2016 (2) Pro Justitia

Τόμος 2, 2016

Ταχύτητα απονομής της δικαιοσύνης στην πολιτική δίκη

Καλλιόπη Μακρίδου

Καθηγήτρια Νομικής Α.Π.Θ

Το παρόν έργο υπάγεται σε Άδεια Χρήσης: Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές (CC BY-NC-ND

4.0) https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/deed.el

1. Εξισορρόπηση ορθότητας και ταχύτητας για μια αποτελεσματική δικαιοσύνη

Η έκδοση ορθής δικαστικής απόφασης, δηλαδή εκείνης η οποία ανταποκρίνεται στην ορθή έννοια των εφαρμοστέων κανόνων δικαίου και στην αλήθεια των πραγμάτων, στερεότυπα σχεδόν παρουσιάζεται ως μέγεθος αντικρουόμενο με την ταχύτητα κατά την απονομή της δικαιοσύνης.1 Η σκέψη που λανθάνει είναι ότι όσο ταχύτερα διεξάγεται μία δίκη τόσο οι κίνδυνοι εκδόσεως εσφαλμένης απόφασης μεγιστοποιούνται , ενώ η χωρίς χρονική πίεση εξέλιξή της διασφαλίζει καλύτερα την ορθότητά της .Διαπιστώνεται λοιπόν ότι η πολιτική δίκη πρέπει να επιταχυνθεί, χωρίς όμως αυτό να συνεπάγεται επιδείνωση της ποιότητας των δικαστικών αποφάσεων.2 Η ίδια ακριβώς «περιοριστική» λειτουργία αναγνωρίζεται και στο οικονομικό κόστος διεξαγωγής της δίκης, το οποίο κατανέμεται είτε στα διάδικα μέρη είτε σε όλους τους φορολογούμενους της χώρας. Κάθε σχεδιασμός της διαδικασίας από το νομοθέτη περιέχει κατ’ ανάγκην επιλογή μεταξύ διαφόρων τρόπων εξισορρόπησης της ορθότητας της απόφασης και του κόστους. Ακριβής είναι η διαπίστωση ότι τα χαμηλότερα δικαστικά έξοδα ενθαρρύνουν την έναρξη δικών. Όσο περισσότερες δίκες γεννώνται, τόσο περισσότερα θα καλούνται να πληρώσουν οι φορολογούμενοι για να συντηρήσουν το σύστημα.

Η οικονομία της δίκης, δηλαδή μία γρήγορη και μη δαπανηρή διεξαγωγή της, βρίσκει μεν έρεισμα στο άρθρο 20 Σ , ωστόσο δεν έχει μέχρι σήμερα αναγορευθεί σε αυτοτελή δικονομική αρχή στο ελληνικό δικονομικό σύστημα.3 Αντιθέτως, το Δικαστήριο του Στρασβούργου έκρινε επανειλημμένα ότι οι υπερβολικές καθυστερήσεις κατά την απονομή της δικαιοσύνης πλήττουν το κράτος δικαίου με έρεισμα το άρθρο 6 παρ.1 ΕΣΔΑ.

Στο ερώτημα, αν το κράτος υποχρεούται να προσφέρει στους πολίτες την τελειότερη δυνατή δικαιοσύνη , εξαντλώντας όλα τα μέσα για την έκδοση ορθής δικαστικής απόφασης όσο και αν αυτή κοστίζει σε χρόνο και χρήμα, η απάντηση δεν μπορεί παρά να είναι αρνητική. Η υποχρέωση επένδυσης στην απονομή της δικαιοσύνης δεν είναι απεριόριστη και

1 Κεραμεύς, Κ., 1994, Σύγχρονα προβλήματα απονομής της πολιτικής δικαιοσύνης, Νομικές Μελέτες ΙΙ,,σελ.70. 2 Κεραμεύς Κ.,1994 , Σύγχρονα προβλήματα ταχύτητας στην απονομή της πολιτικής δικαιοσύνης, Νομικές Μελέτες ΙΙ, σελ.89. 3 Μακρίδου Κ., 2003, Η έκδοση αποφάσεως επί της ουσίας σε εύλογο χρόνο στην πολιτική δίκη, ΝοΒ 2012.1346, με περαιτ. παραπομπές. Για την σχετική προβληματική βλ. αναλυτικά Σταματόπουλο Σ., 2003, Η αρχή της οικονομίας στην πολιτική δίκη ,σελ.74 επ, εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα ,Αθήνα-Κομοτηνή.

2016 (2) Pro Justitia

εξ αυτού του λόγου η επιλογή της κατάλληλης διαδικασίας αποτελεί αναπόφευκτα προιόν συμβιβασμού. Η απονομή της δικαιοσύνης είναι οπωσδήποτε σχετική. Η ύψιστη αξία της ορθότητας της δικαστικής απόφασης γνωρίζει εύλογους περιορισμούς από τον χρόνο που απαιτείται για την έκδοσή της , αλλά και από το κόστος με το οποίο αυτή επιβαρύνεται. Μία έκδοση απόλυτα ορθής δικαστικής απόφασης που εκδίδεται σε μακρύ χρόνο έχοντας υπερφορτώσει τα διάδικα μέρη με δικαστικά έξοδα δεν ικανοποιεί ούτε τους διαδίκους, ούτε τους πολίτες της χώρας. Το ίδιο το ΕΔΔΑ αναζητά στις αποφάσεις του κάθε φορά την εύλογη αυτή ισορροπία μεταξύ ταχύτητας και ορθότητας, έχοντας ως άξονα την αρχή της αναλογικότητας. Σύμφωνα με την στερεότυπη διατύπωση του Δικαστηρίου, « Ο εύλογος χρόνος μίας διαδικασίας εκτιμάται σύμφωνα με τις συνθήκες της υπόθεσης και λαμβανομένων υπόψη των κριτηρίων που έχουν καθιερωθεί από τη νομολογία του και ειδικότερα της πολυπλοκότητας της υπόθεσης, της συμπεριφοράς του προσφεύγοντος και εκείνης των αρμοδίων αρχών, καθώς και της σημασίας της διαφοράς για τους άλλους ενδιαφερόμενους».4 Κατ’ εφαρμογή αυτής ακριβώς της ισορροπίας των δύο μεγεθών- ορθότητας και ταχύτητας- ευρωπαϊκά συστήματα που λειτουργούν με ικανοποιητικά αποτελέσματα- όπως το Αγγλοαμερικανικό-, εναποθέτουν στη διακριτική ευχέρεια του δικαστή την παροχή άδειας στο διάδικο να ασκήσει έφεση, αφού το δικαστήριο σταθμίσει την οικονομική ή νομική σπουδαιότητα της διαφοράς, τις πιθανότητες ανατροπής της πρωτόδικης απόφασης, τέλος δε την οικονομική επιβάρυνση των διαδίκων και του κρατικού μηχανισμού. Ούτως ή άλλως τα ένδικα μέσα δεν καλύπτονται από το άρθρο 20 Ι Σ 5 , το δε Ευρωπαικό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου απεφάνθη επανειλημμένα ότι ο εθνικός νομοθέτης δεν εμποδίζεται να περιορίσει ή και να αποκλείσει με κανόνες δικαίου γενικούς και αφηρημένους την άσκηση συγκεκριμένων ή και όλων των ενδίκων μέσων για ορισμένες κατηγορίες αστικών διαφορών. 6 Το δικαίωμα του βλαπτόμενου διαδίκου να του παρασχεθεί πρόσθετη προστασία όταν η πρωτογενής απονομή δικαιοσύνης είναι κατά την κρίση του εσφαλμένη γνωρίζει σοβαρό περιορισμό με την ασφαλή εγγύηση του δικαστή, ο οποίος αξιολογεί τους παράγοντες που παραπάνω αναφέρθηκαν, με διπλό στόχο. Αφενός μεν τη μη επιμήκυνση της συγκεκριμένης δίκης, αφετέρου όμως την εξασφάλιση του απαραίτητου χρόνου για τον δευτεροβάθμιο έλεγχο εκείνων των υποθέσεων οι οποίες πράγματι τον χρειάζονται. Γι’ αυτές τις υποθέσεις δεν επιτυγχάνεται μόνον η ταχύτερη επίλυσή τους στο δεύτερο βαθμό, αλλά διασφαλίζεται ταυτόχρονα η ποιοτική και ορθότερη διερεύνησή τους .Εν μέσω κατακλυσμού των δευτεροβάθμιων δικαστηρίων από εφέσεις που ασκούνται σχεδόν πάντα κατά των πρωτόδικων αποφάσεων, δύσκολα μπορεί να εφαρμοστεί στις μέρες μας με ικανοποιητικά αποτελέσματα ο κανόνας του δευτεροβάθμιου ελέγχου κάθε απόφασης και για κάθε σφάλμα.

Ένα δεύτερο παράδειγμα προέρχεται από τη νομοθετημένη στις περισσότερες ευρωπαικές έννομες τάξεις7 άμεση και χωρίς δημόσια συνεδρία απόρριψη όσων αγωγών και εφέσεων προφανώς πάσχουν ως προς το παραδεκτό και το νόμω βάσιμο. Με τη λύση αυτή, αφενός μεν επιταχύνεται η έκδοση απόφασης ως προς αγωγές για τις οποίες η έρευνα της ουσίας θα ήταν χρονοβόρα και περιττή, ενώ ταυτόχρονα οι δικαστές έχουν στη διάθεσή τους τον απαραίτητο χρόνο ώστε να εκδόσουν ταχύτερα την απόφαση και να εξετάσουν πιο ολοκληρωμένα όσες διαφορές απαιτούν έρευνα επί της ουσίας. Αυτά τα πλεονεκτήματα οφείλονται στη θέσπιση αναγκαίων περιορισμών με τον αποκλεισμό της δημοσιότητας των συνεδριάσεων για όσες αγωγές – απαράδεκτες ή προφανώς νόμω αβάσιμες- η δημοσιότητα δεν είναι αναγκαία. Η διεξαγωγή αποδείξεων, ακόμη και όταν δεν είναι πλέον τόσο

4 Frydlender κατά Γαλλίας,27-6-2000, σε www.echr.coe.int . Πεσματζόγλου κατά Ελλάδος,5-4-2011,σε www.nsk.gr. 5 Διότι τα ένδικα μέσα δεν αποβλέπουν σε πρωτογενή απονομή δικαιοσύνης, Κεραμεύς,Κ.1986, Αστικό δικονομικό Δίκαιο , σελ.441,Εκδόσεις Π.Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη .Νίκας Ν ,2007, Πολιτική Δικονομία ΙΙΙ,σελ.5, Εκδόσεις Π .Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη. 6 Κεραμεύς Κ. , 2007, Ένδικα μέσα σελ. 22, Εκδόσεις Π.Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη. Νίκας Ν. , 2007,Πολιτική δικονομία ΙΙΙ, σελ.6, Εκδόσεις Π.Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη. 7 Έτσι στον Ελβετικό Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας ως προς τις απαράδεκτες αγωγές και εφέσεις (άρθρα 253, 312),καθώς και στους civil procedural rules του αγγλικού δικαίου (CPR 3.4, 24.2),βλ. Μακρίδου Κ. ,2014, Οι προτεινόμενες ρυθμίσεις του ΣχΝΚΠολΔ (2014) ως προς την τακτική διαδικασία-συζήτηση στο ακροατήριο, ΕΠολΔ 2014,σελ.193.

2016 (2) Pro Justitia

μακρόσυρτη όσο παλαιότερα, εξακολουθεί να αποτελεί σοβαρή αιτία καθυστερήσεων. Η παράκαμψή της , όταν εξαρχής διαφαίνεται ότι το δικαστήριο δεν πρόκειται να υπεισέλθει στην έρευνα της ουσίας, είναι πλέον αναγκαία. Το ΕΔΔΑ μάλιστα επικύρωσε με τη νομολογία του την παραβίαση της αρχής της οικονομίας της δίκης όταν διεξάγονται αποδείξεις ενώ στη συνέχεια η αγωγή απορρίπτεται ως απαράδεκτη.8

Η ελληνική έννομη τάξη εμφανίζεται πιο «ευαίσθητη» από άλλες ευρωπαικές έννομες τάξεις και συνάμα εξαιρετικά διστακτική στο να υιοθετήσει ανάλογες νομοθετικές ρυθμίσεις. Γίνεται μάλιστα συχνή επίκληση του συνταγματικά κατοχυρωμένου δικαιώματος παροχής έννομης προστασίας, το οποίο φαίνεται να διαφυλάσσεται ως κόρην οφθαλμού. Στην πραγματικότητα, η ανεξαίρετη απόρριψη οποιουδήποτε περιορισμού στο εν λόγω δικαίωμα και η αναγωγή της ορθότητας της δικαστικής απόφασης σε απόλυτο και μοναδικό στόχο της πολιτικής δίκης , είναι πιθανόν να οδηγεί σε φαινόμενα μεγάλων καθυστερήσεων αλλά και εσφαλμένων διαγνώσεων λόγω ελλείψεως χρόνου συλλήβδην ως προς όλες τις αστικές διαφορές. Αν ο όγκος των αγωγών ή εφέσεων που ασκούνται ακολουθήσουν όλες αδιακρίτως την παραδοσιακή οδό του προσδιορισμού, της συζητήσεως και της εκδόσεως αποφάσεως, όπως συμβαίνει σήμερα στη χώρα μας, τότε είναι βέβαιο ότι για καμία δεν θα εξασφαλίζεται επαρκής χρόνος διερεύνησης, είτε αντίστοιχα απαιτείται επί της ουσίας έρευνα είτε υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ανατροπής της πρωτόδικης απόφασης είτε όχι. Αυτή η πλήρης διαδικαστική εξίσωση απαράδεκτων και παραδεκτών αγωγών, ή εφέσεων με και χωρίς πιθανότητες ανατροπής της πρωτόδικης απόφασης προασπίζει μόνον κατ’ επίφαση το δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας, στερώντας από τον δικαστή τον αναγκαίο χρόνο διερεύνησης όσων εισαγωγικών διαδικαστικών πράξεων έχουν σοβαρές πιθανότητες να ευδοκιμήσουν και κατ’ επέκταση αδικώντας το διάδικο που ασκεί παραδεκτές και βάσιμες διαδικαστικές πράξεις. 2. Η εικόνα του Ελληνικού δικαστηριακού συστήματος των ιδιωτικών διαφορών με βάση τα στοιχεία του «EU Justice Scoreboard» - 2015

Όλες σχεδόν οι μεταρρυθμίσεις του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας των τελευταίων ετών περιλαμβάνουν στον τίτλο τους τον όρο «επιτάχυνση».9 Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό, όπως διαπιστώνεται από τον Καθηγητή Κωνσταντίνο Κεραμέα ,10 ότι το ατελέσφορο κάθε νομοθετικής πρωτοβουλίας οδηγούσε όλα αυτά τα χρόνια σε θέσπιση νέας νομοθετικής προσπάθειας , πιο αυστηρής και φιλόδοξης ως προς την επιτάχυνση, η οποία όμως στεφόταν στη συνέχεια με την ίδια αποτυχία. Έτσι θεωρία και πράξη ομόφωνα διαπιστώνουν σε βάθος χρόνου ότι τα αίτια της επιβράδυνσης εντοπίζονται σε μεγάλο βαθμό έξω από τον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας. Η απουσία επαρκούς υλικής και τεχνικής υποδομής ( αίθουσες, ικανοί γραμματείς, τεχνικά και ηλεκτρονικά μέσα) αποτελεί παράγοντα καθοριστικό που οδηγεί σε σοβαρές καθυστερήσεις. Οι διαπιστώσεις αυτές επιβεβαιώνονται διαρκώς , χωρίς όμως να γίνονται σοβαρές προσπάθειες από την Πολιτεία για τη θεραπεία οξύτατων προβλημάτων. Επιβεβαιώθηκαν και πάλι πολύ πρόσφατα στην έκθεση της Ευρωπαικής Επιτροπής , η οποία κυκλοφόρησε τον Μάρτιο 2015, και περιλαμβάνει συγκεκριμένα στοιχεία για τα έτη 2010, 2012 και 2013 ως προς όλα τα ευρωπαικά δικονομικά συστήματα.11 Η έκθεση προσφέρει μία πλήρη εικόνα της ποιότητας, της ανεξαρτησίας και της αποτελεσματικότητας της δικαιοσύνης που απονέμεται στα Κράτη-μέλη. Λειτουργεί ως πληροφοριακό εργαλείο , παρέχοντας αντικειμενικά, αξιόπιστα και συγκριτικά στοιχεία των εθνικών δικονομικών συστημάτων, με σκοπό να υποστηρίξει τις ευρωπαικές έννομες τάξεις στην προσπάθειά τους να βελτιώσουν το σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Από την

8 Paccione κατά Ιταλίας, 27-4-1995, σε www.echr.coe.int. 9 Θεοδωρίδης Κ., 1999,Η αρχή της εκδίκασης των πολιτικών υποθέσεων εντός ευλόγου χρόνου κατά το άρθρο 6 παρ.1 ΕΣΔΑ,Αρμ.1999,σελ.1681.Μακρίδου Κ., ,NoB 2012.1347. 10 Κεραμεύς Κ.,1994, Νομικές Μελέτες ΙΙ,σελ.73. 11 The EU Justice Scoreboard .Towards more effective justice systems in the EU- European Commission (9-3-2015).

2016 (2) Pro Justitia

εξαιρετικά ενδιαφέρουσα αυτή έκθεση, επέλεξα συγκεκριμένους πίνακες με αριθμητικά δεδομένα των δικονομικών συστημάτων των κρατών- μελών, που για τη χώρα μας παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, διότι καταγράφουν κατά τρόπο αδιαμφισβήτητο την πηγή των προβλημάτων. Η λογική λέει ότι όταν διαπιστώνεται η «αιτία του κακού» ακολουθεί προσπάθεια για τη διόρθωση ή εξάλειψή του.

Παρατίθενται στη συνέχεια οι ακόλουθοι πίνακες. ΠΙΝΑΚΑΣ 1- Αριθμός πρωτοβάθμιων δικαστηρίων και όλων των δικαστηρίων

(πρώτου βαθμού-εφετεία-Ανώτατα δικαστήρια) ανά 100.000 κατοίκους τα έτη 2010,2012 και 2013.

Η Ελλάδα δεν έδωσε στοιχεία για το έτος 2013.Το έτος 2010 είχε 4,1 και το έτος

2012 3,6 δικαστήρια όλων των βαθμών ανά 100.000 κατοίκους . Για το έτος 2010 ο μέσος όρων όλων των κρατών- μελών είναι 1,9 και ο μέγιστος 4,1.Για το έτος 2012 ο αντίστοιχος μέσος όρος είναι 1,8 και ο μέγιστος 3,7. Συμπεραίνεται ότι η χώρα μας το έτος 2010 είχε τα περισσότερα δικαστήρια μεταξύ των κρατών μελών, ενώ το έτος 2012 τα αμέσως περισσότερα μετά την Κροατία.

2016 (2) Pro Justitia

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 – Αριθμός επαγγελματιών δικαστικών λειτουργών ανά 100.000 κατοίκους τα έτη 2010, 2012 και 2013

2016 (2) Pro Justitia

Το έτος 2010, καταγράφονται 29,3 δικαστές, το έτος 2012 23,3 και το έτος 2013 35

δικαστές ανά 100.000 κατοίκους στην Ελλάδα. Μεταξύ των εικοσιπέντε κρατών-μελών της Ευρωπαικής ΄Ενωσης , η χώρα μας έχει την τέταρτη μεγαλύτερη αναλογία, μετά την Σλοβενία, το Λουξεμβούργο και την Κροατία (τη μικρότερη αναλογία έχει η Ιρλανδία ενώ ακολουθεί η Δανία).

ΠΙΝΑΚΑΣ 3- Αριθμός αστικών διαφορών της αμφισβητούμενης δικαιοδοσίας που επιλύθηκαν ή εκκρεμούν στα πρωτοβάθμια πολιτικά δικαστήρια το έτος 2013

2016 (2) Pro Justitia

Το έτος 2013 στη χώρα μας επιλύθηκαν 551.755 ιδιωτικές διαφορές

αμφισβητούμενης δικαιοδοσίας και εκκρεμούσαν 615.345. Στον πίνακα των διαφορών που επιλύθηκαν η Ελλάδα κατατάσσεται πέμπτη, ενώ στον πίνακα των εκκρεμουσών διαφορών είναι τέταρτη. Οι χώρες πάντως που προηγούνται – Ιταλία, Γαλλία και Γερμανία- έχουν πολύ περισσότερο πληθυσμό από τη χώρα μας.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 - Αριθμός αστικών διαφορών της αμφισβητούμενης δικαιοδοσίας που

εκκρεμούν ενώπιον των δευτεροβάθμιων πολιτικών δικαστηρίων το έτος 2012 ( Η Ελλάδα δεν έδωσε στοιχεία για το έτος 2013).

2016 (2) Pro Justitia

Ο αριθμός των εφέσεων που εκκρεμούσαν το έτος 2012 ανέρχεται σε 38.192 , με μέσο όρο 59.345 εφέσεις και μέγιστο αριθμό 531.410 που ανήκει στην Ιταλία. Στον σχετικό πίνακα η χώρα μας είναι τέταρτη επί εικοσιπέντε ευρωπαικών δικονομικών συστημάτων σε αριθμό εκκρεμουσών εφέσεων .

ΠΙΝΑΚΑΣ 5- Χρόνος σε ημέρες για την έκδοση οριστικής απόφασης από τα

πρωτοβάθμια πολιτικά δικαστήρια τα έτη 2010,2012 και 2013

2016 (2) Pro Justitia

Το έτος 2010 ο χρόνος εκδόσεως αποφάσεως από τα πρωτοβάθμια πολιτικά

δικαστήρια είναι 190 ημέρες, το έτος 2012 ανέρχεται σε 469 ημέρες και το έτος 2013 σε 407 ημέρες. Η Ελλάδα έχει την πέμπτη χειρότερη επίδοση το έτος 2013 μετά την Κύπρο, την Ιταλία ,τη Μάλτα και την Σλοβακία.

ΠΙΝΑΚΑΣ 6 – Εργαλεία των δικαστηρίων και των χρηστών του δικαστηριακού συστήματος το έτος 2013

2016 (2) Pro Justitia

Στον πίνακα αυτό περιλαμβάνονται τρείς υποκατηγορίες. Η πρώτη καταλαμβάνει την

«άμεση βοήθεια σε δικαστές και υπαλλήλους των δικαστηρίων» ( ηλεκτρονικά δεδομένα της νομολογίας ,ηλεκτρονικοί φάκελοι,e-mail,σύνδεση με Internet).Στην εν λόγω υποκατηγορία η Ελλάδα κατατάχθηκε τελευταία με 10 μόρια. Η δεύτερη υποκατηγορία καταλαμβάνει «διοίκηση και management» (σύστημα εγγραφής των υποθέσεων, σύστημα πληροφόρησης των δικαστηρίων, σύστημα οικονομικής ενημέρωσης,Videoconference).Κι εδώ η χώρα μας κατατάχθηκε τελευταία με 6 μόρια. Τέλος στην τρίτη υποκατηγορία ως προς την «επικοινωνία μεταξύ δικαστηρίων και διαδίκων»( ηλεκτρονικές φόρμες,website,follow-up υποθέσεων online,ηλεκτρονική διεξαγωγή μικροδιαφορών, ηλεκτρονική κατάθεση αγωγών, κλπ) η χώρα μας ήταν πάλι τελευταία με 27 μόρια. Συνολικά στην κατηγορία αυτή η Ελλάδα είχε την χειρότερη επίδοση και κατέλαβε την τελευταία θέση.

ΠΙΝΑΚΑΣ 7- Ηλεκτρονική επικοινωνία δικαστηρίων και διαδίκων

2016 (2) Pro Justitia

Η Ελλάδα εδώ παρουσιάζει τη δεύτερη μέση χειρότερη επίδοση (με 0,4 το έτος 2010,

1,2 το έτος 2012 και 1,2 το έτος 2013) με μόνο χειρότερο σύστημα εκείνο του Βελγίου και στην πρώτη θέση την Αυστρία, την Εσθονία ,τη Μάλτα και την Πορτογαλία.

ΠΙΝΑΚΑΣ 8- Συνολικός αριθμός υπαλλήλων των δικαστηρίων ανά 100.000

κατοίκους Εδώ περιλαμβάνονται οι υπάλληλοι που υποστηρίζουν τους δικαστές στο έργο τους,

οι διοικητικοί και τεχνικοί υπάλληλοι κλπ). Η Ελλάδα κατέλαβε τη 16η θέση με την Κροατία και τη Σλοβενία στην πρώτη.

2016 (2) Pro Justitia

ΠΙΝΑΚΑΣ 9 – Απόλυτος αριθμός δικηγόρων ανά 100.000 κατοίκους

2016 (2) Pro Justitia

Το έτος 2013 η Ελλάδα κατέγραψε 42.177 δικηγόρους και 381,3 ανά 100.000 κατοίκους. Είναι δεύτερη σε αριθμό δικηγόρων ανά 100.000 κατοίκους με πρώτο το Λουξεμβούργο και την μικρότερη αναλογία να εντοπίζεται στη Φιλανδία (36,9 ανά 100.000 κατοίκους) και στη Σουηδία (56,2 ανά 100.000 κατοίκους).

Τα δεδομένα αυτά οδηγούν στις ακόλουθες διαπιστώσεις. Η Ελλάδα διαθέτει ικανό

αριθμό δικαστηρίων, δικαστών και υπερβολικό αριθμό δικηγόρων .Έχει ανύπαρκτη σχεδόν δικαστηριακή οργάνωση με ελάχιστο αριθμό υπαλλήλων βοηθητικών των δικαστών, συστημάτων μηχανοργάνωσης και ηλεκτρονικής διεξαγωγής της δίκης ή επικοινωνίας με τους διαδίκους.

Κατά πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ στο κράτος δεν καταλογίζεται μία προσωρινή κατάσταση κακής οργάνωσης των υπηρεσιών και των δικαστηρίων του, εφόσον όμως το συμβαλλόμενο κράτος φροντίσει να λάβει τα αναγκαία μέτρα για να θεραπεύσει τις οργανωτικές αδυναμίες της δικαιοσύνης. Είναι λοιπόν προφανές ότι ο βασικός στόχος των αποφάσεων του ΕΔΔΑ δεν περιορίζεται στην ατομική ικανοποίηση του προσφεύγοντος, αλλά επιδιώκεται συγχρόνως η αλλαγή νόμων και συνθηκών που προκαλούν την παραβίαση του εύλογου χρόνου.12 Όσο τα προβλήματα υπερφόρτωσης των πινακίων και των σοβαρών καθυστερήσεων μένουν άλυτα χωρίς να λαμβάνονται σοβαρά μέτρα για την επίλυσή τους, όπως ακριβώς συμβαίνει στη χώρα μας, η παραβίαση του εύλογου χρόνου θα συνεχίζει να καταλογίζεται στο κράτος εκείνο το οποίο παρέλειψε να αναδιοργανώσει το δικαστηριακό του σύστημα, ενώ όφειλε να το πράξει.13

Συνεπεία της ελλιπούς υποδομής του δικαστηριακού συστήματος , όπως αυτή καταγράφηκε στην προαναφερθείσα έκθεση της Ευρωπαικής Επιτροπής, η ελληνική πολιτική δικαιοσύνη παρουσιάζει συγκριτικά με τις λοιπές ευρωπαικές έννομες τάξεις κακή εικόνα τόσο ως προς τον αριθμό των αγωγών και των εφέσεων που εκκρεμούσαν το έτος 2013, όσο και ως προς τον χρόνο έκδοσης οριστικής και τελεσίδικης απόφασης. Στα αίτια των καθυστερήσεων που η Επιτροπή κατέγραψε μπορούν να προστεθούν τα ακόλουθα.

Πρώτον. Ο αριθμός των αστικών διαφορών που αντιστοιχεί σε κάθε έναν δικαστή των λοιπών ευρωπαικών συστημάτων είναι σημαντικά μικρότερος εκείνου που αναλογεί σε κάθε έλληνα δικαστή του πρώτου και δεύτερου βαθμού. Αυτό το φαινόμενο οφείλεται στο γεγονός ότι στις περισσότερες έννομες τάξεις των λοιπών κρατών- μελών της Ευρωπαικής Ένωσης, οι αστικές διαφορές επιλύονται με δικαστικό συμβιβασμό ή διαμεσολάβηση. Αν αυτό δεν συνέβαινε, προφανώς θα είχαν και αυτές τη δική μας τύχη. Η εναλλακτική μέθοδος επίλυσης διαφορών αποφορτίζει τα δικαστήρια και επιτρέπει την ταχύτερη και ποιοτική επίλυση όσων διαφορών άγονται ενώπιον των δικαστηρίων. Τα δεδομένα αυτά οδηγούν στις ακόλουθες διαπιστώσεις. Η Ελλάδα διαθέτει ικανό αριθμό δικαστηρίων, δικαστών και υπερβολικό αριθμό δικηγόρων .Έχει ανύπαρκτη σχεδόν δικαστηριακή οργάνωση με ελάχιστο αριθμό υπαλλήλων βοηθητικών των δικαστών, συστημάτων μηχανοργάνωσης και ηλεκτρονικής διεξαγωγής της δίκης ή επικοινωνίας με τους διαδίκους.

Κατά πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ στο κράτος δεν καταλογίζεται μία προσωρινή κατάσταση κακής οργάνωσης των υπηρεσιών και των δικαστηρίων του, εφόσον όμως το συμβαλλόμενο κράτος φροντίσει να λάβει τα αναγκαία μέτρα για να θεραπεύσει τις οργανωτικές αδυναμίες της δικαιοσύνης. Είναι λοιπόν προφανές ότι ο βασικός στόχος των αποφάσεων του ΕΔΔΑ δεν περιορίζεται στην ατομική ικανοποίηση του προσφεύγοντος, αλλά επιδιώκεται συγχρόνως η αλλαγή νόμων και συνθηκών που προκαλούν την παραβίαση του εύλογου χρόνου.14 Όσο τα προβλήματα υπερφόρτωσης των πινακίων και των σοβαρών καθυστερήσεων μένουν άλυτα χωρίς να λαμβάνονται σοβαρά μέτρα για την επίλυσή τους, όπως ακριβώς συμβαίνει στη χώρα μας, η παραβίαση του εύλογου χρόνου θα συνεχίζει να

12 Ροζάκης Χ. ,24-11-2011,Το ΕΔΔΑ στη δίνη της Ευρωπαικής κρίσης ταυτότητας,www.constitutionalism.gr- Ομιλος Αριστόβουλος Μάνεσης. 13 Scuderi κατά Ιταλίας,24-8-1993..Richart-Luna κατά Γαλλίας,8-4-2003..Signen κατά Γαλλίας,14-10-2003, όλες σε www.echr.coe.int. 14 Ροζάκης Χ ,24-11-2011,Το ΕΔΔΑ στη δίνη της Ευρωπαικής κρίσης ταυτότητας,www.constitutionalism.gr- Ομιλος Αριστόβουλος Μάνεσης .

2016 (2) Pro Justitia

καταλογίζεται στο κράτος εκείνο το οποίο παρέλειψε να αναδιοργανώσει το δικαστηριακό του σύστημα, ενώ όφειλε να το πράξει.15

Συνεπεία της ελλιπούς υποδομής του δικαστηριακού συστήματος , όπως αυτή καταγράφηκε στην προαναφερθείσα έκθεση της Ευρωπαικής Επιτροπής, η ελληνική πολιτική δικαιοσύνη παρουσιάζει συγκριτικά με τις λοιπές ευρωπαικές έννομες τάξεις κακή εικόνα τόσο ως προς τον αριθμό των αγωγών και των εφέσεων που εκκρεμούσαν το έτος 2013, όσο και ως προς τον χρόνο έκδοσης οριστικής και τελεσίδικης απόφασης. Στα αίτια των καθυστερήσεων που η Επιτροπή κατέγραψε μπορούν να προστεθούν τα ακόλουθα.

Πρώτον. Ο αριθμός των αστικών διαφορών που αντιστοιχεί σε κάθε έναν δικαστή των λοιπών ευρωπαικών συστημάτων είναι σημαντικά μικρότερος εκείνου που αναλογεί σε κάθε έλληνα δικαστή του πρώτου και δεύτερου βαθμού. Αυτό το φαινόμενο οφείλεται στο γεγονός ότι στις περισσότερες έννομες τάξεις των λοιπών κρατών- μελών της Ευρωπαικής Σύμφωνα πάντως με τον ΠΙΝΑΚΑ 34 του EU Justice Scoreboard ως προς «τα κίνητρα χρήσης των εναλλακτικών τρόπων επίλυσης των διαφορών-ADR”, η Ελλάδα δεν παρέχει κανένα απολύτως κίνητρο και κατατάσσεται τελευταία.

Και αυτό ,παρά το χαμηλό κόστος των εναλλακτικών μεθόδων, την ταχύτατη

επίλυση των διαφορών ,τη διαρκή εκπαίδευση διαμεσολαβητών στη χώρα μας και το πάγιο αίτημα των παραγωγικών φορέων της χώρας να προωθηθεί ο θεσμός , διότι οι καθυστερήσεις στην απονομή της δικαιοσύνης αποτρέπουν τις επενδύσεις. Το έτος 2010 είχε μάλιστα ιδρυθεί ο Οργανισμός Προώθησης Εναλλακτικών μεθόδων Επίλυσης Διαφορών (ΟΠΕΜΕΔ),ενώ τέλη του έτους 2015 δεκατέσσερις παραγωγικοί φορείς της χώρας δεσμεύθηκαν ότι θα παροτρύνουν τα μέλη τους στην αξιοποίηση της διαμεσολάβησης.

Δεύτερον .Κατά πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ στο κράτος που παραβιάζει τον εύλογο χρόνο απονομής δικαιοσύνης καταλογίζονται ακόμη οι καθυστερήσεις που απορρέουν από τη

15 Scuderi κατά Ιταλίας,24-8-1993..Richart-Luna κατά Γαλλίας,8-4-2003..Signen κατά Γαλλίας,14-10-2003, όλες σε www.echr.coe.int.

2016 (2) Pro Justitia

συμπεριφορά των δικαστικών λειτουργών.16 Ως προς το χρόνο εκδόσεως των δικαστικών αποφάσεων, η ρύθμιση του άρθρου 91 παρ.1 δ’ του Οργανισμού Δικαστηρίων και καταστάσεως δικαστικών λειτουργών ( όπως τροποποιήθηκε δυνάμει του άρθρου 5 παρ.5 ν. 2207/1994 ) προέβλεπε ότι η αδικαιολόγητη καθυστέρηση δικαστικού λειτουργού στην έκδοση της δικαστικής απόφασης συνιστά πειθαρχικό παράπτωμα. Ως λόγοι δικαιολογημένης καθυστέρησης αναφέρονται μάλιστα στην ίδια διάταξη «η σοβαρότητα της υπόθεσης, ο βαθμός και η πείρα του δικαστικού λειτουργού, ο φόρτος εργασίας εν γένει και οι ατομικές και οικογενειακές του περιστάσεις»17. Το άρθρο 307 ΚΠολΔ (όπως τροποποιήθηκε δυνάμει του άρθρου 81 παρ.2 ν. 3659/2008) προβλέπει κατά κανόνα χρόνο 8 μηνών για την έκδοση απόφασης με δυνατότητα του προέδρου του Συμβουλίου Επιθεώρησης να παράσχει επιπλέον προθεσμία 2 μηνών. Η δικογραφία επιστρέφεται και η συζήτηση επαναλαμβάνεται αφού παρέλθουν 10 μήνες από τη συζήτηση της διαφοράς. Εδώ επισημαίνεται καταρχήν ότι η νομολογία του ΕΔΔΑ αναγνωρίζει ως λόγο δικαιολογημένης καθυστέρησης μόνον την σοβαρότητα- πολυπλοκότητα μίας υπόθεσης και όχι την απειρία του δικαστή ή τις οικογενειακές του υποχρεώσεις. Εξάλλου, ο χρόνος των 10 μηνών που συνιστά το κατά νόμο απώτατο χρονικό όριο για την έκδοση απόφασης είναι πολύ μακρύς ιδίως σε απλές δίκες ή επί ερημοδικίας των διαδίκων. Τέλος παρατηρείται ότι ο πειθαρχικός έλεγχος των αδικαιολόγητα αδρανούντων δικαστικών λειτουργών δεν εφαρμόζεται μέχρι σήμερα με ικανοποιητικά αποτελέσματα. Η διστακτική επιβολή πειθαρχικών κυρώσεων δεν αποβαίνει μόνον σε βάρος της δικαιοσύνης και των διαδίκων, αλλά αδικεί τους επιμελείς δικαστικούς λειτουργούς που επωμίζονται τις συνέπειες της αδράνειας των συναδέλφων τους.

Τρίτον. Σύμφωνα με τον πίνακα 9 που της Ευρωπαικής Επιτροπής, που παραπάνω παρατέθηκε, η Ελλάδα είχε το έτος 2013 υπερβολικά μεγάλο αριθμό δικηγόρων. Σε 100.000 κατοίκους αναλογούσαν 381,3 δικηγόροι , πολύ περισσότεροι από τα 23 κράτη-μέλη που έπονται, ενώ ο μέσος όρος των κρατών μελών της Ευρωπαικής Ένωσης ανέρχεται σε 164,9 δικηγόρους ανά 100.000 κατοίκους. Στο πλαίσιο αυτής της εισήγησης δεν είναι φυσικά δυνατή η διατύπωση προτάσεων για τον περιορισμό του αριθμού των μελλοντικών δικηγόρων και την ικανοποιητική απασχόληση των ήδη ασκούντων το επάγγελμα. Είναι όμως βέβαιο ότι ο υπερβολικά μεγάλος αριθμός δικηγόρων που ευλόγως αξιώνουν να εργαστούν με βάση τις πανεπιστημιακές τους σπουδές παρεμποδίζει την ελάφρυνση των πινακίων ,την απλοποίηση των διαδικασιών και συνακόλουθα την επιτάχυνση της δίκης. 3. Η επιτάχυνση της πολιτικής δίκης ως στόχος των πρόσφατων τροποποιήσεων του ν. 4335/2015

Ο ν. 4335/2015 τροποποίησε ριζικά τον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας με στόχο την

επιτάχυνση της πολιτικής δίκης. Δεν θα σταθώ στις ειδικότερες αλλαγές που εισήχθησαν, αλλά θα παρατηρήσω τα ακόλουθα που αφορούν στη γενικότερη φυσιογνωμία του.

Πρώτον. Ο νέος Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας υιοθετεί πλέον θεμελιώδη χαρακτηριστικά του Κώδικα Διοικητικής Δικονομίας. Η γραπτή διεξαγωγή της δίκης στην τακτική διαδικασία με τη χρήση κατά κύριο λόγο ένορκων βεβαιώσεων αντί μαρτυρικών καταθέσεων στο ακροατήριο (άρθρ. 237 ΚΠολΔ) , όπως και η χορήγηση πληρεξουσιότητας με συμβολαιογραφική πράξη ή με ιδιωτικό έγγραφο εφόσον αυτή φέρει βεβαίωση γνησίου υπογραφής (άρθρ. 96 ΚΠολΔ) εμφανίστηκαν αρχικά στη διοικητική δίκη. Αλλά και η νέα διάταξη του άρθρου 571 ΚΠολΔ στη δίκη της αναιρέσεως, σύμφωνα με την οποία η απαράδεκτη ή προδήλως αβάσιμη αναίρεση δεν συζητείται στο ακροατήριο αλλά εισάγεται σε τριμελές συμβούλιο , το οποίο μπορεί να αποδεχθεί την πρόταση του εισηγητή για

16 Γκόγια κατά Ελλάδος,2-4-2009, σε www.echr.coe.int.και αναλυτικά Μακρίδου, ΝοΒ 2012.1353-1354. 17 Άρθρο 91 παρ.1 δ’ Οργανισμού Δικαστηρίων , κατά το οποίο συνιστά πειθαρχικό παράπτωμα «δ) η αδικαιολόγητη καθυστέρηση στην εκτέλεση των καθηκόντων του. Για το δικαιολογημένο ή μη της καθυστέρησης λαμβάνονται υπόψη η σοβαρότητα της υπόθεσης , ο βαθμός και η πείρα του δικαστικού λειτουργού, ο φόρτος της εργασίας εν γένει και οι ατομικές και οικογενειακές του περιστάσεις . Σε κάθε περίπτωση δεν είναι αδικαιολόγητη η έκδοση απόφασης πολιτικού δικαστηρίου μέσα σε τέσσερις μήνες από τη συζήτηση της υπόθεσης , εκτός αν αφορά υποθέσεις ασφαλιστικών μέτρων, εκούσιας δικαιοδοσίας και εργατικών διαφορών ».

2016 (2) Pro Justitia

απόρριψη της αναιρέσεως και να ματαιώσει τη συζήτηση, βαδίζει στα χνάρια του άρθρου 34Α παρ.1 π.δ 18/1989, όπως αυτό τροποποιήθηκε από το άρθρο 7 ν. 3900/2010, που προβλέπει τριμελή σύνθεση για την απόρριψη ενδίκων μέσων και βοηθημάτων , τα οποία ασκήθηκαν ενώπιον του ΣτΕ. Είναι γνωστό ότι η Πολιτική Δικονομία , που πρώτη γεννήθηκε στη χώρα μας το έτος 1834, ήταν εκείνη που προσέφερε στην πολύ μεταγενέστερη Διοικητική Δικονομία θεμελιώδεις αρχές και τις βάσεις για τη δημιουργία της . Ήρθε φαίνεται το πλήρωμα του χρόνου να συμβεί σήμερα το αντίστροφο και να “μπολιαστεί” η Πολιτική Δικονομία με βασικά χαρακτηριστικά της διοικητικής δίκης.

Δεύτερον. Στην Ελλάδα κρατεί αθεράπευτα η στρεβλή αντίληψη ότι ένας νόμος που δεν εφαρμόζεται ή δεν εφαρμόζεται σωστά μπορεί να διορθωθεί με ένα νέο νόμο. Όταν η εφαρμογή ενός νόμου προσκρούει σε δυσκολίες κατά την εφαρμογή του, ευκολότερη φαίνεται η θέσπιση ενός νέου νομοθετικού πλαισίου ,το οποίο συνήθως είναι αυστηρότερο με αποτέλεσμα είτε να μένει επίσης ανεφάρμοστο είτε , αν εφαρμοστεί, να οδηγεί σε λύσεις ανεπιεικείς. Κλασσικό παράδειγμα αυτής της αντίληψης αποτελεί η προβλεπόμενη στο νέο άρθρο 237 παρ.4 (τελευταίο εδάφιο) κατάργηση του άρθρου 241 ΚΠολΔ περί αναβολής της συζήτησης στην τακτική διαδικασία. Το άρθρο 241ΚΠολΔ εφαρμόστηκε στρεβλά όλα αυτά τα χρόνια . Ενώ η διάταξη ρητά προέβλεπε αναβολή αποκλειστικά για σπουδαίο λόγο , η συναινετική αναβολή αποτέλεσε καθημερινή πρακτική, με αποτέλεσμα σημαντικές καθυστερήσεις τόσο στον πρώτο, όσο και στο δεύτερο βαθμό. Αντί να εφαρμοστεί με συνέπεια το άρθρο 241 ΚΠολΔ , προτιμήθηκε η πλήρης κατάργησή του στην τακτική διαδικασία , που βέβαιο είναι ότι θα προκαλέσει αδιέξοδα και ασφυκτικές καταστάσεις.

Τρίτον. Όπως ήδη τονίστηκε, στη χώρα μας πάσχουμε από άκρα «συνταγματική ευαισθησία» ως προς το δικαίωμα παροχής έννομης προστασίας. Εξαιτίας της, σε όλες αδιακρίτως τις αγωγές, ένδικα μέσα και βοηθήματα , είτε έχουν είτε δεν έχουν πιθανότητες θετικής έκβασης, επιφυλάσσεται η ίδια διαδικαστική μεταχείριση. Σύμφωνα με πάγια νομολογία του ΕΔΔΑ, στο κράτος που παραβιάζει το άρθρο 6 παρ.1 ΕΣΔΑ λόγω υπερβολικών καθυστερήσεων κατά την απονομή της δικαιοσύνης καταλογίζονται ακόμη όσες καθυστερήσεις απορρέουν από ανεπαρκείς νομοθετικές ρυθμίσεις.18 Ενδεικτικά αναφέρεται η υπόθεση Γκιόκα κατά Ελλάδος19 ,εργατική διαφορά, στην οποία η αγωγή του εργαζομένου απορρίφθηκε αμετακλήτως ως απαράδεκτη λόγω αοριστίας επτά χρόνια και έξι μήνες μετά τη συζήτησή της στον πρώτο βαθμό. Το ΕΔΔΑ20 στηλίτευσε επανειλημμένα το νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο επιτρέπει τη χρονοβόρα διεξαγωγή περιττών αποδείξεων επί αγωγής που πάσχει σε επίπεδο παραδεκτού, όπως συμβαίνει στον ελληνικό Κώδικα Πολιτικής δικονομίας. Η επιβάρυνση των δικαστηρίων με την έρευνα της ουσίας των απαράδεκτων διαδικαστικών πράξεων συνιστά πολυτελή σπατάλη χρόνου και πνευματικού μόχθου. Προς την ορθή κατεύθυνση θα ήταν μία νομοθετική πρωτοβουλία, ανάλογη των όσων εδώ και χρόνια ισχύουν σε πολλές επιτυχημένες ευρωπαικές έννομες τάξεις, που θα επιτρέπει την άμεση απόρριψη των απαράδεκτων και προφανώς αβάσιμων διαδικαστικών πράξεων χωρίς συζήτηση στο ακροατήριο. Οι πρόσφατες τροποποιήσεις του ν. 4335/2015 δεν το τόλμησαν. Μολονότι διεξήχθησαν για το ζήτημα αυτό εκτενείς συζητήσεις μεταξύ των μελών της επιτροπής, εντούτοις η τελική πρόταση που πήρε τη μορφή νόμου ήταν πιο επιφυλακτική. Οι απαράδεκτες και νόμω αβάσιμες αγωγές εισάγονται για συζήτηση στην τακτική διαδικασία, όπως ακριβώς και οι παραδεκτές και νόμω βάσιμες. Ευελπιστεί κανείς ότι η σχετική απόφαση θα εκδίδεται ταχύτερα, αφού θα ακολουθείται η αποκλειστικά γραπτή διαδικασία του άρθρου 237 ΚΠολΔ. Και εδώ πάντως η επιτυχία του νέου νόμου φαίνεται να εξαρτάται 1) από τα περιθώρια εφαρμογής στην πράξη της παρ. 4 του νέου άρθρου 237, σύμφωνα με την οποία η ημέρα συζητήσεως στο ακροατήριο ορίζεται σε χρόνο όχι μεγαλύτερο των 30 ημερών από το κλείσιμο του φακέλου της δικογραφίας. Έχοντας πάντως ο νομοθέτης πλήρη συνείδηση του δυσεφάρμοστου της ρύθμισης, προέβλεψε στη συνέχεια την εξαίρεση, επιτρέποντας τον ορισμό δικασίμου στον «απολύτως αναγκαίο χρόνο». Αν ο

18 Φίλης κατά Ελλάδος,16-9-1996.Κανάκης κατά Ελλάδος,23-10-2003,σε www.nsk.gr..Αναλυτικά Μακρίδου Κ. , ΝοΒ 2012.1355-1356. 19 16-4-2009, σε www.nsk.gr. 20 Βλ. και Paccione κατά Ιταλίας,27-4-1995,σε www.echr.coe.int.

2016 (2) Pro Justitia

απολύτως αναγκαίος χρόνος αποδειχθεί μακρύς, η προσπάθεια για επιτάχυνση θα αποτύχει. Σε ενδεχόμενη πάντως καθυστέρηση κατά τον ορισμό θα πρέπει κανείς να αναγνωρίσει τον παράγοντα της ταυτόχρονης ύπαρξης στο πινάκιο αγωγών που εκδικάζονται με την προισχύουσα διαδικασία. Χρειάζεται έτσι να παρέλθει ένα μεταβατικό χρονικό διάστημα εφαρμογής του νέου νόμου ,ώστε να εξαλειφθούν οι παλαιές υποθέσεις από το πινάκιο για να υπάρχει ακριβής εικόνα ως προς τον χρόνο προσδιορισμού των αστικών διαφορών 2) από τη βούληση των δικαστών να εφαρμόσουν το νόμο με συνέπεια και ακολουθώντας ως κανόνα την γραπτή διεξαγωγή και μόνον ως εξαίρεση την επανάληψη της προφορικής συζήτησης στην τακτική διαδικασία. Αν συμβεί το αντίστροφο, οι καθυστερήσεις στην τακτική διαδικασία θα είναι δυστυχώς μεγαλύτερες από τις σημερινές.

Οι νέες διατάξεις θα κριθούν στην πράξη. Όπως συμβαίνει σε όλες τις ευρωπαικές έννομες τάξεις, η συναγωγή συμπερασμάτων που θα μας οδηγήσουν σε ασφαλείς διαπιστώσεις ως προς την επιτυχία ή την αποτυχία των νέων ρυθμίσεων προυποθέτει την εφαρμογή του νόμου τουλάχιστον για μία διετία. Η διαρκής αναθεώρηση του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας πρέπει κάποτε να σταματήσει. Διότι κάθε σοβαρή και μακρόπνοη νομοθετική παρέμβαση απαιτεί , μεταξύ άλλων, ικανό χρόνο τόσο για την εκπόνηση του νέου νόμου όσο και για την εφαρμογή του. Απαιτεί ακόμη ανοικτούς διαύλους επικοινωνίας με προηγμένες ευρωπαικές έννομες τάξεις, οι οποίες κατόρθωσαν αυτό που σε μας φαίνεται ακόμη ακατόρθωτο, δηλαδή ικανοποιημένους πολίτες από την απονομή της πολιτικής δικαιοσύνης.