(3) osmanli_diplomasisi_bati_imgesi_degisimi ELÇİLER

8/3/2019 (3) osmanli_diplomasisi_bati_imgesi_degisimi ELLER

1/31

TRAKYA NVERSTESSOSYAL BLMLER DERGS

Cilt: 5 Aralk 2004 Say: 2

TRAKYA UNIVERSITYJournal of Social Science

Volume: 5 December 2004 No: 2

i


2/31

OSMANLI DPLOMASSNDE BATI MGESNN DEM

VE

ELLERN ETKS

(18. ve 19. Yzyllar)

Namk Sinan Turan*

zet

Toplumlarn birbirini alglaylar, farkllklar yorumlay biimleri, gndelik yaamdan politikaya, kltrel ilikilerden

diplomasiye dein geni alanda sonular dourabilmektedir. Geleneksel toplum yapsnn hakim olduu dnemlerde

farkl kltrlere olan bak daha sten ve bir o kadar da nyargl olmutur. zellikle farkl inan alanlar karlkl

olarak birbirini tanmlarken kendi kltrel referanslarn esas almlardr. Ayn durum Osmanl toplumunun d dnyaya

bak asnda da sz konusudur. Osmanl Devletinin klasik dnem boyunca kendi dndaki kltrlere ve dnyaya

bak ile 18. yzyldan sonraki tutumu farkllklar iermektedir. Bunda Batda yaanan sosyo-ekonomik gelimelerin

Osmanllar etkilemesi kadar resmi grevlerle darya gnderilen elilerin tuttuklar raporlarn ve sefaretnamelerin de

etkisi byk olmutur. Sefaretnameler doru ve yanllaryla Batdaki gelimeleri ve yaam biimlerini Osmanl

bakentine tamlardr. Bu makalede Osmanllarn Batya baknda yaanan deiim srecinin krlma noktalar ile

sz konusu gelimede sefaretnamelerin rol incelenmektedir. Bylelikle Osmanl Devleti ile Batl devletler arasndaki

etkileimin kaynaklar ortaya konmaktadr.Anahtar Kelimeler:Diplomasi, Elilik, Sefaratname

Abstract

The Changing of Western Image in the Ottoman Diplomacy and the Influence of the Ambassadors

The perception among the nations recognizing each other and the interpretation of the differences between them reveals

many donsequences concerning wide areas, ranging from daily life to politics and from culture to diplomacy. During

the era when traditional society was valid, the perception of recognizing other cultures was rather in terms of prejudice.

Especially in the matter of defining each other, almost every society depend ontheir own culturel referances as basis.

Same can also be said for the Ottoman society. The Ottoman Empires point of view regarding other cultures and the

world abroad differs from classic period to the 18. Century onwards. The major influences to this cahnge are the socio-

economic developments in the West and the reports and the sefaretnames which the Ottoman ambasadors regularly

reported to the capital. sefaretnames casually brought the view of Western developments and life style, though

sometimes positively and sometimes negatively, to the Ottoman capital. This study examines the milestones in the

process of shaping of the Western image in the Ottoman Empire and the role ofsefaretnames during this process, and

aims at mentioning the sources of interaction between the Ottoman Empire and the Western states.

Key Words:Diplomacy, Ambassador, Sefaratname

* Dr. stanbul niversitesi, ktisat Fakltesi, Uluslararaslikiler Anabilim Dal

SOSYAL BLMLER DERGS

57


3/31

Eski Yunanda devletin resmi belgelerinin korunmas, dzenlenmesi, devletleraras antlamalarn

yorumlanmas ve tm bunlar yrten brokratik mekanizmay ifade eden diplomasi szcnn

uluslararas ilikilerin temsilciler yoluyla yrtlmesini ieren yeni bir anlam kazanmas uzunca bir

srecin sonunda gereklemitir (Nicolson, 1970: 31).1 Buna karlk devletlerin birbirleriyle olan

ilikilerinde eli kullanma geleneinin kkeni olduka eskilere dayanmaktadr. talyan

cumhuriyetleri ve ardndan Akdeniz blgesinde yaanan gelimeler zamanla geici nitelikteki ad

hoc diplomasinin yerini daimi temsil esasna dayal diplomasiye brakmasna yol amtr

(Nicolson, 1970: 33-34).2

Diplomasi anlaynhibir Avrupal Hristiyan devleti eit haklara haiz muhatap kabul etmemek

ve onlarla hibir zaman daimi bar iinde olmamak ilkesi zerine kuran Osmanl Devleti 18.

yzyla kadar klasik diplomasi anlayn korumutu (Sava, 1996: 432). Bunun nedenleri arasnda

Osmanl idarecilerinin bilin altnda Batya kar barndrdklar stnlk duygusu kadar, tccar ve

dini kurumlarn darda yaygn faaliyette bulunmay da yer almaktayd. Sultan I. Sleymann

Fransa kralna gnderdii mektupta kendisinden bahsederken Sultanlarn sultan, Krallarn kral

dnya prenslerine talarn datan, dnyada Tanrnn glgesi, alev saan ve muzaffer kllarna

boyun emi nice lkelerin imparatoru nvanlarn kullanmasna ramen Fransa kralndan senki

Fransa krallnn kral Fransuva (Uzunarl, 1995a: 502-510) olarak sz etmesi bilin altnda

yatan stnlk duygusunun da vurumuydu (Aktan, 1995: 94-95). Kanuni ayn tavr spanya

kralna gnderdii 1547 tarihli mektupta da sergilemekteydi. Sz konusu yaklamda Osmanlnn

imparatorluk gelenei iinde Romann varisi olduu iddias etkiliydi (Ortayl, 1999: 77-85).

18. yzyla kadar Osmanl Devletinin d dnyayla, zellikle Batyla ilikilerinde belirleyici

kavramlar Darl Harp, Darl slam ve Emand. Darl slam esas olarakslam egemenlii altnda

bulunan, Mslmanlarn yansra gayr Mslimlerin de slam idaresini tanmas artyla

yaayabildikleri btn memleketleri ifade ederken, Darl Harp Mslman egemenlii dnda

kalan alanlar tanmlyordu (Tyan, 1954: 302). Bu ikili ayrmn dnda fiili olarak ortaya kan

Darl Sulh ise slam hakimiyetine girmemi olmakla beraber serbest iradeyle Mslman bir

1 Diplomasi szcn bu anlamda ilk kullanan isim ngiliz devlet adam Edmund Burkedir. 1876da kaleme aldeserinde diplomasi szc gnmzde kullanld anlama karlk gelecekekilde kullanlmtr.2

Avrupada bu gelimelerin yaanmas 15. yzyla dein uzanmaktadr. lk olarak Milano dk Francesco Sforzann1455te Cenovada daimi elilikler kurmasnn ardndan Savva dk, Vercelli Badiyakosu Eusebio Venedik Londradabulunan iki tccar ngiliz adalarna giden yolun ok uzun ve tehlikeli olduu gerekesiyle subambasciatorlua atad.Bu gelimeyi 1462de talyan devletlerinin Londra, Paris ve V. Charlesin saraylarnda srekli elilikler kurmas izledi.

1519da Sir Thomas Boleyn ile Dr. West, daimi ngiliz elileri olarak Parise gnderildiler. Bundan etkilenen FransaKral I. Francois srekli diplomasiyi iletecek kurumlar oluturdu. Bylece srekli ve yaygn diplomasi anlay kabulgrmeye balad.

SOSYAL BLMLER DERGS

58


4/31

devlete vergi ve anlamalar yoluyla balanm Hristiyan devletleri ifade ediyordu. Eman anlayna

bal olarak Osmanl topraklarna diplomatik bir grevle, ticaret ve ziyaret amacyla gelen Gayr-

mslimler misafir kabul ediliyor, can ve mal gvenlikleri saland gibi yanlarna mihmandar

verilerek her trl masraflar devlete karlanyordu.(pirli, 1994: 200, Bassiouni, 1980: 609-633)

Osmanl corafyasnda d dnyayla yakn iliki iinde bulunan gruplar bata askerlikle megul

olanlar, bunun yannda tccar ve dervilerdi. Hi phesiz bu gruplar kltrel aktarmda etkili

olmaktayd. Uzun sre geici diplomasi anlayyla hareket eden Osmanllarn darl harb olarak

grdkleri Batya baklar 18. yzyln ikinci yars itibariyle deitirmeye balayacaktr. Ancak

Bat ile olan karlkl ilikiler balangtan itibaren sk tutulacaktr. Kurulduu alann corafi

zellikleri dolaysyla batan itibaren yzn Batya dnm olan Osmanl Devleti ou hukuken

geici mtareke niteliinde olan bar antlamalar ve ticari szlemeler imzalamak, dnya siyaseti

hakknda yerinde bilgi edinmek, padiahlarn culuslarn haber vermek ve tahta kan Avrupal

monarklarn ta giyme trenlerinde bulunmak gibi nedenlerle darya eliler gndermitir (Aktepe,

1971: 131-140, Tuncer, 1995: 44-45)3. Batl devletlerin de Osmanl ile olan ilikilerde kimi zaman

atma kimi zaman uzlama araylar iinde olduklar bilinmektedir. Orhan Beyin Bizans taht

iin mcadele eden Kantakuzinosla yapt ittifak ve Venedike kar Cenevizlere verdii

imtiyazlar, I. Muratn Filibeyle ilgili olarak VI. Paleologla yapt antlama (1362), Raguza ile

1365de yaplan garanti antlamas, Srbistan Kral Lazar ve Cenova ile yaplan 1387 tarihli

antlamalar bu konuya rnek oluturmaktadr (Girgin, 1990: 38-39).

Diplomaside baarnn siyasi istikrarn yansra ekonomik ve askeri gle dorudan iliki iinde

bulunduu, bu anlamda g sahibi devletlerin masa banda daha etkili olduklar bilinmektedir. Bu

adan Osmanl diplomasisi iin II. Mehmet dnemi yeni bir balangca iaret eder. zellikle

doksan imparatorun hkm srd bin yl akn bir sre varln Avrupa ve Ortadou zerinde

srdren Bizansn tarih sahnesinden ekilmesi Balkanlar ve Ortadouyu olduu gibi Avrupadiplomasisini de etkilemitir. Bulunduu blgede lider konumunu alan ve devletleraras ilikileri

ynlendirme gcn arttran Osmanl Devleti nemli bir rol stlenmitir. Fatihin Rum

Patrikanesine verdii imtiyazlar ve bu sayede Ortodokslar zerindeki toleransl politikas, II.

Beyaztn spanyadan kaan Musevileri himayesi, Kanuninin Fransa Kral I. Franoisi arlkene

3 Bu uygulama devletin buhranl zamanlarnda bile aksatlmadan yerine getirilmitir. rnein Patrona syanyla hal

edilen III. Ahmetin yerine tahta kan I. Mahmutun clusunu haber vermek zere d lkelere fevkalade elilergnderilmiti. 22 Aralk 1730da Leh kralna gnderilen ve 16 Mart 1731de grevini tamamlayarak Varovadanayrlan Mehmet Efendi bunlardan yalnzca biriydi.

SOSYAL BLMLER DERGS

59


5/31

kar desteklemesi ve kapitlasyonlar vermesi Osmanllarn diplomaside gcn arttran gelimeler

olmutur (pirli, 1991: 2002-204).

Batl devletlerin Osmanl nezdinde elilikler kurmas ve daimi temsil esasna dayal bir diplomasi

izlemeleri ayn dneme rastlamaktayd. Osmanl topraklarndaki ticari karlar Venediki

stanbulda daimi eli bulundurmaya yneltti. 1454 ylnda Bartolommes Marcellonun bailo olarak

balad bu grevin sresi balangta bir yl iken zamanla yla karld. Venedik temsilcisi

sadece kendi lkesinin deil ayn zamanda tm Avrupann haber kaynayd. Fransa Kral I.

Franoisin stanbuldan Venedik kanal dnda haber gelmez demesi bu adan anlamldr

(Sander, 1993: 82-83). Venedikin ardndan Polonya (1475), Rusya (1495), Fransa (1525), Neme

(1528), ngiltere (1583), Flemenk (1612) gibi devletler stanbulda temsilcilikler kurdular (Unat,

1987: 14). Bu devletlerin diplomatik ilikilerini daimi klmalarnn nedeni Osmanl Devletinden

aldklar siyasi ve ekonomik imtiyazlar koruma kaygsyd.4

I. OSMANLI DPLOMASS VE ELLER

Karlkl temsil ve srekli elilik anlay III. Selime kadar Osmanl diplomasisine yabanc

olmakla beraber gerekli durumlarda fevkalade eli unvanyla yabanc devletlere eliler

gnderilmekteydi. Bu eliler Osmanl Devletinin Batyla haber an oluturan Krm hanlar,

Eflak-Bodan voyvodolar, Dubrovnik Cumhuriyeti ve Erdel beyleriyle birlikte Osmanlnn d

iletiimini salyorlard. Osmanl diplomasinin (Mustafa Nuri Paa, 1979: 292-293, nalck, 1964:

673)5 nemli bir ayan oluturan ve yabanc elilere titizlikle uygulanan protokol kurallarnaEl-

Kadimu Yzaru denilmekteydi.

18. yzylda eliler temsil grevlerinin yansra Baty tanma ve alglamada arac rol stlenmilerdi.

phesiz elilerin neminin artmasnda 17. yzylla birlikte yaanan gelimelerin nemli etkisi

olmutu. Osmanl diplomasisinde karlkl eitlik ilkesinin uygulanmaya balad dnem olmas

nedeniyle III. Muratn saltanat nemli bir yere sahipti. Osmanl idaresinin Lehistan ve Fas

4 Batllar Osmanllarla kurduklar ticari ve siyasi nitelikteki ilikilerde iletiimi salayabilmek iin dou dilleri alanndaeitim veren okullar kurmulardr. Venedik Cumhuriyeti 1551de ald bir kararla 8 ila 14 ya arasndaki genleri dahaok gndelik ilerde kullanmak amacyla Giovanna della Lingua olarak yetitirmeye balamtr. 1621de Polonya KralI. Sigismund, 1669da Fransa Maliye Bakan Colbert dil genci yetitiren okullar kurmulardr. Dil bilen genler ticariilikilerin yansra kltrel al verite de etkili olmulardr.5 Osmanl diplomasisini 15-17. yzyllar arasnda Divan- Hmayun ve ona bal kalemler yrtmtr. Bu dnemdediplomasinin temel aktr Reis-l Kttaptr. Katiban- Ahkam- Divan ve Katban- Hazine-i Amire olarak iki grubaayrlan Osmanl sivil brokrasisi iinde menasb- sitteden saylan reis-l kttapn arl vard. Katiplerin en stderecelisi olan ve ilk devirlerde tamamyla niancya bal olan makamn nfuzu 18. yzylda genilemi ve tamamend ilerden sorumlu bir devlet memuru durumuna gelmitir. 16. yzylda Celalzade Mustafa, Mehmet Bey ve Feridun

Bey gibi gl reis-l kttaplar dneminde niancnn denetiminden karak sadrazamn sa kolu haline gelen bu grevKprller zamannda etkinliini artrmtr. zellikle ami-zade Mehmet Efendinin kurumun saygnlnnartmasnda rol byk olmutur.

SOSYAL BLMLER DERGS

60


6/31

zerindeki etkinliinin geniledii, ngilizlerle ticari ilikilerin gelitirildii bu dnemde Batda

Avusturya, Douda ran ile giriilen mcadele mali ve sosyal yapda sarsntya yol at. 14 yl sren

sava sonunda 1606 Kasmnda imza edilen Zitvatoruk Antlamas bar getirdii gibi yeni bir

dnemin balangc oldu (Ktkolu, 1993: 201-222).

Budin Valisi Ali Paann temsil ettii Trk tarafyla Komorin Valisi Molarn temsil ettii

Avusturya arasnda yaplan antlamaya gre o tarihe kadar Osmanl padiahlaryla ayn dzeyde

kabul edilmeyen ve kendisine kral diye hitap edilen imparatora bundan byle esardenilmek

suretiyle eitlik ilkesi kabul ediliyordu. Zitvatoruk sonras Osmanl Devletinin uygulad ofansif

sava politikasn defansif sava politikasna dntren ikinci gelime 1699da imzalanan Karlofa

Antlamasyla yaanmt. Bundan sonra d politikada dengeler gz nnde tutulmaya allm,

rakip devletlerin tarafszln salayabilmek iin darya eliler gnderilmiti. rnein 1711deAvusturyaya Prens Eugene gnderilen eli Seyfullah Aann grevi Osmanl Prusya ilikilerinin

gerginletii ve sava aamasna gelindii bir noktada Avusturyann tarafszln salamakt

Uzunarl, 1995b: 95-98). Karlofa ve Pasarofa (1718) antlamalarn izleyen bir dizi ticaret,

seyr-i sefain antlamalaryla Avusturya, ngiltere, Fransa ve 1730 Belgrad Antlamasndan sonra

Rusya elilikler konusunda Osmanl Devletinde an diplomatik ayrcalk ve gvencesini elde

ettiler. Rusya Kaynarca Antlamasndan sonra konsolosluk haklarn geniletti. Bylece bir slam

devleti ilk defa olarak H

ristiyan devletlerle eit dzeyde diplomatik iliki sistemine giriyor veWestfalya esaslarna tabii oluyordu (Ortayl, 1985: 278-279). 1718 sonras arlk kazanan Baty

tanma abalar elilerin neminin artmasn salad. Sadrazam Damat brahim Paann Parise

yollad Yirmisekiz elebi Mehmet Efendiye verdii talimatta yer alan vesaiti mrana ve

maarifine dahi layk yla kesbi ittila ederek kabili tatbik olanlar takriri ifadesi bu anlayn

sonucuydu (Karal, 1940a: 19).

Diplomasi sahasnda 6 ubat 1836da Hariciye Nezareti kuruluuna kadar elilerle ilgili yaplan en

nemli giriim III. Selim dneminde younluk kazanan slahat abalarna paralel olarak Avrupann

byk merkezlerinde daimi temsilciliklerin kurulmas oldu (Kuran, 1968: 11).6 1793 ylnda Yusuf

Agah Efendinin Londraya bykeli olarak tayin edilmesinin ardndan Paris, Viyana ve Berlin

6 Padiahn tahta knn hemen ardndan Avrupann terakkiyat- cedidesi ve Devlet-i Aliyenin vaktu hali iktizasncadvel-i Avrupa ile peyda olan revabat- adidesi dvel-i Avrupa kardesince sefaret usulnun luzum- vazu tesisiniispatedip hususiyle bu evanda rabta-i dveliyeyi btn btn baka bir hale koyan Fransa htilali zuhur ile bilcmledvel-i Avrupay tedarkat- ihtiyatiyeye mecbur ettiinden Devlet-i Aliyenin dahi dvel-i fahime-i Avrupa nezdinde

birer ikamet elisi bulundurmas derece-i vucupta grlmekle dvel-i merkume nezdine birer eli gnderip ve senemddet tekmilinde anlar celp ve iade ve yerlerine bakalar irsal ile mihval-i meruh zere hem umur- sefaret idare

ettirilmek ve hem de bu tarikle ahvali dvele vakf baz zatler yetitilmek

gerekesiyle alan eliliklerin balca ikigrevi bulunmaktayd: Klasik elilik grevlerini yerine getirmek ve o lkede mukim Osmanl tccarlarnn haklarnkorumak.

SOSYAL BLMLER DERGS

61


7/31

gibi Avrupa siyasetinin belirlendii byk merkezlerde elilikler kurulmu ve bunlar 1821e kadar

grev yapmt. Ancak daimi grevle gnderilen elilerin byk blmnn yabanc dil bilmemesi,

Rum tercmanlarn, maslahatgzarlarn etkisinde kalmalar kimi zaman sorunlar karyordu.

Nitekim Yunan ayaklanmasnn balad dnemde Rum maslahatgzarlarn Babliye yanl

bilgiler aktarmalar sonucunda II. Mahmut bu grevlilerin hepsini birden azletti (Orhonlu, 1975:

15).7 Bylece Osmanl ikamet elilikleri muvakkaten ortadan kalkm oldu. On yl sren

kesintinin ardndan 1834de ayn bakentlerde alan daimi elilikler son dnem Osmanl

diplomasisini belirleyen klasik denge politikasnn uygulanmasnda etkili oldular (Kuran, 1968: 64).

II. OSMANLI ELLERNN AYNASINDAN BATI

Gerek zel grevlerle gnderilen fevkalade eliler gerekse 1793 sonrasnda daimi statde grev

yapan eliler edindikleri izlenimlerle Bat imajnn yeniden oluumunda etkili olmulardr

(Babinger, 1981: 352 vd.).8 Bu etkileim Osmanl cephesinde Batllama hareketini gndeme

getirirken, Fransa ve ngiltere bata olmak zere Batda Turguerie akmnn domasna yol

amtr. 1665de IV. Mehmetin Alman mparatoru I. Leopolde gnderdii Eli Kara Mehmet Aa

(. 1683) ve yaklak 150 kiiden oluan elilik heyetinin burada yaratt etkiyi Bat kaynaklarnda

saptamak mmkndr. Tarihi Hammer Trk elilik heyetinin 8 Haziran 1665 tarihinde Viyanaya

girerken uyandrd ilgiyi kraln Trke tercman Meninskinin tuttuu raporlardan u ekilde

aktarr: ... Elilik alay , Schwechattan itibaren parlak bir trenle ilerlemeye balam ve heyete

ho geldiniz demek zere saray mareali ile heyetin iae ve ibate komiseri olarak grevlendirilen

Von Ugarte karnc gelmiti. Elilik heyeti, en nde kentin esnaf loncalar temsilcileri...atllar,

daha sonra imparatorun ve saray mareallerinin mahiyetleri, sultann imparatora hediye ettii at

yedekte, daha sonra aalar, tu ta yan yenieri ve hemen arkasndan imparatorun on iki

borazancs , saray mareali ile saray komiseri arasnda, imparatorluk mareali tarafndan

7

Tercmanlk Osmanl diplomasi rgt iinde zel bir neme sahiptir. 16. yzyl sonrasnda Divan tercman olarakgrevlendirilmi olan kimseler daha ok Macar, talyan, Leh, Alman, Rum aslllardan olumutur. Sadrazam FazlMustafa Paann Kandiye kuatmasnda ve bar grmeleri srasnda byk yardmn grd Panoyoti NicoussiosMamonius adl Sakzl bir Rumu bu greve getirmesinin (1669) ardndan ba tercmanlk grevi 1821e kadar FenerliRumlarn elinde kalmtr. 1709 ylnda ilk defa olarak skerlet-zade Nicolann Bodan voyvodalna tayin edilmesizamanla geleneksel bir hal alm Fenerli Rum beylerinin Osmanl ynetim erki iindeki yerlerini salamlatrmtr.Ancak bu durum baz zamanlarda olumsuz gelimelere yol aabiliyordu. skerlet-zadelerden Aleksandrn 1740 ylndaAvusturya ve Rusya ile yaplan bar grmeleri srasnda devletin srlarn kar tarafa aklamas idam edilmesineneden olmutu. Ayn ekilde II. Mahmutun Halet Efendinin nerisiyle bu greve getirdii Mauroussinin idamnnardndan ba tercmanla Rumlarn getirilmesinden vazgeilerek 1821de Bablide bir tercme odas kurulmu vemhendishane hocas Yahya Naci Efendi oluyla birlikte yabanc dil renmeye hevesli genlere dil eitimi vermeklegrevlendirilmiti.8 Babingerin daha ok VenediklilerinRelationileriyle karlatrd sefaretnameler yalnzca diplomasi tarihi asndan

deil kltr tarihi ynnden de nemli belgelerdir. Rnesans sonras Bat dnyasnn Osmanl zerinde uyandrdyanklar bu eserlerden karmak mmkndr.

SOSYAL BLMLER DERGS

62


8/31

gnderilen muhteem bir atn zerinde bykeli, saray tercman, bykelinin olu, bir imam ve

bir kad arasnda yryen iolanlar , mhrdar, subaylar, hazinedar...kahya, divan efendisi ve

bykelinin krmz bayra nnde Trk mzii icra eden mehterhane ve st krmz kumala

rtl olup, iinde padiahn imparatora sunduu hediyeleri ta yan araba yer alm olarak

ilerlemiti...(Altar, 1980: 31-32).

Kara Mehmet Aann Viyanada grd ilginin boyutunu olaya tank olan Evliya elebiden ve

saray maviri Lorenzo de Churelichzin notlarndan karmak olanakldr (Altar, 1980: 35-38).

Mehmet Aa greviyle ilgili bir sefaretname yazmamtr; ancak Evliya elebi mehur

seyahatnamesinin yedinci cildinde bu ziyaretle ilgili ayrntl bilgiler aktarmtr. Evliya elebi her

zamanki slubuyla holand eylerden bahsederken anlatmaya kalksak dilimiz aciz kalr

ifadesini kullanr, ancak i eletiriye geldiinde dili son derece inelidir. Kraln fiziki tahlilinin

yapld blmn bal kraln irkin ehresinin ekilleri olarak kaydedilmitir. Son derece

ilgin betimlemelerle canlandrd kralla ilgili szlerini u ekilde balar: O kadar acayip ve

irkin ehrelidir ki bu kral insanolu ve dier hayvanlar grnce bylenmi gibi tir tir titreyip,

dilleri tutulur. O sebepten kral hintu arabalar iinde gizleyip, gezdirerek ba ve baheleri

gsterirler. Ama o kadar asil, olgun, zeka sahibi ve akll kimsedir sanki Aristodur. Btn

grmelerde ve toplantlarda byk sznden akllca sz edememilerdir. Halkn sever, tedbirli

ve hnerli bir keferedir. Lakin szn dan dan syler, irkin ve aba seslidir.(Evliya elebi, 1991:

170).

Evliya elebi Mehmet Aann sefareti sebebiyle bulunduu Viyanann havasndan ok etkilenmi

ve blge insanlarnn gzelliini bu sihirli havaya balamtr. Kadnlarn klk kyafetleri ve toplum

iindeki saygnlklar da onu etkileyen unsurlar arasndadr. Anlattna gre yolda bir kadn

giderken, kral o kadna rast gelse eer at stnde ise kral, atn ban ekip durur ve kadn nnden

geer. Eer kral yaya ise el kavuturup durur ve kadn kral selamlar, kral da bandan apkasn

kar p, kadna sayg gsterir ve kadn getikten sonra kral geer. Bu diyarda ve dier kafir

lkelerinde sz kadnn olup, Meryem akna kadna saygl olurlar (Evliya elebi, 1991: 183).

Seyahatnamede yer ald ekliyle lkenin topraklar geni olduu kadar verimlidir ve yetien

rnlerin emsali yoktur. Bir kileden elli kile mahsul alnr, ancak buna ramen halk daha ok

zanaatla ura p iftilie itibar etmezler. ou kaytsz ve tembel olup iki ve zevke dkn

olduklarndan vilayetlerinde daima ktlk grlr. Halk eitli etnik kkenlerin bileimi olup dilleri

son derece ardr. Paralar dokuz dirhem deerinde halis gmtendir. Yedi ehirde baslr ve

piyasaya srlrler.

SOSYAL BLMLER DERGS

63


9/31

Evliya elebinin renkli bir slupla anlatt Viyana hakkndaki szlerini balay dikkat ekicidir:

...Binlerce acayip ve garip eyleri seyrettikten sonra iki ay on yedi gn Be ehrinde zevk ve

sefalar ettik. Grdmz, gezdiimizi, konutuklarmz, dostlar, dilleri....hep yazm olsak

Bee ait bir cilt olur. Grmediimiz yksek devlet ve byk belde olduundan vakarl esarn ne

kadar yakn varsa vezir ve vkela hepsi ile tantk. Onlardan rendim ki bizim eli, stanbuldan

Neme elisi gelinceye kadar Bete bir, bir buuk yl oturmu. Bunu duyunca aklm bamdan gitti.

Acaba bu kafir lkesinde seyahat, ticaret ve ziyaret yoktur bir yl, bir buuk yl hapis gibi nasl

dururlar diye dndm. (Evliya elebi, 1991: 185). Gezdii onca yer ve tank olduu birok

olaya kar Evliya elebinin de geleneksel yaklamn etkisinde olduu anlalmaktadr.

Elilerin Batda yaratt olumlu izlenimlerin yansra olumlusuz kimi davranlarna da

rastlanmaktadr. Sleyman Aann 4 Austos 1666da Fransaya ayak bas p bir Trk treniyle

karlan, kurumlu aann Fransz dilerini kk drc davranlar, Kral XIV. Louisi ayaa

kaldrmak istemesi, kraln debdebesinin en aa Trk padiahnn atnda bile bulunduunu

sylemesi Franszlarn tepkisini ekmitir. Molierenin le Bourgeois Gentilhommeundaki Trk

treninin yazlmasnda elinin olumsuz davranlarnn etkili olduu bilinmektedir (And, 1958: 7).

Trk- Fransz ticaretini gelitirme dncesiyle Fransaya gnderilen ve diplomatik nezakete aykr

davranlaryla Franszlar kzdran Mteferrika Sleyman Aa her eye ramen yazd

sefaretnamede Fransada ilgisini eken eyleri aktarmaktan geri kalmamtr. ou kendi kltrne

ve sosyal yapsna yabanc gelmekle birlikte elinin grdklerinden etkilendii anlalmaktadr.

Sleyman Aa Fransayla ilgili unlar yazmaktadr: ...Ol diyarn iinde sekiz bin ehir ve bilhesap

kyleri vardr zira bizim diyarmz gibi birbirinden bait berr yaban yoktur ve ol mamur vilayettir

ki bir kyden etrafna nazar etsen on iki ky dahi grrsn bundan malum ola ki mertebe mamur

vilayettir. Paris ehri Msrn iki kat kadar byktr ve ol ehrin evleri alt yedi tabakadr ve ol

ehirden Frane padiahna tahsil olunan hazine drt Msr hazinesi kadar mal tahsil olunur. Paris

dedikleri ehirde be her sene yirmi milyon hazine Frane padiahna tahsil olunur ve btn Frane

diyarndan Frane padiahna be her sene iki yz bin atl ve yz bin yayan askeri vardr ve

bundan mada donanmas yz byk kalyon askeri elli bin adamdr...Palankalar birer kat iken ikier

er kat eylemitir iki yz kaleden ziyade grdm. Frane padiah beylerin yardmyla deil kend

askeri ve kend hazinesiyle cengeder...askeri arasnda gayet zabt rabt vardr. Frane padiahnn

trl askeri vardr bir trls yayan ve bir trls atl ve bir trls dahi dragon tabir ederler

bunlarn atlarvardr... Ekonomik ve askeri yapnn yansra sosyal yaamdan da dnemin Osmanl

SOSYAL BLMLER DERGS

64


10/31

kltrne yabanc baz unsurlar elinin kaleminden yansmaktadr. Bunlar arasnda harem

geleneinin olmay ve tek elilik dikkat ekmektedir. Tahta kma hakknn byk kardee ait

olduunu syleyen eli veliahtlarn yetitirilmesiyle ilgili olaraksa u notu kaydeder: Franszlarn

adetlerine bizim adetler benzemez. Onlarn ehzadeleri bizim ehzadelerimiz gibi sarayn iinde

saklanmazlar. ehzadeler on yana gelince onlara sefere, ilm-i hendeseye ve sair umura mteallik

olan eyleri talim ederler ve lalas dahi byk ademler ile konuup grmesini talim eder (Aknc,

1973: 9-10). ehzadelerin 16. yzyl sonundan itibaren sancaa karlmad, sarayda d

dnyadaki gelimelerden kopuk olarak yaamn srdrd bir Osmanl siyasi gelenei

dnldnde Sleyman Aann bu konuyu kayda deer buluu artc deildir.

phesiz Osmanl sefirleri iinde gerek Batl gerekse Trk tarihilerin en ok ilgisini eken

ahsiyet Yirmisekiz Mehmet elebidir (Gek, 1990: 79-84). III. Ahmet dneminde Fransaya

gnderilen eliyi ekici klan yn, seyahatinin gerekletii dnemin Osmanlnn bir baka gzle

Baty tanmaya alt ve Batnn yaam normlaryla tant a olmasdr. Osmanl Devletinin

barok an oluturan ve popler tarih yazmnn Lale Devri olarak adlandrd dnem Pasarofa

Antlamasyla balay p Patrona syanyla son bulan 1718-1830 aras bir tarih kesitidir. Mehmet

elebi Fransa dn yazd ve III. Ahmete sunduu sefaretnamesinde devlet ricalinin Batyla

ilgili dncelerinin olgunlamasn salamtr (Karal, 1940: 19). 7 Ekim 1720de 400 kiilik bir

heyetle Fransaya hareket eden Mehmet elebi 16 Mart 1720de ulat

Fransada grevinin siyasi boyutu itibariyle baarl olmasa da kltrel ilikilerin gelitirilmesi balamnda etkili olmutur.

Batya bak asndan daha nceki elilerden farkl bir kimlii temsil eden Mehmet elebi

hakknda Tanpnar, onun Parisi Kanuni dneminin anl hatralar arasndan marur bir gzle

Viyanay izleyen Evliya elebiden daha farkl bir gzle izlediini syler ve ekler: O, 18. asr

Parisine Karlofann ve Pasarofann milli uurda at hazin gedikten ve devlet ilerinde

pimi zeki bir memurun tecrbesi ile bakar. (Tanpnar,1956,9-10).

Sefaretnamesini son derece zarif bir slupla kaleme alan ve zengin betimlemelerle okuru cezbeden

eli Parise ulancaya kadar konakladklar her yerin zelliini kaydetmitir. Montpellier kentinde

tacirlere ve seyyahlara kolaylk salamak amacyla alan ulam kanallar ve kprler ona gre

blgede ticaretin gelimesinin ve ekonomik zenginliin balca sebebidir. Dediklerine gre

kanaln byk faydalarn grmler ve bir ok mal bu yoldan nakletmiler. Yaplan sarfiyat akl

almazm. Kanaln almas srasnda byk binalar yapmak zorunda kalmlar. Zira Agde nehri

zemininden Naurouze dedikleri yer arasnda 120 zira ykseklik fark olduundan ve gemileri yoku

yukar karmak mmkn olmadndan nehirde yontma talar ile her birine er drder gemi

sabilen havuzlar yapmlar...Baz nehirler kanaldan daha alak olduundan kanal nehrini aktmak

SOSYAL BLMLER DERGS

65


11/31

iin byk kprler kurup nehri o kprlerden aktmlar...Koca bir nehir dahi kpr altndan

akabilir...Gemiler o kprlerin altndan geip giderler. Bu cihetle byk sarfiyat yaptklar

bellidir.(Mehmet elebi, 1989: 9-10). Yirmisekiz Mehmet elebinin yolculuk gzergahnda ve

Pariste dikkatini ekenler arasnda kadnlarn toplumsal yaamdaki konumlar da bulunmaktadr.

Grdkleri karsnda Fransa avratlarn cennetidir, zira hi zahmet ve meakkatleri yoktur,

istedikleri her ne ise hemen yerine getirilir demekten kendini alamaz. Aslnda elinin evresinde

bulunan kadnlarn byk blm sosyal statleri itibariyle yksek zmreye dahil aristokrat

kadnlard ve bunlarn durumlar tara kadnlarndan ok farklyd. Yine de kadnlarn erkeklerle

ayn mecliste kag olmakszn yer almalar karsnda duyduu aknlk 10. yzylda Trkler

arasnda bulunan Arap seyyah bn Fadlann Trk kadnnn Arap kadnndan daha zgr olmas

karsnda duyduu aknlktan farkl deildir.

mar edili biimi ve zenginlii Parisin eli zerinde brakt dier bir izdir. Paris ehri aslnda

stanbul kadar yoktu. Lakin binalar er, drder kat olup yedi kat yaplm evleri pek oktur. Her

kentinde bir aile oluk ocuuyla oturur. Sokaklarnda ok kalabalk grnr, zira avratlar

sokaklarda ev ev gezerler, asla evlerinde oturmazlar. Erkeklerle kadnlar bir arada oturduklarnda

ehrin ii ziyade kalabalk grnr. Dkkanlarda oturup, alveri edip, pazarlk eden avratlardr ve

dkkanlar emsalsiz grlmemi eylerle tklm tklm doludur. stanbulu gz nnde

bulundurmazsak benzersiz birehirdir.(Mehmet elebi, 1989: 44-45). Ziya Paan

n Diyar-kfr gezdim beldeler kaaneler grdm/ dolatm mlk-i slam btn viraneler grdm dizesini

anmsatrcasna grd bakml baheleri ve saraylar ayrntl biimde anlatan Eli Franszlar

yurtlarna iyi bakmlar, her yann bayndr klmlar derken beenisini ifade eder. Ziyaret ettii

rasathane, t bbiye, cam ve kat fabrikalar, askeri kurumlar dnemin Fransasnn bilimde,

eitimde, siyaset ve kltr alanlarnda gelimilik dzeyini ortaya koyar. Yirmisekiz Mehmet elebi

buradaki zenginliin altnda yatan nedenin smrgecilik siyaseti olduunu anlayamamakla birlikte

u yorumu yapar: Hindistana varncaya dein dzenli savalar sayesinde, birok kaleleri feth

etmi ve mamur binalar yapmlardr...Fransada on be bin kese akeye sahip tccarlar vardr.

Tccarlar ok para kazanr, zevk ve sefalarna da ok dkndrler. Yol stnde her trl yiyecek

ve iecek satan dkkanlar, herhangi bir konak yerine gelindii zamanda ileri gayet iyi denmi

konforlu hanlar bulmak iten bile deildir. (Tuncer, 1997: 72).

Osmanl bakentinde astronomiyle ilgili aratrmalara ve rasathaneye muhafazakarlarca olumsuz

yaklald bir dnemde Fransada bu alanda kaydedilen yol yle anlatlr: Sabit yldzlar ve

sayyareleri seyretmek iin bir drbn yapmlar. Byle ki aynas berber aynas kadar, muhafazas

tenekeden ve silindir biiminde, kuyu tulumbas gibi birey olmutur. Boyu elli arndan fazla...aya

SOSYAL BLMLER DERGS

66


12/31

baktk. Gayet byk grnp drbne smazd. Heyetini byle mahede eyledik ki, ii snger

gibi bir somon ekmeyi ortasndan kesilince nasl grnrse yle grnyordu. Gya kamerde

ukurlar ve ller olup, yerler glge olduundan mavi renkte grnp zemini beyaz ve berrakt.

Subhanel hallak! Lakin a mahede edemedik, zira Frenk taifesinin bazlar buna

inanmlard.(Mehmet elebi, 1989: 49-50).

Mehmet elebi Pariste bulunduu sre iinde kentin sanat ve kltr evrelerinden uzak

kalmamtr. Sefaretnamesinin en zel blmn oluturan operadaki gece, eseri sadece diplomasi

tarihi asndan deil kltr tarihi bakmndan da nemli klmaktadr. Eliye gre operann yksek

snftan muteber bir nezaret edeni vardr. ok masrafl bir sanat olduu iin gelirlerini

birletirmiler ve devlet hazinesine ait birok mal balamlardr. Kazan ok olurmu. Opera bu

ehrin hoa giden eylerindenmi Mehmet elebi, 1989: 33). Oyundan ok temsildeki grsel

efektlerden etkilenmie benzeyen eli operay yle anlatr: Bunun asl bir hikayeyi mcessem

gstermek her hikayeyi bir kitap edip basmlar hepsi otuz kitap olmu her birinin ad var. Her

mecliste bir hikayeyi henz zuhur ediyor gibi gsterirler. Bizim olduumuz mecliste bir padiah

vard, baka bir padiahn kzna ak olmu ve istemi. Ancak kz da baka bir padiahn oluna

ak imi. Aralarnda geen sergzetleri aynile gsterdiler. Mesela padiah kzn bahesine varacak

oldu gzmzn nnde duran saray bir anda kaybolup yerinde bir bahe zuhur etti ki, limon ve

turun aalar

yla doluydu. Bir vakit oldu ki dua etmek iin kiliseye varacak oldu. O baheninyerinde derhal koca bir kilise ortaya kt. Aralarnda birlemek ve ayrlmak iin byye mracaat

lazm geldiinde trl trl sihirler gsterip hokkabazlklar ettiler. Atl ve piyade askerleriyle

cenkler gsterdiler...imek ve gk grlts gsterdiler ki, hele grlmedike itimat

olunmayacaktr. Hele akn ne olduunu o derecede ortaya koyarlar ki, gerek padiahn ve gerek

kzn ve gerek ehzadenin hareket ve tavrlarna bakldka yrei acrd insann. (Rado, 1970:

53).9

Mehmet elebinin Fransadaki izlenimlerini yanstan Sefaretnamesi Osmanl sekinleri arasnda

ilgi uyandrd. Avrupa ile bu trden alveriler ilk kez sosyal ve kltrel hayat zerinde baz hafif

etkiler dourmaya balad. 1721de Pariste Trk eliliinin balatt moda, stanbulda daha kk

lde bir Frenk tarz ve modasyla karlk buldu. Fransz baheleri ve dekorasyonlar, Fransz

mobilyas saray evrelerinde ksa srede moda oldu (Lewis, 1984a: 47). Ancak ziyaretin phesiz

en nemli sonucu Trk Matbaaclnn temellerinin atlmasyd. Mehmet elebinin olu Sait

9

Byk ihtimalle Mehmet elebi o dnemin nl bestecilerinden Jean Batiste Lullinin Theseus adl lirik trajedidenhareket ederek besteledii operay izlemitir. kinci kez gittii temsilde ise La Mothe tarafndan bestelenen Omphaletrajedisini izlemitir.

SOSYAL BLMLER DERGS

67


13/31

elebi ziyaret boyunca en ok basma sanatna ilgi duymu ve stanbula dnnde bir matbaann

kurulmas iin sadrazamn desteini salamaya almt. Ayn konuda gayret gsteren brahim

Mteferrika (Berkes, 1985: 51-52) ile i birlii yaparak gerekli giriimlerde bulunan Sait elebinin

gayretleriyle 5 Temmuz 1727de stanbulda bir matbaa almasna dair izin veren ferman

karlmt (Lewis, 1984a: 51-52). Bu matbaada baslan Avrupa devletlerinin tarihi ve corafyasyla

ilgili eserler Mslman dnyada Rnesans sonras oluan yeni Batl yaam biiminin ve

dncesinin daha geni tannmasna olanak salayacakt (Baysal, 1968: 27-54).10

Fransz etkisinin geliiminde Parise giden Osmanl elilerinin aktardklarnn yansra stanbul'da

grevli Fransz diplomatlarn almalar da belirleyici olmaktayd. Bunlar arasnda Fransay

1728den 1741e kadar temsil eden Marquis de Villeneuve ile ordunun modernizasyonunda nemli

katklarda bulunan ve sonradan slam dinini benimseyerek Humbarac Ahmet Paa olarak anlan

Comte de Bonnevalnn zel bir yeri bulunmaktadr. Albert Vandal, Mehmet elebinin olu Sait

elebiyle Bonneval arasndaki ilikiyi anlatrken Sait elebi zerindeki Fransz etkisini u ekilde

tasvir eder: Kudsdeki Lieux-Saint nezaretinin Latin papazlarna terk edileceini bildirmek zere

Fransaya giden babasna bu seyahatte refakat etmiti; ehirlerimizi dolam, naiplik devrindeki

Fransay grm, saray elencelerinde bulunmu ve medeniyetimizi yakndan mahede etmiti.

te, gnn birinde gzlerini kamatran bu Garp alemi imdi mtemadiyen onun zihnini, teshir

edici bir hayal gibi igal ediyordu. Sefaret katiplerinden biri onun hakk

nda unlar

yaz

yor: O, oksevdii ve daima teessrle yad ettii Parisin az ok havasn da tamaktadr... Fransz hrriyeti bir

trl aklndan kmyor. Bu hal en bynden en kne kadar esir olan bu memlekette, ona

esaretin verdii strab arttrmaktan baka birey yapmyor. (Perin, 1940: 33-34).

Osmanl elileri iin siyasi grevle gittikleri Avrupa devletleri ayn zamanda dnyadaki

gelimelerden haberdar olduklar birer okul ilevi gryordu. Bu bilinle hareket eden elilerden

biri de her frsat ve imkanda bireyler renmek, her elinin en faydal vazifesidir diyen Ahmet

Resmi Efendiydi. 1757 ylnda III. Osmann lm zerine tahta kan Sultan III. Mustafann

clusunu haber vermek zere Viyana (Neme)ye gnderilen Ahmet Resmi Efendi Viyanaya

ulatnda Avrupada Yedi Yl Savalar srmekteydi. 1748 tarihli Aix-la-Chapella

Antlamasndan honut kalmayan Prusya Kral Byk Friedrich ile Maria Theresa, bir kez daha

10Balangta yalnzca askeri alanla snrl olan telif ya da eviri eserler zamanla tarih ve corafyaya dair eserlerin

basmyla zenginleti. Kimi kaynaklarda I. Mahmut tarafndan brahim Mteferrikaya yneltildii ne srlen Kffarn ekser zamanda galebesine ve ehl-i slamn malubiyetine sebeb nedir eklindeki bir soru Batnn farklynleriyle tannmas ihtiyacnn ciddi biimde ortaya ktna iaret etmekteydi. Buradan hareketle baslan eserler

iinde bu gayeye hizmet edenlerin yer almasartc deildi. 1729dan I. Merutiyete kadar olan zaman dilimi iindebaslan eserler iinde sefaretnamelerin ve seyahatnamelerin yansra ok sayda Avrupa ahvaline dair eser yeralmaktayd.

SOSYAL BLMLER DERGS

68


14/31

savamaktayd. Bu olumsuz koullar altnda 19 Nisan 1758de muazzam bir trenle imparatorluk

sarayna kabul edilen elilik heyeti resmi grevi bittii halde Haziran 1758 ortalarna kadar

Viyanada kalmt. Friedrichin Viyanaya saldrmas olaslnn gndemde olduu ve kentin adeta

ordugaha dnt bu dnemin pek keyifli gemedii anlalmaktadr (Aksan, 1997: 56-58).

Ahmet Resmi Efendi dn sonras kaleme ald sefaretnamesini seleflerinden farkl olarak

yalnzca yolculuk srasnda yaadklarna dayal bir an kitab olarak deil, buradaki siyasi ve

ekonomik yapy tahlil etmeye alan bir eli duyarllyla hazrlamtr (Mustafa Hatti Efendi,

1999: 17-52).11 Yolculuk ayrntlarnn anlatld ilk blmn ardndan gelen Tefsil-i Memalik-i

Neme adl blmde memleketin ve hkmetin tasvirine giriir. Neme memleketi, her biri

hkmet ve halk bamsz olmak zere dokuz kralla ve drt dkala blnm olup, bunlarn

bandakilerin hi birisi krallk ve dukalklarndan ne atlabilir ve ne de buralara atanabilirler. Her biri elektr olarak anlan dokuz kraln iinden seilen bamsz bakan imparator olarak anlr.

mparatora itaat etmek ve gerekli durumlarda asker yardmnda bulunmak dierleri iin dini tre ve

yasa gereidir.(Ahmet Resmi Efendi, 1980: 28). Buradaki ticari ilikiler de elinin dikkatinden

kamamaktadr. Her ne kadar Osmanl ile kyaslama yapt yerlerde elinin ifadelerinde geleneksel

bak yanstan bir sten bak varsa da iten ie duyduu hayranlk ortadadr: Bunlar her ne

kadar bolluk ve refah iinde yaayan insanlar gibi grnmekte iseler de, aslnda devletlerini idarede

msrif olmay

p gayet namuslu ve akl

ba

nda davran

rlar. Gelir toplamak iin hile yoluna sapmay

dnmezler, para harcamakta ve ihracat meselelerinde, israftan bo yere para vermekten kanr,

para biriktirme ve azla yetinme kurallarn elden brakmazlar. Mesela Osmanl Devleti

tccarlarndan baka Bece mal gtren Frane ve ngiltere bezirganlarndan yzde otuz kuru

gmrk ve bir kzden drt be altn bac alrlar. ou iecein alm satmna karrlar. Mesela

arap ve ttn gibi halka gerekli eylerden asl deeri kadar vergi alrlar. (Ahmet Resmi Efendi,

1980: 33). Ahmet Resmi Efendi Avusturya ile Prusya arasnda yaanan atmalar yorumlamaktan

geri durmaz. Ona gre bu savalarn nedeni azimli ve yiit olarak nitelendirdii Friedrichin

topraklarn geniletme konusundaki ihtirasdr.

Sefaretnamede zerinde durulmaya deer bir dier nokta Viyana halknn gndelik yaamnn

anlatld ve metinle btnl dnldnde adeta sonradan yazlm izlenimini uyandran

blmdr. Doal evreden etkilendii yazdklarndan anlalan eli sosyal tabakalama asndan

11 rnein 1739da Belgrad Antlamasn teyid amacyla orta eli payesiyle Viyanaya gnderilen Mustafa HattiEfendinin Sefaretnamesi muhteva olarak, Ahmet Resmi Efendinin Sefaretnamesinden ayr bir nitelik tar. Mustafa

Hatti Efendi resmi kabul trenlerine, ikameti srasnda nasl vakit geirdiine, opera ve ziyafetlerdeki izlenimlerinekadar grdklerini kaydetmekle beraber siyasi ve ekonomik konulardaki izlenimlerini yanstmaz.

SOSYAL BLMLER DERGS

69


15/31

halk inceler. zellikle kentin yksek tabakaya mensup ahalisinin yaam sefaretnamenin son

blmnde ayrntl biimde anlatlr. Zenginler gne ge balayp sabahn erken vakitlerine kadar

srdrrler. le vakti yemee oturup, ikindiye yakn kalktklar gibi hintolara binip sayfiye

mekanlarna giderler. Ge vakitlere kadar sren gezilerin ardndan gne batarken kale iinde

bulunan tiyatrolara giderek buradaki komedi ve opera temsillerini izlerler. Temsil sonralarnda ise

birbirlerini ziyaret ederek sabaha kadar sren elenceler dzenlerler (Ahmet Resmi Efendi, 1980,

35-36). Ahmet Resmi Efendinin kiiliinde 18. yzyl Osmanl diplomasisini ve yeni ynelimlerini

inceleyen Virginia Aksan, almasnda sefaretnameyi bir bayapt olmamakla beraber, o dneme

kadar bu trn niteliini oluturan hakaret ve kmseme dolu kupkuru kataloglardan ayrlan

yepyeni, elenceli bir alma olarak deerlendirir. Ona gre slubundaki sadelik, nesnel gzlemler

ve zaman zaman kffar adetlerinden hayranlkla sz edilmesi ayrca Avusturya tarihinin bir

kesitine k tutmas eseri arpc klmaktadr (Aksan, 1997: 66).

Ahmet Resmi Efendinin Viyana ziyareti srasnda kazand deneyim alt yllk bir srenin sonunda

grevlendirilecei Berlin sefaretinde etkisini gsterecektir. Bu ziyaretin grnrdeki nedeni iki lke

arasnda 1761de imzalanan ticaret antlamas sonrasnda Prusya kralnn gnderdii hediyelere

karlk vermekti. Ancak ziyaretin gerekletii dnem gz nnde tutulduunda asl amacn basit

bir nezaket ziyaretinden te olduu anlalmaktayd. Her eyden nce Osmanl Padiah,

Friedrichin ittifak konusunda samimiyetini s

namak istemekteydi. Konu Osmanl

Devletinin kar

karya olduu nazik konum asndan nemliydi. 1739da Avusturya ile imzalanan antlamann

sresinin tamamlanm olmas, Lehistan kral III. Augustusun ar hastal karsnda byk

devletlerin kendisine halef belirleme konusundaki elikili ve mdahaleci tavrlar Osmanl

idaresini endielendirmekteydi. Bu konularda nabz yoklamaya ynelik olarak gerekleen ziyarette

Ahmet Resmi Efendi, Prusya kralna Osmanlnn Lehistan kralnn seimine ynelik herhangi bir

mdahaleyi tanmayacan bildirerek, Prusya-Rusya ittifaknn Osmanl aleyhine olmamas

konusundaki dilei iletecekti (Tansel, 1946: 290).

Berlin sefareti srasndaki gzlemlerine dayanan sefaretnamede Ahmet Resmi Efendinin tekine

olan baknda ciddi bir deiiklik gzlenmemekle beraber slup olarak daha bir rahat olduu

hissedilir. Lehistann yan sra Kuzey Denizi ve Baltktaki ticari merkezleri geni biimde anlatt

sefaretnamesinde zellikle denizlerden ticari amalarla yararlanmann buralardaki olumlu etkisi

zerinde durur. Ona gre blgenin tccarlar iin ticaret maddeleri geim ve mutluluklarnn sebebi

olduundan, bunlarn abucak satlmasna byk ihtimam gsterir ve ilerin yrmesi iin lazm

gelen hereyi yapmaktan kusur etmez ve geveklik gstermezdi...Ticaret ilerinde szlerine sadakat

SOSYAL BLMLER DERGS

70


16/31

ve doruluk konusunda akranlarndan stn olmak iin ellerinden geldii kadar kuvvet

sarfederlerdi.(Ahmet Resmi Efendi, 1980: 51-52).

Berlindeki kent dzeni, evlerin ina edili biimi, sokaklarn genilii sefaretnamede yer verilen

dier unsurlar arasndadr. zellikle tatan ina edilmi evler ve yangna kar oluturulmu itfaiye

tekilat yangnlardan ska etkilenerek kimi zaman harabeye dnen stanbulun temsilcisini bir

hayli etkilemitir.12 Ahmet Resmi Efendiye gre krk elli yl ncesine kadar orta halli bir kent

grnmndeki Berlinin bu konuma geliinde ekonomik refahn toplumsal yaama yansmas etkili

olmutur. Kentin doal kaynaklar ve endstriyel alt yaps zamanla fabrikalarn ve atlyelerin

kurulmasn salam, bu gelime toplumsal yapy etkilemitir. Gnden gne evler ve dkkanlar

oalm, dardan alet edevat ve mal gibilerden herhangi bir eye muhta olmamak iin uha ve

kuma, bundan baka her cins iin fabrikalar kurulmutur (Yuryaydn, 1987: 69).13

Berlin halkhavann mutedil olmasndan olsa gerek kadn ve erkeiyle gzel insanlardan oluur. Halk zevkine

ve elencesine dknlyle dikkat ekmektedir. Dinsel adan bakldnda ise halkn ounluu

Luteran olduundan byk skntlar yaanmad grlmektedir. Kiliselerinde putlar yoktur. Tek

Tanrya tapmakla nrler ve Katoliklere kar byk dmanlk gsterirler.

Sefaretnamenin bir blmnn hrs ve iktidaryla Avrupa siyasasn belirleyen II. Friedriche

ayrlm olmas nemlidir. Ahmet Resmi Efendinin aktardna gre kral btn bilimlere ilgi

duymakla beraber tarih konusunda son derece bilgilidir. zellikle Byk skender ve Timur gibi

hkmdarlarn yaamlar kraln ilgilendii, inceledii konular arasndadr. Ailesinin dertlerinden

uzak durarak, din ve mezhep ilerine karmamaktadr. Danmanlarna kar son derece dostane ve

alakgnll bir tavr sergileyen kral, devletin ileri gelenlerine kar ikram ve itibar gstermekten

ekinmez. Bu kimselerle grmesi gerektiinde kimseyi arac etmeden dorudan harekete geer.

Osmanl elisi savalarda yaralanarak i gremez duruma gelenlerle, yetim kalan ocuklarn eitimi

iin kurulan mkemmel yurtlardan da etkilenmitir (Ahmet Resmi Efendi, 1980: 71-73). Gzlemleri

tekini alglama konusunda geleneksel bakn dna ka iaret eden Ahmet Resmi Efendinin

Sefaretnamesinin uyandrd genel izlenim, eseri kaleme alann hayrete dp infiale kaplan bir

Osmanl deil, daha ok bulunduu ortamdan zevk almaya bakan ve hicivli bir dille olaylara

yaklaan biri olduu eklindedir (Aksan, 1997: 100-101). Sefaretname incelendiinde yazarn

12 Yangndan korkmakta olduklarndan korunma areleri almlardr. Gece gndz dolaan bekilerden baka hersokakta beer onar tane tulumbal kuyular vardr. Her kuyunun banda kzakl flar emre hazr bulundurulmaktadr.lgintir bu husus sonraki dnemlerde de elilerin vurgu yapt konular arasnda yer alacaktr. Ayn durum MustafaReit Paann Paris ve Londrada elilik greviyle bulunduu dnemde gnderdii raporlarda takdir konusu olarak

belirtilmektedir.13 Bununla birlikte, bu lkelerde servet dalmnda yaanan adaletsizlik Ahmet Resminin dikkatinden kamamaktadr.Eliye gre hayr ve bereket Memalik-i Osmaniyeye mahsustur.

SOSYAL BLMLER DERGS

71


17/31

Alman birliinin gereklemesinden tam bir asr nce birlie giden srecin arkasndaki etkenleri

doru bir ekilde saptad grlr (Yuryaydn, 1987: 70).14 Bununla birlikte devlet adamlarnn

iinde yetitikleri kltrel ortam tekinin alglanmasnda belirleyiciliini korumaktayd. Bu etkiyi

Ahmet Resmi Efendide gzlemek mmkndr. Deneyimli sefirin Sadrazam Muhsin-zade Mehmet

Paaya takdim ettii bir risalede yldzlarn kiiler zerindeki etkisinden sz ederek Rusyann

baarlarn yldzlarn zel durumuna balamas bu geree iaret etmektedir (Parmakszolu,

1983: 531 vd.).

18. yzyl imparatorluun ehresinin deimeye balad ve deiimin adeta zorunluluk olarak

algland bir dnemdir. Klasik nasihatname geleneine bal yazarlardan, Avrupann deiik

yerlerinde ksa sreli elilik grevinde bulunmu elilere kadar devlet ricalinin bir blm deiime

yn verirken, askeri snf gelimelerin snrlarn belirliyordu. Kimi zaman gelenein ciddi

direniiyle karlasa da Batl kurumlarla tanma bu dnemde balayacaktr. Kanuni sonrasnda

gelitirilen ilikilerden tr Fransa Osmanlnn karsndaki balca modeldir. mparatorluun

idari ve askeri kurumlarnslah etme amacn gden Nizam- Cedid hareketinin ncs III. Selim

henz ehzadelii srasnda Fransayla ilikilerini gelitirmenin yollarn aramtr. Fransaya olan

ilgisinin nedeni ilikilerin gerginletii Rusyaya kar bu devletin desteini salamakt. ehzade

Selim babas III. Mustafann bu lkeyle olan dostane ilikisi, Neme ve Rusyann Osmanl

zerindeki amalar

na kar

Fransay

gvence olarak grmesi gibi etkenlerin ynlendirmesiyleamcas Sultan I. Abdlhamitten gizli olarak Fransa Kral XVI. Louis ile iletiim kurmann yollarn

aramtr. Bu nedenle Baron de Tottun15 rencilerinden shak Beyi Parise gndermitir. Resmi

bir grevle olmasa bile shak Beyin Fransada bulunmas iletiimde kolaylk salayacakt.

Fransann stanbuldaki elisi Couffierin shak Bey daha hareket etmeden evvel ehzade Selime

yazd mektuba gre shak Beye en yeni kara ve deniz sava teknikleri retilecek, Fransann en

nemli kaleleri, tophane ve tersaneleri gezdirilerek sava tatbikatlar izletilecekti (Uzunarl,

1939: 200-204). Tm bunlar Batllamay yalnzca askeri alandaki teknik yenileme olarak

14Ahmet Resmi Efendi yalnzca sefaretnameleriyle deil, yazd dier eserlerle de Osmanl dnyasn yanstmtr.

Osmanl iin felaketle sonulanan 1768-1774 Osmanl-Rus savann ardndan kaleme aldHlasatultibar adleser bunlardan biridir. Bu eseriyle dier dinlere kar srekli savan vacip olduunu ileri srerek Osmanlnn sonugelmeyen savalara srklenmesine neden olan zihniyete eletiri getirmektedir. Ar bir dille eletirdii bu anlaysahiplerine gre Aristo gibi tedbirli bir vezir ve cemaatle be vakit namaz klan on iki bin sekin asker Kzl Elmayagitmek iin yeterlidir. Yine Ahmet Resmi Efendinin ifadesiyle bu kimseler cehli itiraf ve sandalye zerindeHamzaname nakl iden pehlivanlar gibi laf u gzaf idb Kzl Elma semtini, Budandan gelen alyanak elma gibi yenr

ey zannider15 Fransada baronlua kadar ykselen Macar bir asilzadenin olu olan Baron de Tott Fransa hkmeti adna Krmdakonsolosluk grevlerinde bulunmu. 1770de Osmanl hkmeti tarafndan anakkale Boazn tahkim etmekle

grevlendirilmitir. 1771-1776 arasnda ise Osmanl ordusunun yeniletirilmesi almalarna katlmtr. Ordunun talimve terbiyesinde bir ok yenilik yapld gibi Mhendishane-i Bahri-i Hmayunun kuruluunda yer alm ayrcatopuluk ve istihkama dair Franszca baz eserleri tercme etmitir.

SOSYAL BLMLER DERGS

72


18/31

alglayan dnemin Osmanl devlet adamlar iin nemli bir kazan olacakt. Ancak sonu beklenen

gibi gereklemedi 1786 yaznda Fransaya giden shak Bey burada tam bir sefahat hayatna dalm

ve hayal krkl yaratmt (Uzunarl, 1939: 237).

mparatorluun en buhranl dnemlerinde Batda elilik grevi yapan Osmanl temsilcileri bazen

bulunduklar ortamn skntlarndan ve grdkleri muamelenin uygunsuzluundan ikayet etmekten

geri kalmamlardr. Ancak bunu yaparken dahi kendi kltrleriyle karlatrma ve stnl

ortaya koyma kaygs n plandadr. Bu trden eletirilere yer verenlerden birisi 1787-1789 yllar

arasnda Madritte elilik yapan Vasf Efendidir. Sadrazamn zel katiplii grevinde bulunmu

olan, yazd tarihiyle Osmanl tarih yazcl iinde nemli bir yer edinen Vasf Efendi eserinde

ncelikle burada uygulanan ve yabanclar iin adeta bir ikence haline dnen karantina

uygulamasndan duyduu straptan sz etmekte, kendisine gereken ilginin gsterilmediinden

ikayet etmektedir. Barselona ve Valensiyada gerekli zenle arlanmayan eli verdii hediyeler

karlnda aldklaryla ilgili olarak memnuniyetsizliini u satrlarla ifade eder: Verdiim tm

nefis hediyelerin karlnda bana yaln zca ikiie zeytinya gnderdiler. Bu hareketleri bile

spanyollarn ne derece deersiz ve zay f karakterli olduklarn ortaya koyar.(Lewis, 1994: 116-

117). Bu satrlar grnte eliyi rahatsz eden balca konunun kendisine gnderilen armaanlarn

bekledii zenden ve gsteriten yoksunluu izlenimini uyandrsa da aslnda temel sorun deerler

aras

ndaki ayr

m

n bilin alt

ndaki rahats

z edici durumudur. Sz konusu durum o zamana kadarOsmanl geleneinde Benul Asfar (Sar Benizli Adam) olarak tanmlanan d dnyann insanna

bak da ortaya koymaktadr.

Sultan I. Abdlhamitin Rus-Osmanl savann srd srada lm zerine Nisan 1789da tahta

kan III. Selim Avrupa ile olan ilikilere saltanat sresince nem verdi. Austos 1791de Neme

ile yaplan Zitovi Antlamas padiahn bu siyaseti iin frsat yaratt (Kou, 1934: 111).16

Antlamann 13. maddesi gereince taraf olan iki lke dostane ilikiler gerekletirmek amacyla

karlkl olarak eliler gndereceklerdi. III. Selim ehzadeliinden beri yaknnda bulunan ve

gvenini kazanan Ebubekir Ratip Efendiyi Kurenay-ehriyardan baz mteneffizan- asrn hilaf

marazileri arzusuyla Nemeye gnderdi (Uzunarl, 1975: 61 vd.). 9 Kasm 1791de

umnudan hareket eden elilik heyeti 22 Aralkta Erdelin merkezi olan Sibine vard. Son derece

iyi karlanan eliyi zellikle emekli bir generalin ktphanesinde grdkleri hayli etkilemie

benzemektedir. Ktphanede bulunan Voltaire, Montesquieu, Rousseau gibi yazarlarn eserleri

zerine bilgi edinen Ebubekir Efendi burada bulunan Trk ve ran edebiyatna dair eserlerden

16Taraflar reisl kttap Abdullah Berri Efendi ile Kont Franois Esterhazy de Galanthann temsil ettikleri grmeler

sonunda 4 Austos 1791de imzalanmtr.

SOSYAL BLMLER DERGS

73


19/31

seerek baz blmler okumu, samimi davranlar ilgiyle karlanmtr. Ayrca kiliseleri gezmi,

onuruna dzenlenen balolara katlmtr. Kadn erkek ilikilerinin ve kadnlarn serbestisinin ilgisini

ektii anlalan eli dans gsterilerinden de etkilenmitir. Takrirlerinde Avrupa toplumlarnda

dansa ok nem verildiini, zel retmenlerle ocuklara dans retildiini, toplumda dans

bilmemenin ay p, bilmenin ise hner olduunu belirtmekten geri kalmamtr (Bilim, 1990, 264-

265). Ayn ekilde 12 Ocakta vard Temavarda izledii operadan bir hayli holanmtr. Daha

nce Sibinde komedya seyrettiinden kendisine burada tragedya izletilen eli beenisini temsillere

drt kez giderek ortaya koymutur.

Ebubekir Ratip Efendi ve mahiyetindekiler 12 ubat 1792de Bece varmtr. Burada kentin ileri

gelenleri tarafndan ziyaret edilen elinin konuklar arasnda son savata Osmanllara kar Bosna ve

Brdelende savam olan Prens Dellini de yer almtr. Her trl kibirden arnm olarak tasvir

edilen bu deerli komutan zel bir sohbet srasnda Osmanl askerinin yiitliinden sz aarak

ordunun Avrupa usulnde eitilmesi ve modern aralarla donatlmas gereklilii zerinde durmutu

(Bilim, 1990: 275). 26 ubatta kral tarafndan kabul olunan heyet eitli nedenlerden tr 153 gn

Viyanada kalmt. Bu sre zarfnda yazd mektuplarla III. Selime eitim sistemi ve sosyo-

ekonomik durumla ilgili baz tavsiyelerde bulunmutu. Bte ann kapatlmas, damga

resimlerinin konulmas, i ticaretin ve yerli sanatlarn gelitirilmesi bunlardan sadece bir kayd

(Tuncer, 1972: 73-74).

17

Gezmi olduu askeri akademi ve mhendishaneden olduka etkilenenEbubekir Ratip Efendi 1753 ylnda mparatorie Maria Theresia tarafndan kurulan Orientalische

Akademiede (Soysal-Eren, 1977: 94-101)18 dou dillerini mkemmel dzeyde konuan gen

doubilimciler karsnda duyduu hayranl yazd biriirle dile getirmiti (Tuncer, 1983: 584-

585). Elinin burada tant oryantalist adaylarndan birisi de yazd mufassal tarihiyle Osmanl

tarih yazmnda yeni bir dnemin kaplarn aralayan Joseph Hammer von Purgstalldi (Ortayl,

1982: 55-63, Sauer, 1972: 79-83).19

17Ratip Efendi yakn bir ilgiyle arland okulda rencilere eitli metinler okumu ayrca aralarnda bn Haldunun

Mukaddimesinin de bulunduu eitli kitaplar armaan etmitir.18 Bu okul Kralie Maria Theresa tarafndan diplomatlar, tccar ve uzmanlar iin Viyanada almt. Okulun 1754ylnda almalarna balamasyla slam hakkndaki almalar ve Trke retimi ilk olarak sistemli hale getirildi.Birok nl hocann ders verdii okuldan yetien arkiyatlar arasnda sonraki dnemde eserleriyle alana ciddi katksalayanlar bulunmaktadr.19

lber Ortaylnn 19. yzyln kendi kendisini yetitiren aydnlarndan biri olarak tanmlad Hammer (1774-1856)dou dilleri zerine ald eitimin ardndan 1799da Avusturyann stanbuldaki eliliinde greve balamtr. Budnemde imparatorluun baz blgelerinde bulunan Hammer Osmanl ve slam tarihine dair zengin bir malzeme

toplamtr. 1802de stanbula dnm 1806 ise Ya konsolosluuna atanmtr. Rus ar I. Nikolaya ithaf ettii veOsmanl tarihi zerine ilk modern tarih sentezi olarak kabul edilen byk eserinin yansra dou edebiyat ve sanatzerine birok eser kaleme almtr.

SOSYAL BLMLER DERGS

74


20/31

Ebubekir Ratip Efendi sefaretnamesinde Viyanada grd ve ilgisini eken gelimeleri geni

betimlemelerle anlatr. Ona gre Avrupada vergisini veren ve yasalara uyan birine kimse

karamaz. Kimseye bakalarnn evine, iine, giyecek ve yiyeceine karma hakk tannmamtr.

Alnan vergiler makbuz karlnda toplanmakta olup aksi durumlarda ikayet hakk

bulunmaktadr. zellikle Avusturyada kasabalar, iinde sanat erbabnn topland ve retimde

bulunduu yerleim birimleridir. Sanatkarlarn balca grevleri arasnda rak ve kalfalar ncelikli

olmak zere herkese yiyip imelerine zen gstermelerini, yasalara uymalarn, namus ve onurlarn

korumalarn, zel gnlerde ve mekanlarda toplumla ilikilerinde usulne uygun davranarak kibar

olmalarn tlemek de bulunmaktadr. Yine yazdklarndan anlald zere burada kyler

soylular tarafndan ticaret ve ziraata uygun yerlerde kurulur. Kral tarafndan kurulan kyler ise zel

artlara tabiidir. Masraflar hazinece karlanan bu kylerde yerleenlere bir ev ve 34 dnm tarla

verilir. iftiler on dnem vergiden muaf olup mlkleri ailelerine miras olarak kalr. Kyller 154

gn kraln arazisinde bedava alrlar.

Avrupann hukuk sistemi sefaretnamede zerinde durulan bir dier konudur. Eliye gre

Avusturyallarda eriat yoktur. sa peygamberin dinsel kurallarndan sadece nikahla ilgili olan

ksm kalmtr. Miras konusunda dahi dinsel kurallar etkili deildir. Bu toplumlarda din var

olmasna ramen ihtiyalara uygun olarak dzenlenen yasalar uygulanr. Hukuk sistemi kriminalve

ol olmak zere ikiye ayr

lm

t

r. Devlet sal

k konusunda da ciddi nlemler alm

t

r. zellikleespetalya olarak anlan hastaneler lkenin her yerine yaylm durumdadr. Tp eitiminde ise

modern tekniklerin yardmyla hayli yol alnmtr. Sosyal yaamda kadnn konumu dikkat

ekicidir. Toplumdaki yerleri son derece nemli olup herhangi bir kstlamalar, rtnmeleri ve

ekinmeleri yoktur. Burada salkl her insan istihdam ettirirler; ancak dknler ve i gremez

durumdakiler iin eitli yardm sandklar oluturulmutur. Her mahallenin papaz yardm

sandklar iin makbuz karl yardm toplar ve toplanan yardmlar ihtiya sahiplerine gnde

sekizer onar kroer olmak zere datlr. Tm anlatlanlarn ardndan yazar bir lkenin

kalknmasnda etkili olan faktrleri u ekilde belirler: Devletin yasa ve kurallar, disiplinli bir ordu,

drst ve becerikli memurlar, d lkelerle saygn ilikiler, eitilmi bir halk ve iktisatl kullanlan

dolu bir hazine (Bilim, 1990: 275-281).

Sefaretnamede ekonomik zenginlik ve bunun kaynaklar ayrntlaryla anlatlmaktadr. Ebubekir

Ratip Efendinin aktarmyla Avrupa devletleri lkelerinin paras dar kmasn diye yerli mallara

zel nem verdikleri gibi yabanc mallarn lkeye gelmesi konusunda seici davranrlar. Ayn

nedenle memleketin hemen her yerinde imalathaneler kurarak iinde ehil ustalar yetitirirler. Szkonusu durum Avusturyaya zg olmayp tm Avrupa lkeleri iin sz konusudur. rnein eskiden

SOSYAL BLMLER DERGS

75


21/31

Prusya kuma ihtiyacn d almla karlarken planl bir sanayileme sonucunda dar kuma satar

duruma gelmitir. Kurulan imalathanelerde kadn erkek byk bir igc istihdam edilmektedir.

Viyana ve Linzde retilen kumalar Trieste iskelesinden zmir ve Aydna kadar ulap

pazarlanmaktadr. Buralarda gelien bankaclk sistemiyse tamamen ekonomik durumun bir

sonucudur. Baz blmleriyle Yirmisekiz Mehmet elebinin sefaretnamesini andran

sefaretnamede dikkat eken en nemli nokta deer llerindeki farklla ramen son derece

objektif ve samimi oluudur. zellikle buradaki idarenin devletin varlk gerekesini halka hizmet

olarak belirlemesi eliyi derinden etkilemitir (Bilim, 1990: 285-291).

Ebubekir Ratip Efendinin Avrupa devletleriyle ilgili kaleme ald bir dier eseri ise sefaretnamesi

kadar tannmamakla beraber nem tayan Tuhfets-Sefare adl almadr. Ratip Efendi, Sultan

Selimin veliahtlndan beri btn arzusunun askeri ve mali rgtn gnn gereksinimlerine uygunolarak slah olduunu bildiinden Neme, Prusya, Rusya ve Fransa devletlerinin idari

tekilatlarndan sz eden bu eseri yazmtr. Yalnzca gzleme dayanmay p iindeki ifadelerden

ciddi olarak zerinde alld anlalan 600 sayfalk alma III. Selimin slahatlarnda yol

gsterici olmutur (Uzunarl, 1975: 59-60, en, 2003: 247-249). Avrupal devletlerin idari

tekilatlarnn analizine ve adapte edilebileceklerin aktarmna dair nerilere 18. yzylda kaleme

alnan baka sefaretnamelere de rastlanmaktadr. 1790 ylnda Prusyaya gnderilen Ahmet Azmi

Efendinin sefaretnamesinde20

Bab

linin almas

gereken nlemler; rvetin kald

r

lmas

, devletkademelerine i bilenlerin getirilmesi, maalarn adaletli datlmas, ordu ve donanmann iyi

yetitirilmi vaziyette ve her an savaa hazr bulundurulmas olarak sralanmtr (Tuncer, 1997:

103-104).21

Osmanl elileri Batnn deerlerini tanmlama konusunda ortaya koyduklar yeteneklerini, kimi

zaman Avrupal meslektalarnn diplomasi oyunlarn kavramakta gsterememilerdir. Bunun en

tipik rnei ilk daimi elilerden olan Esseyit Ali Efendidir. 1797de Fransaya gnderilen Ali

Efendi, Directoire hkmetinin ve General Bonapartenin Osmanl Devletinin Kuzey Afrikadaki

nemli bir liman olan Msrla ilgili planlarn sezememiti (Soysal, 1964: 194). Oysa Batllarn

Msr zerindeki amalar 17. yzyldan itibaren bilinmekteydi. lk kez 1672de Alman dnr

Leiphniz tarafndan ortaya atlan Msrn ele geirilmesi dncesi Fransann zerinde nemle

durduu bir konuydu. 1777de Fransann stanbul elisi Saint-Priest, lkesine gnderdii raporda

20 Bu eser daha nce incelenenlerden farkl bir nitelikte olmamakla beraber elinin zeyil ksmnda ortaya koyduudnceler dikkat ekicidir.21

Benzer nerilere Ya Antlamasn takiben 1794te Rusyaya eli olarak gnderilen M. Rash Paann RusyaSefaretnamesinde de rastlanr. M. Rash Paa Sefaretnamesi, .. Trke Yazmalar, no. 5084

SOSYAL BLMLER DERGS

76


22/31

Msrn zapt projesini ve bunun gerekelerini ortaya koyarken, Msr seyahatinden dnen Baron de

Tott tuttuu raporda ayn konuya deiniyordu (Ssl, 1983: 165).in dikkat eken bir baka yn

Reisl kttap Raid Efendinin kaleme alarak Sultan III. Selime sunduu bir layihada Fransann

Hindistan ticaretini kontrol altnda tutmak amacyla nemli bir nokta olan Msr ele geirmeye

alabileceine vurgu yaplmasyd.22 Ancak elilik grevi boyunca Dileri Bakan Talleyrand ve

Ba Tercman Codrikann ustalkla yrttkleri politikay anlayamayan ve bir diplomatn sahip

olmas gereken birikime sahip olmayan Ali Efendi, (Herbette, 1997: 130-154) Fransann 1798deki

Msr seferini Babliye bildirememi bunun sonucunda padiahn sert tepkisine maruz kalmt

(Karal, 1938: 167-177).23 Ayn basiretsiz tavr bar grmelerinde de srdrnce Parise

gnderilen Amedi Galip Efendi bu grevi yerine getirmiti.

19. yzyln banda Osmanl-Fransz ilikilerini olumsuz etkileyen Fransann Msr macerassonrasnda gerginlii yumuatmak ve ilikileri yeniden kurmak amacyla Fransaya gnderilen

Mehmet Sait Halet Efendinin Kafiristan dedii bu lkeyle ilgili yorumlar geleneki evrelerin

Batya bakn ortaya koymak asndan ilgi ekicidir. 1802-1806 yllar arasnda Fransada grev

yapan Halet Efendi, mehur Reisl kttap Rait Efendinin mhrdar yamakln yapm,

Ebubekir Sami ve Ohrili Ahmet Paalarn kethdal grevlerinde bulunmu, bunun yannda

Mevlevi Tarikatnn nde gelen isimlerinden Galip Dedeyle dostluk kurmu olan bir memurdu

(Karal, 1940b: 9 vd.). Fransaya ve buradaki toplumsal ortama kar

son derece nyarg

l

olmas

n

nbalca nedeni lkesinde Nizam- Cedid hakknda giderek artan muhalefet odaklarndan ve bilhassa

muhafazakar kesimden gelebilecek tepkilerden ekinmesiydi. u satrlar sz konusu ruh haline

iaret etmektedir: Frengistan , size ihafe veyahut iva iin, her kim sena ederse sual buyurasz;

sen Avrupaya gittin mi deyu? Hayr gitmedim; tarihlerden biliyorum der ise; iki ksmdan biridir ki

imdi izah olunur: Beli gittim ve biraz zaman elendim derse Frenklerin taraftar ve casusudur.

Gitmedim der ise iki ksmdr: Ya eektir, Frenklerin yazdklarn dinler, yahut gayret-i diniyesinden

tamamen Frenkleri metheder ki zemminde ehl-islam ksn deyu; ite bu kaide-i klliyeyi bilemez.

(Karal, 1952: 316).

Halet Efendi, bir baka mektubunda ise Frengistan sakil, zalam- kfr, cemi-i mahalini istiap

etmi, mferrihlii Mslmana gre deildir diyor ve stanbulda yaama ansna sahip olanlar

bahtl, kendisini de iinde bulunduu artlardan tr bahtsz sayyor. Sklkla can skntsndan

22Raid Efendi, Reisl kttap Raid Efendinin Moraya Dair Kaleme Ald Layhann Suretidir., 21 Aralk 1797,Sultan Selim-i Slis Devrine Aid Muhbert- Siyasiyye, .. Ktphanesi Trke Yazmalar, nr. 886, s.623

Ali Efendinin Dou Akdenizdeki gelimelerden tamamen habersiz olmas, Fransann skenderiyeyi zaptettiisrada yazd bir mektupta bunun aksini sylemesi zerine sinirlenen III. Selim elinin gnderdii tahrirat zerine Neeek herifmi eklinde not dmtr.

SOSYAL BLMLER DERGS

77


23/31

bahsederek Franszca renmeye heves bile etmediini, vakit geirmek iin beraberinde gtrd

Mevlevi Mehmet Dede ile Kuran okuduklarn yazyor (Karal, 1952: 314). Eli, Frenklerden

bahsederken, akl bakmndan bizim kayklarmz seviyesinde olduklarn, politikalarnn gayet

kaba olduunu, bizim gibi eci askerlere ve vkelaya sahip olmadklarn, hayvanat- acibe gibi

askerleri bulunduunu iddia ediyor. Franszlarn krallar olmadndan devlet olamadklarn, it

dernei denilmeye layk bir hkmet ekli kurmu olduklarn, Bonapartenin grevlendirmi

olduu bakanlarn ekya sergerdeleri gibi olduklarn, Talleyrandn papaz bozuntusu ve

devletleraras mnasebetlerde cahil olduunu ileri sryor (Karal, 1940b: 34-35).

Buna karlk ayn elilik heyeti iinde yer ald halde Halet Efendi gibi dnmeyen, farkl bir

ekilde yaklam sergileyenler de bulunmaktadr. Divan- Hmayun katiplerinden Nazmi Efendinin

Babliye sunduu raporlarda bykelinin aksine olumlu ifadelere yer verilmesi dikkatekmektedir. Napoleonun kiilii, askeri yap ve disiplin konularndaki aktarmlar padiahn

ufkunu aacak nitelikte olup, Paristeki askeri okullar hakknda yazdklar ilgintir: Ofiiyallar

(zabitler) hemen defaten ofiiyal olmayup, Paris ehrinde politika ve corafya ve hendese ve saire

sanayi-i harbiye tahsili iin bir ka adet mekteplerde devlet tarafndan okutulurlar, on dokuz yirmi

yanda alt bin neferden mtecaviz kimseler tedris ve tahsil-i sanayi-i harbiye ile megul olup

tamamen gerei gibi tahsil-i ulum ettikten sonra, bittecrbe meharete gre yzba, binba olurlar.

Osmanl

Devletinde son dnem askeri okullar

n ekilleniinde etkili olduu anla

lan bugzlemlerin Halet Efendinin iddialarndan hayli farkl olduu dikkatlerden kamamaktadr.

Nitekim III. Selim tarafndan 1806da Napoleon Bonapartea eli olarak gnderilen Seyyid Mehmet

Emin Vahid Efendinin kaleme ald Fransa Sefaretnamesi de Halet Efendinin aksine farkllklar

dlamaktan ok anlamaya alan bir tavrda yazlmtr. Kendisine ters gelen kimi uygulamalar

karsnda elkfr milletn vahide eklinde ifadelere yer verilse bile sefaretnameden elinin

burada grd ekonomik ve toplumsal kurumlardan etkilendii anlalmaktadr. Zengin

ktphaneler, tp eitimi, yetimler yurdu ve kentlerdeki maddi gelimilik unsurlarna vurgu

yaplmas bunun sonucudur. zellikle Osmanl sefirinin gznden Napoleonun tasvir edildii

blmler dikkat ekicidir. Mehmet Vahit Efendiye gre Napoleonun dnyaya egemen olma

hayaliyle ynetimde otoritesini kurmak ve askeri disiplin salamaktan baka bir zevki yoktur.

Sefaretnamede ilgi ekici siyasi grlere rastlanmamakla beraber dnemin Viyana ve Varova gibi

kentleri renkli bir slupla tasvir edilir (Ercan, 1991: 73-125).

Baty alglamada olumsuz tavr taknanlarn karsnda olumlu yaklaanlarn dnceleri ve hareket

noktalar 19. yzyl Osmanl aydnnn profilini belirlemek asndan nem tar. Gerek Tanpnarn,gerekse Lewisin Batya bak asndan ayr bir nem verdikleri Seyyid Mustafa Sami Efendi bu

SOSYAL BLMLER DERGS

78


24/31

tip Osmanl aydnlarndan biridir (Tanpnar, 1956: 124-126, Lewis, 1984a: 133). Klasik tarzda

kaleme alnm olan eseri zellikle Tanzimat aydnlar zerinde etkisini gstermitir. Unatn son

derece sathi bulup nemli saylabilecek hibir bilgiyi iermediini belirttii Avrupa Risalesi

Osmanl Batllama hareketi iinde nemli admlardan birini oluturan Tanzimat Fermannn

ilanndan birka yl ncesinde Osmanl aydnlarnn en azndan bir blmnn konuyla ilgili

dncelerini gstermesi asndan dikkat ekici bir kaynaktr (Unat, 1987: 214-215). Tanpnarn

iaret ettii zere grd eyler yabanc dil bilmeyen, gezdii yerlerin kltrne yabanc bir

adamn grdkleri olmakla beraber, yazdklar dikkatli bir gzleme dayal ve derinliklidir.

1838de sefaret bakatiplii greviyle gittii Paristen seleflerinden Halet Efendinin aksine ok

etkilenmie benzeyen Mustafa Sami Efendi, Paris halkn zevk, safa ve gsterie dkn bulmakla

beraber namuslu, alakgnll, vatan ve millet sevgisiyle dolu olarak nitelendirir (Mustafa Sami

Efendi, 1996: 106). Burada grd din ve mezhep konusundaki hogr takdir ettii bir durumdur.

Gzlediklerinden gelimi bir toplumun ancak eitilmi insanlarla salanabilecei sonucunu

kardndan eitim zerinde zellikle durur. Onun ifadesiyle erkek kadn btn Avrupa ahalisi

okuyup yazmay bilirler. Bilhassa Fransada her eitah s, hatta sradan bir hamal yahut bir

oban bile, en azndan kendisine ait bir mektubu olsun okuyup yazmaya muktedirdir. (Mustafa

Sami Efendi, 1996: 108). Kr, saar, dilsiz gibi zrl ocuklarn eitimine verilen nem ve

bunlarla ilgili a

lan zel okullar, ula

m ve haberlemeye ynelik posta a

, bilim ve teknolojidekiileri dzey Mustafa Sami Efendinin hayranln kazanan dier unsurlardr. T bbi sahadaki

gelimelerden bahsettii ve akl hastalarnn tedavisiyle ilgili gzlemlerini anlatt blmdeki

zeletirisi samimi bir slubu yanstmaktadr: Avrupallar t p ilmindeki bu kadar ilerlemeleriyle,

byle cinnet duar olmu olanlarn ifasnn onlarn hoa tutulmalarna bal olduuna karar

vermilerdir. Buna gre, bizim memleketimizde deli ktek ile uslanr denilmesi aklszca bir sz

imi. (Mustafa Sami Efendi, 1996: 112). evre ve tarih bilincinin gelimi olmas, tarihi eserler

konusundaki duyarll anlatrken karmlar isabetlidir.

Yazar Avrupann gelimilik nedenlerinden biri olarak bilimsel alandaki yeniliklere paralel olarak

tarihe duygusallktan uzak bir biimde bugn zmede ve anlamada anahtar rol vermelerini

gsterir. Eserinin sonunda ise Avrupann Osmanlnn her alanda nnde olmasnn arkasndaki

gerei kendince u ekilde irdeler: Avrupallar, dnyada en byk utan ve mahcubiyetin

cehaletten olduunu hkm ve imza eylemi olduklar iin, artk bu konuda devlet ve millete tam

anlamyla aba ve zen gstermekte ve yukarda da getii zere ama ve dilsizlere varncaya kadar

mstakil mektepler ve her bir fen iin saysz dershaneler kurup, herkes kz erkek btn ocuklarn

en az on sene eitmeye titizlikle dikkat etmektedirler. (Mustafa Sami Efendi, 1996: 115-116).

SOSYAL BLMLER DERGS

79


25/31


26/31

iktizatnca menafi-i mlkiyye-i lazmelerinin ilerlemesini ancak teksir-i efrad- millet ve imar-

memalik devlet ve istihsal-i asay rahat esbab- adidesiyle icra ve istihsal etmekde ve bu

misill menfaat- klliye ile ilerleyp yekdier zerine halen ve itibaren kesb-i meziyyet

eylemektedirler. Bu madde-i lazmenin ss-i esas dahi her bir akvam ve milletin can ve mal ve rz u

itibar hakknda emniyyet-i kamilesinin istihsaline, hukuk- lazme-i hrriyetin kema-yenbai

icrasna merbut olduundan... Avrupa devletleri gl ve bir o kadar da baarl olmulardr

(Trkne, 2000: 188-199). Benzeri nitelikli yorumlara Tanzimat Ferman ve sonraki dnemin

biimlenmesinde nemli bir rol olan Mustafa Reit Paann yazdklarnda da rastlanmasartc

deildir. ...Biz medeniyetsiz hibirey asla olamay z. O medeniyet de, sadece Avrupadan bize

gelebilir. diyen Mustafa Reit Paa, Batnn Osmanl devlet ricali arasnda deien imajn ortaya

koymada en arpc rnek olacaktr.

SONU YERNE

Klasik dnemde Osmanllarn Batya olan yaklam yalnzca corafi bir anlam ifade etmeyip, klasik

gaza geleneinin sonucu olan Darl harp anlaynn yansmasyd. Bat nceleri Osmanl iin

slamn mesajnn tanmas gereken bir alan tanmlay p, bu ynyle kendi dndaki farkl bir

dnyay temsil etmekteydi. Sz konusu bak ve deerlendirme diplomatik alanda daha youn bir

ekilde gzlenmekteydi. Gayr mslim lkelere olan yaklam temkinli ve bir o kadar da sttendi.

Bunda nyarglarn etkisi bykt. Osmanl padiahlarnn dostane ilikiler kurmak amacyla

kaleme aldrdklar mektuplardaki hitap ekilleri geleneksel yaklam kapsamnda artc deildi.

Sultan III. Muratn Avusturya ve Macarlara kar kazand zaferi ngiltere Kraliesi I. Elizabethe

mjdelemek iin yazdrd namede kulland ifadeler bu anlamda deerlendirilebilecek

nitelikteydi. Katip elebi ve Evliya elebi gibi yazarlarn eserlerinde sk sk benzeri trden

nitelendirmelere rastlanmas ayn zihniyetin sonucuydu. Bununla birlikte karlkl ilikiler siyasi ve

ekonomik dzeyde devam etmitir. Osmanl Devleti 18. yzyla dein srekli elilikler yerine

gerekli durumlarda gnderdii fevkalade eliler araclyla diplomatik ilikilerini srdrmtr.

Devletin bnyesinde i ve d gelimelere bal olarak beliren inhitat geleneksel yaklamda

deiim yaratmtr. 17. yzyln ikinci yarsnda Osmanl diplomatik kurumlar yeni dnemin

gereksinimlerine uygun olarak dnm yaarken, Bat gemi dnemlerin aksine merak edilen

hatta zamanla rnek alnan bir konuma gelecektir. Baty tanma ve ilk elden bilgi aktarma

konusunda diplomatik misyonla buralarda bulunmu olan elilerin yazdklar belirleyici olacaktr.

ou kez yazdklar sefaretnamelerle Osmanl elileri slahat hareketlerine ilham vereceklerdir. Bu

SOSYAL BLMLER DERGS

81


27/31

itibarla sefaretnameler yalnzca diplomasi tarihi asndan deil, kendi dndaki bir baka dnyay

ya da yaam alann alglamadaki deiimin ipularn vermek asndan da tarihilerin ilgisini

beklemektedir. Osmanl sefaretnamelerinde grlen temel zellik d dnyay tanma ve aktarma

konusunda ounlukla samimi bir slupla kaleme alnm olmalardr (Lewis, 1994: 118).24 Bununla

birlikte elilerin byk bir blm derinlemesine analiz yapabilecek donamnda olmandan daha

ok gzlem ve nakle dayal biimde yeni dnyalarn ve yaam kalplarnn tasvir edildii

anlalmaktadr. Bu aktarmlara gre Bat Osmanl elileri iin tarz- hayat, zengin yaam, renk,

ihtiam ve gzel cins baheler ve artk holanmaya baladklar Bat mziidir. Nadir de olsa siyasi

kurumlara deinildii grlr. zellikle 18. yzyl Osmanl politik dncesini biimlendiren

Batllamann ad tam anlamyla konmamtr. Aynekilde Batnn siyasal kurumlarnn kabul ya

da ret anlamnda mlahazaya alnmas hi sz konusu deildir. (Ortayl, 2001: 40). Ancak bir

sonraki yzyla hazrlan srecinde Baty ve kurumlarn farkl bir yaklamla tanma,

deerlendirme ilevi belli snrlarla dahi olsa sefaretnameler yoluyla balamtr. zellikle kaleme

alanlarn zeka ve donanmlarna bal olarak belirleyicilikleri artmtr. Elilerin byk blm 16.

ve 17. yzyl nasihatname yazarlarnn derinliine sahip olmadklarndan almalar teorik

olmaktan ok somut gzlemlere dayanmtr.

ounlukla gzleme dayanan ve kimi zaman Halet Efendi rneinde olduu gibi nyargl ve

yetersiz olan sefaretnamelerin bir k

sm

kurtuluu kurumlar

n

Bat

l

anlamda dntrmekte grenOsmanl devlet adamlar iin adeta yol gsterici olmutur. zellikle 18. yzyldan itibaren Osmanl

elileri araclyla imparatorluk yeni siyasi kavramlarla tanma imkann bulmutur. Kimi

yazarlarca ilk kez Tanzimat Fermannda kullanld iddia edilen serbestiyet tabiri aslnda 18.

yzyl sefaretnamelerinde ska rastlanan kavramlardan biriydi (Lewis, 1984b: 56-57)25.

19. yzyla gelindiinde ise artk resmiyet kazanan Batllama hareketi sefaret izlenimlerinden ok

bu lkelere zellikle Fransaya- eitim amacyla gnderilen rencilerin etkisi ve Osmanl

aydnlarnn verdii dnsel mcadeleyle ekillenecektir. Bunun yannda Osmanl hariciyesinden

yetime devlet adamlarnn yazdklar ierik olarak yzyl ncekilerden daha kapsaml ve

24 Osmanl sefaretnameleri elbette trlerinde tek deildirler. Maripli sefirlerin yazdklar sefaretnameler de edebi birekol oluturmutur. Hatta 17. ve 18. yzyllarda kaleme alnm olan Marip sefaretnameleri Osmanldaki rneklerinaksine Avrupa hakkndaki gelimelere, ekonomik, sosyal ve dini uygulamalara daha ayrntl yer vermilerdir. BernardLewis bu durumu Marip lkelerinin kendinden daha gl olan tekini tanma ihtiyacn Osmanllara gre daha erken

bir dnemde hissetmi olmalarna balamaktadr. Ayn yazara gre Avrupa karsnda 17. yzyla kadar stnl eldetutmu olan Osmanl dnyas bu trden bir ihtiyac hissetmemitir.25 Eli Yirmisekiz Mehmet elebi eserinde1 Toulouse ve Bordeaux serbest ehirlerine yapt ziyaretleri anlatr.

1790da Berline giderken Macaristandan geen Eli Azmi Efendi eski mparator Josephin Macarlar kadimiserbestiyetlerden yoksun brakldn, halefi Leopoldun ise bu haklar iade ettiini belirtir. Aynekilde Moral EsseyidAli Efendi ve Reisl Kttap Atf Efendinin yazdklarnda da serbestiyet szc geer.

SOSYAL BLMLER DERGS

82


28/31

ynlendirici olarak etkisini srdrecektir. mparatorluunun brokrasi ve kurumlarnn byk bir

transformasyon yaad son yzylda Baty yalnzca tanma deil, ayn zamanda model oluturma

kaygs n plandadr. Bu durum yalnzca Osmanllarla snrl olmayp slam dnyasnn genel

eilimi olarak belirmektedir.26 Gerek Mustafa Reit Paa gerekse Viyana sefiri Sadk Rfat Paa

gibi devlet adamlar yazdklaryla ideal modeli oluturmaya alacaklardr. 19. yzyln Osmanl

aydn kendisini ister istemez bu modeli belirleme tartmalarnn ortasnda bulacaktr.

Kaynaka

Ahmet Resmi Efendi (1980): Viyana ve Berlin Sefaretnameleri, stanbul: Tercman Yaynlar

Aknc, Gndz. (1973): Trk-Fransz Kltrlikileri, Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar

Aksan, Virginia (1997): Savata ve Barta Bir Osmanl Devlet Adam Ahmet Resmi Efendi, stanbul: Tarih

Vakf Yurt Yaynlar

Aktan, Ali (1995): Osmanl Paleografyas ve Siyasi Yazmalar, stanbul: Osmanl Yaynevi

Aktepe, Mnir (1971): Mehmet Efendinin Lehistan Sefareti ve Sefaret-Namesi (1730-1731) Tarih

Enstits Dergisi, S.: 2, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, ss. 131-140

Altar, Cevat Memduh (1980): 15.Yzyldan Bu Yana Trk ve Bat Kltrlerinin Karlkl Etkileme Gleri

stne Birnceleme, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar

Altnay, Ahmet Refik (1973):Lale Devri, Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar

And, Metin (1958): Gnl Yce Trk, Ankara: Dost Yaynlar

Babinger, Franz (1981): Osmanl Tarih Yazarlar, ev. Cokun ok, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar

Bassiouni, M. Cherif (1980): Protection of Diplomats Under Islamic Law, The American Journal of

International Law, S.: 74, New York: ss.609-633

Baysal, Jale (1968): Osmanl Trklerinin Bastklar Kitaplar, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Yaynlar

Berkes, Niyazi (1985): Unitarianizm ve Matbaa, Felsefe ve Toplumbilim Yazlar, stanbul: Adam

Yaynlar, ss. 85-100

Bilim, Cahit (1990): Ebubekir Ratip Efendi, Neme Sefaretnamesi, Belleten, c.56, Ankara: Trk Tarih

Kurumu Yaynlar, ss. 261-297

Ercan, Yavuz (1991): Seyyid Mehmet Emin Vahit Efendinin Fransa Sefaretnamesi, Osmanl Tarihi

Aratrmalar Merkezi Dergisi, S.: 2,Ankara: ss.73-125

Evliya elebi (1991): Seyahatname, C.7, stanbul: dal Yaynlar

Girgin, Kemal (1990):Hariciye Tarihimiz, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar

26 ranl Ebu Talip Han Ebu Hasan irazi, sonraki dnemde Msrl Rfaa el-Tahtavi, Tunuslu Hayrettin Paa gibi

isimler Batnn baz kltrel deerleriyle Dou arasnda paralellikler kurmaya alarak lkelerindeki Batllamahareketine belli bir ivme kazandracaklardr.

SOSYAL BLMLER DERGS

83


29/31

Gek, Fatma Mge (1990); Encountering the West: The French Embassy of Yirmisekiz elebi Mehmet

Efendi (1720-21), Social and Economic History of Turkey, Ed. Heath W. Lowry, stanbul: ISIS Yaynlar, ss.

79-84

Herbette, Maurice (1997): Fransada lk Daimi Eli Moral Esseyit Ali Efendi (1797-1802), ev. Erol

yepazarc, stanbul: Pera Yaynlar

In, Ekrem (1984): Osmanl Modernlemesi ve Pozitivizm, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

Ansiklopedisi, C.2, stanbul: letiim Yaynlar, ss.352-362

nalck, Halil (1964): Reis-l Kttap, slam Ansiklopedisi, C.9, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar,

ss. 671-683

pirli, Mehmet (1994): Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi,

Ed. Ekmelettin hsanolu, C.1, stanbul: IRCICA Yaynlar, ss.139-280

Karal, Enver Ziya (1952): Halet Efendi Avrupay Nasl Gryordu, Trk Dili Dergisi, C.1, S.: 2, Ankara:

s.316

Karal, Enver Ziya (1940a): Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri, Tanzimat I, stanbul: Maarif

Vekaleti Yaynlar, ss. 13-30

Karal, Enver Ziya (1938): Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu (1797-1802), stanbul: stanbul

niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar

Karal, Enver Ziya (1940b):Halet Efendinin Paris Bykelilii (1802-1806), stanbul: stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Yaynlar

Kou, Reat Ekrem (1934): Osmanl Muahedeleri ve Kapitlasyonlar, stanbul: Muallim Halit Kitabevi

Kuran, Ercment (1968): Avrupada Osmanlkamet Eliliklerinin Kurulmas ve lk Eliliklerin Siyasi

Faaliyetleri, Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar

Ktkolu, Bekir (1993): Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri (1578-1612), stanbul: Fetih Cemiyeti

Yaynlar

Lewis, Bernard (1984a): Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Ankara: Trk Tarih Kurumu

Yaynlar

Lewis, Bernard (1984b): Serbestiyet, mer Ltfi Barkana Armaan, stanbul: stanbul niversitesi ktisat

Fakltesi Yay

nlar

, ss. 47-65Lewis, Bernard (1994): The Muslim Discovery of Europe, London: Phcenix Press

M. Rash Paa, M. Rash Paa Sefaretnamesi, stanbul niversitesi Ktphanesi Trke Yazmalar, no. 5084

Mehmet elebi (1989): Sefaretname, Haz. Beynun Akyava, Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits

Yaynlar

Mehmet Sreyya (1996): Sicill-i Osmani, C.5, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar

Mustafa Hatti Efendi (1999): Viyana Sefaretnamesi, Haz. Ali brahim Sava, Ankara: Trk Tarih Kurumu

Yaynlar

Mustafa Nuri Paa (1979): Netayic l Vukuat, C.1, Haz. Neet aatay, Ankara: Trk Tarih KurumuYaynlar

SOSYAL BLMLER DERGS

84


30/31

Mustafa Sami Efendi (1996): Avrupa Risalesi: Bir Osmanl Brokratnn Avrupa zlenimleri, Haz. Fatih

And, stanbul: Kitabevi Yaynlar

Nicolson, Harold (1970):Diplomasi,stanbul: Altn Yaynlar

Orhonlu, Cengiz (1975): Osmanl Devletinde Tercmanlk, Atatrk Konferanslar, C.5, Ankara: Trk Tarih

Kurumu Yaynlar, ss. 13-25

Ortayl, lber (1982): Joseph Hammer ve Osmanl Tarihilii, Gelenekten Gelecee, stanbul, HilYaynlar, ss. 55-63

Ortayl, lber (1985): Osmanl Diplomasisi ve Dileri rgt, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye

Ansiklopedisi,stanbul: letiim Yaynlar, ss. 278-280Ortayl, lber (1999): Osmanl Kimlii, Cogito; Osmanl zel Says,stanbul: Yap Kredi Yaynlar, ss.77-

85

Ortayl, lber (2001): Osmanlda 18. Yzyl Dnce Dnyasna Dair Notlar, Tanzimat ve Merutiyet

Birikimi, Ed. Mehmet . Alkan, stanbul: letiim Yaynlar, ss.37-42Parmakszolu, smet (1983): Bir Trk Diplomatnn Onsekizinci Yzyl Sonunda Devletleraraslikilere

Dair Grleri,Belleten, C.47, S.: 186, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 527-535

Perin, Cevdet (1940): Tanzimat Edebiyatnda Frans z Tesiri, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Yaynlar

Raid Efendi, Reisl kttap Raid Efendinin Moraya Dair Kaleme Ald Layhann Suretidir., 21 Aralk

1797, Sultan Selim-i Slis Devrine Aid Muhbert- Siyasiyye, .. Ktphanesi Trke Yazma, nr. 886

Sander, Oral (1993):AnkannYkselii ve D, Ankara: mge Yaynlar

Sauer, Franz (1972): Hammer-Purgstall,Belleten, S.:141, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss.79-83

Sava, Ali brahim (1996): Osmanl Diplomasisinde El-Kadimi Yzaru Kaidesi Mnir Aktepe Armaan,

stanbul: stanbul niveristesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, ss. 431-456

Sefaretname-i Mehmet elebi(1970), Haz. evket Rado, stanbul: Doan Karde YaynlarSoysal, smail (1964): Trk-Frans z Diplomasi Mnasebetleri (1789-1802), Ankara: Trk Tarih Kurumu

Yaynlar

Soysal, smail-Eren, Eren (1977): Trkncelemeleri Yapan Kurulular, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar

Ssl, Azmi (1983); Osmanl

-Frans

z Diplomatiklikileri,Belleten, C.XLVII, S.:185, Ankara: Trk TarihKurumu Yaynlar, ss. 259-279

en, Adil (2003); Osmanlda Dnm Noktas: III. Selimin Hayat ve Islahatlar, Ankara: Fecr Yaynlar

Tanpnar, Ahmet Hamdi (1956): 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat

Fakltesi Yaynlar

Tansel, Salahaddin (1946): Osmanl-Prusya Mnasebetleri Hakknda,Belleten, C.10, S.: 39, Ankara: Trk

Tarih Kurumu Yaynlar, s. 271-292

Tuncer, Hamdi Can (1998), Osmanl Sefiri ekip Efendinin Gzyle 1848 Devrimi, Toplumsal Tarih, C.9,

stanbul, ss.34-35

SOSYAL BLMLER DERGS

85


31/31

Tuncer, Hner (1983): Ebubekir Ratip Efendinin Ozan Yn, Belleten, C.XLVII, S.: 186, Ankara: Trk

Tarih Kurumu Yaynlar, s. 583-585

Tuncer, Hner (1972): Ebubekir Ratip Efendinin Viyana Mektuplar, Belleten, C.XLIII, S.:169, Ankara:

Trk Tarih Kurumu Yaynlar, s. 73-106

Tuncer, Hner (1995):Eski ve Yeni Diplomasi, Ankara: mit Yaynlar

Tuncer, Hner (1997): Osmanl Diplomasisi ve Sefaretnameler, Ankara: mit Yaynlar

Trkne, Mmtazer (2000): Tanzimat Ferman ve Mehmet Sadk Rfat Paa, Yeni Trkiye, S.: 33,

Ankara: s. 188-199

Tyan, E. (1954),Institutions du droit public musulman, C.2, Paris

Unat, Reit Faik (1987): Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar

Uzunarl, smail Hakk (1939): Selim IIIn Veliaht ken Fransa Kral Lu XVI le Muhabereleri,

Belleten, S.5/6, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 191-246

Uzunarl, smail Hakk (1975): Tosyal Ebubekir Ratip Efendi, Belleten, C.29, S.:153, Ankara: Trk

Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 49-76

Uzunarl, smail Hakk (1995a): Osmanl Tarihi, C.2, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar

Uzunarl, smail Hakk (1995b); Osmanl Tarihi, C.3, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar

Yuryaydn, Hseyin G. (1987): Ahmet Resmi Efendi ve Baz Dnceleri, Mustafa Reit Paa ve Dnemi

Semineri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, ss. 65-71

SOSYAL BLMLER DERGS

(3) osmanli_diplomasisi_bati_imgesi_degisimi ELÇİLER

Documents

Transcript of (3) osmanli_diplomasisi_bati_imgesi_degisimi ELÇİLER