29_ Avrasya’Da Ölüm Ve Türlerde Mezar Kültürü - Prof_ Dr_ Hasan BAHAR

267

PROF. DR. NEJAT GYNARMAANI

Avrasyada lm ve Trklerde Mezar Kltr

Prof. Dr. Hasan BAHAR

S Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

Her nefis lm tadacaktr, sonra dndrlp bize getirileceksiniz.Kuran-Kerim, Ankebut Suresi, Ayet 57

Zaman Tanr yaar. nsanolu hep lmek iin tremi.Bilge Kaan, Kl Tigin Abidesi

zetlm, insann geirdii en nemli evrelerden biri; hayatn sona erdii kimi inanlara gre yeni bir hayata ebedi getii an. Bu gei an, insanlar tarafndan zamana ve corafyaya gre fark-l inan sistemleri iinde deiik ekillerde yorumlanmtr.

Genellikle, insanlk tarihi boyunca lmle hayatn sona erdii-ne inanlmam ve bu dnyann devam olan baka bir dnyada

sonsuz bir hayatn olduuna inanlmtr. Bu yzden ortaya kan lmle ilgili gelenekler, teki dnyaya bir hazrlama trenlerine d-nmtr. Ancak, l bedenin yani cesedin teki dnyada dirili ekli konusunda farkl inanmalar ortaya km; kimileri mevcut bedeni korumak iin mumyalar yapm, kimileri de yakmlardr.

Kimileri, llerini toprak iine dorudan gmp, topraa su-narken; kimileri ta ya da mermer gibi dayankl maddelerden

yaplm mezarlarda saklamlardr, ya da llerini yakanlar kl-lerini nehirlere, dalara savurmular, bu kltr iindeki kimile-

ri de anak mlek ta saklama kaplar iinde tutmulardr. Kukusuz, gelenekler balangtan gnmze insanlk tarihi sre-since etkilerini srdrrken, ada olan gelenekler de birbirlerini etkilemitir. Bu yazda tarih ncesinden itibaren zellikle Avrasya corafyasnda yaayan lmle ilgili gelenekleri ele alrken bu gele-neklerin Trklerdeki mezar ve mezar talar kltrlerine yansmas ele alnmtr. Zira uzunca bir gemie sahip olan Trkler, ok farkl corafyalarda yaad iin zengin ve eitli bir lm, mezar ve mezar talar kltrlerine sahiptir. znde, kurgan, balbal ve kmbet gibi mezar yaplar ile dikkati eken bu kltrde atalarn rol byktr. Bu yzden, Trk kltrnde, yaayanlarn dnyasnda, kimi zaman

ller daha etkin bir rol oynarlar. Mezar talar lenlerin gemi-ten gelecee mesajlarn ileten en nemli iletiim aralar iinde yer almlardr. Birok kltrel zellikleri zerinde barndran mezar talarnn Trk toplum hayatna etkisi, ne kadar aratrlsa yeridir.

Anahtar Kelimeler:lm, Mezar, Mezar Talar, Kurgan, Balbal.

268

TARHLE ADANMI

BR MR

Tarihncesinde lm:nsan yaay doum, evlenme ve lm gibi nemli aa-

madan geer. Bu aamann sonuncusu olan lm, doum ol-gusunda olduu gibi insanlarn inan sistemlerinde nemli bir rol oynamtr. nk insanlarn geldii yer ve gittii yer ilk dnem-den beri onlarn merak konusu olmutur.

Semavi dinlere bal kitaplar, dnya yaamn, lahi yasaklara uymayan insann lmszlk dnyas olan cennetten, lml-lerin dnyasna bir srgn an olarak vermitir. Bu nedenle bu inan sahipleri lm, lmszlk dnyasna bir g olarak gr-mlerdir. Bazen lmszl arayan insanolu onu bulamayn-ca gkteki ayda, yerdeki aata ya da ylanda aramtr1. Bazen de reenkarnasyon (ruh g- tenash) inancna sahip olan kiiler lenin ruhunun bir baka bedene ya da eyaya geeceine inan-mlardr2.

Yazl olmayan arkeolojik buluntular da insann ilk dnem-lerden itibaren lme ynelik ritellerinin olduunu gstermek-tedir.

Paleolitik (Eski Ta) ada Neandertal denilen insanlar, top-lu cenaze trenleri yapmlar; cesetlerin zerini toprak ve tala rtmler, bu cesetleri, maara iindeki ocaklarn yanna gme-rek baka bir dnya iin hazrlamlard. Zira ikiye katlanm po-zisyondaki bu cesetlerin yanna teki dnyada ihtiya olabilecei dnlen et paralar ve ara gereler de sunulmutu.

Paleolitik an sonlarna doru grlen Bat Akdenizin Gri-maldiyan ve Cro-Magnon insanlar ise bu geleneklerden biraz ileri giderek llerini krmz a boyas ile boyadlar. Bu ekilde belki de lnn solan vcudunu canlandrmay ve yiten yaam geri getirmeyi denediler3. Bu gelenein binlerce yl sonra Anadoluda M.. 7 binlerde atalhyk Neolitik (Yeni Ta)yerlemesinde de grlm olmas uzun sren bir gelenein varlna iaret etmek-tedir. Yine atalhyk mezarlarnn, evlerin iinde (intramural) oturduklar sekilerin altna bir hasr iine sarl olarak gmlmesi; geleneklerin ne denli uzun srdn gstermektedir4.

Uzunca bir sre, mekn ii gmlerdeki (intramural) l-

1 Campbell 1992:15; Sumerlerde lmszlk otunu arayan Glgam bulduu otu bir ylana kaptrmt Bk. Kramer 1990:162, Alster 1980:53-66.

2 lkellerde yeni doan ocuklarn eski atalarnn ruhu olduu eklinde inanlrd. Eski Msr ve Hintlilerde Ruh G (Sanskritede Samsara) ile ilgili inanlar yaygnd. Hanerliolu 1975:544-545.

3 Childe 1983:33.4 Mellaart 1975:101-102.

269


leri ile birlikte yaayan insanlar, M.. 5 binlerde Karaman Can Hasan Kalkolitik (Bakr Ta) yerlemesinde olduu gibi llerini oturduklar meknlarn dna (extramural) gmmeye baladlar. gm geleneklerinden, d gm geleneklerine geiin Ge Ne-olitikten, Erken Kalkolitik ada olduu anlalyor5.

M.. 3 binlere gelindiinde Tun anda ise mekn dn-da dorudan topraa hasr ve benzeri eylerle sarl cesetlerin g-mlmesinin yannda etrafnn tala sandk eklinde evrildii ya da kpler iine hoker eklinde konulduu grlr. nsann anne karnndaki ekli olan bu pozisyonda, dizler karna ve ba ne do-ru ekilmitir. Cesetlerin bu pozisyonda gmlme ekli Paleolitik adan itibaren grlmektedir. Cesetlerin bu ekilde konulmas-nn, len kiileri yeniden bir doua hazrlama ekli olduu kabul edilmektedir.

Mezar geleneklerinin, ak alanlara konulmasnn yaygn-lat, Tun alarnda ise cesedin yrtc hayvanlardan ve me-zarlara sunulan ara gerelerin ve ss eyalarnn alnmasndan endie edilerek daha korunakl mezar gelenekleri olumaya bala-mtr. Bu nedenle mezar tiplerinde de eitlilik artmtr. Nitekim Anadoluda bu dneme ait, 1) Toprak mezar, 2) Kaya oyuu ve kaya aral mezarlar, 3) Kp mezar, 4) Sandk mezar ve 5) Oda mezar tipler grlmeye balanmtr6.

Tarih alarda lm:zellikle Tun anda madenin yaygn bir ekilde kulla-

nlmaya balamasyla maden kaynaklarna yakn yrelerdeki bu kaynaklar ele geiren yerel gler ortaya kmaya balar. Yine bu dnemde Nil, Frat, Dicle ve ndus gibi nehir boylarnda ziraat hayatnn gelimesi blgesel krallklar ortaya karmtr. Kent toplumlarnn ortaya kt bu dnemde saray ve tapnak mima-risinin yannda antsal mezarlar da ortaya kmtr. Anadoluda Alacahyk Kral Mezarlar, Mezopotamyada Ur Kral Mezarlar ile ada Msr firavunlarna ait piramitler dikkati ekmeye ba-lar7.

Mezar tiplerinde deikenliklerle birlikte zellikle Mezopo-tamya ve Msrda yaznn ortaya k ile birlikte lmle ilgili inanlarn da kendine zg ekiller kazand grlmektedir. r-

5 Mellaart 1975:124.6 zg 1948:3.7 Childe 1983:66-96.

270

TARHLE ADANMI

BR MR

nein Mezopotamyada Smerliler ve Akadlarn lm ve lm-szlkle ilgili dnceleri ruh g benzeri glgeler lemi ek-linde iken, Msrllarda bu dnyann bir uzants eklinde telakki edilmektedir.

Greklerin hadesi ve branilerin eoline Sumerler nceleri da anlamna gelen kur adn vermilerdi. Kur yeryz ile en eski deniz arasndaki boluktur ve oraya llerin glgesi gider. Oraya zel bir sandalcnn kulland sandal ile insan yutan bir nehrin geilmesi gerekirdi. Bu nehir Grekede styx, kayk da charon idi8. llerin glgeleri ok zel gnlerde yeryzne ka-rlmakta idi9.

Bu yzden de Msrllar bu dnyada yaadklar ekilde be-denlerinin br dnyada da dirileceini dnerek cesetlerini mumyalama yoluna gittiler. Bu mumyalarn bozulmamas iin zellikle tanr olarak grdkleri firavunlar iin byk talarla rlm piramitler oluturdular. Piramitler bir bakma br dn-yadaki firavunlarn saraylar olarak dnlerek, firavunlarn ce-setlerinin yanna ihtiya olabilecek eyalar konulmutur10.

Gneyin su boyu yerleik uygarlklarnda yaznn kullanld- bu dnemde kuzeyin dalk Kafkasya, Amanoslar ve Trakyada grld gibi mezar zerine konmu iri talardan oluan dolmen tipi mezarlar dikkati ekmektedir11. Bu blgenin de kuzeyinde yer alan Orta Avrupadan Manuryaya kadar uzanan Avrasyann bozkr sahasnda ise mezarlar zerine yma toprak kimi yer de aklla oluturulmu tepelerden oluan kurgan kltr ne k-mtr.

Avrasyann Bats; Tarihncesi MezarKurgan Kltrnn M.. Ge Neolitik (Eneolitik) bir kltr

8 Bu yzden Grekler sandalcya gei creti demek iin llerin azna metal bir para koyuyorlard.

9 Kramer 1990:135.10 Childe 1983:97; Lissner 2006:52-5511 Orta ve Bat Anadoluda bu trden mezarlarla karlalmamasna ramen 2010 yl Konya

Karapnarda bir rnek tespit ett ik (Bk. Resim 1). Bu mezar trnn M.. III. bin yl yani Erken Tun ana ait olduunu ve Karapnar Alitepesi yerleimi ile balants olduunu dnyoruz. Zira bu dnemde burada yerleim mevcutt ur. Bu dnem dolmenlerin devam olarak grdmz bir dolmen tipine Kuzey Kafk asyada karlatk. Bir oda tarznda yaplp, dairevi bir kaps olan ve ivi eklinde bir kapa olan dolmen trlerini Karaay zerk blgesinde grmtk. Bu trden buluntular Karaay eher niversitesi rektr de gstermiti dn yolumuzda Maikop Mzesine uradk, salam olan dolmenlerin mzede yeni sergilenmeye alldna ahit olduk, henz ziyaretiye ak olmayan bu dolmeni bie gsteren mze arkologlarna teekkr ederiz. Bize verilen bilgiye gre bu dolmenler Kuzey Kafk asya Orta Tun a, yani M.. II. bin ylna aitt irler (Resim 2).

271


olan Samarra (M..5500-4800) kltr ile ortaya kt, daha sonra batda Ukraynadaki Donets ve Dinyeper evresindeki Sred-ni Stog (M..3500-3300) ve onun gneyinde ve Karadenizin ku-zey kylarnda ukur Mezar (Pit Grave) kltr olarak bilinen Yamna Kltrn (M..2700-2500) etkilemitir.

Erken Yamna Kltr dneminde, Kuzey Kafkasyada Ma-ikop Kltrleri grlr. Erken Tun anda, Maikop Kltr-nn Dou Karadeniz sahil eridini etkilemitir. Bu dnemde daha batda Dinyester, Tuna arasnda Usatovo, Moldovada Horodi-tea-Gorodisk, Aa Tuna Havzasnda Cernovoda II/III kltrleri grlr. Atn evcilletirildii bu kltrleri bata M.Gibutas ol-mak zere bir takm arkeolog Proto-ndo-Avrupa halklarn k-keni grme eilimindedirler 12. Ancak M.Tarhan, Orta Volgadan Tunaya kadar gtrlen ve Hint Avrupallarn kk arayna alet edilmek istenen bu grn aksine Neolitik dnem kurganlarnn gerek sahasnn Orta Asya ve Trkistan olduunu ne srm-tr13. Orta asya Bozkr koullarnda ortaya kan bu kltr zaman-la zerinde durduumuz Karadenizin kuzeyindeki bat blgesini de etkilemitir.

M.. III. bin yl balarnda Karadenizin Kuzeyi ile Orta Asya arasnda yakn ilikiler grlmektedir. Ural-Altaydaki Afanesyo-va kltr bu an temsilcisi durumundadr. Bozkr yaaynn btn zellikleri bu kltrde kendini gsterir.

M.. II. bin yl balarnda Kuzey Karadenizin bakr a kl-trleri sona ererken blgeden byk Hint Avrupai gler yaanr. Hititler Anadoluya gelmitir. Daha douda Andronova Kltr Altaylarda geliir.

M.. XIII. yzylda Kimmerler Orta Asyadan hareketle Ku-zey Karadeniz bozkrlarna gelmilerdir. Douda Andronova kl-trnn gelimesi bu kltr batya itmitir. Andronova kltr ayn zamanda Kimmer kltrnn temsilcisi olan Srubna kltr ile balantldr. Bu dnemde Katakomb Mezar ve Kuban Mezar-lar kltrleri ortaya kmtr. Bu mezarlar bozkrlarda grlen alak mezar geleneine benzerlik gsterirlerken bazlar ta san-

12 Th e Kurgan Culture, Indo-European Origins, and the Domestication of the Horse: A Reconsideration [and Comments and Replies] Author(s): David W. Anthony, Peter Bogucki, Eugen Coma, Marija Gimbutas, Borislav Jovanovi, J. P. Mallory, Sarunas Milisaukas Source: Current Anthropology, Vol. 27, No. 4 (Aug. - Oct., 1986), pp. 291-313 Published by: Th e University of Chicago Press on behalf of Wenner-Gren Foundation for Anthropological Research Stable URL: htt p://www.jstor.org/stable/2743045 Accessed: 28/07/2010 03:22

13 Tarhan 1979:355-370.

272

TARHLE ADANMI

BR MR

dk eklindedir. Buradaki buluntular, keramik olarak batdan et-kilenmi grnmekle birlikte silah olarak baty etkilemilerdir.

Kuban Mezar kltrleri ile balantl olan arkeolojik bulun-tular Bozkr gebe-oban kltrleri ile yerleik ziraat kltr-nn arasnda bir yaam tarzn yanstmaktadrlar.

M..XIII- M..VIII. yllar aras Kimmerler Kafkasya, Krm ve Dinyeper Havzalarna yaylmlardr.

Kimmer ve Erken skit kltrleri arasnda kesin bir ayrm yoktur. Kimmer blgesi kurgan geleneinde skit gleri ile bir gelime gsterir. Bozkr yaantsnn karakteristik bir yansmas olan kurgan kltrlerinin arkeolojik materyali silahlar, aralar ve gereler yannda at ve araba unsurlar grlr. Kurganlarda at-lkla ilgili araba ve koum paralar bozkr yaantsnn bir paras olarak dikkati eker14.

Avrasyann Dousu; Tarihncesi Mezar: Batda bu kltrler grlrken Orta Asyann dousunda ise

Abakan Blgesinde Afanesyova Kltr(M..3000- M..1700), Okunev Kltr; M..2. bin yl balarnda Minus evresinde, Bu kltr, Tanr Dalar, Balka Gl ve Yayk Nehri evresinde ise Andronova (M..1700-M..1200), Yenisey Irma evresin-de Karasuk Kltrleri (M..1300-M..800), Abakan, Minusinsk blgelerinde Tagar ve Tatk Kltrleri (M..700-M..100) kltrleri grlyordu. Orta Asyann batsnda Trkistanda ise Anav Kltr (M..4000-1000), Maverennehr Havzasnda zi-raat bir kltr olan Margiana Kltr (M..2200-M..1700) grlmektedir15.

Kukusuz Orta Asyadaki mezar ve balbal kltrlerini iyi an-layabilmek iin bu kltrlerin mezar geleneklerine ksaca bir gz atmak gerekir:

Neolitik sonunda Bakrta a denilebilecek Eneolitik d-nem; insanlarn ta alet ve eya yapmnn yannda, madenden de eyalar yapmaya balad bir maden ana gei kltrdr. Daha ok Minusinsk havzasnda grlen bu kltrdeki metal i-iliinde henz metal ergitmesi ve dkm henz bilinmiyordu ve blgenin bakr cevherlerinden dvme tekniinde aletler ve e-yalar yaptlar. Baz mezarlarda dvme teknii ile yaplm eyalar bulundu.

14 Tarhan 1979-358-364.15 Bahar 2009:407-409,425-427.

273


Afanesyova Goradaki bir kadn mezarnda kadnn kolunda, demir halkalarla evrelenmi bir deri bilezik bulunmutur. Afa-nesyova halk hl Neolitik a zellikli keramikler kullanmakta idi ve en byk baarlar at ve inek gibi hayvanlar evcilletir-meleri olmu ve belki de ziraata balamlard. Dinlerinde gne kltnn nemi vard ve mezarlarnda a boyas kullanlmt, bu belki de lnn kann temsil ediyordu.

Dou Avrupann ukur Mezar kltrn temsil eden Cro-Magnon insanlar ile etnik ilikilerinin olduu dnlmektedir. Nitekim ukur mezar kltrleri Urallar, Orta Asya ve Karadeniz evresi bozkrlar ve Kelteminar, Zerafan Irma kylarndaki Zamanbabin Kltr ve Urallarn igir kltrleri ile ilikisi g-rlmektedir.

M.. II. Bin yln balarnda geni bir alana yaylm olan Afa-nesyova kltrn Okunev kltr izlemitir. Minus civarnda grlen Mongolid yeni bir halkn ortaya kard bu kltrde, gm trenleri deimitir. Talarn ember oluturacak ekilde dizildii Afanesyova kltrnn yerini, talarn dikdrtgen ekil-de dizildii mezarlar almtr. l, bu alanlar iinde kayrak talar-dan oluturulan tabutlar iine gmlmtr. Bunlar da afanesyo-vo halk gibi sr yetitirici oban bir kltrd. Ta aletlerin ya-nnda maden eyalar da kullanlmt, ilk kez bu kltrde dkme bakrdan sapl balta Gney Sibiryada grld.

Bu kltrde antsal steller Karasuk kltrndeki stellere ben-zerlik gsterir. Steller zerinde yar insan yar hayvan ekilli mask kabartmalar grlr. Bu masklar, ou rnekte, zerlerine boa ya da geyik boynuzu eklenmi, boa ba ve ylanlar andrrlar. Mezar talarnda, nlarn yayld ba sslemeleri, dal vermi gne ya da evren bezemeleri ve emberler iinde kimi zaman klar ve halar grlmektedir. Bazen bu ekiller mezarlarn yap-mnda kullanlan kayrak talar zerinde de grlebilir16.

Bu trden kayrak talarn birinde, ellerinde birer mzrak tutan, banda hale bulunan bir varln kaznm olduu grl-mtr. Yzlerin gereki bir heykelcilikle yaplm gibi birbirine simetrik gz ve yz blen bir eritle olan soyut temsiller de dikkati ekmektedir. Genellikle yzlerdeki azn ya yaplmam ya da olduka byk ekilde yaplm rnekleri vardr. rnek-lerden ikisinde tepede koba heykelleri bulunmaktadr. Kadn

16 Gumilv, bu kltr Hunlar oluturan etnos karmn salayan halklara balar. Bk. 2000:100.

274

TARHLE ADANMI

BR MR

figrleri, hamile kadnlarn karn gibi karnlar geni ikin ya-plmtr. Bir figrnn karnna, panter ya da kaplan gibi yrtc bir hayvann burun knts resmedilmitir. Okunev kltrnde iine ha iaretleri izilmi gne simgelerinin varl gne ve evrenle ilikilendirilmektedir. Bu stellerde boa resimlerinin de grlmesi sr besiciliini de yanstr17.

Kuzeyde Okunev kltr grlrken gneyde Altay evre-sinde Andronova kltr dikkat ekici bir gelime gstermitir. Madencilik, sr besicilii ve ziraatn grld bu kltrdeki insanlarn yerleik bir hayata getikleri dnlmektedir. Meta-lrji byk bir baar gsteren bu insanlar Altaylar ve Kuzey Ka-zakistandaki Kalbin sradalarnda maden s, ak maden ocak-larndan saladklar metali ta balyozlarla dverek ilkel frnlarda eritmekteydiler. Tatan ve balktan yaptklar kalplarda balta ba, mzrak ba ve deiik ara gereleri dkmlerdi.

Sr yetitiriciliindeki gelimeler art bir rn ortaya kar-m ve sosyal yapda baz deiikleri de beraberinde getirmitir. Mezarlarda, koca ld zaman ei ve hatta bazen ikinci ein de birlikte gmld durumlar ortaya karlmtr.

Dini olarak da daha nce olduu gibi doa gleri ve ata kl-t nemli bir yer tutmutur. Bu dnemde ziraat ve hayvan yeti-tiriciliinin ne kmasyla mezar sunular iinde st ve bitkisel yiyecekler konmaya balanmtr. Bu mezarlarn yan sra baz zel ukurlara odun kmr, saman ve buday gibi sunular da yapld grlmtr.

Cesetlerin gmlnde hem dorudan gmme, hem de ya-karak gmme ekillerin mevcuttur.

M.. III. bin yldan itibaren blgede cesetlerin gmlmesi-nin yannda Andronovo kltrnden sonra yakma gelenei daha sonraki Karasuk ve Tagar kltrlerinde de grlmektedir, fakat Tagar kltrn izleyen Talk kltrnde cesetlerinin yannda topraa gmme olay da grlmektedir. Bu gmlerin daha ok mumyaland grlr18.

Andronova kltrn, gney Sibiryada grlen Karasuk kltr takip etmitir. Sr yetitiricilii ve madencilikte ileri git-

17 Okladnikov 2000: 117-127. Dier taraft an Anadolunun daha erken dneminde grlen atalhyk Neolitik kltrn (M. 7 binler) rnek vermek istiyoruz.. Anatanra, leopar ve boa figrlerinin, buradan 5 bin yl nce atal Hyk Neolitiinde de grlmesi dikkat ekicidir. Bu bir bakma obanlk kltrnden ziraatla gei evresi ile ilgilidir.

18 Roux 1999:219. Bu dnemle ilgili olarak yazl belgeler de ortaya kmaya balamtr. Zira Herodot Msrllarn ceset mumyalamas konusunda ilgin bilgiler vermektedir (Herodot II, 85-89).

275


miler ve belki de ata binilmitir. Zira arkeologlar kemik ya da boynuzdan yaplm bir eyann gem yapmnda kullanldn dnmlerdir.

Karasuk kltrnde yeni mezar tipleri ortaya kmaya balar. Mezarlar, ilenmi kayrak talardan sandk eklinde rlen tala-rn st baka kayraklarla rtlmesiyle oluturulmutur. Bu san-dk eklindeki mezarn evresi baka talarla it eklinde evril-miti. lnn yanna teki dnyada yiyip ieceini dndkleri iecek kab; ayak ucuna ise omuz, gs ve arka bacaktan oluan drt et paras konmaktayd.

Bu dnemde, kuzeyde Baykal ve gneyde Moolistanla evrili Moolistan corafyasnda ok byk dikey olarak dikil-mi, ilenmemi yerel kayrak talardan yaplm mezarlar dikkat ekicidir. Dikdrtgen eklinde yaplan bu mezarlar dou ve bat ynnde gnein douu ve bat esas olarak yaplmlardr. Bu mezarlarn gneyinde ve biraz tesinde topraa derin gmlm beki talar ya da yular balama kazklar denilen, birok de-senle bezenmi ta steller yer alr. Bunlarn zerinde giysiler ya da sava baltalar gibi bezemelerin yannda stelin st ksm insan biimli heykellerin balarn andrr.

Kayrak mezar kltrnde grlen kaya resimlerinde(Rusa-petroglif) baz geleneksel konular ember iine alnmtr. Bu emberin iinde noktalarla iaretlemi avlular, kartal, ahin ve ak-babaya benzeyen kular, gkyzne doru uzanan kular. Bu re-simler aile ve sr sahibi obanlarn yaayn vermekle birlikte, kular Orta Asya amanizminde, lm ve atalar kltyle ilikili grlmektedir19.

Baykal tesinde sklkla grlen, zerlerine resimler ilenmi kayalarn da belli kabilelerin tapnma yerleri olduu dnlmek-tedir. Bu yerler, aydnln evrensel glerinin karanl, yazn k fethetmesi, yaamn lm yenilgiye uratmasn gvenceye al-mak iin yaplan sha ayinlerinin yapld yerlerdi.

Moolistann Tun a halklarnn kabilelerinin ortak dini merkezleri bulunmaktayd. Bu alanlarn bazen geyik talar k-meleri ile belirtildii grlmtr. Bu ayinlerin gne ve gkle ilgili bereket kltryle balantl olduu anlalmaktadr. ze-rinde geyik kabartmalar olan bu talarda aynalar, yaylar, okluk-lar (sadak) hanerler ve sava baltalar yer almaktadr. Bu talarn

19 Roux 1994:132;Okladnikov 2000:131;lnn ruhunun ku donuna girmesiyle ilgili Anadoluda gnmzde baz grler vardr. Bkz.rnek 1979:61-63.

276

TARHLE ADANMI

BR MR

benzerleri Karadeniz skitlerinde de disk biimli aynalar ve gne geyii figrleri ile kendini gstermitir (Resim 3). Kayrak mezar kltr, zerindeki hanerlerin kabzalarnn gsterdii arkeolo-jik buluntulardan M.. II. bin yln ilk yarsna kadar uzanmak-tadr20.

Karasuk Kltrn izleyen Tagar kltrnde atlarn zeri-ne binmeye yarayan gemin icad, kee adr, zeri rtl araba, kmz ve laktik alkol peynir gibi st rnleri dikkati eker. Giysi olarak da hayvan postlar yerine ynden yaplm kumalar re-tilmiti.

Dinsel olarak yerin kt tanrlar ile gn aydnlk tanrlar-nn oluturduu yap zerinde Gk en byk tanr olarak kabul edilmiti. Bu dnemde gne arabalar figrleri dikkati ekmek-tedir. Altaylarda kz yerine keilerle ekilen byle bir arabann varl grlr21.

Grld gibi Avrasyann tarih ncesi kltr yaamn aydnlatmada kurganlarn, mezar talar ya da balballarn ve de petroglif denilen kaya resimlerinin nemli bir yeri vardr. Ayr gibi grlen bu unsurlar bir dierinin anlatm ve anlalmasnda anahtar rol oynamaktadr. Kimi zaman kaya resimleri bir mezar tanda konsantre olmakta, kimi zaman lm, kaya resimlerin-de anlatlmaya allmaktadr. zellikle in yazl kaynaklarnn konumaya balad dnemde blgenin kltr tarihi daha iyi an-lalmaktadr. inliler Hun ve Gktrklerin lm gelenekleri ile ayrntl bilgiler vermektedir. Bu konuda aada sz edilecektir.

Orta Asya; Tarih alarda Mezar:zellikle Andronova kltrndeki madenciliin, Karasuk

kltrndeki geyik kabartmal mezar talarnn, Tagar kltrn-deki kmza bal st rnlerinin yaygn olarak kullanlmas daha sonraki blgedeki Trk kltnn ekilleniinde nemli bir rol oynamtr.

Proto-Trk olarak grlen Ting-Lingler bu kltr corafya-sndan olup Hunlarn atalar olarak kabul edilmektedir. Ayrca Karasuk ve Tagar kltrn ortaya karan insanlarn batda skit olarak grlen unsurlar olduu sylenebilir22.

20 Okladnikov 2000:131-132.21 Okladnikov 2000:140.22 Grakov skitlerin M..IX. yzylda Karadenizin kuzeyinde Kimmerle birlikte yan yana

yaam olabileceklerine iaret etmektedir. Asur ve Grek kaynaklarnda ise M..VIII. yzylda skitlerden bahsedilmeye balanmtr. Bkz. Grakov. 2006:43-45,285-286.

277


Hunlar, ahirete inanyorlar ve br dnyay bu dnyann bir devam olarak alglyorlard. Bu nedenle mevtann te dnyada memesi dncesiyle ceset ift tabut iine konularak defne-dilmekteydi. Yabgu ve st dzey prenslerinin, simli kumalara ve ssl krklere sarlan cesetlerinin yanna kendisine hizmet etsin diye dostlarnn ve hizmetilerinin bazlar kurban edilerek gm-lyordu; herkes iin bu kurbanlar gmlmezdi. Sava kurban edilmesinde de cesur sava esirleri seilirdi. nsan kurban edilme-sinin, Tibet Mitra (Bhon/Bon) dininin etkisiyle olduu dnl-mektedir23.

Pazrk kazlarnda grld zere;24 skitlerde hem yakma hem de gmme gelenekleri birlikte grlr. skitlerde bu gele-neklerin varln Herodot belirtmektedir25. Bu iki gelenein Gk-trklerde de varln inliler, (628 yl dolaylar olaylar iin) dile getirirken bir zamanlar llerini yakma alkanlnda olan Trkler, onlar imdi topraa gmyor ve onlara mezar dikiyorlar demektedirler26.

in yazl kaynaklarnda Gktrklerin lm gelenekleri ile ilgili birok detay bulunmaktadr: lerinden biri lnce, cesedi adra konuluyordu. len kimsenin ocuklar, kadn erkek btn ak-rabalarnn her biri birer koyun ve at kesip, kurban olarak adrn nne koyuyorlard. Sonra, atlarna binerek, adrn evresinde yedi kez dnyorlar, adrn nne geldiklerinde ise bakla yzlerini ya-23 Gumilv 2002:115. Ayrca yukarda deinildii gibi Gumilv geyik kabartmal gne

diskli eklinde resimli kabartmalar bulunan kayrak mezar ta geleneini Hunlarn da oluumunda nemli olan, gneyden Mool rklarnn Paleosibir halklarnn karmna balar(2000:100).

24 Teke 1993.25 Herodot IV,71: Herodotun buradaki anlatt bilgiler birok ynyle daha sonraki Hun

ve Gktrk gelenekleri ile benzerlik gsterir; hatt a gnmzdeki Anadoluda herkesin mezar zerine krek toprak atma yar gibi bir gelenek de ilgintir. Burada Herodotun anlatmn veriyoruz: Kral mezarlar Gerhos topraklarnda, yani Borysthenes zerinde gemilerin gidebildikleri son blgedir. Krallar ld zaman, o blgede eni boyu bir drtgen, byk bir mezar kazarlar ve hazr olduu zaman ly getirirler: Gvde mumla kaplanmtr; nceden karn yarlm, ii boaltlm ve maydanoz tohumu, anason ve dvlm saparna ve kokulu maddelerle doldurulmu sonra dikilmitir; l, bir arabaya konur ve baka bir halk topluluuna gtrlr; teslim alanlar ahane Skythlerin geleneklerini uygularlar: Bir kulaklarnn memesini keserler, balarn epeevre kazrlar, kollarnn etini izerler, alnlarn ve burunlarn yrtarlar, sol ellerine ok saplarlar. Sonra arabann iindeki kral ls, gene kendi uyruunda olan baka halk topluluuna gtrlr;ilk olarak gtrld yerin ahalisi de peinden gider. Btn halk topluluklar dolatrldktan sonra l, imparatorluun en uzak lkesi olan Gerrhos lkesine gtrlr; mezar orada kazlmtr. Mezarn iine imen yaylr, kral zerine konur, l, yere saplanm mzraklarla evrilir, zerine aatan bir glgelik konur; l, sazlarla rtlr. mezarn iinde bo kalan geni yerlere karlarndan birisi;elinden iki itii kimse, bir a, silahdar, uaklarndan birisi, bir haberci ve atlar, boulup konur, kulland eylerden birer tane ve altn kupalar konur (gm ve bakr kullanmazlar). Bu tren tamamlannca herkes mezarn zerine krekle toprak atar ve en yksek tmsei yapmak iin birbiriyle yar ederler

26 Roux 1994:219.

278

TARHLE ADANMI

BR MR

ralyorlard. Sonra herhangi bir gn belirliyorlar ve o gn len kii-nin atn, elbiselerini, kulland eyay, cesediyle birlikte yakyor-lard27. Sonra, bunlar uygun bir zamanda topraa gmmek zere, kllerini topluyorlard. Eer biri, ilkbahar ya da yaz aynda lmse, imenlerle aalardaki yapraklar sararncaya kadar bekleniyordu, ayet sonbahar ya da k aylarnda ldyse, bitkilerin tohumlanmas ve ama mevsiminin gelmesi gerekiyordu. Sonra bir ukur kazlyor, iine kller gmlyordu. Defin gn akrabalar yine ellerinde kur-banlaryla geliyorlard, mezarn etrafnda dnerek yzlerine bakla izik atp yaralyorlard.

Defin treni de tpk lm gn yaplan trene benziyordu. Gmme ii bitince, st ste dizdikleri talardan bir hatra direi yapyorlard, talarn miktar, len kiinin ldrd insanlarn sa-ys kadar oluyordu. Sonra kurban kestikleri btn koyun ve atalarn kafalarn talardan yaplm direin tepesine asyorlard.28.

I. Gktrk Devletinin inliler tarafndan igal edilip yok edildii ve Trklerin esir edilerek Sar Nehrin gneyine yerle-tirildikleri srada Trk Kaan Hieli(l Kaan)nin lm trenini anlatan bir belgede lm tarihi, mezarn yeri ve ekli hakknda biraz daha fazla ayrnt bulunmaktadr:

8. ylda (634) Hie-li ld. mparator onu lmnden sonra Kue-i (doru yola geri dnm olan) prensi ilan etti ve ona lmn-den sonra Huang adn verdi. Onun kullarna onu gmmelerini em-retti. Adetleri uyarnca cesedi yaktlar ve Pa Nehrinin dousunda bir hyk yaptlar29.

Bu olaydan ksa bir sre sonra esaret gnlerinde, inlilerin kaan olarak Trklerin bana atad Hie-li Kaan soyundan A-i-na Sse-mo (Ssu-mo), imparatordan rica ederek, in sarayndaki iddetli muhaliflere ramen, Sar Nehrin kuzeyindeki eski yurtla-rna yerletirmeyi baarmt.

Bu olaydan sz eden in belgesinin devamnda Trklerin yerletirildii corafya hakknda daha detayl aklamalar: Blge-nin kuzeyinde l ve Sie-yen-to halk var. Anlatlan blge imdiki Gobi l olarak bilinen Ordos blgesi olup, in ynetimindeki Moolistan olarak bilinen corafyadr. Son yllarda gndeme

27 Bir baka belgede ise bu bilgilere benzer bir anlatmn yannda ... cesetlerini atn zerine koyarak yakarlard ayrnts grlmektedir. Mau-Tsai 2006:64.

28 Mau-Tsai 2006:22-23.29 Mau-Tsai 2006:276: Bu belgenin devamnda, Hie-liyi ok seven bir yaknn intihar etmesi

zerine, in mparatorunun duygulanmas ve emri ile onun da Hielinin mezarnn yanna gmlmesi; aralarndaki dostluun bir ta kitabeye yazlmas emrinden sz edilmektedir.

279


gelen Trk Piramitleri ad ile sz edilen antlarn bulunduu blgedir. in kaynaklarnda imparatorun Sse-mo ile diyalogunda u ekilde dolayl bilgiler bulunmaktadr:

mparator,...Ebeveynlerin mezarlar (Sar) Nehrin kuzeyinde bulunuyor. imdi sen eski adr sarayna (ota) dnyorsun, bu ne-denle seni yola karken teselli etmek iin bir ziyafet veriyorum.30 Daha sonra nehrin kenarna bir sunak kurulur ve Sse-moya maz-batas ile birlikte davul ve sancak verilir. Sse-mo, 100 binden fazla adam, 40 bin askeri ve 90 bin atyla Sar Nehri geerek Ting-sian-eng kentini kurmutur. Ancak imparatora elik ettii bir seferde bir kaza oku ile yaralanr, bakente dnnce de lr. lmnden sonra imparator ona bir takm ordu bakanl bakan ve askeri vali gibi unvanlar vererek, bir mezar yaptrr. Bu mezarn yapl eklinin anlatmnda; blgedeki mezarlarn mimarisi hakknda da ip ular bulunmaktadr: ..mezar, Po-Tao-an Dann bir kopyas olarak ina edildi ve Hua-ovda bir mezar ta dikilerek zerine gs-terdii hizmetler yazlddenilmektedir31.

Trklerin bu dnemine iaret eden bu belgelerin yannda II. Gktrk a mezarlarnn yapmnda da in kaynaklarnda de-tayl bilgiler vardr. Nitekim Kl Tigin ve Bilge Kaann mezarla-rnn (Harita 1) yapmnda in imparatoru yapt destekten sz eder:

19. ylda (731) Ke T-ll ld. mparator Kin-wu Tsi-ang-kn (ku alay generali) ang K-i ile Tu-kuan-lang-ung (adalet bakanl hkmller dairesi efi) L Haiang bir imparatorluk ya-zsyla basal dilemeleri iin (Tu-kelere) gnderdi. mparator onun iin bir mezar tana kta yazdrd, ayrca bir heykel ve drt

30 Mai-Tsai 2006:285.31 Mai-Tsai 2006:287.

280

TARHLE ADANMI

BR MR

duvarna (lenin) sava sahnelerinin resmedildii bir tapnak yaptr-d; (bunun iin) imparator alt nl ressam gnderdi; onlar resimleri ylesine ustaca ve doal biimde yaptlar ki, (Tu-keler) (byle re-simleri) hi grmediklerini syledi. Mo-ki-lien(Bilge Kaan) onlara baktnda hep hznlendi32.

Bu satrlarn karl, Bilge Kaann dilinden, Kl Tigin Kita-besinde u ekilde dile gelmektedir:

Kk kardeim Kl Tigin vefat etti. Kendim dnceye dal-dm. Grr gzm grmez gibi, bilir aklm bilmez gibi oldu. Ken-dim dnceye daldm. Zaman Tanr yaar. nsan olu hep lmek iin tremi. yle dnceye daldm. Gzden ya gelse mani olarak, gnlden alamak gelse geri evirerek dnceye daldm. Mthi dnceye daldm. ki adn ve kk karde yeenimin, olumun, beylerimin, milletimin, milletimin gz ka kt olacak diyip d-nceye daldm.

Yas, alayc olarak Ktay, Tatab milletinden bata Udar ge-neral geldi. in Kaanndan siyi Likeng geldi. On binlik hazine, al-tn, gm fazla fazla getirdi. Tibet kaanndan vezir geldi. Batda gn batsndaki Sod, ranl, Buhara lkesi halkndan Enik general, Oul Tarkan geldi. On Ok olum Trgi kaanndan Makara m-hrdar, Ouz Bilge mhrdar geldi. Krgz kaanndan Tardu Inan-u or geldi. Trbe yapc, resim yapan, kitbe ta yapcs olarak in kaannn yeeni ang general geldi33.

Bu trden yazmalarn olduu, ksa bir sre sonra Bil ge Kaann lm ile de gerekletii grlmektedir. in imparato-ru dostu ve evlad olarak grd Bilge Kaann lmnden b-yk znt duyduunu belirtmekte onun mezar iin de gerekli her trl yardm yapacan sylemektedir: Bilge Kaann olu Kaan Teng-liye hitaben yazd mektupta imparator, ..onun ce-naze treni iin ihtiya duyduun her eyi senin istediin dorultu-sunda basal elisiyle derhal gndermek ve her eyin zamannda (ulamasn) emretmek istiyorum..

...Bunun dnda, sadakatini korumu olann ocuklara ve o-cuklarn ocuklarna (rnek olarak) gsterilmesi, savaa son vermi olann sava alannda (birliklerin nnde) (rnek olarak) vlmesi gerektiine inanyorum. Bu nedenle (vefat eden iin) mezar ta ve tapnak yapmalar, onun rnek ahsiyetini sonrakilere anlatmalar

32 Mai-Tsai 2006:317.33 Kltigin Kitabesi, Kuzey Cephesi 10-13.satrlar bkz.Ergin 1986:29-30.; Ayrca 1958

ylnda ekoslavaklar ile Moollarn ortaklaa yaptklar Kl Tigin kazlarnda yapnn mimarisi ortaya karlmtr.Bkz. Jisl 1963.

281


ve hizmetlerini kayda geirmeleri iin (adamlar) gnderiyorum. Bu amala bir vakanvise metni hazrlamasn emrettim ve vefat (vefat edene kar iyi niyetimi) antlatrmak iin onu zafer tarznda bizzat yazya dktm.34

Bu yazmalarda, imparator, Bilge Kaan Beng Tandaki ince metnin hazrlan ve resimlerin konusu ile ilgili bilgilere ulalmaktadr. Kl Tigin kitabesinde Gktrk runii ile yazlan ksmn Yollug Tigin tarafndan kaleme alnd ise kitabede kendi dilinden u ekilde dile gelmektedir:

Gney Dou Cephesinde;Bunca yazy yazan Kl Tiginin ye-eni Yollug Tigin, yazdm. Yirmi gn oturup bu taa, bu duvara hep Yollug Tigin, yazdm..., gney bat cephesinde de bu durum aa yukar tekrarlanmtr;Kl Tiginin altnn, gmn, hazinesini, servetini, drt binlik at srsn idare eden Tuygut bu... Beyim Prens yukar gk... ta yazdm. Yollug Tigin denilmektedir. 35

Bilge Kaann kendi adna hazrlatt Beng Ta (lm-sz Ta) kitabesini, kendisi zehirlenip ksa bir sre iinde ld-nden dolay oullar, zellikle inlilerin yazma yapt Teng-li olarak sz ettikleri Tengri Kaan zamannda tamamlandn dnmekteyiz.

T.C. Babakanlk Trk birlii ve daresi Bakanl (TKA), 1997ten itibaren blgedeki Trk Antlarn Tespit, Kaz ve Res-torasyon Projeleri balatmtr. zellikle Prof. Dr. S. Gmein Koordinatrlnde kaz bakan olarak grev yaptm 2001 ve 2003 kazlarnda Bilge Kaan Hatra Mezar Klliyesi ile ilgili ay-rntl bilgiler ortaya karlmtr (Resim 5-6)36. Bu almalarda Bilge Kaan Hatra Mezarna sunulan 2001 ylnda tarafmzdan karlan 4500 para altn ve gmten oluan eser grubu, imdi Moolistan Milli Mzesinde bulunmaktadr.

2001 yl almalarnda Bilge Kaan Hazinesi olarak kar-lan eser grubu iinde yer alan, altn tadaki ku figr ve iki adet gm figr Trk kltr ve mitolojisi iinde ele alnmaldr37. Bu figrler Avrasyann Altay ve Kafkasya dalk blgelerinde Neoli-tik adan itibaren grlen bozkr kltrnn devamdr. Erken tarihlerden itibaren karmza kan kaya resimlerindeki bu tr-den figrler, daha sonraki dnemlerde mezar sunular ve mezar talarnda yer almaya balamlardr. Bylelikle kaya resimleri ile 34 Mai-Tsai 2006:497-499.35 Kl Tigin, Gney-dou Cephesi: Ergin 1986:31 36 Bahar 2002 a, b;Tica 2001,Bahar 2005, Bahar 2009.37 el 1993:108-117.

282

TARHLE ADANMI

BR MR

mezarlar arasnda bir kltrel paralellik olumaya balamtr. Bil-ge Kaan Klliyesinde ise kitabelerin alnlarnda, mezar sunusun-da kendini gstermitir. 2001 ylnda Orhun evresinde zellikle kuzey kesimdeki kurganlarn farkl tip zelliklerine gre 100e yakn Jeodezi ve Jeofizik almalar yaplmtr ve resimlerle bel-gelenen bu envanterler ileride TKAya teslim edilmitir.

Blgede yaptmz almalarda tespit ettiimiz kurganlar, daha nceki Moolistan Uyuk Vadisi evresindeki kurgan tiple-melerine paralellik gstermektedir: a) Basit tmsekler, b) Talar-dan daire ile evrilmi Tmsekler, c) Drtgen biiminde bir k yeri bulunan Tmsekler d) Ufak ta ynlar ile evrili tmsek-ler38.

Blgede grlen balballar ve mezar talar kltrleri ise;lk Gktrk kitabelerinde geen balbal kelimesinin kkeni ve

ilevi hakknda teden beri bilim dnyasnda tartmalar bulun-maktadr; Moolca paralamak anlamna gelen balbala ile ilikisi kurulan bu balbaln, ilev olarak da, ilk kez Radloff bir l iin ant olarak dikilen tatan bir tasvir demitir 39(Resim 4). Ancak bu kez de balbal ile mezar ta arasndaki ilev fark tartlr ol-mutur. Burada balbal teriminin szlk anlam, Gktrk Kitabe-lerindeki getikleri yerleri ve tartmalardaki yorumlardan rnek-ler verilerek, konuya aklk getirilmesi hususunda allacaktr:

Trk Dil Kurumunun Trke Byk Szlnde;a. esk. Eski Trklerde kiinin anlmas iin mezarnn veya

baz kurganlarn etrafna dikilen ta, eklinde gemektedir40. A. nan, daha nceki balballar zerine verdii bilgilerin, arkeolog ve tarihi L. A. Evtiyuchova ile L.R. Kzlasovun ispatlarna gre, heykellerin hibiri balbal deildir, balballar len alpn, hayatnda ldrd dmanlarn adna mezarna konulan talardan ibaret-tir. Bir kahraman alpn yannda bir sra talardan birinde u yaz okunmaktadr: bara Tarkan Balbal(Ongin Yazt yannda). Mezardaki kahramann ldrd dmanlar iin balbal deni-len talar sembol olarak konulurdu. ldrlen ahs nemli ise balbal tana adnn da yazld anlalmaktadr, diyerek, bu g-re katlmaktadr41.

Tuncer Baykara da bir yazsnda, Kzlasovun heykellerle bal-ballar ayrm konusuna deinerek, onun grne katlmakta-38 Roux 1999:29839 Roux 1999:163-169.40 htt p://www.tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=Balbal&ayn=tam, 27.07.201041 nan 1972:231.

283


dr42. Ruslarn Orta Asya Tarihisi Barthold ise, inli Budist Rahip (Hac) Hsan-tsangn 630 yllarnda Trk lkelerini gezerken, Trklerin kabirleri zerine bunlarn ldrdkleri dmanlarn heykellerini diktiinden sz eder. O, bu bilgiden hareketle, Or-hun Abidelerinde bu bilgilerin dorulandn belirtir ve bu sz-cn ince olmas muhtemeldir demektedir43.

Son yllarda Orta Asya zerine birok almas bulunan Jean-Paul Roux ise balbal zerine birok aratrmacnn grlerine yer verdikten sonra, sonu olarak; ldrlen dman ya da onun ruhu olmasnn burada bir nemi yoktur. imdilik, balbaln lmn yaam-sal gcnn topland yer, lm sonras ikamet yeri olduunu belirt-mekle yetinelim. Belki de lnn bizzat kendisidir..demektedir44.

Bu grten hareketle ncelikle Gktrk Abidelerinde geen balbal kelimesinin getii yerlere bakalm:

Ongin Kitabesi:Satr 2: Hakanlk [olan] hakan mnkariz olmu Trk kavmi

ne gn dousuna, arkaya gn batsna kadar, beride (=gneyde) ine, tede (=kuzeye) ormana kadar [kadar]

Satr 3: Cesur adamlarn balbal kld, Trk kavmi(nin) ad yok oluvermi idi..45

Bilge Kaan Abidesi;Dou Yz:Satr 13: ...Babam kaan ylece ili, treyi kazanp, uup git-

mi, Babam kaan iin ilkin Baz Kaan balbal dikmi...46

Satr 20:...O bilmemenden dolay, ktlnden yzn-den amcam kaan uup gitti. nce Krgz kaann balbal olarak diktim...47.

Zamanla kurgan evresinde ve bu kltr corafyasnda Trk-ede balbal ad verilen mezar talar kltr dikkati eker. Bir bakma kurgan mezarlar ile balbal kltr birbirine paralel geli-mi kltrler gibi grlmektedir.

Bilge Kaan Abidesi: Gney Yz:Satr 7: (Tatabya yaplan seferin devamnda)... Kahraman

erini ldrp balbal klverdim...Satr 9: ...Byk olum hastalanp yok olunca Kuyu, generali

balbal olarak dikiverdim...48

42 Baykara 2003:368.43 Bartholtd 2004:1944 Roux 1999:165.45 Orkun 1994:128.46 Ergin 1986:39.47 Ergin 1986, 41.48 Ergin 1986, 53,55

284

TARHLE ADANMI

BR MR

Gktrk abidelerinden anlaldna gre balbal sadece ld-rlen dmann ansna iin dikilen mezar talar deildir. Gk-trk kaanlar kendi yaknlar ve askerleri iin de balbal dikildi-inden sz etmektedir.

Dier taraftan Moolistanda 2001 ve 2003 yl Bilge Kaan Hatra Mezar Klliyesi Arkeolojik kazsnda ortaya kardmz balballarda Uygurlar gibi boylara ait damgalar da vard(Resim 4); Buradan, kaanlarn ynettikleri halklar evredekilere gstermek anlamnda onlara ait balballar diktikleri de anlalyor.

Ayrca Kl Tigine ait mezar klliyesinin karsnda dou-ya doru dizilmi 330 kadar balbal varken, Bilge Kaanda 550 civarnda idi. Bilindii gibi bir sava ustas olan Kl Tigin, Bilge Kaandan ok daha dman ldrmt. Sadece balballar ld-rlen dman saysnca dikilmi olsayd, herhalde Kl Tiginin balbal says daha ok olurdu.

Orhun Abidelerindeki ifadeler ve blgedeki yaptmz al-malardan hareketle balbaln len kiilerin ansna ve de ynetim merkezlerinde ise ynetilenleri belirtmek iin dikilmi olabilir. Nitekim 2003 yl kazlarnda Bilge Kaan Klliyesini evreleyen neredeyse tmnde bir boyu ya da halk simgeleyen damgalarn olduu balballar ortaya kardk (Resim 5).

2001 yl Bilge Kaan Klliyesi Kazlarnn en nemli bulun-tularndan biri de Bilge Kaana ait mezar olmutur. Dikdrtgen eklindeki bu mezarn evresi bitkisel motiflerle sslenmi ta lev-halarla evrilmiti. Ne var ki byk ihtimalle Gktrk Devletinin ykld 745 olaylar srasnda istilaclar tarafndan btn klli-yedeki mimari unsurlarn tahribat gibi buradaki mezar da tahrip edilmi ve bu ta levhalarn st ksmlar krlp gtrlmtr. Mezar ii ve etraf kazlmtr. Szn ettiimiz hazine 100 cm. kadar bu mezarn gneyinde 1.25 cm. yzeyden derinlikte alnan deme tula levhalarn yerletirildii gri renkteki taban svasnn altna istif edilerek yerletirilmiti. Bu istif edilen eserlerin geni-lii 40 cm ve boyu 50 cm, derinlii 30 cm. kadard. Sunak ise bu eserlere 125 cm. kadar gneyde idi (Resim 6). lk eserlerin bulunmaya balad 31 Temmuz gn nce adet gm iek tespit edilmiti. Bu iekler 3-4 cm kalnlndaki insitu (yapm s-rasnda konulduu gibi orijinal) taban svasnn altndan geliyor-du, stten drlm grnts vermiyordu, devamnda baka ieklerin olabileceini de dnerek kazy derinletirmeye karar verdik ve sekiz adet iek daha tespit edildi.

285


Yal ve frtnal bir gnd, elimizle tuttuumuz branda adr altnda kazy srdrmemiz mmkn grnmyordu, zira akam da olmutu ve jeneratr yardm ile gece 24.00 kadar ka-zy srdrdk. Ancak bu alan tmyle keserek adra gtrp detayl bir kaz yapmaya karar verdik ve o gece zerini el arabalar ve kazma krekle brandalarla adeta bir kurgan gibi kapattk. Bir Trk ve bir Mooldan oluan nbetilerle ikier saat ara ile ban-da nbet tutuldu. Kazdan sorumlu olan ahsm (Trk taraf) ve D. Bayar (Mool Taraf) sabaha kadar nbetilere nezaret ettik. Bir gn sonra da buradan blok halinde bir kasa iine yerletirilen ar-keolojik toprak adrlardan birine gtrld ve bir hafta boyunca sistematik bir ekilde kazs yaplp eserler belgelenip, drt sandk iine paketlenip konular eserler, iki ciple, dalardan aan zorlu bir gece yolculuu sonunda Moolistan Milli Mzesine teslim edildi.

Bu eserler orijinal olarak stte gm, altta altn eserler ol-mak zere istiflenmilerdi. Sunak evresinde uzun yllar ate ya-klarak trenler yapldndan stteki eserler belki de ilk anlarda hemen 20-30 cm. stnde olan bu faaliyetlerden dolay ksmen eriyip hasar grmt. Ancak zaman iinde bu dolgu 100 cm.yi amtr. Eserler tahrip edilerek sunulmutu. ki adet gm ge-yiin bacaklar koparlmt, altn rulo hline getirilmi ve ipek bir kuman iine sarlmt ve kymetli talar alnarak altn bir marapann iine konmutu, altn marapalarn tutamaklar krl-mt. Bu hazinenin konulmu olduu gm sandk paralanm ve zerinde aplike olarak kullanlm 2586 iek de koparlarak, rulo edilmi sandn stne konmutu49.

Yukarda belirttiimiz Bilge Kaan mezar gemite tahrip edilip soyulduu iin iinde herhangi bir ey bulunamad. Rad-

49 Tica 2001;burada bir hususa da dikkat ekmek istiyorum; kazda olmayan ve de eserlerin konumundan habersiz olan baz kiilerin basnda kan baz deerlendirmelerinin aksine bu eserler Bilge Kaann ahsi eyalardr, daha sonraki dnemlerde konmamtr, zerafetine binaen bayanlara ait eyalar da deildir. Zira burada bulunan altn kemer Bilge Kaan Klliyesinde bulunan Bilge Kaana ait heykelde aynen resmedilmitir, dier taraft an ku figrl tacn ayns, tatan yaplm Kl Tigin Klliyesinde bulunan ba heykelindeki ile ayndr. Kl Tigine ait olan bu heykel de Bilge Kaana ait olabilir, zira bu klliyeyi yaptrmas ansna kendi heykeli de oraya koydurmu olabilir, fakat genel kabullenmeler gibi Kl Tigine ait olsa da mesele deildir, nk sonuta bir babua ait ba heykelidir ve baya aitt ir. Blge Kaana sunulan altn ta da belirtt iimiz gibi bunun benzeridir. Eserlerin konumuna gelince, Bu eserler Bilge Kaan klliyesi tabanna yerletirilmi, orijinal taban svas bu eserlerin stn kaplayacak ekilde svanmt. Bulduumuz ilk gm iek bu svann iindedir. (imdiye kadar bu kazlar bandan sonuna planlayan takip eden insanlara gr sorulmadan bu tartmalar yrtmek de bilim, aratrma ve bilgilendirme yntemleri bakmndan ilgintir.)

286

TARHLE ADANMI

BR MR

loff50 ve Jisl51 kazlarndan itibaren blgedeki kazlarda biliyoruz ki Gktrk mezarlarnda cesetle karlalmamtr. Demek ki inli gzlemcilerin syledii gibi Gktrkler byk oranda llerini yakmlard. (Anonim olarak belirttiimiz Bilge kaan ailesine ait dier mezarlardan bazlarnda Ruslarn ve Moollarn kazlarnda kl bulunduu, kazlar srasnda gr alveriinde bulunduum Mool arkeolog D. Bayar tarafndan anlatlmtr. Ancak, Bu kl-lerin bir cesede mi yoksa tren iin yaklan odun klleri mi oldu-u raporlarda pek ak deildir, demitir.)

Daha sonraki Trk Mezar Tipine rnek tekil edecek nemli bir yap olduu iin Bilge Kaan Klliyesi kazlarnn 2003 yl almalarn ksaca vermek istiyoruz.

Bilge Kaan Klliyesi Kazlar 2003:2003 yl Bilge Kaan kazlarnda klliyenin llerini ortaya

koyan kaz almalar da olduka ilgin sonular vermitir. Bura-da Trk ve in yazl kaynaklarnda sz edilen mimari ve mima-ride kullanlan resim almalarnn rnekleri ortaya karlmtr. Ne var ki! Bir duvar rt kiremidi zerindeki sava sahnesi dn-da beyaz sva zerine kilden yaplm duvarlara siyah ve krmz boya ile yaplm resimler, duvarlarn yklmas sonucu, kristal bir vazonun krld zaman dald ok kk paralara daldn-dan resimlerin muhtevas hakknda bilgi edinmeyi gletirmi-tir52. Tuladaki resimden hareketle duvar resimleri tarafmzdan 2003 yl kazs sonucuna gre, Bilge Kaan Ant 72 m. uzun-luunda ve 36m geniliinde olduu anlalmtr. Ant, yaklak 5 m aralklarla sralanm balballarla evrili idi. Ant evreleyen balballar n ve arka cephede antn d duvarna 5 metre uzaklk-ta, gney ve kuzey cephelerde ise 6.80 m uzaklktadr. Kaz sonu-cunda ant tamamen evreleyen ve balballarnda dnda kalan bir kanal tespit edildi. Drt cephede de 3.40 m geniliinde olan kanaln derinlii 190 cmdir. Kuzey cephede kanal ile antn ku-zey duvarnn d svas arasndaki mesafe 7.90 m olarak belirlen-di. Kanaln giri ksmna denk gelen ve bittii noktann aras 3.60 mdir. Kanal ile platforma yrme yolunun her iki tarafnda 15er

50 1893 Yllarnda Bilge Kaan Klliyesinde Alman kkenli Rus arkeolog Radloff kazlar yapm ve zellikle klliyenin dou giriinde tahribatlar yapm, elik kazmalarla yapld anlalan kaz srasnda, kazmalar ko heykellerin srtnda derin izler brakmtr.

51 Jisl 1963:1958 ylnda Kl Tigindeki kazsndan yukarda sz edilmiti.52 Duvar resimleri tahrip olduundan duvar resimleri tarafmzdan Resim 7deki gibi

tanmlanmaya allmtr.

287


cmlik aralk vardr. Antn bat duvarnn d noktas ile sunak tann bat ucunun aras 12.86 m, sunak ta ile bark aras ise 14 m lld.

Bu yapnn bat kesi ile barkn dou kesi arasndaki me-safe 17.40 m, kaplumbaann altndaki kare yapnn bat ucu ile antn girii arasndaki mesafe 10.50 m, kare yapnn bat ucu ile kolarn arasnn mesafesi 11.40 m, antn giriinde bulunan iki koun birbirine uzaklklar 3.75 m, ant girii iin platform uza-nan yrme yolu iki ksmdan olumaktadr. lk ksm olan y-rme yolunun balangc ile ilk ksmn bittii nokta 6.70 m, ilk ksm ile antn ana giri kapsnn aras 5.70 olmak zere top-lam 12.40 m, yrme yolunun balangc ile ilk balbaln mesafesi 3.30dr. Antn ana giri kapsnn genilii ise 3.30 mdir (Tica 2003, Resim 7-8).

Orhun Kitabelerinin, edebi kltr olarak Trk tarihinde ne-minin olduu kadar abideler mimari olarak da etkisini srdr-mtr.

Kukusuz yukarda deinildii gibi inli ustalarn bu antla-rn yapmnda katks byk olmutur. Ancak Yollug Tiginin de zerinde durduu runik yazlarn yazmnda olduu gibi antlarn yerinin, ynnn seimi, resimlerin seimi, sunular ve mimar iinde meknlarn yerletirilmesi gibi konularda yerel karakterler dikkati ekmektedir. 2010 ylnda bir sempozyum (bilgi leni) nedeniyle ksa sreliine gittiim Japonyada antik Nara ve Kyoto gibi eski tarihi bakentlerde grdm Bilge Kaan Klliyesi ile ada grlen Budist tapnaklarnda mimarinin genel bir ben-zerliin olduu dikkatimi ekmitir. Ancak Kyotodaki giriin he-men solunda kimi zaman sanda grlebilen ate sunaklar Bilge Kaanda en batda kurban suna olarak grlmektedir. Burada kitabeler herhangi bir hayvan heykeli kaidesi olmayan dz ta ka-ideler stne mekn dna su kanal ile kap arasna konmutur.

Bu trden kaplumbaal kaidelerden birine 2001 yl in Seddini ziyaretimizde Pekin ile Badaling arasnda karlatm zaman, bu trden kaplumbaa kltrlerinin gneyden geldi-i eklindeki yorumlara katlmamak elde deil, ancak bunlarn mimaride konu yerleri kullanm amalarna gre farkllklar grlmektedir. Kald ki kaplumbaa kltrn Trklerden al-malarna karn, Moollarda bile daha ok mekn dna konulan kaplumbaa heykellerinin yn douya bakar ekilde yaplmtr. Trklerde ise klliye iinde kitabe altnda yer alan kaplumbaa-

288

TARHLE ADANMI

BR MR

lar hemen girite yer alp bat yndeki sunaa dnk vaziyettedir. Ksacas buradan vardmz sonu, grntde mimaride benzer ekiller olabilir, ancak detayda bu unsurlar kendine zg bir kl-tr anlay iinde ekillenirler.

10. yzylda Trklerin Mslmanl kabul etmeye balama-laryla birlikte trbe mimarisinde bir takm deiimler yaanm-tr. nce drtgen eklinde olan trbeler sonra sekizgen gibi ok kenarl kmbet yapsna doru gei gstermitir. Mimaride bu trden deiikliklerin yannda daha nce hayvan ve insan ekille-rinin yerine trbe yazlarnda gelimeler olmu ve kufi yaz yaygn olarak kullanlmaya balamtr.

Karahanllar dnemi bu dnem mimari gei iin nemli bir dnem olmutur53. Karahanllarn bakenti Karabalgasunda er-ken dnem balballarnn bu dnemde ikinci bir kullanm olarak Arapa yazlarla mezar tana dnt grlr. Hatta bazlar daha sonraki Sovyet dneminde Kiril harflerle yazlm ekliyle kullanlmt. Bu trden rneklere Anadoluda da rastlanmakta-dr. Bazen iki bin yl ncesinde, Roma dnemi kullanlan bir me-zar tann daha sonra Seluklu ya da Osmanl dneminde Arapa kitabeli ve gnmzde de Latin alfabeli Trke ile grebilirsiniz.

Bu trden alkanlklar bazen sadece malzemenin 2. ve 3. kullanmlarn gstermez, zerindeki form ve ekillerin de tak-lidini dourabilir. Antalya Ka ve Amasya kaya mezarlarndaki mimarinin bazen gnmz konut mimarisine dahi etki ettii dik-katli bir gzlemle anlalabilir.

Anadoluda Tarihi alarda Mezar Gelenekleri:Yukarda Anadolunun Prehistorik a mezar yaplar hak-

knda ksmen deinilmiti. Burada ksmen tarihi dnemlerin ba-lad M.. II. bin mezarlar zerinde de durmamz gerekirse, bu dnemde de dorudan topraa gmme kuyu mezar, dikdrtgen talarla evrilmi mezarlardan oluan sandk mezar ve, kpler iinde gm ekilleri olduunu syleyebiliriz. zellikle M.. I. bin ylda Dou Anadoluda Urartu mezar mimarisinde dikkati e-ken gelimeler olmutur. Yksek kayalklarn yzne oyulan kaya mezarlarna cesedin dorudan konulduu mezar geleneinin ya-nnda urne denilen delikli kaplara konulmu kl mezarlara da rastlanlmtr. Zira bu deliklerden ruhun bir ar gibi girip kaca-

53 Aslanapa 1984:27-42.

289


na inanlmaktayd54. Bu dnemde Bat Anadoluda Friglerin or-taya kard Greke Tmls denilen kurgan mezar tipi mezar-lar grlmektedir. Daha sonra Lidyallar ve Helenistik dnemde bu trden mezarlar gnmze kadar dikkati eken yksek tepe-ler halinde kalmtr.

Frig dneminden kalan Polatldaki Gordion Tmls, Lid-yallardan kalan Salihli Bin Tepeler Tmlsleri, Helenistik Kom-megene krallndan kalan Adyaman Nemrut Tmls dnya-ca bilinen mezar antlardr.

Anadoluda Hellenistik dnemde topraa gmlen kuyu me-zarlar yannda dikkati eken mermerden yaplm sandk eklin-de Lahit Mezar ekilleri dikkati ekmeye balamtr. Roma dne-minde de sklkla kullanlan bu mezarlar tiplerinin de blgelere gre yapm tarz ve sslemelerinde deikenlikler grlr. Roma dneminde de llerin ceset olarak gmlmesinin yannda yak-larak gmldkleri grlr. Bu gelenei kuyu mezarlarda grme-nin yannda Ostetek denilen kk lahitler iine de defnedildii grlmektedir. Mezar lahitlerinde genellikle iinde yatan kiiye ait yaam yksnn resimlerine yer verilirken, o kiiye ait Grek-e kimi zaman Latince bilgilere yer verilmitir. Bazen de kiinin ruhunu koruyacana inanlan tanr figrleri ve kimi zaman da medze gibi salarndan ylanlar fkran deiik yaratklar resme-dilmitir. ou kez de aslan heykellerinden oluan mezar kapak-lar tercih edilmitir (Resim 9).

Kukusuz yeni gelenlerin gemiten kalan bu eserlerden et-kilenmeleri kanlmazdr. Bu yzden Orta Asyadan Anadoluya gelen g yollarnn giriinde olan Dou Anadoluda Orta Asya etkilerinin daha ok yansmas da doaldr. Zira bu blgenin Kars ve Erzurum evresinde Orta Asyadan tanan balbal kltrn yanstan elinde kadeh tutan heykel tarzndaki mezar talarnn varlndan tutun da kurgan tr mezarlklara varncaya kadar benzerlikler Orta alara kadar varlklarn srdrmlerdir.

Ahlat55, Geva56, Erci ve aldran gibi merkezlerde gemie ait ta iiliinin etkilerinin yannda Orta Asyadan gelen etkiler

54 Sevin 1986:329-340.55 Karamaaral 199256 1988 yl Geva kazlarnda tespitlerimize gre, sandukadaki kap eklindeki tasvir,

bu dnyadan br dnyaya geii simgeliyordu. Bu trden kap eklinde Antik mezar talarna, Konya evresinde yrtt mz aratrmalarda karlalmtr (Tarhan 1988). Ekip sorumlusu olarak grev yaptm bu alma iin ayrca bk. R.Altok, Cemle Hatun Kmbetinde onarm almalar devam ediyor, 14. yzyla ait bir kmbet, Cumhuriyet, 14.09.1988.

290

TARHLE ADANMI

BR MR

de dikkati eker57. Blgedeki bu etkiler trbe ve kmbet mezar kltrnde dikkati ekerken; zellikle, Anadoluda aldran Ova-snda58, Tunceli Munzur Dalarnda Ulukale59 ve Erzurum, Hns-Baky60, Mirseyit(Tanr)61, Artvin-avat62, Diyarbakr, Elaz, Kars, Erzincan; Orta Anadoluda Akehir-Maruf, Afyonun Km-bed ve Hayranveli, Seyidgazinin Ayval ve Kafkasya, Orta Asya ve Balkanlarda karlalan at ve ko ekilli eski mezar talar63 Orta Asya kltr ile ilikileri grlmektedir.

Anadoluda koyunla ilgili mezar talar genellikle Akko-yunlular ve Karakoyunlulara ait gsterilirken, at ile ilgili klt-rn hangi Trk boyuna ait olduu zerinde fazla durulmam-tr. Ancak koyunlu mezar kltrlerinin yannda olmas yine bu kltrn Akkoyunlular ve Karakoyunlular ile ilgisinin olacan gstermektedir. Dier taraftan at heykeli ile ilgili mezar kltrler inin kuzeyinde Kien Ling ve Hun dnemine ait Shenside kar-lalmtr. XIV. Yzyla ait Soul yaknlarndaki mezar buluntular da bu gelenein ge dnemlere kadar srdn gstermektedir. Anadoluda ise hala koyun ve at heykelleri eklinde mezar ta ya-pm geleneinin Tunceli evresinde olduu tespit edilmitir64.

Bu konuda son yllarda Hakkaride bulunan mezar stelleri-nin tarihi daha erkene gitmesine ramen verilebilecek rnekler arasndadr. M.. I. bin yla ait bu stellerle Orta Asyada bulunan balballar arasnda bir ilikinin kurulmas65 Anadolu corafyas ile Orta Asyann bilindik bir tarih olan 1071 Malazgirt ncesinde iki blge arasnda kltrel ilikilerin olduunu yanstmaktadr. Bu trden ge tababa ya da balbal tr mezar kltrlerinin ge r-neklerine Anadoluda rastlamak mmkndr66.

Bu trden benzerliklere lk Tun a olarak bilinen be bin yl ncesine ait Altaylar ve Kafkasyada grlen stilize yaban keisi

57 Bilge Kaan ve Kl Tigin Mezar Klliyelerinde kap giriinin sanda solunda iki ko heykeli bulunmaktayd. Ko heykellerine blgedeki dier Gk-Trk antlarnda da rastlanlmaktadr. Akkaoyunlulara yansyan bu gelenek olmaldr. Bkz. Resim 10.

58 1988 ylnda Van Kalesi Kaz ekibinden hocalarmz Prof. Dr. Veli Sevin bakanlndaki bir ekiple gn birlik gitt iimiz Van-aldran Ovasnda yaptmz ksa bir bilimsel gezide ok sayda at ve ko heykelleri ile karlamtk. Van Mzesinde de bu trden mezar talar sergilenmektedir.

59 Aksoy 2010.60 Ceylan 2008:330.61 Baykara 2003:377-384.62 K.Krolu, avatn2,5 km. batsnda avat Kalesinin 150 m. dousunda 4 adet ko

heykelinden sz etmitir. XV.-XVI. Yzyl sonlarna tarihlemektedir. Bk. Krolu 1997:132.63 Maaral 1993:35-39,,Aksoy 2010.64 Karamaaral 1993:35,38.65 Sevin 2002:501-509.66 Ceylan 2008:315.

291


ve geyik resimlerinin benzerlerine Burdur, Kars67 ve Erzurum ev-resinde karlalmas bu sz edilen sitellerden nce de Anadolu ile Orta Asya arasndaki kltrel ilikilerin olduunu yanstmak-tadr. Bu trden benzerlikleri Paleolitik an maara resimlerine kadar gtrmek mmkndr. Demek oluyor ki, Tarih ncesin-den itibaren uzak blgeler arasnda tahminimizden daha fazla bir kltrel ilikiler a vard. Ancak zamanla siyasal snrlarn para-lad bir dnya sisteminde insan hareketliliine snrlar getirilmi ve blgesel farklar ulam ve iletiim aralarnn gelimesine ra-men, kutuplamalar nedeniyle kesintilere uramtr.

Orta Asya ve Anadolu ilikilerinin yannda byk oranda hal-k Mslman olan Anadolu corafyasnda slamiyetin etkisi ile Orta Dou kltrlerinin de yansmalar grlr. zellikle trbe ve kmbetlerde len kiiye ait bilgilerin yannda mezar yaplarn-da Kurandan ayetler ve Peygamberden hadisler dikkati ekmeye balar. Bunun yannda dini edebiyattan szler yansr68.

Gm ekillerinde cesedin topraa gmlmesinde din ge-leneklerin yansd kurallar olumaya balar. rnein; mezar mimarisinde nceleri, douya doru olan mezarn yn, gneye, yani kbleye yneltilir. Mahremiyet nedeniyle, asgari, kadnlarn gs, erkeklerin gbek hizasnda gmlmesi gerekir. Daha nce ve imdi Moolistanda kullanlan, hatta Seluklu eserlerinde de youn olan turquaz denilen mavi rengin yerini dini bir kural ol-masa da gelenein ynlendirmesi olarak yeilin kullanlmas gibi.

lm sonrasnda folklorik birok gemie bal kkl gele-nekler vardr. Sradan gibi grlen bu gelenekler, kltrler aras ilikileri yanstrlar. rnein, Anadoluda len kiilerin zerine makas ve bak gibi metaller konulur, bunun konulu nedenle-riyle ilgili birok gerekeler gsterilmitir,69 ancak Kafkasyada

67 Bk. Ceylan 2008: 225-230, 279, 310.68 Oral 1949, Oraln okuduu XIII. yzyl Seluklu dnemi mezar sandukalarnn birinde

mezarn nemini ortaya koyan u szler dikkat ekicidir: Her kim benim (trbemi) kabrimi bozar, kabrimi tebdil ederse onlarn hasm olasn. Kabrimi bozmalarndan dolay sana snrm. Ey Allahm, Ey ilticaghm sen Allahsn vesselam (Oral 1949:19); grlyor ki antik dnem mezar koruyucu aslanlar ve medza balar yerini yazya brakmtr.lker 1987, Tarhan 1989, Karamaaral 1993,

69 Bu konuda daha nceki aratrmalarn (rnek 1979:46) dnda bir ok farkl grler de vardr. rnein Ali Donatn (1963 doumlu), Konya, Meram-Dere sakinlerinden mer elik (1930 doumlu) dinleyerek ahsma szl olarak , 09.08.2010 tarihinde anlatt klar ilgintir: mer amca, makas dememe bozuluyor, evlat o snddr, makas deildir, diyor. Evet, llere snd koruz, ancak ba ya da gamay(haner) ehit olanlarn mezarna koruz, sndnn az ak olarak lnn boazna dnk konur, nk haram lokma yediyse boazndan gemesin diye. Sonra bu snd ve gamalar dvme demirden yaplmal, dkme olmamal... (Amca bu gelenekler amanist mi?) sorusuna kar.. Evlat onu bunu bilmem, kpein uluduu gnden beri (yani Ergenekon) bu byle gelmi gidiyor... A.Donatn

292

TARHLE ADANMI

BR MR

Karaay Trklerine ait mezar talarnda makas resimleri olmas; Adge evresindeki Altnordu Devleti dnemine ait mezarlarda70 ve Tataristanda Bulgar Trklerinin mezarlarnda makas kmas71 sradan tesadfler olmasa gerekir.

Kafkasya Karaay-erkes zerk blgesindeki Teberde vadi-sinde olduu gibi askeri sivil kimlikler de mezar talarnda yans-tlmaktadr. Buradaki tular kiinin askeri sfatnn yan sra eski bir Trk gelenei olan tu geleneini yanstmaktadr (Resim 12).

Anadoluda Seluklu ve Osmanl medeniyetinin gelitii ana kentler dnda krsal kesimde mezar geleneklerinde u hususlar dikkati eker:

nceleri, eitimin az olduu, yaylak klak arasnda kalm, obanln youn grld dnemde, mezarlar kimi zaman iki metre yksekliinde yontulmam talarn dikildii (Resim 13) ve ba ve ayak aideleri arasndaki mesafenin be alt metre olduu byk mezarlar dikkati eker. Bu ekilde mezardaki kiinin ulu-luu vurgulanmaya almtr72. Ancak kentlemeyle birlikte el sanatlarnn gelimesi mezar talarnda da grlmeye balar. nce eki darbelerinin grld mezar talar belirmeye balamtr. Daha sonra da eitimin artyla birlikte Arapa ayetler, dualar ve ahs adlar grlmeye balar.

XVI. yzyla gelindiinde ise, mimari zarafetin yannda yaz-da ve tezyinatta ll bir estetik grlmeye balar. Artk talarn cssesi yerine, klen talarda yaz ve sslemedeki ifadeler ne kar. Bu dnemde meslek gruplarnn art da mezar talarna yansr. Eli kolu aya olmayan balbal eklindeki mezar talarnn st ksm toplumda kullanlan kavuk, takke ve sark gibi meslek gruplarnn kulland balklar simgeler. yle ki, kimi trbe hazirelerindeki talardan o evrede hangi tarikat mensuplar ol-duu sikke eklindeki balklardan anlalabilir. nceleri mesle-ini dahi bilmediimiz insanlara ait mezar talar artk bir geit

verdii bilgiye gre, hayatn sona erdiine iaret eden makas resimlerine ait rnekler Deredeki mezar talarnda bulunmaktadr.

70 Rusya Fedarasyonu, Adge zerk Cumhuriyeti bakenti Maikop Mzesinde 2010 ylnda ektiimiz (Bu gezide Yrd. Do. Dr. Sefer Solmaz ve Dr. Nurullah Tabak bulunmaktayd) Altnordu Dnemine ait mezar buluntular (Resim 11).

71 Veliyev 2000: Resim 12.72 Bu konuda bir rnek vermek gerekirse; 1980-1987 yllar arasnda Karakaya Baraj Blgesi

kurtarma kazlarna katldm srada, ekip yesi bulunduum mikua ve evresinde yaayan kltrlerle ilgili aratrmalar yaparken, Malatyann Kker Kynde kyller Kker Babann trbesinin 66 m. olduunu sylediler. imdi sular altnda kalan trbeyi trbeyi ltmzde 33 m. kt. Anladm ki onlar o zamana kadar atalarnn yapt trbeyi hi lmemilerdi, 33 m. knca adam byk olunca herhalde gbeine kadar gmmler diye bir cevap verdiler.

293


merasimi sergiler gibi toplumsal statleri yanstmaktadr (Resim 14). Ayrca, mezar talar yol gzerghlarn ve yerleim yerlerini bulmada yardmc olan nemli iaretlerdir. Zira yayalarn ok ol-duu, uzun kervan yolculuklarnda, yolculuk srasnda lenleri tamak olduka gtr. Bu nedenle yol boyunda uygun bir yere gmlr, yeri kaybolmasn diye evreden bulunan bir ta ba ucuna dikilirdi. nk Orta Anadoluda yaptmz yzey aratr-malarnda rastgele serpitirilmi talarn kervan tarihi yol boyla-rnda len kiilere ait olduunu anladk. Nitekim bu gzerghlar halk tarafndan, pek Yolu, Tuz Yolu, Katrc Yolu, ap Yolu, pek Yolu, Hac Yolu ve Badat Yolu gibi adlarla anlmaktadr.

lkel toplumlarda mezarlarn zerine yerletirilen monolitler llerin simgeleri idi. zellikle ziraatla uraan toplumlar, retim yaptklar bitkiler iin hayvanclk yaptklar meralarn bereketi iin yeterli yamurun yamasn llere balamaktadr. Hayvan-lar iin yeil meralara sahip olan Mool toplumu gnmzde topra ilemeyi gnah sayar ve eski antlara ve oboy dedikleri ta ynlarna sayg gsterirler. Nalah ve Orhundaki Tonyokuk, Kl Tigin ve Bilge Kaan gibi Trk dnemi antlarn dahi 2001 ve 2003 yl gzlemlerimiz srasnda kutsayan Mool vatandalar oluyordu.

Bu insanlar zerlerinde bulunan dme ya da para gibi bir nesneyi bu kutsal alann dou tarafndan atyorlar ve bu alan kez dnlyordu. Bu trden nesneler yoksa yerden alnan akl talaryla bir kutsama gerekletiriliyordu. Mezar talar, balballar ve oboy denilen (Resim 15) ta ynlar ile oluturulmu kutsal te-peciklere hatk ad verilen kutsal mavi renkli bezler balanyordu. zellikle Mool bozkr insan Bilge Kaan Klliyesi gibi kutsal alanlarda kaz yaptmzdan dolay Tenger (Eski Trke Teng-ri) ya da Burhann(Budizmden gelen Tanr) yamurlar kestiine inanyordu. Bu trden tarihi yerler kutsal saylyor; gezimiz sra-snda yal gebe Mool rehberlerimiz kmz samadan bizi bu alanlara almyorlard. Bir bakma ta eserlerde ve doada grdk-leri len kiilerin ruhlarn salarak saarak memnun ettiklerini dnyorlard. Onlara gre kutsal alanlarn ve mezarlarn Mool ya da Trk olmas fark etmezdi, btn gemi saygdeerdi.

Orta Asya Bozkr insan amanist ya da mslman tarihn-cesinden gnmze mezara ve lme bir baka sayg gsterdii blgedeki antlar ve insan davranlarndan anlalmaktadr. Boz-kr ve yerleik kltrlerin gney snrnda yer alan Shaanxi Eyale-

294

TARHLE ADANMI

BR MR

tinin bakenti Xiana 20-25 km uzaklktaki piramitler bir bakma bozkr kurgan kltrnn etkisi ile ortaya kmtr. Zira kuzeyde benzeri byk kurganlar bulunmaktadr. Bu piramitlerin tarihi ve kimlere ait olduu tartlmakla birlikte inlilerin bu trden me-zarlar yaptrdklar biliniyor. Xiann 30 km. dousunda lk Qin mparatoru Qin Shi Huang M..246-M..208 iin yaplan ant mezarda binlerce asker ve onlara ait atn pimi toprak heykelleri yaplmt73.

Piramitler bilindii gibi eski Msr kltrnn simgesi duru-mundadr. Bu trden yaplara Orta Amerikada da rastlanyordu. Ancak son yllarda dnyann baka yerlerinde de benzer pira-mitlerle karlalmaktadr. Birka yl nce Bosna Hersekte antik Visoki kentinde Visoci Tepesinde 2005 ylnda bulunan kurgan kefeden Jeolog Semir Osmanagic 213 ykseklikteki bu kurga-nn dnyadaki en byk kurgan olduunu iddia etmektedir74. Avrasyann bat ucunda Balkanlardaki bu keif gsteriyor ki pi-ramitlerle ilgili sadece Msr, Orta Asya ve in Uygarlklar grl-memektedir. Kald ki Anadoluda Friglere ait Gordion, Lidyallara ait Manisa Bin Tepeler, Kommagene Krallklarna ait Nemrut T-mlsleri de bu trn bir akrabas olarak ele alnabilir.

Piramit, kurgan ve Tmls mezarlardan baka antsal bir mezar yaps da Dou Anadolunun sarp kayalklarnda grlen Urartu, gneyde Orta Toroslarda Isauria, Gney Bat Anadoluda Likya ve Karya, Bat Anadoluda Frig ve Lidya, Orta Kuzey Anadoluda Amasya kaya mezarlarndan sz edilebilir.

Grlyor ki insanlar yaarken corafi koullara uyarken lrken de o koullardan yararlanp kendilerine kalacak lm konutlar hazrlamlardr. Trkler ise doudan batya yayldklar geni corafya iinde yeni koullara ayak uydururken gemiten gelen kurgan ve balbal kltrlerini bir ekilde yeni kltr unsur-lar iine sentezlemilerdir. Bu nedenle 2012 ubat aynda Umre ziyaretimiz iin gittiim Suudi Arabistanda gzlemlediim gibi dier Mslman topluluklardan farkl bir ekilde tarih mezarlk-larda din ulularnn mezarlarn arayan oradan oraya huu iinde koan Trkleri Arap grevlilerin Hac Haram diye azarladklar-na ahit olmuumdur.

Birka gn nce (30 Haziran 2013) Konya ili Hadim ilesin-de yaptmz gezi srasnda Hz. Hadimnin mezarnda dua eden

73 htt p://usa.chinadaily.com.cn/us/2012-04/30/content_15177542.htm74 htt p://en.wikipedia.org/wiki/Bosnia_pyramids

295


hemehrilerimi ve bizim ocuklar grnce (Resim 17-18) Konya TED Koleji yabanc dil hocas Yeni Zelanda kkenli ngiliz vatan-da Linda Hanm Bizde Katolikler mezarlara dua eder, Protes-tanlar yapmaz derken kapal olarak siz de hangi mezheptekiler dua eder diye sormak istediini anlamtm. Ben de Bizde mez-hebi ne olursa olsun btn Trkler her kesimden dua eder diye cevap vermitim.

Sonu olarak, mezar talar bu dnya ile te dnya arasnda snr talardr. Bu talarda bu dnyada kalanlardan bir dua istei, bazen herkesin gidecei yer mesaj ya da veda mesaj yer alr. Me-zar talar, gidenlerin geride kalanlar tarafndan hatrlanma yeri-dir. Ancak Atalar kltne bal olan Trk toplumunda dier top-lumlara gre daha ok mezarn ve mezar talarnn yeri byktr. Atasnn mezarn yaptrmayan, bayramlarda ve nemli gnlerde mezarlar ziyaret etmeyen, geleneksel grevin dnda din bir sorumluluu yapmam gibi ayplanr. Bu nedenle bayramlarda lkemizde hibir yerde grlmemi bir hareketlilik yaanr. n-sanlar yaayan yaknlar kadar len yaknlarn da ziyaret ederler.

Trk toplumunun yaad kltr corafyalarnda kkl bir mezar gelenei kltr vardr. Bilindii gibi kltrleri silip yok etmek olduka gtr75. Yok edildii sanlan ou kltrler kimi zaman baka kisveler giyinerek yaamasn srdrr. Ayn za-manda binlerce yllk bir kltr zerinde barndran mezar ta-lar ekilleri ve verdikleri bilgilerle bir tarih arividir. Verdikleri mesajlarla da edebi ve felsefi ilham kaynaklardrlar.

75 Bilindii gibi Japonlar teknoloji olarak dnyann nde giden lkelerinden biridir, ancak eski intoist ve Budist inanlar youn bir ekilde bu kltr iinde varln srdrmektedir. Mezarlarnda hala eski sunu gelenekleri yaamaktr. Bkz.Kyotoda 2010 ylnda ektiimiz mezar sunularndan biri Resim 16.

296

TARHLE ADANMI

BR MR

KAYNAKA

Aksoy 2010, M. Altaydan Anadoluya Damglar,http://www.mustafaaksoy.com/default.asp?inc=mzrtas 05.08.2010Alster 1980, B.,(edt.) Death in Mesopotamia, Akademisk forlag, Copen-

hagen.Aslanapa 1984, O., Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul.Bahar 2002a , H., Bilge Kaan Klliyesi Kazlar, Orhun Sempozyumu,

Tika, 11 Mart 2002, A.DTCF. Farabi Salonu, Ankara. Bahar 2002 b H., vd., S.een, .Durmu, G.Karauuz, R.Kuzuolu,

G.Gkek, 2001 Bilge Kaan Klliyesi Kazlar, Trkler 2, Haz. H.C.Gzel, K.iek, S.Koca, Yeni Trkiye Yaynlar, Anka-ra;82-192.

Bahar 2005, H., Tika Projesi, 2001 Yl Bilge Kaan Klliyesi Kazlar XIV.Trk Tarih Kongresi, Ankara, 9-13 Eyll 2002, Kongreye Su-nulan Bildiriler, III, Ankara.

Bahar 2009, H., The Excavation and the Conservation of Bilge Khan Mo-numental Grave Complex in Mongolia, 22 nd CIPA Symposium, October 11-1, 2009, Kyoto,Japon.

Barthold 2004, V.V., Orta Asya Trk Tarihi Dersleri, Haz. H. Da, alar Yay., Ankara.

Baykara 2003, T., Trk Kltr, IQ Yaynlar, stanbul.Campbell 1992, J., Dou Mitolojisi, Tanrnn Maskeleri, ev.K.Emirolu,

mge Kitabevi.Ceylan 2008, A., Dou Anadolu Aratrmalar, Erzurum-Erzincan-Kars-

Idr (1998-2008), Gne Vakf Yaynlar, Erzurum.Childe 1983, G., Tarihte Neler Oldu, ev. M. Tunay- A.enel, Alan

Yaynclk, stanbul.Derevianko 2000, A. P., - vd., Archaelogical Studies Carried Out By The

Joint Russia- Ergin 1986, M., Orhun Abideleri, Bas.11, Boazii Yay., stanbulEsin 1972, E., (Editr), Trk Kltr El-Kitab, Cilt II, Ksm I A,

slamiyetten nceki Trk Sanat Hakknda Aratrmalar, Milli Ei-tim Basmevi , stanbul.

Jisl 1963, L, Kl-Tegin Antnda 1958de Yaplan Arkeoloji Aratrmala-rn Sonular, Belleten, XXXII/ 107:387- 410.

Gme 2006, S., Trk Kltrnn Ana Hatlar, Aka Yay. Ankara.Grakov 2006, B.N., skitler, Selenge, ev. A. Batur, Selenge Yay., stan-

bulGumilv, 200, L.N., Hazar evresinde Bin Yl, Etno-Tarih Asndan

Trk Halklarnn ve evre Halklarn ekillenii zerine, Birleik Yaynclk, stanbul.

Gmilv 2002, L.N., Hunlar,Selenge Yay.,stanbul 2002Hanerliolu 1975, O., nan Szl, Remzi Kitabevi, stanbul. nan 1972, A., Tarihte ve Gnmzde amanizm, Materyaller ve Ara-

trmalar, TTK Yay., Ankara.Jisl 1963, L., Kl Tein Antnda 1958de Yaplan Arkeoloji Aratrmala-

rnn Sonular, Belleten, XXVII.Ankara.Karamaaral 1992, B., Ahlat Mezar Talar, Kltr Bakanl, Ankara.Kagarl 1985, Kagarl Mahmud, Divan- Lgat-i Trk, ev. Besim

ATALAY, I. Ankara 1985:343-381, 466.Kramer 1990, S.N., ev. M.., Tarih Sumerde Balar, Trk Tarih Hu-

rumu Basmevi, Ankara.

297


Krolu 1997, K., 1996 yl Artvin-Ardahan lleri Yzey Aratrma-s, XV.Aratrma Sonular Toplants, 26-30 Mays 1997, Anka-ra:127-156.

Mau-Tsai 2007, Liu, in Kaynaklarna Gre Dou Trkleri, Selenge Yay., stanbul.

Mellaart 1975, J., The Neolithic of The Near East, London.Mongolia 1999, Monuments of Mongolian History and Culture, Mongo-

lian Acadeny of Humanites, Ulan Baator. Okladnikov 2000, A.P ., Tarihin afanda Asya, Erken Asya Ta-

rihi, Derleyen, D. Sinor, letiim Yaynlar,stanbul.Oral 1949, M.Z., Konyada Tarihi Mezar Talar, Ant, Konya, ubat,

S.1:14 -23; Konyada Tarihi Mezar Talar, Ant, Konya, ubat, S.2de devam.

Orkun 1994, H. N., Eski Trk Yaztlar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar:529, Ankara.

gel 1993, B., Trk Mitolojisi I, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.rnek 1979, S.V., Anadolu Folklorunda lm, II.Bask, DTCF Yay. An-

kara.zg 1948, T., n Tarihte Anadoluda l Gmme detleri, Trk Ta-

rih Kurumu Basmevi, Ankara.Roux 1994, J.P., Trklerin ve Moollarn Dini, ev. Aykut Kazancgil,

aret Yay., stanbul.Roux 1999, J.P, Altay Tklerinde lm, (ev. A. Kazancgil ) Kabalc,

stanbul.Sevin 1986, V., Urartu Mezar Mimarisine yeni Katklar, Anadolu

Aratrmalar,X, Prof.Dr. U.Bahadr Alkm Says, Edebiyat Fakl-tesi Basmevi, stanbul:329-340.

Sevin 2002, V.-A.zfrat, Hakkari Stelleri: Dou Anadoluda Sava obanlar lk Not, Belleten, LXV, 243:501-519

Taaffe 2000,RN., Corafi Ortam, ev. Mete Tunay, Erken Asya Tarihi, Der., Denis Sinor, letiim Yay., st. 2000. S.37-59.

Tarhan 1979, M.T., Eski ada Kimmerler Sorunu, VIII.Trk Tarih Kongresi, Ankara- 11-15 Ekim 1976, Kongreye sunulan Bildiriler I, 1979:355-371.

Tarhan 1989, M.T., V.Sevin, B.Aan, Van-Geva, Tarihi Trk Mezarl Kurtarma Kazs Onarm ve evre Dzeni almalar, 1988 V. Aratrma Sonular Toplants, Ankara.

Teke 1993, E.F., Pazrk Altaylardan Bir Halnn yks, Kltr Ba-kanl yaynlar, Ankara.

Tica 2000, Moolistandaki Trk Antlar Projesi 2000 Yl almalar, T.C. Babakanlk Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, An-kara 2002.

Tica 2001a, Moolistandaki Trk Antlar Projesi 2001 Yl almala-r, TC. Babakanlk Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Ankara 2003.

Tica 2001b, Moolistandaki Trk Antlar Projesi Albm, Album of the Turkish Monuments in Mongolia, Kktrk Kaanlnn Kuru-luunun 1450.Yldnm Ansna, Haz.O.F.Sertkaya, C.Alylmaz, T.Battulga, ev.I.Kucu,M.Homri,A.en,R.Nurdun, Tika,Ankara.

Tica 2003, Moolistandaki Trk Antlar Projesi 2003 Yl almalar/The Project of the Turkish Monuments in Mongolia, 2003 Studi-es, TC. Babakanlk Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Ankara 2005.

298

TARHLE ADANMI

BR MR

lker 1987, N., zmir-Hac Mahmud Camii Haziresi Mezar Kitabeleri (XVIII. Ve XIX. Yzyl), V. Aratrma Sonular Toplants,I:11-42.

Veliyev 2000, R.M.,-Cemil A. Muhammetin, Byk Bolgar, Bolgar-Ta-tar Uygarlnn Ant, Trksoy, Ankara.

Resim: 1

Resim: 3

Resim: 2

299


Resim: 4

Resim: 5

Resim: 6

300

TARHLE ADANMI

BR MR

Resim: 7

Resim: 8

301


Resim: 9

Resim: 10

Resim: 11

302

TARHLE ADANMI

BR MR

Resim: 12

Resim: 13

303


Resim: 14

Resim: 15

Resim: 16

304

TARHLE ADANMI

BR MR

Resim: 17

Resim: 18

/ColorImageDict > /JPEG2000ColorACSImageDict > /JPEG2000ColorImageDict > /AntiAliasGrayImages false /CropGrayImages true /GrayImageMinResolution 150 /GrayImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleGrayImages true /GrayImageDownsampleType /Bicubic /GrayImageResolution 300 /GrayImageDepth 8 /GrayImageMinDownsampleDepth 2 /GrayImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeGrayImages true /GrayImageFilter /FlateEncode /AutoFilterGrayImages false /GrayImageAutoFilterStrategy /JPEG /GrayACSImageDict > /GrayImageDict > /JPEG2000GrayACSImageDict > /JPEG2000GrayImageDict > /AntiAliasMonoImages false /CropMonoImages true /MonoImageMinResolution 1200 /MonoImageMinResolutionPolicy /OK /DownsampleMonoImages true /MonoImageDownsampleType /Bicubic /MonoImageResolution 1200 /MonoImageDepth -1 /MonoImageDownsampleThreshold 1.50000 /EncodeMonoImages true /MonoImageFilter /CCITTFaxEncode /MonoImageDict > /AllowPSXObjects false /CheckCompliance [ /None ] /PDFX1aCheck false /PDFX3Check false /PDFXCompliantPDFOnly false /PDFXNoTrimBoxError true /PDFXTrimBoxToMediaBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXSetBleedBoxToMediaBox true /PDFXBleedBoxToTrimBoxOffset [ 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 ] /PDFXOutputIntentProfile (None) /PDFXOutputConditionIdentifier () /PDFXOutputCondition () /PDFXRegistryName () /PDFXTrapped /False

/CreateJDFFile false /Description >>> setdistillerparams> setpagedevice

29_ Avrasya’Da Ölüm Ve Türlerde Mezar Kültürü - Prof_ Dr_ Hasan BAHAR

Documents

Transcript of 29_ Avrasya’Da Ölüm Ve Türlerde Mezar Kültürü - Prof_ Dr_ Hasan BAHAR