjt (Deut, kap. 7, 6). Princrit sakson erdhn vet n Alshtedt pr t'u dhn fund trazirave dhe urdhruan t thirrej Mynceri n kshtjell. Ktu ai bri nj predikim t till , q ata nuk e kishin dgjuar kurr nga Luteri, nga ai mish i qullt i Vitembergut, si e quante at Mynceri. Duke iu re-feruar dhiats s re, ai krkonte me kmbngulje q eprort e patenzon, sidomos priftrinjt dhe murgjit, q e shanin ungjillin si herezi, t shfaroseshin. T pa-tenzont nuk kan t drejt t jetojn prvese pr mshir t t zgjedhurve. N qoft se princrit nuk do t'i shfarosnin t patenzont, zoti kishte pr t'ua marr atyre shpatn, se forca e shpats i prket gjith ko-munitetit. Fajtort kryesor pr fajde, pr vjedhje dhe pr kusri ishin princrit dhe fisnikt; ata prvetsojn do gj: peshkun n uj, shpendt n ajr, gjithka q prodhon toka. Dhe pas t gjitha ktyre ata edhe dalin e porosisin t varfrit: mos vidhni. Vet ata rrmbejn dc> gj q u bie n dor, plakisin fshatarin e zejtarin, i rrje-pin; kta t fundit mjafton t bjn fajin m t vogl

q t'i ojn n litar, dhe pr t gjitha kto doktor Lygneri* thot: amin.

Zotrinjt e kan fajin vet q i varfri bhet armiku i tyre. N qoft se ata muk duan t'i zhdukin shkaqet e kryengritje's, si krkojn ata q t rregullohet kjo pun? O zotrinj t nderuar, sa bukur do t'i thyej zoti me pur-tek t hekurt poet e vjetra! Po jua them tro, un do ta ngre pesh popullin. Lamtumir! (Kr. Cimerman. Lufta fshatare, pj. II, f. 75 60).

Mynceri e botoi predikimin e vet. Si dnim pr kt, tipografi, q e kishte shtypur n Alshtedt, me ur-dhr t duks Johan t Saksonis u detyrua t largohej nga vendi i tij dhe pr t gjitha shkrimet e Myncerit u mor vendim q t'i nnshtroheshin censurs s qeve-ris s duks s Vajmarit. Por Mynceri nuk ia vuri veshin ktij urdhri. Ai shtypi menjher n qytetin perandorak Mylhauzen nj shkrim jashtzakonisht re-be161, n t cilin i bnte thirrje popullit q ta zgje-ronte t arn, n ,mnyr q gjith bota t mund t shihte dhe t kuptonte se 'jan zotrinjt tan t rnd, t cilt kan br nj sakrilegj t till q zotin e kan br nj njeri t pikturuar me bojra. Kt shkrim ai e prfundonte me fjalt:

E gjith bota do t tronditet q nga themeli; punt do t marrin nj rrug t till q t patenzont do t pr-

. mbysen dhe t prunjurit do t lartsohen.

Si epigraf Tomas Mynceri me ekan ka shkruar n faqen e titullit fjalt:

Dije, n gojn tnde un vura fjalt e mia, un t

* Loj fjalsh: Liigner gnjeshtar. (Mynceri ka pa-rasysh Luterin). Red.

126 F. ENGELS LUFTA FSHATARE N.2 GJERMANI

127

vura ty sot mbi njerzit dhe mbi mbretrit, q ti t rr-njossh, t shkatrrosh, t zhduksh e t shembsh e q ti t ndrtosh e t mbjellsh. Nj mur i hekurt sht ngri-tur kundr mbretrve, princrve, priftrinjve dhe kundr popullit. Le t hyjn n luft ata, dhe fitorja pr mre-kulli do t oj n vdekjen e tiranve t fuqishm t pa-tenzon.

Prishja e Myncerit me Luterin dhe me partin e tij kishte koh q qe br nj fakt i kryer. Vet Luteri kishte qen i detyruar t pranonte nj sr reformash t kishs, q Mynceri i ildshte br pa e pyetur. Ai e shikonte veprimtarin e Myncerit me nervozizmin dhe me mosbesimin e reformatorit t moderuar ndaj partis m energjike e m radikale. Q n pranvern e vitit 1524 Mynceri i pat shkruar Melanhtonit, ktij prototipi t dijetarit filistin, t mykur e t shkputur nga jeta, duke e akuzuar at dhe Luterin se nuk e kuptonin fare lvizjen dhe se prpiqeshin ta mbytnin at me an t besimit t verbr me germn e bibls dhe se gjith dok-trinn e tyre e kishte ngrn tenja.

Vllezr t dashur, lrini pritjet dhe lkundjet tuaja, erdhi koha, vera po troket n der. Mos mbani miqsi me t patenzont; ata nuk e lejojn fjaln e zotit t veproj me t gjith forcn e vet. Mos i lajkatoni princrit tuaj se, prndryshe, do t gjeni vdekjen bashk me ta. O ju, dijetar t urt t librave, mos m merrni inat, un nuk mund t veproj ndryshe.

Luteri e kishte provokuar m se nj her Myncerin pr t hyr n diskutim me t, por ky i fundit, q qe i gatshm ta pranonte luftn n do ast prpara po-pullit, nuk kishte aspak dshir t hynte n nj disku-tim teologjik prpara publikut jo t paanshm t Uni-versitetit t Vitembergut. Ai nuk dshironte ta shnd-rronte dshmin e shpirtit n nj privilegj t shkolls

s lart. N qoft se Luteri ishte i sinqert , le ta pr-dorte influencn e vet pr. t'u dhn fund ndjekjeve q i bheshin tipografit t Myncerit dhe censurs s vendosur mbi shkrimet e tij, n mnyr q diskutimi t zhvillohej lirisht n shtyp.

Dhe ja, pas botimit t broshurs revolucionare t lartprmendur t Myncerit, Luteri e paditi haptazi at. N Letrn princrve sakson kundr fryms s rebe-limit, t botuar prej tij, Luteri e cilsonte Myncerin si vegl t djallit dhe u bnte thirrje princrve t ndr-hynin dhe t'i przinin nga vendi nxitsit e rebelimit. sepse ata nuk kufizohen vetm me predikimin e pik-pamjeve t tyre t dmshme, por bjn edhe thirrje pr kryengritje dhe pr t'i kundrshtuar me forc auto-ritetet.

M 1 gusht Myneeri duhej t prgjigjej prpara princrve n kshtjelln e Vajmarit i akuzuar si nxits i rebelimit. Kundr tij kishte fakte shum komprome-tuese: kishin rn n gjurmt e Lidhjes s tij t fsheh-t, kishin zbuluar se ai kishte gisht n formimin e sho-qatave t minatorve dhe t fshatarve. E krcnuan se do ta przinin. Me t'u kthyer n Alshtedt, ai mori vesh se duka Georg i Saksonis krkonte dorzimin e tij: ishin kapur letrat q ai i kishte shkruar me dorn e vet Lidhjes dhe n t cilat ai u bnte thirrje nn-shtetasve t Georgit t'u 'kundrshtonin me arm armiqve t ungjillit. Sikur t mos ishte larguar nga qyteti, k-shilli i qytetit do t'ia kishte dorzuar duks.

Ndrkaq rritja e zemrimit ndr fshatart dhe ndr plebejt e ndihmoi jashtzakonisht propagandn e Myn-cerit. Pr kt propagand Mynceri gjeti agjent shum t mueshm te anabaptistt. Antart e ktij sekti, duke mos pasur kurrfar dogmash pozitive t prcak-tuara, t bashkuar vetm nga opozita e prbashkt kun-dr t gjitha klasave sunduese dhe nga simboli i pr-bashkt i pagzimit t dyt, t rrept si asket

128 F. ENGELS LUFTA FSHATARE N GJERMANI 129

n mnyrn e jetess, t palodhur, fanatik dhe t pa-trembur n agjitacionin e tyre, u bashkuan gjithnj e m tepr rreth Myncerit. Duke mos pasur ndonj vend qndrimi t caktuar pr shkak t ndjekjeve, ata ende-shin npr gjith Gjermanin, duke predikuar kudo doktrinn e re, n ciln Mynceri u sqaronte nevojat dhe aspiratat e tyre. Nj numr shum i madh prej tyre vdiqn nga torturat, u dogjn ose u vran me mnyra t tjera; por burrria dhe qndresa e ktyre emisarve mbeteshin t patundura dhe suksesi i veprimtaris s tyre n kushtet e rritjes s shpejt t zemrimit t po-pullit ishte jashtzakonisht i madh. Prandaj, kur iku nga Tyringia, Mynceri e gjeti terrenin t prgatitur kudo dhe mund t drejtohej ku t donte.

N Nuremberg, ku shkoi n fillim Mynceri 62, afr-sisht nj muaj para se t arrinte ai, ishte shtypur q n embrion nj kryengritje fshatare. Mynceri filloi ktu nj agjitacion t fsheht; brenda nj kohe t shkur-tr filluan t dilnin njerz q mbronin parimet teolo-gjike m t guximshme t tij, se bibla nuk ishte e de-tyrueshme dhe se misteret nuk ishin asgj; ata e de-klaronin Krishtin nj njeri t zakonshm dhe pushtetin e zotrinjve laik si pushtet t pafe. Ktu bredh dja-III, fryma e Alshtedtit!, thirri Luteri. Ktu n Nuremberg Mynceri botoi prgjigjen q i jepte Lube-rit63. Ai e akuzoi haptazi at se u bnte lajka princrve dhe se me qndrimin e vet t lkundshm prkrahte partin reaksionare. Por megjithat populli prapsepra-p do t korr fitoren dhe doktor Luteri do t katan-diset ather si dhelpra e zn n ark. Kshilli e ndaloi kt shkrim dhe Mynceri u shtrngua t largo-hej nga Nurembergu.

Q ktej ai duke kaluar nga Shvabia u nis pr n Alzas, n Zvicr dhe prsri n Shvarcvaldin e Eprm, ku para disa muajsh kishte shprthyer nj kryengritje, e cila ishte shpejtuar shum nga emisart e tij anabap-tist. Ky udhtim propagandistik i Myncerit, pa dyshim,

ndihmoi shum pr organizimin e partis popullore, pr formulimin e sakt t krkesave t saj dhe, m n fund, pr fillimin e kryengritjes s prgjithhme n prill t vitit 1525. Ktu duken n mnyr veanrisht t qart t dyja ant e veprimtaris s Myncerit: nga njra -an, midis popullit, me t cilin ai fliste me gjuhn e prof e-cis fetare, e vetmja gjuh q kuptohej nga masat n at koh, dhe, nga ana tjetr midis t inicivarve. me t cilt ai mund t fliste hapur pr qllimet e veta t fundit. N qoft se edhe m par, n Tyringi, ai kishte mundur t mblidhte rreth vetes nj grup njer-zish nga m t vendosurit, t dal jo vetm nga populli. por edhe nga kleri i ult, dhe t'i vinte n krye t Li-dhjes s fsheht, tani ai bhet qendra e gjith lvizjes revolucionare t Gjermanis Jugperndimore, organiza-tori i nj shoqate q shtrihej nga Saksonia dhe Tyringia, npr Frankoni dhe Shvabi, deri n Alzas dhe n kufi-rin me Zvicrn. Tani ndr dishepult e tij dhe udhheq-sit e Lidhjes ne shohim nj varg 't tr agjitatorsh nga Gjermania Jugore, n pjesn m madhe priftrinj revolucionar: Hubmalerin n Valdshut, Konrad Grebe-lin nga Cyrihu, Franc Rabmanin n Grisen, Shapelerin n Memingen, Jakob Veen n Laiphajm, doktor Mantelin n Shtutgart. Ai vet rrinte rn shum n Grisen, pra-n kufirit t Shafhauzenit, duke shkuar prej ktej n krahinat Hegau, Kletgau etj. Ndjekjet e prgjakshme, q ndrmerrnin kudo princrit dhe fisnikt e sheietsu-ar kundr ksaj herezie t re t plebejve, ndihmuan mjaft pr forcimin e fryms revolucionare dhe pr shtrngimin edhe m t madh t radhve t ksaj orga-nizate. Kshtu Mynceri bri agjitacion pr rreth pes muaj n Gjermanin e Eprme; dhe kur u afrua asti q komploti t vihej n jet, ai u kthye n Tyringi, ku deshi ta drejtonte vet kryengritjen dhe ku do ta gjej-m prsri.

Ne do t shohim se sa drejt ishte pasqyruar n karakterin dhe n qndrimin e ktyre dy udhheqsve

9 - 23

130 F. ENGELS 131

pozita e vet partive .t tyre, do t shohim se si pa-vendosmria e Luterit, frika e tij nga lvizja q po merrte nj karakter gjithnj e m serioz dhe serviliz-mi burracak prpara princrve prputheshin me poli-tikn e lkundshme dhe me dy faqe t byrgerve dhe se si energjia dhe vendosmria revolucionare e- Myn-cerit riprodhoheshin n pjesn m t zhvilluar t ple-bejve dhe t fshatarve. I vetmi ndryshim ishte se, ndr-sa Luteri mjaftohej vetm me shprehjen e pikpamje-ve dhe t aspiratave t shumics s klass s vet dhe n kt mnyr kishte fituar n radht e saj nj popu-Ilaritet fare t parndsishm, Mynceri, prkundrazi, shkonte shum m larg se konceptet e zakonshme dhe krkesat imediate t plebejve e t fshatarve dhe vetm me nj pjes t zgjedhur t elementve revolucionar t asaj kohe krijoi nj parti, e cila, n at mas q qndronte n nivelin e ideve t tij dhe q ishte po aq energjike, mbeti gjithnj vetm nj pakic e vogl e rnass q kishte ngritur krye.

ENGELSI MARKSIT

Rreth 24 majit 1853

...Dje lexova librin pr mbishkrimet arabe, pr t ciiin t kam folur." Ai nuk sht pa interes, ndonse t vjen ndot ngaq n do rresht nxjerr kokn prifti dhe apologjeti i

Autori e quan nj triumf t madh at q paska mundur t zbuloj disa gabime n gjeografin e lasht t Gibonit, dhe prej kndej ai nxjerr konkluzionin se edhe teologjia e Gibonit gjithashtu nuk hyn n pun fare. Ky libr quhet -Gjeografia historike e Arabis, e hartuar nga i ndjeri arls Forster. Konkluzionet m interesante q ,dalin prej tij jan kto:

1. Gjenealogjia e Noes, e Abrahamit etj. q gjoja jepet n Librin e Qenies sht nj numrim mjaft i sakt i fiseve beduine t asaj kohe sipas shkalls s afrsis s dialekteve t tyre etj. Si dihet, edhe sot e ksaj dite fiset beduine e quajn veten Beni Saled, Be-ni Jusuf etj., d.m.th. bij t ktij apo atij. T till emra, q rrjedhin nga mnyra e lasht patriarkale e jetess, n fund t fundit t ojn n nj gjenealogji t till. Lista e fiseve q jepet n Librin e Qenies konfirmohet pak a shum edhe nga gjeograft e lasht, ndrsa udh-tart e kohs moderne dshmojn se kta emra t lash-t. ndonse kan ndryshuar sipas dialekteve lokale, n pjesn m t madhe vazhdojn t ruhen edhe sot e ksaj dite. Nga kjo rrjedh se edhe vet ifutt jan po ashtu nj fis i vogl beduin, si t gjitha fiset e tjera, por q hyn n konflikt me beduint e tjer pr shkak t kushteve t vendit, t bujqsis etj.

ENGELSI - MARKSIT 133 132 F. ENG ELS

2. N lidhje me invazionin e madh arab, pr t cilin folm .m par, del e qart se beduint, ashtu si edhe mongolt, kan kryer periodikisht invazione, se Mbretria e Asiris dhe ajo e Babilonis kan qen the-meluar nga fiset beduine pikrisht n at vend ku m von lindi kalifati i Bagdadit. Themeluesit e Mbret-ris s Babilonis, kaldejt, vazhdojn t ekzistojn edhe sot e ksaj dite n t .njjtin vend me po at emr Beni Haled. Qytetet e mdha t Ninevis dhe t Babi-lonis lindn po aq shpejt, sa 'u ngritn ktu e treqind vjet m par qytete t tilla gjigante si Agra, Delhi, La-hora, Mutani n Indin Lindore, si rezultat i nj inva-zioni t fiseve afgane ose tartare. Pra, invazioni mysli-man humbet shum nga karakteri i vet i veant.

3. Arabt, me sa duket, aty ku kan pasur vendqn-drimin e tyre t prhershm, n jugperndim, kan qen nj .popull po aq i qytetruar sa edhe egjiptiant, asi-riant etj.; kt e provojn ndrtimet e tyre arkitektoni-ke. Ky fakt gjithashtu na shpjegon shum gjra n in-vazionin mysliman. Prsa i prket mashtrimit fetar, mund t themi se nga mbishkrimet e lashta t arabve t jugut, n t cilat vazhdon t mbizotroj tradita e vjetr kombtare arabe e monoteizmit (si te indiant e A.meriks), ku monoteizmi ifut s'sht vese nj pjesz e vogl e saj, nga kto mbishkrime t vjetra del, si shihet, se revolucioni q bri Muhameti n fe, si do lvizje tjetr fetare, ka qen formalisht nj reaksion, nj kthim i rrem prapa drejt s vjetrs, drejt s thje-shts.

Tani un e kam fare t qart se t ashtuquajturat shkrime t shenjta t ifutve nuk jan gj tjetr vese nj regjistrim i traditave fetare dhe fisnore t arabve t vjetr, t cilat psuan ndryshime pr shikak t shk-putjes s hershme t ifutve nga fqinjt e tyre t t njjtit trung, por q mbetn nomad. Fakti q Palesti-nn nga ana arabe e rrethon nj shkrettir q sht vendi i beduinve, shpjegon zhvillimin e saj. Por mbi-

shkrimet e vjetra arabe, traditat dhe kurani 65, gjithash-tu lehtsia, me t ciln shtllisen t gjitha gjenealogjit etj., t gjitha kto provojn se prmbajtja kryesore ka qen arabe ose m sak prgjithsisht semite, ashtu si te ne Eda dhe eposi heroik gjerman.

Yti F.E.

134 MARKSI ENGELSIT 135

MARKSI ENGELSIT

2 qershor 1853

Letrn tnde mbi ifutt dhe arabt e lexova me interes t madh. Ndr t tjera: 1) Te t gjitha fiset orientale mund t vihet re se q nga fillimi i historis ekziston nj raport i prg jithshm midis jets sedentare t nj pjese dhe nomadizmit t vazhdueshm t pjess tjetr. 2) N kohn e Muhametit rruga tregtare nga Evropa n Azi ndryshoi shum, dhe qytetet e Arabis, t cilat m par bnin tregti t madhe me Indin etj., patn nj rnie n tregti; sigurisht, edhe kjo qe nj shty-tje. 3) Prsa i prket fes, kjo mund t prmblidhet n pyetjen e prgjithshme, s cils mund t'i prgjigjemi leht: pse historia e Lindjes duket si nj histori fesh?

N shtjen e formimit t qyteteve t Lindjes s'ka gj m t shklqyer, konkrete e t qart sesa libri i plakut Fransua Bernje (ai ka qen nnt vjet mjek i Aurangzebit): Udhtime q prmbajn prshkrimin e shtetit t Mogolit t Madh etj.. Ai prshkruan gjith-ashtu shum mir organizimin ushtarak, mnyrn e fur-nizimit me ushqime t ktyre ushtrive t mdha etj. N lidhje me kto ai thot ndr t tjera:

Brthamn kryesore e prbn kavaleria, kmbsoria nuk sht aq e madhe sa 'e bjn, po t mos ngatrrojm me lufttart e vrtet t gjith shrbtort dhe tregtart q ndjekin pas ushtrin. Edhe po t'i llogaritsh t gjith, mendoj se vetm n ushtrin q ndjek mbretin mund t numrosh me t drejt dyqind a treqind mij vet dhe ngandonjher edhe m shum, pr shembull, n ato raste

kur mendohet se mbreti do t ik nga kryeqyteti pr nj koh t gjat. T gjitha kto prapseprap nuk e habisin at q e di se sa shum adra, kuzhina, veshje, lloj-lloj plake, shpesh edhe gra e, pra, edhe elefant, deve, qe, kuaj, hamej, furnizues t ushqimit pr kafsht e pr nje-rzit, tregtar t do kategorie e shrbtor lvizin s bashku me kto ushtri; t gjitha kto nuk i habisin ata q e njohin gjendjen dhe qeverisjen origjinale t vendit, nuk i habisin ata q e din se mbreti sht i vetmi pronar i t gjitha tokave n shtet, prej nga rrjedh n mnyr t pashmangshme fakti q kryeqytete t tra si Delhi apo Agra jetojn pothuajse krejtsisht n kurriz t ushtris dhe prandaj jan tdetyruar t ndjekin mbretin, kur ai niset pr njfar kohe n marshim. Kto qytete nuk i ngjajn fare Parisit, n thelb ato jan kampe ushtarake, vese t ndrtuara e t vendosura pak m mir se kam-pet e ngritura n fush.

N lidhje me marshimin e Mogolit t Madh n Ka-shmir me nj ushtri prej 400 000 vetsh etj. ai thot:

Gjja e vshtir sht t kuptosh me se dhe si mund t ushqehet n marshim nj ushtri kaq e madhe, nj mori kaq e madhe njerzish e kafshsh. Pr t kuptuar kt gj mjafton t supozosh, si sht edhe n t vrtet, se indiant jan shum t matur n t ngrn dhe knaqen me pak dhe se nga e gjith kjo mas e madhe kalorsish nj e dhjeta ose bile nj e njzeta ha mish n marshim. Ata knaqen me kirin e tyre nj przierje orizi t zier me zarzavate, gatuar me gjalp t tretur. Duhet pasur parasysh gjithashtu edhe fakti q devet jan shum re-zistente n pun dhe e prballojn me lehtsi urin dhe etjen: atyre u mjafton pak ushqim dhe pr m tepr han do gj. Kur bhen ndalesa, ushtart i Ishojn de-vet t kullosin aty afr ku han 'gjejn. Prve ksaj, tregtart q kan dyqane n Delhi jan t detyruar t'i mbajn ato edhe n marshim, po kshtu edhe tregtart

136 K. MARKS 137

e vegjl etj... S fundi, q t gjejn ushqim pr kafsht kta varfanjak lshohen npr fshatrat rreth e rrotull pr t bler aty ndonj gj dhe pr t nxjerr pastaj nga kjo ndonj fitim. Zanati i tyre i zakonshm dhe kryesor sht q me an t nj lloj rashqeli t mbledhin barin e vyshkur me koh nga fushat e mdha, ta lajn ose ta shkundin dhe pastaj ta sjellin pr t'ia shitur ushtris....

ENGELSI MARKSIT

8 qershor 185

dv

Bernjeja me t drejt vren se themelin e t gjitha fenomeneve n Lindje (ai e ka fjaln pr Turqin, Per-sin, Industanin) e prbn mu,ngesa e prons private mbi tokn. Ky sht kyi i vrtet edhe pr qiellin e Lind-jes.. .

...Mungesa e prons private mbi tokn sht me t vrtet kyi pr t kuptuar t gjith Lindjen. Ktu e ka bazn e gjith historia politike dhe ajo fetare. Po prse popujt e Lindjes nuk arritn t vendosnin pronn pri-vate mbi tokn, bile as at feudale? Mua m duket se ky fakt shpjegohet kryesisht me klimn dhe me karak-- terin e toks, sidomos me siprfaqet e mdha t shkre-. ttirave, q shtrihen nga Saharaja npr Arabi, Persi, Indi e Tatari e deri te pjesa m e lart e rrafshnalts. aziatike. Kushti i par pr zhvillimin e bujqsis ktu sht ujitja artificiale, por kt gj e bjn ose komu-- nat ose provincat ose qeveria qendrore. Qeverit e Lind-- jes kan pasur gjithnj vetm tri dikastere: at t Finan-cave (grabitja e vendit t vet), t Lufts (grabitja e ven-. dit t vet dhe e vendeve t huaja) dhe t Punve Bo-tore (kujdesi pr riprodhimin).. Qeveria britanike n In-di ,ka organizuar Nr. 1 e Nr. 2, duke u dhn atyre nj. trajt m filistine, kurse Nr. 3 e ka ln fare pas dore; kjo ka br q bujqsia indiane t marr rrugn e shkatrrimit. Konkurrenca e lir atje nuk pati fare suk-ses. Pjelloria e toks rritej me metoda artificiale, por ajo binte me dobsimin e sistemit ujits; kshtu shpjegohet edhe fakti i uditshm q ,krahina t tra, dikur t l-ruara pr bukuri, tani jan braktisur e jan ln t shkreta (Palmiri, Petra, grmadhat e Jemenit e shum lokalitete n Egjipt, n Persi e n Industan). Kshtu shpjegohet edhe fakti q mjaftonte nj luft shfaros-se q nj vend t mbetej i shkret dhe t zhdukej qyte-trimi i tij pr qindra vjet. N kt kategori fenome-

nesh hyn, pr mendimin tim, edhe zhdukja e tregtis s Arabis Jugore n periudhn para Muhametit, t ciln ti me t drejt e quan si nj nga momentet m t rnd-sishme t revolucionit mysliman. Un nuk e njoh aq rnir historin e tregtis s gjasht shekujve t par t epoks s krishter q t gjykoj se n 'mas kushtet e prgjithshme materiale botrore kan ndikuar q n vend t rrugs tregtare prmes Detit t Kuq t prefe-rchej rruga tregtare prmes Persis n Detin e Zi dhe prmes Gjirit Persik n Siri e n Azin e Vogl. Por si-doqoft nj rol t madh ka luajtur fakti se n Mbret-rin Persiane t Sasanidve t organizuar mir karvanet udhtonin pothuajse pa u rrezikuar, ndrsa Jemeni prej vitit 200 .deri n vitin 600 pothuajse vazhdimisht gjen-dej nn robrin e abisinasve, q e pushtonin dhe e pla-kisnin vendin. Qytetet e Arabis Jugore, q lulzonin q nga koha e romakve, n shekullin VII ishin shnd-rruar n grumbuj t shkret grmadhash. Beduint fqi-nj kta 500 vjet thurn legjenda thjesht mistike, p-rrallore mbi prejardhjen e tyre (shih Kuranin e histo-rianit arab Novairi), kurse alfabeti i prdorur pr mbi-shkrimet n kto qytete nuk njihej pothuaj fare, ndo-nse nuk kishte alfabet tjetr, kshtu q n fakt do lloj shkrimi ishte harruar. T tilla fenomene t japin shkas t arrish n prfundimin se krahas rnies, t shkaktuar nga kushtet e prgjithshme tregtare, ka ndodhur edhe shkatrrimi i drejtprdrejt me dhun, q mund t shpjegohet vetm me invazionin e etiopasve. Dbimi i abisinasve ka ndodhur 40 vjet para Muhametit; ky ka qen akti i par i ndjenjs ,kombtare arabe, q po zgjo-hej e po rritej gjithnj e m tepr pr shkak t invazio-neve t persve q vinin nga veriu e q qen afruar deri n Mek. Studimit t historis s Muhametit un do t'i prvishem vetm kto .dit. Tani pr tani mua m duket se kjo histori ,ka karakterin e nj reaksioni beduin kun-dr fellahve qytetar vendas n rrnim e sipr, t cilt edhe nga pikpamja fetare ishin mjaft t prar dhe

feja e t cilve ishte nj przierje e kultit t natyrs me judaizmin q po shthurej dhe me krishterimin.

Fragmentet e plakut Bernje jan me t vrtet shu-m t bukura. sht knaqsi e madhe t lexosh pr-sri dika t shkruar nga nj francez i vjetr, objektiv, i arsyeshm, i cili gjithnj godet n shenj, pa e br veten se kt ai e kupton...

138 F. ENGELS ENGELSI - MARKSIT 139

LEVIZJA KUNDER KISHS DEMONSTRATA NE HAJD-PARK

Londr, 25 qershor 1855

Nj e vrtet e vjetr, e provuar nga historia, tho-t se forcat shoqrore, t cilave u ka kaluar koha forca q vetm sa pr emr mbajn ende t gjitha atri-butet e pushtetit, ndonse themelet ku mbshteten ato jan kalbur prej kohe, dhe q vazhdojn t vegjetojn, sepse, edhe m par se t shpallet vdekja dhe t hapet testamenti, trashgimtart jan krleshur midis tyre pr shkak t trashgimit, tendosen edhe nj her pa-ra agonis, kalojn nga mbrojtja n sulm, n vend q t'i shmangen lufts, e krkojn vet luftn, duke u munduar t nxjerrin konkluzionet m ekstreme nga pre-misa, t cilat jo vetm q jan t dyshimta, por edhe jan dnuar prej kohe nga historia. E till sht tani oligarkia angleze. E till sht edhe motra e saj bi-njake kisha. Po bhen orvatje t panumrta pr t br nj riorganizim brenda kishs zyrtare anglikane, si t kishs

142 K. MARKS LPVI,JA KUNDPR KISHP.S 143.

populli punt e krishterimit. Shenjtort klasik t krishterimit mundonin trupin e tyre pr t shptuar shpirtin e mass; shenjtort e sotm me kultur mun-dcjn trupin e mass pr t shptuar shpirtin e vet.

Kjo aleanc e aristokracis s korruptuar, t kal-bur, t etur pr dfrime, me kishn, aleanc q sht mbshtetur n llogarit e ndyra q bjn pr t nxje-rr fitime manjatt e birrs dhe tregtart e mdhenj monopolist, shkaktoi dje nj demonstrat t prg jith-shme aq t madhe n Hajd-park, q s'e kishte par Londra pas vdekjes s Gjergjit IV, t ktij xhentlme-ni t par t Evrops. 1\te e ndoqm kt demonstrat nga fillimi deri n mbarim dhe mendojm se nuk do ta tepronim, po t thoshim se dje n Hajd-park filloi re-vo/ucioni anglez. Lajmet e fundit, q erdhn nga Kri-meja, luajtn rolin e nj fermenti q ndikoi shum mbi kt demonstrat joparlamentare, jashtparlamenta-re dhe antiparlamentare.

Lord Robert Grovnori, autor i bilit mbi tregtin e t dielave, kur i than se ligji i tij drejtohet vetm kundr t varfrve, e jo kundr t pasurve, u prgjigj kshtu:

Aristokracia prpiqet mjaft q t mos i ngarkoj me pun t dielave shrbtort dhe kuajt e vet.

N fund t javs s kaluar mbi t gjitha muret e Londrs mund t shihje kt pllakat t shtypur me germa t mdha, t botuar nga artistt:

Bili i ri i t dielave ndalon leximin e gazetave, t rruajturit, t pirit duhan, t ngrnit, t pirit dhe t gjitha ato lloje ushqimi e pushimi, fizik e shpirtror, q gzojn ende t varfrit. T diel pasdreke n Hajd-park, nn qiellin e hapt, do t mbahet nj miting i zejtarve, i pu-ntorve dhe i prfaqsuesve t tjer t shtresave t ulta t kryeqytetlt pr t'u bindur se me sa prshpirtni

e ruan aristokracia porosin mbi ditn e pushimit dhe sa kujdeset ajo q t mos i ngarkoj kt dit me pun shrbtort dhe kuajt e vet (shih fjalimin e lord Grov-norit). Mitingu do t mbahet n orn tre n bregun e djatht t Serpentins (lum i vogl n Hajd-park), n rrugn q on pr n Kopshtet e Kensingtonit. Ejani dhe merrni me vete grat e fmijt, q ata t mund t nxjerrin. msime nga shembulli q u japin klasat m t mtra!

Duhet pasur ,parasysh se si sht Lonshani* pr . pariziant, ashtu sht pikrisht edhe rruga gjat Ser-

pentins n Hajd-park pr haute vole** angleze nj-vend ku ata pasdreke, sidomos t dielave, organizojn-nj parad t karrocave dhe t veshjeve t tyre lukso-ze, duke kaluar mbi kuaj t shoqruar nga nj shu-mic e madhe shrbtorsh. Nga pllakata e msiprme mund t shihet se lufta kundr Iderikalizmit po merr nj karakter t till, si edhe do luft serioze n Angli,. karakterin e lufts s klass t t varfrve kundr t pasurve, t popullit kundr aristokracis, t klasave t ulta kundr klasave m t mira.

Aty nga ora tre pasdite n vendin e caktuar, n bregun e djatht t Serpentins, n livadhet e pafund t Hajd-parkut u mblodhn rreth 50 000 vet. DaInga-dal numri i t .ardhurve, n saje t lumit t njerzve-q derdhej nga bregu i majt, u rrit duke arritur t-paktn n 200 000. Mund t hihej se si shtyheshin ata me grupe t tra nga nj vend n tjetrin. Konsteblt*** e shumt q ishin radhitur mundoheshin haptazi t'ua. hiqnin organizatorve t mitingut at q krkonte Ar-kimedi pr t prmbysur botn, pikn e mbshtet-jes. M n fund, nj turm m e madhe zuri nj dhe artisti Blaj hipi si kryetar n nj vnd pakz m

* Vend shtitjesh dhe hipodrom n periferi t Parisit. Red. . ** shtresn e lart. Red.

*** vjen nga fjala anglishte constable polic. Red. Prkth.

LVIZJA KUNDR KISH2S 145 144 K. MARKS

t ngritur n mes t ksaj turme. Por sapo filloi t fla-s, u afrua inspektori i policis Banks n krye t 40 konsteblve q tundnin shkopinjt dhe deklaroi se par-ku ishte pron private mbretrore dhe se ktu nuk mund t mbahej mitingu. Filluan disa bisedime t shkurtra, gjat t cilave Blaji u prpoq t provonte se parku ishte pron publike; pas ktyre fjalve Banksi tha se ai kishte marr urdhr ta arrestonte Blajin, n qoft se ai do t ngulte krnb n t tijn. Ather Blaji thirri i shoqruar nga protesta e zemruar e tur-ms:

Policia e madhris s saj deklaron se Hajd-parku sht pron private e mbretreshs dhe madhria e saj nuk dshiron t'i vr tokat e veta n dispozicion t popu-llit pr mitingjet e tij. Prandaj ne do t shkojm n Pa-zarin e Oksfordit.

Turma me thirrje ironike: God save the Queen!* u nis npr rrug t ndryshme drejt Pazarit t Oksfor-dit. Por n kt ,koh Finleni, antari i komitetit ek-zekutiv t artistve. u gjend i hedhur rrz nj druri q ndodhej pak m larg. Masat e popullit q i shkuan pas e qarkuan menjher me nj rreth aq t ngusht e t ngjeshur, saq policia hoqi dor nga orvatja pr t vn dor mbi t.

Gjasht dit n jav na shtypin, tha ai, dhe parlamenti krkon t na e rrmbej edhe at ik liri q gzojm ditn e shtat. Oligarkt dhe kapitalistt, s bashku me priftrinjt q perndojn syt, krkojn q mkatin pr vrasjen e paturpshme t bijve t po-pullit, q ata bn fli n Krime, ta lajm ne, e jo ata.

* Zoti e ruajt mbretreshn! Red.

Ne e lam kt grup me qllim q t'i afroheshim nj grupi tjetr, ku oratori i shtrir krejt prtok fliste prpara auditorit t tij n kt pozicion horizontal. Prreth nga t katr ant u dgjuan zra: T dalim te rruga, te karrocat!. Ndrkaq filluan t dgjohe-shin tallje fyese q u drejtoheshin atyre q ishin n karroca dhe kaluar. Konsteblt, t cilve u vinin vazh-dimisht prforcime nga qyteti, mundn ta largonin pakz nga rruga turmn e shtitsve. N kt mnyr ata bn q pr m tepr se nj erek ore rrug n t dy ant e rrugs, q nga Apslihauzi npr Rotenrou gjat Serpentins deri te Kopshtet e Kensingtonit, t radhiteshin rreshta t dendur njerzish. Afrsisht dy t tretat e publikut ishin puntor, nj e treta prfa-qsues t borgjezis, t gjith me gra e me fmij. Lej-dit dhe xhentlment elegant, antart e Dhoms s Komuneve dhe t Dhoms s Lordve, t hipur n ka-rroca t larta parade, me shrbtor t veshur me livre 'prapa dhe prpara, kalorsit moshthyer, t nxehur nga vera, gjith kta aktor padashka kt radh nuk ia kishin edhe aq ngen parads. Ata u detyruan t kalo-nin si t dnuar midis dy rreshtash fshikulluesish. Nj breshr i tr fjalsh tallse, ironike, fyese, me t cilat anglishtja sht m e pasur se do gjuh tjetr, ra mbi ta nga t dyja ant. Meqense koncerti ishte i impro-vizuar, veglat muzikore mungonin. Prandaj korit iu desh t shfrytzonte ato mundsi q kishte dhe u kufizua me nj muzik vokale. E 'koncert ferri doli nga kombini-mi i gjith atyre britmave, fishkllimave, zhurmave, zrave t ngjirur, prpjekjeve t kmbve, shfryrjeve, ulrimave, klithmave, rnkimeve, t thirrurave dhe krcnimeve! Kjo ishte nj muzik q mund t'i bnte njerzit t mendeshin dhe q mund t zgjonte edhe gurin. Nj przierje e uditshme humori t vrtet t vjetr anglez dhe trbimi t prmbajtur prej nj kohe t gjat q tani ziente: Go to the church! (Shkoni n kish!) ishte e vetmja thirrje e artikulluar q

10 23

146 K. MARKS ISVIZJA KUNDR KISHRS 147

mund t dalloje. Njfar lejdi, pr t vn qetsin, zgjati nga karroca nj libr lutjesh t lidhur me pr-shpirtni. Give it to read to your horses! (Jepuani kuajve tuaj ta lexojn!) buiti si jehon prgjigjja e mijra zrave. Sa her q kuajt e trembur ngriheshin rnbi kmbt e prapme, hidhnin shkelma ose lshohe-shin, duke vn n rrezik jetn e ngarkess s tyre ele-gante, thirrjet tallse bheshin edhe m t fuqishme, m krcnuese dhe t pamshirshme. Lordt dhe lejdit fisnike, midis t cilve edhe kontesha Granvil, e shoqja e ministrit dhe e kryetarit t kshillit t fsheht, u de-tyruan t dilnin nga karrocat dhe t prdornin kmbt e tyre. Kur kalonin hipur mbi kuaj, xhentlment e nderuar, veshja e t cilve, sidomos kapelat e tyre t mdha, duhej t dshmonte pr nj prshpirtni t ve-ant, t gjith kta zra t trbuar, si me komand, ktheheshin n t qeshura t paprmbajtshme. Njri zuza kta xhentlmen e humbi durimin. Ai, si Mefistofeli, bri nj gjest t pahijshm i nxori gjuhn kundr-shtarit. He is a wordcatcher, a parliamentary man! He fights with his own weapons! (r.sht nj llafazan, antar i parlamentit! Lufton me armn q ka! u dgjua nga njra an e rrugs. He is a Saint! He is psalm . singing! (sht shenjtor!, Kndon psallmet!) u prgjigjn nga ana tjetr.

N kt koh me an t telegrafit t qytetit u njoftuan t gjitha postat e policis se n Hajd-park sht duke u prgatitur nj revolt dhe u dha urdhri q t niseshin pr n vendin e veprimeve ushtarake. Lidhur me kt n intervale t shkurtra kohe erdhn njri pas tjetrit reparte policie, t cilat parakaluan prmes murit t dyfisht t njerzve q ishin rreshtuar q nga Apslihauzi deri te Kopshtet e Kensingtonit. do repart pritej me fjalt e kngs popu1lore Where are gone the geese? Ask th,e police! ('u b-n patat? Pyetni policin!) q bnte aluzion pr pa-

tat q pat vjedhur jo shum koh m par nj konstebl n Klerkenuel.

Kjo shfaqje vazhdoi tri or. Vetm mushkrit an-gleze mund t bjn nj heroizm t till. Gjat kohs q vazhdoi demonstrata, midis grupeve t ndryshme d-gjoheshin kto fjal: Ky sht vetm Ky sht vetm hapi i par!. Ne i urrejm ata!. etj. Ndrsa fytyrat e puntorve shprehnin zemrim, n fytyrat e borgjezve dukej nj buzqeshje lumnie t vetknaqur q s'ishte par kurr. Aty nga fundi ze-rnrimi i demonstruesve u shtua. T pranishmit filluan t tundnin shkopinjt, duke iu kanosur karrocave, dhe zhurma e pambaruar u shkri n nj thirrje t vetme: You rascals! (T poshtr!) artistet dhe artistt e palodhur pr tri or rresht brodhn n mes t mass, duke shprndar trakte, ku ishte shtypur me germa t mdha:

Riorganizimi i artizmit! T martn e ardhshme, m 26 qershor, n salln e Institutit t Letrsis dhe t Shkencs n Frajar-strit, Doktorskomons, do t mba-het nj mbledhje e madhe publike. Kjo mbledhje do t bhet pr zgjedhjen e delegatve q do t marrin pjes n konferencn e riorganizimit t artizmit n kryeqytet. Hyrja sht e lir.

Sot shumica e organeve t shtypit t Londrs jep vetm disa lajme t shkurtra mbi ngjarjet e Hajd--parkut. Asnj gazet, me prjashtim t Morning Post t Palmerstonit, nuk ka botuar ende nj kryeartikull.

Skena jashtzakonisht t turpshme dhe t rrezik-shme, shkruan ky organ, u zhvilluan n Hajd--park; fyerje e hapt e ligjit dhe e mirsjelljes, ndr-hyrje e paligjshme me forc n fushn e veprimtaris s lir t pushtetit ligjdhns. Rreziku q kto skena t prsriten t dieln e ardhshme duhet t mnjanohet.

148 K. MARKS

149

Njkohsisht kjo gazet shpall, megjithat, si t vetmin fajtor -(.q)rgjegjs pr rregullimet q ndodhn lerdin fanatik Grovnor, duke e akuzuar se ngjalli zemrimin e drejt t popullit. Sikur nuk u lexua tri her bili .1 Grovnorit n parlament para se t apro-vohej! Apo, mbase, edhe lordi fisnik veproi me forc mbi veprimtarin e lir t pushtetit ligjdhns?

K. MARKS

KAPITALI, VPII4 I

[Fragmente68]

...Pr shoqrin e prodhuesve t mallrave, ku ra-porti shoqror i prgjithshni i prodhimit qndron n faktin se prodhuesit ktu i krahasojn produktet e tyre t puns si mallra, pra si vlera, dhe n kt form sen-dore punt e tyre private krahasohen me njra-tjetrn si pun njerzore e njllojt, pr nj shoqri si kjo forma m e prshtatshme e fes sht krishterimi me kultin e tij t njeriut abstrakt, veanrisht n tipet e tij borgjeze, si protestantizmi, deizmi etj. N mnyrat e prodhimit t Azis s Vjetr, t kohs antike n pr-gjithsi, shndrrimi i produktit n mall, pra edhe qenia e njerzve si prodhues mallrash luajn nj rol t do-rs s dyt, i cili megjithat bhet aq m i rndsishm, sa m thell futen komunat n fazn e shkatrrimit t tyre. Popuj tregtar t mirfillt ka vetm n hapsi-rat ndrbotrore t bots s vjetr, si perndit e Epi-kurit, ose si ifutt n poret e shoqris poloneze. K-ta organizma t lasht shoqror prodhimi jan shu-m m t thjesht dhe m t qart sesa organizmi bor-gjez, por ata mbshteten ose n papjekurin e njeriut individual, i cili ende nuk sht shkputur nga krthiza e lidhjeve t natyrshme t gjinis q e bashkojn me t tiert, ose n marrdhniet e drejtprdrejta t sundimit dhe t nnshtrimit. Kushti i ekzistencs s tyre .sht shkalla e ult e zhvillimit t forcave prodhuese t pu-

KAPITALI, V2LL. I 151

* * *

...Nj histori kritike e teknologjis do t na tre-gonte, n prgjithsi, se sa vshtir sht q cilado shpi-kje e shekullit XVIII t'i vishet ktij ose atij personi t veant. Por deri m sot nuk ka nj vepr t till. Darvini sht interesuar pr historin e teknologjis na-tyrore, d.m.th. pr formimin e organeve t bimve dhe t kafshve q luajn rolin e veglave t prodhimit n jetn e tyre. A nuk meriton t studiohet me t njjtin interes edhe historia e formimit t organeve prodhuese t njeriut shoqror, historia e ksaj baze materiale t do organizate shoqrore t veant? Dhe a nuk do t ishbe m e leht q t shkruhej ajo, pasi historia e nje-riut, si thot Vi'koja, ndryshon nga historia e natyrs, sepse t parn e kemi br ne, kurse t dytn nuk e kemi br ne? Teknologjia na tregon qndrimin aktiv t njeriut kundrejt natyrs, procesin e drejtprdrejt t prodhimit t jets s tij e njkohsisht edhe t kush-teve shoqrore t jetess s tij dhe t koncepsioneve morale q burojn prej tyre. Bile, do histori e fes, q bn abstraksion nga kjo baz materiale, nuk sht kritike. Sigurisht, sht shum m leht t gjendet me an t analizs brthama toksore e koncepsioneve t mjergullta fetare, se sa e kundrta, d.m.th. nga marr-dhniet e jets reale t nxin-en format fetare q u prgjigjen atyre. Kjo metod e fundit sht e vetmja metod materialiste, pra, e vetmja metod shkencore. T metat e materializmit abstrakt t shkencave natyro-re69, q e prjashton procesin historik, dalin menjher n shesh n pikpamjet abstrakbe dhe ideologjike t mbrojtsve t tij sa her q ata guxojn t dalin jasht specialitetit t tyre.

150 K. MARKS

ns dhe kufizimi prkats i marrdhnieve t njerzve brenda caqeve t prooesit material t prodhimit t je-ts, pra, karakteri i kufizuar i t gjitha marrdhnieve t tyre me njri-tjetrin dhe me natyrn. Ky kufizim real pasqyrohet idealisht n fet e lashta, q hyjnizojn natyrn, dhe n besimet popullore. Pasqyrimi fetar i bots reale mund t zhduket n prgjithsi vetm at-her kur marrdhniet e jets s prditshme praktike t njerzve do t shprehen n lidhjet e tyre t tejduksh-me dhe t arsyeshme me njri-tjetrin dhe me natyrn. Sistemi i procesit t jets shoqrore, d.m.th. i procesit material t prodhimit, do ta flak tutje vellon e mjegu-lls mistike vetm ather kur t bhet produkt i nje-rzve t bashkuar lirisht n shoqri dhe t gjendet nn kcmtrollin e tyre t vetdijshm dhe sistematik. Mirpo kjo krkon q shoqria t ket nj baz materiale ose t ket nj sr kushtesh materiale ekzistence, t cilat nga ana e tyre jan produkt i natyrshm i nj procesi zhvillimi t gjat e t mundimshm.

'sht e vrteta, ekonomia politike e ka analizuar ndonse n mnyr t pamjaftueshme vlern dhe madhsin e vlers dhe ka zbuluar prmbajtjen q fshehin kto forma. Por ajo asnjher as q e ka br pyetjen: pse kjo prrnbajtje merr nj form t till, me fjal t tjera pse puna shprehet n vlern dhe koha q vazhdon puna, si mas e saj, n madhsin e vlers s produktit t puns? Formulat, t cilat mbaj-n damkn q tregon se i prkasin nj formacioni sho-qror, ku procesi i prodhimit sundon mbi njerzit, e jo njeriu mbi procesin e prodhimit, kto formula i du-ken ndrgjegjes s saj borgjeze si dika q kuptohet vetvetiu, si nj gj po aq e natyrshme dhe e domosdo-shme, sa edhe vet puna prodhuese. Prandaj format par.aborgjeze t organizimit shoqror t prodhimit traj-tohen prej saj afrsisht po ashtu si trajtohen fet e parakrishtera nga etrit e kishs.

CO *

* * *

...N qoft se lexuesi do t m prmend Maltusin, vepra e t cilit Essay on Population doli m 1798, un do t'i kujtoj se kjo vepr n formn e saj t par nuk sht vese nj plagjiat i prcipt prej shkollari, me stil deklamativ prej prifti nga veprat e Defoit, sr Xhejms Stjuartit, Taunsendit, Franklinit, Uollesit etj. dhe nuk ka asnj tez t vetn. Buja e madhe q bri ky pamflet shpjegohet vetm me interesa partie. Revo-lucioni francez gjeti n mbretrin britanike mbrojts t flakt: parimi i popullsis, i cili u prpunua daInga-dal n shekuJ.lin XVIII dhe u shpall pastaj me buj n mes t nj krize t madhe sociale, si kundrhelm i si-gurt pr teorin e Kondorses dhe t tjerve, u prit me ngazllim nga oligarkia angleze, e cila pa n t nj mjet t mir pr rrnjosjen e do aspirate pr nj prparim t mtejshm t njerzimit. Maltusi, shum i uditur nga suksesi q pati, iu vu ather puns pr ta mbushur skemn e vjetr me materiale t hartuara n mnyr t prcipt dhe pr t'i shtuar materiale t reja, t cilat, 'sht e vrteta, Maltusi nuk i zbuloi, por ve-tkm se i prvetsoi. Meq ra fjala, po ju them se Mal-tusi, ndonse ishte prift i kishs s lart anglikane, kishte br kushtin .e beqaris t murgjve. Beqaria sh-t nj nga kushtet e fellowship-it [antarsis] n uni-versitetin protestant t Kembrixhit. T martuarve nuk u lejohet t jen antar t kolegjit. Prkundrazi, n qoft se ndonjri martohet, me kt ai prjashtohet vetiu nga radht e antarve (Reports of Cambridge University Commission, f. 172). Kjo rrethan e bn Maltusin t dallohet nga priftrinjt e tjer protestant, t cilt, pasi e hoqn qafe urdhresn katolike t beqa-ris, e bn aq shum t vetin urdhresn shtojuni dhe shumojuni si mision t tyre t posam biblik, saq ndihmojn kudo n nj shkall me t vrtet t

turpshme shtimin e ,popullsis dhe n t njjtn koh u predikojn puntorve parimin e popullsis. sht karakteristike se parodia ekonomike e mkatit t rrje-dhshm, molla e Adamit, urgent appetite, [dshira e pamposhtur], the checks which tend to blunt the shafts of Cupid [pengesa q kan pr qllim t topi-tin shigjetat e Kupidonit], si thot gjith gaz prifti Taunsend, kjo pik delikate u monopolizua dhe vazh-don t monopolizohet edhe sot nga zotrinjt prfaq-sues t teologjis ose, m sak, t kishs protestante. Me prjashtim t murgut venecian Ortes, autor origji-nal dhe i zgjuar, shumica e predikuesve t parimit t popullsis jan priftrinj protestant. T till jan Bry'kneri me veprn e tij Thorie du Systme animal. Lejden, 1767, ku sht prmbledhur gjith teoria e sot-me e populLsis dhe idet e s cils i dha konflikti i prkohshm mbi kt tem midis Kenes dhe nxnsit t tij Mirabo-atit; pastaj prifti Uolles, prifti Taunsend, prifti Maltus dhe nxnsi i tij strprift T. allmers, pa folur pastaj pr priftrinjt e rndomt kalemxhinj in this line [t ktij lloji]. N fillim me ekonomi poli-tike merreshin filozof si Hobsi, Loku, Hjumi, afarist dhe burra shteti si Tomas Mori, Templi, Sjuli, de Viti,

Northi, Llou, Vanderlinti, Kantijoni, Franklini, dhe me ann e saj teorike jan marr n mnyr t veant, bile me shum sukses, mjek si Peti, Barboni,.Mandevili, Keneja. Qysh n mesin e shekullit XVIII, i ndjeri z. Taker, ekonomist i dgjuar n kohn e vet, krkon ndje-s q sht marr me punt e Mamons. M von, dhe pikrisht me daljen e parimit t popullsis, u erdhi dita priftrinjve protestant. Peti, i cili e quan popull-sin baz t pasuris dhe i cili, ashtu si Adam Smithi, sht armik i betuar i priftrinjve, sikur ta parandien-te se ata do t'i prishnin pun, thot: Feja lulzon m shum atje ku priftrinjt e mortnojn m shum tru-pin, ashtu si lulzon e drejta atje ku avokatt vdesin urie. Prandaj, priftrinjve protestant, q nuk duan t

152 K. MARKS KAPITALI, V2LL. I 153

154 K. MARKS KAPITALI, VLL. I 155 1.4

ndjekin shembullin e apostullit Pavl dhe ta mortnojn trupin .duke mos u martuar, ai u kshillon, -

* N Volksstaat, ku ka qen botuar ky artikull, sht shkruar Pr puntort socialdemokrat gjerman. Red.

156 LITERATURA E EMIGRACIONIT 157,

F. ENGELS

LITERATURA E EMIGRACIONIT

[Nga artticullt i dvtd]

...Blankistt tan kan nj tipar t prbashkt me bakunistt: ata duan t jen prfaqsuesit e rryms q shkon m larg, t rryms m ekstremiste. Dhe prandaj, meq ra fjala, megjithq ndjekin qllime krejt t kundrta, shum her ata u afrohen bakunistve nga mjetet q prdorin. Pra, sht fjala pr t qen m radikal nga t gjith n lidhje me ateizmin. N ditt tona, pr fat t mir, nuk sht ndonj gj e madhe t jesh ateist. Ateizmi n t vrtet sht nj gj q vetkuptohet n partit puntore evropiane, ndonse n disa vende ai shpesh ka karakterin e ateizmit, t atij bakunisti spanjoll, i cili deklaroi: t besosh zotin sht n kundrshtim me do socializm, por t besosh shn Mrin virgjr sht krejt ndryshe, asaj, natyrisht, du-het t'i besoj do socialist i ndershm. Pr shumicn drrmuese t puntorve socialdemokrat gjerman* mund t thuhet bile se ateizmi sht br pr ta nj etap e kaluar; ky cilsim thjesht negativ nuk u pr-shtatet m atyre, sepse mosbesimi i tyre te zoti nuk sht .m teorik, por praktik, ata e kan flakur fare zo-tin, ata jetojn dhe mendojn n botn reale dhe pran-daj jan materialist. Po ,kshtu sht edhe n Franc.

Dhe n mos qoft kshtu, ather a ka gj m t leht se t kujdesesh pr prhapjen n mas midis puntorve t letrsis s mrekullueshme materialiste franceze t shekullit t kaluar, t asaj letrsie, e cila edhe sot e ksaj dite, si nga forma ashtu edhe nga prmbajtja, sht realizimi m i lart i mendjes franceze dhe e cila, po t marrim parasysh nivelin e athershm t shkencs, nga prmbajtja edhe sot e ksaj dite qndron jashtzakonisht lart, ndrsa nga forma vazhdon t jet nj model i paarritshm? Por blankistve tan nuk u plqen kjo, dhe q t provojn se ata jan m radi-kalt, zotin, si m 1793, ata e heqin me dekret:

Komuna le ta liroj prgjithmon njerzimin nga kjo fantazm e fatkeqsive t .kaluara (nga zoti), nga ky shkak (zoti q nuk ekziston qenka shkak!) i fat-keqsive t tij t sotme. N Komun s'ka vend pr priftrinjt; do predikim fetar, do organizat fetare

duhet t ndalohet.

Dhe kt krkes pr t'i br njerzit ateist par ordre du mufti* e kan nnshkruar dy antar t Komuns, t cilt me siguri kan pasur mjaft raste pr t'u bindur se, s pari, mund t shkruash sa t duash urdhra n letr, pa siguruar aspak n kt mnyr zbatimin e tyre praktik, dhe s dyti, se ndjekjet jan mjeti m i mir pr t rrnjosur bindjet e padshi-rueshme! Nj gj sht e sigurt: i vetmi shrbim q sot mund t'i bhet ende zotit sht t shpallet ateizmi simbol i detyrueshm besimi dhe t'ia kalohet kultur-kampfit70 t Bismarkut, ligjeve t tij mbi kishn, duke e ndaluar fare fen...

* me urdhrin e myf tiut, d.m.th. me urdhr nga lart. Red.

Page 1Page 2Page 3Page 4Page 5Page 6Page 7Page 8Page 9Page 10Page 11Page 12Page 13Page 14Page 15Page 16Page 17Page 18Page 19Page 20Page 21Page 22Page 23Page 24Page 25Page 26